Datasets:

proxectonos

/

resumos_revistas_usc_gl

like 0

Follow

Proxecto Nós 25

O artigo trata do uso dos grafemas <g> e <j> para o fonema prepalatal fricativo xordo /∫/ en topónimos e apelidos galegos. Sostén que ese uso nos séculos xix e xx non é, como ás veces se cre, continuación da tradición medieval, por más que nalgúns casos coincida con ela, senón o resultado da acomodación ás normas establecidas pola reforma ortográfica do castelán en 1815. Para demostralo compara as formas escritas dos nomes de parroquias nunha fonte previa a esas reformas, o Catastro del Marqués de la Ensenada (17521754), e unha posterior, o Diccionario de Pascual Madoz (18451850).

A grafía do fonema prepalatal fricativo xordo en topónimos e apelidos galegos Gonzalo Navaza Universidade de Vigo Ortografía, grafemática, toponimia, apelidos Sumario 1. As grafías chamadas históricas ou etimolóxicas. 2. A desonorización de / Ʒ / no galego medieval. 3. Grafías do fonema prepalatal fricativo en voces galegas na documentación en castelán dos séculos xVi e xVii. 4. A norma do castelán e os topónimos galegos no Catastro de Ensenada e en Madoz. 5. Os apelidos Feixó~Feixoo e Raxoi. The spelling of the voiceless prepalatal fricative phoneme in Galician place names and surnames Nos escritos acerca das grafías dos topónimos e os apelidos no galego moderno está moi difundida a idea de que a representación do fonema prepalatal fricativo xordo /∫/ mediante os grafemas <j>, <g> en topónimos ou apelidos como Gestoso, Ginzo, Lage e Laje, Rianjo, Sangenjo ou Tojeiro obedece a unha práctica tradicional secular, continuadora da escrita medieval, e non, como podería pensar un profano, unha deturpación castelanizadora. Segundo esta opinión, a castelanización consistiría en ler a la castellana eses <g> ou <j>, cando en realidade serían xenuínas grafías galegas, herdadas dun estado de lingua que posuía un par opositivo /∫/ vs / Ʒ /, onde o fonema xordo se representaba comunmente por <x> e o sonoro por <g> (ante e, i) e <j> (ante calquera vogal), como acontece aínda no portugués actual. Partindo dese suposto, a grafía de topónimos ou apelidos coma os mencionados, que corresponden a formas medievais onde o fonema en cuestión era sonoro, recibe a consideración de “grafía histórica”, libre de sospeita de interferencia castelanizante. Como moitas das palabras que na lingua medieval tiñan / Ʒ / remontan a étimos latinos con <j> (ante calquera vogal) ou <g> (ante e ou i), esas chamadas grafías históricas xa non serían unicamente sobrevivencia da máis antiga tradición escrita romance, senón que en última instancia procederían das grafías latinas. Nun artigo clásico sobre a grafía dos topónimos galegos, Moralejo Lasso (1976: 299), ao referirse aos <g> e <j> de formas onímicas coma as dos exemplos do parágrafo anterior, di que nesas letras «sobreviven aún las más sencillas y frecuentes en sus orígenes, a saber g o j conforme a la etimología latina». Deste xeito, as chamadas “grafías históricas” son consideradas así mesmo “grafías etimolóxicas”, sempre coa necesaria matización, pois o / Ʒ / medieval podía ter outras orixes. Son estas premisas as que levan a falar, no relativo ás grafías <g> e <j>, da «supuesta tendencia oficial castellanizante» (1976: 273): simplemente suposta pois só cabería atribuír á presión do castelán os <g> e <j> de topónimos ou apelidos en que o fonema medieval era xordo, como Seijas por Seixas ou Teijeiro por Teixeiro (que remontan a étimos derivados de saxu e taxu, respectivamente). No resto dos casos, cando o <g> ou <j> corresponden ao fonema medieval sonoro, estariamos ante grafías “históricas” e “etimolóxicas”. Estas consideracións foron profusamente empregadas como argumento, no contexto das polémicas a cerca da estandarización do galego nas últimas décadas do século xx, polos partidarios dunha grafía reintegracionista, defensora da representación do fonema / ∫ / mediante <g>, <j> ou <x>, segundo os casos e atendendo ao criterio etimolóxico. O propio Moralejo Lasso admitía a lexitimidade desas grafías e mesmo lles recoñecía certas vantaxes, por máis que se pronunciase a favor da solución monografemática en <x>, sobre todo por razóns prácticas, non sen lamentar que con ela se perdesen de vista as orixes e as tradicións ortográficas (1976: 300): La grafía llamada ortografía etimológica, aunque no lo es más que parcialmente, no deja de ofrecer ciertas ventajas de carácter lingüístico, histórico, etc. [...]. En portugués perdura la pronunciación sonora de g y j, frente a la sorda de la x con la cual se confunde a su vez la de la ch desde el siglo xViii; en castellano se ensordeció lo mismo que en gallego y el fonema palatal fricativo sordo pasó desde el siglo xVii a gutural fricativo sordo representado por j / g [...] no sin algún recuerdo de la antigua x como en la grafía México por Méjico [...]. Mas así como con toda su tradición gramatical y literaria no faltan en castellano casos ambiguos o dudosos entre las grafías g o j [...], así en gallego va generalizándose la x como conviene a un sonido único o uniforme, aunque en bastantes casos se pierden de vista orígenes y tradiciones ortográficas. Nunha publicación máis recente, Moralejo Álvarez (2008: 205) retoma as ideas expresadas polo seu pai décadas atrás: Hay otros supuestos de la castellanización que tienen su particularidad: por ejemplo, casos tópicos como Sangenjo –es decir, todas las grafías con g y j frente a la x hoy normativa: Ginzo, Deijebre, Fojo...– no representan otra cosa que formas patrimoniales gallegas –puras y autenticas, digamos, pero ‘corrupciones’de Ginesius, Dessiobris, Foveum –, son formas con grafías tradicionales o históricas (y en muchos casos, no siempre, etimológicas) g, j que la lengua gallega compartió con todas las demás peninsulares (cf. en portugués Aljubarrota, Gerês...), pero que la escolarización exclusiva en lengua castellana arrastró a valores fonológicos castellanos modernos, es decir, a una fricativa gutural sorda de la que se quiso escapar con la grafia x que tenemos en Sanxenxo, Xinzo, Deixebre, Foxo... y en léxico común queixo, buxo, coxa...; una grafía que ahora los lusistas rechazan por antietimológica y aislacionista. Porto Dapena (2007: 110), ao tratar da grafía Jubia, reitera a opinión de que non hai deturpación nela, e que o realmente deturpador é lela co valor que ten o grafema <j> en castelán: Por certo, a propósito desta forma gráfica con J-, convén ter en conta que non responde propiamente –contra o que se tendería a pensar– a ningunha castelanización de Xubia ou Xuvia. Polo contrario, habería que pensar máis ben que ésta fose en todo caso unha galeguización daquela, que é máis antiga, se ben circunscrita a textos en castelán, onde agora representa unha fricativa velar xorda, pero, antes do século xVii, correspondería a unha prepalatal idéntica á actual do galego. Nótese, ademáis, que o Jé etimolóxico e, pola contra, o xnon o é. En definitiva, a castelanización de Jubia non está, en principio, na pura grafía, senón na pronunciación como velar dese Jinicial (...) Esta opinión, tan estendida, asoma de cando en vez en medios de ampla difusión, o que contribúe a consolidala. Sirvan de exemplo dous textos do escritor xavier Alcalá no xornal galego de maior difusión. No primeiro (Alcalá 2003), o autor respondía publicamente unha pregunta, non sabemos se real ou ficticia, do actual presidente da xunta de Galicia, que daquela desempeñaba un alto cargo en Madrid: [...] Sabe que ten un segundo apelido estigmaticamen te galego e pregunta pola ortografía do mesmo: ¿Feijoo, Feijóo, Feijó ou Feixó? Feijó, respóndelle un afeccionado aos resumos de cultura que son os nomes de familia. Feijó está escrito como sempre se escribiu, desde a idade Media en que xurdiron eses nomes, tan peculiares coma o que fai referencia a un prezado froito da horta, que se cría tamén arredor das canas de millo. Feijó, con o aberto final, é o mesmo que feijón (ou feijão en versión portuguesa) e débese pronunciar como «feixó». Feijó, de Phaseolus en latín, non ten dereito a x escrito; non é un caso coma os de Seixo ou Teixo, que xa o levan no étimo. Non está castelanizado. E en datas máis recentes, o mesmo autor (Alcalá 2011) insistía sobre a mesma cuestión da representación do /∫/, agora a propósito doutro político con apelido inequivocamente galego: [...] os tertulianos da Radio Voz discutiron o absurdo de falar do pazo de Raxoi e de Mariano Rajoy. Uns pronunciaban o apelido á galega, convertendo o iota histórico nun xis, e outros mantíñanse en Rakhoy, á castelá. Os partidarios de Rakhoy argumentaban que «así o pronuncia el». Os outros mantiñan que o faría por ignorancia ou desprezo á galeguidade do topónimo tomado como apelido. Moitos anos atrás, cando se discutira a primeira lei de normalización lingüística, os filólogos advertiron da importancia de que o galego non se grafase de xeito «demótico» senón etimolóxico e histórico, que o achega á norma dunha lingua mundial como é o portugués irmán. Triunfou a liña rexionalista, dialectalista (ou como se lle queira chamar), fronte á científica. De aí que a xente vexa un apelido escrito con iota ou con xe (Rajoy, Feijoo, Gens, Gesteira...) e o pronuncie á castelá. iso independentemente dos apelidos que tiñan xis de orixe (Seixo, Teixido, Ameixeiras...) e foron deturpados. Nas páxinas seguintes veremos exemplos que amosan que non existe tal continuidade das grafías medievais na representación da prepalatal fricativa xorda /∫/. 2. A desonorizAción de /Ʒ/ no gAlego medievAl No fonema prepalatal fricativo xordo /∫/ do galego moderno confluíron os dous elementos dun par fonolóxico definido pola oposición sonoridade ~ non sonoridade /∫ / vs / Ʒ /. Na escrita medieval empregábase o grafema <x> para representar o fonema xordo (baixo, caixa, coxa, peixe...) e o sonoro representábase comunmente con <j> ante calquera vogal ou con <j> ou <g> ante vogal palatal (ajudar, hoje, jantar, jeito, gente, vigiar...). No galego produciuse unha desfonoloxización dese par, confluíndo no fonema xordo /∫/, mentres que no portugués se conservaron ata hoxe os seus dous fonemas, un xordo e otro sonoro. Cada vez dispoñemos de máis indicios para supoñer que no galego a perda da oposición /∫ / vs / Ʒ / xa se producira, como vén afirmando Ramón Lorenzo desde hai décadas (Lorenzo 1985: 94; 1993, 1995a, 1995b), na propia época medieval, por máis que a escrita, sometida ás convencións dunha tradición culta, se esforzase en manter a diferenza. En textos elaborados en Galicia atópanse exemplos, escasos pero significativos, de grafías con <x > onde se esperarían o <g> ou o <j> correspondentes á sonora. Aos casos achegados polo propio Lorenzo e por Clarinda Maia (1986: 471472), tamén recollidos en Ferreiro (1995: 182) e Monteagudo (2005: 408): sexa por seja en 1270, axude por ajude en 1302, Thereixa por Tereija en 1303, oxe por hoje en 1342, toxal en 1423... poderiamos engadir novos exemplos tomados do TMiLG, algúns do século xiV (Martin Dominguez de Laxina 1309, oxe 1363, Juan Rixidor 1399...) e sobre todo xa do xV (avanxeos, granxa, prebilexio, toxos...), sen contarmos as formas toponímicas de etimoloxía escura cuxos rexistros romances ou ben presentan vacilación gráfica ou ben aparecen con grafías que entran en contradición coas atestacións latinas. A partir do século xVi, en textos en castelán, a representación con <x> en topónimos galegos que orixinariamente tiñan sonora é fenómeno moi frecuente, como veremos. 3. g rAfíAs do fonemA prepAlAtAl fricAtivo en voces gAlegAs nA docu - mentAción en cAstelán dos séculos xvi e xvii Ramón Mariño (1998 e 2003) e Henrique Monteagudo (2005), no exame que fan da representación gráfica do /∫/ nos textos literarios do galego medio, o primeiro que advirten é a variabilidade e a ausencia de norma; só algúns autores (ou copistas) parecen aterse a criterios firmes, e mesmo así incorrendo en notables incoherencias. A mesma ausencia de norma podemos advertir na tradición gráfica dos topónimos e apelidos galegos en documentos xerados en Galicia desde o século xVi en castelán, lingua habitual da escrita. A pesar de que nalgúns casos certas opcións gráficas se impoñen sobre outras nun determinado topónimo, nun escribán, nunha fonte emisora..., en xeral as tradicións non chegan a consolidarse, de xeito que calquera topónimo ou apelido pode aparecer con variantes gráficas nun mesmo documento. Os grafemas <g>, <j> ou <x> son usados indiscriminadamente para representar o mesmo fonema sen axustarse a regra, fóra da que limita o uso de <g> ao caso de ir seguido de vogal palatal –e, –i. A desfonoloxización da oposición /∫/ - / Ʒ / que se produciu no galego tamén operou no castelán, se ben nesta lingua o fonema resultante (o xordo /∫/, coma o galego) só subreviviu ata o © 2012 Estudos de Lingüística Galega 4, 169185 século xvi. Nese século comezou a estenderse en castelán a realización velar /x/, que se consumou no xVii (Penny 2008: 123). Deste xeito, nun texto do xVi as grafías gestoso, jestoso e xestoso lense igual (/∫estoso/) tanto en galego coma en castelán. A partir do xVii, as mesmas grafías impoñen unha lectura diversa nunha e noutra lingua: en castelán /x/ e en galego /∫/. Aínda que algúns topónimos galegos presentan forma deturpada por adaptación ao castelán (especialmente reducindo os ditongos decrecentes galegos: Junquera, Requexo, Otero), son moi comúns os casos en que a toponimia se rexistra cunha grafía que admite dúas lecturas, galega e castelá. En ocasións o propio texto nos orienta; se lemos “donde dicen Pena do Fojo do Lobo”, parece que debemos ler /fo∫o/, á galega, mentres que se vemos “parroquia de Sabaxanes” lemos con /x/ a forma castelanizada de Sabaxáns. Como con frecuencia os textos de foros, apeos, rendas e semellantes transcriben directamente o topónimo a partir da declaración oral dun informante, ás veces a lingua do topónimo esténdese ao contexto: “...un tallo de heredad q está na entrada da bouça...” Velaquí algunhas mostras da confusión de <g>, <j> e <x> nos séculos xVi e xVii, tomadas de documentación galega do Arquivo Histórico Nacional de Madrid que pode consultarse en internet no Portal Pares 1 : Clero L. 9998, fol. 170v). myno que ba de Germaña para Panjon” (1578, Tui AHN L.20219, fol. 182r) / “el monte de Jermaña que llebará de sembradura tres buzios de pan” (15421647, Oia AHN L.10204, fol. 35v). —“Campo de Foxoo en Parada” (16411691, Oia AHN L.19974, fol 216v) / “Parada, Campo de Fojoo ” (16411691, Oia AHN L.19974, fol 19v, fol 252v). — “heredad do Reguengo ques de Marcos de Araujo ” (...) “Miguel de Arauxo ” (16311632, Franqueira AHN Clero L.10036, fol. 20v) / “con heredad que fincó de juan de Arauxo (16311632, Franqueira AHN Clero L.10036, fol. 22r). — “ Sabaxans ” / “Ynformacion de los diezmos de Savajanes...” / “en la felegª de savaxans ” (16311632, Franqueira AHN Clero 10036, fol. 167r, 427r). 1 Danse as datas do volume, non o ano concreto de cada documento. —“item una heredad en la Vega do Aral de bayjo ” / “en la veyga do aral de baixo ” (16311694, OiA AHN Clero, L.19970, fol 12r). Así poderiamos seguir engadindo exemplos de confusión de grafías, do emprego de <x> en casos que orixinariamente correspondían ao fonema sonoro ou de <j> nos correspondentes ao xordo (Seijas, Teijeiro...). Ademais dos nomes propios, coma os mencionados no parágrafo precedente ou coma os Texosa (derivado de toxo) e Xerónimo que vemos a continuación, o fenómeno tamén afecta ao léxico común galego que ocasionalmente aparece nesta documentación en castelán, como a medida de superficie chamada xeira (< lat. diaria), e por veces tamén ao léxico castelán: — “...dende alli al porto de la Texosa ” (1557, Baiona AHN Clero L. 9998, fol. 466v). — “ Xeronimo de Montãos y Sotomayor vecino de la villa de Redondela” (16121709, Baiona AHN Clero L.19931 fol. tresr, 23r); “don Xeronimo de Montaos” (id. fol. 24v); “los vienes que el dicho don xeronimo traia” (id. fol. 26r). — “con heredad que al presente traye fernan de Morgade quessera una xeira de heredad” (16311632, Franqueira AHN Clero L.10036, fol. 20v); “heredad del dho Juan da Ucha quessera media xeira poco mas o menos” (id. fol. 20v). — “en cada un ano perpetuamente para sienpre xamas ” (16121709, Baiona AHN Clero L.19931 fol. dosr, fol. 7r); “para siempre xamas ” (id., fol. 9v). 4. A normA do cAstelán e os topónimos gAlegos no c AtAstro de e n - senAdA e en m Adoz O emprego dos tres grafemas <x>, <g>, <j> en castelán comeza a someterse a regras no século xViii, a partir da creación da Real Academia Española. O primeiro esbozo dáse no “Discurso proemial de la orthographia de la Lengua Castellana” do Diccionario de Autoridades (1726) e desenvólvese na Ortographia española de 1741, corrixida e aumentada na Ortografía de la lengua castellana de 1754. En xeral tende a reducirse o uso de <x>, pois presenta o problema de ter dous valores (/ ks/ e /x/), e regúlase este uso segundo principios etimolóxicos. Cando o valor de <x> é /ks/ e precede vogal, recoméndase marcar con circunflexo esta vogal, para indicar que o valor de <x> non é o velar xordo (como tamén se fai nalgúns textos galegos de inicios do xix para representar o /∫/). Velaquí os criterios sobre o emprego do <x> na Ortographia española de 1741 (216218): ...por lo que la verdadera regla, para saber quando la hemos de escribir, debe ser el origen. Y assi: Se ha de poner la x, quando se halle en la lengua latina; pero para facilidad de los que leen: Quando se pronuncia fuerte, la misma pronunciación explica que se debe escribir la x, que se halla en el origen, pero quando equivale á la cs y se ha de pronunciar suave, se señalará la vocal á quien hiere con el acento que los Latinos llaman circunflexo, y en las imprentas capucha, escribiendo assi exâmen, exôrbitante : y se debe advertir que esta señal en Castellano no es nota de acento, sino signo de la pronunciación suave. En aquellas voces, que en su origen Latino tienen S, que hiere á alguna vocal, la convertimos en x para la pronunciacion gutural, que las damos, v. g. xabon de sapo ; inxerir de inserere. También se escribe x en aquellas voces, que terminamos con pronunciación gutural, como en carcax, relox, la qual se conserva en los plurales, como carcaxes y reloxes. Advírtase que o criterio de usar <x> para voces que tiñan <s> orixinario non é sempre estritamente etimolóxico ou polo menos non é sempre continuador das grafías medievais, pois tamén afecta a voces que tiveran o fonema sonoro, por exemplo procedente dun <s> intervocálico ante iode. Así, é ese criterio da Real Academia Española o que leva a Sarmiento a dicir que é erro escribir con <j> o apelido Feixó, dado o étimo phaseolu : “es error escribir Feijô” (Sarmiento 1970, 302). Estas normas para a escrita do castelán tenden a xeneralizarse ao longo da segunda metade do xViii, mais só afectan moi parcialmente á escrita de topónimos e apelidos galegos, pois a maioría destes son voces opacas cuxa orixe non se coñece e poden aparecer indistintamente con <x> ou con <g> ou <j>, sen que a preferencia por un deles responda a razóns etimolóxicas ou de calquera outra clase. Esa é a situación en que chegou a tradición gráfica da toponimia galega a comezos do século xix. En 1815, a Ortografía da Real Academia Española, na súa oitava edición, modifica as normas e abandona definitivamente o emprego do grafema <x> para representar a fricativa velar xorda /x/ (aínda que se manteña en arcaísmos gráficos como México, Xerez, Ximénez etc.), establecendo que “el sonido gutural que la x ha tenido hasta ahora en algunas voces, y nos vino del árabe, debe remitirse en adelante á la j y á la g en sus casos respectivos” (RAG, Ortografía 1815, 54). Vemos a continuación as grafías con que aparecen no Catastro de Ensenada (175254) e no Diccionario geográficoestadístico-histórico de Madoz (184550) os nomes de parroquias galegas que conteñen o fonema prepalatal fricativo. Do Catastro rexistramos unicamente as formas que constan no caderno das Respuestas Generales ou respostas ao Interrogatorio, que poden consultarse en internet no Portal Pares 2. Pode observarse como a confusión dos grafemas e o arbitrario emprego de <x>, <g> e <j>, característico das grafías do século xViii, deixa paso en Madoz (18451850) ás consecuencias da reforma ortográfica de 1815, que en boa medida xa fóra aplicada por Miñano no seu dicionario xeográfico (18261828). As grafías que rexistra Madoz, con poucas excepcións (casos como Lage / Laje ou conservación dalgún <x> como en Loxo, que en fontes posteriores sería substituído por Lojo), acabaron por constituír as formas escritas oficiais da toponimia galega durante a segunda metade do xix e todo o século xx, ata os cambios realizados coa nova legalidade lingüística derivada do Estatuto de Autonomía, recollidos no Nomenclátor de Galicia de 2003. As entradas do dicionario de Madoz polo regular non marcan os tiles, defecto que sobreviviu en case todos os nomenclátores posteriores. Dun xeito paralelo ao que aconteceu cos topónimos, os apelidos galegos que contiñan /∫/ tamén foron abandonando as grafías con <x>, tal como prescribía a norma do castelán de 1815, ao longo do século xix. Polo que temos observado nos libros parroquiais, o cambio nas grafías dos apelidos foi moi lento e gradual, pero pódese afirmar que os apelidos galegos con /∫/ xa chegaron escritos sistematicamente con <g> ou <j> a 1875, data de creación do Rexistro Civil. Albixoi (Mesía): “Santa Marina de Albixoi ” (T); “se llama Santa Mariña de Albixoy ” (1ª) [Madoz: Albijoy ]. Aldixe (Abadín): “Feligresia de Santiago de Aldige ” (T) [Madoz: Aldije ]. Alixo (O Barco): “Ynterrogatorio de las feligrs. de Cereyxido, Forcadela y Repurizelo, Énthoma, Alixo y Bexán (Cospeito): “Fra. de San Pelayo de Vexan ” (T); “se intitula de San Pelaio de Vexan ” (1ª). [Madoz: Beján ]. Bonxe (Outeiro de Rei): “Fra. de San Mamed de Bonje ” (T, 1963v); “San Mamed de Bonxe ” (T, 1965v). [Madoz: Bonje ]. Couxela (Ribadeo): “Felegresia de Santiago de Coxela ” (T); “Santiago de Cojela ” (P); “se llama Santiago de Cojela segun queda expresado” (1ª). [Madoz: Cogela ]. Couxil (Cartelle): “Ynterrogatorio del Coto de Couxil y Couxilino” (T); “se llama el Coto de Coujil y Couxiliño” (1ª). [Madoz: Cougil, Coujiliño ]. Muxueira, A (Riotorto): “Fra. y coto de San Lorenzo de la Mojueira ” (T); “que esta población se llama feligresia se llama de San Lorenzo de la Moujueira ” (1ª). [Madoz: Mojueira ]. PadriñánSanxenxo (Sanxenxo): “Juan Feliz Pallares abad de la villa de San Genjo y fra. de San Ginés de Padriñán (...) Thomas Leal y Jacobo de Gondar, peritos de dha villa de San Genxo y fra. de San Ginés de Padriñán (...) peritos del puerto y villa de San Genjo ” [Madoz: Jenjo, San ] Saldanxe (A Pastoriza): “San Miguel de Sandanje ” (T); “fra. de San Miguel de Saldanje, ynclusa en el coto de Crezente” (P). [Madoz: Saldanje ]. © 2012 Estudos de Lingüística Galega 4, 169185 xava (O Bolo): “ Jaba ” (3ª), no interrogatorio do Bolo. [MADOZ: Jaba ]. Justanes ]. xustás (Cospeito): “felegresia de Santiago de Justás ” (T). [Madoz: Justas ]. xuvencos (O Saviñao): “Fra. de Santiago de Jubencos ” (T). [Madoz: Jubencos ]. xuvencos (Boborás): “ Jubencos ” (P), no couto de Orcellón. [Madoz: Jubencos ]. Para os topónimos que Ensenada só recolle con <g> ou <j> tamén poderiamos atopar algunha atestación anterior ao século xix escrita con <x>, dada a intercambiabilidade dos grafemas que vimos atrás. Estes testemuños permiten afirmar que a escrita dos topónimos galegos con <j> ou con <g> ante vogal palatal (Gestoso, Rianjo, Sanjenjo...), que constituíu a grafía oficial durante o século xx, non é continuación dunha escrita histórica ou etimolóxica, por máis que en ocasións coincida coa escrita medieval, senón o resultado dunha acomodación ás normas do castelán de 1815. Rematamos cuns comentarios acerca dos apelidos mencionados por xavier Alcalá nos textos citados no apartado inicial deste artigo. O primeiro destes apelidos contén o substantivo común feixó (‘feixón, faba’) e remite ao étimo latino phaseolu, como xa expuxo no seu día o Padre Sarmiento. Parece que a motivación que suscitou na época medieval o seu emprego como alcuña procede do uso humorístico do nome deste legume co significado do substantivo calva. Sería, xa que logo, semanticamente equivalente do apelido Calvo, formado co correspondente adxectivo común. Este significado pode deducirse dunha cantiga de Afonso x relativa ao pertigueiro de Deza (Brea 1996: i, 150151) na cal aparece feijoo como sinónimo de calvareça ; no texto, o segundo verso da segunda estrofa (“que semelha Pedro Gil no feijoo ”) é paralelístico do segundo verso da primeira (“semelha Pedro Gil na calvareça ”). Entre os séculos xVi e xViii podemos atopar este apelido escrito indistintamente con <j> ou con <x>, coa mesma variabilidade e discrecionalidade que observamos nos topónimos. O ilustrado de Casdemiro escribía o seu apelido con <j>, Feijoo, e así aparece nas súas obras; é grafía coincidente coa medieval, correspondente ao antigo fonema sonoro, pois procede de s+iode intervocálicos. Mais como as normas da Academia Española entre 1741 e 1815 establecían, cun criterio pretendidamente etimolóxico, a grafía con <x> nos casos procedentes dun s orixinario, unha vez que foi coñecido o seu étimo prescribiuse a grafía Feixoo. Así, na edición de 1770 da Ortografía, posiblemente facéndose eco da información etimolóxica proporcianada por Sarmiento, figura Feixoo, con <x>, na “Lista de varios apellidos y de algunos pueblos y rios de España, que por ser tambien de dudosa ortografía, se determina como se deben escribir” (RAE 1770: 252). A grafía actual con <j> obedece á reforma da ortografía española de 1815. Polo que se refire á dupla vogal final, debemos considerala unha grafía arcaizante, que se ben desapareceu do galego común, sobrevive, alternando coa solución simplificada, noutros topónimos e apelidos galegos (Saa ~ Sá, Boo ~ Bo, Rioboo ~ Riobó, Moo ~ Mó, etc.). É anómalo o acento con que en ocasións se marca a penúltima vogal (Feixóo, igual ca en Riobóo, Sáa etc.), que non se avén coas regras de acentuación do galego nin coas do castelán. Raxoi é apelido toponímico. O Nomenclátor recolle tres entidades chamadas así nos concellos da Caniza, Valga e Vedra. Hai ademais unha localidade Portarraxoi en Pontecesures, en composición co resultado de portum ad, topónimo viario que ha da facer referencia ao lugar de Raxoi do concello de Valga, no Camiño Real de Santiago a Pontevedra. Cremos que é nesta localidade onde ten orixe o apelido de Mariano Rajoy. No Catastro de Ensenada da parroquia de San Miguel de Valga atopamos varios individuos con ese apelido, en cuxa escrita alternan as formas con <x> e con <j> (máis frecuentemente as primeiras) e con <i> e <y> na vogal da marxe do ditongo decrecente. Entre os propietarios de muíños: “ ôtro de Francisco Raxoi ” (117v, respostas á pregunta 17); entre os propietarios de pombais “ ôtro de Don Domingo Raxoi presvitero con cinquenta pares ” (119r, pregunta 19); entre os eclesiásticos: “ Don Domingo Rajoi ” (121r, pregunta 38)... No mesmo interrogatorio de Valga, no apéndice de oficios e profesións, constan así mesmo dous carreteiros chamados Blas Raxoy e Francisco de Raxoy (126v); e no da veciña parroquia de San Salvador de Setecoros, un cirurxán chamado Juan Antonio Rajoi (453 v). O topónimo Raxoi contén moi probablemente un xenitivo de posesor altomedieval, creado a partir do nome persoal Ragiolus, que rexistramos na documentación medieval galega coa grafía Ragiolo (Celanova, ano 1005, nº 187, nº 573...), o mesmo ca a correspondente forma feminina Ragiola como nome de muller (“Tello et uxor sua Ragiola”, Celanova ano 1010, nº 333). r eferenciAs bibliográficAs Alcalá, xavier (2003): “Feijoo, Feijóo, Feijó e Feixó”, La Voz de Galicia (811-2003). Alcalá, xavier (2011): “«Rakhoy» si, «Pukhol» non”, La Voz de Galicia (2611-2011).

Nesta revisión exponse, de xeito resumido cales son os efectos das infraestruturas desenvolvidas polo home en Galiza (terra, mar e aire) sobre o benestar animal de diversas especies de interese veterinario. Estre traballo explora ademáis a eficacia de certas medidas para controlar os efectos negativos e as repercusións no medio ambiente de ditas infraestruturas.

Artigo Infraestruturas · Benestar animal · Galiza Summary This review explains, in a summarised way the effects of human infrastructures in Galicia (land, marine and air) on animal welfare of such species with veterinarian interest. A critical analysis is presented about the convenience of certain tools (or means) to control the negative impacts of the mentioned infrastructures including their impacts on the environment cambiantes. Introdución No seguinte traballo, tratamos de expoñer algúns dos efectos que provocan as instalacións humanas na fauna da As infraestruturas humanas teñen efectos sobre a fauna do noso planeta: as cidades son un entorno artificial no que apenas queda vida salvaxe, pero a pesar disto, algunhas terra, do mar e do aire. especies son capaces de desenvolverse sufrindo diferentes Infraestruturas terrestres Os efectos das mesmas teñen lugar tanto a nivel urbano como rural. Adrian Novo Piñeirúa · Rebeca Moralejo Silva · Ana Pascual SoaresAlumnos da Facultade de Veterinaria de Lugo (2º ciclo) Universidade de Santiago de Compostela Email: [email protected] Este traballo realizouse baixo a supervisión e tutorización de Cristina Castillo, Profesora da Facultade de Veterinaria de Lugo (Departamento de Patoloxía Animal, Campus Universitario s/n, 27002 Lugo) e membro da Real Academia de Ciencias Veterinarias de Galicia (RACVG). Medio Urbano O desenvolvemento de este medio supón a creación dun asentamento artificial cómodo para o progreso social e comercial dos humanos. Esta concentración aumenta a demanda de recursos e favorece que o medio non poda asimilar o noso consumo, producíndose contaminación que afecta os animais que viven neste entorno e na periferia de varios xeitos: Perda ou alteración do hábitat con superpoboación Varias son as razóns que levan á superpoblación de certas especies de aves: a atracción dos residuos humanos como fonte rápida e facil de alimento (nos vertedoiros), o abrigo, anidamiento e protección contra o frío ou as correntes de aire. Isto termina tendo efectos negativos, non só para o home (transmisión de enfermidades, acumulación de excrementos) senón tamén para o equilibrio poboacional doutras especies. Como exemplo, sirva a superpoboación de gaivotas; aparte de favorecer a transmisión de enfermidades, ten efectos negativos sobre outras especies de aves mariñas; a de pombas xera situacións de competencia; no caso dos estorniños, éstes precisan lugares tranquilos para a cría e nas cidades prodúcese un nivel de estrés incompatible con ela. Cidades coma A Coruña, Vigo e Ferrol contan con plans de xestión (a través da Consellería de Medio Rural da Xunta de Galicia), cuxo obxectivo e reducir o número de gaivotas ou estorniños. Algúns métodos consisten en esterilizar os ovos (sen retiralos); sacrifícar individuos con inxeccións intraperitoneais de pentobarbital; diminuír o acceso aos vertedoiros diminuíndo así a supervivencia dos polos nos primeiros anos; empregar dispositivos para evitar que se pousen (arames, púas ou pinchos) producindo dor e frustración ó non poder descansar; repelentes químicos e electrónicos que reproducen gritos agónicos e de ataque de aves para espantalas, ou mesmo luces en movemento que os asustan e desorientan, facéndoos fuxir sen rumbo. Contaminación lumínica Os seres vivos adaptaron os seus procesos biolóxicos dacordo coa sucesión das estacións e a alternancia díanoite. A contaminación lumínica asociada aos núcleos urbanos ocasiona a necesidade de que as especies se adapten a estes cambios para non perecer. A orixe desta atópase en alumeados (ornamental, de seguridade, publicitarios, estradas, rúas peonís...). En xeral, a falta de escuridade altera o ritmo circadiano, os ciclos sonovixilia, o mantemento da temperatura corporal, o estado de alerta, a visión nocturna, o cansazo, o nerviosismo...(Dolsa & Albarrán, 2003). Nas aves, a excesiva iluminación fai que píen durante a noite impedindo o descanso, alertando da súa presenza ós depredadores, diminuíndo a súa alimentación, e afectando os seus ciclos reprodutivos. O deslumbramento aumenta as colisións con edificios, causando a morte directa ou lesións que favorecen á depredación. A luminosidade provoca a concentración de insectos, favorecendo que as aves insectívoras adapten a súa alimentación, aínda que tamén, fainas mais visibles para os depredadores. Por outra parte, as aves migratorias nocturnas empregan o luar e as estrelas para a súa orientación, pero a continua iluminación provoca que as aves voen en círculos desorientadas ata quedar exhaustas ou que colisionen contra estruturas. Nos mamíferos nocturnos o exceso de iluminación provócalles desnutrición progresiva, debido a que só utilizan os períodos escuros para alimentarse. A concentración de morcegos en torno aos farois en busca de comida, provoca gran transmisión de enfermidades entre depredadores e o esgotamento do alimento. Contaminación acústica Segundo a Organización Mundial da Saúde (OMS) o límite de decibelios considerado como adecuado na especie humana é de 50 dB (nunha conversa normal), en horarios diúrnos, e 30 dB pola noite. Unha rúa con moito tráfico alcanzaría os 70 dB e no interior dunha discoteca ata os 110 dB. A maioría das especies domésticas presentan unha maior sensibilidade que os humanos as frecuencias altas. Os centros emisores de ruídos abundan nas cidades e son o tráfico, as actividades industriais, as obras públicas e da construción, os servizos de limpeza e recollida de lixo, as sereas e as alarmas. O ruído produce alteracións na conducta momentáneas, as cales consisten en agresividade, desinterese ou irritabilidade. Estas alteracións, que xeralmente son pasaxeiras provocan inquietude, inseguridade ou medo nalgúns casos. A longo prazo producen efectos negativos como a xordeira e a nivel psicolóxico, neurose, depresións, ansiedade, hostilidade, etc (Tolosa, 2003). Investigacións como as de Hans Slabbekoorn e Ardie den BoerVisser, da Universidad de Leiden (Holanda) no ano 2006 sobre os cantos dos pardais nas cidades, determinaron que os cantos vitais, como son os destinados á atracción de compañeiros e a defender o territorio, eran de maior frecuencia e mais curtos e rápidos que nos lugares forestais. Temperatura e humidade No medio urbano, o equilibrio natural da calor vese afectado, producindose o efecto illa de calor elevando as temperaturas na cidade entre 5° e 10° C. Este aumento, atrae a certas especies como estorniños, mouchos, pegas, ratas e cascudas provocando pragas e desprazando a outros animais. O arrequecemento global, produce numerosos efectos sobre as especies. Se continúa, moitas aves desaparecerán en Galiza buscando veráns calorosos, invernos fríos e dispoñibilidade de auga no norte de Europa, predicen os autores do Atlas Climático de las Aves Reproductoras de Europa e publicado pola Sociedad Española de Ornitología (SEO/Birdlife) Contaminación química Segundo unha noticia aparecida no diario Faro de Vigo no ano 2008, Greenpeace considera que a planta incineradora de Sogama, as centrais térmicas de As Pontes, Meirama e Sabón, os materiais contaminantes dos edificios, e diferentes infraestruturas así coma a presenza de velenos raticidas nas rúas son só algúns dos exemplos dos contaminantes químicos ós que esta exposta a fauna galega. Diversas organizacións ecoloxistas coma é Verdegaia veñen denunciando que a planta incineradora de Sogama, xera cinzas e escouras tóxicas e emite dioxinas e furanos, unhas substancias persistentes e bioacumulativas. Comprobouse que doses non letais destes residuos nos animais poden producir cancro, defectos de nacemento, redución da fertilidade e cambios no sistema inmune. O informe Impacto sobre a saúde das emisións dos grandes focos de contaminación realizado pola consultora inglesa EMRC (e publicado pola axencia EFE no ano 2006) xa sinalaba a central términa de As Pontes (A Coruña) coma o maior foco emisor de Europa de dióxido de xofre e de óxido de nitróxeno, con efectos perxudiciais sobre o aparello respiratorio (bronquite e exacerbación dos procesos asmáticos). Pero ademais destos compostos, as partículas en suspensión liberadas ao aire tamén eran capacer de provocar enfermidades (cancro de pulmón, mortes prematuras, arteriosclerose...) O uso de materiais contaminantes en edificios, como formaldehido, amianto, chumbo, CFCs, disolventes tóxicos ou PVC (policloruro de vinilo), ocasiona un deterioro da saúde dos animais. A construcción, rehabilitación e demolición de edificios libera enormes cantidades destes residuos. Algúns, como o formaldehido, ou o amianto son coñecidos canceríxenos, outros, como o chumbo producen anemia, letarxia e síndromes neurolóxicos. Non esquezamos a existencia de cebos envelenados, empregados para o control de certas especies como ratas ou cascudas que poden intoxicar a outros individuos, como ourizos… Vías de Comunicación As vías de comunicación supoñen a deforestación de amplas zonas e, en moitos casos, o seu trazado atravesa antigas rutas empregadas polos animais para conectar diferentes territorios, provocando a fragmentación dos seus hábitats e facendo que os animais teñan que modificar a ruta, ou arriscarse aos perigos das vías de comunicación, con atropelos, especialmente en xabarís, corzos e cabalos salvaxes. O aumento da iluminación nas estradas non é efectivo, xa que os animais de vida nocturna son deslumbrados, deixándoos cegos e desorientados e aínda que perciban a proximidade dun perigo son incapaces de reaccionar. Por outra banda, son moitas as especies que teñen fototropismo positivo, e polo tanto son atraidas cara estas zonas onde se emite luz (Dolsa & Albarrán, 2010) Os corredores de vida silvestre habilitados para evitar que os animais salvaxes crucen as vías poden verse comprometidos por unha soa luz, evitando que os animais se despracen a determinadas áreas cruciais para a súa supervivencia. Nas autoestradas pódense chegar a alcanzar niveis sonoros de ata 62 dB cos efectos antes descritos que afectarían ó desprazamento de moitas especies animais das súas rutas, así como á creación de impedimentos nas súas costumes de reproducción e alimentación. Iso sen contar coa presenza de gases contaminantes tales como monóxido e dióxido de carbono, dióxido de xofre, óxidos de nitróxeno, aldehidos, metais pesados e compostos orgánicos volátiles, tóxicos para o sistema respiratorio Medio rural É difícil establecer unha separación clara entre medio urbano e rural. As concentracións de chalets, as actividades industriais, a minería e as instalacións de ocio poderían considerarse rurais, pero sobre todo a baixa densidade de poboación e a presenza de actividades agropecuarias son o máis característico da paisaxe rural. A perda de hábitat no medio rural galego é debida en gran medida as actividades agropecuarias tradicionais. Os cultivos supoñen alimento para as especies salvaxes e os depredadores acoden as áreas rurais na procura de gando. Isto perxudica ós labregos que tratan de impedir a súa presenza con diferentes métodos: cercas, valados, espantallos, espellos, artefactos sonoros, caza, velenos, etc. Manter aleixados ós animais é imposible se a presión no seu hábitat é maior, xa que a deforestación e a plantación de monocultivos desprazan á fauna autóctona (Ferrás et al. 2007). O lobo ó competir co home como predador foi duramente perseguido, pero na actualidade, debido ó abandono do mundo rural e a desaparición dos gandeiros que exercían unha forte presión sobre él, está a recuperar os seus antigos territorios. A pesar diso, é unha especie cinexética combatida tamén con velenos e trampas. Tanto a produtividade como a supervivencia xuvenil de lebres e coellos, dependen da calidade do hábitat, resultando moito mellores os hábitats pouco diversificados e monótonos, a diferencia dos galegos. O corzo pode habitar case todas as formacións boscosas ibéricas, pero as variacións de refuxio, comida ou competencia, modifican aspectos da súa ecoloxía, afectando á súa densidade poboacional. Os xabaríns asentados preto de campos de cultivo e mesmo no seu interior obteñen alimento de orixe humana. O abandono do medio rural esta facendo que esta poboación aumente. A superpoboación, a competencia, a hibridación con porcos domésticos e a caza son algúns dos problemas ocasionados polo home. A construción de urbanizacións e centros de ocio como campos de golf en medio rural, supón unha das perdas mais agresivas do hábitat natural debido as grandes extensións de terreo e recursos que se necesitan para estas infraestruturas. Proxectos mineiros como o da mina de andalucita a ceo aberto de Pontedeume ameaza o espazo natural das Fragas do Eume, poñendo en perigo a supervivencia de tódalas especies animais que alí habitan pola diminución do seu hábitat, o aumento da presenza humana, os niveis de ruído elevados e unha contaminación ambiental superior á actual. Os efectos da contaminación lumínica son os mesmos que os citados no medio urbano, cá diferencia de que o número de animais no rural é maior e as áreas iluminadas están máis dispersas, polo que os efectos son menos intensos pero mais amplos e con maior número de vítimas (Dolsa & Albarrán, 2003). O emprego de maquinaria agrícola e vehículos, producen ruídos que afectan á fauna local. Se temos en conta as industrias, as urbanizacións e todas as infraestruturas que colonizan este medio, o problema cada vez é máis parecido o da cidade. A produción de residuos polas vivendas soe ser menor, pero son moitos os espazos rurais onde se poden atopar puntos negros que favorecen o acúmulo de diferentes tipos de residuos. Estes poden ser altamente contaminantes e alterar gravemente a saúde dos animais. Infraestruturas mariñas Segundo denuncian diversas organizacións ecoloxistas como é ADEGA ou Galicia Ambiental, a día de hoxe as actividades humanas preséntanse como o maior problema para todo o litoral galego. Son numerosas as infraestruturas (urbanizacións, depuradoras, industrias, portos deportivos, recheos...) que provocan unha ameaza para a fauna que habita no medio mariño. Depuradoras e Industrias Liberan gran cantidade de vertidos químicos, augas residuais, residuos orgánicos e inorgánicos, metais pesados e provocan contaminación acústica no ecosistema mariño. Segundo informes elaborados por ADEGA, Galiza conta cun sistema de xestión de vertidos e de depuración de augas moi deficiente, que está a provocar grandes impactos sobre as rías e os organismos que habitan nelas. Cabe destacar a depuradora do Lagares en Vigo: ésta verte ó río 900 litros de auga sen depurar. Tan só Vigo, conta con máis de 2000 actividades industriais na costas e co porto con máis tráfico marítimo de Galiza. Vertidos químicos Dacordo cun informe elaborado no ano 2002 por ADEGA, destacan os hidrocarburos poliarómaticos (PAH) vertidos ó mar por industrias petroleiras e durante o transporte marítimo principalmente. Os PAH acumúlanse nos seres vivos ó longo da cadea trófica e provocan unha serie de cambios físicoquímicos das augas que se traducen en axentes estresantes para a fauna (diminución da osixenación do medio; modificacións do pH e da temperatura; acumulación nos sedimentos mariños; cambio de cor, olor e sabor...). Varias son as especies afectadas polos seus efectos: no caso dos crustáceos, a maior parte dos cirrípedos (percebes) morren por asfixia, e os que sobreviven con petróleo adherido, demostran gran dificultade na respiración ou nutrición. Os decápodos (centolas e cangrexos) adultos resisten bastante a este tipo de contaminación, sen embargo, as larvas teñen que migrar a outro lugar. No que respecta aos moluscos, a maior parte dos que viven cerca do litoral son máis resistentes que os que viven mar adentro. Os bivalvos tales como os mexillóns captan os hidrocarburos (saturados e aromáticos) e os acumulan cunha pequena desintegración metabólica. En canto aos peixes, o petróleo e os seus derivados son altamente tóxicos para os ovos, polo que os peixes nados deses ovos son anormais. Os adultos, adquiren olor a hidrocarburo que se transmite a través das branquias. Os efectos a longo prazo sobre os peixes, outros animais mariños e mamíferos xeneran cambios no metabolismo dos lípidos, con acumulación de graxas no fígado e outros tecidos. Pero as especies afectadas non son só as mariñas senon tamén as aves: o empetrolamento modifica a súa flotabilidade e o illamento térmico da plumaxe, provocándolles a morte por hipotermia e imposibilidade de voar Metais pesados Son contaminantes xenobióticos que se acumulan na cadea trófica e nos sedimentos mariños. Os que máis afectan á fauna mariña son cinc (Zn), arsenico (As), cadmio (Cd), cobre (Cu), chumbo (Pb), cromo (Cr) e mercurio (Hg), que teñen a propiedade de acumularse nos organismos e nalgúns casos de transferirse pola cadea trófica. A contaminación con este tipo de metais na costa galega está á orde do día segundo ADEGA, destacando A Coruña (con contaminación moi alta para o Cu, moderada para o Zn e Pb); Pontevedra (contaminación considerable para o Cu); San Simón (contaminación moi alta para o Pb); Redondela (contaminación considerable para o Cu) ou mesmo a praia de Samil, en Vigo (contaminación moi alta para o Pb, Zn e Cu; considerable para o Cr). Entre as especies maís afectadas están os moluscos (mexillóns), que presentan unha gran capacidade de bioacumulación de Zn, Cd, Pb y Cu especialmente. En canto aos mamíferos mariños, o golfiño común, marsopa e golfiño listado mostran un aumento na concentración de Zn según afirma A. López, da Coordinadora para Estudios de los Mamíferos Marinos (CEMMA, Pontevedra). En canto aos peixes, o metilmercurio únese moi fortemente os tecidos e tarda moito en desaparecer (biomagnificación), finalmente nas aves afectadas se observan problemas para o voo, comportamentos anormais o mesmo alteracións na reprodución (por exemplo, o Hg se transfire á placenta e pode causar lesións nerviosas). O ruido submariño producido por actividades humanas inclúe o tráfico marítimo e as extraccións de petróleo e gas (sons de altas e baixas frecuencias). Ademáis dos buques mercantes hai que resaltar a proliferación de embarcacións dedicadas ó turismo e outras como motos acuáticas ou embarcacións lixeiras, que causan graves molestias nestos animais. Na actualidade existe únicamente nas illas Canarias unha lexislación que evita o achegamento inadecuado destas embarcacións aos cetáceos (López et Dentro do conxunto dos factores de risco que pesan sobre o hábitat mariño, esta contaminación constitúe unha das maiores ameazas a curto plazo, e a escala mundial, para o equilibrio dos océanos. Dado que os cetáceos dependen do son en todos os aspectos das súas vidas, non cabe dúbida de que son especialmente vulnerables ás fontes de ruido artificial (López et al. 2003). Os mecanismos de resposta deles a este tipo de contaminación son numerosos destacando cambios de comportamento, lesións graves e alteracións reprodutivas. Pero a contaminación acústica tamén afecta ó resto da fauna mariña: no caso dos peixes (arenques) causa alteracións do crecemento, da acumulación de graxa e reducción dos índices reprodutivos. A exposicións de sons entre 40 e 50 dB provocan unha significativa diminución da viabilidade dos ovos e a redución da tasa de crecemento. Vertidos de materia orgánica Avalíase a través de diversos ensaios, sendo os máis comúns a determinación da Demanda Bioquímica de Osíxeno (DBO5 ou BOD5) e a Demanda Química de Osíxeno (DQO ou COD). Canto maior é a descarga de DBO5 e COD, en termos de Kg/día ou Kg/ano, maior é o risco para todos os habitantes vivos do río. A metade destes vertidos nas rías galegas son xerados polas industrias, destacando as conserveiras e a industria de celulosa ENCE (Pontevedra) que chega ata os 8 millóns de kg de COD/ano, sindo considerada polos organismos ecoloxistas coma a responsable do maior vertido puntual de materia orgánica do litoral galego. Estes vertidos contribúen ao consumo de osíxeno da auga, xerando hipoxia e anoxia nos animais e á proliferación de microorganismos patóxenos. As especies máis sensibles a esta contaminación son os peixes e os crustáceos; nestas ten lugar unha diminución nas súas tasas de crecemento e reprodución, estrés, migración forzada, redución do seu hábitat, aumento da vulnerabilidade á depredación, a interrupción dos seus ciclos vitais e finalmente a morte. Residuos inorgánicos Ás rías chegan cada día miles de residuos inorgánicos sobrantes da produción das industrias costeiras que posúen unha mala xestión dos mesmos. Coma consecuencia disto as especies mariñas vénse moi afectadas: confunden os residuos con alimento e sofren modificación do seu hábitat. Aves e mamíferos mariños así coma peixes son os máis afectados xa que a inxesta deste tipo de residuos provócalles normalmente a morte por asfixia. Peiraos, Recheos e Portos Deportivos Si botamos unha ollada á costa galega veremos unha morea de peiraos, recheos e portos deportivos que nos últimos anos están sendo ampliados e que son unha gran ameaza para os animais. Sinalamos como exemplos, o peirao da ría de Foz (Lugo) (que xera cambios na hidrodinámica da ría); o macrorecheo de Bouzas en Vigo (con contaminación lumínica e soterramento de bivalvos) e o porto deportivo de Vigo (con contaminación acústica, lumínica, vertidos de hidrocarburos e doutras sustancias químicas). Cambios na hidrodinámica das rías Segun estudos desenvolvidos por Castellanos et al. (2003), os cambios na hidrodinámica das rías levan consigo unha perda de productividade enorme, derivada da alteración na sedimentación das mesmas. Esto implica un cambio de hábitat para os seres acuáticos que se ven afectados. Un exemplo é a diminución de certas especies de bivalvos como o berberecho (Cerastoderma edule), consecuencia do incremento doutras especies (Zoostera spp.). Contaminación lumínica Os efectos sinalados para a contaminación lumínica das cidades (Dolsa & Albarrán, 2003) poden ser aplicables a estas infraestruturas. Só sinalar que no caso das aves mariñas, cáusalles deslumbramento, desorientación durante as migracións (xa que algunhas guianse grazas as estrelas), alteracións na conducta de búsqueda de alimento, alteracións na reprodución e a morte por colisión ou quemaduras. Vertidos de substancias químicas Os portos son as principais áreas onde o tributilo de estaño (TBT) alcanza os seus niveis máis altos. Este composto estannico se emprega como principio activo nas pinturas antiincrustantes aplicadas ós barcos para retrasar o desenvolvemento de organismos adheridos a súa superficie. Os efectos que provocan nas especies acuáticas, considerado como un dos máis perigosos, son moitos: así, os moluscos bivalvos (ostras, ameixas...) posúen unha baixa actividade dos sistemas enzimáticos encargados de debutilar a substancia, sendo capaces de concentrar grandes cantidades (bioacumulación), sen embargo non existen estudos claros que aseguren a posibilidade de biomagnificación. No caso dos moluscos gasterópodos prodúcese non só bioacumulación, senón que a concentracións moi baixas, en Nucella lapillus (unha especie de caracol mariño) provoca a aparición dunha anomalía chamada imposex e que é unha alteración do sistema endócrino: ten lugar nas femias e consiste no desenvolvemento de gónadas masculinas o que lles provoca esterilidade (Barreiro et ál. 2004). Finalmente, nas aves mariñas afectadas é frecuente o adelgazamento de cáscaras de ovos. Infraestruturas aéreas Pese ós beneficios e comodidades que aportan algunhas estructuras creadas pola man do home, posúen numerosos efectos adversos en canto á fauna se refire. Instalacións Eléctricas de Alta Tensión Os accidentes en tendidos eléctricos, xa sexa por electrocución ou colisión aumentaron paralelamente ó desenvolvemento das liñas de tendido eléctrico, especialmente no medio rural (Carbonell, 2010). Prodúcese cando as aves en voo non son capaces de evitar os cables e chocan contra eles. A susceptibilidade varía entre especies dependiendo de características corporais (envergadura e peso); dos hábitos gregarios (medios abertos ou estepas) crepusculares ou nocturnos e da meteoroloxía. Unha gran porcentaxe das colisións prodúcense cando, en condicións de escasa visibilidade, remontan o voo para evitar os conductores e atopan o cable de terra, de grosor menor. Atopamos dous factores que determinan o grao de risco: os técnicos (presenza de cable de terra, sección do conductor, disposición de fios en planos e amplitude dos vanos) e as áreas sensibles da trazada (zonas húmidas e cauces de río, esteparias, de paso migratorio e cortados rocosos). Como posibles solucións, hai documentos como o publicado pola empresa IBERDROLAREDEL no ano 2000, nos que contémplase evitar o trazado por áreas sensibles e situacións de risco; modificar o tipo de liña, como por exemplo no abastecemento de repetidores, (Tv, telefonía, pequenas instalacións agrícolas…); aínda que a opción máis óptima é emplazar unha caseta transformadora nun punto de menor altitude, e instalar un tendido en baixa tensión e cable seco trenzado ou soterrado, sinalado con balizas salvapaxaros e deseños de crucetas que disminúen o risco de electrocución para as aves. Reforestación A configuración física do territorio galego fai que os recursos (auga, terras de cultivo…) atópense espallados por toda a xeografía, o que condiciona unha elevada ocupación do espazo por parte do home, incompatible en ocasións co benestar de moitas especies. Mentres a superficie arborada medra, as especies forestais pouco esixentes desaparecen; non é o mesmo ter un cultivo forestal de eucalipto ou piñeiro que un bosque. Pero aínda hai máis, a calidade ambiental dos bosques existentes diminúe progresivamente; cada día están máis fragmentados e illados e a súa diversidade estrutural é menor; as árbores máis grandes desaparecen, apenas hai troncos mortos no sotobosque fundamentais para o refuxio da fauna invertebrada da que se alimentan moitas especies (Teixido et ál. 2009). De acordo ao Catálogo Nacional de Especies Amenazadas, publicado polo Ministerio de Medio Ambiente, Medio Rural y Marino con data 12 de xullo de 2005, a poboación de pita do monte (Tetrao urogallus) restrínxese ós Ancares debido a deteriorización do límite entre bosque e matorral; a apertura de pistas forestais; as molestias por parte de cazadores e excursionistas e, posiblemente, ó cambio climático. Da mesma forma, especies como a arcea (Scolapax rusticola), o papamoscas cincento (Muscicapa striata) e o rabirudo de testa blanca (Phoenicusrus phoenicurus) poden desaparecer en pouco tempo, entre outras causas, por falta de bosques e de ocos nas árbores nos que aniñar. Algunhas, precisan dun bosque e áreas abertas para sobrevivir, como a águia calzada (Hieraetus pennatus). O pardal montés (Passer montanus) é difícil de atopar por causa da tala de árbores frutais, en cuxos ocos facían os niños. Finalmente, destacar a sensibilidade dos falcóns pelegríns (Falco peregrinus) a determinados pesticidas. En xeral, as especies de aves con fortes requerimentos xeolóxicos están nunha situación moi desfavorable en Galiza. As únicas non ameazadas serían aquelas que non teñen esixencias específicas estritas, xeralistas capaces de sobreviviren ainda que estraguemos o entorno. Parques Eólicos (Terrestres e Mariños) e Aeroportos A enerxía eólica emprégase como ferramenta contra o cambio climático ó reducir a dependencia de combustibles fósiles e por tanto, diminuir as emisións nocivas de gases de efecto invernadoiro, sen embargo a súa producción non está exenta de consecuencias negativas, especialmente nas aves (Vispo, 1999). A ausencia en España dunha Avaliación Ambiental Estratéxica de plans e programas de enerxía eólica propiciou que a rápida proliferación de parques eólicos producírase, en moitas ocasións, sen unha adecuada planificación e seguemento destos, xerándose así un incremento dos efectos negativos que provocan na fauna local Según sinala Atienza et al. (2008), os principais impactos sobre eles pódense resumir en: Impacto directo: Por colisións contra diversos elementos (rotores, aspas, torre, estruturas asociadas) dando lugar a lesións. A maiores, a súa presenza provócalles un desprazamento de hábitat que pode dar lugar a un desequilibrio da reprodución e, polo tanto, a unha perda de poboación. Cabe destacar o efecto barreira, xa que supón un impedimento para a mobilidade das aves (alimentación, invernada, cría e muda), ademáis, os rodeos que ten que facer provócanlles un maior gasto enerxético que pode chegar a mermar o seu estado físico. Impactos indirectos: A construción e a explotación dun parque eólico conlevan a instalación doutros elementos auxiliares como accesos á Rede Eléctrica Nacional. Estos elementos, a súa vez, poden xerar unha serie de impactos negativos propios sobre o medio ambiente: alteración e destrución do hábitat, destrución de postas e camadas, molestias, electrocucións, electromagnetismo, erosión, alteración do fluxo hídrico, etc. 86 Impactos inducidos: Debido ao aumento da presión humana sobre os ecosistemas naturais e que pode conlevar ao aumento da presión cinexética e recoletora, ou do risco de incendios non naturais. Tamén pode incluírse o efecto derivado da utilización dos viais de acceso por parte de motoristas, todoterreos ou paseantes. Impactos acumulativos: Tamén pódense dar efectos acumulados con outras infraestruturas na zona (por exemplo, moitos paseriformes son susceptibles de colisionar coas aspas dos molinos, pero tamén contra os vehículos das estradas próximas). Hoxe en día, en Galiza existe un Mapa Eólico Mariño aprobado no ano 2009 polos Ministerios de Medio Ambiente, Medio Rural y Marino, así como o de Industria, Turismo y Comercio, e que representa as zonas favorables, favorables condicionadas e desfavorables para levar a cabo a súa instalación no noso litoral. Todos os efectos da instalación dos aeroxeradores que imos relatar están baseados en parques eólicos de Dinamarca, por ser a rexión de Europa con máis parques mariños. Así, os estudos existentes ata a data demostran que os grupos faunísticos máis afectados no caso dos parques terrestres son as aves e os morcegos. No caso dos morcegos, vense máis afectados a comezo do verán e en outono, xa que son especies migradoras, aínda que as especies sedentarias tamén vénse alteradas. No caso dos parques mariños son os cetáceos e as aves mariñas: aos cetáceos, provócalles desorientación debido ós campos electromagnéticos provocados polas conexións dos cables destas instalacións; cambios de conducta (migracións, búsqueda de alimento, apareamento…) e alteracións anatómicas (rotura de tímpano, vibracións de cavidades orgánicas…) causadas polo ruido xerado na construcción, mantemento e funcionamento deles. Para as aves mariñas, os efectos son os mesmos que no caso dos eólicos terrestres. Actualmente, non existen en España directrices para a avaliación dos impactos ecolóxicos provocados pola implantación de parques, xa sexan terrestres, costeiros ou mariños. Segundo sinala a propia Consellería de Medio Rural da Xunta de Galicia, a Avaliación de Impacto Ambiental (AIA) é a ferramenta que debe proporcionar medios para integrar factores ambientais no planeamento e toma de decisións, de forma que se reduzan as consecuencias negativas para o medio. Conclusións Toda a sociedade entende que as enerxías renovables son a mellor opción para a ecoloxía do planeta, pero… ¿é isto verdade, ou é, como todo, subxectivo? A falta dunha lexislación maís precisa sobre este tipo de construcións provoca que en ocasións se constrúan instalacións en zonas non aptas para elas ou tamén que non se teña en conta os seus efectos a mediolongo prazo sobre a entorno animal. Todos somos conscientes de que o progreso e o benestar ten un prezo, pero sempre considerando os riscos que entraña a creación de novas infraestruturas, co fin de minimizar ou polo menos controlar, devanditos riscos. Aquí, o termo sostible alcanza o seu máximo sentido. Facemos unha chamada de atención cara á observación e control de todas aquelas especies animais vinculadas estreitamente ao home a través de diversos aspectos, e que poden ver arriscada a súa supervivencia, ou o seu benestar. Bibliografía Ferrás, C., Macía, J.C., García, Y., Armas, F.J. (2007). La agricultura familiar sostenible en sistemas minifundistas. Estudio de casso comparados en Galicia e Irlanda. Ager: Revista de estudios sobre despoblación y desarrollo rural (6): 101128. Tolosa, F. (2003). Efectos del ruido sobre la salud. Discurso inaugural del Curso Académico 2003 en la Real Academia de Medicina de las Islas Baleares. Dispoñibel en: http://www.ruidos.org/Documentos/Efectos_ruido_salud.html Asociación para a defensa ecolóxica de Galiza (ADEGA). Dispoñibel en: http://adega.info Barreiro, R., Quintela, M. & Ruiz, J.M. (2004). TBT e imposex en Galicia: los efectos de un disruptor endocrino en poblaciones de gasterópodos marinos. Ecosistemas 13 (3): 1329. Carbonell, R. (2010). Los tendidos eléctricos y los peligros sobre las aves. Dispoñibel en: http://www.ucm.es/info/biologia/actualiz/temp/tendidos.htm. Castellanos, C., HernándezVega, S. & Junio, J. (2003). Cambios bentónicos en la ría de Foz (Lugo) (noroeste de España) tras la construcción de un espigón. Boletín del Instituto Español de Oceanografía, Vol. 19 (14): 205218. Consellería de Medio Rura, Xunta de Galicia (2010). Dispoñibel en: http://mediorural.xunta.es/areas/infraestruturas/presentacion/ Coordinadora para el Estudio de los Mamíferos MarinosGalicia (CEMMA). Dispoñibel en: http://www.arrakis.es/~cemma Dolsa, A.G. & Albarrán, M.T. (2003). La problemática de la contaminación lumínica en la conservación de la biodiversidad. I Sesión de trabajo sobre la Contaminación Lumínica Departament de Medi Ambient Generalitat de Catalunya. Dispoñibel en: http://www.um.es/eubacteria/Biodiversidad.pdf. EFE (2008). Ence, Sogama y Elnosa, príncipales focos contaminantes de Galicia según Greenpeace El Faro de Vigo, 11 de febreiro de 2008. Galicia Ambiental (2009). La contaminación acústica aumenta en Galicia Galicia ambiental (en liña) Dispoñibel en: http://www.galiciaambiental.net/ GREENPEACE. Dispoñibel en: http://www.greenpeace.org/espana/reports.

A lingua, como elemento vivo, experimenta continuos cambios e introduce frecuentemente novas palabras. Algunhas destas chegan a lexicalizarse e outras moitas non. Este artigo céntrase nos neoloxismos que proceden de marcas rexistradas. Refírese, máis concretamente, a palabras que están en uso na variante sincrónica actual da lingua galega cunha frecuencia de uso variable e un recoñecemento nas obras lexicográficas pouco sistemático. Parte este traballo doutro anterior, publicado en formato libro baixo o título Por que o colacao non está no dicionario?, pretendendo agora actualizalo e afondar en aspectos que non foran tratados. Introdúcense aquí novas palabras que non aparecían recollidas na obra anterior, propoñendo unha representación gráfica para elas, xunto coa súa posible definición, así como a análise da súa presenza no CORGA e no TILG. Igualmente, coméntanse aspectos relacionados coa súa vixencia e perdurabilidade.

Entre o colacao e o nesquick. Lingua galega e marcas rexistradas Noemí Álvarez Villar CPI A Picota. Mazaricos [email protected] María Rey Rey IES Xulián Magariños. Negreira [email protected] Sumario 1. Introdución. Palabras procedentes de marcas rexistradas. 2. Xustificación. 3. Pertinencia do traballo. 4. Representación gráfica das palabras procedentes de marcas rexistradas. 5. Presenza nos dicionarios, no CORGA e no TILG. 5.1. Proceso de elaboración: os dicionarios, o CORGA e o TILG. 5.2. Falta de homoxeneidade nos dicionarios. 6. Presenza destas palabras na literatura. 7. Traballos previos. 8. Ampliación do traballo anterior. 8.1. Presenza no TILG. 8.2. Presenza no Gran Dicionario Xerais da Lingua. 8.3. Presenza no VOLG. 8.4. Novas propostas. 8.4.1. Presenza no CORGA. 8.4.2. Presenza no TILG. 8.4.3. Comparativa da presenza no CORGA e no TILG. 9. Comparativa con outras linguas: o caso do portugués e do catalán. 10. Cadroresumo das palabras estudadas. 11. Conclusións. Between colacao and nesquick. The Galician language and trademarks Languages, as living entities, undergo continual change and often acquire new words. Some of these become lexicalized; others do not. This paper looks at neologisms originating from registered trademarks, and in particular at words current in presentday Galician that have a variable rate of frequency and are not acknowledged systematically in the lexicographic literature. The present study is based on an earlier one, published in book format, titled Por que o colacao non está no dicionario? [Why isn’t colacao in the dictionary?], which it brings up to date while also delving into some aspects previously omitted. Further words are included which were absent from the earlier work, for which a spelling is proposed and a definition attempted. Their presence in Corga and TILG is profiled, and features are mentioned that may affect their contemporary relevance and likelihood of survival. 1. Introduction. Words originating as registered trademarks. 2. Justification. 3. Relevance of the 1. I ntroducIón. palabras procedentes de marcas rexIstradas Polaroid, colacao, bollicao son palabras que emprega calquera galegofalante ao referirse a determinados produtos que están no seu universo vital. Con todo, non todas aparecen recollidas nos dicionarios, pois, ao analizar estas tres palabras nos repertorios lexicográficos, obsérvase que só a primeira aparece contemplada, a pesar de aparentemente ser, se cabe, a menos estendida. No uso habitual da lingua non nos detemos a reflexionar sobre a procedencia das palabras, polo que cómpre facer un estudo detallado do léxico da lingua galega para analizar as formas que teñen a súa orixe en marcas rexistradas. Este traballo ocúpase daquelas formas que están en proceso de lexicalización na nosa lingua (ou lexicalizadas xa), as cales son quen de nomear un produto que non ten outro nome ou, en caso de telo, que coexiste en competencia con aquel. Xa que logo, non queremos facer unha listaxe das marcas existentes, senón analizar as palabras da nosa lingua que proceden delas. O “cacao en po” pode ter varios nomes comerciais pero o de colacao 1 é o único que empregamos para denominar o produto, independente da marca que compremos. O noso estudo céntrase na variante sincrónica actual xa que cremos que é o punto de partida para poder abordar no futuro un traballo máis amplo que recolla esas palabras, xunto coa súa evolución no tempo. Con todo, convén matizar a definición que se adopta para o termo sincrónico. Sábese que “sincronía” é un termo con límites poucos definidos xa que varía o seu valor dependendo de quen o empregue, se é unha persoa de 30 ou de 50 anos. Considérase neste traballo o valor máis amplo do termo, xa que isto permitirá amosar palabras que son coñecidas por persoas de determinada idade pero non por outras máis novas, ou mesmo ao revés. Aparecen, polo tanto, palabras con pouca frecuencia de uso e voces en decadencia, xunto con outras que presentan unha alta frecuencia de uso. Así e todo, a análise faise coa maior prudencia posible e tendo en conta que a lingua é un elemento vivo e aberto a novos cambios. 2. x ustIfIcacIón Este artigo nace logo de analizar as palabras procedentes de marcas rexistradas nun traballo previo denominado Por que o colacao non está no dicionario? (Álvarez Villar / Rey Rey 2010). Aquel traballo foi unha introdución xeral da temática, na que agora afondaremos. Naquela proposta íase analizando a presenza destas palabras nos diferentes repertorios lexicográficos e rematábase amosando aquelas que non teñen presenza nesas obras, pero que si poderían ou deberían figurar. Igualmente incluíase un apartado de palabras que non aparecen recollidas e que se consideran dubidosas para ser contempladas, ben por estar en clara decadencia, ben por seren palabras moi recentes sobre as que non se pode facer unha valoración, ben por tratarse de castelanismos. Nesta achega, pártese da proposta do traballo anterior e afóndase naqueles aspectos interesantes relacionados con el; en particular actualízase a listaxe de palabras procedentes de marcas rexistradas e que non foron comentadas con antelación. Esta revisión obedece ao feito de que a lingua está en constante cambio, polo que permite unha continua análise. 3. p ertInencIa do traballo Non sorprende que non se fixese un estudo específico deste tipo de palabras con anterioridade, xa que non supoñen máis ca unha pequena porcentaxe dentro do amplo lexicón dunha lingua. Ademais, é certo, que unha lingua que vive nun proceso de normalización e normativización, coas dificultades que isto implica, xa se atopa con moitas formas para sancionar, polo que as que aquí nos ocupan (as palabras procedentes de marcas rexistradas) ven atrasado o seu camiño cara á normativazión. Por ese motivo, espérase contribuír ao recoñecemento destas palabras e a presentar unha posible ampliación do estándar, tendo en conta que a normativización concreta que se ofrece amplía as posibilidades expresivas da nosa lingua, outorgándolle unha maior autenticidade á norma, que se enriquece con elementos léxicos habituais (nalgunhas ocasións) e imprescindibles. Sábese que este léxico é moi efémero, na maior parte dos casos, debido á propia historia dos produtos. Polo tanto, é interesante esta análise e toma de conciencia da nosa lingua como testemuño dun tempo. Se se comparan estas palabras coas patrimoniais, obsérvase que teñen unha historia máis breve, pero non é menos certo que, para as persoas que viven e usan a lingua galega nos comezos do século XXI, son voces igual de necesarias que as demais. De feito, pasado o tempo, se estas formas desaparecen, quedarán como distintivo de varias xeracións ou mesmo só dunha debido á súa breve historia. Exemplificando, non podemos esquecer que a forma tergal nos leva a unha época determinada, pois os máis novos xa a descoñecen, mentres que aspirina 2, aínda que poida desaparecer no futuro, neste momento forma parte do acervo de todas as xeracións que vivimos neste comezo de século. Algo similar acontece con outras palabras propostas neste artigo; é o caso de fixo ou celo, comúns para calquera galegofalante, fronte a land rover que pode ser descoñecida (ou pouco frecuente) para as persoas de menos idade. 4. r epresentacIón gráfIca das palabras procedentes de marcas rexIstradas Se se observa o uso destas palabras nas obras escritas (nomeadamente na literatura) conclúese que existe unha considerable vacilación á hora da súa representación na escrita. Este estadio de representación dubitativa, de busca da forma escrita, parece natural, xa que mostra analoxía con outros exemplos da lingua. Ao comezar a pasar á escrita unha lingua ou unha serie de palabras que si están na fala, os escritores (ou calquera usuario dese código) dubidan de como representalos 3. Cunqueiro escribe en “Anxeliña de Prado” de Os outros feirantes a voz singer entre comiñas; mentres, Ferrín, no relato “Eles” de Arraianos, insire unha letra maiúscula na primeira letra de cada palabra procedente dunha marca rexistrada: Tres Cepas, Mauser, Chester (que alterna con Chesterfield), Ronson, Fiat. Este último autor comentado amosa a súa propia reflexión lingüística na codificación que emprega, xa que ten unha regra que non esquece en ningún caso: o uso de maiúsculas. Elixe, ademais, a forma que presenta un achegamento ao nome dunha marca, a maiúscula, que indica nome propio. Mentres, Suso de Toro, no seu relato “BOLLICAO” da obra Polaroid, presenta maior variación na representación destas palabras. A primeira voz deste tipo que se atopa no corpo dese relato é gusanitos, que aparece entre comiñas. O curioso é que na liña seguinte figura sen elas. Poderíase pensar que se trata dunha repetición da palabra, ou mesmo unha individualización dos elementos que compoñen o produto, pero algo despois aparece bollicao sen cursiva, nin negra, nin comas e algo despois Cocacola. Non obstante, esta última palabra presenta a súa primeira letra en maiúscula. O autor vaise acollendo a diferentes solucións en cada caso, sen seguir un criterio unitario. Esta alternancia na escrita é algo xeneralizado e aínda que aquí só nos centramos en tres textos e en tres autores, pódese facer unha análise do que acontece no Corpus de referencia do galego actual (en adiante CORGA 4), e percibiremos unha situación similar. Para exemplificar esta afirmación escóllese a palabra cocacola, porque é merecente, debido á súa divulgación e repercusión, de ser a elixida. Esta palabra aparece en 74 ocasións e en 43 documentos se a escribimos con guión, e en 16 documentos, con 22 recorrencias se a escrita é sen ese elemento. Se a forma consta de dúas palabras sen ningún nexo, atopamos 32 exemplos en 18 documentos. Na escrita con guión as posibilidades son varias: cocacola, ou ben coa primeira letra en maiúscula (Cocacola), ou coa inicial de cada unha das palabras que compoñen a voz en maiúscula (CocaCola). Ao escribir a forma nunha única palabra as posibilidades redúcense a dúas, coa primeira inicial en maiúsculas ou sen ela (cocacola, Cocacola). Na escrita de dúas palabras separadas, tamén temos unha solución dupla (coca cola e Coca Cola). No caso do guión predomina o uso das dúas maiúsculas en ambas as palabras, seguido da escrita completa en minúsculas, mentres que no caso de tratarse dunha única palabra sen guión predomina a escrita completamente en minúsculas. Constátase que só hai dous casos de presenza da maiúsculas, un deles é un artigo de opinión nun xornal e o outro un libro sobre publicidade. Parece que o feito de soldar os compoñentes nunha única palabra implica xa unha maior lexicalización da forma, o que motiva a escrita en minúsculas. Este comportamento é análogo ao que seguen outras palabras compostas da nosa lingua, xa que cando as formas están soldadas percíbense como máis lexicalizadas e, polo tanto como unha única palabra. O mesmo acontece con certos neoloxismos procedentes de siglas, pois pasan a escribirse en minúscula cando se trata de siglas completamente lexicalizadas (láser). En definitiva, a aparición dunha palabra procedente de marca rexistrada escrita en minúscula pona en relación co seu maior grao de lexicalización. De feito, cando non é tan obvia a procedencia de marca (pladur, por exemplo) a tendencia a escribila con minúscula é maior. 5. p resenza nos dIcIonarIos, no corga e no tIlg 5.1. Proceso de elaboración: os dicionarios, o c orga e o t Ilg a etimoloxía 5 das palabras. É tamén a obra lexicográfica, polo momento, máis popular e conta cunha tradición que a avala. Porén, o feito de elixir esta obra non presupón que se desboten outras, senón que se contrastaron as palabras atopadas coas que figuran nos seguintes dicionarios: Dicionario da Real Academia Galega (en adiante DRAG), Gran Dicionario século 21 da lingua galega (en adiante DS21), Dicionario Digalego, Diccionario de la Real Academia Española (en adiante DRAE). Polo tanto, a pretensión do estudo é dar unha visión xeral e plural do estado da cuestión deste apartado do léxico. Todas as palabras que aparecen no traballo foron buscadas no CORGA. Utilízase este corpus para comprobar, en cada un dos casos, a súa presenza nalgún texto, así como o seu contexto de uso. Así mesmo, deste xeito, obsérvase a frecuencia destas palabras procedentes de marcas rexistradas nos textos seleccionados polo CORGA (entre os anos 1975 e 2009). Ben é certo que, como se trata dun corpus (unha escolma), nalgunha ocasión os resultados son sorprendentes, con ausencia dalgunha palabra que parece ter bastante repercusión na lingua ou con mostras doutras que presentan unha frecuencia moito menor. No estudo que aquí se presenta engádese a análise da presenza de cada unha das palabras incluídas na obra anterior no Gran Dicionario Xerais da Lingua (en adiante GDXL), no Vocabulario Ortográfico da Lingua Galega (en adiante VOLG) e mais no Tesouro Informatizado da Lingua Galega (en adiante TILG). Esta comparativa permite unha visión máis ampla do tratamento das mesmas. 5.2. Falta de homoxeneidade nos dicionarios A lexicalización de palabras procedentes de marcas rexistradas é un fenómeno difícil de homoxeneizar, xa que os dicionarios non sempre semellan ter criterios claros para determinar que palabras destas características recollen. Pode que sexa o paso do tempo o que permita esa introdución, que sexa o propio asentamento no uso o que lle dea ese mérito, seguindo os principios das linguas, moi dinámicas na fala fronte á rixidez da forma escrita. A lentitude neste proceso de recoñecemento sancionador, común a outras linguas, pode provocar que a incorporación aos dicionarios de palabras procedentes de marcas se produza cando xa ven minguado o seu uso. En ocasións, porque apareceron novos produtos que substitúen aos anteriores e mesmo os afastan do mercado e con eles esvaécense as palabras que os designan. É un bo exemplo disto a forma mercurocrómer (a cal convivía na fala coa forma abreviada crómer) que figura no DXL, cando é o betadine o produto rexistrado que triúnfa hoxe como antiséptico. Por outra banda, cómpre ter en conta a situación especial da lingua galega, xa que ao estar inmersa no proceso de normalización e normativización, todas estas palabras chegan, moi probablemente, a partir da lingua teito: no noso caso o castelán. O galego foi unha lingua desligada durante séculos do ámbito mercantil, ao que hai que engadir, ademais, que moitos produtos chegaban a nós a través do mercado castelán. De igual modo que acontece en numerosos campos terminolóxicos, de linguaxes específicas, estes eran aceptados coa mesma denominación que no castelán, aínda que non sempre fosen incluídos nos dicionarios. Isto fai que a maior parte das palabras procedentes de marcas rexistradas sexan coincidentes entre a nosa lingua e a lingua castelá. Non obstante, isto non permite concluír que a correlación sexa absoluta, pois hai casos de non coincidencia. Acontece por exemplo na forma danone, como sinónimo de iogur. Non ten un uso mencionable a forma danone en Galicia, aínda que si a ten en numerosos lugares de fala española da península. Obsérvase que algunhas das formas presentes neste artigo son compartidas polas linguas veciñas, ao ser verdadeiros internacionalismos procedentes de marcas comerciais ou patentes estranxeiras. Analízase esta relación con outras linguas próximas no apartado 9. 6. p resenza destas palabras na lIteratura A abundancia destas palabras na literatura responde aos seus valores semánticos, xa que a connotación acáelle moi ben á lingua literaria. Pódese pensar ademais na rendibilidade que a literatura pode tirar das imaxes das que a publicidade se serve para poñer no primeiro momento o produto en contacto co comprador ou, se se quere ler así, ao falante coa palabra marca. Calquera destas palabras que son marcas rexistradas, debido ao carácter efémero que adoitan presentar, adquiren unha maior fixación polo feito de aparecer nunha obra literaria que contribúe á súa integración. Ao mesmo tempo, xogan un papel activo na narración ao marcar as coordenadas espazotemporais dese texto ou as características dun personaxe en concreto. Os autores empregan a variante sincrónica da lingua do momento en que eles viven e, polo tanto, non poden subtraerse ao uso destas palabras. Quizais non sempre eran conscientes da realidade e repercusión desa voz e se cadra o seu uso responde só a un xogo lingüístico. Con todo, nalgúns autores recentes parece que ese uso non é gratuíto, senón que obedece á busca de diferentes obxectivos, relacionados co propio texto ou coa caracterización dos personaxes. Así, o título Polaroid, que Suso de Toro elixiu para a súa obra, non parece arbitrario, xa que foi, no ano 1986, un nome tan rompedor como toda a obra da que forma parte. estritamente literal, xa que, neste caso, barbie se refire a unha moza e non a unha boneca. 7. t raballos prevIos No referente ao estudo destas palabras na lingua galega, contamos unicamente coa obra Por que o colacao non está no dicionario? (Álvarez Villar / Rey Rey 2010). Ben é certo que se se analiza o estudo destas formas noutras linguas, obsérvase que as páxinas que a elas se lles dedican tampouco proliferan. Non obstante, existen traballos que se achegan ás palabrasmarca 6, aínda que sen deterse naquelas lexicalizadas. Como quedou dito son os dicionarios os que paseniñamente van incorporando estas innovacións léxicas. Cabe mencionar, igualmente, a obra Novas palabras da lingua galega (López Fernández et al. 2005) que recolle certos neoloxismos. Así e todo, é destacable que só 7 constate a palabra rímmel 8 como procedente de marca rexistrada. As propostas da obra Por que o colacao non está no dicionario? eran: APARTADOS Palabras Presenza no CORGA 1. Palabras presentes no DXL. aspirina, celofán, delco, ditáfono, formica, fotomatón, gramófono, gramola, maicena, mecano, mercurocromo, napalm, pimpón, pírex, plastilina, plexiglás, polaroid, táblex, tartán, tecnicolor, teflón, uralita Todas as palabras agás pírex e teflón. 2. Palabras presentes no DXL pero non recoñecidas como procedentes de marcas rexistradas. aerobús, claxon, duraluminio, futbolín, jacuzzi, magnetófono, nailon, neopreno, pianola, raión, tabasco, teletexto, teletipo, 8. a mplIacIón do traballo anterIor 8.1. Presenza no t Ilg Neste traballo achegámonos a outro corpus da lingua galega, o TILG, para ampliar a análise da recorrencia destas palabras. Isto permite non cinguirse á variante sincrónica, senón ampliar o número de textos consultados, posto que este corpus recolle mostras da nosa lingua (1464 obras) desde o galego moderno (ano 1612) ata a actualidade. As palabras recollidas no TILG son: APARTADOS Palabras Presenza no TILG 1. Palabras presentes no DXL. aspirina, celofán, delco, ditáfono, formica, fotomatón, gramófono, gramola, maicena, mecano, mercurocromo, napalm, pimpón, pírex, plastilina, plexiglás, polaroid, táblex, tartán, tecnicolor, teflón, uralita Todas as palabras agás ditáfono, mecano, pírex táblex, tecnicolor e teflón. 2. Palabras presentes no DXL pero non recoñecidas como procedentes de marcas rexistradas. aerobús, claxon, duraluminio, futbolín, jacuzzi, magnetófono, nailon, neopreno, pianola, raión, tabasco, teletexto, teletipo, tergal, termo, vaselina, walkman Todas as palabras agás aerobús, duraluminio, teletexto. 3. Palabras recollidas noutros dicionarios galegos: DRAG, DS21, Digalego. cinemascope, cinerama, ferodo, freón, ioió, licra, piruleta, rímmel, skai, span Todas as palabras agás cinerama, ferodo, freón, 4.1. Palabras recollidas estar ligadas a produtos de recente incorporación. Por isto é esperable que a súa presenza sexa máis numerosa no corpus que se ocupa especificamente do período en que se desenvolve esta variedade da lingua. É de moita utilidade o contraste entre estes dous corpus, porque permite observar a coincidencia existente entre as palabras sancionadas nos dicionarios e aquelas que figuran en calquera dos corpus. 8.2. Presenza no Gran Dicionario Xerais da Lingua Durante a fase final de desenvolvemento do anterior traballo saíu ao mercado o GDXL. Cómpre agora presentar as novidades que introduce esta obra, con respecto ás palabras recollidas no traballo anterior. Palabras Palabras no GDXL 1. Palabras presentes no DXL. aspirina, celofán, delco, ditáfono, formica, fotomatón, gramófono, gramola, maicena, mecano, mercurocromo, napalm, pimpón, pírex, plastilina, plexiglás, polaroid, táblex, tartán, tecnicolor, teflón, uralita Desaparecen: fotomatón, táblex. Non se indica a procedencia de marca: ditáfono, formica, gramola, plexiglás, tecnicolor. 2. Palabras presentes no DXL pero non recoñecidas como procedentes de marcas rexistradas. aerobús, claxon, duraluminio, futbolín, jacuzzi, magnetófono, nailon, neopreno, pianola, raión, tabasco, teletexto, teletipo, tergal, termo, vaselina, walkman Aparecen todas. Indícase a procedencia de marca para : jacuzzi, tergal e walkman. 3. Palabras recollidas noutros dicionarios galegos: DRAG, DS21, Digalego. cinemascope, cinerama, ferodo, freón, ioió, licra, piruleta, rímmel, skai, span Aparecen: cinemascope, ferodo, ioió, rímmel, skai. Indícase a procedencia de marca para: cinemascope, ferodo, rímmel, skai. Obsérvase no cadro anterior que non existe unha absoluta coincidencia entre as palabras contempladas no DXL e no GDXL. Hai palabras que desaparecen da nova proposta e outras que se introducen. Se atendemos á indicación da procedencia de marcas rexistradas, apréciase que 4 palabras que antes aparecían con esta procedencia, agora pérdena, mentres que para 7 palabras que no anterior repertorio ou ben non aparecían ou non se indicaba a orixe de marca, agora si se constata esta procedencia. Polo tanto, aínda que se trata dun repertorio cun elevado número de entradas, parece que, no que respecta ao tratamento deste tipo de palabras, tampouco se tratará da obra definitiva. 8.3. Presenza no v olg Cómpre analizar tamén a presenza destas palabras no VOLG, xa que se trata do repertorio normativo con maior número de entradas. Con todo, a comparativa é diferente á ofrecida noutras obras lexicográficas, xa que aquí non figuran as definicións nin a súa orixe. APARTADOS Palabras Palabras no VOLGA 1. Palabras presentes no DXL. aspirina, celofán, delco, ditáfono, formica, fotomatón, gramófono, gramola, maicena, mecano, mercurocromo, napalm, pimpón, pírex, plastilina, plexiglás, polaroid, táblex, tartán, tecnicolor, teflón, uralita Todas as palabras agás: delco, fotomatón, gramola, táblex e tartán. 2. Palabras presentes no DXL pero non recoñecidas como procedentes de marcas rexistradas. aerobús, claxon, duraluminio, futbolín, jacuzzi, magnetófono, nailon, neopreno, pianola, raión, tabasco, teletexto, teletipo, tergal, termo, vaselina, walkman Todas as palabras agás: claxon, futbolín, jacuzzi, teletexto e walkman. 3. Palabras recollidas noutros dicionarios galegos: DRAG, DS21, Digalego. cinemascope, cinerama, ferodo, freón, ioió, licra, Polo tanto, este repertorio recolle un número de palabras procedentes de marca, que cuantitativamente non difire moito do que achegan outros. Aínda así, percíbese que non hai coincidencia nas palabras recollidas. 8.4. Novas propostas Preséntanse a continuación palabras que se poden sumar a aqueles recollidas en traballos anteriores. Son palabras que non recollen os dicionarios (a excepción de jeep, que xa aparece no GDXL recoñecida como procedente de marca) e que se presentan por orde alfabética, xunto coa información categorial e a definición pertinente, de elaboración propia. Todas estas palabras están presentes na variante sincrónica actual, se ben os seus usos e éxito son diferentes en cada caso. Por este motivo, ao lado de cada voz, aparece unha pequena análise da súa situación. Do mesmo xeito, a continuación, ofrécese a presenza destas palabras no CORGA e no TILG. CELO s.m. Cinta adhesiva por un dos seus lados, que se emprega para pegar. Trátase dunha voz moi instalada na lingua galega, que non presenta ademais un competidor patrimonial, aínda que actúa como sinónimo de fixo, outra palabra procedente dunha marca rexistrada. De feito é usada por persoas de todas as idades e grupos sociais. FIXO s.m. Cinta adhesiva por un dos seus lados, que se emprega para pegar. Do mesmo xeito que a anterior é unha palabra moi instalada no idioma e sinónima daquela. Se se observa o pasado recente, compróbase que esta palabra na actualidade, está en competencia con outras. Hoxe en día parece que a palabra xenérica, todoterreo, ten un uso bastante estendido, para referirse aos vehículos de calquera marca cunhas características similares. Igual que no caso anterior, parece que é unha palabra en competencia con outras, como todoterreo, ou mesmo 4x4 (catroporcatro). MINIPÍMER s.f. Utensilio que mediante movemento xiratorio bate ou tritura diferentes alimentos. Este tamén é unha voz en decadencia, xa que na actualidade a palabra batedor é a que se emprega para denominar este utensilio. Con todo, persoas de certa idade manteñen a forma minipímer. NESCAFÉ s.m. Café soluble. Emprégase esta palabra para denominar calquera marca. Non se pode predicir aínda a perdurabilidade da voz, pois aínda que está vixente, non presenta un uso similar en todas as persoas. NESQUICK s.m. Cacao en po que habitualmente se disolve en leite. É un competidor de colacao aínda que non é comparable a súa repercusión. De feito non se emprega para denominar un produto doutra marca ou marca branca, como si acontece con colacao. En canto á pronuncia desta palabra, cómpre salientar que o máis habitual é que, de acordo co sistema fonético da lingua, o [k] final non se pronuncie. SCALEXTRIC s.m. Xogo de coches que se desprazan por un circuíto. É unha palabra con total vixencia, xa que aínda que hai marcas competidoras, estas son denominadas habitualmente con este nome. O éxito da palabra pode residir no propio éxito do produto por saberse adaptar aos tempos. A pronuncia máis común é unha adaptación fonética acorde coa nosa lingua, introducindo un [e] en posición inicial e omitindo a pronuncia do estraño <c> ([k]) en posición implosiva final de palabra. Igualmente, a pronuncia do <x> en posición implosiva é fricativo alveolar xordo, adaptándose ao sistema galego. A palabra jeep si aparece recollida no DXL do traballo anterior. Con todo, no GDXL xa aparece recoñecida a dita procedencia. Non presentan dúbidas para a súa integración nos dicionarios as palabras celo e fixo. Aumentarían o apartado 5 do noso traballo anterior. Por outra banda, as demais palabras presentadas neste traballo formaría parte do apartado 6, é dicir, serían palabras aínda dubidosas para incluír nos repertorios lexicográficos. 8.4.1. Presenza no C orga Móstrase neste apartado a presenza que teñen no CORGA estas novas propostas. Este corpus permite verificar o seu uso nun contexto determinado, podendo valorar nalgúns casos as connotacións, así como o grao de lexicalización. CELO : en 7 exemplos de 2 documentos, entre os anos 1989 ao 1995. Amosamos un exemplo de Xesús R. Jares, da obra Técnicas e Xogos Cooperativos para tódalas idades. […] cada vez que alguén califica negativamente a outra persoa, esta quita un anaco, e cando alguén lle di algo positivo, pégase con celo algún dos anacos sacados anteriormente. un par de xamóns, marmeladas, lentellas e garavanzos, croquetas de La Cocinera, Nesquick para as merendas... 8.4.2. Presenza no T ilg Constátase tamén que estas palabras son máis propias da variante sincrónica actual, por estar ligadas a produtos de recente incorporación. Por isto a súa presenza é máis numerosa no corpus que se ocupa especificamente do período en que se desenvolve esta variedade da lingua. 9. c omparatIva con outras lInguas : o caso do portugués e do catalán Para ter unha visión máis ampla do tratamento deste tipo de palabras, analízase a presenza das voces estudadas neste artigo, noutras linguas próximas: o portugués e o catalán. Para o súa procedencia de marca. As 16 palabras que figuran nos 3 dicionarios consultados son: aspirina, cinemascope, claxon, ditáfono, duraluminio, formica, gramófono, linotipo, magnetófono, napalm, pianola, polaroid, rímmel, teletexto, tergal e vaselina. Todas elas xa están presentes nalgún dos dicionarios galegos. Polo tanto, parece que existe unha serie de voces, que non son de recente incorporación na lingua, que están lexicalizadas en todas estas linguas próximas e que figuran nos repertorios lexicográficos. Chama a atención que 3 das formas propostas polas autoras deste artigo, que non están recollidas en ningún dicionario galego, si o están nos da lingua portuguesa ou catalá. Cocacola, está no dicionario de portugués da Academia das Ciências e donuts nos dous dicionarios portugueses consultados. Por último a voz kleenex no dicionario da Academia e mais no de catalán. A indicación da procedencia de marca tampouco é homoxénea nos dicionarios de portugués e catalán consultados. O Dicionario da Academia das Ciências de Lisboa, amosa esta orixe para 13 palabras, mentres que o Porto Editora só a indica para 2 e o dicionario do Institut de Estudis Catalans non a indica en ningún caso. 10. cadro - resumo das palabras estudadas APARTADOS Palabras DXL, digalego, DS21, GDXL, CORGA / TILG 21 /5 19932006 / 19911993 Zotal (4.1.) TOTAL: 123 Táboa 9. Síntese da información para cada proposta 11. c onclusIóns As palabras procedentes de marcas rexistradas representan unha pequena porcentaxe dentro do léxico da lingua galega. Con todo, obsérvase que son moi frecuentes no uso habitual. Esta frecuencia de uso está motivada polo campo semántico ao que pertencen, xa que moitas delas se corresponden co ámbito da alimentación, do material escolar… É o caso das voces fixo/celo propostas neste artigo. Se a iso lle engadimos que non existe outra palabra patrimonial para denominar eses produtos é plenamente comprensible a necesidade de non prescindir delas. A consulta realizada no CORGA e no TILG leva a verificar que vai en aumento a introdución deste tipo de palabras tamén nos textos escritos, fundamentalmente na literatura. Destaca a abundancia destes na literatura xuvenil, xa que este tipo de escrita busca achegarse á realidade dos potenciais lectores, polo que reproduce o seu universo máis próximo. Moitas destas voces teñen unha vida efémera se a comparamos coas patrimoniais. Isto está motivado pola súa ligazón cos produtos que designan, co consumismo, coas modas... A modo de anécdota cabe salientar o titular aparecido na prensa recentemente no que se dicía que “os walkman morren aos 30 anos 12 ”. Dedúcese disto que a palabra non vai morrer ipso facto pero, desde logo, comezou a súa agonía coa desaparición do mercado do produto que designaba. A partir deste traballo poderanse facer novas investigacións tomando como referencia os datos aquí expostos, para valorar a vitalidade de cada unhas das palabras que aquí se ofrecen, así como para analizar a súa frecuencia de uso. Cabería tamén a posibilidade de analizar por que os dicionarios aceptan ou rexeitan determinadas palabras, como acontece co GDXL (2009) que rexeita fotomatón que estaba no DXL (2007), obra anterior dos mesmos autores. Por último, agárdase que este traballo sirva de punto de partida para facer unha proposta de estandarización das voces procedentes de marcas rexistradas, algo que excede as expectativas deste artigo. r eferencIas bIblIográfIcas Obras de consulta Álvarez Villar Noemí / María Rey Rey (2010): Por que o colacao non está no diccionario? Noia: Toxosoutos. Calvo, Julio. (2007): “Marcas comerciales y proyección lexicográfica en el español del Perú”, Boletín de la Academia Peruana de la Lengua 43, 2549 [disponible en http://www.scribd.com/ doc/3494828/JulioCalvo-PerezMarcas-comerciales-yproyeccion-lexicograficaen-elespa-noldel-Peru] (última consulta 22/12/2010). Furiassi, Cristiano (2006): “Translating American and British trademarks into Italian. Are bilingual dictionaries an aid to the user?”, en Félix San Vicente (ed.), Lessicografia bilingue ed traduzione: metodi, strumenti, approcci attuali. Milano: Polimetrica Publisher, 199213. Galey, Bernard (1996): De mémoire de marques. Dictionnaire de l’origine des noms de marques. Paris: Tallandier. Galisson, Robert (1992) : “Etrange outil pour étrangers: un dictionnaire des noms de marque courants”, Études de Linguistique appliqué 8586, 191228. Galisson, Robert / JeanClaude André (1998): Dictionnaire des noms de marques courants. Essai de lexiculture ordinaire. Paris: Didier Érudition. Herrero Ingelmo, José Luis (2007): “Marcas comerciales y diccionarios”, en Mar Campos Souto / Rosalía Cotelo García / José Ignacio Pérez Pascual (coords.), Historia del léxico español. A Coruña: UDC, 5970 [dispoñible en http://web.usal. es/~joluin/investigacion/marcasydiccionarios.pdf]. López Fernández, Susana (et alii) (2005): Novas palabras galegas. Vigo : Universidade de Vigo. 12 Apareceu no xornal gratuíto 20 minutos. Pódese consultar no enlace: http://www.20minutos.es/noticia/477193/0/walkman/aniversario/experimento/. Dicionarios e córpora de textos galegos

Debido á importante contracción da actividade económica e do emprego en todo o mundo provocada pola Covid-19, resulta especialmente pertinente seguir avanzando no estudo do efecto que ten a implantación de prácticas socialmente responsables sobre a rendibilidade. Así pois, nesta investigación empírica, realizada cunha mostra de 6.186 empresas, preténdese profundar na relación existente entre o esforzo que realiza o tecido empresarial español dentro do sector manufactureiro en políticas de responsabilidade social e os resultados que obteñen nos seus indicadores financeiros. Para iso centrámonos nas relacións que mantén a empresa cos seus stakeholders externos, cos recursos humanos e coas políticas relativas á xestión da calidade, e analizamos como contribúen a mellorar a rendibilidade económica da empresa (ROA), utilizando un panel de datos. Os resultados mostran que a implementación de políticas de colaboración para aumentar e mellorar as relacións con provedores, competidores e institucións ten un efecto positivo significativo no aumento do ROA. Con todo, a colaboración cos clientes tivo un impacto negativo no ROA. Ademais, a aplicación de prácticas de recursos humanos tendentes a mellorar as relacións cos empregados e a implementación de políticas de calidade tamén teñen un impacto positivo e relevante no ROA.

Efectos do comportamento responsable nas relacións con terceiros sobre o ROA en tempos de crise económica Introdución Desde hai varios anos, existe unha preocupación xeneralizada entre a cidadanía sobre a relación das empresas coa sociedade, así como sobre o impacto que as súas actividades comerciais provocan no medio ambiente e mais na comunidade. En liña con tal preocupación, no contexto académico o interese pola responsabilidade social empresarial (RSE) alimentou un crecente corpo de investigación e publicacións sobre o tema, e os diferentes aspectos relacionados coa RSE foron analizados desde diversas perspectivas (Garriga e Melé, 2004; Le, 2008). Efectivamente, algúns autores analizaron a RSE como unha cuestión ética, outros traballos centráronse nas relacións cos stakeholders ou partes interesadas, mentres outros o expuxeron desde a perspectiva social (Esteban e Benito, 2015). Desde o punto de vista da propiedade empresarial, moitos autores sosteñen que as políticas de responsabilidade social poden mellorar a competitividade dunha empresa, o que conducirá a un mellor rendemento económico e financeiro e á creación de valor. Con todo, e a pesar da abundancia de traballos arredor da cuestión, na literatura non existe un claro consenso sobre a relación entre a RSE e o resultado empresarial, polo que, ao longo dos anos, numerosos autores puxeron de manifesto que se trata dunha cuestión que aínda non está resolta (Karyawati et al., 2018; Escamilla et al., 2019). Con todo, se a relación entre a RSE e os resultados da empresa non está clara, a análise da devandita relación resulta aínda menos concluínte en épocas de crise, debido a que, en períodos de recesión económica, as empresas se volven máis remisas a levar a cabo actividades de responsabilidade social (Chivite et al., 2014; Hernández e Sánchez, 2016). Por este motivo, cando asistimos a unha importante caída da economía en todo o mundo provocada pola Covid-19, parécenos especialmente pertinente profundar no efecto que ten a implantación de políticas de RSE sobre a rendibilidade da empresa. Mentres aínda non nos é posible coñecer como van reaccionar as empresas ante o novo panorama socioeconómico ocasionado pola pandemia, si dispomos de datos da crise financeira vivida en 2008, que nos permiten analizar empiricamente a natureza da devandita relación. Así pois, no presente traballo abórdase esta liña de investigación, e pretende responder a seguinte cuestión: poden as empresas mellorar a súa rendibilidade económica durante un período de crise mediante o desenvolvemento de políticas de responsabilidade social? Para responder esta pregunta de investigación, este traballo céntrase, en particular, nas relacións que mantén a empresa con terceiros, xa sexa nas súas interactuacións con axentes que non forman parte da propia organización, como no seu compromiso cos traballadores. Por tanto, expóñense tres obxectivos: (1) analizar se existe unha relación significativa entre a rendibilidade da empresa e as súas relacións cos stakeholders externos; (2) analizar se existe unha relación significativa entre a rendibilidade da empresa e as súas relacións cos recursos humanos; e (3) analizar se existe unha relación significativa entre a rendibilidade da empresa e as políticas responsables relacionadas coa xestión da calidade. Para conseguir os obxectivos expostos, o resto do artigo organízase da seguinte maneira: no seguinte epígrafe, realízase unha revisión da literatura e a formulación das hipóteses. Na sección "Análise de datos e metodoloxía" descríbese a recolección da mostra, a construción das variables e a metodoloxía de análise do traballo empírico. Utilizouse modelo de regresión econométrico de efectos fixos sobre un panel de datos que abarcan 5 anos, desde 2010 ata 2014, coa participación de 6.186 empresas e abranguendo o período de crise económica. A continuación, preséntase a discusión dos resultados obtidos; e, finalmente, no último apartado ofrécense as principais conclusións, así como as implicacións da evidencia atopada e as limitacións do traballo. 2. Revisión da literatura e formulación das hipóteses 2.1 Dimensións da RSE A Comisión das Comunidades Europeas, no Libro Verde «Fomentar un marco europeo para a responsabilidade social das empresas» (Comisión Europea, 2001), define a RSE como un concepto mediante o cal as empresas integran as preocupacións sociais e ambientais nas súas operacións comerciais e na súa interacción de forma voluntaria coas partes interesadas. Así mesmo, no citado Libro, proponse distinguir entre unha dimensión interna e outra externa da RSE. A primeira refírese, sobre todo, a cuestións relacionadas co benestar dos traballadores. En particular, destaca aspectos como as políticas de capacitación, saúde e hixiene no traballo, o benestar xeral dos traballadores e a calidade dos produtos e servizos ofrecidos pola empresa. De feito, no propio Libro Verde sinálase que as prácticas responsables da empresa afectan, en primeiro lugar, aos traballadores. En canto á dimensión externa da responsabilidade social, inclúese unha ampla gama de prácticas centradas en terceiros alleos á propia organización. Polo tanto, refírese aos vínculos da empresa coa súa contorna local (xa sexa a nivel rexional, nacional ou internacional), no sentido de que as empresas contribúen ao desenvolvemento das comunidades nas que están situadas, pois interactúan con outras institucións e cos axentes en xeral que conforman a dita comunidade. Neste sentido, o presente traballo pretende estudar tanto a dimensión interna da RSE como a dimensión externa no relativo ás relacións de cooperación con diferentes axentes. En particular, para aproximarnos á cuestión, a nosa investigación baséase no modelo proposto por Vilanova et al. (2009), quen definen cinco dimensións da RSE: 1) Visión, bo goberno corporativo, códigos éticos, valores e reputación. 2) Relacións coa comunidade, incluídas colaboracións con diferentes partes interesadas externas, tales como provedores, clientes, competidores, socios comerciais, institucións, etc. 3) Lugar de traballo, onde se consideran as relacións da empresa cos empregados, incluídas as prácticas laborais e cuestións de dereitos humanos. 4) Comunicación das políticas de RSE, rendición de contas e transparencia. 5) Actividade comercial central, aspecto referido á responsabilidade na xestión da calidade do proceso, a responsabilidade na xestión da calidade do produto, as actividades do mercado, etc. Ademais, estes autores no seu traballo tamén analizan a natureza da relación positiva entre RSE e competitividade. Para iso, definen as seguintes cinco dimensións de competitividade: 1) Desempeño, incluíndo medidas financeiras estándar, tales como beneficio, crecemento ou rendibilidade. 2) Calidade, incluída a calidade dos produtos e servizos, e a capacidade de satisfacer as expectativas do cliente. 3) Produtividade, en referencia a unha maior produción e a un menor uso de recursos. 4) Innovación, incluídos produtos, servizos e procesos de xestión. 5) Imaxe, en termos de xerar confianza e reputación na relación cos grupos de interese. Posteriormente, outros autores como Stuebs e Sun (2010), Esteban e Benito (2015), Sun e Yu (2015) e López-Cózar et al. (2017), baseándose ​​no modelo proposto por Vilanova et al. (2009), estudaron a relación entre RSE, competitividade e produtividade. Stuebs e Sun (2010) vincularon a reputación empresarial coa produtividade laboral como unha dimensión da competitividade, e atoparon un vínculo positivo entre a reputación da empresa e a eficiencia e a produtividade laboral. Sun e Yu (2015) centráronse no impacto da RSE no rendemento e no custo dos empregados. Esteban e Benito (2015) definen dez dimensións de RSE: (1) dimensión ética; (2) relación coa comunidade; (3) relación cos empregados; (4) o medio ambiente; (5) comunicación de políticas de RSE; (6) bo goberno corporativo, propiedade e xestión; (7) responsabilidade na calidade do proceso; (8) responsabilidade na calidade do produto; (9) actividades de mercado; e (10) responsabilidade e transparencia; agrupándoas en dúas categorías: orientación interna e externa. Estes autores destacaron como as dimensións internas da RSE, como as relacionadas co control de calidade dos procesos operativos dunha empresa e a súa promoción da innovación e a atención dos empregados, poden mellorar o desempeño laboral. Pola súa banda, López-Cózar et al. (2017) estudan a relación entre diversas dimensións da RSE e o tamaño empresarial, analizando as diferenzas desta relación entre empresas familiares e non familiares. Especificamente, no presente traballo centrámonos nas dimensións 2, 3 e 5 do modelo de Vilanova et al. (2009), que á súa vez coinciden coas dimensións 2, 3 e 7 do modelo de Esteban e Benito (2015), isto é, a análise da relación cos stakeholders externos, a relación cos empregados e a responsabilidade na xestión da calidade de procesos e de produtos. A análise de tales dimensións foi elixida neste documento por tres razóns: primeiro, porque son aquelas que contribúen e participan directamente na actividade principal e diaria da empresa; en segundo lugar, debido a que a empresa leva a cabo estas políticas de maneira voluntaria, pois van máis aló do cumprimento da lexislación vixente e doutras políticas necesarias para a súa propia supervivencia; finalmente, porque consideramos que en tempos de crise é, precisamente, cando as empresas deben ter un comportamento responsable en especial nas súas relacións con terceiros, tanto pertencentes á empresa ‒traballadores‒ como aqueles que non forman parte da súa organización, é dicir, con todos aqueles cos que interactúa como consecuencia da súa actividade comercial. O obxectivo do presente traballo é vincular estas tres dimensións da RSE coa primeira das dimensións de competitividade suxeridas por Vilanova et al. (2009), isto é, o desempeño da empresa. No noso caso en concreto, vaise a utilizar como medida de tal desempeño a rendibilidade económica. 2.2 RSE e rendibilidade económica Como se comentou, a pesar da proliferación de estudos, non existe un consenso claro sobre a relación entre a RSE e o resultado da empresa. Tanto as primeiras investigacións realizadas como as máis recentes deron resultados contraditorios: diversos autores atoparon unha relación positiva (Bragdon e Marlin, 1972; Moskowitz, 1972; Cochran e Wood, 1984; McGuire et al., 1988; Waddock e Graves, 1998; Berman et al., 1999; Schnietz e Epstein, 2005; García et al., 2010; Shan e Chen, 2017; Busch e Friede, 2018; Hategan et al., 2018; Kim et al., 2018; Lian et al., 2019; Sang Jun et al. 2019; Vilar Fernández et al., 2019; Zuhura e Fatma, 2019; Albuquerque et al., 2020; Magrizos et al., 2021); outros, negativa (Vance, 1975; Patten, 2002); e outros atoparon que non existe relación, ou é neutral (Alexander e Buchholz, 1978; Aupperle et al., 1985; Patten, 1991; McWilliams e Siegel, 2000; Gil Estallo et al., 2009; Nelling e Webb, 2009; Madorran e García, 2016; Lee et al., 2018; Bae et al., 2021). Neste sentido, nos últimos anos do século XX algúns autores centráronse precisamente en estudar os traballos previos sobre a cuestión, como os de Brooks e Oikonomou (2018). Pava e Krausz (1996) revisaron 21 traballos empíricos nos que se estudaba a relación entre RSE e o resultado financeiro da empresa (medido a través de diferentes variables), dos cales 12 atoparon unha relación positiva, 1 negativa e 8 non reportaron unha relación significativa. Pola súa banda, Griffin e Mahon (1997) atoparon 33 artigos que mostraban unha relación positiva, 20 que suxerían unha relación negativa e 9 que atoparon resultados non concluíntes. Igualmente, Roman et al. (1999) revisaron 52 artigos e atoparon que en 33 deles se obtiña unha relación positiva, en 14 non se atopou relación e 5 mostraban unha relación negativa. Alshehhi et al. (2018), centrándose en particular na relación entre o comportamento sustentable e os resultados financeiros, revisaron 132 artigos, atopando unha relación positiva en 103 deles. Nguyen e Nguyen (2020) levan a cabo unha revisión de 86 traballos realizados entre 2015 e 2020, e conclúen que os resultados seguen sendo inconsistentes e poñen de manifesto, así mesmo, que a maioría da investigación empírica realizada se refire a países desenvolvidos. Outro estudo, o de Busch e Friede (2018), analiza unha mostra de datos que combina 25 metaanálises anteriores que producen un tamaño de mostra dun millón de observacións, demostrando unha relación bilateral altamente significativa entre os resultados sociais e financeiros das empresas participantes. Centrándonos en particular na rendibilidade económica de empresas (ROA), na Táboa 1 recóllense os principais traballos realizados sobre a relación entre esta e a RSE, mostrando o tamaño da mostra e o período de análise. 2.3 Relacións responsables cos stakeholders externos Unha boa relación coa comunidade e outras partes interesadas externas pode converterse nunha vantaxe competitiva, ao mellorar a reputación e a imaxe da empresa (Porter e Kramer, 2006). Estas relacións cos stakeholders externos axudan a xerar confianza e a incrementar o compromiso e a lealdade dos consumidores, provedores e socios comerciais, así como dos propios directivos e traballadores da empresa. O desenvolvemento de redes de cooperación facilita o intercambio de recursos e capacidades entre os seus membros, permitíndolles superar os obstáculos creados pola falta de coñecemento e experiencia, e animándoos a asumir unha serie de riscos ou a implantar certas prácticas que doutra maneira non considerarían (Benito et al., 2016). Waddock e Graves (1998) suxeriron que unha boa relación coa comunidade pode axudar a unha empresa a obter unha vantaxe competitiva a través de vantaxes fiscais, unha diminución da carga reguladora e unha mellora na calidade da man de obra local. Berman et al. (1999) non atoparon efectos directos entre as relacións cos stakeholders e os obxectivos financeiros da empresa; mentres que, pola contra, Hillman e Keim (2001) e Barnett e Salomon (2006) atoparon que aquelas empresas que fomentan relacións positivas si son recompensadas con mellores resultados. Así, Hillman e Keim (2001) afirman que, ao desenvolver relacións a longo prazo cos provedores e cos clientes ‒chamadas relacións verticais‒, as empresas melloran os intercambios de valor con estes grupos. Da mesma forma ocorre coa relación cos competidores, ou tamén chamadas relacións horizontais. En concreto, as relacións verticais entre empresas poden definirse como unha rede de construcións ou procesos comportamentais en interacción que teñen lugar entre os membros dunha mesma cadea de subministración con obxecto de cumprir as súas funcións dentro da canle e alcanzar, así, os seus obxectivos (Sánchez, 1997). Por outra banda, as relacións horizontais son as construcións que se saen da cadea de subministración da empresa para relacionarse con outras empresas que forman outras cadeas, normalmente competidoras. O concepto de relacións verticais/horizontais entre empresas é bastante amplo e abarca tópicos como a xestión da cadea de subministración, relacións nas canles de comercialización, mercadotecnia de relacións, relacións entre vendedor e comprador ou a integración loxística (Vallet et al.,2007). Con todo, a empresa debe ser consciente de que estas interaccións implican compromiso, unha actuación leal, tratos xustos e equitativos, e un comportamento honesto por ambas as partes. Isto incrementa o valor das relacións, polo que a empresa pode obter mellores resultados. Así pois, este traballo pretende contrastar a relación entre a rendibilidade económica e as relacións entre a empresa e as partes interesadas externas (provedores, clientes, competidores e institucións). Nesta liña de razoamento, propuxemos as seguintes hipóteses: H1: Existe unha relación positiva entre a rendibilidade económica e as relacións cos stakeholders externos. H1a: Existe unha relación positiva entre a rendibilidade económica e as relacións verticais. H1b: Existe unha relación positiva entre a rendibilidade económica e as relacións horizontais. H1c: Existe unha relación positiva entre a rendibilidade económica e as relacións institucionais. 2.4 Relacións responsables cos traballadores As políticas e prácticas de recursos humanos reflicten a preocupación da empresa para abordar os intereses dos seus empregados e a súa intención de satisfacer as súas necesidades (Mishra e Suar, 2010). Aquelas empresas recoñecidas por ter unha boa relación cos traballadores poden atraer e reter as persoas máis cualificadas (Waddock e Graves, 1998; Albinger e Freeman, 2000; Greening e Turban, 2000). Considérase que as organizacións que deciden promover relacións a longo prazo cos seus empregados e, en consecuencia, logran reducir a rotación do persoal son máis propensas a establecer programas de capacitación. Isto, á súa vez, ten efectos positivos na súa eficiencia operativa (Branco e Rodríguez, 2006) e podería ter un impacto na mellora dos resultados económicos (Youndt et al., 1996; Berman et al., 1999). Así mesmo, os líderes éticos, ademais de preocuparse por esta cuestión, tratan de mellorar o desempeño ambiental e social. Mediante o desenvolvemento e mellora das actuacións asociadas a eses ámbitos, e baixo o conxunto de valores e comportamentos morais, estes líderes son capaces de influír positivamente sobre a percepción das políticas e programas de RSE desde a óptica dos empregados (Vitell et al, 2003; Castro González e Bande, 2019). Con todo, a relación destas vantaxes cos custos laborais non sempre está clara. Algúns autores sinalan que as empresas que queiran levar a cabo políticas de RSE e conseguir mellorar a súa reputación corporativa poden decidir pagarlles salarios máis altos aos empregados para manter a súa satisfacción, o que implica un incremento dos custos (Stuebs e Sun, 2010). Outros estudos mostran que, mesmo aínda que implique maiores custos, un comportamento responsable nas relacións cos empregados pode dar como resultado ganancias en produtividade (Moskowitz, 1972; Waddock e Graves, 1998). Doutra banda, tamén hai autores que consideran que certos empregados están dispostos, mesmo, a percibir salarios máis baixos por traballar nunha empresa con boas políticas de RSE e alta reputación, o que significaría menores custos (Podolny, 1993; Roberts e Dowling, 2002). Aínda que Podolny (1993) indica que aquelas empresas con mellor reputación estarán dispostas a ofrecer mellores condicións laborais que as de menor reputación, precisamente porque desexan ter os mellores traballadores. Sun e Yu (2015) atoparon relacións significativas e positivas entre RSE e o desempeño dos empregados, así como entre RSE e o custo dos empregados. Por iso, estes autores concluíron que os empregados das empresas socialmente responsables están máis motivados e son máis produtivos; pero, ao mesmo tempo, estas empresas, de media, ofrecénlles aos seus empregados salarios máis altos. Pola súa banda, Feng et al. (2017) suxeriron que os grandes investimentos en políticas de recursos humanos poden incluso ter un impacto negativo no desempeño financeiro da empresa cando os custos incorridos exceden os beneficios recibidos, e sinalaron que o devandito efecto varía segundo os sectores industriais. Grubor et al. (2020) atoparon unha relación positiva entre as dimensións de RSE ligadas aos traballadores e a rendibilidade económica da empresa. Finalmente, Meier et al. (2021) atopan que a relación entre a xestión responsable dos recursos humanos e o desempeño financeiro da empresa non é lineal, senón en forma de U invertida. Dada esta discrepancia na literatura previa, e para afondar na análise da relación entre a rendibilidade e as relacións da empresa cos empregados, proponse un segundo conxunto de hipóteses: H2: Existe unha relación significativa e positiva entre a rendibilidade económica e as relacións cos empregados. H2a: Existe unha relación positiva e significativa entre a rendibilidade económica e os custos de capacitación do persoal. H2b: Existe unha relación significativa e positiva entre a rendibilidade económica e a estabilidade laboral. 2.5 Prácticas responsables de xestión da calidade Os defensores da RSE tenden a argumentar que a implantación de políticas socialmente responsables leva a unha diminución dos custos. Pola contra, os críticos argumentan que a RSE é custosa e que os beneficios a miúdo son visibles só no longo prazo (Comisión Europea, 2008). Efectivamente, na literatura pódense atopar exemplos de melloras na estrutura de custos debido ás medidas de RSE (Woodward et al., 2001). Con todo, tamén se atopa evidencia de como a relación custo-beneficio das medidas de RSE pode ser negativa en certas circunstancias. Welford (2003) argumenta que só unhas poucas medidas de RSE poderían reducir os custos, e que esta redución pode estar relacionada cunha maior eficiencia nos procesos operativos e nos controis de calidade. Algúns autores sosteñen que a RSE pode ser unha ruta cara á innovación, grazas ao uso de impulsores como desafíos sociais, de calidade ou ambientais, para crear formas novas e máis eficientes de traballo, procesos ou produtos (Grayson e Hodges, 2004). Investigacións como a levada a cabo por Boring (2019) mostran que a probabilidade prognosticada de adoptar o obxectivo de reducir os impactos ambientais ten un efecto negativo significativo no nivel de produtividade entre as grandes empresas, mentres que este efecto non é significativo entre as pequenas. Waddock e Graves (1998), pola súa banda, sinalan a importancia das percepcións positivas dos clientes sobre a calidade do produto, e Berman et al. (1999) descubriron que o compromiso continuo coa xestión da calidade e coa seguridade do produto pode axudar a mellorar o desempeño financeiro da empresa. Na mesma liña, Feng et al. (2017) mostran que as empresas do sector industrial poden beneficiarse de certas actividades de RSE, como o control de calidade, un aspecto importante que lles permite ás empresas diferenciarse da competencia. Seguindo este argumento, propomos a seguinte hipótese: H3: Existe unha relación positiva e significativa entre a rendibilidade económica e a existencia de controis de calidade nos procesos. 3. Metodoloxía 3.1. Mostra Aínda que, como se sinalou, hai numerosos estudos sobre a RSE e os resultados empresariais, a maioría deles refírense a compañías de gran tamaño (Cochran e Wood, 1984; Schreck, 2011; Hategan et al., 2018; Kim et al., 2018; Sang Jun et al., 2019; Zuhura e Fatma, 2019). Existen tamén algúns traballos centrados en pequenas e medianas empresas (pemes) (Turyakira et al., 2014) ou exclusivamente en micro ou pequenas empresas (Esteban e Benito, 2015). No noso caso, utilizamos unha mostra ampla, que inclúe empresas de todos os tamaños e formas sociais, para comprender mellor e ampliar o coñecemento sobre este tema, pois, como se sinala no Libro Verde da Comisión das Comunidades Europeas, aínda que se trata dun concepto que se aplica principalmente nas grandes corporacións, existen prácticas socialmente responsables en calquera tipo de empresas tanto públicas como privadas, incluídas as pemes e as cooperativas (Comisión Europea, 2001). Ademais, a presente investigación céntrase no período de tempo que vai desde 2010 a 2014 para poder captar o impacto do ciclo económico depresivo na rendibilidade das empresas. Este estudo realizouse cos datos da Enquisa sobre Estratexias Empresariais (EEE). A EEE recompila datos anuais e é enviada a un panel de empresas manufactureiras españolas sobre diversos aspectos relacionados co seu comportamento estratéxico e coa toma de decisións. Tamén inclúe información sobre os seus resultados e contas contables. A mostra é representativa do sector manufactureiro español. Unha das principais características é que as empresas que participan no cuestionario se seleccionan de acordo cun método de mostraxe selectiva. Aínda que esta fonte de información contén datos desde 1990, este traballo céntrase nos anos 2010-2014. A Táboa 2 mostra os datos técnicos do estudo. 3.2. Variables e medidas 3.2.1 Variable dependente A variable dependente analizada neste traballo é a rendibilidade dos activos da empresa. Para medir a rendibilidade, eliximos como indicador financeiro o ROA, isto é, a relación entre o EBIT (ganancias antes de xuros e impostos) e os activos netos da empresa medidos polo valor en libros. Esta variable foi utilizada previamente en investigacións similares, tanto como única medida do desempeño (Berman et al., 1999; Miller et al., 2018) como xunto con outras medidas tales como o retorno sobre o capital, ROE (beneficio despois de xuros e impostos dividido polos recursos propios), (Waddock e Graves, 1998; Madorran e García, 2016) e a Q de Tobin (valor de mercado dunha empresa dividido polo valor en libros) (Guest, 2009; García et al., 2010; Feng et al., 2017; Sang Jun et al., 2019). O problema nas empresas privadas é a inexistencia de valor de mercado, o que imposibilita o uso da Q de Tobin e limita o uso de ROE para o valor contable unicamente. Neste contexto, o ROA parece ser a medida máis adecuada do desempeño da xestión empresarial porque determina se a empresa é capaz de xerar un rendemento adecuado sobre os activos que apoiaron a actividade, independentemente de como estea financiada, polo que pode estar amplamente correlacionado cos indicadores de RSE, mentres que autores previos non ven unha relación directa entre a RSE e o ROE (Sadeghi et al., 2016; Waddock e Graves, 1998). Iso pode deberse a que de momento a sustentabilidade non se considera un factor para analizar a conveniencia do financiamento concedido polo sector financeiro tradicional (Bocken et al., 2014; Lam e Law, 2016). Ademais do anterior, o ROE tamén pode ser o resultado de estratexias financeiras artificiais non correlacionadas coas estratexias de investimento (Hagel et al., 2010) e tampouco con políticas de sustentabilidade. 3.2.2 Variables independentes O presente traballo pretende examinar as actuacións de RSE levadas a cabo polas empresas en diferentes áreas. Neste sentido, seguindo as dimensións mencionadas nos modelos teóricos utilizados como soporte para esta investigación (Vilanova et al., 2009; Esteban e Benito, 2015), e adaptándoas ao noso propio modelo, defínense as seguintes variables independentes, que aparecen resumidas na Táboa 3. As variables foron directamente adquiridas da EEE, como se comentou con anterioridade. De feito, na propia enquisa facilítanse directamente os datos que responden as preguntas sobre se a empresa coopera ou non con provedores, clientes, competidores e institucións. 3.2.3 Variables de control No presente traballo considéranse as seguintes variables de control: o número de empregados (NE), os gastos en persoal (GPER), ano (ANO) e industria (INDUS). O número de empregados utilízase habitualmente como variable de control, sobre todo en modelos que inclúen variables dependentes de natureza financeira, tal e como se pode ver en Ali et al. (2019). Os grandes investimentos en políticas de recursos humanos poden mesmo ter un impacto negativo no desempeño financeiro da empresa cando os custos incorridos exceden os beneficios recibidos, o que varía segundo os sectores industriais (Feng et al., 2017), polo que ademais tamén se inclúe como variable de control a tipoloxía de industria (INDUS), para logo poder acoutar o impacto doutras variables como os gastos de formación. Anticípase unha relación positiva e significativa, xa que se espera que a maior NE a rendibilidade sexa maior. ANO é unha variable dummy; considérase desde 2010 ata 2014 para captar o impacto do ciclo económico na rendibilidade das empresas. Finalmente, INDUS é tamén unha variable dummy que inclúe 20 categorías baseadas nos Códigos CNAE. 3.2.4 O modelo econométrico Estimamos o modelo de efectos fixos aplicado ao panel de datos. Este procedemento supera a carga de dous supostos básicos da regresión OLS: a autocorrelación entre as observacións repetidas ao longo dos anos para cada individuo, e o problema de heterocedasticidade, unha consecuencia das variables omitidas (Wooldridge, 2010). Utilizamos unha proba en Stata, o multiplicador lagrangiano de Breuch-Pagan, para garantir a conveniencia dos efectos aleatorios sobre os datos do grupo (Granados, 2011), e tamén a proba de Hausman (Hausman, 1978) para confirmar a necesidade de efectos fixos. Na práctica, incluímos efectos fixos aplicando a regresión OLS, controlada por cada empresa (IDE). Esta metodoloxía permítenos verificar o comportamento da variable INDUS, invariante no tempo, que controla as características estruturais. Tamén controlamos o comportamento cíclico mediante a incorporación de variables ficticias anuais. Para resolver outros problemas derivados da heterocedasticidade, a varianza asintótica dos erros estimouse consistentemente cos chamados erros estándar robustos (White, 1980). 4. Resultados Os resultados dos estatísticos descritivos e a matriz de correlación móstranse nas Táboas 4-6, mentres que a Táboa 7 mostra os resultados do modelo proposto. Con respecto aos estatísticos descritivos (Táboas 4-6), o valor medio do ROA é de 8,49%; así e todo, inclúe unha ampla gama de valores: desde o extremo negativo, -22,19%, ata 38,37%, como límite positivo. Con respecto ás variables independentes, na Táboa 5 pódese observar que só o 16,96% das empresas da mostra implementaran estratexias de cooperación cos clientes (C_CLI). Esta porcentaxe aumenta a 47,56%, cando a cooperación é con provedores (C_PROV), e diminúe a 2,75% no caso da cooperación cos competidores (C_COMP). Finalmente, só o 25% das empresas iniciaran a cooperación con institucións (C_INST). En liña con outros estudos previos (Rama e Fernández Xastre, 2010), a porcentaxe de empresas que cooperan segundo a súa actividade económica atópase entre o 6 e o 13%. Os sectores nos que as empresas españolas teñen unha maior tendencia a cooperar son as industrias manufactureiras, que son intensivas en capital, así como os servizos intensivos en información. É posible que, naqueles sectores onde a información e a innovación tecnolóxica son máis complexas e incertas, a empresa necesite recorrer a fontes altamente especializadas, como consultores privados, universidades ou provedores, que poidan proporcionarlle o coñecemento científico e técnico que é esencial para ser competitiva e evitar os riscos involucrados no cambio técnico. Analizando as relacións cos empregados, un 15,37% das empresas presentan cambios significativos no seu persoal fixo (ANTG), mentres que o 84,63% non. O gasto en formación (FORM) para os empregados foi de 38.149 € por empresa (Táboa 4). Consideramos que as empresas que non investiron na formación de empregados (límite mínimo = 0) representan 2.637 de 6.186, un total de 42,63%, alcanzando esta variable un valor máximo de 9.547.000 €. Finalmente, temos que considerar, segundo se pode ver na Táboa 5, que o 37,76% das empresas realizaron traballos relacionados co control de calidade e estandarización (CAL). Esta porcentaxe é similar ao calculado para o número de empresas con certificacións de calidade na poboación empresarial europea. Houbo un total de 389.485, que representan o 36.8% do total. Isto calculouse utilizando o Panel de datos para a innovación tecnolóxica (PITEC) (Carmona et al., 2016). Con respecto ás variables de control (Táboa 4), o número medio de empregados (NE) por empresa é 200,5, o que representa un rango considerable, desde pequenas empresas cun empregado ata grandes compañías que chegan a 13.091 empregados. En consecuencia, o gasto de persoal (GPER) tamén ten unha ampla gama de valores, desde 18.709 € ata 705.000.000 €. O uso da rendibilidade, o tamaño e as diferentes características das empresas na mesma ecuación tamén require o control das correlacións entre elas e a proba de colinearidade. Na Táboa 6 verificamos a ausencia deste problema (as variables independentes teñen un R2 <0,60, o que implica un FIV medio individual <2,5 e un índice de tolerancia superior a 0,40). Con todo, tamén podemos apreciar relacións significativas e positivas, baseadas na correlación de Pearson, entre gastos de persoal (GPER) e gastos en formación para empregados (FORM); así como entre o número de empregados (NE) e FORM, e no coeficiente resultante de NE con GPER. Pola súa banda, dado que a cooperación cos competidores (C_COMP) depende do sector económico (INDUS), observamos tamén unha relación significativa entre eles. Con todo, a pesar destas relacións lóxicas, de acordo co marco teórico anterior cada unha destas variables tamén inclúe explicacións individuais e diferenciais sobre o ROA que permiten mellorar e completar o modelo proposto. Con respecto á variable de control ANO, podemos observar que os anos 2011, 2012 e 2013 implicaron un impacto negativo na rendibilidade económica (ROA) das empresas españolas, de acordo coa crise financeira que comezou no ano 2008, mentres que 2014 non se viu significativamente afectado. Ademais, cando probamos a importancia conxunta de cada conxunto de dummies INDUS usando unha proba paramétrica, atopamos que son significativos para explicar o ROA. Con todo, o tamaño da empresa, representado polo número de empregados (NE), ademais de polos gastos en persoal (GPER), non presentou ningún efecto no ROA. Con respecto a R2 (0.61) do modelo, está en liña cos resultados obtidos noutros traballos como Barnett e Salomon (2012) e Rodrigo et al. (2016). Finalmente, como se comentou con anterioridade, a Táboa 7 mostra os resultados obtidos do modelo proposto. Pódese observar que, en xeral, a implementación de políticas de colaboración ou o aumento das relacións cos stakeholders externos tiveron un efecto positivo e significativo no aumento do ROA, por exemplo, as alianzas con competidores (C_COMP), con institucións (C_INST) e con provedores (C_PROV); mentres que unicamente a cooperación cos clientes (C_CLI) tivo un impacto negativo. Doutra banda, as políticas para mellorar as relacións cos empregados, formación (FORM) e antigüidade (ANTG) tamén presentan melloras no ROA empresarial; e finalmente, tamén o fai, de maneira moi significativa, a implementación de políticas de calidade (CAL). Estes resultados son discutidos e analizados con maior profundidade e detalle no seguinte apartado. 5. Discusión Seguindo os modelos teóricos de Vilanova et al. (2009) e Esteban e Benito (2015), o presente traballo centrouse na análise de tres dimensións da RSE ‒a relación cos stakeholders externos, a relación cos empregados e a responsabilidade na xestión da calidade de procesos e de produtos‒ e o desempeño financeiro da empresa. Os resultados mostran que, en xeral e seguindo a liña de traballos máis recentes como os de ShaneChen, (2017); Busch e Friede, (2018); Hategan et al., (2018); Kim et al., (2018); Lian et al., (2019); Sang Jun et al. (2019); Zuhura e Fatma, (2019); Albuquerque et al., (2020) e Magrizos et al., (2021), a implementación de políticas de colaboración ou o aumento das relacións cos stakeholders externos, como as alianzas con competidores (C_COMP), con institucións (C_INST) e con provedores (C_PROV), tiveron un efecto positivo significativo no aumento do ROA. Con todo, xurdiu un efecto contrario ao que esperabamos no caso da cooperación cos clientes (C_CLI), xa que este tivo un impacto negativo no ROA. Isto quizais se deba a que estes acordos se basean en descontos comerciais para evitar unha diminución prolongada das vendas como consecuencia dun ciclo económico deprimido durante ese período. Sospeitamos que esta variable podería ter outros impactos no crecemento, dependendo do período económico. Desta maneira, as hipóteses H1b e H1c poden aceptarse, pero a H1a só parcialmente. Estes resultados apoian as teorías descritas por Hillman e Keim (2001) e Barnett e Salomon (2006), segundo as cales as empresas que fomentan relacións positivas con provedores, competidores ou institucións melloran a rendibilidade e a competitividade. Para melloraren as relacións cos empregados, as empresas deben aumentar a cantidade de persoal fixo, así como aumentar o seu compromiso coa formación e coa capacitación dos seus traballadores. Os resultados mostran que a variable gastos en persoal (GPER) tivo un impacto positivo e relevante no ROA durante o período de tempo analizado, validando a hipótese H2a. Igualmente ocorre coa variable que representa a antigüidade dos empregados (ANTG), polo que H2b tamén se pode aceptar. Estes resultados están en liña cos autores que afirman que existe unha relación positiva e significativa entre os custos laborais e as empresas que realizan accións de RSE (Branco e Rodríguez, 2006; Stuebs e Sun, 2010). Así pois, en liña con Youndt et al. (1996) e Berman et al. (1999), pódese aceptar H2. Por último, verificando a hipótese H3, os resultados mostran que a implementación de políticas de calidade incrementou significativamente o ROA. Xa que logo, esta hipótese tamén pode ser aceptada. Autores como Branco e Rodríguez (2006) argumentan que as políticas de RSE teñen efectos positivos na eficiencia operativa dunha empresa; especificamente, Welford (2003) argumenta que só unhas poucas medidas de RSE poderían reducir os custos e que estas poden estar relacionadas cunha maior eficiencia nos controis de calidade dos procesos. A aceptación das hipóteses propostas (excepto a H1, só parcialmente) corrobora os estudos dos autores citados (McGuire et al., 1988; Waddock e Graves, 1998; Berman et al., 1999; Schnietz e Epstein, 2005), quen sosteñen unha relación positiva entre as políticas de RSE e o resultado financeiro das empresas. 6. Conclusións O principal obxectivo deste traballo é analizar empiricamente se, durante un período de crise económica, as empresas melloran o seu ROA ao desenvolver políticas de RSE, especialmente naqueles aspectos máis vinculados coas relacións cos stakeholders externos e cos recursos humanos. Con respecto ás políticas de RSE dirixidas ás relacións externas, os nosos resultados indican que, en xeral, a implementación de políticas de colaboración e a consolidación de relacións duradeiras cos stakeholders externos, tales como alianzas con competidores, institucións e provedores, tiveron un efecto positivo significativo no aumento do ROA. Non obstante, a cooperación cos clientes tivo un impacto negativo no ROA. Este resultado débese, talvez, a que tales acordos se puideron basear durante o período de tempo contemplado sobre todo en descontos e outras vantaxes comerciais para evitar unha diminución prolongada das vendas como consecuencia dun ciclo económico deprimido nestes anos. No entanto, sostemos que é precisamente en tempos de dificultades cando é máis importante establecer relacións baseadas na confianza mutua con todos os axentes cos que interactúa a empresa, incluídos, por suposto, os clientes. Polo que se refire ás relacións cos traballadores, os resultados mostran a importancia de que as empresas realicen un esforzo por aumentar a cantidade de persoal fixo, así como dotar recursos para a capacitación dos empregados, xa que, mesmo en tempos de crise económica, ambas as variables tiveron un impacto positivo e relevante no ROA durante este período. Na actualidade, existe un amplo consenso en considerar as persoas como un dos recursos máis valiosos das empresas, polo que os empregados deben ser protagonistas especiais das actuacións da empresa en materia de RSE. Os resultados tamén mostran que a implementación de políticas de calidade tivo un impacto positivo e significativo no ROA, mellorando a eficiencia operativa da empresa. O noso artigo fai dúas contribucións importantes á literatura. Primeiro, describimos unha forma de obter información precisa sobre a relación existente entre o desempeño económico da empresa e as políticas de RSE; e segundo, identificamos as variables de RSE para as cales esta relación é consistente e positiva. Ademais, os resultados obtidos tamén ofrecen diversas implicacións prácticas para os directivos empresariais. Para que unha empresa adopte os conceptos de RSE de maneira seria e integral, é dicir, para converterse realmente nunha empresa socialmente responsable, é necesario un cambio de mentalidade, pois é imprescindible considerar as distintas dimensións da RSE. En consecuencia, segundo cada caso, pode requirir cambios na estrutura organizativa, na función de aprovisionamento, nos procesos de produción e loxística, nos sistemas de medición, nos métodos de comunicación, etc. Noutras palabras, implica un investimento de tempo, esforzo e recursos económicos, que permita introducir os cambios necesarios para garantir que a organización no seu conxunto teña un comportamento responsable. Malia que, por tanto, poida requirir un desembolso inicial, a partir dos resultados obtidos na presente investigación podemos dicir que mellorará o resultado económico da empresa. Así pois, unha vez realizado o esforzo, posteriormente, este desempeño recuperarase co tempo a través dunha mellor posición competitiva, mellor reputación, menor exposición ao risco e moitos outros resultados positivos. De feito, aínda que a literatura se centrou de xeito predominante na análise dos impactos da RSE no desempeño financeiro, algúns estudos recoñecen que as empresas cun bo desempeño financeiro poderían ter recursos adicionais para a mellora da súa RSE, ou apoian a existencia dunha relación bidireccional ou círculo virtuoso entrambos. Que as empresas teñan un comportamento responsable é unha vella demanda da cidadanía, agora salientada pola recente crise sanitaria ‒e polo tanto económica‒ provocada pola Covid-19. Xa que logo, neste tempo especial de sensibilidade e conciencia social, é o momento de que tanto as grandes corporacións como as pemes se comprometan realmente a aplicar políticas activas de RSE, especialmente aquelas máis vinculadas coa súa actividade principal e coas súas relacións con terceiros. De feito, consideramos que, no novo panorama mundial posterior á pandemia, as empresas van necesitar apoiarse no seu capital humano e ser capaces de establecer colaboracións cos seus stakeholders externos baseadas na confianza. Finalmente, as dúas limitacións principais deste traballo son o carácter nacional da mostra e a medición dalgunhas das variables do modelo que, cando son dicotómicas, perden información. Sería interesante repetir esta análise utilizando datos doutros países para realizar comparacións entre economías que inclúen diferentes marcos empresariais. Igualmente, sería interesante realizar o estudo noutro período temporal, no cal a economía se atope en fase de expansión. Isto permitiría poder contrastar os resultados cos obtidos no presente traballo, centrado nun ciclo recesivo, caracterizado por unha importante contracción da actividade e por unha drástica caída do emprego.

O turismo de saúde está experimentando un rápido crecemento nos últimos anos, posicionándose como unha alternativa ao turismo tradicional e sendo os balnearios os principais representantes deste segmento turístico. Os balnearios, como calquera outra empresa de servizos turísticos, deben buscar a satisfacción dos clientes para poder sobrevivir. Neste sentido, a xestión da calidade convértese en parte da estratexia empresarial, o que lles facilita aos balnearios diferenciarse e obter vantaxes competitivas que lles permitirán competir nos mercados actuais. Neste artigo preséntanse os resultados do estudo empírico levado a cabo en 29 dos 33 balnearios de ámbito nacional certificados coa marca “Q de Calidade Turística”. O seu obxectivo é analizar as motivacións que levan aos balnearios a implementar e a certificar o sistema de xestión da calidade sobre a base da norma UNE 186001:2009 (balnearios) da marca “Q de Calidade Turística”. Logo dunha exhaustiva revisión da literatura, realízase unha análise descritiva das motivacións, así como unha análise factorial para determinar a estrutura desas motivacións e, por último, agrúpanse os balnearios mediante una análise clúster coa finalidade de analizar eses grupos para establecer o seu perfil. Os resultados obtidos poñen de manifesto que as motivacións máis importantes que impulsan aos balnearios a implantar un sistema de xestión da calidade son motivacións internas, detectándose neste estudo diferenzas coas conclusións doutras investigacións académicas realizadas en empresas industriais. A estrutura das motivacións neste sector está configurada por tres grupos: razóns externas de mercado, razóns externas de esixencias e razóns internas.

BALNEARIOS ESPAÑOIS, MOTIVACIÓNS PARA CERTIFICARSE NA “Q DE CALIDADE TURÍSTICA”: ANÁLISE EMPÍRICA Universidade de Vigo R ECIBIDO : 17 de outubro de 2011 / A CEPTADO : 22 de decembro de 2011 : Balnearios / Xestión da calidade / Q de Calidade Turística / Motivacións. Spanish Health Resorts, Reasons for Certified in the “Q for Tourist Quality”: Empirical Analysis 1. INTRODUCIÓN E OBXECTIVOS En España o turismo de saúde 1 é unha actividade en auxe, e os balnearios 2 son o principal representante deste segmento turístico (Artal, García e Ruiz, 2004), que empezan a rexurdir a mediados da década de 1990, converténdose hoxe en día, na maioría dos casos, en centros de saúde que contan con instalacións hostaleiras nas que o cliente ten ao seu alcance todo tipo de servizos encamiñados a satisfacer as súas necesidades. Alén e Rodríguez (2004) afirman que “ el termalismo es en la actualidad una modalidad claramente emergente y con grandes posibilidades de crecimiento por el gran atractivo que sus características representan para cualquier actividad turística ”. Os balnearios, como calquera empresa de servizos turísticos, buscan adaptarse a unha demanda dos clientes cada vez máis esixente e sofisticada, é dicir, buscan a satisfacción do cliente para poder sobrevivir nun contexto no que teñen que competir con outros produtos turísticos. Neste sentido, numerosos investigadores consideran a xestión da calidade total como necesaria para que as empresas sexan competitivas, ao proporcionar esta un enfoque para a mellora continua de cada un dos aspectos do negocio: mellorar as actividades –calidade interna– e o rendemento das empresas –calidade externa– (Kaynak, 2003). Así, a calidade concíbese como unha poderosa arma competitiva (Lascelles e Dale, 1989) que as empresas deben incorporar á súa estratexia corporativa, o que lles permitirá diferenciarse e competir nun novo escenario caracterizado por rápidos cambios na oferta e na demanda (Casadesús, Marimon e Alonso, 2010) e lograr unha mellora significativa na satisfacción dos clientes e dos empregados, no impacto social e nos resultados empresariais (Kanji e Asher, 1996) que permitirá superar as expectativas deses resultados. Por esta razón, a investigación no ámbito da xestión da calidade –implantación e certificación de sistemas de calidade– é necesaria e relevante polo seu impacto no funcionamento das empresas (Ghobadian e Gallear, 1996; Lamprecht, 1996). Neste sentido, as motivacións que impulsan ás empresas a iniciar o proceso de implantación e certificación de sistemas de xestión da calidade convértense nun aspecto relevante que suscitou un grande interese na investigación académica. 1 A Asociación Nacional de Estacións Termais (ANET) e a Asociación Nacional de Balnearios (Anbal) (2006) clasifican os compoñentes deste tipo de turismo en termalismo, talasoterapia e tratamentos mariños, e centro de saúde e beleza. 2 A Asociación Nacional de Balnearios (2011) define o balneario ou a estación termal como aquela instalación que dispón de augas mineromedicinais declaradas de utilidade pública, servizos médicos e instalacións adecuadas para levar a cabo os tratamentos que se prescriban. Porén, no seu proceso de adaptación á demanda estes establecementos adquiriron actualmente un enfoque máis amplo, de forma que os balnearios serven tanto para tratar doenzas ou para previlas como para darse un respiro e pasar uns días de descanso e de posta en forma en plena natureza, rodeados de silencio e de paz, fuxindo da vida de estrés das cidades e gozando dunhas auténticas vacacións de saúde. A revisión da literatura permitiu detectar un baleiro no estudo da xestión da calidade no sector turístico (Harrington e Akehurst, 2000) 3, ao ser os estudos xeralmente levados a cabo no ámbito industrial (Jones, Arndt e Kustin, 1997; Singels, 2001; Selles e Trigueros, 2008). O sector turístico, debido ás características especiais dos servizos fronte aos produtos como, entre outras, a intanxibilidade, a inseparabilidade da produción do consumo, a intensidade da man de obra, a heteroxeneidade ou a súa caducidade, non pode xestionar a súa calidade de igual maneira que os produtos tanxibles (Camisón, Cruz e González, 2007). Tres son as razóns que xustifican a realización desta investigación: o baleiro en materia de xestión da calidade no sector de servizos turísticos fronte ao industrial detectado nas investigacións; que o sector dos balnearios non foi obxecto de ningunha investigación neste ámbito; e o estudo en empresas que posúen o sistema de xestión da calidade baseado na norma UNE 186001:2009 (balnearios). A revisión da literatura permitiu detectar que os estudos no ámbito da xestión da calidade se realizaron maioritariamente no campo do aseguramento con base na norma ISO 9000, ou na xestión da calidade total de acordo co Modelo Europeo de Excelencia (EFQM). Neste caso, o estudo desenvolverase en empresas do sector turístico que teñan implantada a marca “Q de Calidade Turística”, marca propia do sector e única no mundo, baseada nunha normativa que se sitúa nun nivel intermedio entre a ISO 9000 (aseguramento da calidade) e o modelo EFQM (calidade total), polo que a súa implantación é compatible con ambas as dúas certificacións. Por todo o exposto anteriormente, este traballo ten como obxectivo xeral analizar as motivacións que levaron aos balnearios a implementar e certificarse na “Q de Calidade Turística”, así como analizar se as motivacións para certificarse son diferentes segundo o tamaño dos balnearios e se posúen algunha outra certificación a maiores en función da categoría do balneario e da antigüidade na certificación. Así mesmo, preténdese agrupar as empresas a partir das motivacións que as impulsaron, co obxecto de configurar o seu perfil e estudar as diferenzas entre grupos, para o que foi necesario analizar en primeiro lugar a estrutura das motivacións neste sector. Para poder darlles resposta a estes obxectivos, o traballo estrutúrase da seguinte maneira. Logo desta introdución, na sección 2 establécese o marco teórico utilizado para desenvolver a investigación, e a partir da revisión teórica márcanse os obxectivos. Na sección 3 descríbese a metodoloxía empregada, mentres que na tes e Lloréns, 2007), os hoteis (Briggs, Sutherland e Drummond, 2007; Tsaur e Lin, 2004) ou os destinos turísticos en xeral (Go e Govers, 2000). Outros traballos centráronse na calidade mediante a avaliación da aplicación de diversos modelos de xestión da calidade total (TQM) nas industrias de servizos (Karapetrovic e Willborn, 2001; Sureshchandar, Rajendran e Anantharaman, 2001; Prajobo, 2005), pero non existe ningún estudo no sector turístico, e máis concretamente no sector dos balnearios, que analice aspectos tan relevantes como as motivacións que impulsaron a estas empresas a implementar sistemas de xestión da calidade, as barreiras atopadas na súa implantación ou os beneficios obtidos, nin traballos nos que se mida o nivel de implantación dos factores críticos nestes establecementos. sección 4 se mostra a análise dos resultados. Finalmente, na sección 5 preséntanse as principais conclusións e as implicacións do traballo. 2. MARCO TEÓRICO 2.1. A “Q DE CALIDADE TURÍSTICA” A principios da década de 1990 o sector turístico español toma especial conciencia da importancia da calidade como garantía de diferenciación fronte á numerosa oferta doutros destinos turísticos emerxentes competidores de España, e no ano 1997 crea a marca “Q de Calidade Turística”. Esta marca é outorgada polo Instituto de Calidade Turística Española (ICTE) 4, e ata este momento se desenvolveron as normas de calidade en 21 subsectores turísticos 5. As súas normas sitúanse nun nivel intermedio entre a ISO 9000 e o modelo EFQM, polo que a implantación desta marca é perfectamente compatible coa certificación ISO 9000 e coa excelencia, estando a diferenza entrambas as dúas certificacións nos requisitos aplicables e no nivel de esixencia das normas de referencia. Camisón, Cruz e González (2007) identifican unha serie de diferenzas entrambos os dous modelos: 1) a norma do ICTE considera os requisitos e as recomendacións da norma ISO 9000, e de feito, aínda que sen indicalo directamente, esta norma especifica que debe determinarse un sistema de calidade propio do establecemento turístico; 2) a ISO 9000 é específica para a implantación dun sistema da xestión da calidade, mentres que as normas do ICTE inclúen as especificacións do servizo que debe implementar a empresa que se adhira ao sistema; 3) desde un punto de vista xenérico, a norma ISO 9000 é máis versátil e pode aplicarse a calquera organización, mentres que as normas do ICTE só son aplicables á actividade turística; 4) por contrapartida ao punto anterior, desde o punto de vista do cliente a certificación ISO 9000 non garante un nivel de calidade concreto, senón que o servizo se axustará ás especificacións marcadas polo establecemento. 2.2. MOTIVOS PARA IMPLANTAR UN SISTEMA DE XESTIÓN DA CALIDADE Coa implantación e coa posterior certificación de sistemas de xestión da calidade as empresas buscan o recoñecemento da calidade por parte dos seus clientes, competidores..., así como a mellora interna da organización, que se traduce na mellora da eficiencia, na mellora no control e xestión da organización, na redución de custos e no incremento da satisfacción dos clientes. Os motivos polos que as empresas implantan e certifican sistemas de xestión son clasificados en diversas tipoloxías polos estudos internacionais, sendo a clasificación máis frecuente na literatura a que agrupa esas motivacións en dous grandes grupos: internas e externas (Weston, 1995; Brown, Van der Wiele e Loughton, 1998; Bryde e Slocock, 1998), como pode verse na táboa 1. Así, algúns autores (Carlsson e Carlsson, 1996; Jones, Arndt e Kustin, 1997; Lee, 1998) sinalan que as principais razóns para buscar a certificación son de carácter externo, mentres que outros (Casadesús, Giménez e Martí, 1998; Martínez et al., 2000), malia opinar o mesmo cando afirman que a certificación é en realidade unha estratexia de comercialización, apuntan que a implementación da norma sempre xera unha mellora no interior da organización (Casadesús, Giménez e Martí, 1998, 1999). As conclusións dos diferentes estudos difiren á hora de sinalar se son máis importantes ou influentes as motivacións internas ou as externas; con todo, un aspecto importante que cómpre ter en conta é que numerosos autores afirman que a implantación da norma ISO 9000 é un primeiro paso cara á calidade total (Brown, Van der Wiele e Loughton, 1998; Kanji, 1998; Quazi e Padibjo, 1998; McAdam e McKeown, 1999), pero as razóns que levan ás empresas a efectuar esas motivacións (externas ou internas) definen en gran medida os resultados obtidos coa súa implementación. 3. METODOLOXÍA O contexto elixido para desenvolver esta investigación son os balnearios que posúan a certificación “Q de Calidade Turística” 6, sendo estes, como xa se comentou, o principal representante do turismo de saúde. A base de datos foi elaborada a partir da información da páxina web do ICTE <www.icte.es>. A poboación está formada por 33 balnearios certificados coa “Q”. Recibíronse 25 cuestionarios debidamente cubertos e 4 incompletos polo que, neste último caso, se lles solicitou por correo electrónico e telefonicamente a súa cubrición completa, o que nos proporcionou unha mostra de 29 cuestionarios válidos que representan un índice de resposta dun 88%. Na táboa 2 recóllese a ficha técnica do traballo de campo realizado xunto coas características da mostra. Para deseñar o cuestionario que nos permitirá coñecer as motivacións/razóns que levaron aos balnearios a implantar/certificarse nun sistema de calidade, en primeiro lugar realizouse unha revisión bibliográfica dos traballos que analizan as motivacións para implantar un sistema da xestión da calidade (Carlsson e Carlsson, 1996; Withers e Ebrahimpour, 1996; Van der Wiele et al., 1996; Jones, Arndt e Kustin, 1997; Brown, Van der Wiele e Loughton, 1998; Bryde e Slocock, 1998; Casadesús, Giménez e Martí, 1998, 1999; Lee, 1998; Quazi e Padibjo, 1998; Ferguson, Sánchez e Sierra, 1999; Martínez et al., 1999; McAdam e McKeown, 1999; Escanciano, 2001; Singels, Ruël e Van der Water, 2001; Yahya e Goh, 2001). O resultado desa revisión foi a xeración dun amplo conxunto de ítems posibles. Neste sentido, o uso repetido dos ítems para medir as motivacións garante a validez interna 7. Así, elaborouse un cuestionario no que as motivacións serán medidas en termos cuantitativos a través de 16 ítems, utilizando para iso unha escala Likert de 7 puntos (desde 1: “nada importante” a 7: “moi importante”). A medición realizouse a través das percepcións dos directivos que cobren a enquisa, aos que se lles preguntou acerca das motivacións que os impulsaron, neste caso, a implantar e certificar a “Q de Calidade Turística”. 4. ANÁLISE DE DATOS Para analizar os motivos que levan aos balnearios a implantar a “Q de Calidade Turística” realízase unha análise descritiva, e a partir das puntuacións medias obtidas (táboa 3) pode afirmarse que mellorar a calidade dos servizos prestados é a máis valorada (6, 2414), seguida da mellora dos procesos/procedementos internos (6, 1379), da mellora do control e eficiencia da empresa (6, 0345), así como de crear unha conciencia da calidade na empresa (6, 0345). A implantación/certificación por requirimento dos clientes é a menos valorada (4, 4828), seguida do interese das empresas por reducir custos (4, 8966). Para determinar a consistencia interna da escala de motivacións, é dicir, a fiabilidade do instrumento de medidas, calculouse o coeficiente Alpha de Cronbach, cuxo valor é de 0, 865 para a totalidade da escala, o que permite afirmar que a escala é fiable 8. Comparamos estes resultados cos doutros estudos (Buttle, 1997; Tang e Kam, 1999; Torre, AdensoDíaz e González, 2001; Escanciano, Fernández e Vázquez, 2001; Madg e Curry, 2003; Zaramdine, 2007; Cruz Ros, 2007) que examinaron as motivacións que levan ás organizacións a implementar un sistema de aseguramento baseado na norma ISO 9000 en países tan diversos como Reino Unido, Hong Kong, España, Exipto ou Emiratos Árabes (Dubái). Todos eles utilizaron Estas investigacións obtiveron conclusións similares ao presente estudo, posto que suxiren que as motivacións máis importantes son as seguintes: mellorar a calidade dos produtos ou servizos, mellorar os procesos e procedementos internos, manter ou incrementar a cota de mercado e mellorar a imaxe da empresa, aínda que a orde destas variables varía duns estudos a outros. Así mesmo, as menos importantes son a redución de custos, o requisito das políticas gobernamentais, o requirimento dos clientes e a presión da competencia. Polo tanto, pode concluírse que os resultados deste estudo son consistentes cos achados anteriores, feito relevante ao realizarse este traballo no sector turístico e ao non ser o sistema de aseguramento da calidade a ISO 9000, senón a marca “Q de Calidade Turística”. Utilizamos a proba T de Student 9 para comparar simultaneamente as medias de dous grupos, co propósito de observar se existen diferenzas nas motivacións que levan aos balnearios a implantar/certificar a “Q” dependendo do tamaño daqueles (pequenos e medianos). Para a súa clasificación utilizáronse dous criterios 9 Previamente, compróbase a igualdade de varianzas mediante o estatístico Levene, posto que os dous grupos son de distinto tamaño, e realízanse as probas de normalidade verificando que existe ausencia de normalidade (sig. <0, 05), e en canto á proba de Levene para a igualdade de varianzas na variable (MO8) –reducir custos– non existe homoxeneidade de varianzas, polo que se terá que aplicar a proba non paramétrica KruskalWallis. diferentes: en función do número de empregados 10 (de 0 a 49, pequenas; entre 50 e 249, medianas; e ≥250, grandes) e en función do número de cuartos 11 (≤100 cuartos, pequenas; >100 e ≤300 cuartos, medianas; e >300 cuartos, grandes). A análise dos resultados indica que entre as motivacións e o tamaño non existen diferenzas significativas, é dicir, as motivacións que no seu momento impulsaron aos xerentes dos balnearios a certificar a “Q” non estiveron influenciadas polo tamaño do establecemento que xestionan. Tamén se considerou interesante analizar se existían diferenzas significativas para algúns dos motivos en función de se o balneario está certificado unicamente na “Q de Calidade Turística” ou se ten implantado e certificado outro sistema de xestión da calidade como a ISO 9001 ou a ISO 14001 (sistema de xestión ambiental). O resultado obtido determina que na maior parte das motivacións non existen diferenzas significativas agás en catro das formuladas (sig. <0, 05 diferenzas significativas): ferramenta promocional de vendas (sig. 0, 003), decisión a nivel corporativo (sig. 0, 012), base para a xestión da calidade total (sig. 0, 027) e anticiparse aos competidores (sig. 0, 011), polo que podemos afirmar que existe unha asociación entre eses motivos e a poboación á que pertencen. Na táboa 4 reflíctese a importancia que ten para cada tipo de balneario cada un dos motivos nos que se atopou asociación con respecto aos dous grupos que se tiveron en conta: balnearios con “Q” e balnearios coa certificación “Q” máis a ISO 9001 ou a ISO 14001. En xeral, os balnearios certificados coa “Q de Calidade Turística” máis a ISO 9001 ou a ISO 14001 presentan medias máis altas en todas aquelas motivacións nas que existían diferenzas significativas. Neste sentido, estas empresas teñen unha maior percepción de que a certificación é a base para emprender o camiño cara á xestión da calidade total, que lles permitirá anticiparse aos competidores e que se configura como unha boa ferramenta de promoción de vendas. O inicio do proceso de certificación é unha decisión que se toma a nivel corporativo. Por último, realízase a mesma análise para observar se existen diferenzas en función da categoría do establecemento e da antigüidade na certificación. Os resultados indican que entre as motivacións e a antigüidade non existen diferenzas significativas. Na análise da categoría, e por comparar máis de dúas mostras, utilízase a análise da varianza dun factor (ANOVA). Os resultados mostran que existen diferenzas significativas en (MO5) –requirimento dos clientes– (F = -3, 839; sig. 0, 035). Como existen tres mostras e o que interesa é saber entre que par de mostras se producen esas diferenzas, aplícase a proba de Scheffé. Os resultados sinalan que as diferenzas significativas na media entre a variable comparada (MO5) e a categoría están entre os balnearios de dúas e de catro estrelas, pois, como era de esperar, os balnearios de catro estrelas están máis motivados para implantar e certificar a “Q de Calidade Turística” por esixencia dos clientes. Profundando na análise das motivacións que levan aos balnearios a implantar a “Q”, realizouse unha análise factorial que permite agrupar as motivacións para certificarse noutras que substitúan ás dezaseis que se formularon no cuestionario coa menor perda de información posible, o que permitirá estudar a estrutura das motivacións que impulsan aos balnearios a certificarse. Vloeberhs e Bellens (1996), así como Brown, Van der Wiele e Loughton (1998) ou Bryde e Slocock (1998), distinguen entre motivacións internas e externas, por iso considéranse só dous factores –internos, externos– conforme á revisión bibliográfica realizada sobre o tema. Como paso previo á realización da análise factorial, é necesario comprobar que os datos obtidos mediante o cuestionario son adecuados para realizar a dita análise (táboa 5). FONTE: Elaboración propia. Todas as medidas indican que é adecuado proseguir coa análise factorial, polo que se extrae un número reducido de factores que poida representar as variables orixinais, para o cal se utiliza o método de compoñentes principais e se rota a matriz de compoñentes polo método varimax 12. Co obxecto de facilitar a súa interpretación, elimínanse da súa representación aquelas cargas factoriais cun valor inferior a 0, 4, que é o mínimo considerado (matriz de compoñentes rotados, táboa 6). Táboa 6.- Matriz rotada das motivacións para certificarse dos balnearios (% da varianza) Unha vez aplicada a análise factorial de compoñentes principais con rotación varimax para os factores, e tras comprobar que a varianza supera o mínimo esixido do 50%, pois é dun 64, 656% para os factores internos e dun 57, 319% para os factores externos, pode afirmarse que as solucións son satisfactorias. Así mesmo, a Alfa de Cronbach, que mide a fiabilidade da escala, é superior a 0, 8 (que é o mínimo recomendado no caso das motivacións internas) e está moi próxima ao 0, 7 (que é o mínimo recomendado por outros autores). Analizando os resultados obtidos, interprétanse os factores identificados neste estudo:  O factor 1, que denominaremos “razóns internas”, está composto polas seguintes razóns: mellorar procesos/procedementos internos, mellorar o control e a eficiencia da empresa, mellorar a calidade dos servizos prestados, reducir o número de queixas e crear unha conciencia de calidade na empresa. A prioridade da dirección neste grupo é a mellora continua nos procesos.  O factor 2, que denominaremos “razóns externas de esixencias”, inclúe os requirimentos dos clientes, os requisitos para competir no sector, a decisión a nivel corporativo, a crenza de que a certificación lles proporcionará unha vantaxe fronte aos seus competidores e anticiparse aos competidores.  O factor 3, que denominaremos “razóns externas de mercado”, engloba as seguintes razóns: ferramenta promocional de vendas, mellorar a imaxe da empresa, consolidar e aumentar a cota de mercado, reforzar a vantaxe competitiva con respecto á competencia, crer que a certificación lles proporcionará unha vantaxe fronte aos seus competidores e anticiparse aos competidores. As razóns contidas neste factor poñen a énfase en mellorar a imaxe e a posición da empresa. Para finalizar esta análise cómpre coñecer a importancia das razóns para certificarse (táboa 7). Obsérvase que as razóns máis importantes para certificarse son as internas, cunha media de 5, 8374, seguidas moi de preto polas razóns externas de mercado (5, 6897). Así mesmo, hai que sinalar que os catro motivos máis importantes que levan ás empresas a implementar e a certificar a “Q de Calidade” forman parte do factor 1: razóns internas. Por último, aplícase unha análise clúster que permitirá agrupar os balnearios segundo as motivacións que os impulsaron a implantar e a certificarse nun sistema de xestión da calidade. Para iso, utilízanse os resultados obtidos na análise factorial, o que permite elixir un criterio para agrupar as empresas en conglomerados, interpretar os grupos e validar os resultados. Analizando os resultados obtidos na análise xerárquica e observando o dendograma e o coeficiente de aglomeración, podemos comprobar que a maior diferenza entre as porcentaxes de cambio ten lugar en catro conglomerados (23, 7074), polo que este sería o número de grupos se nos atemos a este criterio. Unha vez determinados os grupos que van ser utilizados na análise xerárquica, e tomando como centros iniciais os resultados desta análise –é dicir, as medias das puntuacións factoriais dos catro grupos–, aplícase a análise k medias, que permite ver que un dos grupos está constituído por un balneario e outro dos grupos por tres, polo que se opta por realizar a mesma análise pero con tres grupos (a diferenza entre os cambios porcentuais é de -11, 9421). Finalmente, valídase o estudo coa análise da varianza dun factor. De acordo con Lafuente, Salas e Pérez (1985, p. 142), quen consideran o criterio estatístico F de Fisher para determinar o número de grupos, compróbase que os tres factores son significativos (táboa 8). A continuación, interprétanse os tres grupos creados, determinando á súa vez as diferenzas que existen entre eles. Na táboa 9 aparecen reflectidas as puntuacións medias das variables orixinais 13 que se inclúen en cada factor para cada grupo (en lugar das puntuacións factoriais) co fin de determinar os perfís medios. Por outro lado, realízase a proba de KruskalWallis 14 para analizar as diferenzas de medias. O primeiro grupo está formado polos balnearios que valoran máis alto tanto o primeiro factor (razóns internas) como o segundo (razóns externas de esixencias) e, polo tanto, por aqueles balnearios cuxas principais razóns para certificarse son a interna e a externa de esixencias. Porén, estas non son as únicas razóns, xa que tamén teñen en conta as razóns externas de mercado. O segundo grupo fórmano os balnearios que, ao igual que no anterior grupo, se certifican principalmente por razóns internas para mellorar o control e a eficiencia da empresa, para mellorar a calidade dos servizos prestados..., e sendo a súa segunda motivación as razóns externas de mercado. Este grupo está composto polos balnearios que tamén teñen en conta os tres factores, aínda que neste grupo as súas valoracións medias son superiores. O terceiro grupo non é representativo, xa que só o constitúe un balneario, que manifesta que o seu impulso para certificarse vén motivado polas razóns externas de mercado, tendo moi pouco en conta as razóns internas, é dicir, os beneficios derivados da certificación na mellora da eficiencia da empresa, na mellora dos servizos, etcétera. Podemos afirmar que as razóns internas son as máis importantes, xa que presentan valores medios superiores nos dous primeiros grupos que constitúen practicamente o 100% dos balnearios enquisados. Este resultado corrobora os resultados obtidos na análise descritiva previa. Á análise clúster realizada, é dicir, ao perfil das empresas, engádense varias variables adicionais (táboa 9) que van permitir analizar con máis profundidade o perfil desas empresas. Os datos das variables adicionais forman parte doutra sección deste artigo no que se analizan, ademais das motivacións, os factores críticos da calidade e os seus resultados 15. Tanto no grupo 1 como no 2 as razóns máis importantes para certificarse son as internas, observándose que segundo sexa o nivel de importancia desas razóns tamén será o nivel de implantación dos factores críticos e o nivel de resultados. O grupo 2, constituído polos balnearios que manifestaron que se certificaron principalmente por razóns internas e cuxa segunda motivación foron as razóns externas de mercado, presenta niveis máis altos de implantación dos factores críticos e obtén mellores resultados. Con isto corrobórase que existe unha relación entre as motivacións e a implantación dos factores críticos, así como cos resultados. 5. CONCLUSIÓNS Dos resultados anteriores poden extraerse as seguintes conclusións. En primeiro lugar, pode sinalarse que existen dous grupos diferenciados de razóns que levan ao inicio do proceso: por un lado, as motivacións internas, como son a necesidade de mellorar a calidade dos servizos prestados, de mellorar os procesos e procedementos internos da empresa, de mellorar o control e a eficiencia da empresa e de crear unha conciencia de calidade; e por outro lado, as motivacións externas, é dicir, que as empresas ven a necesidade de implantar e certificarse para mellorar a imaxe, reforzar a súa vantaxe competitiva con respecto á dos competidores e reducir o número de queixas. Aínda que as motivacións internas son as máis valoradas, é dicir, as máis influentes, a análise de datos permite afirmar que o inicio do proceso de implantación da calidade non só vén motivado por factores internos senón tamén por factores externos. Cómpre resaltar que nesta investigación, desenvolvida no sector dos balnearios certificados na “Q de Calidade Turística” (polo xeral os estudos baséanse en empresas coa certificación ISO 9001), as motivacións internas son as máis valoradas. Este resultado é consistente co obtido por Cruz Ros (2007) na investigación que realizou no sector servizos, quen atopou que os motivos máis importantes son os que denominou motivos internos de competitividade, seguidos polos motivos de eficiencia ou de xestión interna. Os motivos menos valorados foron os relativos a cuestións externas ou de mercado. A explicación da maior importancia dos motivos internos nos balnearios, fronte aos resultados dos estudos levados a cabo en empresas industriais, que atribúen unha maior importancia ás motivacións externas, podería apoiarse nos resultados obtidos por Cruz Ros (2007, p. 65), quen nas súas investigacións analizou “ si el conjunto de motivaciones que llevan a las organizaciones a implantar sistemas de calidad es diferente para aquellas empresas de servicios que siguen un enfoque de aseguramiento de aquellas otras que siguen un enfoque basado en la calidad total ”. No seu traballo demostrouse que os motivos relacionados co mercado (presión exercida pola competencia, esixencia dos clientes...) teñen un peso maior nas empresas que seguen enfoques de aseguramento da calidade que no resto das empresas que seguen un enfoque de calidade total. Este enfoque está avalado a través de numerosos traballos (Rayner e Porter, 1991; Brown e Van der Wiele, 1995; Shih, Huarng e Lin, 1996; Huarng, Horng e Chen, 1999; Beattie e Sohal, 1999; Martínez et al., 2000). Pola contra, nas empresas cun enfoque de xestión da calidade total (“Q de Calidade Turística”, norma intermedia entre a ISO e o modelo EFQM) os motivos internos e de eficiencia son os máis importantes, predominando a meta establecida polo equipo de dirección como a razón fundamental para levar a cabo a súa implantación. En definitiva, en España os balnearios vense impulsados a implantar e a certificar a “Q de Calidade” para obter unha mellora na calidade dos servizos, dos procesos e dos procedementos internos da empresa, aínda que tamén lles preocupa a mellora da imaxe e reforzar a súa competitividade, así como a redución de queixas, que é moi importante neste sector. Non se atoparon diferenzas significativas entre as motivacións que impulsaron no seu momento aos xerentes dos balnearios a certificar a “Q” e o tamaño do establecemento que xestionan. Non obstante, os resultados mostran que si existen diferenzas significativas en catro das motivacións formuladas en función de se o balneario está certificado unicamente na “Q de Calidade Turística” ou se ten implantado e certificado a maiores outro sistema da xestión da calidade (a ISO 9001 ou a ISO14001, sistema de xestión ambiental), polo que se pode afirmar que existe asociación entre eses motivos e a poboación á que pertencen para as seguintes motivacións: ferramenta promocional de vendas, decisión a nivel corporativo, base para a xestión da calidade total e anticiparse aos competidores, presentando medias máis elevadas os balnearios con outra certificación a maiores da Así mesmo, atopáronse diferenzas significativas na motivación “requirimento dos clientes” con respecto ao parámetro categoría, mostrando que para os balnearios de catro estrelas a implantación e a certificación na “Q de Calidade” é un requirimento dos seus clientes. Polo que respecta á estrutura das motivacións que impulsan aos balnearios a implementar e a certificar un sistema da xestión da calidade, a análise dos resultados obtidos permitiu agrupar as motivacións en tres grupos: 1) razóns internas, 2) razóns externas de esixencias, e 3) razóns externas de mercado. Estes resultados son consistentes cos obtidos por outros estudos. Así, Escanciano, Fernández e Vázquez (2001), no seu traballo levado a cabo en 749 empresas certificadas coa ISO 9001 (tanto industriais coma de servizos) en España, agruparon as motivacións en catro: mercado –motivacións relacionadas coa mellora da posición da empresa no mercado–, eficiencia –agrupa a mellora da calidade en xeral e da operativa da empresa en particular–, anticipación –inclúe o desexo e a capacidade da empresa de percibir con antelación as oportunidades e de apropiarse delas– e reacción –recolle as razóns que reflicten a consideración da certificación como un trámite que é preciso superar–. Cruz Ros (2007) desenvolveu unha investigación cuxa poboación estaba formada por 116 empresas (medianas e grandes) do sector servizos (hostalería, banca, seguros, transporte e hospitalario). Os resultados obtidos por este autor permitiron definir tres factores: motivos externos de mercado ou de contorna, motivos internos de competitividade e motivos de eficiencia ou de xestión interna. A modo de resumo, os balnearios teñen unha clara percepción de que a “Q de Calidade Turística” lles proporciona unha maneira de organizar o traballo (dirección e xestión, organización diaria e atención ao cliente), o que lles permite mellorar a calidade dos servizos prestados. Isto obrígaos a unha mellora continua de todos os procesos internos, permitíndolles mellorar a eficiencia da empresa sobre todo na atención ao cliente e nos servizos que se ofrecen. A implantación garántelles a satisfacción e o cumprimento das expectativas dos clientes, posto que o cliente percibe que a empresa traballa con calidade. Así mesmo, os balnearios perciben que a “Q de Calidade” lles facilita un mellor posicionamento no mercado e os diferencia dentro do sector, permitíndolles consolidar e aumentar a cota de mercado e reducir o número de queixas. BIBLIOGRAFÍA

Tras unha presentación da Base de datos sobre refranes del calendario y meteorológicos en la Romania (BADARE) e do progresivo baleirado nela de diversos atlas lingüísticos da Romania, preséntanse tres mostras da variación diatópica deste tipo de refráns no espazo iberorromance: (1) coa implicación do arco da vella, (2) dos roibéns e (3) das imaxes de ceo ovellado e afíns. Cómpre destacar o grande interese dos materiais contidos nos atlas románicos, que se poden complementar cos doutras obras vinculadas á lingua e ao territorio: repertorios paremiográficos, monografías dialectais, achegas diversas. Aínda que non parece factible un grande atlas paremiolóxico romance nin sequera de segunda xeración, pois os refráns (meteorolóxicos o de outros tipos) son nos atlas de primeira xeración unha propina ocasional, coidamos que mediante a base de datos BADARE se poden administrar eses materiais de xeito que faciliten o estudo da paremioloxía románica ligada ao territorio.

Refráns meteorolóxicos e atlas románicos, paremioloxía e territorio José Enrique Gargallo Gil Universitat de Barcelona [email protected] Sumario Contents 1. The BADARE database and its sources. 2. Romance atlases. 3. Rainbow, red skies, mackerel sky. Three samples of Geoparemiology in IberoRomance. 4. Paremiology and geography. Conclusion. Este artigo inscríbese no proxecto FFI200802998/FILO, financiado polo Ministerio de Ciencia e Innovación. L imiar Tras unha presentación da Base de datos sobre refranes del calendario y meteorológicos en la Romania (1) e dos diversos atlas románicos que lle sirven de fontes (2), presento tres mostras da variación diatópica deste tipo de paremias no espazo iberorromance: refráns meteorolóxicos coa implicación do arco da vella (3.1), dos roibéns (3.2) e das imaxes de ceo ovellado e afíns (3.3). Na conclusión (4) pondero a utilidade dos materiais procedentes dos atlas románicos na investigación xeoparemiolóxica. 1. a base de datos badare e as súas fontes (1) Textuais, que permiten rastrexar palabras ou fragmentos delas nas caixas de “texto”, “tradución literal”, “glosa” (cita literal) e “comentario”. Por exemplo, “agua de mayo”, na caixa de “texto”, conduce a un refrán como Agua de mayo, pan para todo el año. É de moita utilidade para as localizacións atribuídas aos refráns a caixa de “comentario”: así, mediante a busca nela de “Barcelona”, atópanse os refráns que as diversas fontes atribúen a esta cidade. (2) Por linguas (unha, dúas, tres ou todas as da base). Por exemplo, para obter refráns con referencias textuais, asignacións conceptuais ou fontes bibliográficas compartidas por dúas ou tres linguas. (3) Conceptuais: por ámbitos temáticos, categorías e subcategorías. Por exemplo: Cronoloxía > mes > maio + (b) Meteoroloxía > choiva, chover + (c) Ámbito temático xeral > tarefas agrícolas > colleita + augurio > bo augurio: dá como resultado a paremia castelá Agua de mayo, pan para todo el año e outras conceptualmente afíns. (4) Por fontes bibliográficas, ordenadas por apelidos de autores: con posibles combinacións de ata tres fontes, o que permite observar a transmisión paremiográfica de refráns que aparecen como variantes nunha mesma ficha. Así, Año de nieves, año de bienes, en Rodríguez Marín (1883), Rodríguez Marín (1896) e Martínez Kleiser (1989 [1953]). A partir do enlace de Fuentes, pódense realizar buscas textuais nas caixas de (1) Autor, (2) Título, (3) Editorial, (4) Lugar e (5) Fecha. Por exemplo, Marín na primeira caixa conduce a diversas obras de Francisco Rodríguez Marín. A voz almanaque na segunda caixa restrinxe o resultado a Los refranes del almanaque, obra publicada por ese autor en Sevilla o ano 1896. Ofrécese tamén a posibilidade de interrogar á base sobre detalles filolóxicos valiosos como número de páxina, número (e letra) de refrán, sub voce (en entradas de dicionario), volume e número de mapa (en informacións procedentes de atlas lingüísticos). Entre as fontes librescas, hainas que revisten un interese especial para a relación da lingua co territorio: así, achegas de refráns de áreas ou rexións específicas, como a de Extremadura (Díaz 1991); así tamén, monografías dialectais de corte tradicional, que inclúen refráns, como a de Zamora Vicente (1943) en Mérida. Así mesmo cómpre destacar a serie de coleccións de nomes de nubes, néboas e ventos en diversas comarcas do Principado de Cataluña, impulsada por Albert Manent, que achega refráns vinculados aos tres meteoros de referencia, con abundante implicación da toponimia local. Hai tamén dicionarios que dan conta de refráns acreditados de primeira man nos lugares de referencia, como o gran DCVB para o ámbito do catalán. E incluso repertorios dun ámbito romance nos que se confrontan os refráns cataláns cos homólogos doutros espazos neolatinos (Gomis 1998) 1. Nesta liña de estudo da paremioloxía ligada ao territorio, ben pouco observada ata de agora, coido que a explotación de datos procedentes dos atlas lingüísticos da Romania abre camiños de investigación ben prometedores. Por iso, na empresa colectiva de BADARE aténdese na presente fase de traballo aos atlas románicos, dende os de grandes dominios (como o ALPI ou o AIS), pasando polos de dominios medianos (ALGa, ALEANR, ALDC), ata os de áreas menores como a do Bierzo (ALBi). 2. o s atLas románicos 2.1. O ALGa (Atlas Lingüístico Galego, vol. IV, 2003) Despois dunha primeira achega procedente deste impagable volume (Gargallo 2009), María Pilar Río Corbacho, profesora da USC, ocúpase do baleirado exhaustivo en BADARE de refráns meteorolóxicos do ámbito lingüístico galego. O volume, consagrado ao léxico relativo ao tempo atmosférico e cronolóxico, contén un apéndice (o terceiro, na parte final) co título de refráns dos meses (p. 461474). En total, 883 testemuños de refráns do calendario, numerados correlativamente, que conteñen sobre todo referencias a meses, pero tamén a festividades ou días do calendario, como a Candeloria (2 de febreiro: números 204 ao 209), Santa Lucía (13 de decembro: números 872 ao 874) ou San Tomé Apóstolo (21 de decembro: número 877). Os refráns aparecen dispostos no apéndice por orde cronolóxicotemática e a mostra ofrece múltiples variantes de tipo fonético, morfosintáctico ou léxico en relación a paremiotipos básicos. Así, Xaneiro xeabreiro (25) e Xaneiro xiabreiro (26); Marzo pelarzo (304) e Marzo é pelarso (305); En maio queima a vella o tallo (463) e En maio aínda a vella arde o tallo (467). Cada rexistro vai acompañado do correspondente punto de enquisa do atlas. A continuación deste apéndice, os Índices do volume (p. 477531) inclúen un de ditos e refráns das notas (p. 519522), no que unha listaxe ordenada alfabeticamente relaciona varios centos de refráns, con entradas distintas tamén para leves variantes, como: (1) aire solán, auga na man ; (2) aire solano, auga na mano ; (3) aire solano, auga na man ; (4) aire solano, auga na mao ; e con remisión sistemática aos mapas e ás notas correspondentes. Nesta listaxe, para atopar a información sobre os respectivos puntos de enquisa, o lector deberá acudir ás notas indicadas dos mapas respectivos. Por exemplo, na páxina 169, no mapa 62a (Aire/vento do leste) e nas notas 23, 9 e 15, especifícanse os puntos P.9 (Santa Lucía de Moraña) –para o refrán aquí indicado como (1)–, C.35 (O Outeiro) –para o (2)–, L.18 (Viladonga) e P.5 (Moalde) –para o (4). E na páxina 159, no mapa 57a (Aire/vento do sur), a nota 16 localiza o refrán (3) en L.35 (O Outeiro). As iniciais das referencias aos puntos corresponden ás provincias 2. 2.2. O ALBi (Atlas Lingüístico de El Bierzo, 1996, I) No seu primeiro volume, o ALBi ofrece unha ducia de refráns meteorolóxicos do Bierzo, comarca fronteiriza onde se atopan o galego e leonés no contínuum románico do noroeste peninsular. 2.3. Os atlas lingüísticos e etnográficos españois de Manuel Alvar No ALEANR (Atlas Lingüístico y Etnográfico de Aragón, Navarra y Rioja) atópanse representados tres tipos romances: altoaragonés, castelán e catalán. Como outros atlas lingüísticos que ademais se ocupan de aspectos etnográficos, este inclúe paremias entre as informacións complementarias dos mapas relativos aos meteoros e ao ciclo festivo. Da colleita do ALEANR, xa incorporada a BADARE, ocúpome en Gargallo (2010). Outros atlas de rexións españolas dirixidos por Manuel Alvar, como o ALEA e o ALEICan, conteñen tamén este tipo de paremias. E de todos eles se fixo un baleirado exhaustivo con destino á base de datos. 2.4. O ALeCMan (Atlas Lingüístico (y etnográfico) de Castilla - La Mancha) Atlas de nova xeración, o ALeCMan (2003-) contén unha riquísima achega de refráns dos meses, así como de fenómenos atmosféricos diversos. Pódese consultar en liña (http:// www.linguas.net/alecman/), e constitúe un complemento excelente aos atlas doutros espazos peninsulares dirixidos por Manuel Alvar (2.3). Un botón de mostra da magnífica colleita de refráns no atlas poderían ser as cinco páxinas do anexo de Notas sobre o mes de marzo (mapa 906), que contén ducias de testemuños do “paremiotipo” (ou tipo parémico) en que se invoca a Marzo, personificado, e se lle reduplica o nome con un derivado ad hoc que facilite a rima posterior. Así, o dialoxismo que aparece no primeiro lugar por orde correlativa: Marzo, marzueco, guárdame uno para mureco 3. [E responde Marzo:] Sí, te lo guardaré, pero el rabillo se lo cortaré (AB [Albacete] 207: Villamalea); en relación coa crenza no diálogo ancestral entre o home (a vella, o pastor) e Marzo que tantas manifestacións ofrece na cultura popular romance (Pedrosa 1995; Gargallo 2003: 48); e que xustifica igualmente a notoria profusión de refráns galegos en que se invoca a Marzo con duplicacións comparables a aquela: marceiro, marcelo, marcián, marciano, marsal, marsán, marzá, marzaco, marzagán, marzal, marzale, marzán, marzolo, marzola (derivados que seguen a Marzo na devandita listaxe de refráns dos meses do ALGa: 2.1). 2.5. O ALDC (Atles Lingüístic del Domini Català, vol. III, 2006) Contén as esferas semánticas do tempo cronolóxico e da meteoroloxía, e entre as informacións complementarias dalgúns mapas achega paremias. Por exemplo, no mapa 563 (La Candelera), que atribúe ao punto 188 (Alacant) o coñecido paremiotipo en que a Candeloria chora (Si 2 As catro de Galicia: provincia da Coruña = C; de Lugo = L; de Ourense = O; de Pontevedra = P. Por outra parte, para o “galego estremeiro”: Principado de Asturias = A; provincia de León = Le; provincia de Zamora = Z. 3 A forma mureco é variante disimilada de murueco, que o DRAE remite a morueco (“carnero padre o que ha servido para la propagación”). la Candelària plora ׀ l’hivern fora), e ademais unha singular variante para a segunda parte do refrán (l’hivern flora) que parece explicarse por ser esta a época da floración da amendoeira; fai pensar na paremia afín rexistrada por Sanchis (1951: 38, núm. 15) igualmente en Alacant (Si la Candelària flora, ׀ l’hivern està fora, ׀ i si no flora, ׀ ni dins ni fora) e –máis lonxe– na que o ALEANR (mapa 1148: La Candelaria), localiza en Roncal (N [Navarra] 206): Cuando la candelera plora, el invierno flora. Sobre as metáforas do chorar (chover) e o rir (sol, bo tempo) da Candeloria como predición inversa para o inverno restante, e sobre os paremiotipos correspondentes, véxase Gargallo (2004: 117121). 2.6. Os atlas lingüísticos de Francia por rexións Segundo o plan ideado por Albert Dauzat dun Nouvel Atlas Linguistique de la France par régions, a mediados do século XX, o mosaico dialectal do hexágono galorromance componse actualmente de teselas en forma de atlas lingüísticos rexionais, onde a parte etnográfica ten un peso importante, proporcional á contribución deste tipo de paremias. En ocasións, as paremias parecen ben xenuínas. Ás veces van acompañadas da tradución literal ao francés, a linguateito e de redacción. Pero non poucas son visiblemente traducións literais a partir das correspondentes nas variedades autóctonas, segundo un hábito bastante común na tradición paremiográfica francesa. Está previsto baleirar pouco a pouco todo este material galorrománico (oïl, occitano, francoprovenzal) en BADARE. 2.7. Atlas de espazos maiores: AIS, ALPI, ALEPG Do Atlante italosvizzero (AIS, 19281940) pódense espigar algúns refráns (en xeral escasos). Por outra parte, se deixamos a un lado o único volume do ALPI impreso ata de agora, de fonética (1962), esta grande empresa colectiva da filoloxía hispánica e románica do século xx vai camiño de ver a luz grazas ao proxecto Elaboración y edición de los materiales del Atlas Lingüístico de la Península Ibérica, dirixido dende 2009 por Pilar García Mouton, e que permitirá a consulta en liña dos materiais do atlas. Da colleita dos refráns no ALPI dan unha idea como anticipo a publicación dos que presentan a imaxe do ceo ovellado e afíns en Aragón (Casanova 2004: 49), así como a de paremias diversas do ámbito administrativo valenciano (das dúas áreas lingüísticas, catalá e castelá) por parte de Vicent García Perales (2001). Seguen tamén aínda inéditos os materiais do ALEPG, pero grazas á xentileza de João Saramago (investigador do Centro de Linguística da Universidade de Lisboa) dispoño dunha mostra de proverbios meteorolóxicos da que me sirvo na sección 3. Sobre este atlas, véxase Saramago (2006). 2.8. O API (Atlante Paremiologico Italiano) e a Geoparemiologia Nos anos 60 do século pasado o investigador italiano Temistocle Franceschi, membro do actual proxecto de ampliación de BADARE (véxase a referencia na primeira páxina), ideou un Atlante Paremiologico Italiano, ligado á disciplina que el mesmo chama Geoparemiologia. A partir dun Questionario inicial (Franceschi et al. 19811984) ampliado despois (Franceschi et al. 1998/2000 2), consistente en fórmulas parémicas na linguateito italiana que constitúen o patrón para as enquisas no traballo de campo, hai xa anos que se elaboran monografías de lugares do ámbito italorromance (Franceschi 2010). O meu desexo é que os materiais correspondentes se vaian incorporando no futuro á base de datos BADARE 4. 4 Polo que respecta ao ámbito italorromance, os sete volumes do ALI (Atlante Lingüístico Italiano) publicados dende 1995 ata 2010 non inclúen as esferas semánticas do tempo cronolóxico e meteorolóxico. 3. a rco da veLLa, roibéns, ceo oveLLado. t res mostras de xeopare - mioLoxía no espazo iberorromance As tres mostras desta sección aproveitan datos do conxunto das dez mil fichas que contén BADARE en xullo de 2010. Procuro conxugar as informacións procedentes dos atlas (tamén as dos que esperan a súa inclusión na base de datos) coas doutro tipo de obras. Transcribo con fidelidade aos orixinais (só transformo en maiúscula a inicial minúscula dalgunhas fontes, para homoxeneizar criterios; e engado ocasionalmente signos de puntuación entre corchetes, para facilitar a lectura). Adapto a grafía aproximativa os refráns presentados en transcrición fonética (xa que a maioría de detalles fonéticos non teñen especial relevancia para o propósito desta investigación). A barra inclinada entre corchetes “[/]” indica salto de liña no orixinal. 3.1. Arco da vella Tal como afirma Pilar García Mouton (1984: 179), “[…] el pueblo no siempre lo ve con buenos ojos y son frecuentes los conjuros, hoy observados como cancioncillas infantiles, que tienen como finalidad la desaparición del arco”. En Portugal oféndeselle con fórmulas como as recollidas polo ALEPG: Arco da velha, tirate daí, que as moças bonitas não são para ti (Beja 3 - Serpa); Arco da velha sai daí, que menina bonita não vai para ai (Braga 1 - São Romão da Ucha). E de xeito similar é tratado nun par de testemuños do ALGa (mapa 91. Arco da vella, nota 8; C.38: A Serra de Outes): Arco de vela [, ] vaite de aí [, ] que as nenas bonitas non son para ti ; Arco de vella [, ] vaite de aí [, ] que as nenas bonitas non son para ti (O.2: Brués, Boborás). Posiblemente esa animadversión explica tamén o exabrupto que rexistra o ALBi (mapa 85: Arco iris / Arco da vella) na localidade berciana galegofalante de Dragonte: Arco da vella, tempo da merda. O arco multicolor non é visto en xeral como un indicio meteorolóxico a longo prazo. Pero a súa observación inspira nalgúns lugares crenzas sobre a súa función augural. As cores máis visibles considéranse sinal de colleitas propicias por afinidade cromática, segundo suxire o cuestionario do API (Franceschi et al. 2000 2 : 592) na fórmula italiana 11.05.13.02: Arcobaleno / se è verde – si fa del fieno, se è rosso – si fa del vino, se è giallo – si fa della paglia. Este augurio visual de bens tanxibles recórdame unha serie de indicios materiais por ducias (sal, cebola, noces) que dende o renovarse do ciclo anual (especialmente en torno ao solsticio de inverno) augura o tempo meteorolóxico dos doce meses do ano por vir en moitos lugares da Romania e do resto de Europa (Gargallo 1999: 264266). Tal como preciso noutro lugar (Gargallo 2006: 304), o arco da vella raramente sinala o tempo mais alá da xornada (en xeral matutina ou vespertina, cando é máis doado velo, pola inclinación dos raios solares), ou dun día para o seguinte. Adoita estar en relación coas latitudes que indican o levante e o poñente do sol. Ou ben non indica lapso cronolóxico, pero é inherente á choiva que o precede, acompaña ou segue, e xustifica tantas e tantas fórmulas alusivas a cando chove e fai sol (Ferro 2007). Por iso, as manifestacións do arco como indicio meteorolóxico máis alá da xornada seguinte son excepcionais, ligadas á crenza na prefiguración máxica do tempo, como nos doce indicios materiais para o tempo de doce meses, ou nas previsións de choiva dun día para corenta. O arco da vella á travesía, tres semanas de invernía (ALGa, mapa 91, Cuíña, Traba, Laxe: C.17) é unha verdadeira rareza. En cambio, son moeda corrente as previsións que implican partes da xornada (3.1.1) ou un lapso cronolóxico dun día para o seguinte (3.1.2), así como as que descansan no poñente e o raiante solares (3.1.3). E, como en todo tipo de paremias, o recurso á rima é ingrediente común, tamén nos que non aluden ao tempo cronolóxico (3.1.4). Véxase ao respecto Gargallo (2006: 306312) e Río (2009: 180188). 3.1.1. Mañá e tarde La interpretació de l’arc de Sant Martí com a senyal d’aigua, és diferent segons que l’arc aparega el matí o el capvespre, i és diferent també segons les regions. A Catalunya i València creuen que en veure’s l’arc al matí, plourà prest, i que en veure’s l’arc al capvespre, no plourà; en canvi, a Mallorca i Menorca la interpretació és contrària, car consideren senya de pluja imminent l’aparició de l’arc al capvespre, i com a senyal que no plourà l’aparició de l’arc al matí. (DCVB, s. v. arc). Segundo o DCVB, nas rexións peninsulares do catalán o arco matutino anuncia choiva; e o vespertino, bo tempo. En cambio, nas Illas Baleares a previsión de mañá (bo tempo) e tarde (choiva) é inversa. Os refráns do ALDC (mapa 678. L’arc de Sant Martí) incorporados a BADARE corroboran esta apreciación: ¾ Si surt al dematí | par [a]- li el bací [‘a bacía’] | si surt al vespre | par [a]- li la testa [‘a cazola’]. O ALDC localiza este refrán, con elipse do arco, no punto 34 (Santa Maria de Corcó, bisbarra catalá de Osona). Restituímos a vocal átona en par [a]- li ; e interpretamos que choverá máis ou menos tanto pola mañá como pola tarde. Gomis (1998: 95) localiza en Arenys de Munt (bisbarra catalá do Maresme): Arc de Sant Martí al matí, [/] parali el bací; [/] arc de Sant Martí al vespre, [/] parali la testa. Para a última parte Gomis ofrece as variantes la pluja està llesta e la pluja resta. Por outro lado, o DCVB (s. v. arc) localiza na veciña Pineda (da mesma comarca, el Maresme): Arc de Sant Martí al dematí, parali el bací; [/] i al vespre, parali la testa ; e nas comarcas do Ampurdán e da Garrotxa, esta variante: L’arc de Sant Martí, si surt el matí, parali el bací; si surt el vespre, parali la testa. ¾ S’arc de Sant Martí, si surt es matí, fé ton camí; si surt es capvespre, no vages a festa. Este refrán de Mallorca responde á predición de choiva a partir do arco matutino, e de bo tempo a partir do vespertino, segundo as indicacións devanditas do DCVB (s. v. arc). O refrán é rexistrado precisamente por esta obra, que engade unha variante para a última parte: “o «treu es cap a sa finestra»” [‘saca a cabeza á fiestra’]. Cómpre sinalar as formas dialectais fé (con asimilación consonántica da - s de fes), vages (por vagis) e as formas do artigo “salat” característico das Baleares. O ALDC rexistra no punto 81 (Felanitx, Mallorca) unha variante con elipse na mención do arco: Si surt es dematí, prenim bon camí; si surt es capvespre, demà farem festa. Non resulta precisa a previsión meteorolóxica nestes outros dous refráns: ¾ Arc de Sant Martí es matí, o fa ploure o fa aclarir. Localizado polo DCVB (s. v. arc) en Menorca. O ALDC rexistra en Es Migjorn Gran (Menorca): S’arc de Sant Martí | o fa ploure o fa espargir [‘escampar’]. Nótese o uso do artigo “salat”, procedente do latín ipsu. ¾ L’arquet de Sant Martí | va millor a la tarda que al matí. O ALDC recolle o refrán no punto 3 (Perpiñán, na Cataluña do Norte, baixo administración francesa). Por outra parte, do material inédito do ALEPG proceden diversas paremias portuguesas que responden a un paremiotipo de molde iberorromance en que riman tarde e balde (ou as formas prefixadas debalde, embalde): Arco da velha de tarde / não vem cá debalde (Portalegre 5 - Porto da Espada); Arco da velha de tarde / não vem em debalde (Portalegre 6 - Campo Maior); O arco da velha em tarde, não vem embalde (Beja 5 - Barrancos); Arco da velha à tarde, não vem embalde e de manhã, não vem em bem (Évora 2 - Alcáçovas). Cf. en Carrusca (1976: 244): Arco da velha à tarde [/] não vem cá debalde (e, ademais, coa variante em balde). Algúns refráns homólogos en galego: Arco da vella á tarde non vén de balde: se non trae chuvia, traerá aire ; atribuído por Vázquez Saco (2003: 154, núm. 3633) a un texto mecanografiado de Loureiro de Cotobade, así como a un manuscrito coa referencia de “Fraguas, Vida Gallega ”. Compárese co testemuño da mesma obra: Aire de Calde non traballa en balde (Vázquez Saco 2003: 153, núm. 3598); coa seguinte glosa: “Calde, parroquia inmediata a Lugo, hacia el sur. Trae agua”. En castelán Martínez Kleiser (1945: 42) rexistra Arco en la tarde, no viene en balde ; o mesmo autor, noutra obra (Martínez Kleiser 1989 [1953]: 56, núm. 5184), remite a Rodríguez Marín a variante sen artigo: Arco en tarde no viene en balde. E Rodríguez Marín (2007 [1926]: 45) recolle así mesmo o refrán, cunha glosa que indica a súa localización moi preto de Portugal: “Recogido en Higuera de Vargas (Badajoz). Observa que cuando sale el arco iris por la tarde, sobre todo, después de una tormenta con lluvia, mejora el tiempo”. 3.1.2. Hoxe e mañá ¾ Hoy arco, mañana charco. O ALEA (mapa 860. Arco iris) rexistra o refrán no punto Ma 406 (Málaga). Aínda máis sinxelo, e tamén con rima consonante, é o testemuño veciño de Gella (1944: 20): Arco, mañana charco (de Peñarrubia, Málaga). ¾ Arco de San Txuan | aigua [ha] sta demà. O ALDC (mapa 678. L’arc de Sant Martí) localiza este refrán híbrido en les Paüls (punto 93), na Ribagorza oscense, xunto á fronteira lingüística de tránsito entre o catalán e o altoaragonés. Do outro lado desta, na ribeira do Ésera, atopamos o espello fronteirizo na variedade do aragonés ribagorzano de transición ao catalán: Arco de San Juan, / aigua pa demán (Gomis 1998: 96, nota 34). O mesmo autor localiza nunha poboación desta ribeira, Santa Liestra, un refrán de feitura máis catalá: Arco de San Juan pel matí, / aigua de tarda pel camí ; e outro con predominio de elementos casteláns: Si sale el arco de San Juan, / prevén la capa per demán (ibídem). “Arco (de) San Juan es la respuesta más frecuente [recollida no ALEANR, mapa 1336] en Huesca”, segundo García Mouton (1984: 172). 3.1.3. Poñente e levante Os refráns do arco ligados a estes dous puntos cardinais expresan frecuentemente a predición de mal tempo (choiva) e bo tempo mediante as tarefas da labranza cos bois no campo: ¾ Se o arco de vella está para o poñente, ceiba os bois e vente; se está para o raiante, fala ós bois para adiante (ALGa, mapa 91. Arco da vella, nota 6; C.23: Rodís, Cerceda). ¾ Arco de vella pó poniente, recolle os bois e vente; arco da vella pó oriente, afálalle ós bois pa diante (ALGa, mapa 91, nota 7; C.35: O Outeiro, Sar, Santiago de Compostela). ¾ Arco al levante, no te espantes; arco al poniente, desunce y vente. O ALEA (mapa 860. Arco iris) rexistra o refrán no punto Al 600 (Carboneras). Cf. outro testemuño da Andalucía oriental: Arco al Levante, / labra y no espantes; / arco al Poniente, / coge la capa y vente ; localizado por Gomis (1998: 96, nota 34) en Quesada (provincia de Jaén). Nesta mesma rica nota ao pé, Gomis localiza en Osuna (provincia de Sevilla): Arco iris por levante, / levanta el tiempo al instante; / arco iris por poniente, / coge los bueyes y vente. Osuna é o lugar onde naceu o grande paremiólogo Francisco Rodríguez Marín, que entre os seus Cien refranes andaluces recolle, con grafía dialectalizante: Arco iris por lebante, -levanta er tiempo al istante. -Arco iris por poniente, -coge los güeyes y bente (Rodríguez Marín 1883: 7, núm. 15). Non parece, pois, caber dúbida sobre a fonte de onde bebeu Gomis, que escribe aínda nesta nota 34: “A la província de Jaén donen el nom de pata de cabra a un tros d’arc de Sant Martí que es veu de vegades entre núvols. Quan surt la pata de cabra, és senyal segur de pluja […]”. Outras patas de cabra recolle no centro peninsular o ALeCMan (mapa 971: Arco iris. Notas); en tres puntos da provincia de Ciudad Real: ¾ La pata cabra al poniente, desunce la yunta y vente (CR 408: Villahermosa). ¾ Si ves la pata cabra salir a poniente, desunce la yunta y vente (CR 605: Torrenueva). ¾ Si la pata cabra está al saliente, desunce la yunta y vente (CR 606: Villanueva de los Infantes). Son patas de cabra manchegas que responden a unha motivación esotérica similar á da localidade mallorquina de Sinéu, onde o ALDC (punto 76 do mapa 678. L’arc de Sant Martí) recolle como segunda resposta coll de cabra, acompañada desta explicación: “Quan només es fa mig arc”. 3.1.4. A forza da rima ¾ Arco da velha, chuva na quelha (ALEPG: Braga 3 -Vila Boa de Bucos; material inédito). 3.2. Roibéns O DRAG exemplifica a entrada roibén co refrán Roibéns ó nacente, auga de repente ; e remite para a variante rubién, que define con dúas acepcións: (1) “Luz radiante en tons vermellos que tinxe as nubes no horizonte ó abrilo día ou ó atardecer, cando lles dá o sol”; (2) “Nubes de cor vermella ou encarnada que hai ó abrilo día ou ó atardecer cando as ilumina o sol”. Os indicios baseados na cor do ceo e as nubes nas primeiras e nas últimas horas de luz diúrna constitúen un motivo paremiolóxico que se remonta á Biblia (Mieder 1996: 61). Hoxe está moi ben representado no espazo románico (véxase en BADARE: Meteorología > cielo > arreboles), e ademais é coñecido noutras linguas, como a inglesa: Red sky at night, sailor’s [ shepherd’s ] delight; red sky in the morning, sailors take warnin g (Mieder 1996: 62). A estrutura dos refráns correspondentes aos roibéns recorda bastante á dos refráns do arco da vella (3.1): abundan as referencias contrapostas aos extremos da xornada diúrna (3.2.1), así como ao levante e ao poñente (3.2.2). Hainos tamén sen mención de lapsos cronolóxicos, por máis que só poden referirse aos crepúsculos matutino e vespertino (3.1.3). Algúns toman como referente o medio natural (mar, monte, topónimos: 3.2.4). E a grande maioría obedece así mesmo á forza da rima. Nas paremias galegas temos diversos derivados do latín rŭbeu (roibéns, rubéns, rubianas, rubieiras), do que proceden tamén as formas adxectivas royo (do aragonés) e [ mar / posta ] rocha / rotxa (do catalán de Valencia). De rŭbor, da mesma familia latina, sae o derivado romance * arruborar, disimilado en arrebolar ; e deste, o posverbal arrebol (arreboles, arrebolada) propio do castelán (DCECH, s. v. rubio). Outro representante latino da mesma familia léxica indoeuropea é rŭsseu, do cal provén o galego roxo. A cor especial do ceo inspira todas estas designacións, así como a cruenta imaxe da vaca desollada de diversos refráns casteláns. A personificación das nubes e a veciñanza con Galicia explicará as galleguiñas con refaixo rubio do refrán berciano que remata este apartado (3.2.5). 3.2.1. Final e principio da xornada diúrna ¾ Alba roya, viento o ploya. Refrán altoaragonés localizado en Jaca (punto Hu 107) polo ALEANR (mapa 1315. Significación atribuida a los arreboles de la salida o puesta de sol), que rexistra no punto Hu 109 (Yebra de Basa) estas variantes: Alba roya, viento y pluya ; ou viento y pluvia. ¾ Alba rubia, viento o lluvia. O mesmo mapa do ALEANR localiza o paremiotipo anterior, pero co cultismo rubia en lugar da voz patrimonial roya, nos seguintes puntos de enquisa: Na 300 (Pamplona), Na 400 (Artieda), Na 403 (Javier), Na 502 (Cascante), Na 601 (Arguedas), Z 400 (Las Pedrosas) y Z 402 (Zuera). En Te 102 (Muniesa): Alba rubia, o viento o lluvia. Gomis (1998: 93) localiza o refrán en Longares (provincia de Zaragoza): Alba rubia, / viento o lluvia. © 2011 Estudos de Lingüística Galega 3, 3150 Cf. Aurora rubia, o viento o lluvia ; paremia rexistrada por Martínez Kleiser (1989 [1953]: 29, núm. 2625). Coa variante pluvia, de feitura culta ou latinizante, aparece na páxina 524 (núm. 45.932) da mesma obra, que toma o refrán de Correas (núm. 2378 da edición de Combet et al., 2000 [1627]: 112). Conde (2001: 115) atribúe ao galego este mesmo paremiotipo: Aurora roiba, ou vento ou choiva. ¾ Candilejo al anochecer, agua al amanecer. O ALEA (mapa 835. Arreboles) localiza o refrán no punto SE 406 (Paradas). O Vocabulario andaluz de Antonio Alcalá Venceslada (1980: 123) rexistra candilejo co significado de ‘roibén’. Outro testemuño andaluz é o de Gomis (1998: 100), que localiza en Peal de Becerro (provincia de Jaén): Candilazo al anochecer, / agua al amanecer ; e engade: “Igual cosa diuen a Sevilla i Madrid”. Candilazo que o DRAE define, na segunda acepción, como “arrebol crepuscular”. Candilazo e candilejo derivan de candil, que alumea, como o sol dos roibéns. ¾ Encarnado á cena, bon tempo espera. Refrán localizado polo ALGa (mapa 41b. Roibén) no punto A.3 (Porzún, Piantón, A Veiga), na raia de Asturias con Galicia. Nótese a forma cena, en lugar da normativa cea ; como neste outro rexistro do ALGa (mapa 41a. Roibén) na AstuII, 769, liñas 4349). O adxectivo rocha é tamén catalanismo (a partir de roja e co enxordecemento da palatal) destas falas castelás da Valencia interior e do Baixo Aragón. Cf. Mar rocha, agua en clocha (3.2.4b). ¾ Rubieiras pola mañá, pola tarde a capa mollada (ALGa, mapa 41a. Roibén ; punto O.8: Larouco). ¾ Tarde arrebolada, mañana mojada. Así, en Martínez Kleiser (1945: 42) e no repertorio navarro de Pejenaute (1999: 272). O ALEA (mapa 836. Arreboles vespertinos) rexistra no punto J 400 (Santiago de la Espada) unha variante cos substantivos en forma diminutiva: Tardecica arrebolada, mañanica mojada. 3.2.2. Puntos cardinais a) Nacente c) Norte [?] ¾ Rubiais al norte, agua al sur. Localizado polo ALBi (mapa 63. Luz de atardecer) en Tejedo [Teixeu] de Ancares, é un refrán insólito, pois os roibéns, asociados á luz do sol, acompañan a saída (leste) ou a posta (oeste). 3.2.3. Sen implicación cronolóxica ¾ Sol royo, viento u ploro. O ALEANR (mapa 1315. Significación atribuida a los arreboles de la salida o puesta de sol) atribúe a Santa Lecina (Hu 600) este curioso refrán en que ploro ‘choro’ se refire á coñecida metáfora da choiva. Trátase posiblemente do substantivo, e non da primeira persoa do presente de indicativo de plorar. ¾ Broma roja, [/] vent o ploja. Localizado por Gomis (1998: 99) na bisbarra catalá do Rosellón (baixo administración francesa). O ALDC (mapa 663. Els núvols ; 665. La pluja) recólleo en Perpiñán (punto 3), e a transcrición fonética da fonte reflicte a pronunciación como “u” do [o] pechado histórico, trazo que vincula o catalán máis setentrional co occitano: Bruma ruja, vent o pluja (en transliteración aproximativa). Entendemos aquí broma no sentido xenérico de ‘nubes’, propio da área pirenaica 5. Cf. o refrán homólogo do occitano aranés: Broma arroja, vent o ploja (CNLVA 1992: 22) e estoutro testemuño occitano na súa variedade languedociana: Brumo roujo, [/] Vent o ploujo (Mistral, s. v. brumo); en grafía normativa: Broma roja, [/] Vent o ploja. Por outra parte, o ALDC non inclúe un mapa específico sobre os roibéns, que sen dúbida tería amosado a grande difusión da paremia catalá Cel rogent, pluja o vent, que non atopamos no atlas. En cambio, e significativamente, acompaña como exemplo ilustrativo a entrada rogent [“Vermellós, s’aplica al cel”] do DIEC, o dicionario normativo do catalán. ¾ [La vaquilla (de)sollá] a los tres días remojá. O ALeCMan (mapa 938. Arreboles del amanecer) rexistra o refrán no punto CU 109 (Huete). Expresa tamén a predición de tres días de choiva esta variante extremeña: Vaca “soyá” y a los tres días “mojá” ; localizada en Oliva de la Frontera e comarca (da provincia de Badajoz) por Díaz (1991: 85). Na monografía de Zamora Vicente (1943: 143) sobre Mérida rexístrase unha variante ampliada: Vaca esoyá, a los tres días mojá; – si se ve en jueves, – a los tres días llueve. – Si es castiza, – desde el primer día atiza. ¾ Vaca morena, delante el sol, escuece la uña, regaña el pastor. O ALeCMan (mapa 938. Arreboles del amanecer. Notas) deixa constancia no punto AB 307 (El Bonillo) desta preciosa imaxe dunha “vaca morena”, que parece ter como substrato a menos plástica da “vaca desollada”. 3.2.4. Con referencias ao medio natural O mar e o monte, o mar e a terra, ou referencias a topónimos, marcan a orientación dos roibéns e as consecuentes predicións meteorolóxicas. Os refráns galegos miran ao mar cara o seu poñente (a). En cambio, no levante peninsular, a mar rocha (‘mar roxo’) refírese ao leste, ao Mediterráneo (b): a) Ámbito galego (e berciano) ¾ Estando encarnado ó mar, colle os bois e vai labrar; estando encarnado ó monte, colle os bois e méteos na corte ; no ALGa (mapa 41b. Roibén), punto C.48 (Cabo de Cruz, Castro, Boiro). O mesmo mapa rexistra unha variante en P.12 (Fefiñáns, Cambados): Encarnado polo mar, colle os bois e vaite labrar; encarnado polo monte, colle os bois e ponos na corte. Tal como Aragón, na provincia de Teruel, o mapa 1315 rexistra no punto Te 307 (Cedrillas): La mar rocha, agua en la clocha. Cf. Posta rotxa, auia.n clotxa no punto 3.2.1, e as referencias correspondentes a rocha e clocha. 3.2.5. Personificación ¾ As galleguiñas con refaixo rubio, sol seguro. A personificación de meteoros é unha das categorías que acolle BADARE. Ocupámonos deste aspecto tan suxestivo da cultura popular romance en Gargallo / Torres (2010). Neste caso, aínda que non o precise a fonte (ALBi, mapa 65. “Rubián” / Roibén), as galleguiñas con refaixo rubio deben de ser as nubes roxas que dende Dragonte, onde se recolle o refrán, se ven de cara á posta na Galicia raiana. 3.3. Ceo ovellado e imaxes afíns A mirada ao ceo proxecta imaxes do hábitat da terra. As nubes compáranse con persoas (así, nas “galeguiñas con refaixo” de 3.2.5) ou con animais (vacas desolladas : 3.2.2a, 3.2.3). É moi frecuente a imaxe dun ceo con ovellas ou cordeiros, da que aquí ofrecemos unha mostra iberorromance (3.3.1), pero que ten abundante representación noutras áreas románicas (francés: Ciel vêtu de laine, eau peu lointaine ; italiano: Cielo a pecorelle, acqua a catinelle). A imaxinación popular ten creado ademais múltiples imaxes dun ceo a roquiñas, empedrado, a montóns, entre outras, que se asocian a obxectos e aspectos diversos do medio natural e da vida cotiá, como se verá nesta achega iberorrománica (3.3.2); e presenta homólogos tamén noutras áreas románicas (francés: Ciel pommelé, femme fardée / Ne sont pas de longue durée ; italiano: Aria a pane [/] se non piove oggi pioverà domane). Nas recollas de nomes de nubes, néboas e ventos por comarcas catalás que ten levado a cabo Albert Manent, hai centos de refráns con este tipo de imaxes, que Joan Veny (2009) catalogou por motivacións e afinidades formais. 3.3.1. Imaxes ovinas e caprinas ¾ Al cel cabretes, [/] a la terra bassetes. Así, en Gomis (1998: 101), que localiza o refrán na comarca do Campo [Camp] de Tarragona. O ALDC (mapa 656. El cel ennuvolat) rexistra nos puntos 25 e 32 (respectivamente, Roses e Camallera, da comarca do Alto Ampurdán): El cel fa cabretes, la terra farà bassetes [‘balsiñas’]. ¾ Cel a borreguets, [/] aigua a cantirets. Trátase dun paremiotipo bastante difundido polo catalán peninsular. Gomis (1998: 101) rexístrao sen localización. Manent (2002: 19) asigna a variante con cantirets a Camarles e l’Aldea (comarca do Baix Ebre); e nas páxinas 54 e 55, á localidade de Molins de Rei (el Baix Llobregat). Así mesmo, noutra recompilación (Manent, 1999: 21), á comarca do Barcelonés. O testemuño do ALDC (mapa 656. El cel ennuvolat) para o punto 155 (Borriana, na Plana de Castellón) inverte os conceptos do refrán, por confusión do informante (segundo glosa a propia fonte): El cel a canterets, auia a borreguets. O mesmo ALDC recolle máis ao sur: El cel a borreguets | l’auia a canterets (la Font de la Figuera); ambos, co valencianismo auia. ¾ Cielo a carneros, agua a calderos. O ALEANR (mapa 1311. Cielo emborregado) localiza o refrán en Biel (Z 201), da provincia de Zaragoza. Na de Huesca (Hu 105: Berdún): Cielo a carneros, el agua a calderos. Cf. no repertorio oscense de Arnal (1997 [1953]: 31): Cielo a borregos [, ] agua a calderos. Pola súa parte, Gomis (1998: 102) atribúe ao Baixo Aragón: Cielo a corderos, / agua a calderos. Precisamente onde localiza o refrán Rodríguez Marín (2007 [1926]: 74). ¾ Ceo ovellado, chan mollado ; no ALGa (mapa 42a. Ceo ovellado), no punto C.25 (Xanceda, Masía); Ceu de lan, se non chove hoxe chove mañán (mapa 42b. Ceo ovellado), no punto C.17 (Cuíña, Traba, Laxe). Son dúas mostras de entre as moi numerosas paremias galegas que responden a esta imaxe e que recollen estes dous mapas. ¾ Cielo encabricao, a los tres días mojao ; no ALEANR, mapa (1311: Cielo emborregado), punto Cu 400 (Santa Cruz de Moya), localidade conquense nos lindeiros co enclave admistrativo valenciano do Rincón de Ademuz. Cf. Cielo empedrado, a los tres días mojado (3.3.2). 3.3.2. Outras imaxes, outras motivacións ¾ Al cel bassetes, [/] a la terra pastetes ; ‘balsiñas’ que se trasladan ao ceo; pastiñas de terra mollada. O refrán figura así en Gomis (1998: 101). O ALDC (mapa 656. El cel ennuvolat) rexistra no punto 45 (Moià, el Bages): El cel fa bassetes, [/] a la terra hi ha pastetes ; e no punto 37 (Cruïlles, comarca do Baixo Ampurdán): Quan el cel fa bassetes, a la terra es fan pastetes. ¾ Cel a roquetes [’roquiñas’] | aigua a canterelletes [‘botixiños’]. O ALDC (mapa 656. El cel ennuvolat) localiza o refrán no punto 152 (Atzeneta del Maestrat). O DCVB atribúe ao valenciano a forma canterella. Cf. máis abaixo En el cel roquetes, a la terra bassetes. ¾ Cel borrugat, suelo mullat ; no ALEANR (mapa 1311. Cielo emborregado), punto Hu 404 (Tolva) da área catalanfalante de Aragón. En Benabarre [Benavarri], localidade aragonesa veciña, o ALPI (punto 613) recolle Cel borrugat, camp regat (Casanova 2004: 49). O adxectivo borrugat é variante con asimilación labial do tipo léxico berrugat ‘con berrugas’, que o DCVB localiza en Mallorca. Por outra parte, nótese o castelanismo suelo. ¾ Cel tavellat (‘ceo pregado ou arrugado’) é unha imaxe propia das Baleares: Cel atavellat, dintre tres dies banyat [‘mollado’]; o DCVB (s. v. cel) asigna o refrán a Menorca. A mesma obra (s. v. tavellat) localiza en Mallorca a variante Cel tavellat, dins tres dies banyat. Unha das acepcións que o DCVB consigna para tavella ‘pregue, enruga’ leva á de “núvol prim que sembla un doblec de roba, i que, en aparèixer en gran nombre cobrint el cel, sol esser senyal de pluja” bassets ; e máis ao sur, na de Alcora, punto 757 (co valencianismo auia): Cel a muntonets, auia 6 Agradezo a Joan Veny a indicación da posible entidade idioléctica de mukat, pois non resulta ser unha forma acorde coas características da variedade menorquina de Ciutadella. PG (Évora 4 - Nossa Senhora de Machede): Céu empedrado, dentro de três dias é molhado. O ceo “empedrado” é unha imaxe moi característica do ámbito iberorromance. Ten así mesmo representación no galego: unha das moitas variantes que recollen os mapas 42a e 42b (Ceo ovellado), escollida ao azar, é Ceu empedrado, chan mollado (42a, C.38: A Serra de Outes). Con- ‘auga’. Outras localizacións sitúan o paremiotipo nas terras do Ebro: Cel a petxinetes, aigua a les bassetes en Mequinenza (provincia de Zaragoza), segundo o DCVB (s. v. petxineta) e o ALPI (punto 628) 7, que anota ademais no punto 629 (Maella, tamén da provincia de Zaragoza): Cel a petxines, aigua a badines (Casanova 2004: 49). Albert Manent (1997), na súa recolla das comarcas veciñas da Ribera de Ebro e a Terra alta, ofrece outras variantes: Cel a petxinetes, aigua per les bassetes (páx. 22); Cel a petxinetes, aigua a bassetes (páx. 28); Si lo cel és a petxinetes [, ] aigua a les bassetes (páx. 56). ¾ En el cel roquetes, a la terra bassetes ; en Es Migjorn Gran (Menorca), punto 71 do ALDC (mapa 656. El cel ennuvolat). Cf. Cel a roquetes | aigua a canterelletes. ¾ Está o céu às camadinhas, ou chuva ou sardinhas ; do material inédito do ALEPG (Beja 7 - Nave Redonda), que anota para o punto Faro 13, S. Marcos da Serra: “o mesmo, mas «em escaminhas»”. 7 Seguramente Manuel Sanchis Guarner, colaborador do DCVB e enquisador do ALPI en Aragón, sexa o responsable da coincidencia dese testemuño das dúas obras en Mequinenza. 4. p aremioLoxía e territorio. a xeito de concLusión Nos atlas lingüísticos os refráns son unha propina ocasional, máis ou menos xenerosa segundo os casos. Por iso, non se pode concibir un grande atlas paremiolóxico romance de segunda xeración, elaborado non a partir da enquisa directa, senón da colleita previa dos atlas de primeira xeración, á maneira do ALiR. Por outra parte, dada a complexidade estrutural e motivacional das paremias, tampouco parece factible a cartografía sistemática, nin sequera nun espazo mediano como o do galego ou o do catalán. En compensación, cabe ponderar a utilidade da base de datos BADARE, que acolle materiais de índole xeográfica procedentes tanto dos atlas románicos como doutras fontes. As pertinentes buscas textuais, conceptuais, por variedades románicas, por fontes bibliográficas (vid. 1), permiten detectar, por exemplo, determinadas afinidades, mesmo áreas parémicas. Así, a do paremiotipo iberorromance en que riman tarde e balde (3.1.1); as dos refráns que presentan a imaxe do ceo “empedrado” (3.3.2); a do catalán setentrional Broma roja, [/] vent o ploja, que vai da man co occitano (3.2.3); un ceo (a)tavellat (‘arrugado’) ou con tavelletes (‘preguiños’), propio das Illas Baleares (3.3.2); a alianza de rima entre [ mar / posta ] rotxa e clotxa característica do valenciano e prolongada nas falas castelás veciñas (3.2.1 e 3.2.4b); a comunión transfronteiriza catalanoaragonesa dun Arco de San Txuan / Juan anunciador de auga para demà / demán ‘mañá’ (3.1.2); a imaxe cruenta pero suxestiva da “vaca desollada” na provincia de Badajoz e noutros lugares do interior peninsular, como Cuenca, Guadalajara e Albacete (3.2.2a, 3.2.3). Ademais, os comentarios adicionais das fichas de BADARE, en que se precisan as referencias bibliográficas de cada paremia e das súas posibles variantes, acollen con frecuencia datos dialectais ou xeolingüísticos que botan luz sobre aspectos concretos dalgúns refráns, como no seguinte exemplo: Unha das múltiples paremias que o folclorista Cels Gomis recolleu fóra do ámbito do catalán, probablemente no seu labor como enxeñeiro polas terras de España, é esta que localiza no Moncayo (por lóxica, refírese ás inmediacións da montaña que se eleva entre Aragón e Castela): Año zagüeñil [de poñente], / coge la capa y vete a dormir ; que confronta como sinónima da catalá Any de ponent, [/] any dolent [‘Ano de poñente, ano cativo’] (localizada en Figueres). Pois ben, o curioso adxectivo zagüeñil, do que unha busca en Google en xullo de 2010 me ofrece como único resultado precisamente este refrán de Gomis incorporado a BADARE, entendo que será derivado de zagüeño, variante (con equivalencia acústica: z/f) de fagüeño, que á sua vez o é (por outra equivalencia acústica: g/v ante semiconsonante velar “u”) de favueño (< latín favoniu). Baseo a miña interpretación no feito de que o ALEANR rexistre fagüeño en Mallén (Z301) e zagüeño en Tarazona (Z302) 8, puntos da provincia de Zaragoza; e Tarazona atópase nas inmediacións do Moncayo. Por outra parte, o DRAE localiza en Aragón a variante patrimonial fagüeño, que remite ao cultismo favonio, definido como “viento que sopla de poniente”. Con estas mostras, coido que se fai evidente o proveito científico derivado da relación entre paremioloxía e territorio, unha alianza conceptual que se inspira no espírito e o título do libro editado por Álvarez, Dubert e Sousa (2006), Lingua e territorio. Agradecementos Agradézolle a Rosario Álvarez a lectura do texto e os seus comentarios. Pedrosa, José Manuel (1995): “«Si marzo tuerce el rabo, ni pastores ni ganados»: ecología, superstición, mito pagano y culto católico del mes de marzo”, Revista de Dialectología y Tradiciones Populares L, 2, 227293. Pejenaute Goñi, Javier María (1999): Los Refranes del Tiempo de Navarra. Pamplona: Caja de Ahorros de Navarra.

O presente artigo pretende dar conta da presenza de reescrituras fílmicas de obras literarias realizadas mediante técnicas de animación cuxa calidade as fixo merecedoras de ser nomeadas e/ou premiadas con algúns dos galardóns cinematográficos a nivel mundial máis importantes que contan cunha categoría específica para estas producións, en concreto os Óscar, Annie, Globos de Ouro e BAFTA. Ademais, tamén se analizará brevemente a influencia que ten a creación do hipertexto fílmico para a difusión do correspondente hipotexto.

A incidencia de reescrituras fílmicas na relación de nomeados e premiados dos principais galardóns internacionais a longametraxes animadas Rocío GPedreira CIECIE-Universidade do Minho/ ICEUniversidade de Santiago de Compostela https://orcid.org/00000002-51025078 [Recibido, 23 abril 2020; aceptado, 4 xuño 2020] [GPedreira, R. (2020). A incidencia de reescrituras fílmicas na relación de nomeados e premiados dos principais galardóns internacionais a longametraxes animadas. Boletín Galego de Literatura, 56, “Estudos”, 2340] DOI http://dx.doi.org/10.15304/bgl.56.6 776 Premios cinematográficos; cine de animación; reescrituras fílmicas; adaptación. Introdución Un dos aspectos máis distintivos do cinema é a súa existencia como arte, oficio, industria e cultura. Pese ás dificultades que se atoparon no camiño, as películas son consideradas en maior ou menor medida producións artísticas de signo estético inmersas nun sistema cultural concreto no que arraigan e co cal dialogan, influíndose mutuamente; non obstante, tamén se trata dunha industria que move a miles de traballadores e cantidades considerables de diñeiro, cuxos perfiles profesionais son altamente especializados e diversos, dende directores a guionistas, produtores, deseñadores, operadores etc. Neste senso, o financiamento vólvese un aspecto determinante para a posibilidade de creación destas obras que, ademais, está directamente influído polo que acaden durante a súa proxección nos cines ou a súa difusión en medios como a televisión ou os servizos de streaming, entre outros. Na busca dunha posición privilexiada dentro do sistema correspondente, os premios cinematográficos actúan como unha estratexia de mercadotecnia que revitaliza a incidencia dunha película. Un claro exemplo sería a reaparición na carteleira de películas xa estreadas logo da consecución dun galardón salientable ou a inclusión deste distintivo a xeito de paratexto verbal 1 no cartel publicitario ou outros elementos de difusión. O presente artigo comeza cunha pequena reflexión sobre a importancia dos premios cinematográficos no asentamento dunha obra dentro dos subcampos da gran produción e da produción restrinxida 2 e, no caso concreto de hipertextos fílmicos, farase referencia ás consecuencias que teñen tamén para a permanencia e supervivencia do hipotexto literario no imaxinario colectivo. A continuación, investigarase sobre a incidencia de reescrituras cinematográficas dentro das listas de nomeados de varios certames relevantes a nivel internacional con categorías específicas para as longametraxes animadas, facendo fincapé nas premiadas, das cales se identificarán as súas principais sinais de identidade, como a tipoloxía da técnica de animación utilizada ou o tipo de reescritura do que se trata. A importancia dos premios cinematográficos No artigo inicial do monográfico Premios literarios e de ilustración na LIX (2013), escrito por Anxo Tarrío, o autor fai unha achega teórica ao fenómeno dos premios literarios onde afirma que se constitúen como unha das estratexias máis gorentosas e rápidas de conseguir unha posición privilexiada no campo literario e, á súa vez, no campo de poder. Ademais, tamén especifica que a instalación no subcampo da gran produción (o que se rexe pola demanda externa e no que a primacía se mide polo número de exemplares vendidos) ou no da produción restrinxida (a procura do beneficio económico queda excluída ou minorizada e, en consecuencia, os produtores manteñen unha forte independencia respecto da demanda maioritaria) depende das características intrínsecas do premio en cuestión. Calquera que sexa o caso, unha das conclusións máis salientables do artigo de Tarrío (2013, p. 30) é “a consideración dos premios literarios como elementos fundamentais do mercado en que se converteu a literatura durante o século XX”. Así, a canonización e lexitimación dun autor, xénero, título ou tendencia é especialmente sensíbel da consecución dun galardón de calquera tipo que leve implícito un valor económico ou calquera outro con peso específico de seu. No caso das obras cinematográficas, os premios outorgados en cadanseu evento ou cerimonia correspondente funcionan máis como un elemento para o aumento do recoñecemento e difusión das producións, que na súa creación previa xa necesitou dunha cantidade de diñeiro substancial en comparación co caso doutras obras artísticas como as literarias, pero que tamén posibilitan un aumento considerábel dos beneficios. A produción dunha película ten un gasto económico elevado polos recursos técnicos, materiais e humanos necesarios. Se nos fixamos no caso concreto da industria cinematográfica norteamericana, a máis potente do mundo, a súa maior fortaleza é a madureza financeira. A súa capacidade é moito máis grande que a doutros territorios e o cine funciona como un produto financeiro de risco máis. Así, un inversor pode perdelo todo se unha produción non funciona. No caso español e, en certa medida, no de toda a industria audiovisual europea, o financiamento para a realización de películas estivo directamente relacionado coas subvencións. No artigo de Miguel Ángel Poveda Criado (2015) sobre as fontes de financiamento da industria audiovisual española, perfila tres razóns fundamentais que explican esta realidade: trátase dun sector de risco, pois as posibilidades de que unha produción teña éxito ou que polo menos recupera a inversión son moi incertas; considérase máis unha manifestación cultural que unha industria en sentido estrito; e o feito de que a consecución dunha subvención é, a miúdo, a única maneira de producir ou comercializar unha película debido ao seu escaso interese comercial ou ás dificultades na distribución. En efecto, as fontes de financiamento poden ser públicas, como axudas, subvencións e incentivos fiscais, ou privadas, como as preventas especiais (bandas sonoras, mercadotecnia, patrocinios...), as ventas de emisión ou os préstamos bancarios. O tipo de produción determina en certa medida o tipo de financiamento e, no caso concreto das películas de animación infantís e/ ou familiares, cobra especial importancia a mercadotecnia dos produtos derivados delas. Un claro exemplo deste fenómeno a gran escala sería todo o artificio que DisneyPixar leva a cabo con cada nova estrea, sacando á venta figuras, novelas gráficas, contos, cadernos de pintar ou de adhesivos, roupa, bonecos etc. Ademais, no caso de reescrituras fílmicas, en moitos casos aprovéitase a ocasión para reeditar os libros no que se basean. Este último aspecto trátase dun dos moitos beneficios que pode traer a realización dunha película para as ventas dun libro cando se trata dunha reescritura cinematográfica e, por suposto, se se autoidentifica a si mesma como tal. No caso das obras cinematográficas realizadas mediante técnicas de animación, a inclusión de categorías específicas para elas foi un paso decisivo na consolidación do que se considerou, durante moito tempo, unha modalidade xenérica en si mesma relacionada co público infantil e coas producións edulcoradas, artificiosas e banais, no lugar de darlle a consideración de técnica ou forma de facer cine que lle corresponde. Non obstante, como resalta Jayne Pilling nun artigo titulado “La animación se hace mayor” (2013), o mercado mainstream (tendencia ou corrente maioritaria) da animación segue sendo o público infantil/familiar. Por esta razón, os hipotextos literarios de moitas das reescrituras cinematográficas que se irán mencionando ao longo do estudo pertencen ao sistema literario infantil e xuvenil. A incidencia de reescrituras cinematográficas nos galardóns a longametraxes animadas Resulta evidente que un dos valores máis importantes dos premios é a capacidade comunicativa e relevancia que lle ofrecen a unha película. O artigo de Eva Deuchert, Kossi Adjamah e Florian Pauly (2005) sobre o impacto do nomeamento e a consecución dos premios Óscar afirman que estes galardóns afectan directamente na toma de decisións por parte dos espectadores de ver ou non unha película. Ademais, conclúen que este aumento do recoñecemento e difusión dos filmes afecta a todos os nomeados, non só aos gañadores. Precisamente os Óscar son un dos catro galardóns seleccionados para a análise que compoñen estas liñas, ademais dos BAFTA, Annie e os Globos de Ouro. As razóns da escolla foron a súa notoriedade e importancia, así como a existencia dunha categoría específica para o caso das longametraxes animadas. A continuación introdúcese brevemente cada premio e unha relación dos distintos nomeados e gañadores de cada ano, seguindo a seguinte lenda de cores para destacar as producións de especial interese para o estudo: n Reescritura de narrativas infantís, xuvenís ou de adultos (contos, álbums ilustrados, novelas) n Reescritura de banda deseñada (novela gráficas, tiras cómicas ou manga) – Premios Óscar: considerados os máis importantes e recoñecidos do mundo, trátase duns premios anuais concedidos pola Academia das Artes e das Ciencias Cinematográficas con sede nos Ánxeles, California. A categoría de Óscar á mellor película de animación foi creada no 2002, e a primeira película gañadora foi Shrek (2002). Non obstante, no 1938 e no 1995 concedéronse premios especiais a dúas películas de animación, Snow White and the Seven Dwarfs (1937) e Toy Story (1995) respectivamente. No seguinte cadro é posible rastrear os distintos filmes nomeados 3, indicando tamén os países de procedencia e a dirección das obras gañadoras: – Premios Annie: galardóns entregados pola Asociación Internacional de Películas Animadas afincada nos Ánxeles, California, dende 1972. Aínda que se crearon para premiar filmes animados, agora tamén se outorgan a produtos televisivos e videoxogos. No 1992 creouse o premio Annie á mellor película animada e a primeira película gañadora foi Beauty and the Beast (1991). O seguinte cadro recolle os datos dos nomeados e gañadores das distintas edicións: Año Película Director País Nomeadas 20º 1992 Beauty and the Beast Gary Trousdale, Kirk Wise Estados Unidos Bébé’s Kids (Estados Unidos) FernGully: The Last Rainforest (Australia, Estados Unidos) – Globos de Ouro: galardóns concedidos polos membros da Asociación da Prensa Estranxeira de Hollywood en recoñecemento ao labor dos profesionais do cine e da televisión a nivel mundial. A primeira cerimonia celebrouse no 1944 e, a partir da 64ª edición, conta cunha categoría dedicada á mellor película animada, cuxa primeira gañadora foi Cars (2006). A continuación inclúese o cadro cos distintos nomeados e gañadores: – Premios BAFTA: galardóns outorgados pola Academia Británica das Artes Cinematográficas e da Televisión cuxa primeira entrega tivo lugar no 1947. Na 60ª edición creouse a categoría de longametraxes animadas e a primeira película gañadora foi Happy Feet (2006). Os distintos nomeados e premiados foron os seguintes: No destaque de reescrituras decidiuse deixar fóra aquelas películas que parten de personaxes literarios coñecidos, pero cuxa versión fílmica se afasta tanto deles por distintos motivos, especialmente humorísticos ou a súa adecuación aos intereses da infancia, que se fai difícil pensar nelas como hipertextos fílmicos. Este sería o caso da película Frankenweenie ou de Hotel Tr ansylvania, que collen a idea das personaxes do monstro de Frankenstein e do Conde Drácula respectivamente. Outra característica recorrente do fenómeno é a diminución progresiva do grao de dependencia constitutiva 4 a propósito da sucesión de secuelas fílmicas. Este sería o caso da adaptación libre do conto protagonizado pola Raíña das Neves de Hans Christian Andersen que corresponde á película Frozen (2013) que, en Frozen 2 (2019), continúa con un guión totalmente orixinal; ou no caso das aventuras do ogro Shrek, que a partir dun conto infantil escrito e ilustrado por William Steig dá lugar a un universo cinematográfico novo, independente e con moito éxito que se compón de catro películas, Shrek (2001), Shrek 2 (2004), Shrek the Third (2007), e Shrek Forever After (2010). Ademais, a inclusión de personaxes como o Gato con Botas, protagonista dun conto popular recollido por Charles Perrault, dou lugar a unha obra derivada que bebe tanto do hipotexto literario como destas películas, Puss in Boots (2011), que tamén foi nomeada aos Óscar na edición 84ª. Do mesmo xeito que sucedeu coa historia do ogro Shrek, as reescrituras de álbums ilustrados tenden a levar a cabo un exercicio de ampliación do material de partida co obxectivo de adaptar unha obra relativamente curta na súa trama á duración das longametraxes. Sería o caso de Cloudy with a Chance of Meatballs (2009), escrita por Judi Barrett e ilustrado por Ron Barrett; Ernest et Célestine (2012), baseada na serie de libros infantís homónima da autoría de Gabrielle Vincent, cuxa estética é mantida na versión fílmica; The Boss Baby (2017), a partir do álbum de Marla Frazee; ou Ferdinand (2017), a partir do álbum de Munro Leaf e Robert Lawson. No caso das reescrituras de novelas ou sagas, estamos ante un grupo bastante amplo no cal podemos diferenciar as reescrituras de series literarias como a protagonizada por Hipo o vikingo, escrita por Cressida Cowell para público infantil, cuxos hipertextos fílmicos son a triloxía composta por How to Train your Dragon (2010), How to Train Your Dragon 2 (2014) e How to Train your Dragon: The Hidden World (2019); a película The Pirates! In an adventure with Scientists (2012), que reescribe a primeira entrega da serie de novelas protagonizadas por piratas de Gideon Defoe; Rise of Guardians (2012), que se basea na serie dos Gardiáns da Infancia de William Joyce, composta por novelas e álbums; ou Captain Underpants: The First Epic Movie (2017), cuxo protagonista foi concibido por Dav Pilkey para unha serie de libros de aventuras moi vendidos até o día de hoxe. Se falamos de libros autoconclusivos, podemos atoparnos reescrituras de novelas infantís como The Iron Giant (1999), cuxo hipotexto foi realizado por Ted Hughes; Fantastic Mr. Fox (2009), a partir dunha novela da autoría de Roald Dahl ou The Boxtrolls (2004), a partir dunha obra de Alan Snow; e outras obras máis xuvenís, como El castillo ambulante de Howl (2004), adaptación dunha novela de Diana Wynne Jones; Coraline (2009), que reescribe unha novela de Neil Gaiman; El recuerdo de Marnie (2014), adaptación dunha novela de Joan G. Robinson; Ma vie de Courgette (2016), a partir dunha novela de Gilles Paris; ou The Breadwinner (2017), que reescribe a novela de Deborah Ellis. Tamén están presentes as reescrituras de novelas de adultos máis próximas ao hipotexto literario, como J’ai perdu mon corps (2019), baseada nunha novela de Guillaume Laurant, e outras que cambian totalmente pensando nos máis novos, como Treasure Island (2002), que bebe da novela de Robert Louis Stevenson, pero sitúa a trama no espacio exterior, ou Tarzan (1999), baseada na serie de novelas de Edgar Rice Burroughs. Por último, outra fenómeno recorrente é a reescritura de novelas gráficas, como Persepolis (2007) ou Arrugas (2011), que manteñen o estilo visual na translación á gran pantalla, series de cómics xuvenís de fama mundial como The Adventures of Tintin: The Secret of The Unicorn (2011), e personaxes recoñecidos de tiras cómicas como The Peanuts Movie (2015). Ademais, tamén tiveron moi boa acollida a reescritura de historias de superheroes, especialmente do universo Marvel, con personaxes xuvenís como Big Hero 6 (2014), ou a versión do home araña que protagoniza Miles Morales, un adolescente de pai afroamericano e nai portorriqueña, na película SpiderMan: Into the Spiderverse (2018). Facendo balance de todos os nomeados e premiados relacionados ao longo dos anos, no caso dos Óscar foron propostas oitenta películas, das cales vinte e dúas parten de narrativas, e catro de bandas deseñadas (en total vinte e seis, o cal supón o 32, 5% do total); no caso dos Annie, do total de centro trinta e nove películas, vinte e oito son narrativas e doce bandas deseñadas (sumando corenta, o 28, 8%); nos Globos de Ouro, das sesenta e dúas películas nomeadas, dezasete foron baseadas en narrativas e catro en cómics (en total vinte e unha, o 33, 9% do total); e, por último, no caso dos BAFTA, das corenta e catro películas, oito parten de narrativas e catro de bandas deseñadas (en total doce, o 27, 3% dos filmes). Se nos centramos agora no que son as premiados, as reescrituras fílmicas que conseguiron os catro galardóns foron Frozen e SpiderMan: Into the Spiderverse, seguidas de Shrek e How to Train your Dragon 2 con dous. Non obstante, cómpre destacar que os Globos de Ouro e os BAFTA comezaron a convocarse despois de ter saído a película baseada na novela de Steig, polo que conseguiu os premios nos que tivo a posibilidade de estar nomeada. As catro películas mencionadas foron realizades con animación dixital 3D. A produtora de Frozen foi Walt Disney Pictures, a do superheroe arácnido Sony Pictures Animation en asociación con Marvel Entertainment, e as dúas restantes pertencen a Dreamworks Animation. Entre as demais non gañadoras podemos atopar outras técnicas de animación como o claymotion ou stopmotion con plastilina de The Pirates! In an adventure with scientists, de Aardman Studios, especialistas neste tipo de producións. Outro estudio de animación especializado no stopmotion, pero desta volta con marionetas, é Laika, responsable de varias películas nomeadas como The Boxtrolls ou Coraline, ademais doutras que contan con guión orixinal, entre as que destaca a recente Missing Link, gañadora dun Globo de Ouro. Por último, compre recordar unha das vantaxes xa adiantada que tende a traer a realización dunha reescritura fílmica para a obra literaria, a reedición dos hipotextos no ano de estrea das películas, cuxas cubertas solen cambiar por unha escena ou fotograma da película e, a miúdo, inclúen un paratexto verbal que chama a atención sobre a existencia do filme. Algúns exemplos serían os das obras ás que lles corresponden as seguintes cubertas: Imaxes 1, 2, 3, 4, 5, 6 [de esquerda a dereita e de arriba a abaixo]: cubertas da edición inglesa reeditadas de Coraline, Here Be Monsters!, The Pirates in an Adventure with Scientists, How to Train your Dragon, When Marnie Was There, e a cuberta da edición francesa de Autobiographie d’une courgette. Conclusión Ao longo da realización do presente estudo foi posible chegar a unha serie de conclusións finais que permiten un entendemento máis axeitado do fenómeno da reescritura fílmica mediante técnicas de animación, así como a relevancia dos premios internacionais tanto para a obra premiada así como para os hipotextos literarios dos cales partiron. Por unha parte, as porcentaxes obtidas demostran que arredor dun terzo das longametraxes animadas cuxa calidade estética e trama foron merecedoras do nomeamento a premios de relevancia internacional parten de obras literarias ou da banda deseñada. Polo tanto, literatura e cine seguen próximas neste eido e nútrense mutuamente, dándose tamén agora un proceso inverso de reescritura, de xeito que as películas dan lugar a novos produtos, algúns deles literarios. Por outra parte, a obtención dos dereitos de emisión destas películas polas actuais plataformas de streaming como Netflix ou HBO, e a recente creación de Disney+, revitaliza moitas destas historias literarias que foron levadas á gran pantalla dende mediados do século pasado. Ademais, tamén é posible identificar unha clara tendencia á eliminación da dependencia constitutiva das reescrituras, de xeito que se constitúen como obras autónomas e totalmente afastadas da trama do hipotexto literario. Neste senso, refórzase a idea das películas como obras novas cuxo autor está composto polo equipo de produción, no cal destaca a figura do director e do guionista. Por esta razón, no caso dalgunha das reescrituras de obras contemporáneas, contan coa participación, nalgunha medida, do escritor. En todo caso, pode observarse como a animación é unha técnica máis para a realización de películas que non é propia nin exclusiva das obras infantís, mais o público infantil e/ou familiar segue sendo o receptor obxectivo preferente. Así, algunhas delas contan con un dobre nivel de discurso que atrae e busca a complicidade con espectadores de distintas idades e, en todo caso, manteñen un nivel estético elevado e coidado, independentemente da utilización de técnicas dixitais ou outras como o stopmotion. Referencias bibliográficas Deuchert, E., Adjamah, K. e Pauly K. (2005). For Oscar glory or Oscar money? Journal of Cultural Economics, 29, 159176. https://doi.org/10.1007/s108240053338-6 Equipo GLIFO (s.f.). Dicionario de Termos Literarios (DiTerLi). Xunta de Galicia e Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. http://bernal.cirp. gal/ords/f?p=106:50::::::.

A formación inicial do profesorado de Educación Secundaria estivo, durante moitos anos, vinculada ao Instituto de Ciencias da Educación, órgano que tiña competencias por lei para a organización do Curso de Aptitude Pedagóxica (CAP). Neste traballo presentamos algúns datos acerca da Formación do Profesorado de Secundaria levada a cabo no ICE da Universidade de Santiago de Compostela desde o curso 20062007 ata o 20082009, ano no que se extingue o CAP e se pon en marcha o actual Máster en Profesorado de Educación Secundaria, Obrigatoria e Bacharelato, Formación Profesional e Ensino de Idiomas.

OS ÚLTIMOS ANOS DA FORMACIÓN DO PROFESORADO DE THE LAST YEARS OF THE INITIAL TRAINING OF THE SECONDARY SCHOOL : Formación do profesorado de ensino secundario; Curso de Aptitude Pedagóxica (CAP); Instituto de Ciencias da Educación (ICE). of Education Sciences (ICE). INTRODUCIÓN A formación do profesorado é un dos principais factores de mellora da calidade da educación, “un profesorado debidamente formado, será una garantía para desarrollar una enseñanza de calidad en los distintos niveles educativos” (Solis, 2012, p. 2). Non é posible unha docencia de calidade sen a formación dos/as docentes, é dicir, sen atender “el proceso que mejora los conocimientos referentes a las estrategias, la actuación y las actitudes de quienes desempeñan su profesión (o la desempeñarían, en el caso de la formación inicial)” (Imbernón, 2010: 589). No contexto do ensino secundario, o profesorado constitúe un elemento determinante que necesita poñer en práctica unha serie de competencias profesionais para as que ten que estar formado. Non parece suficiente que domine os contidos das materias que imparte; para desenvolver un ensino de calidade o profesorado debe despregar un conxunto de saberes (saberfacer, saberser, saberestar), propios do seu perfil profesional (Delgado, 2013). Debe ser un profesional polivalente, coa suficiente flexibilidade como para adaptarse ás novas e diversas situacións e para responder de modo axeitado ós novos retos e necesidades (garcía Sanz e Maquilón, 2010). A historia do Instituto de Ciencias da Educación (ICE) da Universidade de Santiago de Compostela está ligada, indefectiblemente, dende a súa creación, á Formación Inicial do Profesorado de Educación Secundaria. A Ley 14/1970, de 4 de agosto, General de Educación y Financiamiento de la Reforma Educativa 1, no seu artigo 73, encarga a estes institutos “la formación docente de los universitarios que se incorporen a la enseñanza en todos los niveles”. No ano 1971, a Orden de 14 de julio 2 centra as actividades dos Institutos de Ciencias da Educación, entre outras, na obtención do Certificado de Aptitude Pedagóxica (CAP) para o exercicio da docencia nos distintos niveis educativos. A regulación deste curso baséase na idea de que para ser profesor/a de secundaria dunha especialidade, non só é fundamental dominar a materia a ensinar, senón que é necesaria unha formación complementaria para coñecer as características do alumnado desta etapa educativa e dos centros nos que se terá que desenvolver a tarefa educativa, é dicir, unha formación que posibilite a adquisición das competencias necesarias para un exercicio profesional eficiente e satisfactorio. Neste traballo ocupámonos dos tres últimos anos nos que no Instituto de Ciencias da Educación (ICE) da Universidade de Santiago de Compostela se organiza o Curso de Aptitude Pedagóxica para o profesorado de Ensino Secundario, antes da súa extinción e substitución polo Máster Universitario en Profesorado de Educación Secundaria Obrigatoria e Bacharelato, Formación Profesional e Ensino de Idiomas. 1. A FORMACIÓN INICIAL DO PROFESORADO DE ENSINO SECUNDARIO A partir dos anos setenta: las transformaciones socioeconómicas y la falta de profesorado a todos los niveles para poder cubrir las necesidades mínimas del sistema educativo condujeron a la creación de los Institutos de Ciencias de la Educación como organismos encargados de la formación inicial y permanente del profesorado. (gutiérrez gonzález, 2011, p. 97). O Decreto 1678/1969, de 24 de julio 3, creaba en cada unha das Universidades estatais un Instituto de Ciencias da Educación, órgano encargado da formación pedagóxica dos/as universitarios/as, tanto na etapa inicial da súa incorporación ao ensino, como no ulterior perfeccionamento e readestramento como profesorado en exercicio. Na Orden de 8 de julio de 1971 4 faise referencia, por primeira vez, ás características que deben ter as accións que capaciten pedagoxicamente aos universitarios/as que se integran á docencia. En relación coa formación pedagóxica do Profesorado de Bacharelato, dita orde establece que esta deberá desenvolverse en dous ciclos, un de carácter teórico, consistente no estudo dos fundamentos e principios xerais da educación necesarios para o labor docente, e outro de carácter práctico, que consistirá no exercicio do labor docente dos/as candidatos/as nos centros que cada ICE determine. Tal e como se indica na propia normativa, o ICE de cada universidade terá a súa propia autonomía, en base ao marco mínimo de referencia, para organizar a formación pedagóxica dos/as futuros/as docentes. De acordo con este marco normativo, o ICE da Universidade de Santiago de Compostela organizou os cursos para a obtención do CAP dende o ano académico 197172 ata o 200809, organización que foi sufrindo modificacións ao longo dos anos e que afectaron tanto ao número de horas do ciclo teórico e/ou práctico, como á denominación dos seminarios, así como ás diferentes especialidades. Estes cambios tamén se viron motivados pola descentralización da Universidade galega; coa aprobación no ano 1989 da Lei 11/1989, do 20 de xullo de Ordenación do Sistema Universitario de galicia (LOSUgA) 5, que deu lugar, no curso académico 20032004, a que a Universidade de Santiago centrara a actividade do CAP única e exclusivamente no campus de Lugo e o de Santiago de Compostela. No período de 20062007 ata 20082009, últimos tres cursos académicos nos que se pode realizar o Curso de Aptitude Pedagóxica na Universidade de Santiago de Compostela, a formación do profesorado de Secundaria constaba de dous ciclos; un primeiro de carácter teórico e un segundo de carácter práctico, con tres modalidades organizativas: a ordinaria, a semipresencial e a virtual 6, 3 Decreto 1678/1969, de 24 de julio (BOE, 15 de agosto), sobre creación de los Institutos de Ciencias de la Educación. 4 Orden del 8 de julio de 1971 (BOE, 12 de agosto), sobre actividades docentes de los Institutos de Ciencias de la Educación en relación con la formación pedagógica de los universitarios. 5 Lei 11/1989, do 20 de xullo (DOG, do 18 de agosto), de Ordenación do Sistema Universitario de galicia. 6 Modalidade, iniciada de modo experimental no curso 20012002, dirixida a aqueles alumnos/as de formación inicial de profesorado de Secundaria que, ben por circunstancias laborais, ben por cuestións persoais, tiñan especial dificultade en realizar un Curso de Aptitud Pedagógica (CAP) convencional ou presencial (Cid, Mendoza e Pernas, 2005, p. 204). esta última só ofertada na Didáctica Específica de Física e Química. A carga lectiva da fase teórica tiña unha duración aproximada de 100 horas, distribuídas en dous Bloques, un Común e outro Específico. No Bloque Común abordábanse os fundamentos e principios xerais da educación, o ensino e a profesión docente, distribuídos en diferentes seminarios. No Bloque Específico analizábanse os aspectos propios da didáctica das diferentes áreas ou disciplinas, facilitando a aproximación á situación das mesmas no sistema educativo e na realidade concreta das aulas. O segundo ciclo, de carácter práctico, de 50 horas de duración, realizábase nos centros públicos de Ensino Secundario, e pretendía que os futuros profesores e profesoras tiveran contacto directo coa organización e realidade dos centros de secundaria e co traballo docente, desenvolvendo unha primeira experiencia guiada de ensino neste nivel. Durante estes tres últimos anos do CAP, no ICE da Universidade de Santiago de Compostela a organización dos bloques e/ou ciclos é practicamente igual salvo cambios estruturais que, como dixemos anteriormente, afectan ó número de horas, denominación dos seminarios e duración dos mesmos. Concretamente, no curso académico 20072008 engádese un novo seminario ao bloque común baixo a denominación Sociolingüística e Educación, de 4 horas de duración. Este seminario pasará a denominarse no curso seguinte 20082009, Educación e Linguas en Galicia e terá unha 2. A FORMACIÓN INICIAL DO PROFESORADO DE ENSINO SECUNDARIO NO PERÍODO 20062009 2.1. Evolución do alumnado do CAP nos últimos años Como pode apreciarse no gráfico nº 1, nos últimos dez anos prodúcese un descenso paulatino no alumnado matriculado no CAP, cunha redución de ao redor do 40% no curso académico 20022003. Neste período pásase dunha matrícula de 1.997 alumnos/as (curso académico 20002001) a 946 no 20082009, último ano de referencia. Este descenso da matrícula vén motivado pola oferta nas outras universidades galegas, A Coruña e Vigo, da formación dirixida ao profesorado de ensino secundario. Nos anos posteriores ao 20022003 o crecemento do alumnado non é uniforme, pois ao longo deste período atopámonos cunha recuperación do número de alumnos/as no curso académico 20042005, que volverá a descender nos dous cursos seguintes, incrementándose de novo lixeiramente no ano académico 20082009. Ao noso xuízo, unha das principais razóns que puido incentivar esta recuperación é o cambio normativo que sucedería posteriormente, coa transformación do CAP nun Máster Universitario, o que supuxo un “efecto chamada” entre o alumnado. 2.2. Alumnado matriculado segundo sexo En relación á distribución do alumnado segundo o sexo, comprobamos como a matrícula no CAP é eminentemente feminina en calquera dos tres últimos cursos académicos do seu funcionamento que tomemos como referencia, algo razoablemente esperable se consideramos que, neste período, as mulleres representan o colectivo maioritario dentro do ensino universitario. Deste xeito, constatamos como no curso académico 20062007 están matriculadas un total de 498 mulleres fronte a 223 homes, presenza feminina que se mantén constante nos sucesivos cursos. O crecemento no número de alumnas non só se manifesta en termos absolutos senón tamén relativos. 2.3. Alumnado matriculado segundo localidade 2.4. Alumnado matriculado segundo modalidade de matrícula A análise de datos segundo modalidade de matrícula mostra que a maioría do alumnado cursa a ordinaria e semipresencial, con pequenas diferenzas porcentuais entre ambas. Así, podemos comprobar no gráfico seguinte que o alumnado matriculado na modalidade ordinaria rolda os 340 e 440 no tres cursos académicos obxecto de análise, con diferenzas porcentuais dun 3% a un 7% entre un curso e outro. Na modalidade semipresencial este número varía entre os 296 alumnos/as que optan por esta modalidade no curso académico 20062007 e os 452 no curso académico 20082009. No que respecta á modalidade virtual, a matrícula vaise incrementado ano tras ano (51 matriculados no curso 20062007 e 88 no curso 20082009), paralelamente ao número de prazas ofertadas, pois temos que ter en conta que, debido ás características desta modalidade, as prazas en cada tos revelan que en Santiago de Compostela, nos tres anos de referencia, a modalidade ordinaria é a que conta cunha matrícula más elevada, mentres que ocorre o contrario en Lugo, onde o número de alumnos/as que opta pola modalidade semipresencial é algo superior, tal e como se recolle na táboa seguinte. e Sanitaria (81/11, 3%). As didácticas específicas con menor número de alumnado corresponden a Música (8/1, 1%), Lingua e Cultura Clásicas (5/0, 7%) e Debuxo (5/0, 7%). do alumnado (17, 8%) matricúlase na didáctica específica de Ciencias Sociais, Xeografía e His- (61/9, 9%). As didácticas específicas con menor número de matrícula son: Lingua e Cultura Clásicas Unha tendencia similar obsérvase no curso 20082009, no que constatamos un maior índice de matrícula nas didácticas específicas de Ciencias Sociais, Xeografía e Historia (150/16, 2%), Física e Química (119/12, 9%), Formación e Orientación Laboral (105/11, 4%) e Bioloxía e Xeoloxía (103/11, 1%). As didácticas específicas de Debuxo (13/1, 4%), Lingua e Cultura Clásicas (6/ 0, 6%) e Lingua Francesa (9/0, 9%) son as que teñen unha menor presenza de alumnado. EN SÍNTESE Durante case corenta anos, a formación inicial do profesorado de Educación Secundaria de galicia estivo vinculada ao Instituto de Ciencias da Educación da Universidade de Santiago de Compostela a través da organización do curso para a obtención do Certificado de Aptitude Pedagóxica (CAP), destinado a dotar ao futuro profesorado da formación pedagóxica previa ao exercicio docente. Nos tres últimos anos do CAP viviuse unha situación de transición e de incerteza acerca de cal sería o novo modelo da formación do profesorado de Educación Secundaria, situación que mudaría coa Ley Orgánica 2/2206, de 3 de mayo de Educación 8, onde xa se lle adxudica a esta formación o carácter de Máster Universitario. O modelo organizativo do CAP durante os anos previos a implantación do Máster de Secundaria sufriu modificacións referidas principalmente á ampliación do número de horas dos diferentes seminarios e a inclusión de seminarios novos para adaptar a formación dos/as futuros/as docentes aos cambios que se ían sucedendo cada pouco tempo. Non podemos esquecer, neste marco, o denominado CAP virtual na modalidade semipresencial, experiencia innovadora na que se introducen as novas tecnoloxías de información e comunicación, a través do uso dun Entorno Virtual de Aprendizaxe. A matrícula no CAP organizado no ICE da Universidade de Santiago de Compostela foi considerablemente elevada, especialmente no curso académico 20082009. Na súa maioría, o alumnado foi feminino e cursou as distintas modalidades, sobre todo, na localidade de Santiago de Compostela. Outro aspecto a destacar é o elevado número de persoas que obteñen o certificado que habilitaba para o desempeño do labor docente, que chega case o cen por cen. A nosa intención ao longo das páxinas do traballo que acabamos de presentar non foi outra que facer visible unha parte da historia da formación inicial do profesorado de Educación Secundaria en Galicia, tratando de ofrecer unha panorámica de como estaba configurada esa formación e algúns datos reveladores da situación dese momento. Quedan aínda moitos aspectos por tratar que requiren dun maior espazo do que dispoñemos neste artigo. Finalmente, queremos recordar que dende o ano académico 20082009 o Curso de Aptitude Pedagóxica (CAP) deu paso ao Máster Universitario en Profesorado de Educación Secundaria Obrigatoria e Bacharelato, Formación Profesional e Ensino de Idiomas, pero no arquivo do Instituto de Ciencias da Educación da Universidade de Santiago de Compostela segue presente, pois nel consérvanse os expedientes de miles de universitarias e universitarios que, ao longo de case catro décadas, recibiron neste instituto universitario a formación pedagóxica que os habilitou para o exercicio docente. 8 Ley Orgánica 2/2006 (BOE, 4 de mayo), de 3 de mayo, de Educación. REFERENCIAS

Este traballo ten por obxectivo principal presentar as posíbeis relacións entre a área da lingüística e a área da literatura no que concirne aos álbums ilustrados. Os obxectivos específicos, nese sentido, son detallar aspectos da Teoría Semiolingüística de Análise do Discurso, ben como da Literatura Infantil e Xuvenil e da literatura crossover, amosando os puntos de aproximación relevantes para a análise dalgúns libros clasificados prioritariamente como infantís e xuvenís. Para isto, a fundamentación teórica apoiarase, sobre todo, en estudos de Patrick Charaudeau (2013, 2016, 2018a, 2018b); Sandra Beckett (2009); Ana Margarida Ramos (2014, 2017); Nikolajeva e Scott (2011); Peter Hunt (2010) e Sophie Van der Linden (2011). Como corpus, o estudo conta con títulos de diferentes países, publicados en Brasil nos idiomas orixinais e traducidos: A parte que falta (Silverstein, 2018a); A parte que falta encontra o grande O (Silverstein, 2018b); Fico à espera (Cali, 2007); Flicts (Ziraldo, 2012); e Meninas (Ziraldo, 2016). Espérase comprobar, nos resultados, que as dúas grandes áreas teñen puntos de intersección que se suman, converxendo nunha análise produtiva de fenómenos antigos e actuais na literatura para nenos e mozos ou incluso sen idade.

Un paralelo entre a Teoría Semiolingüística de Análise do Discurso e a literatura crossover É moi doado que, no ambiente académico, haxa unha separación entre a área de lingüística e a área de literatura. No entanto, é posíbel facer unha análise lingüística en textos literarios, como se propón neste traballo. A diferenciación entre Lingua e literatura é normal e esperada, porén, aquí a intención é unir eses dous polos para enriquecer o estudo de libros considerados prioritariamente dirixidos ao público infantil e xuvenil, pero posibelmente, na práctica, sen idade ou para todas as idades. Con respecto á fundamentación teórica que apoia este traballo, convén sinalar que a Teoría Semiolingüística de Análise do Discurso foi creada polo profesor Patrick Charaudeau, da Universidade Paris-XIII. Consolidada en Europa, principalmente en Francia, e recentemente difundida en Brasil, trátase dunha liña de investigación, dentro do campo da Análise do Discurso (AD), que amplía a perspectiva de análise dos enunciados. Considéranse, polo tanto, os contextos do uso, como o social, o histórico, o psicolóxico e outros. Como a teoría permite e suxire interfaces, baséase normalmente a fundamentación nalgúns desenvolvementos máis aló da Lingüística. Isto é estipulado e estimulado polo profesor-creador. Preténdese explorar, neste artigo, algunhas teorías iniciais de Charaudeau (2013, 2016, 2018a, 2018b), como o desdobramento dos suxeitos da comunicación, focalizando: no suxeito-destinatario idealizado; no suxeito-intérprete1 real de obras ilustradas; e no imaxinario sociodiscursivo. Ambos contribúen positivamente para a análise da literatura crossover, postulada por Beckett (2009), e complementada por Ramos (2014, 2017). Neste aspecto, hai un punto de converxencia entre a Lingüística e a literatura. Para sumar, dende unha explanación sobre a composición do corpus: o libro deseñado, con autores da Teoría e Crítica da Literatura Infantil e Xuvenil, como Nikolajeva e Scott (2011), Hunt (2010) e Linden (2011). Sobre o libro ilustrado Inicialmente, faise necesario reflexionar sobre o libro ilustrado. Clasificar unha obra como tal esixe unha análise ao redor de súa construción. Neste tipo de produción, normalmente considerada infantil ou xuvenil, “a narrativa faise de maneira articulada entre texto e imaxes” (Linden, 2011, p. 24). Esta articulación refírese aos elementos verbais e non verbais que compoñen as historias que, no caso do corpus seleccionado, son, de feito, do tipo textual narrativo, pois contan a traxectoria de personaxes, co clímax e co remate. Así, non se agruparán as linguaxes como unha verbal e outra visual, senón preferentemente como unha única linguaxe sincrética ou mixta, na que existe unha unión entre os tipos de signos que producen o texto. Dende esta perspectiva, pódese definir que é o libro ilustrado: Um texto em que os componentes verbal e visual carregam ambos a narrativa, em lugar de meramente ilustrar ou esclarecer um ao outro. Longe de ser uma simples esfera do leitor principiante, tornou-se tão complexo a ponto de ser preciso uma nova metalinguagem para descrevê-lo. Apesar do problema das convenções visuais, o contato com o livro-ilustrado experimental parece, para a criança, se assemelhar a um contato oral, e é provável que o livro seja lido com muito mais fluidez e flexibilidade que o texto puramente verbal. (Hunt, 2010, p. 193) Obsérvase, nesta citación, a inserción do termo “criança” (neno en galego). Isto acontece porque ese é o suxeito-destinatario máis usual das obras con debuxos. Non obstante, cómpre destacar a complexidade que poden presentar. Non necesariamente iso será un impedimento para os cativos, pero pode indicar a posibilidade de lectura por parte doutros, como adolescentes e adultos, probando o carácter sen idade. De certo xeito, é o que ocorre cos títulos aquí analizados. The missing piece e The missing piece meets the big O (mantendo o orixinal inglés) son títulos da autoría de Shel Silverstein, recoñecido escritor e debuxante estadounidense. Foron publicados en 1976 e 1981, respectivamente, algúns anos despois de The Giving Tree, clásico que o consagrou no mundo. Nótase que os seus libros presentan un certo teor de profundidade e reflexión, sempre con páxinas en branco e negro, personaxes minimalistas, non humanos e antropomórficos –características que non adoitan espertar o interese da nenez, de acordo con Coelho (2000). Na portada á esquerda nótase o personaxe principal da primeira narrativa. Á dereita, vense tanto o novo protagonista como un secundario de extrema importancia. Son narradas as historias desas formas-personaxes en busca do outro, da parella. Unha é un círculo ou unha pelota incompleta, presentando nesa falta algo semellante a unha boca ou a un sorriso. A outra é xustamente a parte/peza que lle faltaba á primeira, en formato triangular. Malia que xeometricamente ou fisicamente a temática ao redor de buscar a parte que falta para estar completo e poder arrolar normalmente sexa verosímil, esas figuras son personificadas e presentan sentidos implícitos. Todo isto configura, entón, unha metáfora visual. A respecto diso, destácase: Também as metáforas revelam importante capacidade de exacerbação de qualidades, ao aproximarem elementos de diferentes domínios em função da característica que lhes é comum. Em outras palavras, por meio da iconicidade, as expressões metafóricas colocam em evidência sentidos normalmente insignificáveis, mas possivelmente apresentáveis e inferíveis, como os relativos às sensações e aos sentimentos. (Feres, 2012, p. 138-139) As producións de Silverstein parecen converxer con esta idea. Retratar sentimentos é unha tarefa difícil, sexa por medio de palabras, sexa por medio de imaxes. Estes sentidos insignificantes, porén, foron expostos no texto verbo-visual analizado, de xeito que os personaxes xeométricos reflicten a realidade das relacións interpersoais. Ademais, no proceso interpretativo, poden ocorrer inferencias. Con respecto a elas, destácase: La signification s’obtient à l’aide d’inférences qui s’opèrent à partir d’éléments extérieurs à l’énoncé, ce qui n’exclut pas que ces éléments se présentent occasionnellement sous forme de marques linguistiques. Mais ils se trouvent détachés de la continuité séquentielle de l’énoncé. Ces éléments, qui constituent l’environnement ou contexte psycho-socio-sémiologique de l’acte de langage, sont eux-mêmes porteurs de sens, et c’est leur convergence qui permettra de faire des hypothèses d’interprétation. (Charaudeau, 2018b, p. 38) [con raias no orixinal] Na lectura de A parte que falta (Silverstein, 2018a) e A parte que falta encontra o grande O (Silverstein, 2018b), debido ás metáforas e aos ocos esperados do texto verbo-visual, poden ser feitas inferencias por parte dos diversos lectores, de xeito que diverxan entre si, e non hai nada de malo niso. O lector proxectará, nas táboas, os seus coñecementos e as súas vivencias. Por isto e polo feito dos libros tratar sobre relacións entre seres, crese que estas inferencias poden estar máis presentes nas interpretacións de persoas máis maiores, corroborando o carácter crossover (Beckett, 2009) ou sen idade. Como exemplo, hai unha citación do primeiro título na figura 2. O personaxe principal, máis grande, atopa unha parte que cre ser perfecta para completarse e, unha vez completo, poder rodar. Percíbise que sería unha parella, un compañeiro no sentido romántico, amizade, traballo ou familia. É esta falta de información ou superficialidade a que permite o proceso por inferencias. Analizando o debuxo, pódese ver que hai un oco no encaixe das formas, o que amosa que un non sostivo o outro suficientemente forte. Na secuencia desas páxinas, seguindo a pista textual da conxunción adversativa “mas” (pero), o encaixe non progresou e os dous personaxes liberáronse e perdéronse. Despois, a peza grande atopa outra peza pequena e, desta vez, decide agarrarse con máis forza (demasiado), rompéndoa. A lectura minuciosa dos elementos visuais é requerida, como unha aparente sensación desconfortábel ou a sensación de que hai algo malo entre os dous, en especial co máis grande. O chan, que se inclina cara arriba gradualmente, apunta para novos desafíos que chegarán en breve. Esta lectura, polo tanto, pode ser feita de xeito máis superficial, sen afondar nos distintos niveis do texto, sendo só a historia dunha pelota e unha peza que lle falta. Ou, o lector (sen idade predefinida) pode proxectarse pouco a pouco nos “baleiros textuais” e completar os sentidos máis intrínsecos que a literatura permite. Dependendo da bagaxe de cada persoa, “non se agarrar suficientemente forte” pode expresar desinterese, desvalorización ou outros; así como “agarrarse demasiado forte” suxire hiperconvivencia, presións, incluso relacións abusivas. Pódense facer inferencias, neste momento, con base nos acontecementos da vida de cada persoa, precisamente debido ao sentido metafórico atribuído a esta construción verbo-visual que retrata relacións interpersoais – íntimas ou non – e sentimentos. Esta peza máis grande pasa boa parte da historia intentando encaixarse a outras, ben como os seres humanos tamén intentan adaptarse a persoas, lugares, medios sociais etc. A moral é que, en realidade, non se fai necesario ter unha compañía, é posíbel ser feliz e sentirse completo e ao mesmo tempo estar só. Na figura 3 hai un exemplo máis que comproba a hipótese de que se trata dun libro ilustrado e xa suxire a problemática do destino da obra, unha vez máis. Na citación verbal “Um era delicado demais” (Un era demasiado sensíbel), apúntase directamente ao novo personaxe inserido visualmente na narrativa: un círculo completo, un balón. A disposición específica da imaxe na parte de arriba da páxina, simulando o ceo, e o nó común aos balóns, amosan a súa delicadeza. Perante un elemento afiado, que é o personaxe principal do segundo volume, a relación non terá éxito. Realizándose inferencias e proxectándose na superficie textual, os lectores máis maduros poden rescatar lembranzas de relacións interpersoais nas que había unha clara diferenza no xeito de experimentar a vida, sendo un máis sensíbel ou delicado, facéndose dano facilmente (incluso, o balón estoupa na páxina seguinte). Suxeito-destinatário e suxeito-intérprete A partir da Semiolingüística, as situacións de comunicación son analizadas de xeito máis amplo e tidas como escénicas, aínda no nivel discursivo. Para o creador, nesta mise-en-scène, prevalecen apostas, expectativas múltiples e posíbeis asimetrías. Dende esta perspectiva, Charaudeau (2013, p. 24) afirma que “o sujeito falante considera que falar é arriscar-se: à incrompreensão ou à negação. A ameaça é o próprio ato de comunicação” [con raias no orixinal]. Ao aplicar a Semiolingüística na manifestación verbal, hai análises ricas que, en superficies verbo-visuais, fanse aínda máis produtivas. Ademais, para Machado (2001), o cadro enunciativo da teoría amosa que os actos de linguaxe, orais ou escritos, son unha representación guiada polos suxeitos externos ao discurso ou ao papel (é dicir, os seres reais). Estes actos de linguaxe ou contratos de comunicación deben asumir, polo menos, catro suxeitos: eu-comunicante (EUc); eu-enunciador (EUe); ti-destinatario (TId); e ti-intérprete (TIi). Hai, polo tanto, un desdobramento entre “EU” e “TI”. Cómpre sinalar que, segundo Machado (2001), existen seres sociais que, no acto de comunicación, xeran, á súa vez, seres de palabra (cando a comunicación é oral) ou seres de papel (cando é escrita). Esta mesma autora (2001, p. 48-49), á luz da teoría á que se afilia esta sección, elucida a idea: O ato de linguagem é comandado pelas circunstâncias sociais do discurso e sua construção leva em conta o explícito e o implícito da linguagem; ele é um dispositivo dentro do qual se encontra o sujeito-falante (escrevendo ou falando), guiado por um sujeito-comunicante. Nele se manifestam, pois, quatro sujeitos comunicacionais, sendo dois situacionais, externos; e dois discursivos, internos. Os sujeitos ditos “externos” são o Euc (eu-comunicante) e o Tui (tu-interpretante): trata-se de seres historicamente determinados, parceiros reais da troca linguageira que têm uma identidade (psicológica e social) e que estão ligados por um “contrato de comunicação”. [con raias no orixinal] Para sistematizar, relaciónase o cadro a seguir: Para Charaudeau (2016), en resumo, existe un ser real –un emisor, segundo a teoría de Jakobson (1991)– que propaga unha mensaxe. Ese ser idealiza un destinatario –que sería o receptor para Jakobson (1991)– para así construír a súa mensaxe. No entanto, o ser real que recibe esa mensaxe pode non equivaler a aquel idealizado inicialmente polo primeiro ser real –o emisor. Para completar, o ser real que interpreta a mensaxe tamén crea unha imaxe daquel que a propaga, podendo non equivaler, unha vez máis, a do primeiro ser real. Seguindo a teoría francesa, o emisor “de carne e óso” será chamado eu-comunicante, o emisor creado discursivamente eu-enunciador, o receptor idealizado ti-destinatario e o receptor real ti-intérprete. Polo tanto, claramente hai “seres de papel”, aqueles que son apenas da instancia discursiva e internos ao texto. Para complementar a discusión, engádese á Teoría Semiolingüística a noción de contrato de lectura, proposta por Emediato (2007, p. 86-87): Se nessas situações [monolocutivas] a imagem do destinatário já está inscrita como se correspondesse a uma validação e a uma conformidade, o leitor encontra-se diante de um texto que o interpela identitariamente como “feito para si”. Em outras palavras, essas situações impõem ou sugerem ao destinatário assumir certas posições determinadas de leitura. O texto busca assim a conformação do leitor, como uma receita de cozinha se constrói em conformidade com os parâmetros da boa cozinha. Nesse sentido, valoriza-se o princípio de influência nas situações monolocutivas pela sugestão que elas exercem sobre a pré-validação contratual. [sen raias no orixinal] Apoiándose no presuposto de que o corpus analizado se compón de libros debuxados, nos que as situacións non presentan interacción real no acto comunicativo, faise necesario comprender que o destinatario é idealizado no acto de produción do texto verbo-visual. Deste xeito, inscríbense no texto procesos a partir de inferencias, sentidos implícitos e posicións determinadas de lectura. Cando estes factores non son recoñecidos polo lector ou ti-intérprete, poden ocorrer problemas na validación do contrato. Para exemplificar, tómase o libro ilustrado de Cali (2007) na figura 5. O libro, como se pode observar na figura 5, ten un formato diferenciado. En rectángulo, medindo 28cm por 11cm, remite o lector a un típico sobre de cartas, con selos e remitente. Narrada en primeira persoa, a obra conta a historia dun neno dende a súa nenez até a súa vellez. Cada fase da súa vida comeza coa expresión verbal do título “Fico à espera...” (en Portugal, publicado como “Á espera...”; en galego, traducido informalmente como “Quedo á espera”) e, así, son descritos os momentos máis significativos de cada idade: infancia; xuventude, coa busca do amor; ir á guerra; matrimonio (e ter fillos); parella sen fillos e cunha enfermidade; perda da esposa e anuncio do neto. Outro detalle importante é o fío vermello (nas mans do neno) que une as páxinas e os acontecementos. En cada un, el asume un formato distinto, mais sempre está alí. É importante destacar, nese caso, que a expresión discursiva “bater à porta” (petar na porta) ten un sentido moito máis forte ca o literal. Non se trata, entón, de esperar que calquera persoa pete na porta, nin que a acción sexa soamente esa. “Petar na porta” xa suxire, discursivamente, que haberá unha visita: alguén petará, despois pasará pola porta e fará unha agardada e ilustre visita, axitando a vida solitaria do home, que perdeu a súa esposa hai pouco. Neste libro é narrada a historia de vida do protagonista. Após atopar un amor na mocidade, el casa e ten fillos; despois, na vellez, ve os seus fillos medrando e marchando da casa. Posteriormente, a súa esposa é diagnosticada cunha doenza e, por fin, falece. Logo da secuencia, seguen as páxinas da figura 6. Na construción dese discurso verbo-visual intenso, esperar que alguén pete na porta significa esperar pola visita dos fillos e dos netos, xa que nese momento o protagonista encóntrase extremamente só –o cal é corroborado polo curto segmento de liña vermella nas súas mans, que el admira, pensativo e taciturno (a liña vermella asume diversos formatos de acordo coa situación exposta). Nese ámbito, aplicando a Teoría Semiolingüística, o eu-enunciador sería composto polo escritor e o debuxante, considerando que se trata dun álbum ilustrado a catro mans. O eu-comunicante, porén, sería soamente o narrador en primeira persoa, un personaxe ficticio creado dentro do libro. O ti-intérprete, como xa se observa, é formado por unha vasta gama de lectores, de idades distintas e non habituais, corroborando o carácter crossover que será desenvolvido máis adiante, porque os adultos moitas veces interésanse máis pola lectura que os mozos ou os nenos. Cómpre subliñar que é difícil precisar o ti-destinatario idealizado no momento de prevalidación do contrato; con todo, este tema non parece ser moi relevante, pois o fenómeno proposto por Beckett (2009) pode partir de libros inicialmente dirixidos a nenos ou a adultos, indiferentemente. Un proceso similar, cómpre destacar, ocorre cos títulos de Silverstein (2018a, 2018b), cuxa diferenza é o eu-comunicante composto soamente por unha única persoa de “carne e óso”. Asegúrase, deste xeito, que o cadro da Semiolingüística pode complementar e fundamentar a aplicación do concepto de literatura crossover proposto por Beckett (2009), pois a duplicidade do ti, agora ti-destinatario (idealizado) e ti-intérprete (receptor real nas situacións de comunicación cotiás) amosa subsidios para esa comprobación. O imaxinario sociodiscursivo A lectura dun libro ilustrado, ou sexa, da obra verbo-visual estática cuxo sentido é construído a partir da integración entre as dúas parcelas textuais, depende non soamente da interpretación desas, senón tamén dun terceiro factor: o sentido discursivo que se atribúe aos signos. Os signos verbais e visuais que compoñen as dúas parcelas presentan significados, polo que cada ser, cando interpreta, trae a súa bagaxe cultural e proxéctaa nos signos de forma distinta, constituíndo, ademais de significados, tamén sentidos. Barthes (1990, p. 32) di, ademais, que “toda imagem é polissêmica e pressupõe, subjacente a seus significantes, uma ‘cadeia flutuante’ de significados, podendo o leitor escolher alguns e ignorar outros”. Así, as lecturas, con destaque para as que envolven visualidade, diverxen, como un proceso natural e esperado. Ademais, outro factor fundamental que exerce notoria influencia nese proceso é a linguaxe –ou as linguaxes. No exemplo dos álbums ilustrados, hai a presenza de dúas linguaxes ou parcelas da linguaxe mixta: unha verbal e unha non verbal, sendo a visual creada a partir de ilustracións. Charaudeau (2018a, p. 24) explica: A finalidade do ato de linguagem (tanto para o sujeito enunciador quanto para o sujeito interpretante) não deve ser buscada apenas em sua configuração verbal, mas, no jogo que um dado sujeito vai estabelecer entre esta e seu sentido implícito. Tal jogo depende da relação dos protagonistas entre si e da relação dos mesmos com as circunstâncias de discurso que os reúnem. Esas relacións, malia que parezan sinxelas, non o son. Nalgúns casos, os textos limitan e condicionan a interpretación soamente a unha lectura. Noutros, hai máis posibilidades de entendemento. Como dixo Charaudeau (2016, p. 51), considerando o EUc como produtor de fala e o TIi como suxeito intérprete, “de uma maneira geral, todo ato de linguagem envolve n estratégias para o EUc e muitas possibilidades interpretativas para o TUi”. Ou sexa, ese proceso amósase moito máis amplo do que se supón no momento da lectura. Emporiso, chégase ao imaxinario sociodiscursivo, obxecto de investigación desta sección, que non só é activado (a través de inferencias) no momento da lectura de álbums ilustrados, mais tamén moitas veces é creado e modificado a partir dela. Secasí, ese imaxinario non é inventado, irreal ou ficticio. Segundo Charaudeau (2018a, p. 203), O imaginário é efetivamente uma imagem da realidade, mas imagem que interpreta a realidade, que a faz entrar em um universo de significações. Ao descrever o mecanismo das representações sociais, aventamos com outros a hipótese de que a realidade não pode ser aprendida enquanto tal, por ela própria: a realidade nela mesma existe, mas não significa. A significação da realidade procede de uma dupla relação: a relação que o homem mantém com a realidade por meio de sua experiência, e a que estabelece com outros para alcançar o consenso de significação. A realidade tem, portanto, necessidade de ser percebida pelo homem para significar, e é essa atividade de percepção significante que produz os imaginários, os quais em contrapartida dão sentido a essa realidade. O imaxinario sociodiscursivo foi proposto co fin de integrar a noción estabelecida arriba no cadro teórico dunha Análise do Discurso. Charaudeau (2018a, p. 207) afirma, entón, como se desdobra a súa parte discursiva: “Os imaginários sociodiscursivos circulam, portanto, em um espaço de interdiscursividade. Eles dão testemunho das identidades coletivas, da percepção que os indivíduos e os grupos têm dos acontecimentos, dos julgamentos que fazem de suas atividades sociais”. Rosane Monnerat (2013, p. 309), baseándose na teoría de Charaudeau, explicita aínda máis, incluso con exemplos: Os imaginários sociodiscusivos veiculam imagens mentais pelo discurso, configurando-se explicitamente (palavras ou expressões) ou implicitamente (alusões). Dessa forma, esses imaginários – imersos no inconsciente coletivo tecido pela história – podem contribuir para o estabelecimento de crenças numa determinada sociedade, orientar as condutas aceitas numa dada época e desempenhar o papel de responsáveis pela constituição do sujeito com fins de adaptação ao meio ambiente e de comunicação com o outro. Iso significa, pois, que os imaxinarios cobren os baleiros interpretativos previstos ou non. En suma, Nikolajeva e Scott (2011, p. 15), da área da Literatura Infantil e Xuvenil e da Crítica Literaria, afirman: O texto verbal tem suas lacunas e o mesmo acontece com o visual. Palavras e imagens podem preencher as lacunas umas das outras, total ou parcialmente. Mas podem também deixá-las para o leitor/espectador completar: tanto palavras como imagens podem ser evocativas a seu modo e independentes entre si. Eses baleiros, en maior ou menor escala, poden ser completados a partir de inferencias co imaxinario sociodiscursivo. En Flicts (Ziraldo, 2012), obra brasileira que narra a historia dun personaxe-cor sen amigos e sen lugar no mundo, hai unha alusión á representación das bandeiras de catro países: Brasil, Xapón, India e o Congo, pois o protagonista “percorre o mundo” procurando por algunha compañía. Debaixo das bandeiras da figura 8, os escritos “pelos países mais bonitos” (polos países máis bonitos), “pelas terras mais distantes” (polas terras máis distantes), “pelas terras mais antigas” (polas terras máis antigas) e “pelos países mais jovens” (polos países máis mozos) accionan o imaxinario sociodiscursivo para que se chegue a unha interpretación integral. Faise necesario relacionar a beleza do Brasil coa natureza do país, coa riqueza da fauna e da flora, coas praias paradisíacas etc. Cómpre, tamén, coñecer a posición na que o Xapón se atopa en relación con Brasil para entender axiña que aquel sería o país máis distante no globo. Finalmente, é importante saber que a India é un país “antigo”, coñecido dende a época da expansión marítima, e que o Congo obtivo a súa descoberta e a súa independencia serodiamente, preto da primeira publicación da obra, en 1969. Nesa obra de 2012, na que cada cor é un personaxe-cor, a significación das tonalidades (linguaxe visual) está bastante presente tamén. O personaxe-cor Flicts está buscando, en cada país, praza, xardín, rúa e esquina, alguén para ser a súa parella, compañeiro, amigo ou irmán. Desta xeito, na figura 9, hai unha construción verbo-visual que presenta as cores vermella, amarela e verde, como un semáforo de tráfico, acompañado das frases “Não” (Non), “Espera” (Espera) e “Vai embora” (Vaite). Neste momento, ao analizar soamente a parcela da imaxe, pódese relacionar co semáforo e, ao analizar as dúas parcelas, percíbese como son complementarias e como activan o imaxinario sociodiscursivo. Compróbase que a luz vermella é a que di “pare” ou “non continúe” –unha negativa–; a luz amarela é a que di “atención, o semáforo quedará vermello” ou “espere” –un aviso–; e a luz verde di “adiante” ou “avance” –que, neste caso, non sería en dirección ao posíbel amigo, pero si advirte a Flicts de que debe seguir o seu propio camiño. Durante a lectura de álbums ilustrados, para que se alcance unha ou máis interpretacións –xa que o texto permite iso–, o imaxinario sociodiscursivo é utilizado. Cada lector proxecta as súas vivencias no texto, como dixo Serafini (2010, p. 89): “images and texts mean things because readers bring experiences and understandings of images, language and the world to them when reading”. Ás veces, esas vivencias proxectadas son máis ou menos estábeis e comúns a unha comunidade; noutros casos, hai diverxencias, pois requírense coñecementos sociais, emocións, sentimentos, memorias etc., provocando unha inestabilidade de sentidos. Posteriormente, Serafini (2010, p. 98) propón a seguinte explicación sobre como ocorren as percepcións ao enfrontarse a un texto verbo-visual: To understand the images and design elements presented in multimodal texts requires readers to consider aspects of production and reception, in addition to the aspects of the image and text itself. The capacity of images to affect us as viewers is dependent on the larger cultural meanings they evoke and the social, political and cultural contexts in which they are viewed. O imaxinario sociodiscursivo conságrase como unha ferramenta produtiva para a interpretación plena dos textos, xunto á descodificación das palabras e das imaxes. Interpretar álbums ilustrados é, nese ámbito, unha tarefa que demanda tres fases: lectura da parte verbal, lectura da parte visual interrelacionada á verbal e a acción do imaxinario sociodiscursivo, non necesariamente nesa orde. Meninas, de Ziraldo (2012), é un libro que presenta distintas perspectivas e posibilidades de nenas (como nas ilustracións da portada), destruíndo estereotipos tradicionais e enraizados nas sociedades. Presenta, na primeira páxina, con gran destacado, o texto sobre todo verbal, mais xa posúe trazos propios da imaxe, como cor, fonte e tamaño distintos en “Era uma vez...” (Era unha vez...). Inicialmente, esa expresión está enraizada no imaxinario sociodiscursivo mundial como algo que remite aos inicios dos contos de fadas e de historias con finais felices. Polo tanto, os clásicos que comezan con esa frase son evocados. Deseguido, hai unha explicación de Ziraldo (2016, p. 12): “É assim que começam / as histórias / com final feliz” (É así como comezan as historias con final feliz). Nese momento, o autor completa, amosando que se trata dunha máis desas historias, seguindo o arquetipo predeterminado. Na páxina 13 da figura 11, encóntranse neoloxismos, que son palabras inventadas a partir dos recursos dispoñíbeis na lingua (nese caso, o Portugués Brasileiro). En “matemagicamente”, créase un adverbio para caracterizar como o profesor sabe todo. Únense as palabras “matemática” (matemáticas) e “mágica” (máxica) no nivel morfolóxico e, no nivel semántico, reafírmase a idea xa existente no imaxinario sociodiscursivo brasileiro de que as matemáticas son moi difíciles de comprender e, nese caso, só sería posíbel comprendelas da maneira máxica. Seguidamente, na páxina 14, a nena é caracterizada como “flor que se cheira”. De acordo co imaxinario sociodiscursivo brasileiro, sábese que iso sería algo positivo. No entanto, úsase, no cotián, a expresión na forma negativa, cando alguén non é boa persoa ou non é de fiar, como “não é flor que se cheira”. Despois, eloxiando a nena, di que ela é a dona da festa. Esa construción tamén é encontrada no imaxinario sociodiscursivo dos lectores do mesmo país como algo positivo. Máis adiante, na figura 12, as ilustracións e o lingüístico introducen unha intertextualidade co afamado Alice in Wonderland, de Lewis Carroll. Nun tom de parodia, Ziraldo constrúe un texto co “país do Lugar Nenhum”, “terra do Gato-que-Ri”, “País dos Cavalinhos”, entre outros, como mencións a coellos, gatos e cabalos. Esas expresións están cargadas de sentidos –algunhas máis, outras menos– que estabelecen esa intertextualidade que só se concretiza por medio do imaxinario sociodiscursivo, posibelmente aliado e asociado á parte visual na que consta o gato. Dende esa perspectiva, é unha das obras máis recentes e ricas do autor brasileiro, que estimula procesos a través de inferencias de coñecementos que circulan socialmente e discursivamente. Aínda que os exemplos analizados nese aspecto non sexan dos libros mencionados nas seccións anteriores, conclúese que todas as obras traen imaxinarios intrinsecamente. A literatura crossover Posibelmente intentando confrontar as tradicionais clasificacións e segmentacións, Sandra Beckett (2009) discorre sobre unha nova posibilidade, ou soamente unha nova clasificación, a partir dos libros que ela analiza, non necesariamente recentes. A autora puntúa que, aínda que no pasado non había especialistas en literatura (nin en literatura infantil), dende que a literatura é literatura sempre existiron producións que abranguen as diversas idades e que transcenden a distinción “crianza / adulto”, que moito se salientou no século pasado. A súa análise non se basea nas ponderacións da Lingüística, pero neste traballo estímase ratificar que a Semiolingüística auxilia no proceso de clasificación e categorización elucidado pola autora canadense. É posíbel (re)analizar producións pasadas, como moitas do século XX, e verificar que elas dialogan con distintas idades e diversos receptores/lectores. Esa literatura “has recently acquirid a new status, it is not a new phenomenon” (Beckett, 2009, p. 1-2), que se ten destacado no século actual, incluso no mercado editorial. Faltaba, até o momento presente, ese ollar menos segmentado e un nome, “literatura crossover”, cuxa creación é de Beckett (2009), unhas das pioneiras na temática. Parecer ser beneficioso, a priori, o estilo “sen idade”. “Cross over”, en realidade, non significa unicamente cruzar, mais tamén atravesar, como algo tan forte que “racha” ou “rompe” o que vén por diante. Non se trata dunha escrita que penetra clasificacións distintas ou que cambia dun público a outro. Emporiso, presenta unha connotación de que esa literatura é tan potente que, por si soa, atravesa as categorizacións, as idades, todo. No entanto, o intento de dirixila a alguén amósanos que ela é maior que unha única posiblidade. Esas literaturas non se limitan a soamente un destinatario, cruzan polos distintos tramos de idade, rompen as barreiras impostas polas sociedades (como a presenza da ilustración considerada un trazo menor ou exclusivamente de libros para a nenez). Elas penetran diversos segmentos, prendéndose máis a un ou sen ter un punto fixo, unha base específica. Ese punto ou esa base, moitas veces, son definidos polas editoriais, librerías etc., como se houbese unha xerarquía entre os potenciais destinatarios, que, nese caso, son atravesados pola forza da calidade literaria. Mesmo que o público editorial sexa máis específico e restrito, un libro crossover atravesará as barreiras e atinxirá os demais públicos; con todo, posibelmente a menor escala e, polo tanto, non será tan coñecido e aproveitado. É posíbel ver, arredor do mundo, distintos xeitos de achegarse á literatura crossover. Hai producións canónicas xa consolidadas no mercado e nas sociedades, como o clásico Le petit prince; hai autores “para nenos” intentando ampliar o seu público de destino; e hai autores “para adultos” tamén intentando comunicarse cos máis novos. Cómpre considerar, no entanto, que algúns autores intentam comunicarse cos dous públicos ao mesmo tempo ou prefiren non crear un destinatario ideal. Porén, non é ese factor o que importa aquí, mais si o suxeito intérprete real do acto de linguaxe. Todos eses camiños son lexítimos. Nótase tamén que moitos libros son inicialmente dirixidos a un público e, posteriormente, compróbase o seu éxito con outro público ou a vinculación co fenómeno crossover. Sobre iso, destácase que “some books written for children find a cult following among adults. This may happen immediately after the book's publication or it may develop more slowly over several decades” (Beckett, 2009, p. 103); ou sexa, non existe un patrón de tempo para descubrir o cruzamento de idades. Beckett (2009. p. 85) tamén amosa outro aspecto do fenómeno: “adult fiction has always crossed over to children, but until recently there was significantly less traffic in the other direction”. Complementariamente: Many critics have pointed out that children's literature has always had to appeal to adults: parents, reviewers, librarians, and educators, in other words, the many mediators who get the books into children's hands. For the most part, children's books are written, illustrated, publishes, and reviewed by adults. Young adult books aside, they are generally bought by adults as well. Most children's book awards are judged by adults and often go to literary children's book that appeal to adults rather than to the books most popular with children. (Beckett, 2009, p. 85) Ademais, Beckett (2009) expón a problemática de que, nos certames, os libros infantís que se destacan son xustamente aqueles que máis se comunican co adulto, cuxas temáticas son relevantes para os tramos de idade máis elevados, posibelmente tamén esixindo máis inferencias e coñecementos pertencentes ao imaxinario sociodiscursivo de Charaudeau (2018). Para a autora este sería un aspecto dos crossover, como ocorre no libro ilustrado aparentemente infantil de Cali (2007), vencedor do premio Baobab no Salón de Montreuil en 2005. Outro punto que completa esa análise é que eses libros escollidos, malia ser altamente sofisticados, non son os que máis agradan aos cativos. Iso é prototípico, así como presenta cautelosamente Coelho (2000), e en cada fase hai determinados puntos que cobran máis atención, como comicidade, rimas, musicalidade, cores, ilustracións, xogos de palabras etc. Os libros máis sofisticados e transgresores non presentan exactamente esas características, nin tampouco de maneira exclusiva, xa que é doado que exista un obxectivo máis grande de afondar nos nives do texto e suxerir reflexións. Polo tanto, é difícil rotulalos e poñelos en determinadas clasificacións illadas. A respecto das varias terminoloxías, e incluso as fases expostas na sección anterior, Beckett (2009) insinúa que elas foron creadas, tamén, polo mercado editorial, que se lucraría máis coas novas clasificacións e coa ampliación dos públicos. Isto obsérvase, con todo, en diversos libros altamente sofisticados e profundos, con potencial para atinxir a persoas maiores, que continúan co status de libro infantil, incluso en seccións de librerías e bibliotecas e en fichas de catálogo. Isto é exactamente o que vemos coas publicacións de Silverstein (2018a, 2018b) e Cali (2007). Finalmente, outro termo suxerido é “literatura transversal”, utilizado informalmente pola profesora Ana Margarida Ramos en entrevistas. Non debe confundirse, cómpre mencionar, literatura transversal con tema transversal. Atópanse investigacións e artigos coa temática transversal, con todo, aquí, priorízase o estilo literario e non a abordaxe temática, porque a análise se basea no todo. Con respecto ao tema transversal, a autora propón: Na contemporaneidade tem se diluído cada vez mais as fronteiras entre livros escritos para adultos e para estes públicos. Os temas estão cada vez mais transversais: os livros falam de morte, sexo e violência. Cada vez mais adultos, jovens e crianças compartilham os mesmos livros. (Ramos, 2014, p. 01) En suma, a investigadora, noutra entrevista, aborda especificamente a expresión “literatura transversal”, que, para ela, pode equipararse ao fenómeno da literatura crossover: Cada vez mais há esta elisão das fronteiras, com aquilo a que chamamos uma literatura ‘cross over2’. Eu utilizo a expressão em inglês porque realmente não existe uma tradução. Talvez seja uma literatura transversal que, ao mesmo tempo, se dirige a públicos muito heterogéneos. (Ramos, 2017, p. 1) De acordo coa proposición de Ramos (2017), optouse por non traducir a expresión crossover. A profesora portuguesa suxire o adxectivo “transversal”, mais aínda non se encontraron publicacións oficiais co novo nome, posibelmente un novo concepto ou unha tradución oficial do concepto de Beckett (2009). Queda clara, de todos xeito, a relación coas ideas de Beckett (2009), unha vez que os públicos heteroxéneos, intencionais ou non, son as características do cruzamento. Entón, Ramos (2017) concorda coa noción de que existe unha literatura crossover ou transversal. Parece que ese concepto é unha nova clasificación, que abarca un fenómeno antigo e natural. Esa categorización, no entanto, non debe ser ríxida e pechada; o obxectivo é ampliar o destinatario e o seu recoñecemento. Emporiso, debe haber cautela ao avaliar e nomear, sen impoñer nin limitar. Ao respecto desa problemática, en xeral, Ramos (2014. p. 1) di que o próprio mercado impõe e realiza essas limitações [de faixa etária e classificação indicativa], e é uma política que varia muito de país para país. Na Espanha essas delimitações estão muito claras, os livros são categorizados por idades e cor. Já em Portugal as classificações são mais abertas e não impostas pelo mercado, e creio que no Brasil é semelhante. Muitas vezes a idade da criança não corresponde à competência de leitura dela, e uma vez que eu limito através da classificação eu coloco um rótulo, uma etiqueta. Creio que a classificação indicativa é muito mais limitadora e redutora que favorável. Para mim, a classificação deveria existir de maneira diferente, separando os tipos de leitores: iniciais, médios e autônomos. Non se pode defender un acceso libre a calquera título do mercado, porque hai, efectivamente, contidos e propostas inadecuados para determinados receptores, e tócalle ao adulto responsábel ponderar as posibilidades. Deste xeito, o mercado editorial debe ser cauteloso. A cuestión é que esas clasificacións tórnanse redutoras e limitadoras, como se ao cumprir anos, a crianza perdese o interese polos animais e pasase a interesarse por libros sen imaxe, por exemplo. Trátase dun proceso vivido individualmente; as separacións son meramente orientativas. En suma, Ramos (2014) puntúa a preferencia por tipos de lectores, como tamén fai Coelho (2000), en vez de idades fixas. Neste aspecto, os autores da área seleccionados para este traballo parecen converxer e complementarse, participando da discusión. Contribuíndo a esas cuestións, Beckett (2009, p. 86) aínda propón que “many of the great classics of children's literature are read by adults, not only in their role as mediators, but also as consumers of literature, reading for their own pleasure. In other words, these ‘children's books’ are crossover fiction”. A literatura ilustrada, como a exposta neste traballo, pode provocar a sensación de pracer e agradar o público máis maduro, mesmo sen a súa función de mediar a lectura da nenez. Ademais, algúns álbums ilustrados son adquiridos non só pola sofisticación, senón tamén polo carácter de xenuinamente artístico do produto, como unha obra de arte rara e obxecto de colección. Conclusións Polo tanto, Beckett (2009) apunta o impacto desa nova clasificación, que está presente nos medios escolar, artístico, editorial, psicolóxico e social. Ao superarse a barreira da idade, por exemplo, as escolas poderían presentar, en bibliotecas e currículos3 educacionais, os libros “para nenos” con forte comunicación con adolescentes e adultos. Ademais, o mercado editorial podería ampliar o seu público, non soamente na ficha de catálogo, pero tamén nas súas publicidades, para que as librerías puidesen elaborar o mellor método de promoción deses libros4. A sociedade, deste xeito, valorizaría máis a literatura crossover, que recentemente xa presenta un forte potencial de crecemento. Until recent years, adult books and children's books had belonged to very different worlds, largely due to the pragmatics of the publishing world. Everything about the books was different: appearance, price, marketing, reviews. Although crossover books are not a new phenomenon, the crossover market as such was virtually non-existent until the late 1990s. (Beckett, 2009, p. 179) Isto significa que o mercado editorial cambiou e que, aínda hai pouco tempo, non se recoñecía esa categoría. A distinción entre o que sería para nenos e o que sería para adultos tamén era notorio en varios aspectos, naturalmente, e algúns mantéñense, como o número de páxinas. Así, é nítido, seguindo a Beckett (2009), que exista unha perspectiva ampla de divulgación do fenómeno crossover, incluso en autores afamados internacionalmente entre as novelas adultas, que intentan migrar para a literatura infantil ou para a crossover. Finalmente, resulta que a Teoría Semiolingüística, sobre todo os conceptos de “ti-destinatario”, “ti-intérprete” e “imaxinario sociodiscursivo”, se relaciona co fenómeno crossover ou sen idade, contribuíndo para o recoñecemento de Fico à espera... (Cali, 2007); A parte que falta (Silverstein, 2018a); e A parte que falta encontra o grande O (Silverstein, 2018b), como exemplos da vasta gama de libros que rompen coas clasificacións. Ademais, hai libros que, de xeito non tan potente como eses, tamén agradan outras idades, alén das prioritarias, pertinentes para todas elas, coma a obra brasileira de Ziraldo. Incluso cómpre ponderar que, nunha actividade de roda de lectura con estudantes de 10 a 15 anos dunha escola pública do Río de Xaneiro, após leren Flicts (Ziraldo, 2012), os mozos pediron o libro prestado á bibliotecaria. Sorprendida, a muller informounos de que a obra non era para a súa idade e suxeriullles outros exemplares. Moi decididos, os rapaces e as rapazas informárona de que non só era do seu tramo de idade, senón de calquera tramo. Incluso estes adolescentes estaban organizando unha roda de lectura cos anciáns do barrio, pois identificaban que sería unha lectura produtiva para eles e que talvez esas persoas máis maiores se estivesen sentindo marxinalizadas da convivencia social, así como personaxe-cor, sen lugar no mundo ou amizades.

“España Vaciada” é un termo recente para definir a tendencia a longo prazo de despoboamento das zonas interiores de España, que foi gañando forza a medida que emerxeu da axenda local á nacional. Ao mesmo tempo, a Unión Europea (UE)foi progresivamente dando unha maior prevalencia nas súas prioridades políticas ao descenso demográfico. Este artigo analiza os esforzos fracasados de mobilización territorial desde 2016, de varios actores, para influenciar as definicións e mapas da estratexia demográfica de España, e as prioridades da Política de Cohesión da UE coa finalidade dabusca de rendas. Examina os límites da articulación de intereses territoriais, dentro de España e en toda a UE, cando a formulación dun problema territorial non consegue facer coincidir diferentes prioridades e enfoques.

"España Vaciada" e os límites da mobilización territorial en España e na UE INTRODUCIÓN A metade da poboación europea de 2040 vivirá en rexións en declive demográfico (European Commission, [EC] 2022a). É un tema que pouco a pouco foi gañando protagonismo na axenda europea, xa que os aspectos territoriais do despoboamento son, cada vez máis, vistos como unha categoría separada do tema máis amplo do envellecemento ou do "cambio demográfico", que conta cunha Vicepresidencia da Comisión desde 2019 (European Commission, 2020).Un impulsor clave desta tendencia é a articulación dos intereses territoriais a nivel da UE, que representan, ou afirman representar, áreas “que quedan atrás” (Hepburn, 2016). O declive demográfico está xeneralizado en Europa e é difícil de enmarcar, en termos de políticas, especialmente se non se axusta cos urxentes obxectivos políticos e sociais da emerxencia climática e a economía dixital, que son as prioridades da presidenta Von der Leyen (Von der Leyen, 2019; Sabato e Mandelli, 2020) e cunha asignación eficiente de fondos públicos, o que na terminoloxía da Cohesión da UE se coñece como concentración temática e adicionalidade. Partindo do modelo de institucionalismo centrado nos actores da UE (Sharpf 1997; Pazos-Vidal 2019a), este artigo trata de analizar como varios actores territoriais españois pretenderon enmarcar, a efectos da busca de rendas, unha definición da UE de áreas demograficamente en declive, no ciclo político e de negociación da Política de Cohesión da UE e as normas de axudas de Estado para 2021-2027. Examinaranse as diferentes formas de mobilización territorial en España cara á UE ao redor desta cuestión, e tratarase de comprender a súa,en principio exitosa, pero na práctica limitada, capacidade para articular unha demanda coherente. A mobilización territorial cara á UE adoita implicar a formación de redes de temática territorial e redes de defensa (Adshead, 1996; Dowding, 1995) a nivel de Estados membros (EM), e a súa posterior capacidade para artellar coalicións multinivel a nivel da UE con actores territoriais doutros EM ou asociacións paneuropeas, xa sexa a través dunha coalición multinivel estruturada "Tipo I" ou unha coalición "Tipo II" máis flexible,como se define na tipoloxía de Hooghe e Marks (2003). O reto das zonas en despoboamento, que debería atinxir fundamentalmente ás políticas e ó investimento público domésticos, pasou rapidamente desde España ao nivel europeo, en parte pola rixidez do cambio de políticas a nivel interno, pero tamén pola abundancia de recursos económicos e políticos potencialmente dispoñibles no nivel comunitario. O artigo 3.3. do Tratado da Unión Europea encarga á UE que aborde a cohesión territorial. A súa Política de Cohesión, con máis de 300.000 millóns de euros foi, polo menos antes da COVID-19, a maior política de desenvolvemento territorial do mundo (McCann e Varga, 2015). Nembargantes, nunca abordou especificamente o declive demográfico como unha variable independente para a asignación de recursos da UE, separada dos principais criterios de asignación que desde hai décadas son o crecemento do produto interior bruto (PIB) per cápita ou o desemprego (Bachtler et al., 2019). Este é un caso moi práctico das dificultades para definir un problema de política pública (“framing”, tal como se concibe en Goffman, 1974), cando tal definición terá consecuencias distributivas directas (“pork barrel”, como o definiron Ellwood e Patashnik, 1993) para os distintos emprendedores de políticas (Kingdon, 1984); xa que a percibida asimetría de intereses á hora de beneficiarse dunha política pública, dificulta que eses actores se fusionen en torno a un tema común ou unha rede de defensa. O declive demográfico está implicitamente contido nas diversas formas de mobilización territorial a nivel paneuropeo, é dicir, as organizacións paneuropeas que buscan influír na política rexional ou de cohesión da UE, en concreto nos advocacy networks que representan illas, redes, zonas de montaña, zonas rurais-urbanas, áreas periféricas, desindustrializadoras, etc. (de Martino 2021; Guderjan e Verhelst, 2021). Aínda que os tratados da UE (Artigo 174 do Tratado de Funcionamento da Unión Europea [TFUE]) recoñecen desde hai tempo as zonas en declive demográfico como territorios que, en principio, requiren apoio da UE, só en Escandinavia as normas e políticas específicas comunitarias reflicten a situación particular deses territorios, con políticas e financiamento específico, que os gobernos finlandés e sueco negociaran cando ingresaron na UE en 1995. Reflectindo ese precedente, e a raíz dunha crecente onda de preocupación pública e de mobilización territorial arredor do despoboamento pola “España Baleira”, este tema gañou un gran protagonismo en España, en termos de mobilización territorial, influencia sobre políticas, emprendemento político e, en definitiva, busca de rendas (Pinilla e Sáez, 2017), en moito maior grao que outras partes de Europa con áreas de similar ou moito maior declive demográfico. Este problema de economía política non só se aborda en termos da súa definición, senón moi particularmente con mapas. Trátase de definir unha nova xeografía que sexa recoñecida a nivel comunitario para o acceso ao financiamento da Cohesión da UE, ou a condicións preferenciais na concesión de subvencións públicas (normas de axudas de Estadoda UE). Noutras palabras, trátase de definir novas eurorrexións: establecer nas políticas, lexislación e fondos comunitarios, cales son as zonas demograficamente en declive e cales son os apoios que deben recibir especificamente, do mesmo xeito que existen mapas oficiais de financiamento comunitario ou de axudas estatais para as rexións fronteirizas subvencionables (Galicia-Norte de Portugal, por exemplo), espazos interrexionais (Área Atlántica, Noroeste de Europa) ou áreas macrorrexionais da UE como as do Danubio, Báltico, Alpino, etc. (Noferini et al; 2020). Definir un mapa amplamente aceptado para describir rexións en declive demográfico ilustra a xeografía dun problema, e axuda a defender o seu recoñecemento no proceso de toma de decisións políticas mediante a ordenación das regras que establecen a subvencionabilidade dos fondos públicos, europeos, nacionais ou locais (Zerbinati, 2012). Parafraseando a Williams (1995) quen defina algo posúeo: a política pública como rent-seeking. De aí que a mobilización territorial poida reducirse a unha competencia entre definicións e mapas alternativos. Definir un problema de política pública, non precisa só de facer campañas de abaixo cara arriba, senón que, en última instancia, depende de que o nivel político e as súas institucións o recoñezan como un problema público, configuren as políticas públicas (Easton, 1965) e identifiquen os beneficiarios, incluíndo a focalización espacial. Non obstante, isto contrasta a miúdo coas dependencias e inercias das políticas anteriores e a súa inflexibilidade para abordar un problema novo (Krasner, 1984) ou, coma neste caso, abordar dun xeito diferente un problema de longa duración. Este artigo comprobarao concretamente na mobilización territorial española cara á UE, e o impacto na configuración dos Fondos de Cohesión da UE e as normas de axudas de Estado 2021-2027. Este estudo ten como obxectivo abordar as seguintes preguntas de investigación: Q1. En que medida a agregación de intereses fronte á competencia de intereses entre os axentes territoriais pode configurar as políticas públicas de España e da UE para apoiar os territorios en declive demográfico para o período de programación da UE 2021-2027? Q2. En que medida os marcos políticos, as estratexias e o financiamento españois e da UE existentes e novos, son capaces de superar a dependencia de camiños para atender ás necesidades específicas dos territorios en declive demográfico no contexto da Política de Cohesión da UE e as axudas estatais 2021-2027? Para abordar estas dúas cuestións, farase unha análise diacrónica a partir de 2016 -xa que este ano marca o momento no que a relevancia desta cuestión e as súas repercusións no ámbito comunitario comezaron a ser realmente destacadas en España-, a dous niveis: - No ámbito doméstico español, unha avaliación da capacidade do actor territorial para organizar e influír no pensamento político, mentres o Goberno español intenta definir os elementos de financiamento e axudas estatais da UE na primeira “Estratexia Nacional contra o Reto Demográfico” (Gobierno de España, 2019a) e a súa eventual tradución en políticas públicas e solucións de financiamento, en parte a través dos Fondos Estruturais da UE e o Next Generation EU coma resultado do COVID-19. - A nivel comunitario, unha avaliación da capacidade dos devanditos actores territoriais españois para agregar intereses a nivel comunitario e influír na conformación da política post-2020 e das prioridades de financiamento do marco da política de cohesión da UE, tanto no que se refire aos Fondos Estruturais e de Investimento Europeos (EIE) 2021-2027 e as Directrices de axudas de Estado con finalidade rexional. 2. INVESTIGACIÓN E CUESTIÓNS METODOLÓXICAS A observación participante desde 2016 será a base deste traballo: o autor foi participante e actor en partes clave das campañas a analizar. Seguindo o modelo proposto por Dupeyron (2008) traballou de preto e asesorou, de xeito simultáneo e pro bono, a todas as coalicións e actores descritos neste artigo, como participante que tamén observa, seguindo a clasificación proposta por Yin (2010). Como afirma Jorgensen (1989, pp. 64-65) este rol de insider ten vantaxes únicas no acceso á información pero require ser capaz de compartimentar ambos os roles e reunir información con rigor. Con todo, dado que esta cuestión é de gran visibilidade pública, con abundantes fontes citadas nesta investigación que poden ser verificables de forma independente, o autor considera que, en conxunto, os beneficios de engadir luz a un tema de investigación académica aínda non explorado, superan as posibles preocupacións sobre a obxectividade. De feito, esta investigación pode ser útil para provocar un interese máis amplo sobre este tema para a futura literatura académica sobre economía política, xeografía económica e ciencia política. O foco será abordar a análise de redes e partes interesadas, centrándose e partindo dun pequeno grupo de actores e coalicións territoriais españois que denominaremos 'Soria', 'Zamora', Áreas Escasamente Poboadas do Sur de Europa, en inglés, Southern Sparsely Populated Areas (SSPA) e a autodenominada Serranía Celtibérica, identificando redes e coalicións, e analizando o seu impacto nas decisións de políticas públicas en España e a nivel comunitario. Neste sentido, é importante aclarar que o foco nestes catro actores débese a que centraron especificamente a súa defensa na conformación das normas comunitarias, xa sexa co obxectivo de influír na posición negociadora da UE do Goberno español, ou defendela directamente nas institucións comunitarias. Pola contra, organizacións máis grandes e cada vez máis influentes (como a Coordinadora de la España Vaciada) ou os novos partidos provinciais (como Teruel Existe) si foron incorporando progresivamente estas demandas cara ao cambio de políticas da UE, pero dun xeito máis reactivo, ao estar moito máis centradas na conformación de políticas domésticas que nas da UE. 3. RELEVANCIA DO TEMA España é atípica xa que, a pesar de non ser, de lonxe (European Commission, 2020), o EM que está a sufrir o declive demográfico máis severo nunha parte importante do seu territorio (España Vacía) é, con todo, o que esteproblema alcanzou os máis altos niveis de conciencia pública e, pola contra, ocupa un lugar moi destacado na axenda político-partidaria. Ademais, o “despoboamento”, como se coñece coloquialmente a esta cuestión, enténdese habitualmente no discurso público español principalmente como un problema de dereitos e cohesión territorial, e non só como un subproduto espacial das decisións económicas e laborais dos actores individuais e económicos. Coa rápida urbanización posterior a 1936-1939, en 2018 máis do 80% da poboación vivía nas áreas urbanas que conforman o 20% do territorio (Gobierno de España, 2019, p. 76). Ademais, o 65% dos españois urbanos e rurais viven en pisos, a segunda maior proporción da UE (Oficina Estatística da Unión Europea [Eurostat] 2022), esta vida vertical reflicte non só unha urbanización moito máis rápida e tardía que o resto de Europa Occidental (Gobierno de España, 2019a) senón tamén a ascendencia dos patróns de vida urbana, mesmo nas zonas rurais. A pesar desta tendencia, o despoboamento leva moito tempo na conciencia colectiva coma unha cuestión política (Delibes, 1978). A súa recente preeminencia, porén, comezou coa acuñación do termo “España vacía” dedel Molino (2016) que xerou todo un novo xénero de ensaio (Cerdá, 2017; Andrés Cabello, 2021) e mesmo literatura (Gascón, 2020; Lorenzo, 2020). A chegada da democracia en 1978 e a integración de España na UE supuxeron a expansión do benestar e dos servizos nas zonas rurais e urbanas intermedias (é dicir, capitais de provincia e cidades de arredor de 100.000 habitantes), pero isto reverteuse drasticamente no cambio de milenio (Gobierno de España, 2019b). Isto é consistente coas tendencias mundiais cara á metropolización e a especialización territorial (Aurambout et al., 2021) A acuñación por del Molino de “España Vacía” reflectiu un estado de ánimo agochado na conciencia pública española e que, involuntariamente, xerou toda unha dinámica político-social baixo a bandeira dun novo neoloxismo creado en 2019: “España Vaciada”. O cambio de adxectivo suxire que o despoboamento foi unha opción política premeditada que a política pode reverter. Niso España tamén é peculiar, porque esta nova divisoria centro-periferia e rural-urbano (coma no modelo de Lipset e Rokkan de 1967) non só alimenta os movementos de dereitas duras en todo Occidente, nos chamados ”lugares que non importan” ou “Xeografía do descontento” (Dijkstra et al; 2018), senón que tamén fixo emerxer partidos localistas, centristas e progresistas centrados no despoboamento: o partido VOX comezou a ter éxito electoral en 2018 e para 2020 era o terceiro partido de España, gobernando en coalición Castela e León desde 2022, unha das rexións máis grandes e de rápido despoboamento de Europa (Modino e Pardo Fanjul, 2020). Nembargantes, xunto co veciño Aragón, tamén se produciu recentemente a aparición de partidos políticos provinciais exitosos electoralmente (Soria Ya e particularmente Teruel Existe). A peculiaridade española respecto Europa son estes actores territoriais reformistas que protestan expresamente contra o despoboamento e que xa chegaron ao nivel autonómico e estatal, moitas veces despois de anos, cando non décadas, de activismo predominantemente local (Amézaga e Marti, 2012): Teruel Existe gañou un deputado nas eleccións xerais de 2019 -o primeiro para un partido provincial, sendo clave para apuntalar o goberno de coalición en minoría- e Soria Ya (representando á provincia menos poboada de España) acadou tres parlamentarios nas autonómicas de Castela e León de 2022. Esta é a terceira vaga de "nova política" española, tras a chegada desde 2014 de Podemos, Ciudadanos e logo de VOX, sobrepasando 30 anos de imperfecto bipartidismo PSOE/PP máis nacionalistas cataláns/vascos/galegos (Torcal e Christman, 2020; Barbeito e Iglesias,2021; Rotger, 2020). Xunto con Cuenca (rexión de Castela a Mancha), estas provincias forman parte da cordilleira do Sistema Ibérico, e os seus movementos locais son os alicerces máis visibles dunha nova plataforma a nivel español chamada tamén “España Vaciada”. Porén, estes movementos convertidos en partidos son só os máis visibles dunha serie de actores territoriais contra o despoboamento. Outros actores territoriais máis modestos centráronse fundamentalmente en influenciar as definicións legais dos bens e políticas públicas comunitarios post-2020. Este traballo centrarase nestes últimos. A UE sempre tivo un impactodesproporcionado no marco das políticas españolas de desenvolvemento territorial, urbano e rural, xa que España é un dos principais beneficiarios dos Fondos Estruturais, incluído o Desenvolvemento Rural ( European Commission, 2022a). En España, un problema de política pública tende a definirse como un concepto xurídico en primeiro lugar, e só auxiliar como económico, reflectindo o peso do legalismo de orixe francesa sobre a Nova Xestión Pública, predominante noutros países (Pollit e Bouckaert, 2011). A loita contra o despoboamento non é unha excepción (Fernández Tomás et al., 2012). En España esta problemática abórdase fundamentalmente como dereitos e obrigas que deben ser recoñecidos -mediante definicións e mapas- a nivel nacional e comunitario (aplicación do obxectivo de Cohesión Territorial do Tratado da UE, cf. Margaras, 2016) e que deben ser abordados modificando as regras existentes (Vernis et al; 2022). Esta dependencia excesiva española de "Europa" fai que as políticas públicas españolas (e os axentes territoriais que fan campaña) sexan reféns das inercias que existen nas institucións europeas. Isto concirne particularmente á relación entre as comunidades políticas arredor da Dirección Xeral de Política Rexional e Urbana( DG REGIO) e da Dirección Xeral de Agricultura e Desenvolvemento Rural(DG AGRI) da Comisión Europea [CE], cunha dinámica interinstitucional que reflicte moito o modelo de maximización da utilidade burócrática de Niskanen (1971). 4. ANÁLISE DAS PARTES INTERESADAS Aínda que Soria Ya e Teruel Existe son os signos máis visibles desta crecente mobilización territorial española contra o despoboamento da España interior, este traballo pretende tamén abarcar o ecosistema organizativo dos actores territoriais cuxa incidencia e iniciativas políticas, eventualmente, se traducen no ámbito das políticas públicas, especialmente tendo en conta a frecuente postura reactiva das institucións tanto españolas como comunitarias en torno ao despoboamento. Aínda que existen outros actores territoriais influentes (por exemplo a Rede Española de Desenvolvemento Rural), a efectos da definición de zonas de despoboamento no Fondo de Desenvolvemento Rexional (FEDER) da UE e das axudas de Estado a finalidade rexional, os principais actores foron a campaña iniciada polo alcalde de Soria (que chamaremos campaña 'Soria'), SSPA (é dicir, as organizacións empresariais de Teruel, Soria e Cuenca), a Deputación de Ourense e a denominada Mesa Nacional de Deputacións contra o Despoboamento que liderou a Deputación de Zamora (vid. Táboa 1). A do alcalde de Soria (capital de provincia máis pequena de España, con menos de 40.000 habitantes) foi a campaña máis política. Aproveitou a xanela de oportunidade –usando o termo de Tarrow (1988, p. 77)- e o acceso institucional derivado de ser membro da Xunta Directiva da Federación Española de Municipios e Provincias (FEMP) e, a través disto, do Consello de Municipios e Rexións de Europa (CEMR), onde foi vicepresidente durante o tempo observado. Isto garantiu que a FEMP e, en particular, a CEMR asumisen a propiedade deste tema, dando acceso directo ao Comité das Rexións (CDR) da UE, a asemblea territorial que reúne unha selección de membros electos subnacionais, nomeados polo goberno de cada EM. O CDR benefíciase do estatus institucional e ten un acceso privilexiado á elaboración de políticas da UE e ás negociacións lexislativas interinstitucionais a nivel da UE a determinadas áreas da UE que se achegan ás súas competencias, como a Política de Cohesión (Piattoni e Schönlau, 2015; Pazos-Vidal, 2019a). Á súa vez, isto permitiu influír nas negociacións do Parlamento Europeo nos Fondos Estruturais 2021-2027, fundamentalmente a través dos eurodeputados españois. Estes foron fundamentais para enmarcar a primeira definición do que é un territorio subrexional (provincial ou local) en declive demográfico, para os efectos de priorizar as asignacións de fondos estruturais (ou, máis concretamente, o Fondo Europeo de Desenvolvemento Rexional, FEDER) no Regulamento que define o Período de financiamento 2021-2027. Por simplicidade, chamarémoslle a esta iniciativa 'Soria'. Sería esaxerado chamala coalición multinivel europea do tipo II de Hooghe e Marks (2003), xa que moitos dos actores non estaban en contacto directo entre eles, nin sequera eran conscientes de formar parte dun grupo, xa que a súa implicación foi secuencial e diacrónica. Tampouco chegarían ao estado de issue network senón que, como moito, poderíaselles definir coma unha comunidade epistémica moi pouco estruturada. A nacionalidade común de moitos membros foi un vencello fundamental, xa que todos eran conscientes da importancia do tema do despoboamento no ámbito público español.Serranía Celtibérica é un pequeno pero activo grupo de defensa territorial arredor do profesor Burillo Mozota (2020) xunto coa investigadora Burillo Cuadradoet al. (2019). Este intento de emprendemento territorial surxe tanto dun interese investigador e de defensa de políticas públicas coma dun interese material en definir unha xeografía determinada no eido das políticas públicas (gerrymandering). É un bo exemplo de como con recursos limitados, pero baixo o manto da autoridade académica e o uso de mapas, os actores territoriais poden ter un efecto desproporcionado no discurso público. Aínda que, como veremos, isto non se traduza necesariamente en decisións de políticas públicas concretas. A iniciativa de ´Zamora´, máis explicitamente, da súa Mesa Nacional das Deputacións contra o Despoboamento (Pazos-Vidal, 2021a) é un intento de mobilización territorial de parte do medio cento de entes territoriais intermedios de España a fin de definir o problema do despoboamento, fundamentalmente para tentar influenciar a implementación a nivel español e autonómico da nova Política de Cohesión da UE e de axudas de Estado 2021-2027. Zamora é a provincia de España, e case de Europa, cun máis rápido declive demográfico. Estímase que diminuíu un 10% en 2010-2020 e farao nun 18% máis ata 2050 (Gobierno de España 2021a, p.257). É un exemplo da capacidade das institucións territoriais para o emprendemento político: unha soa Deputación pode liderar unha coalición territorial moito máis ampla. Pola contra, a natureza político-partidaria e o marco institucional dificultan a articulación deste deste tipo de actores territoriais. A Deputación de Ourense é clave neste relato. Como Zamora, é un dos territorios en declive máis rápido de Europa Occidental (Copus et al; 2020). Tamén é un bo exemplo de que os actores non son unitarios. O seu liderado político utilizou a súa pertenza á Xunta de Goberno da FEMP e á presidencia ourensá de Partenalia, unha pequena rede territorial paneuropea (aínda que principalmente española) para influír de forma autónoma nas decisións da UE, aínda que non necesariamente de forma positiva -vide infra-. Separadamente, e máis ben de xeito autónomo do plano político, os seus emprendedores políticos cooperaron con ´Soria´ e, máis abertamente, coa campaña de ´Zamora´.Southern Sparsely Populated Areas (SSPA) é un actor significativamente diferente, xa que especificamente naceu co obxectivo de influír na axenda da UE (o seu nome está en inglés no orixinal) e non procede do sector público, senón das federacións provinciais de Soria, Teruel e Cuenca da patronal española Confederación Española de Organizacións Empresariais(CEOE) (actor clave no modelo corporativista español de negociación colectiva). Son as provincias con menor densidade de España (Copus et al., 2020). A SSPA ten como obxectivo buscar o recoñecemento a nivel da UE para aquelas tres provincias, que replique as vantaxes das rexións despoboadas de Suecia e Finlandia (Northern Sparsely Populated Areas, [NSPA]) fondos EIE, axudas estatais e cooperación territorial. Partindo de programas piloto anteriores -por exemplo: o programa de cooperación transfronteiriza“INTERREG Laponias Conectadas”, (Núñez Tortosa, 2018)- SSPA busca aglutinar territorios semellantes no sur de Europa (Grecia, Croacia). Na práctica, é unha campañaespañola para dar forma á axenda da UE e, a través dela, a programas españois financiados pola UE e axudas estatais (SSPA, 2020a). Non é casual que moitas destas iniciativas teñan a súa orixe naCordilleira Ibérica do nordeste de España, coincidente coa chamada Serranía Celtibérica, ou ´Laponia española´. Os seus problemas atravesan as fronteiras rexionais. Isto é problemático nun sistema político moi politizado con partidos moi reticentes a solucións interrexionais (de la Peña Varona e Mondragon Ruíz de Lezana, 2021; Vila Lage et al., 2020). Cuenca, Teruel e Soria pertencen a tres rexións diferentes gobernadas por un dos dous grandes partidos. Como reacción ao seu problema común e á conciencia de que as fronteiras rexionais adoitan impedir a cooperación interrexional dentro de España (Vila Lage et al; 2020), estas provincias presentan desde hai tempo un grao de mobilización territorial e de cooperación interterritorial pouco común en España (Pazos-Vidal, 2022), incluíndo Ourense e Zamora; de feito, cando os primeiros lograron incorporar a súa campaña á axenda nacional xurdiron iniciativas imitadoras noutros lugares. Aínda que este relato xirará en torno ás campañas mencionadas anteriormente, outras organizacións nacionais ou comunitarias que operan de forma autónoma con respecto a elas, teñen un papel de apoio, habilitación ou dificultade. A nivel español, destaca El Hueco, tamén soriano: metade organización non gubernamental (ONG) (orixinariamente unha asociación de cooperación para o desenrolo), metade empresa social e coworking, é a organización máis transversal e intersectorial, ata o punto que é capaz de aglutinar (maio 2021) ao presidente do goberno, ao líder da oposición e a todos os partidos nun seminario en Soria sobre o “rural proofing”. Celebra anualmente a maior feira de España sobre iniciativas contra o despoboamento (Vernis, 2021). Desde o ámbito académico, a primeira Cátedra Española sobre Despoboamento na Universidade de Zaragoza (os profesores Sáenz e Pinilla) e a Catedrática de Xeografía da Universidade Complutense Mercedes Molina (2019) contribuíron a poñer en valor os temas dos “territorios problema” e, ás veces, implicarse nas campañas de SSPA e ´Soria´, respectivamente. Os actores non son unitarios e iso é aínda máis certo no caso da FEMP e da Rede Española de Desenvolvemento Rural (REDR). A primeira tiña a súa propia campaña, cunha Comisión demográfica que funcionaba separadamente dos grupos ´Soria´, ´Zamora´ e ´Ourense´, a pesar de varios intentos de vinculación coa FEMP, en cuxa Xunta de Goberno se sentaban os líderes políticos de Soria e Ourense. Seguindo a lóxica da acción colectiva (Olson, 1971) a FEMP busca exercer e manter o seu propio vínculo privilexiado e rent-seeking verbo do Goberno e do Parlamento español. REDR, traballando en conxunto co Ministerio de Agricultura, intentou influír na axenda, maiormente no relativo á Política Agrícola Común da UE e a súa vertente de desenvolvemento local (LEADER), de cuxa comunidade política forma parte, moito menos cara á Política de Cohesión. A nivel da UE, as redes paneuropeas Euromontana e RED forman parte firmemente da comunidade de políticas da PAC. A Conferencia de Rexións Periféficas e Marítimas (CPRM) céntrase nas rexións periféricas -despoboadas ou non- e é comunidade da Política Rexional da UE e busca beneficios para os seus propios afiliados (Euromontana, CPMR, NSPA,2020; Pazos-Vidal, 2019b). Noutras palabras, estas campañas españolas poderían contar con certa simpatía, pero non cun apoio activo. Por último, as Institucións da UE (Comisión, Consello da UE e Parlamento), o Goberno español e, en particular, a súa Oficina do Comisionado e posteriormente Secretario Xeral contra o Reto Demográfico (xunto cos 17 gobernos autonómicos, que administran a metade do gasto público de España e teñen amplas competencias en desenvolvemento económico e servizos sociais) non son, contrariamente ao paradigma pluralista de Dahl (1961), unha caixa negra que simplemente medie entre intereses territoriais diversos. Os gobernos central e autonómicos e a Comisión teñen axendas institucionais propias, inercias e silos herdados do pasado. Por brevidade, comentaranse as súas accións e prioridades como parte do relato que agora seguirá. 5. ORIENTACIÓN ESPACIAL A “España Vacía” de del Molino (2016)puxoen marcha,sen querelo, todo un movemento político-social que se transformou en “España Vaciada” en 2019, cando moitos actores territoriais comezaron a unirse para organizar unha gran manifestación, daquela aínda interpartidaria, en Madrid (Pazos-Vidal, 2019b). Pronto, seguindo o modelo de Teruel Existe e Soria Ya xurdiu unha plataforma estatal e núcleo de federación de partidos locais (España Vaciada, 2021). Esa transformación terminolóxica non é inocente, como tampouco o foi o intento do grupo Serranía de crear o termo demonastasia para cualificar o que coloquialmente en España se coñece como “despoboamento” (Burillo Cuadrado, 2019). Ambos neoloxismos teñen connotacións políticas, ao pretender presentar o abandono de grandes áreas de España como actos conscientes dos decisores políticos e económicos. En paralelo, xurdiron definicións e mapas en competencia. O uso de mapas é clave para articular unha definición do problema e proporcionar unha ferramenta de campaña visualmente potente. O primeiro destes mapas en competencia foi o de Serranía de 2017 (Burillo Mozota, 2020; Figura 2). O descenso poboacional a nivel municipal revela unha xeografía de España oculta nos mapas baseados en provincias e Comunidades Autónomas. O seu mapa pretende definir unha nova macrorrexión para configurar unha nova identidade compartida desa Serranía Celtibérica para a planificación de políticas e a busca de rendas. Este mapa, como expresión visual da campaña, tivo un gran éxito na mobilización da opinión pública e é utilizado con frecuencia polos medios. De xeito revelador, SSPA, en lugar de apoiarse sobre o mapa de Serranía, decidiu crear un novo, o "Mapa 174" en 2020 (SSPA, 2020b), (Figura 3) Isto refírese ao mencionado artigo 174 do TFUE, xesto sintomático da tendencia en España de usar marcos legais, políticos e financeiros da UE para afrontar problemas de políticas públicas domésticas. Ambos mapas son compostos (escollen e combinan un conxunto de variables e ponderacións) tendo motivacións políticas: buscan un recoñecemento máis amplo do despoboamento a escala española e europea, pero sempre priorizando os seus territorios respectivos. O mesmo cálculo de orientación espacial e busca de rendas estivo detrás da campaña que chamamos "Soria" que conseguiu a primeira definición de áreas demograficamente en declive no FEDER (Figura 4). Redactouse en xuño de 2018 como emenda lexislativa ó proxecto de regulamento FEDER. A súa xénese comentarase a continuación. É unha definición moito máis ampla e xeral ca que se podería deducir dos mapas anteriores. Isto foi un acto consciente dos seus redactores. Dado o carácter multinivel e disperso do proceso decisorio comunitario, unha definición máis xeral inserida do Regulamento FEDER 2021/1058 (Pazos-Vidal, 2021b), que fixa a elixibilidade dos fondos FEDER para o período 2021-2027, obtería un maior número de territorios potencialmente beneficiarios (vide mapa na Figura 6) co fin de, en teoría, poder aglutinar un amplo número de actores territoriais en Europa. 6. RESPOSTAS GOBERNAMENTAIS E DA UE Nomear algo non é un acto inocente. Ao contrario das campañas que buscan rendas, as institucións que as outorgan teñen que equilibrar as demandas competitivas de moitos outros grupos de interese, e intereses territoriais moito máis amplos (envellecemento, metropolización, etc.) que o do despoboamento. Por iso, en lugar de “despoboamento”, o Goberno español prefire falar de “Reto Demográfico”. A UE prefire “demografía” ou “cambio demográfico”: desde 2019 existe unhaVicepresidencia de Democracia e Demografía na Comisión Europea. Ironicamente, este termo fora posto en valor no 2018 polo informe parlamentario da eurodeputada Iratxe García (Parlamento Europeo, 2017), a pesar de que en certa medida García formaba parte da coalición 'Soria'. Así mesmo, nin o Goberno español nin a Comisión buscaban activamente unha definición máis restrinxida que a que figura no artigo 174 TFUE. Iso non significa, porén, que se limitasen a reaccionar ante as presións dos diversos intereses territoriais. Ambos exerceron un considerable grao de emprendemento político. No caso do Goberno español, o foco no "reto demográfico" foi inicialmente reactivo, xa que na Conferencia de Presidentes dos 17 líderes autonómicos, solicitaron que o despoboamento se convertese nunha prioridade de Estado. O presidente do Goberno Mariano Rajoy (dereita) deu curso a esta demanda en xaneiro de 2017 ao crear a figura do Comisionado dentro da Presidencia do goberno (Real Decreto 40/2017, de 27 de xaneiro). Este xesto foi tamén unha resposta á daquela crecente demanda da opinión pública, pero tamén foi un subproduto da discusión, aínda sen resolver, sobre a financiación autonómica. Este é un asunto moi delicado que, feito inusual en España, é capaz de xerar alianzas que superen o pesado partidismo da política territorial española (Fernández Albertos e Lago , 2015). O declive demográfico e a dispersión xeográfica son un dos principais elementos do debate. Non obstante, coa constitución da nova coalición de minorías de esquerdas a principios de 2018, a postura do Goberno pasou de reactiva a proactiva. A nova Comisionada elaborou desde cero as que se converteron nas primeiras Directrices Nacionais contra o Reto Demográfico, aprobadas polo Consello de Ministros pouco antes das eleccións anticipadas dese ano, en abril de 2019 (Gobierno de España, 2019a). Estas directrices non foron aprobadas polos líderes territoriais, senón que simplemente se deron por informados na XXIV Conferencia de Presidentes de Salamanca, en xullo de 2021. Implicitamente non aceptaron que as directrices fosen a base dunha Estratexia nacional vencellante para eles. As directrices implementaranse a través do “Plan de 130 Medidas” (Gobierno de España, 2021c), elaborado a raíz do COVID-19, e financiaranse polo paquete de financiamento extraordinario da UE, Next Generation EU (NGEU), comprometendo ata 10.000 millóns de euros a proxectos de despoboamento en España. Resulta revelador que non exista unha definición específica de "despoboamento" nestes documentos gobernamentais. Dito todo isto, estes distintos mapas e definicións existen dun xeito separado pero simbiótico: o mapa de Serranía foi a inspiración para o intento do grupo de ´Soria´ de introducir no Regulamento FEDER unha definición legal de zonas demograficamente en declive. Por outra banda, a campaña ´Soria´ estivo en estreito contacto coa Comisionada do Goberno namentres o seu equipo elaboraba as devanditas directrices. Dous mapas incluídos nesas directrices baséanse na definición ´Soria´, xa que para daquela xa se agardaba que fose incluída no Regulamento FEDER. co fin de orientar espacialmente os fondos de desenvolvemento rexional da UE. Pola contra, e a pesar da alta visibilidade mediática da campaña da Serranía,o seu mapa nunca tivo aceptación polo Goberno español ao xulgar que fora promovido por unha campaña pouco representativa, cun mapa cuxos límites eran demasiado amplos e demasiado alleos aos límites administrativos existentes, para que fose aplicable. O mesmo podemos dicir do Mapa SSPA 174, elaborado en outubro de 2020 (SSPA, 2020a) cando as negociacións do fondo da UE estaban a piques de concluír, polo que máis que influír na política e na formulación lexislativa da UE, seguindo o exemplo de Serranía, a súa elaboración tivo maiormente unha finalidade de buscar ampliar a visibilidade de SSPA na súa busca de rendas a nivel español. 7. CAMPAÑAS A NIVEL DA UE No seu séptimo Informe sobre a Cohesión de 2017, a Comisión Europea European Commission, 2017) introduciu o descenso demográfico como un tema potencialmente significativo para o período de programación 2021-2020 dos Fondos Estruturais. Co fin de garantir a mobilización dos gobernos rexionais en apoio da Política de Cohesión da UE, en particular a dos EM grandes ou contribuíntes netos, ao comezo do deseño de cada futuro orzamento plurianual da UE, é unha táctica recorrente da DG REGIO presentar un novo tema que poida axudar a defender a continuidade da política rexional: retirada progresiva de fondos ás rexións afectadas pola ampliación de 2004, rexións en transición en 2014, etc. (Pazos-Vidal,2019a; Wobben,2021). O declive demográfico prometía ser un destes temas. Con todo, ao final, o proxecto de Regulamento dos Fondos EIE 2021-2027, presentado pola Comisión en maio de 2018, non incluíu nin a demografía como prioridade temática nin moito menos unha definición deses territorios. Que o despoboamento non fose abordado nos Fondos Estruturais foi o que fixo que a campaña de Soriapasara dunha argumentación política a un rol de lobby directo na UE. Utilizando o acceso privilexiado de membros desta campaña tanto no CDR (a través do ditame Rijsberman do 2018 (CDR, 2018)) coma de eurodeputados clave (españois) próximos ás negociacións lexislativas dos Fondos EIE, conseguiu introducir formalmente a definición mencionada anteriormente nas negociacións interinstitucionais da UE. Aínda que este proceso de influencia se describe en detalle en Pazos-Vidal (2021b), o que é relevante para este artigo é destacar as dinámicas e campañas multinivel en competencia que conformaron ese proceso. A definición de Soria conseguiu colarse nas negociacións porque era o suficientemente ampla como para lograr un efecto distributivo en toda a UE. Fundamentalmente, porque algúns dos seus promotores gozaban dun nivel de acceso institucional á toma de decisións que simplemente non estaba dispoñible para as outras campañas españolas. O movemento clave foi inserir a definición elaborada polo grupo ´Soria´ na posición oficial do CDR sobre o FEDER 2021-2027. A literatura amosa que a Política de Cohesión é un dos poucos dossieres nos que o CDR ten unha clara influencia no proceso de toma de decisións da UE (Wassemberg, 2020). Debido a que o Ditame Rijsberman (CDR, 2018) tiña un forte apoio interpartidario no CDR, facía politicamente aceptable que eses mesmos partidos paneuropeos puidesen integrar as propostas do CDR na posición negociadora da eurocámara. De novo, a conexión española xogou a favor da campaña de ´Soria´: os eurodeputados Iratxe García (socialista, Castela e León) e o conservador Ramon Luis Valcárcel, recente presidente autonómico de Murcia e do CDR antes das eleccións de 2019, e, tralas mesmas, co rol fundamental de Susana Solís (Ciudadanos, Asturias) e ponente na sombra da negociación do FEDER 2021-2027. Valcárcel e García foron os que inseriron a definición Soria/CDR no proxecto de informe parlamentario (Parlamento Europeo, 2019). Axudou que o relator fose o eurodeputado socialista italiano Andrea Cozzolino, sendo Italia un país que xa ten unha estratexia nacional para o que eles denominan Áreas Internas (Mantino e Lucatelli, 2016), que inspirou a emerxente estratexia demográfica española. Con todo, aínda que a conexión española foi un gran activo durante toda a campaña ´Soria´, tamén foi un inconveniente: estes eurodeputados tamén tiveron contacto coas outras campañas. Tanto Serranía como Ourense/Partenalia tentaron en setembro de 2018 -a través do Sr. Valcárcel ampliar a definición Soria/CDR para que reflectise e priorizase os seus respectivos territorios. Aínda que este lobby territorial múltiple nunca se levou a cabo en aberta hostilidade, case levou a que as distintas campañas se cancelasen mutuamente. Se non foi así, debeuse principalmente á postura de moitos eurodeputados, aceptando moitas propostas ambiciosas antes das inminentes eleccións de 2019, sabedores de que correspondería a un novo grupo de eurodeputados negociar á baixa a posición do Parlamento, para facela aceptable aos 27 gobernos centrais do Consello da UE. Así, os eurodeputados aceptaron a versión Ourense/Serranía que modifica a definición máis restrinxida de Soria baixando do nivel 3 da Nomenclatura de Unidades Territoriais para Estatísticas (NUTS3) de Eurostat (provincias, comarcas) a Unidades de Autoridades Locais (LAU) -concellos ou grupos delaes- engadindo un criterio suplementario e de menor densidade de poboación (Figura. 3). Asemade, e neste estado de ánimo preelectoral, ademais de acordar unha definición composta e moito máis laxa, os eurodeputados tamén adoptaron a súa posición negociadora oficial para destinar o 5 % das dotacións nacionais do FEDER (12.000 millóns de euros en toda a UE) aos territorios amparados por esta nova definición, imitando o precedente que xa existe desde hai décadas coa reserva de 5% do Fondo de Desenvolvemento Rural (FEADER) que obrigatoriamente debe usarse para o desenvolvemento local (LEADER). Unha vez que as negociacións do trílogo (Comisión, Parlamento e Consello da UE) comezaron con forza, tralo longo impasse debido ás restricións da pandemia en 2020, quedou claro que os E M non apoiaban nin a definición do Parlamento, e moito menos a reserva obrigatoria do 5% para despoboamento. Por varias razóns. Os representantes dos EM no Consello encargados dos Fondos EIE proceden principalmente dos ministerios de Facenda. A diferenza dos ministerios de desenvolvemento territorial, moitos dos seus funcionarios son auditores de formación e están centrados no juste retour: canto vai recibir o Estado e non tanto para que. Ademais, as negociacións do orzamento da UE fanse separadamente, e teñen precedencia verbo das negociacións dos Regulamentos que dispoñen como gastar os fondos. Aos EM nunca lles gusta que se lles impoña desde a UE unha nova definición de territorio prioritario, e moito menos unha asignación imposta pola UE que limitase a súa discrecionalidade financeira e política. Mesmo a posición do Goberno español nas negociacións foi ambigua, a pesar do apoio público á definición anteriormente descrita. Aínda que a recentemente creada secretaría xeral (baixo a nova Vicepresidencia para o reto demográfico) mostrouse solidaria en privado, o Ministerio de Facenda, non tivo unha actitude nas negociacións deste asunto que fose moi diferente da dos outros 26 EM. Ademais, a diferenza de España, onde o despoboamento é visto como un problema territorial, noutros EM isto apréciase principalmente a través do prisma da fuga de cerebros ou, como moito, un problema de perda de poboación a nivel nacional (sen preocuparse das súas consecuencias locais e rexionais). Mostra evidente disto foron o ditames do CDR Boc (relator romanés) eKarácsony (húngaro) e o Informe Buda (romanés) do Parlamento Europeo en 2019 e 2021 respectivamente (Pazos-Vidal, 2021b). A Comisión, tras non facer ningunha proposta demográfica no seu proxecto de Regulamento FEDER, sentiuse obrigada a defender a proposta orixinal, tal e como fora presentada. Chegou a amosar publicamente o seu escepticismo sobre a posición de Soria/CdR/Parlamento en xullo de 2019, argumentando que era unha definición demasiado aberta e non operativa, posicionándose claramente do lado do EM cuxo apoio necesitaba para outras partes das negociacións, que consideraba moito máis críticas para a supervivencia da Política de Cohesión.1 Non é de sorprender que a obriga do 5 % fora abandonada rapidamente no trílogo de setembro de 2020. Con todo, a definición si sobreviviu ata o acordo final, alcanzado en decembro de 2020. O prezo diso foi unha modificación adicional, e pasar do articulado ao Considerando 45, para reducir a súa obrigatoriedade sobre os EM.Se chegou a quedar no Regulamento foi porque a campaña ´Soria´, desde 2020 liderada case exclusivamente pola eurodeputada Solís, puido apoiarse ao longo dos trílogos dunha pequena estrutura de asesoría técnica. Usando datos e mapas propios da Comisión ou do Observatorio en rede da ordenación do territorio europeo (ESPON), nos trílogos de novembro a decembro de 2020 foi capaz de contrarrestar os intentos repetidos dos EM, Comisión e mesmo do resto dos eurodeputados presentes nas negociacións de descartar este tema completamente, para poder avanzar nas negociacións. Así, a campaña ´Soria´tivo éxito polo seu acceso privilexiado ás negociacións e un uso bastante robusto da lóxica de acción colectiva de Olson (1971). Porén, unha vez máis a conexión española volveu ser un arma de dobre fío. Unha vez alcanzado o acordo en decembro de 2020 e coa definición Soria no Regulamento, as outras dúas campañas españolas (SSPA e Serranía) tentaronevitar o acordo ou, mellor dito, axustalo máis cara ás súas propias posicións. A súa argumentación, feita en público, fora que se trataba dunha definición demasiado ampla. Precisamente a razón pola que, tras unha loita moi desigual, finalmente fora aceptada polos EM e a Comisión. Esta argumentación alternativa, feita nun momento que era xa improbable que se voltase a reabrir o acordo, é en si mesma moi reveladora da natureza insular e non cooperativa da mobilización territorial española cara a UE. Que este enfoque español do despoboamento como problema territorial que precisa ser definido a nivel da UE non tivese maiores apoios a nivel paneuropeos pode deberse a unha serie de razóns: En primeiro lugar, a diferente noción de declive demográfico como problema citado anteriormente; o que en España se considera prioritariamente unha cuestión territorial noutros EM é visto como consecuencia de problemas socioeconómicos máis amplos e prioritarios. En segundo lugar, as campañas españolas non foron capaces de mobilizar outros intereses territoriais paneuropeos por mor das dependencias e dos silos da UE. O grupo escandinavo NSPA, aínda que simpatizaba, amosouse reacio a involucrarse abertamente neste asunto por medo a que afectase as disposicións do Tratado e políticas europeas que xa protexe o seu estatus. Non estaban especialmente interesados en que ningún outro grupo eclipsase a súa propia campaña. Outros grupos de defensa das zonas rurais como a Rede Europea de Grupos de Acción Local ELARD, Euromontana e Ruralité-Environnement-Développement (RED) estaban vinculados á comunidade de políticas arredor Política Agrícola Común da DG AGRI e doParlamento Europeo a través do intergrupo Zonas Rurais, Montañosas e Periféricas e pobos intelixentes (RUMRA). A súa prioridade para o período posterior a 2020 foi impulsar a Declaración de Cork –impacto rural das leis, aldeas intelixentes- cunha axenda territorial para o medio rural (Visvizi et al; 2019; Pazos-Vidal,2019b) que se impulsara como alternativa á axenda urbana da DG REGIO. Estas redes territoriais están moi influenciadas por actores territoriais franceses, centrados en influír na PAC. A pesar de que Francia se ve afectada polo despoboamento relativo á " diagonale du vide " reflectida á súa vez no movemento “gillet jaunes" (Pannier-Runacher, 2019), a súa comunidade política segue ancorada firmemente arredor da PAC. Así, estas redes non tiñan un incentivo para patrocinar axendas alternativas patrocinadas por organismos (españois) máis ben novos; por exemplo, SSPA chegou tarde á escena comunitaria e só en 2021 se uniu ao intergrupo RUMRA. Para as redes territoriais horizontais (Conferencia de Rexións Periféricas e Marítimas de Europa [CRPM], Eurocidades e outras) o despoboamento non era unha prioridade nos termos estreitos que defenden os promotores españois. Incluso o apoio do CEMR da campaña ´Soria´ foi bastante limitando. A defensa da definición foi esforzo exclusivamente español. Tendo en conta o reducido apoio e as diversas coalicións, que se acordase algunha definición, foi un éxito inesperado. 8. DESDE A ELABORACIÓN DE POLÍTICAS DE FINANCIAMENTO DA UE ATA A IMPLEMENTACIÓN DOMÉSTICA As prioridades políticas da UE cambiaron desde 2018. En 2014-2020, o Fondo de Desenvolvemento Rural (FEADER) da DG AGRI formaba parte do Marco Estratéxico Común que integraba todas as intervencións dos Fondos EIE. Todos, incluído o FEADER, debían aliñarse mediante un acordo de asociación a nivel nacional. Tamén era posible e se animaba a que os fondos FEDER, o Fondo Social Europeo e o FEADER se xestionaran a nivel territorial dun xeito totalmente integrado -ferramentas Interregional Territorial Investments (ITI), Community-led Local Development (CLLD), programas multifondo-.Con todo, en 2018 a DG AGRI decidiu retirar o FEADER da arquitectura dos Fondos EIE e integralo no Piar I da PAC (subvencións agrarias) a través dun único Regulamento da UE (Regulamento 2021/2115) e, a nivel nacional, a través dos novos Plans Estratéxicos nacionais da PAC (Pazos-Vidal 2019b; Bachtler et al; 2019). No seu lugar, AGRI promoveu a chamada Declaración de Cork 2.0 mediante un novo "Pacto Rural" lanzado en decembro de 2021 (Comisión Europea, 2021a), complementaria mais separada da Política de Cohesión da DG REGIO. O terreo cambiou de forma máis ampla coa nova Comisión Von der Leyen, en funcións desde novembro de 2019. A demografía converteuse inesperadamente non nunha cuestión de defensa de REGIO ou AGRI, senón de preocupar a toda a Comisión (Von der Leyen, 2019). Instalouse un novo vicepresidente da Comisión de Democracia e Demografía. Este cambio de paradigma foi patrocinado anteriormente polo Partido Popular Europeo (PPE) ao que pertence a Presidenta Von der Leyen (o declive demográfico como unha ameaza para o tecido social europeo). Aseméllase bastante á visión da crise demográfica defendida desde Europa do Leste e, en certa medida, á visión de "xeografías do descontento" anteriormente mencionada: de aí o vínculo entre demografía e democracia. Co apoio principalmente de AGRI, o vicepresidente Šuica lanzou en xuño de 2020 un Informe Demográfico -é dicir, non unha estratexia- (European Commission, 2020), e en xuño de 2021 unha “Visión a Longo Prazo para as Zonas Rurais” (European Commission, 2021b). Neste novo contexto, a nova definición de áreas demograficamente en declive no Regulamento FEDER, só se beneficiou marxinalmente. Aínda que agora era posible ter unha prioridade demográfica clara para orientar espacialmente os fondos da UE nos Acordos de Asociación nacionais (que establecen as grandes prioridades de investimento), e a nivel rexional a través dos Programas Operativos, a DG REGIOtiña dúas posturas respecto diso: a nivel de funcionarios, os seu emprendedores políticos intentaron finalmente aproveitar a definición coa elaboración en outubro dunhas "Boas prácticas para abordar o declive demográfico" para toda a UE para o FEDER 2021-2027, apoiándose nun estudo externo (Gloeksen e Böhme,2022) que permanece inédito.Con todo, no nivel político e alto funcionariado da DG REGIO, seguiuse tendo unha actitude tépeda verbo esixir abertamente aos EM que investisen cantidades significativas de FEDER en programas demográficos. O que si fixeron foi incluír o tema demográfico no novo 8º Informe da Cohesión (European Commission, 2022a). De aí que non sexa de estrañar que en España, dado o predominio do Ministerio de Facenda na programación dos EIE, se reproducise a mesma postura da Comisión (priorizar a absorción do Fondos Estruturaiss e de Investimento Europeos(EIE) ante o risco de que ao usar estes fondos para o despoboamento se convertese nun pozo sen fondo). Asemade, dos 17 gobernos autonómicos non se prevé que ningún programa operativo (que se presentarán á Comisión a mediados de 2022) teña unha prioridade demográfica e unha orientación espacial baseada na definición do FEDER. De feito, o Acordo de Asociación do Goberno español coa Comisión sobre a asignación de fondos estruturais 2021-2027 só prevé o descenso demográfico como unha posibilidade transversal e opcional que queda totalmente á discreción de cada rexión (Gobierno de España, 2022, pp. 201-202). Ademais, a pesar de que o Goberno español fixo do despoboamento unha prioridade política digna dunha Vicepresidencia (responsábel tamén de Transición Ecolóxica/Cambio Climático) os resultados foron limitados ata o de agora. Esta vicepresidencia ten unha función coordinadora das políticas demográficas do Goberno español, a través dunha subcomisión do Consello de Ministros e dunha Conferencia Sectorial coas 17 Comunidades Autónomas, e a devandita Oficina do Comisionado/Secretario Xeral, que alén do voluntarismo amosado conta cun orzamento de só 55 millóns de euros. A nivel político, a pesar de que moitas Comunidades Autónomas apostaron por Leis e estratexias contra o despoboamento, sobre todo Castela a Mancha, pero tamén Aragón, Galicia, Navarra, Castela e León e Estremadura, optaron por non vincular (explicitamente) os seus plans e políticas ás políticas contra despoboamento a nivel estatal. A non aprobación polas Comunidades Autónomas destas Directrices coma base dunha Estratexia (Gobierno de España, 2021b) encádrase no patrón de débil coordinación e predominio da lóxica de afiliación partidaria propias das relacións intergobernamentais españolas, descritas por Colino (2020). As Directrices do goberno, malia feitas a petición dos presidentes autonómicos, segue a ser un documento de orientación só do Goberno español. A nivel de investimento, nin os programas operativos EIE (principalmente autonómicos, e algúns a nivel estatal), nin os 10.000 millóns de investimentos NGEU para o despoboamento, xestionados polos diferentes ministerios, utilizan a definición acordada do FEDER ou calquera outras definicións e mapas alternativos que ignoren as fronteiras provinciais ou autonómicas. A asignación dos fondos NGEU para o despoboamento baséase en concorrencia competitiva a nivel estatal. Ademais de desincentivar os enfoques territoriais cooperativos, isto é un sinal claro de que a prioridade é a absorción (xa que NGEU debe comprometerse en 2023, e gastarse ata 2026) fronte a unha asignación dos recursos europeos baseada na eficiencia (Pazos-Vidal, 2021a). O mellor exemplo destas debilidades foi a iniciativa da Deputación de Zamora, que dende outubro de 2020 ata xaneiro de 2021 constituíu a denominada Mesa Nacional que aglutinara a xestores de fondos da UE e de desenvolvemento económico de 22 deputacións, a maioría con experiencia de dúas décadas. Analizaron como o FEDER e NGEU poderían financiar investimentos para frear o despoboamento que fosen, como defendera inicialmente o Goberno español,colaborativos, escalables, transferibles e replicables en todas as provincias participantes. Non obstante, isto non se traduciu nos plans do Goberno español, que priorizaron a absorción e a máxima cobertura xeográfica, axustándose ao patrón de anterior insensibilidade territorial e ineficacia das políticas domésticas contra o despoboamento descritas por Pinilla e Sáez (2021). O precedente foron os malogrados 8.000 millóns de euros do Plan Español para o estímulo da Economía e o Emprego (Plan E) do Goberno de Zapatero, para loitar contra a crise económica de 2008. Esta falta de incentivos cooperativos interterritoriais desincentivaron que a lóxica cooperativa e as propostas que se desenrolaran a nivel técnico entre as deputacións se traducisen en demandas conxuntas a nivel político (Pazos-Vidal 2021a; Galán, 2021). Por último, estas distintas campañas territoriais españolas non lograron trasladar adecuadamente a súas propostas ao ámbito electoral. Nas eleccións de febreiro de 2022 en Castela e León só Soria Ya patrocinou activamente a definición do grupo Soria -a pesar de non ter participado nesa campaña, ironicamente iniciada polo alcalde socialista da cidade-, namentres que o goberno autonómico saínte do PP non se comprometeu coas novas políticas financiadas pola UE contra o despoboamento. Os socialistas (na oposición a nivel rexional, pero no Goberno español) si propuxeron un paquete máis amplo, pero non se asumiron compromisos específicos sobre os fondos comunitarios nin coa definición do FEDER. É significativo quea mencionada proposta común de España Vaciada (2021, pp. 87-88) cara ás próximas eleccións xerais españolas (2023/2024) tampouco fixo referencia algunha ás posibilidades que ofrecía a definición no FEDER. Unha clara mostra de desconexión entre as distintas campañas e iniciativas territoriais en distintos puntos de España. 9. AXUDAS DE ESTADO Outra evidencia empírica dos límites da mobilización territorial española sobre o despoboamento foi o proceso para a definición de zonas en declive demográfico nas Directrices de axudas de Estado con finalidade rexional 2021-2027. Trátase dun proceso complementario á elaboración dos Programas Operativos de Fondos EIE que a DG REGIO establece cada 7 anos, definindo un nivel máximo de axudas públicas (EIE ou nacionais) en cada comunidade ou provincia. A Comisión propuxo recoñecer, por primeira vez, a Soria, Teruel e Cuenca como zonas pouco poboadas, habilitándoselles automaticamente en teitos de axuda superiores (López,2021). Isto foi percibido simbolicamente nesas provincias como que lles daba un estatus similar ás NSPA escandinavas. Na consulta pública anterior, a rede SSPA, que representa ao sector empresarial, liderou unha mobilización bastante ampla dos seus membros (do mesmo xeito que fixo na consulta de 2018 sobre as ideas iniciais da Comisión para os Fondos Estruturais 2021-2027 xa apuntadas no 7º Informe da Cohesión). Dito isto, as directrices de axudas autonómicas e os mapas nacionais de elixibilidade son materia exclusiva da negociación entre os Ministerios de Facenda e a DG REGIO. Así, para conseguir ese resultado, máis cos actores territoriais, foi crucial a proposta conxunta (e interpartidaria) dos Presidentes autonómicos de Aragón, Castela a Mancha e Castela e León ao Goberno español, en resposta, iso si, a unha forte demanda pública. Aínda que este recoñecemento é politicamente importante, amosa unha vez máis a confusión entre o simbolismo político-emocional e a lóxica económica. Pouco despois de aprobarse as directrices pola Comisión, na primavera de 2021, este recoñecemento foi interpretado por SSPA e Soria Ya (ambas campañas tiñan certos vínculos desde antes de 2016) como que, máis que un teito de axuda lixeiramente superior ao resto de territorios, a UE lles acordara un estatus de "fiscalidade diferenciada" comparable co de Navarra, Euskadi ou os territorios ultramarinos de Ceuta, Melilla e Canarias. Esta percepción desproporcionada xerou unha moi intensa mobilización pública en Soria e a “fiscalidade diferenciada” converteuse nun estandarte fundamental de Soria Ya nas eleccións de febreiro de 2022 (e de Teruel Existe a nivel do Congreso). Fronte a isto, o Ministerio de Facenda, malia non poder negar publicamente unha percepción tan enraizada, tampouco quería promover unha carreira de agravios e busca de rendas no resto do territorio. O reverso da moeda foi Zamora, que perdeu un 10% de poboación na última década, polo que, sen ser nomeada directamente nas directrices, podería estar plenamente aos niveis de subvención equivalentes a Soria, Cuenca e Teruel. Nembargantes, esta provincia non fora quen de articular unha campaña verbo dos gobernos autonómico e central ao estilo de Soria e Teruel. A Comunidade Autónoma de Castela e León, da que forman parte Soria e Zamora, non asumiu ningún compromiso en canto ás súas propias axudas de Estado, subvencións ou investimentos de fondos estruturais, remitíndose exclusivamente aos incentivos que podería acordar o Goberno español. Pola contra, Castela A Mancha aprobou a Lei 2/2021 contra o despoboamento, que inclúe incentivos de axudas autonómicas, a subdelegación (descentralización subrexional) dos Fondos EIE, a avaliación de impacto nas normas no rural (rural proofing) e o primeiro mapa xuridicamente vinculante de España para identificar zonas de despoboamento ás que destinar fondos públicos e garantir un nivel mínimo de servizos. Resulta revelador que ningunha outra rexión planea abertamente copiar integramente o ambicioso modelo de Castela a Mancha. Finalmente, non só Soria, Teruel e Cuenca, senón tamén Zamora, e mesmo outras provincias como a veciña Salamanca, foron recoñecidos no mapa español de axudas autonómicas (European Commission, 2022b). Tendo en conta os moi diferentes graos de mobilización territorial neste tema en cada territorio (de activos a inexistentes), tal resultado (que beneficia a tamén outras áreas de España) sinala a importancia da mobilización territorial, pero tamén a politización do declive demográfico en España. Se ben non tódolos territorios se mobilizaron, si se beneficiaron logo, pois a demanda social era tan transversal que simplemente o goberno central non a podía ignorar. De feito, gran parte deste recoñecemento podería estar incluído en anteriores mapas de axudas, pero o despoboamento non estaba na axenda como o está agora. 10. CONCLUSIÓNS É bastante difícil acordar definicións comúns e moito menos proporcionar bens públicos cando os diferentes grupos interesados cren percibir unha relación asimétrica na súa procura respectiva de rendas, cando non unha relación de suma cero.Esta percepción dificulta a colaboración e a conformación e supervivencia no tempo de comunidades de políticas, a nivel territorial español e a nivel da UE. Seguindo a lóxica de acción colectiva, estas campañas de mobilización territorial, malia seren case exclusivamente españolas,foron quen de acadar un éxito parcial ao ver recoñecidas as súas reivindicacións na UE. Porén, a falta de beneficios distributivos a nivel de varios países así como dentro de España (no caso da definición do FEDER esta era demasiado xeral e non obrigatoria), levou a que fose unha vitoria simbólica e pírrica, xa que non alterou ningunha inercia nas políticas públicas europeas e nacionais. Mesturar a razón económica con motivos de identidade emocional/cultural e priorizar a definición legal sobre a racionalidade económica, é contraproducente. Resulta bastante revelador que ao longo desta narración os actores puxeran moito máis énfase en conseguir o recoñecemento (e o financiamento) dun territorio determinado, e non ao que se vai facer con el. España posúe unha longa tradición de privilexios territoriais e estatutos especiais (foros, micromunicipalismo, Dereito Civil autonómico) que perviviu na idade contemporanea.Neste estudo de caso sobre o despoboamento, pódese observar esa mentalidade tendente a obter e preservar un estatus especial para un determinado territorio, fronte á asignación máis racional dos recursos públicos baseada en evidencias e necesidades. Por último, pero non menos importante, esta narración evidencia o triste estado da gobernanza multinivel e da cooperación horizontal españolas (o que en España se acuñou durante a pandemia co neoloxismo bastante redundante de “cogobernanza”). O feito de que tanto esforzo se teña feito por parte de tantas campañas e iniciativas, públicas e privadas, de arriba-abaixo e abaixo-arriba, para obter tan escasos resultados, é sintomático dun sistema político español que prioriza o curto prazo, fronte a solucións colaborativas a longo prazo. Mesmo para afrontar problemas estruturais profundamente arraigados como é, sen dúbida, o declive demográfico e o abandono de grandes extensións do territorio español.

O obxectivo da investigación é determinar o nivel de fraxilidade financeira dos fogares galegos, así como analizar se as súas características sociodemográficas, económicas e condutuais se asocian con esta problemática, desde unha perspectiva comparada con respecto ao resto de comunidades autónomas. Partindo dos datos da primeira edición daEnquisa de Competencias Financeiras(ECF), obsérvase que, comparada con España, unha menor porcentaxe da poboación galega presenta situacións de fraxilidade financeira media ou alta. Ademais, os ingresos do fogar e a capacitación financeira do individuo son factores amortecedores da fraxilidade financeira (FF), tanto en Galicia coma no resto de España. Tamén, un maior nivel educativo reduce a probabilidade de experimentar un alto nivel de FF autopercibida individual, mentres que a relación contraria se experimenta cando se habita nun fogar con menores a cargo. Estes resultados, similares en ambas as submostras, non ocultan diferenzas destacables. En comparación con España, o impacto da capacitación financeira resulta menos relevante en Galicia, mentres que a inclusión financeira se relaciona positivamente coa FF.

Perfil dos fogares financeiramente fráxiles: Análise comparada de Galicia e España INTRODUCIÓN A fraxilidade financeira (FF) pódese definir como unha constrición derivada dun exceso de débeda en relación aos ingresos (Anderloni et al., 2012;Kim et al., 2016), ou a dificultade para pagar os compromisos pendentes (Kim et al., 2016). Desde unha perspectiva máis psicolóxica, asóciase coas limitacións económicas percibidas polos fogares para, por exemplo, ir de vacacións (Worthington, 2006). Seguindo aLin e Grace (2007), a FF pode orixinarse a partir dun evento adverso con gran capacidade desestabilizadora, como o falecemento da persoa que actúa como principal fonte de ingresos do fogar, así como por diferentes factores que se interrelacionan e se complementan (O'Connor et al., 2019). Unha situación de FF convértese nun problema grave se alcanza un carácter estrutural, retratando unha situación de insolvencia a longo prazo incubada por un balance doméstico escasamente saneado (Leika e Marchettini, 2017). Esta perspectiva no longo prazo é a predominante nas familias europeas, en xeral, e nas españolas en particular. SegundoFasianos et al. (2014), un de cada cinco fogares españois atopábase nunha situación de inseguridade financeira ao comezo daGran Recesiónde 2007-08. Unha década máis tarde,Arellano e Cámara (2020)sinalaban que un de cada tres fogares españois podía ser considerado financeiramente vulnerable. A actual situación económica, marcada pola incerteza e pola inestabilidade, deterioraría aínda máis a maltreita situación financeira de moitas familias. Sen esquecernos da crise económica provocada pola COVID-19, a segunda metade de 2021 veu marcada por un vertixinoso ascenso da inflación que alcanzou, durante os primeiros meses de 2022, rexistros non vistos en décadas. En consecuencia, os fogares víronse obrigados a planificar mellor os seus procesos de consumo e a levar a cabo un control máis exhaustivo dos seus gastos. A medida que indicadores como os previamente citados saíron á palestra, a preocupación dos responsables políticos tamén foi en aumento, ante un problema que pode xerar importantes distorsións tanto a nivel micro como macroeconómico. Así, un fogar financeiramente fráxil presenta un maior risco de exclusión bancaria (Daud et al., 2019) e de pobreza (Ali et al.,2020); ademais, a súa incapacidade para pagar os compromisos crediticios pode pór en xaque a estabilidade das institucións financeiras e, en último termo, a de todo o sistema económico (Ali et al., 2020). Neste contexto, os académicos estudaron a prevalencia da FF en diferentes colectivos, co fin de achegar recomendacións que revertan esta situación. En consonancia, os traballos sobre a FF dos fogares incrementáronse exponencialmente na última década (Fasianos et al., 2014). Con todo, carecer dunha definición homoxénea do fenómeno e mais de estatísticas apropiadas provocou certas deficiencias na súa medición. Así, por exemplo, o uso dunha única variable referida a un só aspecto financeiro do fogar (endebedamento, consumo ou aforro), e desde unha perspectiva maioritariamente obxectiva, levou a concibir a FF como un fenómeno binario: “ése, ou non se é” financeiramente fráxil. Dito doutro xeito, a literatura adoece dunha escaseza de medidas graduais, integradoras de diferentes perspectivas (O'Connor et al., 2019) e que, en último termo, engadan a percepción que os individuos teñen da súa situación financeira. Estes gaps da literatura atópanse tamén nos escasos estudos que en España analizan o tema ‒en concreto, e ata onde sabemos, sóArellano e Cámara (2021)‒ e para os que o tratan de maneira indirecta (Fasianos et al., 2014;Terraneo, 2018;Álvarez et al., 2020). Neste sentido, o presente traballo ten dous obxectivos fundamentais. Desde unha perspectiva comparada co resto de España, analízase, en primeiro lugar, o nivel de FF dos fogares galegos, e, en segundo lugar, en que medida a dita situación de FF se relaciona con algunhas das súas características sociodemográficas, económicas e condutuais. Para logralo, construímos unha medida de FF que corrixe osgapsmencionados, ademais de medidas adicionais que permiten capturar distintas dimensións (obxectiva ou autopercibida) do fenómeno. A análise apóiase nunha mostra de 8.554 persoas representativa no ámbito da comunidade autónoma. Este enfoque territorial, apenas considerado na literatura, resulta especialmente relevante en España, ao constar a diversidade cultural e socioeconómica do país. É posible que estas diferenzas impacten nos hábitos financeiros dos residentes en diferentes rexións, así como na composición das súas carteiras de activos; e inflúan na súa situación de FF (Chuliá e Rodríguez, 2007). En canto ao primeiro obxectivo, aproximadamente oito de cada dez galegos atópanse en niveis baixos de FF. A pesar de que estes resultados denotan un menor nivel de vulnerabilidade en comparación á submostra feita para o resto de España, os galegos percíbense máis limitados pola súa situación financeira, isto é, autoperciben un maior nivel de FF. En canto ao segundo obxectivo, os ingresos e a capacitación financeira do individuo son factores amortecedores da FF tanto en Galicia coma no resto de España. Adicionalmente, compróbase que un maior nivel educativo reduce a probabilidade de experimentar un alto nivel de FF autopercibida individual, mentres que a relación contraria se experimenta cando se habita nun fogar con menores a cargo. Estes resultados, similares en ambas as submostras, non ocultan diferenzas destacables. En comparación con España, o impacto da capacitación financeira resulta menos relevante en Galicia, mentres que a inclusión financeira se relaciona positivamente coa FF. Tras esta introdución, o traballo presenta a seguinte estrutura. A segunda sección resérvase para a análise da literatura máis recente sobre a medición da FF. A terceira sección presenta a metodoloxía empírica, o índice sintético de FF e os resultados das análises univariantes. A continuación, a cuarta sección detalla os resultados máis relevantes da análise multivariante. Por último, a quinta sección sintetiza os principais achados da investigación. 2. MEDICIÓN DA FRAXILIDADE FINANCEIRA: REVISIÓN DA LITERATURA Na última década, a FF dos fogares alcanzou un peso destacable nas axendas políticas e nas investigacións centradas nas finanzas persoais. A pesar diso, non existe unha definición de FF comunmente aceptada (O’Connor et al., 2019). En concreto, a literatura académica seguiu diferentes enfoques ao abordar a súa conceptualización. Mentres algunhas investigacións estudaron o endebedamento doméstico e os comportamentos dos fogares con débedas pendentes (Disney e Gathergood, 2011;Allgood e Walstad, 2016;Ray et al., 2019), outros autores consideraron comportamentos asociados ao consumo/aforro, tales como a capacidade para cubrir gastos correntes durante un período de tempo (Loke, 2015) ou para dispor de aforros (de emerxencia) para afrontar un apuro o próximo mes (Lusardi et al., 2011;Friedline e West, 2016;West e Mottola, 2016;Philippas e Avdoulas, 2020). Máis amplas son as conceptualizacións que consideran como financeiramente fráxiles aqueles fogares que non poden permitirse facer o que desexan (Worthington, 2006), ou manter o seu nivel de vida (O'Connor et al., 2019) ante cambios nas condicións macroeconómicas (Ali et al., 2020). Este último grupo de definicións resulta máis apropiado para comprender o fenómeno da FF (O’Connor et al., 2019), xa que esta perspectiva asume que calquera fogar pode ser financeiramente vulnerable nalgún grao, en lugar de concibir a FF como un fenómeno binario, onde os fogares “son ou non son” vulnerables. En todo caso, non existe unha definición homoxénea de FF capaz de profundar nas marxes reais do concepto. Esta carencia apréciase na diversidade de variables que os estudos empíricos utilizaron para medir a FF (Táboa 1). Nun afán de sistematizar tales medidas, un primeiro criterio de clasificación considera parámetros asociados ou ben ao endebedamento, ou ben aos comportamentos de aforro ou consumo. Así, algúns traballos teñen en conta exclusivamente medidas de endebedamento ou de uso de produtos de crédito, como as tarxetas bancarias (Allgood e Walstad, 2016;Disney e Gathergood, 2011). Con todo, a maioría recorre a hábitos financeiros domésticos como a capacidade para satisfacer desembolsos imprevistos (Lusardi et al., 2011;Philippas e Avdoulas, 2020), cubrir os gastos de sustento (Loke, 2015) tales como as facturas por subministracións de luz, auga ou liña telefónica (McCarthy, 2011;Parise e Peijnenburg, 2019), ou o nivel de pobreza material manifestada polos fogares (Yusof et al., 2015). Agora ben, apenas se contemplaron ambas as perspectivas simultaneamente, sendo a excepciónAnderloni et al. (2012),Disney e Gathergood (2011)eYusof et al. (2015). Un segundo criterio distinguiría entre medidas obxectivas e subxectivas (Fasianos et al., 2014). Mentres as primeiras proveñen dunha fonte de datos externa ao individuo, as segundas veñen modeladas pola percepción do individuo ante as súas circunstancias financeiras (O'Connor et al., 2019). Aínda que os indicadores obxectivos son maioritarios, a súa consideración exclusiva xera un retrato parcial da FF (O'Connor et al., 2019). Os hábitos financeiros tamén se ven afectados pola autopercepción das circunstancias financeiras do individuo (Brüggen et al., 2017), sendo limitado o número de investigacións que unen ambos os enfoques (Disney e Gathergood, 2011;McCarthy, 2011;Anderloni et al., 2012;Yusof et al., 2015). Un terceiro criterio ten en conta a operatividade das variables de FF. Así, o habitual nos traballos é considerar indicadores dicotómicos, que indican se o fogar é “financeiramente fráxil ou non”. Este tipo de variables, incluídas na análise do endebedamento doméstico (Allgood e Walstad, 2016;Ray et al., 2019) ou da dispoñibilidade de fondos de emerxencia (Lusardi et al., 2011;Friedline e West, 2016;West e Mottola, 2016;Philippas e Avdoulas, 2020), chocan coa conceptualización gradual da FF. En cambio, as medidas apoiadas en indicadores numéricos (Yusof et al., 2015) ou en escalas Likert (Giannetti et al., 2014) favorecerían este enfoque. Por último, un cuarto criterio distinguiría aqueles traballos que miden a FF baseándose nunha ou en varias variables. Os primeiros, aínda que son maioritarios (Táboa 1), non consideran distintos aspectos da xestión financeira do fogar asociados coa FF (hábitos de consumo, aforro ou endebedamento), nin harmonizan as aproximacións obxectiva e autopercibida do fenómeno. Os segundos son menos (Disney e Gathergood, 2011;McCarthy, 2011;Yusof et al., 2015;Allgood e Walstad, 2016;Chotewattanakul et al., 2019) e, aínda que superan os inconvenientes de utilizar unha soa variable, proporcionan unha fotografía “fragmentada” da FF doméstica. Escapan a esta clasificación os traballos deAnderloni et al. (2012)eDaud et al. (2019), ao construír un índice sintético de FF a partir da consideración de varias variables relativas á situación financeira do fogar; capaz de profundar na comprensión dun fenómeno gradual, multidimensional e, á vez, subxectivo, como o da FF (O'Connor et al., 2019). A maioría de traballos estudaron o impacto de factores sociodemográficos (idade, xénero ou estado civil), económicos (nivel de ingresos ou situación laboral) e, en menor medida, condutuais (alfabetización financeira) sobre a FF dos individuos ou fogares. En España, ata onde sabemos, sóArellano e Cámara (2021)analizaron este tema dun modo directo. Para medir a FF utilizan unha soa variable categórica, que considera a capacidade para afrontar os gastos correntes do fogar en caso de perda da fonte principal de ingresos, aplicándoa a dúas submostras referidas ao País Vasco e ao resto de España. Para o País Vasco, os autores conclúen que canto maior é o nivel educativo e de ingresos do fogar, así como o nivel de coñecementos financeiros, menor é o grao de FF experimentado. Estas evidencias repítense para a mostra referida ao resto de España, onde, ademais, a idade e o feito de estar empregado se relacionan negativamente coa FF. Sen falar explicitamente de FF, outros traballos referidos a España analizaron este aspecto apoiándose tamén nunha soa variable. Así,Álvarez et al. (2020)utilizan unha variable dicotómica referida á dispoñibilidade de aforros de emerxencia. Analogamente, outros autores estudaron a FF en España, pero desde unha óptica internacional; é o caso deTerraneo (2018)e deFasianos et al. (2014). Mentres o primeiro traballo analiza a carga da débeda relativizada en función do ingreso (variable continua), o segundo ten en conta a marxe financeira neta (variable binaria). SegundoÁlvarez et al. (2020), a competencia financeira asóciase positivamente cos aforros de emerxencia, do mesmo xeito que a idade e o nivel de ingresos, chegando a conclusións análogas ás deFasianos et al. (2014). Con todo,Terraneo (2018)afirma que os ingresos están positivamente relacionados co endebedamento. En definitiva, o estudo da FF dos fogares apoiouse case exclusivamente en medidas individuais que, poucas veces, axudan a entender a FF como un fenómeno gradual. No presente traballo propomos un índice sintético, similar ao de Anderloni et al. (2012)eDaud et al. (2019), que permite abordar o fenómeno como multidimensional e gradual. Utilizamos o devandito índice na análise tanto do nivel de FF dos fogares de Galicia (primeiro obxectivo) como das relacións que este nivel pode manter coas características sociodemográficas, económicas e condutuais dos seus membros (segundo obxectivo). Deste xeito, non só se identifica o perfil dos fogares galegos financeiramente fráxiles, senón que tamén se aprecia se é diferente ao dos fogares do resto de España, ou do País Vasco (Arellano e Cámara, 2021). Esta perspectiva comparada resulta especialmente interesante ao ser España un país de marcadas diferenzas sociais, culturais e económicas entre as súas diferentes comunidades autónomas (CC.AA.) Instituto Nacional de Estatística [(INE), 2021]. 3. METODOLOXÍA 3.1. Mostra Os datos proceden da Enquisa de Competencias Financeiras (ECF), unha iniciativa estatística impulsada polo Banco de España e mais pola Comisión Nacional do Mercado de Valores (Banco de España e CNMV, 2018). A principal aspiración desta sondaxe é o estudo das competencias financeiras da poboación española de 18 a 79 anos. O tamaño mostral alcanza 8.554 persoas, entrevistadas entre 2016 e 2017. Máis en detalle, 576 (6,73%) observacións proveñen da comunidade autónoma galega. A mostra resulta representativa das diferentes rexións españolas ao ter en consideración unhas ponderacións mostrais validadas polo INE. Estes indicadores destínanse a corrixir os problemas de aleatoriedade da mostraxe estratificada e das entrevistas invalidadas, adaptando os resultados aos rexistros censuais de 2011 (Bover et al., 2019). Tales ponderacións teranse en conta nos cálculos posteriores. 3.2. Variables 3.2.1. O índice de fraxilidade financeira: Análise de Compoñentes Principais Non Lineais Neste estudo proponse un indicador de FF que supera algunhas carencias atribuíbles aos traballos previos (Anderloni et al., 2012;Daud et al., 2019). Adoptando unha definición ampla de FF, o indicador sintetiza diferentes medidas (véxase aTáboa 2) que outros traballos consideran de maneira illada, tales como a incapacidade para cubrir gastos extraordinarios (Emmons e Noeth, 2013) ou o pago puntual de facturas e débedas (Loke, 2015), así como a valoración subxectiva da “presión financeira” do fogar (Baldini et al., 2020). Así, xaDomínguez e Núñez (2013)sinalaban como indicadores do incremento da exclusión social dos fogares españois, tras a crise financeira de 2008, o aumento do número de fogares que pagaba con atraso as súas facturas ou que tiña problemas para afrontar pagos imprevistos. ATáboa 2proporciona, ademais, as análises descritivas de cada cuestión, aspecto que detalla distintas dimensións da situación de FF que viven os fogares en Galicia (primeiro obxectivo). O 57,13% dos galegos manifestaron estar de acordo ou totalmente de acordo con que a súa situación financeira limita o seu día a día, fronte ao 50,59% do resto de españois. No resto de cuestións, aínda non existindo grandes diferenzas, unha maior porcentaxe de galegos achega respostas compatibles cunha maior resiliencia financeira. Así, o 95,1% da poboación galega afirma estar de acordo ou totalmente de acordo con que paga as súas facturas a tempo (2,75 puntos porcentuais por encima da mostra para o resto de España). En idéntico sentido, a poboación galega percíbese menos endebedada; un 9,5% dos galegos estaría de acordo ou totalmente de acordo con que padece sobreendebedamento, fronte ao 13,18% dos seus homólogos do resto de España. Por outro lado, pouco máis dun 25% dos galegos residían en fogares con déficit doméstico durante o ano previo á recollida de datos (o valor para a submostra non galega é 1,65 puntos porcentuais superior). Un 38,62% de galegos pertencen a fogares con suficientes aforros para cubrir os seus gastos correntes durante un ano ou máis en caso de perder a súa principal fonte de ingresos, fronte ao 34,26% dos seus homólogos do resto de rexións. Por último, menos do 10% de galegos viven en fogares que incorrerían en mora ao pagar as súas débedas durante os doce meses previos (para o resto de España a porcentaxe elévase ata o 12,26%). O rechamante dos datos previamente descritos é que mentres en Galicia se reporta menos endebedamento e unhas prácticas financeiras máis “saudables” que no resto de rexións, os galegos percíbense máis limitados financeiramente para realizar cousas importantes. Para reducir a dimensionalidade do conglomerado de variables, optouse pola Análise de Compoñentes Principais Non Lineais (NLPCA, polas súas siglas en inglés) como ferramenta de investigación. Esta técnica de redución factorial, necesaria para traballar con indicadores escalares, componse de dúas fases enlazadas a través dun proceso iterativo. Na primeira obtéñense parámetros representativos dos indicadores categóricos, que maximizan a covarianza conxunta das variables integrantes. Na segunda obtéñense os compoñentesproxydas variables categóricas, utilizando a clásica técnica de compoñentes principais (Ferrari e Salini, 2011). A validez dos datos dispoñibles contrástase mediante o test de esfericidade de Bartlett, que rexeita a hipótese nula de correlación entre indicadores (p < 0,000), e a proba de Kaiser-Meyer-Ohlin (KMO), que obtén un valor de 0,778. En definitiva, o seis indicadores iniciais (Táboa 2) foron reagrupados en tres factores que aglutinan un 71,43% de varianza explicada. ATáboa 3detalla os pesos factoriais que relacionan cada variable orixinal, previamente recodificada en termos binarios1 , co seu compoñente máis representativo. Tras este proceso constrúese un índice continuo, que é o resultado da agregación dos diferentes valores para cada variable orixinal recodificada, ponderados pola carga factorial do seu compoñente máis representativo (Anderloni et al., 2012), tal e como detalla a [Ecuación 1]. onderepresenta a distribución das variables de FF recodificadas efai referencia ás cargas factoriales asociadas. O índice xerado móvese entre 0% (mínima vulnerabilidade) e 100% (máxima vulnerabilidade). As análises univariantes do índice sinalan que os galegos mostran, de media, un nivel de vulnerabilidade (27,42%) máis baixo que o dos residentes no resto de autonomías españolas (32,68%). Finalmente, este indicador continuo agrúpase en tres categorías, xerando unha variable escala que será de utilidade nas análises multivariantes. Neste sentido, un 77,16% dos galegos soportan niveis de FF inferiores ao 33,33% (Figura 1). 3.2.2. Variables independentes O segundo obxectivo deste traballo é analizar as relacións entre o nivel de FF e algunhas das características da poboación máis comunmente referenciadas na literatura (Fernández-López et al., 2022). Estas aparecen recollidas naTáboa 4xunto coa media porcentual de persoas que cumpren as características e os seus niveis de FF para cada categoría de resposta. No ámbito das variables sociodemográficas, obsérvase un maior nivel de envellecemento dos galegos; a súa idade media (48,75) supera en case dous anos á media do resto de rexións. Esta evidencia podería gardar algunha relación co menor nivel educativo da mostra galega ‒ mentres a metade dos habitantes doutras rexións non superaría o bacharelato, en Galicia este valor aproxímase ao 60%‒ e co maior peso das mulleres dentro do seu censo ̶‒ ao ter unha maior esperanza de vida (Borge, 2011). O envellecemento, xunto coa menor taxa de natalidade da poboación galega en relación á xa de seu baixa taxa de natalidade para España (de Miguel et al., 2011), tamén podería xustificar que só o 26,61% dos adultos en Galicia viven en fogares onde tamén viven menores. Con independencia da submostra analizada, aproximadamente dúas de cada tres persoas enquisadas conviven en parella. Máis do 14% dos enquisados en Galicia atópanse desempregados, e máis dun terzo reside en fogares con ingresos anuais inferiores a 14.500 €. As diferenzas máis destacables entre Galicia e o resto de España, en canto ás variables económicas, xorden entre os retirados. Así, un 19% das persoas entrevistadas (3 puntos porcentuais por encima da media do resto de rexións) abandonaría o mercado laboral, fundamentalmente a través da xubilación. Para a maioría de variables atópase un menor nivel de FF entre os galegos. Á súa vez, os valores de FF máis acusados parecen relacionarse con valores superiores de desviación típica. Este resultado podería apuntar que a FF é unha problemática que lle afecta á sociedade dunha maneira moi desigual, véndose acentuada naqueles colectivos con maiores limitacións económicas e sociais (Loke, 2015). Neste sentido, destaca o papel das variables económicas. A FF asáñase coas persoas de escasa renda e cos desempregados. Os resultados da análise de dispersión poderían relacionarse cos resultados da proba de Bonferroni. Este contraste de comparación múltiple (Miller, 1981) permite testar se existen diferenzas significativas entre os valores medios dunha determinada variable dependente (no noso caso, o índice de fraxilidade financeira derivado do procedemento de redución factorial) para diferentes categorías de resposta dunha variable independente. Para a submostra galega, a evidencia empírica reflicte, para a variable de nivel educativo, que as diferenzas de medias de FF entre os grupos son distintas de 0 ao comparar o primeiro nivel de educación secundaria (categoría 3) coa educación superior (categoría 5), e ao comparar o segundo nivel de educación secundaria (categoría 4) coa educación superior (categoría 5). En todos estes casos, podemos rexeitar a hipótese nula cun nivel de significación máximo do 5%. Para a submostra do resto de España, atópase un maior número de diferenzas de medias que resultan significativas, especialmente nas variables de alfabetización financeira e de inclusión. Por exemplo, as diferenzas de medias entre o nivel educativo superior (categoría 5) e o resto de niveis educativos resultan significativamente diferentes de 0. Idéntico resultado se obtén ao tomar como referencia o segundo nivel da educación secundaria obrigatoria (categoría 4). No que se refire ás variables condutuais, a sociedade galega é, no ámbito financeiro, máis contraria ao risco que a do resto de España. Dentro deste grupo destacan as variables referidas á alfabetización financeira, posto que numerosos autores estudaron a posible relación entre esta e os hábitos financeiros saudables (Fernández-López et al., 2022). Inicialmente, entendíase que a mellora dos coñecementos financeiros axudaría aos individuos na toma de decisións financeiras óptimas (Johnson e Sherraden, 2007). No entanto, as evidencias empíricas non son concluíntes respecto diso (Fernandes et al., 2014), polo que se considera insuficiente contemplar á alfabetización financeira como o coñecemento derivado exclusivamente de accións formativas específicas (Huston, 2010). Por esta razón, incluíronse medidas de alfabetización financeira subxectiva ou autopercibida, capaces de estudar os comportamentos financeiros a través de canles como a autoestima ou a negatividade (Parker et al., 2012). Tamén se avanzou na definición de medidas dotadas dunha perspectiva máis aplicada. Así, da fusión dos indicadores de coñecementos financeiros obxectivos (“habilidade para actuar”) e de inclusión financeira (“oportunidade para actuar”) xorde o concepto da competencia financeira (Friedline e West, 2016). Nas nosas análises temos en conta estas catro perspectivas da alfabetización financeira. En primeiro lugar, a alfabetización financeira obxectiva mídese a través do número de respostas correctas ás cuestións financeiras, coñecidas comothe Big Threee enunciadas porLusardi e Mitchell (2011), e que xiran ao redor da inflación, do xuro composto e da diversificación de carteiras. En segundo lugar, a alfabetización financeira autopercibida mídese a través dunha escala Likert na que as persoas entrevistadas puntúan os coñecementos financeiros que perciben ter nun rango de 1 (moi baixos) a 5 (moi altos). En terceiro lugar, aproxímase o grao de inclusión financeira como o número de produtos financeiros básicos (as imposicións a prazo ou contas de aforro e os cartóns de crédito) posuídos polos entrevistados. En último lugar, deséñase un índice de competencia financeira, que é o resultado de unificar dúas variables binarias: a tenza de contas de aforro (referida á inclusión financeira) e o responder correctamente un mínimo de dúas das tres cuestións deLusardi e Mitchell (2011)(referidas aos coñecementos financeiros obxectivos). Como resultado, a variable creada componse de catro categorías: persoas “financeiramente excluídas” (nin dispoñen de conta de aforro nin responden correctamente un mínimo de dúas preguntas); “financeiramente educadas” (responden correctamente polo menos dúas cuestións pero non posúen o activo financeiro); “financeiramente incluídas” (dispoñen de conta de aforro pero non alcanzan o mínimo esixido de cuestións correctas); e persoas “financeiramente capacitadas” (responden correctamente dúas ou tres das cuestións financeiras á vez que dispoñen de imposición a prazo). A nivel xeral, o nivel de alfabetización financeira obxectiva da poboación española é medio. A maioría de enquisados, tanto en Galicia coma no resto de España, consegue responder correctamente unha única cuestión das tres propostas. Non obstante, mentres aproximadamente a metade de enquisados galegos resolve correctamente un máximo dunha cuestión, esta porcentaxe cae ata o 47,63% na submostra relativa ao resto de España. En relación ao nivel de alfabetización financeira subxectiva, case tres de cada catro españois afirman ter un nivel medio-baixo de aptitudes financeiras. Con todo, a porcentaxe de persoas que se asignan unha nota moi baixa resulta sensiblemente superior ao de persoas que non conseguen resolver correctamente ningunha cuestión sobre coñecementos financeiros. Estes resultados inducen a pensar nun nesgo perceptivo que se acentúa entre os galegos; dito doutro xeito, aínda que a poboación galega presenta menos alfabetización financeira obxectiva, infravalóraa máis que a submostra para o resto do país. Os niveis de inclusión financeira resultan máis baixos tamén entre os galegos; case un terzo non tería acceso nin a imposición a prazo nin a cartón de crédito. Por último, o noso indicador de competencia financeira tamén atopa un peor nivel entre os galegos, en relación ao resto de españois. Aínda que en ambas as submostras se descobre un nivel de competencia financeira medio-baixo, a porcentaxe de galegos financeiramente excluídos supera en case 4 puntos porcentuais ao da submostra de comparación. Con todo, os maiores niveis de exclusión e de incultura financeira que padece Galicia pásanlles factura esencialmente aos grupos con niveis intermedios de capacitación. A diferenza entre as porcentaxes de persoas financeiramente capacitadas en ambas as submostras rolda o 0,5%. 4. ANÁLISE MULTIVARIANTE A continuación, analízanse os resultados das estimacións realizadas para alcanzar o segundo obxectivo do traballo. A variable dependente é o índice categórico de FF que se deriva do procedemento de redución factorial. Ademais, para explorar en que medida os resultados son consistentes ante distintas definicións da variable dependente, consideráronse tres medidas de FF adicionais: un índice de FF obxectiva do fogar, un índice de FF autopercibida individual e, replicando o traballo deArellano e Cámara (2021), a capacidade dos fogares para afrontar os gastos correntes en caso de perda da súa fonte principal de ingresos. A natureza de escala ordinal dos catro regresandos obriga a utilizar regresiónsprobitordenadas2 . AEcuación 2mostra a estrutura básica das estimacións: ondeé a observación asociada a cada individuo, mentresedenotan, respectivamente, as variables de carácter sociodemográfico, económico e condutual. Todos os modelos teñen en conta os regresores sociodemográficos e económicos, mentres as diferentes medidas de alfabetización financeira son incorporadas alternativamente, dando lugar a catro modelos en función de se incluén a alfabetización financeira obxectiva, subxectiva, a inclusión financeira ou a capacitación financeira. Mentres a variable dependente para cada enquisado pode tomarposibles valores, en función do nivel de FF asociada a cada observación, o parámetrofai referencia ao regresando latente que asocia a propensión de cada individuo a padecer cada un dosniveis de FF en función das características aludidas polo vector de regresores, que inclúe ordenada na orixe. Esta variable explicada distribúese a través de todo o espazo real (os diferentes puntos de corte do modelo encárganse de establecer as zonas dese espazo que se atribúen aos diferentes niveis da mesma), e relaciónase linealmente co vector de regresores, asumindo que a perturbación aleatoria segue unha distribución normal estandarizada. VéxaseLong e Freese (2014)para unha descrición máis detallada. Ademais, antes de estimar os modelos, analizouse a posible existencia de multicolinealidade entre os regresores a través dos factores de inflación da varianza (VIF). O valor máis elevado do parámetro (1,57) é significativamente inferior a 6 (Hair et al., 1998), o que suxire a inexistencia de dependencia lineal significativa entre os regresores. 4.1. O nivel de FF en Galicia e o resto de España: estimaciónsoprobit ATáboa 5proporciona os coeficientesoprobitestimados para as submostras de Galicia e do resto de España. Pola súa banda, aFigura 2mostra as probabilidades estimadas de pertencer a cada unha dos tres niveis de FF (baixo, medio e alto) en función das variables independentes que resultaron significativas no modelo 43 . Esta representación permite ler os resultados en termos de efectos marxinais. Con respecto ás variables sociodemográficas, os modelos apoian que alcanzar niveis educativos superiores e residir en fogares sen menores a cargo son factores que diminúen o nivel de FF doméstica. Así, para os galegos a probabilidade de ser altamente fráxiles é dúas veces maior cando residen en fogares con menores ao seu cargo (7,10% fronte a 3,39%). Pola súa banda, os galegos sen menores a cargo terían, en termos marxinais, entre un 10% e un 18% máis de probabilidades de alcanzar un nivel baixo de FF. Na submostra para o resto de rexións redúcese a influencia do regresor, situándose os efectos marxinais entre o 5% e o 10% (Figura 2). Igualmente, aínda que só dun modo significativo para o resto de España, as mulleres sofren un menor nivel de FF que os homes. Estes resultados son comúns para ambas as submostras, suxerindo a continuidade no proceso de desfeminización da pobreza (Feal Pérez et al., 2013). Centrándonos nas variables económicas, confírmase a relación negativa entre o nivel de ingresos e a FF (Giannetti et al., 2014;West e Mottola, 2016;Loke, 2017) para ambas as submostras. Segundo aFigura 2, para a poboación galega a probabilidade de situarse nun nivel medio de FF é (aproximadamente) dúas e catro veces maior cando percibe ingresos baixos, en comparación coa que percibe ingresos medios e altos, respectivamente. Estas relacións mantéñense para o resto de España. Pola contra, a probabilidade de pertencer ao grupo altamente vulnerable é de 8,27% para aqueles individuos con ingresos baixos, e de 0,54% para aqueles con ingresos altos; isto é, os efectos marxinais mostran que, de media, os fogares con ingresos altos teñen unha probabilidade 7,73 puntos porcentuais menor de pertencer aos altamente vulnerables en comparación cos fogares de ingresos baixos. A grandes liñas, a fiabilidade dos pesos preditos mellora para a submostra do resto de rexións, obténdose un intervalo de erro máis pequeno. Pola súa banda, o desemprego relaciónase positivamente coa FF (Táboa 5). A diferenza entre Galicia e o resto de España xorde ao redor da situación das persoas xubiladas; mentres no resto de rexións esta situación laboral asóciase claramente cun menor nivel de FF, en Galicia esta relación non é significativa e, ademais, mantén o signo contrario. Os resultados das variables condutuais ofrecen tres diferenzas interesantes entre Galicia e o resto de España. En primeiro lugar, mentres a aversión ao risco reduce a FF en Galicia, a relación oposta atópase para o resto de España; é dicir, os individuos contrarios ao risco experimentan máis FF. En segundo lugar, a inclusión financeira asóciase negativamente coa FF en España. Pola contra, o feito de ter polo menos un produto financeiro relaciónase positivamente coa FF en Galicia. Detrás deste resultado podería estar a tentación de facer un uso pouco adecuado dos produtos financeiros, por exemplo a través de hábitos de compra compulsiva entre os titulares de cartóns de crédito (Cavalletti et al., 2020). No entanto, este resultado debería ser investigado en maior profundidade. En terceiro lugar, as relacións entre competencia financeira e FF son máis consistentes no resto de España. Así, aFigura 2mostra que para os españois a probabilidade de ser altamente fráxiles é aproximadamente 3 veces maior cando se atopan financeiramente excluídos, en comparación cos que están financeiramente capacitados (6,69% fronte a 2,42%). Esta probabilidade estimada diminúe como máximo 3,2 puntos porcentuais a medida que mellora a competencia financeira do fogar. Esta tendencia tamén se aprecia nos galegos, pero non resulta tan lineal. É máis, as evidencias suxiren que a tenza de contas de aforro é máis relevante á hora de reducir a probabilidade de experimentar FF en Galicia que no resto de España. Finalmente, os modelos afirman claramente que os niveis de FF en oito CC.AA. son máis baixos que os dun individuo equivalente da Comunidade de Madrid. Destacamos a relación negativa e significativa atopada para Estremadura ou para Castela-A Mancha, dúas das rexións con menor renda per cápita de España (INE, 2021). En definitiva, o desenvolvemento económico non parece un factor substancialmente asociado á redución da FF. SegundoFuenzalida e Ruiz-Tagle (2010), os países con maior PIB per cápita tamén serían os máis endebedados en termos relativos. 4.2. A FF dos individuos e dos fogares en Galicia e no resto de España: estimaciónsoprobit Para explorar ata que punto as relacións anteriores son consistentes fronte ás distintas definicións da variable dependente, neste apartado constrúense dous índices adicionais de FF a partir das mesmas variables utilizadas para construír o índice sintético (ver naTáboa 2). O primeiro agrega tres medidas referidas a comportamentos financeiros obxectivos do fogar (aforros de emerxencia, atrasos no pago de débedas e déficit doméstico). O segundo, en cambio, agrega tres medidas de natureza subxectiva; isto é, as que reflicten a percepción que a persoa ten de determinadas circunstancias financeiras (pago a tempo de facturas, endebedamento e situación financeira). Ambos os índices se constrúen sumando as respostas a tres cuestións que previamente foron recodificadas en termos binarios para indicar unha situación de FF (1, 0). Por tanto, os índices así elaborados presentan catro categorías (desde 0, non se produce ningunha das situacións de FF consideradas, a 3, reflíctense todas as situacións de FF consideradas). Para os dous índices, replícanse as estimaciónsoprobitprevias. Así, aTáboa 6e aTáboa 7recollen os coeficientes estimados para os índices de FF obxectiva referida ao fogar e FF subxectiva individual, respectivamente. Para o caso de Galicia compróbase que, con independencia do índice considerado, os ingresos seguen mantendo unha relación negativa coa FF, así como o considerar que o nivel de coñecementos financeiros é moi alto (alfabetización financeira subxectiva) e o estar financeiramente incluídos. Por tanto, estas relacións son consistentes, con independencia de que a variable explicada estea a capturar distintas dimensións do fenómeno da FF. Agora ben, mentres o resto de variables explicativas de natureza sociodemográfica e económica practicamente non resultan significativas nos modelos referidos ao índice de FF obxectiva do fogar, o contrario sucede para o índice de FF subxectiva individual. Isto é, un maior nivel educativo e de aversión ao risco asócianse negativamente co nivel de FF autopercibida, mentres que o residir en fogares con fillos menores aumenta a probabilidade de que a persoa se perciba financeiramente vulnerable. Para a submostra do resto de rexións, as relacións obtidas para o índice sintético mantéñense, en xeral, para os subíndices; aínda que a idade deixa de ser significativa no índice de FF autopercibida individual, e o mesmo sucede co xénero no índice de FF obxectiva do fogar. 4.3. Comparativa de resultados con respecto aArellano e Cámara (2021) Para dotar de profundidade á análise fronte ás definicións alternativas da variable dependente, construíuse unha variable idéntica á utilizada porArellano e Cámara (2021). Partindo da variable de fondos de emerxencia dispoñible na ECF (Táboa 2), considérase que os individuos cuxos fogares dispoñen de fondos para un período de máis de 12 meses teñen un nivel baixo de FF, mentres que aqueles incapaces de afrontar os seus gastos correntes durante 3 meses teñen un nivel alto de FF. No medio de ambas as categorías estarían os individuos cun nivel medio de FF. ATáboa 8proporciona os coeficientes das estimaciónsoprobittendo en conta este novo índice, e xa só para a submostra de Galicia. Os resultados coinciden cos das estimacións anteriores para o caso das variables sociodemográficas e económicas, mentres que nas variables condutuais se fortalece a asociación dun maior nivel de alfabetización financeira subxectiva e de competencia financeira cun menor nivel de FF. Así mesmo, a inclusión financeira relaciónase negativamente coa probabilidade de sufrir un alto nivel de FF, algo que resulta coherente co indicado pola literatura e co obtido para o resto de España. Ademais, en todos os modelos estimados o nivel educativo dos galegos relaciónase negativamente coa FF, algo que só ocorría para a FF autopercibida individual. As dúas últimas columnas daTáboa 8resumen os resultados obtidos porArellano e Cámara (2021), en relación á FF, para as submostras do País Vasco e do resto de España. Da observación conxunta pódese concluír que canto maior é o nivel educativo e o nivel de ingresos dos individuos galegos e vascos, menor é a súa probabilidade de experimentar FF. Tamén, para ambas as CC.AA. parece que as mulleres e as persoas de maior idade corren menos risco de ser financeiramente vulnerables. Con todo, os resultados non resultan estatisticamente significativos. Por último, unha diferenza clara entrambas as rexións radica na relación que a alfabetización financeira obxectiva mantén co nivel de FF; mentres para os vascos un maior nivel de coñecementos financeiros fortalece a súa resiliencia financeira, para os galegos este efecto non se aprecia. 5. CONCLUSIÓNS As finanzas domésticas actuais, aínda afectadas polas consecuencias económicas da COVID-19, atópanse sometidas a fortes tensións orixinadas por unha realidade socioeconómica complexa, volátil e incerta. Así, unha porción crecente de fogares presenta problemas para pagar as súas débedas en tempo e forma, ou carecen de aforros suficientes para asumir gastos inesperados. Aínda por riba, recentemente deuse un implacable ascenso no nivel de prezos que obriga aos fogares a conter o seu ritmo de gasto e a planificar mellor as súas decisións financeiras. Esta realidade incomoda a unhas autoridades públicas que precisan de maior coñecemento para garantir a efectividade das medidas implementadas e radiografar o estado de FF en substratos poboacionais específicos. Esta investigación describe a situación de FF dos fogares galegos en comparación cos do resto de España (obxectivo 1), relacionándoa coas súas circunstancias socioculturais, económicas e condutuais (obxectivo 2). Para iso, traballouse con 8.554 observacións de individuos entre 16 e 79 anos, dos que aproximadamente un 7% corresponden a Galicia. En relación co primeiro obxectivo, un 77,16% dos galegos acumúlase na categoría “baixa FF”, e as porcentaxes nas categorías “media” e “alta” son inferiores ás que se dan no resto de España. Profundando nas variables que integran o índice, a poboación galega percíbese máis limitada pola súa situación financeira que a do resto de rexións españolas. Con todo, menos do 5% de galegos considera que ten demasiados créditos pendentes, pouco máis do 25% viviría en fogares con gastos superiores aos ingresos durante o ano previo á entrevista, e só un 30% residiría en fogares sen fondos de emerxencia para un trimestre. Este resultado parece máis relacionado coas circunstancias económicas que cunha situación de FF. Así, o nivel de desemprego en Galicia é lixeiramente superior á media para o resto de España, a pesar de contar Galicia cunha porcentaxe moito maior de persoas xubiladas (a idade media en Galicia supera en case dous anos á media do resto de España). En definitiva, a poboación galega mostra en maior medida comportamentos financeiros saudables, aínda que se percibe máis limitada na súa vida diaria pola súa situación financeira. Isto pode relacionarse cun maior afastamento do sistema financeiro, tanto a nivel de coñecementos como de activos dispoñibles. En relación ao segundo obxectivo, o maior nivel de ingresos reduce claramente a FF en Galicia, con independencia de que esta se mida globalmente, ou ben considerando as súas dimensións obxectiva ou subxectiva ou, mesmo, centrándonos só na tenza de aforros de emerxencia. Pola súa banda, a capacitación financeira relaciónase negativamente coa FF dos individuos e dos fogares galegos. Estes resultados son consistentes con independencia de como se medise a FF. Pola súa banda, dentro do resto de variables de natureza sociodemográfica e económica, destaca a relación negativa do nivel educativo coa FF autopercibida e coa tenza de aforros de emerxencia, mentres que o residir en fogares con menores a cargo incrementa a probabilidade de experimentar unha maior vulnerabilidade en ambas as variables. En comparación con España, o fenómeno da FF en Galicia presenta tres singularidades importantes que merecen un maior nivel de estudo. En primeiro lugar, a relación da capacitación financeira coa FF resulta menos consistente en Galicia. En segundo lugar, a inclusión financeira relaciónase positivamente coa FF da poboación galega e negativamente coa da poboación española. Finalmente, tamén sorprende que os individuos menos contrarios ao risco son os menos vulnerables na mostra non galega. A xustificación a este resultado podería estar no maior vínculo da poboación non galega co sistema financeiro. O seu maior nivel de integración e de formación en cuestións financeiras axuda a que saian “mellor parados” das súas operacións financeiras. As evidencias atopadas permiten realizar algunhas suxestións destinadas a mellorar a resiliencia financeira doméstica. Especificamente, constatouse que a capacitación financeira en Galicia, ademais de ser máis escasa que a do resto de España, podería estar ligada con esa resiliencia dunha maneira máis débil que o esperado. Os responsables públicos deben esforzarse por integrar á poboación galega, especialmente a máis envellecida, no sistema financeiro, promovendo a adaptación dos seus hábitos ao novo paradigma financeiro, caracterizado pola dixitalización e pola volatilidade. O traballo conseguiu dúas importantes innovacións con respecto á literatura precedente. En primeiro lugar, construíuse un índice de FF gradual, adaptado ás conceptualizacións máis recentes da problemática relacionadas coa idea do risco de padecer FF no fogar (Worthington, 2006). Á súa vez, o noso indicador sintético favorece unha medición enriquecida e matizada polas interaccións que se xeran ao asociar medidas con diferentes enfoques e naturezas (O'Connor et al., 2019). En segundo lugar, incluíuse unha análise xeográfica que, ademais de ser bastante anovadora na literatura internacional, é especialmente relevante no caso español. Finalmente, o traballo non está exento de limitacións que poden derivar en investigacións futuras. Así, é probable que a significativa estatística dalgúns parámetros nas estimacións galegas se vise limitada por considerar unha mostra relativamente escasa. No tocante ás variables, destacamos a escaseza de datos cuantitativos de tipo continuo. Maior información sobre o nivel de ingresos ou de endebedamento dos fogares permitiría relativizar a carga da débeda, alcanzando unha imaxe máis detallada da situación de FF que padecen. Por último, adoptar unha perspectiva máis ampla e integradora con respecto aos coñecementos financeiros (Arellano e Cámara, 2021) permitiría identificar en que área son máis necesarios os esforzos de formación.

A poeta irlandesa Medbh McGuckian é coñecida desde o comezo da súa carreira literaria pola sutileza nas súas imaxes que conectan a natureza coas mulleres e coa súa corporeidade. Aínda que este aspecto ten sido estudado por moitas críticas e críticos dentro das súas posibles crípticas significacións, este traballo ten o propósito de analizar o seu universo poético, especialmente nos seus últimos poemas, desde unha perspectiva globalizadora, que aborde o corpo das mulleres en relación coa natureza máis aló do seu valor estético e literario e incardinalo desde a perspectiva biopolítica, ética e práctica. Seguindo a James McElroy (2011: 645), que bota en falla unha análise ecocrítica da poeta, a súa praxe poética será analizada desde o ecofeminismo, tendo en conta que toda crenza ou institución opresora para as mulleres causa dano aos seres humanos en xeral e á natureza toda en tanto que sistema que debe estar en equilibrio. O artigo inclúe, así mesmo, un poema inédito de McGuckian e a tradución para o galego deste por parte da autora do ensaio.

“The Feather Shop” de Medbh McGuckian: A ollada empática ás mulleres e á natureza María Jesús LorenzoModia [Recibido, 20 marzo 2017; aceptado, 29 maio 2017] http://dx.doi.org/10.15304/bgl.50.3999 : Medbh McGuckian; poesía irlandesa contemporánea; ecofeminismo; “A tenda de plumas”. abstract From the outset of her literary career the Irish poet Medbh McGuckian has been known for the subtle imagery which she employs to connect nature with women and their corporeality. While this aspect of her poems has been studied by many critics in the light of the cryptic meanings of her works, the current article addresses her poetic universe, especially that of her recent poems, from a global perspective, one which analyses the female body in relation to nature beyond its literary or aesthetic value, from a biopolitical, ethical and practical position. As James McElroy has observed (2011: 645), scholarly interest in McGuckian has not thus far taken an ecocritical approach and, in response to this her poetical praxis will be explored here from an ecofeminist perspective, starting out from the assumption that all beliefs or Introdución Este traballo 1 aborda un poema inédito recente de Medbh McGuckian, remitido á autora pola poeta e titulado “The Feather Shop” [A tenda de plumas] do que se presenta o orixinal e unha tradución propia para o galego nun anexo. A traxectoria creativa desta escritora estivo marcada pola súa condición de muller desde o inicio da súa carreira. Cando no ano 1979 gañou o Concurso nacional de poesía (National Poetry Competition) de Gran Bretaña, co poema “The Flitting”, presentado con pseudónimo masculino, non lle foi entregada a totalidade do galardón ao revelarse que fora escrito por una muller nova de Irlanda do Norte e encinta de seis meses (Faragó 2014: 12). A gran polémica xerada por tal decisión e a humillación sufrida ofreceulle, pola contra, a posibilidade de publicar os seus primeiros libros de poemas na prestixiosa editorial da Universidade de Oxford, aínda que a súa traxectoria como poeta irlandesa a levase máis adiante a dar a coñecer os seus escritos por medio dunha editorial situada na república, Gallery Books, e abandonar a conexión literaria coa Gran Bretaña. Os seus textos dese tempo poñen en relación o seu mundo individual coa natureza. Xa no seu libro de 1982 The Flower Master [O mestre das flores] McGuckian usa unha linguaxe na que constrúe un mundo feminino que é case indescifrable para os que non estean familiarizados con el (Cahill 1994: 26471), e que trata un tema ben coñecido polas mulleres, a concepción, a maternidade e a depresión postpartum con referencias a imaxes florais, por exemplo en “The Orchid House” [A casa das orquídeas] (McGuckian 1982: 32), “Champagne” (McGuckian 1982: 40) ou na última estrofa de “The Flower Master” (McGuckian 1982: 41). O segundo poemario, Venus and the Rain [Venus e a choiva] (1984), está centrado na maternidade como reflexo da fertilidade e tamén da creatividade artística das mulleres, en particular nos poemas “Ode to a Poetess” [Oda a unha poeta] (McGuckian 1984: 12), “Dovecote” [Pombal] (McGuckian 1984: 43), ou “Another son” [Outro fillo] (McGuckian 1984: 44). Os seus textos posteriores exploran tamén campos diferentes presentando un proceso de autocoñecemento desde unha perspectiva de muller, como sucede en On Ballycastle Beach [Na praia de Ballycastle] (1988) ou Marconi’s Cottage [A casa de Marconi] (1992), no que os poemas “Charlotte’s Delivery” [O parto de Charlotte] (McGuckian 1992: 83) ou “Breaking the Blue” [Rompendo o azul] (McGuckian 1992: 84) representan unha celebración da maternidade e da chegada de fillos e do que supón no contexto particular e social das nais. Estes textos conteñen, outrosí, unha fonda reflexión arredor do papel de McGuckian como muller e poeta no conflito no que lle tocou vivir en Irlanda do Norte, e no que acontecerá nun futuro en Europa (Wills 1995: 375). A poeta analiza, pois a condición feminina e o rol das poetas desde unha perspectiva social desde o comezo da súa carreira (Shipers 20082009). De aí en diante, sen abandonar o mundo persoal e feminino, a súa carreira visibiliza máis a preocupación pola situación de Irlanda, dividida entre a República independente no sur da illa esmeralda e o norte, pertencente politicamente ao Reino Unido, e cunha gran división entre católicos e protestantes, que impide ás dúas comunidades interrelacionárense en pé de igualdade. Explora, pois, a historia da illa para comprender as causas da partición e da persecución dos independentistas irlandeses ao longo dos séculos. Na súa traxectoria presenta o máis persoal como politicamente relevante e explora a historia do seu país para poder entender o mundo circundante e as orixes dos problemas do presente, que chegan á máxima de que o persoal é político, como acontece nos seguintes textos: Captain Lavender [Capitán Lavanda] (1994), Shelmalier (1998) ou Drawing Ballerinas [Debuxando bailarinas] (2001), nos que seguindo a Guinn Batten (2002: 125) o pasado faise presente e celébrase a rebelión de 1798 en Irlanda. Na súa seguinte fase, ante a dureza da experiencia, céntrase na morte e a espiritualidade, por exemplo nos libros titulados The Face of the Earth [A cara da terra] (2002), Had I a Thousand Lives [Se eu tiver un cento de vidas] (2003) ou The Book of the Angel [O libro do anxo] (2004). As súas profundas raíces católicas fan que recorra á intercesión dos anxos como elementos decisivos na vida dos seres humanos, como fixeran os surrealistas, por exemplo Rafael Alberti (LorenzoModia 2006). Nos libros posteriores a poeta segue a facer viaxes interiores pero ao mesmo tempo cunha profunda significación para a vida social e política de Irlanda do Norte, onde se teñen producido cambios pero perviven a partición, os enfrontamentos entre as dúas comunidades e a dependencia política. Nos textos seguintes analiza os efectos desas situacións na vida física e psicolóxica da xente do país: The Currach Requires no Harbours [O curragh non precisa de portos] (2006), My Love Has Fared Inland [O meu amor traballa nesta terra], publicado no ano 2007, The High Caul Cap (2012) (O casquillo de alto alcance] e Blaris Moor (2015). Outro dos recursos característicos desta poeta nos libros publicados no século XXI é o diálogo intertextual con outros artistas e poetas pasados ou presentes e pertencentes a varias tradicións e países, tales como España (Rafael Alberti), Irlanda (Seamus Heaney), Francia (Alphonse de Lamartine), Rusia (Marina Tsvietáieva), Estados Unidos (Wallace Stevens) etc. (LorenzoModia 2005, 2010, 2016); por exemplo, no poema analizado neste traballo parece evocar “Byzantium” de W. B. Yeats, mediante a similitude coa estrutura sintáctica. Con este recurso McGuckian invoca tamén a axuda da poesía para transcender a realidade, como acontece en The Currach Requires No Harbours, e en My Love Has Fared Inland e The High Caul Cap. Con todo, a perspectiva das mulleres non a perde en ningún dos libros publicados ao longo da súa carreira poética, xa que considera que elas son as maiores catalizadoras do sufrimento do país polas maldades sociais que este sofre, inclusive, do patriarcado imperante. O seu último libro, publicado en 2015, titúlase Blaris Moor. Este texto representa outra homenaxe ás persoas que foron axustizadas en 1797 nesa localidade por teren colaborado cos nacionalistas irlandeses católicos coñecidos como “United Irishmen” [Irlandeses unidos]. McGuckian fai neste seu último libro de poemas un percorrido pola historia de Irlanda e polos sucesivos problemas políticos que sufriu e sofre na actualidade. Adicionalmente, nunha ética da empatía o libro presenta poemas sobre moitos outros perseguidos en diferentes períodos históricos por razóns políticas e relixiosas en varios países incluíndo, por exemplo, o gueto de Varsovia, comparándoos implicitamente coa situación dos católicos en Irlanda do Norte, como xa fixera nos seus primeiros poemarios. Esta poeta é ben coñecida en Irlanda e no mundo da anglofonía xa que ao longo da súa xa extensa carreira foi merecente de numerosos galardóns literarios, tales como os premios Eric Gregory en 1980, polo seu libro The Flower Master, recibiu o Premio Rooney Prize de poesía irlandesa no 1982, no ano seguinte foille concedido o galardón da Sociedade de Poesía Alice Hunt Bartlett, así como o do Consello das Artes de Irlanda. On Ballycastle Beach proporcionoulle o premio Cheltenham (1989), e o poemario do ano 2006 The Currach Requires No Harbours foi seleccionado como finalista para o galardón do xornal Irish Times, denominado ‘Poetry Now’ [Poesía agora]. Entre os honores recibidos cóntanse tamén o Premio Bass de Irlanda para literatura (1991), o Denis Devlin, e o do Fondo Americano para Irlanda na modalidade de Literatura (1998). Tamén gañou o Premio Forward ao mellor poema por “She Is in the Past, She Has This Grace” [Ela está no pasado, ela ten esa graza] e foille concedido o Doutoramento Honoris Causa pola Universidade escocesa de Aberdeen en 2008 pola súa carreira poética. É unha das poetas irlandesas máis recoñecidas da xeración posterior a Heaney, xunto con Ciaran Carson, Eiléan Ní Chuilleanáin, e Nuala Ní Dhomhnaill. Marco teórico Na crítica literaria irlandesa tamén se teñen alzado voces que constatan a aplicación do paradigma ecofeminista á produción deste país. Tales son os casos de Jody Allen Raldolph (2009) ou James McElroy (2011), que exploran o estudo da poesía irlandesa contemporánea desde esta posición crítica. Este é o marco teórico no que se insire o estudo da poesía da autora de Irlanda do Norte Medbh McGuckian, e en particular dos seus últimos textos. A poeta parece estar facendo autocrítica aos seus primeiros versos nos que atopamos unha celebración da creación, da maternidade e da natureza. Sen deixar de valorar a beleza do mundo natural agora alude aos elementos destrutivos nel por parte dos humanos e á loita de parte da humanidade pola rexeneración do medio. Probablemente McGuckian entronca co Premio Nobel de Literatura irlandés Seamus Heaney, ao que a poeta coñecía ben, cando este fixo en Station Island unha autocrítica da súa poesía anterior en North e en Field Shop” o enfoque é claramente a prol da muller pobre abusada e da natureza ferida, sen concesións á celebración da maternidade creativa. Neste senso a escritora parece estar a considerar agora a maternidade (forzosa ou non) como unha nova forma de escravitude por certos grupos de mulleres na contemporaneidade, na liña do exposto pola filósofa francesa Elizabeth Badinter en Le conflit. La femme et la mère (2010). Dentro do equilibrio da natureza un dos elementos a considerar é o ser humano e o equilibrio co lugar no que a humanidade habita. Non obstante, esta perspectiva non reflicte a realidade toda. A poeta aprecia que a fenda aberta coa partición política da illa entre a República e o Norte, dependente de Gran Bretaña, que provén de séculos atrás, lonxe de ser provisoria faise cada vez máis definitiva e os habitantes nos que se encarna este sufrimento vense atrapados nese mundo. Neste dificultoso panorama é toda a poboación a que sofre pero as mulleres non o son menos xa que se atopan habitualmente nos fogares condenadas ao coidado das familias, descoidando o propio benestar, no ámbito do privado no que perden os seus dereitos sociais e, en ocasións, sofren humillacións ou abusos. No ambiente de violencia acontecido durante o longo período dos disturbios políticos en Irlanda do Norte, denominados eufemisticamente “The Troubles” [Os problemas], os fogares eran os lugares de curación, de asilo, de agocharse para fuxir e a poeta reflicte o trauma de moitas das mulleres do norte que sufriron nas casas o conflito non só de maneira psicolóxica senón tamén coa somatización en enfermidades e coa agorafobia. Escribir poesía é xa en si mesmo unha resposta radical desde o ámbito doméstico a esa situación independentemente do tema abordado nela. Na exploración da vida e da maternidade, xa desde os seus primeiros libros hai moitas referencias á propia nai relacionándoa coa creación e a poesía, xa que sufría doenzas e amputacións no fogar e representou un símbolo de vida e de resistencia, como acontece nos poemas “Yeastlight” [A luz da levadura] e “Woman with a BlueRinged Bowl” [Muller cunha cunca con borde azul] pertencentes a On Ballycastle Beach. O mesmo acontece en The High Caul Cap, que inclúe “The Blood Trolley” [O carro de sangue] no que, para imaxinar á nai morta no ceo, primeiro pásaa polo inferno do gueto de Varsovia, segundo a poeta expón nunha entrevista recente (O’Malley 2013). Do mesmo xeito, en “The Marcella Quilt” trata sobre a servidume da condición feminina no patriarcado pero de maneira especial as irlandesas en Londres, debido á súa posición de inferioridade tripla como pobres, estranxeiras e procedentes dunha terra colonizada polo Imperio Británico (LorenzoModia 2016: 13653). Porén, en Blaris Moor trata desa mesma dominación histórica no Norte de Irlanda e como esa servidume é especialmente lesiva para as mulleres. Análise de “A tenda de plumas” Cómpre deterse de maneira particular nun poema inédito, “The Feather Shop” [A tenda de plumas]. Esta versión galega reflicte a interpretación do poema orixinal de McGuckian escrito en inglés e as citas deste perden a condición de seren literais, por iso se incorpora o texto orixinal ao carón da tradución e mesmo en citas puntuais no ensaio. O propio título do poema, “A tenda de plumas”, refírese á comercialización de produtos que proveñen dos animais. Desde as primeiras civilizacións as plumas dos paxaros son recollidas cando lles caen e aparecen nos campos e camiños onde estes aniñan ou abundan, nun proceso cíclico natural. O símbolo presente no título provén do chocante que resulta que se comercialicen ao por maior ata o extremo de que exista un comercio organizado deses produtos escasos que ocasione a sobreexplotación das aves, emblemas por excelencia da liberdade. Namentres a recollida ou o cultivo sostible dos bens que proporciona a natureza é algo que na mentalidade colectiva está considerado como positivo, o feito de que exista un comercio parece indicar que estamos ante a cría intensiva ou a matanza das aves para o enriquecemento humano baseado nos seus subprodutos, coas consabidas consecuencias de abuso dos animais. A imaxe dos paxaros engaiolados é ben coñecida na poesía en xeral e tamén na de McGuckian e nalgúns dos seus poemas, por exemplo en “Aviary” [Aviario] xa ten propugnado a liberación de todas as aves (Porée 2008: 20). A primeira estrofa do poema xa anuncia unha das claves da interpretación ecocrítica, a falta de amor ao propio país, “loveless country”, e á terra en xeral como lugar de vida e, en última instancia, como planeta. Isto vese reflectido na organización territorial e no proxecto urbanístico da paisaxe, tendo en conta a polisemia do substantivo ‘country’, que se refire tanto ao país como á paisaxe, isto é, á expresión das pegadas dos habitantes da terra na súa xeografía física e mesmo na vida animal e humana. Así pois, a utilización pola poeta deste nome permite abranguer na lectura todas as posibles acepcións do termo e ten consecuencias semánticas desde a perspectiva ecocrítica, xa que se refire á situación ecolóxica dun territorio e mesmo do planeta. No final do poema a voz narrativa revela que a falla de amor terá consecuencias directas fatais na vida das mulleres, e en particular das máis pobres. Aínda que se opera no territorio sen amor, e sen coidar a natureza, a voz poética parece indicar que hai certos sinais de recondución dos feitos xa que se están a trazar camiños na paisaxe de maneira delicada por parte da xente consciente do problema ecolóxico existente: “They are gently setting roads/ Into the landscape [...]” (versos 23). Porén, a lectura destas liñas non parece ser totalmente positiva xa que a construción dunha estrada por parte do poder encargado da organización territorial produce indefectiblemente unha fenda na propia paisaxe. Cabe tamén a interpretación de que as persoas que se preocupan pola degradación da natureza fan novas estradas ou leitos para o río, que foi desprovisto do camiño que a auga fixera por si mesma, de maneira natural, e que agora hai que facer de maneira artificial para corrixir a desfeita previa. A voz poética refire a utilización de construcións respectuosas coa terra, denominadas en inglés “passive houses” [casas pasivas] (verso 3), e estruturas que aproveitan os recursos hídricos tales como os “xardín[s] de auga de trebóns” (verso 10), que canalizan e amainan a auga da choiva por baixo do céspede dos parterres. A iniciativa das persoas comprometidas trata de poñer amor na paisaxe por medio da resignificación da natureza non humana facendo que pase de obxecto a suxeito por medio do que se coñece como bioética (Huggan & Tiffin 2010: 12) evitando os prexuízos antropocéntricos (Glotfelty & Fromm 1996: xix). Tentan, así, evitar a solastalxia ou angustia física e psíquica causada pola degradación medioambiental ou o cambio climático (Albrecht 2003: 4144). A segunda estrofa do poema contrasta coa anterior ao comezar coa presentación da existencia de novos edificios, se cadra rañaceos, que presentan fachadas con cantos nos que o vento afina o seu son (verso 5). Esta parecería unha visión positiva pero a idea vai esmorecendo namentres que seguimos a ler as restantes liñas desta segunda estrofa nas que se fala ao tempo da polinización das flores mediante o ar e da desfloración que pode estar no camiño dunha filla, pasando pola frixidez dos corazóns dos paxaros, relacionados ambos probablemente coa tristura polo engaiolamento e a desfloración (versos 68). Como é sabido a complexidade dos textos de McGuckian, mesmo no nivel da sintaxe ou o vocabulario é deliberada, de forma que se poida tirar unha plurisignificación que vaia tomando forma na mente do/a lector/a no final do poema, na meirande parte das veces de forma subliminar. Coa lectura da terceira estrofa atopamos un cambio de terzo. Nela a voz poética relaciona o caderno da escritora cun xardín no que se cultivan flores de iris con claras connotacións de sexualidade feminina, e no que se retén a auga dos trebóns, para amainala, limpala e poder pintar un trazo case vívido. Nesta representación verbal dunha imaxe, ou ‘ecfrase’, o oficio de poeta é comparado co de pintora. Indícase, tamén, o interese da voz poética polos novos xardíns ecolóxicos nos que se almacena e decanta a auga da choiva no subsolo para retela e reciclala co fin de manter a vida do xardín tamén cando haxa escaseza dela. Esta estrofa marca un cambio fundamental no poema pero tamén conecta as dúas primeiras coas dúas últimas estrofas, nas que a vida da natureza aparece directamente conectada coa vida das mulleres e cos seus condicionantes polo feito de selo. Xa no pasado a poeta ten aludido ao seu xardín en termos de miniatura sen desexar máis que a conceptualización do retiro pastoril para referirse a temas de maior calado, como no poema que nos ocupa (Potts 2011: 118). Na cuarta estrofa prodúcese o sobresalto de sabermos que unha muller foi xulgada (verso 13). A sorpresa acrecéntase cando se indica que este xuízo se produce na feira de contratación “loosening Fair” (versos 1314). En Irlanda e noutros lugares como Galicia, no século XVIII a aínda na actualidade, había feiras nas que se vendían e mercaban animais e mercadorías varias, situadas en diferentes sectores ou dependencias do campo da feira e agrupadas por gremios. Nestas feiras había tamén unha zona na que eran contratadas as mulleres de servir para seren levadas a traballar ás casas dos amos. Aínda no século XX esta contratación verbal e pública seguía a ser común nas feiras e mercados en Galicia, e na cidade da Coruña facíanse na actual Praza de Pontevedra ata os anos sesenta. Como acontece no poema de McGuckian, as mulleres, moitas delas non dispoñían dun fogar propio debido á súa posición de inferioridade na escala social. O patetismo de seren pobres de solemnidade vese acentuado pola soidade e por dárense á bebida para esquecer a súa situación de necesidade material e espiritual. Neste tipo de feiras as mulleres eran catadas como as bestas pola súa aparencia física. Nesa situación as mozas non teñen posibilidades de ter unha vida amorosa regular por estar recluídas en casas illadas e nalgunhas ocasións descoñecen que serán posteriormente seducidas polos amos da facenda, como acontece en moitos textos literarios dos séculos XVIII e XIX, tales como as novelas de Samuel Richardson Pamela e Clarissa ou Jane Eyre de Charlotte Brontë. O poema inclúe un obxecto doméstico, “parafuso de cama” (verso 16), sen gran valor material, como parte do roubo cometido pola moza na casa de servir xunto cuns pratos. Ben parece que este elemento da cama pode estar aquí máis polo seu valor simbólico desde o punto de vista sexual e material, para que nese leito non poidan ser cometidos máis actos infamantes coas mulleres que puidesen levar a unha procreación ilícita (verso 20). A lectura máis plausible do poema leva a pensar que os pratos que lle atopan, e polo que a levan a xuízo, son un botín moi escaso pola infamante conduta da que puido ser obxecto na casa na que estaba de criada. Mesmo se non houbo unha violación o feito de ter que deixar a casa acusada dun delito, despois de ser seducida, pode obedecer á xenreira do amo pola negativa da moza a unha relación amorosa en desigualdade de posicións. Porén, o corpo da criada é utilizado como mercadoría e lugar de dominación e un posible pracer sexual por parte da moza pode ser considerado infamante pola sociedade, que non lle permite o dereito de amar fóra do ámbito institucionalizado. Na crueza da identificación tradicional das mulleres cos seus corpos, elas non os rexeitan en si mesmos senón que buscan maneiras de reconceptualización da súa natureza como organismos con integridade e ao tempo transformatividade (Shildrick & Price 1999: 19), e reaccionan contra a dominación sufrida pola súa subordinación, e propugnada historicamente desde a teoría política platónica, no ámbito do privado (Rose 1999: 363). Prodúcese no poema a deconstrución da lóxica do dominio e chégase ao recoñecemento dos aspectos emocionais da natureza humana e da súa resignificación. Desde esta perspectiva elimínase a cousificación da natureza e a consideración como obxecto de uso e abuso, e o mesmo asúmese que ten de acontecer coa muller evitando as tensións entre a sociedade e o medio natural (Vakoch 2012). É ben coñecida a praxe desta poeta de tomar anacos de texto de diferentes fontes bibliográficas, anotalos nos seus cadernos de notas e despois compoñer con eles poemas diversos, habitualmente en soidade e horario nocturno, segundo lle confesou á autora do artigo. Este proceso creativo, asimilable aos enxertos nas plantas dun xardín, pódese constatar na revisión dos seus poemas manuscritos, depositados en Carolina do Norte, na Universidade de Wake Forest dos Estados Unidos, que tamén acolle a editorial máis grande de poetas irlandeses en América e publica aló os seus textos. Nesta ocasión, a información provén de textos de investigadores da pobreza no longo século XVIII británico tales como Tim Hitchcock e Robert Shoemaker publicados, respectivamente, en 1997 e 2015 e titulados Chronicling Poverty: The Voices of the English Poor 16401840, e London Lives: Poverty, Crime and the Making of a Modern City dos que toma varias frases para o poema, entre outras as seguintes: “unlawfully begotten on her body” (Hitchcock 1997: 70) e o detalle de que a unha muller chamada Grace Powell condenárona en 1736 por posesión ilegal dun “parafuso de cama” (Hitchcock et al. 2015: 136). No tocante ás solucións para a supervivencia da natureza nas cidades posindustriais toma “gently setting roads into the landscape” do artigo de David Leven, e “os xardíns de iris” e a “auga dos trebóns” do escrito por NinaMarie Lister, ambos os dous do libro titulado Designed for the Future: 80 Practical Ideas for a Sustainable World (Leven 2015: 164; Lister 2015: 114). Conclusión Esta análise expón a ollada empática ás mulleres e á natureza por parte de Medbh McGuckian no poema “A tenda de plumas”. Tamén se representa nesta composición o esforzo da poeta por pintar en trazos vívidos esta situación existente desde tempos pasados e da que se culpa ás propias mulleres. “A tenda de plumas” reflicte o politicamente máis revolucionario na actualidade que é a conservación dos valores ou herdanzas recibidas: a vida humana en simbiose e equilibrio coa natureza. Por iso é necesario reconducir as nosas vidas con accións simbólicas e reais, grandes e pequenas, que nos devolvan ao paraíso perdido na terra, do que nos afastamos nunha deriva imparable. McGuckian conclúe que a natureza e as mulleres son convertidas na alteridade subordinada, usadas para consumo masculino debido á desigualdade histórica destas (Puleo 2011), cousa que non é doado de descubrir mesmo para as mulleres, como sucede no poema no que a muller se dá conta da realidade nun momento de visión: “Damascene moment” (momento no camiño a Damasco) (verso 18). O que preconiza o ecofeminismo é que as relacións humanas co medio natural deben estar informadas pola ética da igualdade e o respecto que permite os discursos emerxentes de grupos suprimidos (Heffes 2013). María Jesús LorenzoModia Universidade da Coruña Faragó, Borbala. 2014. Medbh McGuckian. Lanham, MA, USA: Bucknell University Press/ Rowman & Littlefield. European English Messenger, nº 13 (2), pp. 3543. LorenzoModia, María Jesús. 2005. “Because God is Forbidden to Perform Miracles in this Place’: Medbh McGuckian’s Sense of History”, en Thistles. A Homage to Brian Hughes, Homenaje a Brian Hughes. Essays in Memoriam. Ensayos in Memoriam. Vol. 2 (ed. Francisco Yus). Alicante: Universidad de Alicante, pp. 175185. THE FEATHER SHOP Although the country is loveless They are gently setting roads Into the landscape, passive houses, Room for the river. The building finetunes its facades As when one blows on a flower Or birdhearts so proudly frigid Lines on a daughter path. My notebook was like my garden, Iris garden, storm water garden. It holds, slows and cleans water To a nearly vivid streak. When she stood trial at the loosening Fair, recently widowed, penniless, Drunk, for the theft of six Pewter plates and an iron bedscrew, I saw her pull two out of her bosom, Her Damascene moment, her sacrament money, Her elopement from the house and infamous Behaviour, unlawfully begotten on her body. Mentres que o país está sen amor O seu momento no camiño a Damasco, o seu diñeiro sacramental, Comportamento, ilegalmente fecundado no seu corpo.

A historia do estudio Walt Disney Pictures non sería a mesma sen as adaptacións literarias. Dos cincuenta e catro filmes considerados “clásicos Disney”, corenta e seis (o 85%) parten dunha base escrita que a compañía versionou. E dentro destas adaptacións, especial importancia teñen os contos de fadas. Ao longo do tempo, a empresa viviu catro etapas particularmente brillantes: a finais dos anos trinta, a década dos cincuenta, o último decenio do século XX e o momento presente. Todas elas se iniciaron, sen excepción, levando á pantalla grande un conto protagonizado polas que pasaron a converterse en princesas disneysianas. O éxito destas películas foi tal que devoraron as versións anteriores -moitas delas mundialmente coñecidase as que prevalecen na actualidade son as que o estudio contou. E como son esas versións? Edulcoradas, dulcificadas, simplistas e americanizadas son algúns dos adxectivos que os críticos empregan para definilas. Blancanieves, Pinocho, Bambi, Cenicienta e La bella durmiente son exemplos nos que podemos atopar estas características.

DISNEY E OS CONTOS DE FADAS: HISTORIA DUN SECUESTRO DATA DE RECEPCIÓN: 31/01/2015 DISNEY Y LOS CUENTOS DE HADAS: HISTORIA DE UN SECUESTRO DISNEY AND FAIRY TALES: THE STORY OF A KIDNAPPING DATA DE ACEPTACIÓN: 29/04/2015 : adaptación, contos de fadas, Disney, terxiversación. Resumen: La historia del estudio Walt Disney Pictures no sería la misma sin las adaptaciones literarias. De los cincuenta y cuatro filmes considerados “clásicos Disney”, cuarenta y seis (el 85%) parten de una base escrita que la compañía versionó. Y dentro de estas adaptaciones, especial importancia tienen los cuentos de hadas. A lo largo del tiempo, la empresa ha vivido cuatro etapas particularmente brillantes: a finales de los años treinta, la década de los cincuenta, el último decenio del siglo XX y el momento presente. Todas ellas se iniciaron, sin excepción, llevando a la pantalla grande un cuento protagonizado por las que han pasado a convertirse en princesas disneysianas. El éxito de estas películas fue tal que devoraron a las versiones anteriores -muchas de ellas mundialmente conocidasy las que prevalecen en la actualidad son las que el estudio ha contado. ¿Y cómo son estas versiones? Edulcoradas, dulcificadas, simplistas y americanizadas son algunos de los adjetivos que los críticos usan para definirlas. Blancanieves, Pinocho, Bambi, Cenicienta y La bella durmiente son ejemplos en los que podemos encontrar estas características. Míguez López, María (2015). Disney e os contos de fadas: historia dun secuestro. Elos. Revista de Literatura Infantil e Xuvenil, 2, "Artigos", 523. ISSN 2386 -7620. DOI http://dx.doi.org/10.15304/elos.2.2379 Introdución Cando Walt Disney se iniciou no mundo das longametraxes con Blancanieves y los siete enanitos (Snow White and the Seven Dwarfs, 1937) 1, fíxoo adaptando un dos contos de fadas máis coñecidos, unha historia de moitos anos atrás e da que existían múltiples versións nas distintas linguas e países europeos. Ao proxecto chamábano en Hollywood a “loucura de Disney” (“Disney’s folly”): non se fixera nos Estados Unidos ningunha longametraxe de animación e poucos confiaban en que unha película tan cara, traballosa e arriscada fora saír ben. O filme comezou a xestarse arredor do ano 1934 e estreouse o 21 de decembro de 1937 no Carthay Circle de Los Ángeles. Cando en 1939 a Academia das Artes Cinematográficas lle entregou a Walt Disney un Oscar especial acompañado por outros sete en miniatura, o termo “tolemia” deixara paso a outros como “marabilla”. E non só a crítica a eloxiou: o público rendeuse a ela converténdoa nun éxito absoluto e os seus 1, 75 millóns de dólares de presuposto levaron ás arcas disneysianas arredor duns trinta. Blancanieves foi o filme que inaugurou o que hoxe coñecemos como a listaxe de “clásicos Disney”, un conxunto de títulos con trazos comúns ben diferenciados. Para que un filme leve este apelido deben concorrer nel dúas características principais: ter sido producido por Walt Disney Pictures (os nacidos baixo outras marcas do estudio non se inclúen neste grupo) 2 e ser animado (coa excepción dalgún título no que se inclúe tamén acción real) 3. Steven Watts (1997: 104105), gran estudoso do estilo disneysiano, define estes clásicos co termo “modernismo sentimental”: unha mestura do real co irreal, embebidos dun sentimentalismo esaxerado, cun moralismo claramente definido e unha presenza do mal e da traxedia moi minimizada. Janet Wasko (2001: 114) ve neles unha impronta humorística, musical e de entretemento lixeiro. Para ela, os personaxes responden a estereotipos de raza e xénero, así como a convencións típicas de heroe e antagonista. En canto aos temas e valores que transmiten, considera que os Disney e os contos de fadas: historia dun secuestro principais son o individualismo, ética do traballo, optimismo, fantasía, inocencia, romance, felicidade e triunfo do ben sobre o mal. Mais a estas características apuntadas polos expertos cómpre engadir outra non menos importante, asentada igualmente por Blancanieves e que se mantén ata o día de hoxe: a adaptación e apropiación de historias literarias a partir das que elaborar os seus filmes. Blancanieves marcou un fito na historia do cinema, mais a súa impronta non foi menor no eido da Literatura Infantil, nomeadamente dos contos de fadas, aos que en certo modo a compañía chegou a revolucionar. Do total dos cincuenta e catro títulos que ata o momento compoñen a lista de clásicos Disney 4, corenta e seis (o que supón un 85%) teñen inspiración literaria: dende versións dos famosos contos dos irmáns J. e W. Grimm, H. C. Andersen ou Charles Perrault, ata historias practicamente descoñecidas. Porén, tiveran os orixinais máis ou menos sona, o que case todos comparten hoxe en día é un certo esquecemento en favor das versións fílmicas de Disney, que son as que, ao longo dos anos, foron prevalecendo. Actualmente pensar nos personaxes de Cinsenta, Brancaneves ou a Bela Durminte é, para moita xente, pensar na versión disneysiana. Isto é un logro inmenso, tendo en conta que estamos a falar de contos con centos de anos e versionados en ducias de linguas e países, que a compañía de Mickey Mouse, en maior ou menor medida, fagocitou. “It was not once upon a time, but at a certain time in history, before anyone knew what was happening, that Walt Disney cast a spell on the fairy tale, and he has held it captive ever since”, opina Jack Zipes (1995: 21). Ese feitizo non se fixo usando unha variña máxica nin poderes malignos, “on the contrary, Disney employed the most upto-date technological means and used his own 'American' grit and ingenuity to appropiate European fairy tales. His technical skills and ideological proclivities were so consummate that his signature has obfuscated the names of Charles Perrault, the Brothers Grimm, Hans Christian Andersen, and Carlo Collodi”. O estudio, considera Jack Zipes, secuestrou os contos de fadas (e por extensión, engadimos, as historias todas que adaptou) dende os anos trinta e, como veremos, mantenos aínda como reféns. O mesmo opina Janet Wasko (2001: 113), para quen Disney, coas súas versións que sobrepasaron en sona os orixinais, fixo que a imaxe que se ten hoxe desas historias sexa a que o estudio transmitiu. Iso entraña unhas consecuencias pois “as many critics have noted, stories and characters typically go through a process of Disneyfication, which involves sanitization and Americanization”. Moi celebradas nos primeiros anos, as visións críticas cara á reinterpretación dos contos clásicos comezaron a agromar especialmente despois da Segunda Guerra Mundial. Nesa época o estudio estaba endebedado e subsistiu grazas a contratos propagandísticos co goberno dos Estados Unidos. É dicir, os seus títulos afastáronse da arte ao servizo duns intereses moi específicos. Unha das analistas máis duras coa factoría foi a experta en Literatura Infantil Frances Clarke Sayers, (1965) quen acusou ao propio Walt Disney persoalmente de corromper a literatura infantil tradicional, manipulándoa “for his own ends. His treatment of folklore is without regard for its anthropological, spiritual, or psychological truths. Every story is sacrificed to the 'gimmick' of animation”. Jack Zipes (1995: 3940), pola súa banda, cúlpao de “violar” as versións literarias dos contos, roubándolles a súa propia voz e cambiándolles a forma e o fondo. Para el, nas adaptacións disneysianas, en vez de poñer a técnica ao servizo da historia, ocorre ao revés. As imaxes, apunta, conforman unha totalidade harmoniosa pechada, por mor da imposición da cámara e o toque do animador. Aos personaxes achácalles que sexan unidimensionais e estereotipados, sen ningún desenvolvemento, creados só para “domesticar a imaxinación”. O relato está americanizado e mediante el, cos seus modelos de comportamento e as súas ideas (con especial énfase no control), colonízanse outras audiencias baixo a premisa de que o que é bo para Disney é bo para o mundo. O pracer da lectura vese substituído por un cinema impersoal, no que os eventos se van encadeando ata desembocar na salvación a través do heroe masculino. Por último, destaca Zipes, todo se organiza cara a un visionado non reflexivo. Elimínase a profundidade nas historias, e precisamente o confort e a simplicidade que non levan máis aló son un dos principais atractivos. Estes trazos están presentes na meirande parte da filmografía disneysiana mais hai cinco títulos, da época na que Walt Disney estaba á fronte do estudio, que son especialmente representativos, e neles nos centraremos. Son Blancanieves, Pinocho (Pinocchio, 1940), Bambi (1942), La Cenicienta (Cinderella, 1950) e La bella durmiente (Sleeping Beauty, 1959). Historia dun secuestro Antes de analizar estas películas cabe mencionar que xa na época en que producía curtas a obra de Disney fora apuntando estas singularidades. Para atopar as primeiras pezas nas que se deron hai que remontarse ás súas incursións iniciais no cinema: Little Red Riding Hood, The Four Disney e os contos de fadas: historia dun secuestro 9 Musicians of Bremen, Jack and the Beanstalk, Jack the Giant Killer, Goldie Locks and Three Bears, Puss in Boots 5 e Cinderella, todas elas curtametraxes de 1922, son algúns exemplos. O seu primeiro gran éxito conseguírao cunha serie chamada Alice (19231927), onde se mesturaba a animación coa acción real e que tiña a súa base no mundo ideado por Lewis Carroll 6. Noutra serie de renome, Silly Symphonies, tirou a empresa igualmente de inspiración literaria para moitos dos seus episodios. Entre outras, destacaron El patito feo (The Ugly Duckling, 1931) 7, Niños en el bosque (Babes in the Woods, 1932, cun título collido dun conto tradicional inglés homónimo e baseada no Hansel e Gretel - Hänsel und Gretel 8 - dos irmáns Grimm), Los tres cerditos (Three Little Pigs, 1933) ou El flautista de Hamelín (The Pied Piper, 1933, a partir do conto dos irmáns Grimm O frautista de Hamelín - Der Rattenfänger von Hameln -, que popularizou no ámbito anglosaxón o poeta Robert Browning no século XIX). O mesmo ocorreu con El saltamontes y las hormigas (The Grasshopper and the Ants, 1934, baseado na fábula de Esopo), Los tres cerditos: el lobo feroz (The Big Bad Wolf, 1934; segunda parte da historia dos tres porquiños, esta vez cun argumento tirado de Carapuchiña vermella 9), La gallinita sabia (The Wise Little Hen, 1934), ¿Quién mató al gallo Robin? (Who killed Cock Robin?, 1935, a partir da fábula homónima) e Wynken, Blynken y Nod (Wynken, Blynken & Nod, 1938, baseado no poema de Eugene Field) 10. Pero o título que marca un antes e un despois para a compañía é, claramente, Blancanieves, a “Disney's folly”, na que tanto empeño, traballo e ilusión puxo cando case ninguén vía o proxecto factible. Das múltiples versións que existen da historia de Brancaneve, a empregada por Disney como base para a súa propia é a dos irmáns Grimm, Schneewittchen. A cinta, que non ofrece ningunha mensaxe novidosa, foi, pola contra, un prodixio da técnica de animación. Especialmente destacable é o deseño dos personaxes e o realismo nos seus movementos. Se ben os ananos responden, xa dende os propios nomes, a estereotipos moi marcados, a nivel estético cada un deles posúe uns trazos diferenciados (e en que así fora tiña especial interese Disney). As paisaxes que se ven na película, onde xa se aprecia certa profundidade, e a axilidade nas tomas, son os avances máis destacados no eido técnico, que prevalece sobre o da historia. No referente a esta, do filme destaca, por enriba de todo, o seu romanticismo, ese trazo tan disneysiano. No orixinal, aínda que tamén remata en voda e con final feliz, a carga romántica é moito menor, pois se ben é certo que o príncipe queda engaiolado coa rapaza ao vela no ataúde de cristal, non é un bico seu o que a esperta (el non é aquí o salvador, como si ocorre na película), senón algo moito máis prosaico. Os ananos levan o cadaleito ata o castelo do príncipe para que este poda contemplar a beleza de Brancaneve a diario. No traxecto tropezan e, co golpe, despréndese da gorxa da princesa o anaco de froita envelenada que a mantiña morta. O relato dos irmáns Grimm é máis cruel e violento có filme de Walt Disney, no que se elimina, por exemplo, o episodio que pecha a historia: a raíña achégase ata a voda do príncipe e da princesa. A envexa ao velos déixaa paralizada, tempo que é aproveitado para poñerlle nos pés zapatos de ferro con carbóns ardendo, calzado co que a obrigan a bailar ata a morte 11. En xeral, a cuentos: El Pentamerón (Lo cunto de li cunti overo lo trattenemiento de peccerille, 16341636), libro que contén cincuenta fábulas contadas ao longo de cinco días. Por unha maldición, Lisa morre aos sete anos cando súa nai lle pon un adorno no pelo. A nai deposita o corpo en sete sarcófagos de cristal, uns dentro doutros, e gárdaos nunha habitación con chave. Gravemente enferma, antes de morrer faille prometer a seu irmán que nunca abrirá ese cuarto. Pero un día que o home sae de cacería, a súa muller entra na habitación e atópase con Lisa, que seguira medrando e era xa unha moza de gran beleza. Presa dos celos, arrástraa polos cabelos para matala, pero dese xeito despréndese a peineta e a rapaza esperta. Súa tía obrígaa entón a traballar como escrava, ata que un día o tío oe como Lisa, a piques de suicidarse cun coitelo, lle conta a unha boneca toda a súa historia. O home, entón, rescátaa. Co ebanista no cárcere, Pinocho volve ao obradoiro e atópase con Pepiño Grilo, ao que non moi sutilmente invita a marchar. O grilo intenta convencelo da necesidade de estudar ou, cando menos, de aprender un oficio, mais responde o neno de madeira que o único no que está interesado é en comer, beber, durmir, divertirse e facer, da mañá á noite, vida de paseante de corte. O insecto trata de advertirlle que ese estilo de vida só o levará ao cárcere ou ao hospital e Pinocho, esgotada a súa limitada paciencia, lánzalle un martelo e esmágao. Cara a seu pai non amosa ningún respecto nin empatía. Xepeto vende a súa única chaqueta para mercarlle unha cartilla para ir á escola, a cal Pinocho, á súa vez, empeña sen ningún remorso. Búrlase del e non aprecia os grandes esforzos que fai para darlle todo o que pide. Non hai máis que ver a contestación que lle dá a Tragalume cando este lle pregunta polo oficio do pai. “O de pobre”, responde Pinocho burlonamente. Opina Manuel Peña Muñoz (1994: 125) que no personaxe de Disney pouco hai de semellanza co de Collodi. Para el, o fílmico desprende dozura. É un Pinocho bondadoso e inmensamente tenro ideado para explotar comercialmente a sensiblería que tanto gusta ás masas, a costa de sacrificar a fondura espiritual e a grandeza do seu predecesor. O italiano compuxo un personaxe profundo que evoluciona ao longo da historia: transfórmase en humano e adquire a conciencia cando desenvolve a capacidade de amosar empatía aos demais e de preocuparse por eles. Pola contra, no filme, a única conciencia que hai é o así autodenominado Pepiño Grilo que, como se indicou, no libro é eliminado do relato bastante pronto e dun xeito dramático. Outro aspecto que varía da páxina á pantalla, nesta historia e en practicamente todas as feitas por Disney, é a xa apuntada atenuación ou eliminación total da violencia. Nos contos tradicionais hai, en non poucos, crueldade e ata saña. No de Pinocho, en concreto, o boneco debe afrontar varias contrariedades: pendúrano dunha árbore coa intención de aforcalo, e antes de converterse en neno é transformado en peixe (e case acaba na tixola) e tamén en burro. Mentres ten a aparencia dun asno, un músico intenta arrincarlle a pel para facer con ela un tambor: átalle pedras ao pescozo e intenta afogalo. Os peixes cómenlle a carne a Pinocho, quen conserva o seu esquelete de madeira e grazas a el volve ser un boneco. Pola súa banda, a propia Fada Azul falece vítima das penurias que Pinocho lle fai pasar. Suprimindo estes episodios, segundo Berland (1982: 93104), Disney “limpa” a violencia e inhibe as fantasías que os rapaces necesitan para pasar á madurez, facendo que esta, coma outras historias, perda o seu valor psicolóxico, aínda que gañe valor comercial. Na fantasía italiana a violencia en ningún momento é gratuíta, senón que se constitúe en vehículo para a aprendizaxe e a Disney e os contos de fadas: historia dun secuestro 65). Como consecuencia, para ela, a madurez na historia de Disney implica simplemente obedecer e compracer os demais, sen que haxa sequera un porqué. Pola contra, no conto de Lorenzini nárrase un proceso de autodisciplina, da aprendizaxe sobre en quen se pode confiar e en quen non, e do descubrimento de por que contar a verdade e corresponder ás atencións dos demais é importante. Esta supresión da violencia, característica sine qua non nas obras do canon Disney, resulta especialmente chocante toda vez que, para Peña Muñoz (1994), os contos infantís están cheos dunha sombría morbosidade. Opina este autor que son especialmente polémicos os de Perrault (gran fonte de inspiración para Disney) e pon dous exemplos: o de Polgariño (Le Petit Poucet), que degola as sete fillas do xigante, e o de Barbazul (La Barbe Bleue), asasino de mulleres que colecciona os cadáveres das súas esposas. Peña Muñoz, citando os argumentos de defensores 12 e detractores 13 da Literatura Infantil violenta, conclúe el mesmo que aos nenos adoitan gustarlles e divertilos estas historias, pois hoxe en día están habituados a ver outras moito peores na televisión, en comparación coas cales estas son pura diversión e humor (Peña Muñoz, 1994: 160161). Este tipo de contos, ademais, cumpren unha importante función, como resalta a psicóloga e terapeuta emocional Elena Domínguez (Ferrero, 2014). “En primer lugar, todos buscamos o hemos buscado en algún momento pasar miedo a través de libros o películas, esto produce una sensación divertida. En segundo, les hace sentir que son valientes. Por último, en muchas ocasiones la propia historia les da las claves para vencer el miedo”. Na mesma liña, o gran estudoso dos contos de fadas Bruno Bettelheim (1994: 148149) atópalle un cometido importante ao aspecto violento: “los padres que pretenden negar que sus hijos tienen intenciones asesinas y que quieren hacer añicos las cosas, e incluso las personas, están convencidos de que tales pensamientos deberían ser evitados (como si esto fuera posible). Si se le niega el acceso a los cuentos, que le comunican implícitamente que otros tienen también las mismas fantasías, el niño acaba por tener la sensación de que es el único que imagina tales cosas. Consecuencia de ello es que el pequeño teme sus propias fantasías”. Engade Bettelheim que “también vale la pena apuntar que este tipo de padres que tanto se preocupan por no aumentar los temores de sus hijos olvida, al mismo tiempo, la gran cantidad de mensajes reconfortantes que se pueden encontrar en los cuentos de hadas”. Este autor reflexiona sobre o beneficio ou o prexuízo de suprimir a violencia recordando que cando os descubrimentos da psicanálise e da psicoloxía puxeron de manifesto a dureza, a angustia e ata o sadismo da imaxinación infantil, os contos de fadas foron moi criticados. Chegaron os seus detractores á conclusión de que os monstros dos contos debían ser moi bondadosos, explica Bettelheim, “pero se olvidaron del monstruo que el niño conoce mejor y que más le preocupa: el monstruo que teme ser él mismo y que a veces le persigue” (Bettelheim, 1994: 146) 14. Así pois, os contos poden en realidade actuar como catalizadores deses medos e darlles aos nenos unha ferramenta para enfrontarse a eles. No noso seguinte filme a analizar, Bambi, dáse un caso curioso no que se refire á violencia: elimínase parte da que hai na novela, pero engádeselle dramatismo a outros episodios. Esta cinta levou á pantalla grande un libro homónimo escrito por Felix Salten en 1923. Foi un proxecto moi ambicioso, marcado polo afán persoal de Disney en representar os animais como nunca antes se fixera. Para conseguilo, levou crías de cervo ata Burbank, para que os animadores puideran observar os seus riscos, a súa forma de moverse e o seu comportamento de primeira man. Mandou tamén gravar horas e horas de metraxe de como actuaban no seu hábitat e, de novo, a animación do filme superou as expectativas. Os esforzos do xefe do estudio deron os seus froitos e esta peza presenta os animais cun movemento, detalle e realismo que nunca se vira ata o momento. Mais ao falar de realismo, é este refírese ao ámbito da aparencia, pois a conduta dos corzos de Bambi en nada se asemella á verdadeira. Porque ao contrario do que ocorre na novela, máis fiel á realidade, no ecosistema do filme os animais viven entre eles felices e contentos. Non hai caza, non hai depredadores, e o único perigo son os homes, aos que nunca se ve. Contra os humanos invasores, que cazan ou prenden lumes, deben aliarse os animais. Este título ofrece unha visión edulcorada sobre a dinámica de predadores e presas como expresa Adrian Ivakhiv (2013: 216) do seguinte xeito: “Disney has often been criticized for shaping the cultural landscape in profoundly conservative directions. Ecocritics have critiqued Disney portrayals of nature for presenting a sentimentalized and distorted view of animal lives and Disney e os contos de fadas: historia dun secuestro ecological realities and for projecting middleclass American values -or, in some interpretations, racist, classist, and hierarchic or even neomonarchist valuesonto the nartural world”. Na mesma dirección se manifesta David Whitley (2008: 65), que ten estudado de maneira pormenorizada o tema da natureza na obra de Disney: “Now, although the storyline of Bambi is not explicitly that of 'conservation', there is no doubt that the implications of the film are pointed very heavily in this direction [...] Not only is the intended outcome of killing game portrayed as a slaughter that disrupts the harmonious relationships and sense of well being of the innocent creatures, but the unintended consequence of 'Man's' instrusion also has even more dire effects”. Na película os animais non teñen problemas entre si e o perigo vén de fóra, dos homes e dos seus cans de caza. Estes no filme son as únicas bestas que non falan (representándoos así como alleos) pero no libro si que o fan e, de feito, dan lugar a un diálogo especialmente simbólico e cheo de resentimento. Os animais do bosque acusan a un deles directamente de ser un traidor, de vendelos ao home, axudándolle a que os atope en lugares aos que nunca chegaría sen a súa colaboración. Este deféndese dicindo que o bosque, eles mesmos, todo pertence ao humano, ao que se refire como “El”, outorgándolle un carácter de todopoderoso (e polo que a novela se ten interpretado como unha alegoría relixiosa). Os cans cren iso realmente e, tal e como se lle explica a Bambi, están incluso dispostos a morrer polos homes. No libro, ademais dos cazadores de raza humana, tamén os depredadores matan, eliminando a vida bucólica que plasma Disney, que suavizou e reinterpretou acorde ao seu estilo o que se narra nas páxinas de Salten. Porén, na que é seguramente a escena máis famosa do filme, deuse o caso oposto. No libro a nai do cervo morre igualmente, pero o suceso nárrase dunha forma menos tráxica e que transmite unha gran naturalidade. Como moitos anos despois Mufasa lle explicaría a Simba en El rey león (The Lion King, 1994), é o ciclo da vida. De feito, a morte en si, omítese: tras unha batida de cazadores na que cae ferido Gobo, amigo de Bambi, a nai desaparece. O protagonista pregúntalle á súa tía Ena por ela, e esta dille que non a viu, e o capítulo remata explicando que Bambi nunca máis viu a súa nai. O seguinte comeza anunciando a chegada da primavera. Sobre o lapso de tempo transcorrido dende o pasamento materno, afírmase que ao corzo non lle gustaba recordalo: ese verán fora difícil e o inverno fixérase moi duro para o veado, que se sentía perdido. Moi diferente á dramática escena da película, que tanto marcou a diversas xeracións e na que se humaniza a conduta animal. Esa humanización critícaa David Payne, para quen, ademais de antropomórfico, creou Disney un mundo androcentrista. Payne (1995: 147) resume o argumento da película do seguinte xeito: “the story of a male and a spectacle of gender politics where the male achieves dominion over women and all of nature”. O pai de Bambi é chamado o príncipe do bosque, un bosque no que non hai princesas. Pola contra, o que non hai no libro son príncipes ou calquera outro rol do estilo, e o máis respectado da comunidade é o vello cervo, que desfruta de poder e admiración pola súa experiencia na vida e os seus coñecementos. É o que lle teñen, un respecto gañado co tempo e non recibido por motivos de nacementos ou herdanzas. Como curiosidade cabe mencionar que este filme xerou tamén un gran debate sobre a caza. A visión que se dá dos homes fixo que moitos americanos se posicionaran en contra dela, e antes da estrea ata o propio Disney incluso recibiu cartas presionándoo para cambiar certas escenas ou, cando menos, incluír unha fita na que se explicase que o representado era pura fantasía. “It is not surprising that some hunters viewed the film as a threat [...] Disney provided a morality play and a national symbol that became touchstones for opposition to hunting”, expón Ralph H. Lutts (1992: 163), quen considera o filme como a peza de propaganda anticaza máis poderosa que se teña feito nunca 15. Tras Bambi o estudio Disney viviu uns anos duros nos que, apurados polas débedas, os proxectos que se desenvolveron foron menores, moitos deles sufragados polo goberno dos Estados Unidos como propaganda de guerra. Foi a dos corenta unha década na que tanto o público como a crítica lles deron as costas. O seu rexurdir produciríase a mediados do século e grazas, novamente, á fórmula que tan exitosa se probara antes: adaptar un conto de fadas. O elixido nesta ocasión foi un dos máis coñecidos: o de Cinsenta. Versionado en multitude de filmes, cancións, obras de teatro, óperas e ballets, as súas orixes remóntanse á China do século IX d. C., na que o feito de ter os pés pequenos era un grande atractivo (a tradición dos pés de loto marcaba que non debían medir máis de dez centímetros). Para evitar o seu crecemento, ou disimulalo unha vez que se producira, vendábanselles os pés ás rapazas tan forte que ás veces ata lles rompían algunha deda. A versión máis estendida hoxe en día é a de Charles Perrault, Cendrillon ou la petite pantoufle de verre, e nela se baseou Disney. No mundo occidental, esta historia de rivalidade fraternal ten a súa orixe, novamente, en G. Basile (cando menos, súa é a primeira versión Disney e os contos de fadas: historia dun secuestro publicada), con La gata cenicienta (La gatta cennerentola no orixinal en napolitano). Nesta, o pai de Cinsenta casa cunha muller que a odia. A animadversión é mutua, tal e como llo confesa Cinsenta á súa ama, dicíndolle ademais que oxalá o pai tivera casado con ela. Alentada polas palabras da rapaza, esta trama un plan para matar a madrasta. As súas maquinacións teñen éxito e o pai despósaa, descubríndose entón que a muller tiña seis fillas que ata o momento mantivera ocultas. A nova dona degrada a filla a ollos do pai, e incluso pasa de chamala polo seu nome (Zezolla) a referirse a ela como Gata Cinsenta. Desta versión de Basile destaca que, ao contrario da maioría das existentes 16, nela a rapaza é culpable das penurias que lle pasan, pois chéganlle despois das súas confabulacións. Aínda así, o trato que recibe da nova señora e das irmás limítase a tela como criada e obrigala a facer as tarefas do fogar. No resto adoita presentarse a rapaza como de bo corazón e honrada, inxusta receptora da ira e envexas das outras mulleres. Nalgunhas interpretacións máis antigas había un compoñente edípico substituído pola rivalidade fraterna nas máis modernas: a madrasta é mala e as fillas son envexosas, non quedando dúbida da inocencia da protagonista. As versións máis coñecidas na actualidade son as de Perrault e dos irmáns Grimm, Aschenputtel. Do primeiro é, por exemplo, o detalle de que o zapato fora de cristal; ao incluílo, o francés tivo que eliminar, por lóxica, un engano que as irmás levaban a cabo nos relatos anteriores: cortaban unha deda do pé para que lles collera na zapatilla, e o príncipe só descubría a trampa ao ser advertido por un paxariño. A protagonista de Perrault é moi parecida á de Disney (e distinta das outras): demasiado boa, unha miñaxoia sen ningún tipo de iniciativa, incluso é ela mesma quen elixe durmir entre cinsas (algo ao que a obrigan na historia dos irmáns Grimm). Con respecto ao baile, a de Perrault axuda compracida na preparación das irmás (a de Jacob e Wilhelm Grimm faino chorando, por imposición) e é a fada madriña a que lle ten que dicir que, no fondo, está desexando ir ela tamén á festa. A dos irmáns Grimm pídelle encarecidamente á madrasta que lle permita acudir ao baile, o cal abandona cando lle parece, mentres que a de Perrault e Disney deben facelo á hora marcada. Disney e os contos de fadas: historia dun secuestro edificio (e na que antes pereceran moitos mozos intentando chegar ata a rapaza) ábrelle paso e, sen máis obstáculos, bica á bela durminte, todos acordan e os dous casan. Polo demais, ambas son practicamente iguais. Perrault, pola súa banda, fixo unha versión na que, menos os reis, todo o palacio queda tamén durmido. Nesta, a maldición especifica que será un príncipe o que deba espertala (non así na dos irmáns Grimm). Dese mesmo xeito ocorre, ambos casan e teñen dous fillos. Porén, o príncipe deixa a súa nova familia e regresa el só ás súas terras, pois teme a reacción que a súa nai, metade ogra, poda ter antes as novas. Unha vez convertido en rei polo falecemento do pai, o mozo por fin leva ata o seu castelo a muller e os fillos, pero a súa proxenitora non os recibe con agrado e, aproveitando unha viaxe do rexente, mándalle ao cociñeiro que guise os rapaces. O empregado apiádase deles e substitúeos por outra carne (como ocorrera tamén con Brancaneve, no que á madrasta lle entregan o corazón dun animal dicíndolle que é o da rapaza). Cando volve o príncipe e se descobren os plans da nai, esta bótase ela mesma nunha pota de auga quente e morre. A de Basile, a outra versión máis coñecida da historia e anterior a estas, é obviada por Disney, seguramente dado o seu carácter sexual. Porén, coinciden ambas versións en que é só a princesa a que cae durmida. Na versión italiana, o pai (non se fai referencia á nai), desolado, abandona o palacio cando isto ocorre (cabe destacar desta que non existe a fada malvada e non hai motivo polo que a rapaza deba caer nese sono) e non se volve saber nada del. Chega ata os arredores un rei que, de casualidade, descobre a princesa, a cal non é quen de espertar, pero aínda así déixaa embarazada. Aínda durmida, Talía dá a luz dous fillos que, ao chuparlle o dedo, extraen del o fragmento envelenado que non lle permitía espertar. Mais o rei está casado e cando a súa dona descobre a existencia de Talía e dos seus fillos ordena ao cociñeiro, como na versión de Perrault, que llos prepare para comer, pero tamén este ten compaixón deles. Decide entón a raíña que Talía debe morrer nunha fogueira e encárgalle tal misión ao seu secretario, sendo finalmente a soberana a que perece no lume destinado á princesa. Matan tamén ao secretario mentres que o chef é recompensado (como o é tamén o de Perrault) e Talía casa co rei, formando unha familia feliz. Conclusións As adaptacións literarias, e sobre todo as dos contos de fadas, constitúen un elemento importantísimo na filmografía do estudio Disney. A factoría do rato viviu, ao longo da súa historia, catro períodos especialmente brillantes e todos, sen excepción, se iniciaron levando á pantalla grande un conto tradicional. O primeiro deles abriuno Blancanieves e con ela (con perdón de Mickey) foi con quen comezou todo: ingresos millonarios e o recoñecemento a nivel mundial das virtudes técnicas e artísticas dos magos de Burbank. Pola súa banda, Cenicienta veu rescatar a compañía tras uns anos 19 Porén, neste punto cabe destacar que Disney realizou unha nova versión da historia, Maléfica (Maleficent, 2014), contada esta vez dende o punto da fada malvada. De pequena, esta vivía nun reino adxacente ao dos humanos, e fíxose amiga dun rapaz moi pobre chamado Stephan. Ao ir medrando, a relación entre ambos foi collendo tintes románticos, chegando os mozos incluso a darse un bico. Mais a súa amizade rematou pola desmesurada ambición de Stephan, que só tiña como obxectivo converterse en rei. Cando o rei ofrece o trono a quen asasine á fada Maléfica, á que os homes temen a pesar da súa bondade, Stephan volve xunta ela e, tras pasar unhas horas xuntos, coma nos vellos tempos, drógaa e córtalle as alas para levalas ante o rei como proba da súa morte. Maléfica esperta dorida e sangrando, e é para vingar esta infamia que lanza a maldición sobre Aurora. Esta escea, segundo admitiu Angelina Jolie, actriz que dá vida ao personaxe, é unha metáfora dun abuso sexual e de como as vítimas teñen que decidir se abusar tamén de outros ou superalo (Rich, 2014). O feito non deixa de ser curioso, pois como xa vimos, diversos estudosos contrapoñen o empoderamento de varias das “malas” de Disney fronte á sumisión das princesas. Neste caso, segundo o propio estudio, o que ata o momento se tiña intepretado como forza e independencia de Maléfica non sería senón a rabia e xenreira froito dun ataque sexual. Disney e os contos de fadas: historia dun secuestro de capa caída a nivel artístico e económico: a rapaza maltratada pola madrasta e polas irmás iniciou unha etapa gloriosa, a dos anos cincuenta, na que os éxitos cinematográficos se uniron aos televisivos e á apertura de Disneyland. Tras o falecemento de Walt Disney en 1966, as décadas dos setenta e oitenta foron complicadas, quizais as máis estériles de toda a súa historia. Sería de novo un conto de fadas de sobra coñecido o que viría, outra vez, reconquistar o cetro mundial da animación para o estudio. La Sirenita, baseada na versión de Hans Christian Andersen A sereíña (Den lille Havfrue, 1837), marcou o rexurdir da empresa e deu paso ao que podemos considerar a súa terceira etapa dourada, iniciada cunha historia que seguiu á perfección o esquema marcado polas anteriores 20. Os noventa viron tamén como outra princesa chegou á pantalla grande en La bella y la bestia (The Beauty and the Beast, 1991) 21, primeira película de animación nomeada ao Oscar a mellor filme. O brillo dese decenio apagouse co cambio de século, no que se encadearon títulos que non contaron co favor do público nin da crítica. Ata a chegada, como non, dunha nova princesa, a primeira da historia disneysiana de raza negra, Tiana, protagonista de Tiana y el sapo (The Princess and the Frog, 2009) 22. Os ingresos nos despachos de billetes desta viríanos superar Rapunzel, con Enredados (Tangled, 2010) 23 e Elsa, a raíña das neves, que fixo de Frozen: el reino de hielo (Frozen, 2013) 24 a película de animación que máis recadou na historia do cinema. O calado das historias de Disney é innegable. Os millóns de espectadores en todo o mundo que acoden ás salas ver as súas películas fan que hoxe en día, dicir conto de fadas sexa case sinónimo de dicir Disney. Cambialo antóllase imposible. Cómpre, logo, ser conscientes de que iso non sempre foi así e, sobre todo, das implicacións que tal asimilación entraña. O poder destes títulos a nivel global e o público tan sensible ao que se dirixen así o requiren. REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

“EmocionadXs” (Permuy, 2013), nomea un proxecto de educacióncoeducación das emocións para alumnado de Educación Secundaria Obrigatoria (ESO), desenvolto durante tres cursos académicos no Instituto “Xulián Magariños” de Negreira, unha pequena localidade semi rural da provincia de A Coruña. Neste artigo expóñense algúns dos resultados de dito proxecto, co fin de evidenciar os efectos da educación das emocións nas relacións de convivencia no centro. Así, apoiándose nas testemuñas de persoal docente chave, o estudo manifesta a necesidade e pertinencia de deseñar e implementar accións de carácter socioeducativo, enfocadas á promoción dun desenvolvemento emocional saudable no alumnado. A investigación confirma que a educación das emocións contribúe a crear oportunidades de aprendizaxe compartida entre a rapazada, a través de experiencias e vivencias motivadoras, emocionantes e significativas; implicando ás persoas, dun xeito explícito, no seu propio proceso de desenvolvemento, tanto persoal como grupal. Neste senso, para a creación de contextos de convivencia positiva, parece imprescindible ter presentes a dimensión emocional e social do individuo, pero tamén dos grupos. Como afirmaba Paulo Freire “a Educación non cambia o mundo, cambia ás persoas que van cambiar o mundo”. Por iso, a transformación social, cara unha cultura de paz, depende en gran medida de aprenderse como suxeito emocional e social, en interacción coas outras persoas e as súas emocionalidades; e por tanto, aprenderse como individuo pensante e sentinte, responsable da propia vida e da vida en comunidade. “EmocionadXs” (Permuy, 2013) é unha experiencia deseñada e implementada desde o Seminario de Emocionalidade, Xéneros e Desenvolvemento Humano (EXDEHU), do Instituto de Ciencias da Educación da Universidade de Santiago de Compostela.

A COEDUCACIÓN DAS EMOCIÓNS COMO ESTRATEXIA CHAVE PARA A PROMOCIÓN DA CONVIVENCIA POSITIVA: A EXPERIENCIA “EMOCIONADXS” DO IES “XULIÁN MAGARIÑOS” (NEGREIRA) THE EDUCATION OF EMOTIONS AS A KEY STRATEGY FOR THE PROMOTION OF POSITIVE COEXISTENCE: THE EXPERIENCE “EMOCIONADXS”, DEVELOPED AT “XULIÁN MAGARIÑOS” INSTITUTE (NEGREIRA) : educación das emocións, emocións, coeducación, convivencia positiva. Seminar of Emotionality, Gender and Human Development (EXDEHU, in its acronym in Galician), of the Institute of Sciences of the Education of the University of Santiago de Compostela. Key words: education of emotions, emotions, coeducation, positive coexistence. 1. INTRODUCIÓN Este artigo recolle parte dos resultados dunha investigación máis ampla, enmarcada nun proxecto de tese de doutoramento, sobre a educacióncoeducación das emocións como estratexia para a promoción do desenvolvemento integral non sexista do alumnado de Educación Secundaria Obrigatoria (ESO), nun centro educativo da Comunidade Autónoma Galega, o IES “Xulián Magariños” de Negreira. Trátase dun estudo de caso que, desde a súa validez ecolóxica, pretende poñer de manifesto as bondades de levar ás aulas de Secundaria, accións enfocadas ao desenvolvemento e adestramento das competencias emocionais, tanto para as persoas, individualmente, como para os grupos e, por tanto, para a convivencia. Neste senso, “EmocionadXs” (Permuy, 2013) aspira a fomentar o desenvolvemento desas competencias emocionais e sociais no alumnado da ESO, potenciando o empoderamento da rapazada participante. Para a construción de identidades auténticas, equilibradas e responsables, favorece cuestionarse o propio ser, desbotando os estereotipos e os encargos asociados aos distintos xéneros, e que se derivan do sistema sociocultural patriarcal. Así, a particularidade de “EmocionadXs” (Permuy, 2013), dentro das accións existentes dirixidas ao desenvolvemento emocional, é o seu enfoque coeducativo no traballo coas emocións. Un enfoque que revirte non só na forma de abordar os contidos, senón tamén á hora de definir os obxectivos da intervención, deseñar as ferramentas, aplicar as actividades, analizar os resultados, etc. Delimitar e xustificar o concepto de educación das emocións será esencial para entender así as finalidades do proxecto e os seus resultados, pero ademais, a relación entre a propia educación das emocións e a convivencia positiva. Porén, antes de abordar esta conceptualización, é pertinente sinalar que “EmocionadXs” (Permuy, 2013) fundaméntase, entre outras, na necesidade contemporánea de aprender a convivir en benestar, xa que, como indican Valdemoros e Goicoechea (2012, p. 11), “a educación para a convivencia constitúe unha aprendizaxe necesaria na sociedade actual do século XXI.” Deste xeito, sabendo que as competencias emocionais serven para favorecer e mellorar as nosas relacións intra e interpersoais, pódese afirmar que o traballo para o seu desenvolvemento resulta imprescindible, xa non so para a convivencia escolar, senón para a vida en sociedade. E xa que estas competencias teñen unha incidencia directa sobre os procesos de convivencia entre as persoas, estaríase afirmando así que a educación das emocións pode entenderse como unha educación para a vida. 2. CONTEXTUALIZACIÓN: EDUCACIÓN DAS EMOCIÓNS E CONVIVENCIA POSITIVA NO IES “XULIÁN MAGARIÑOS” DE NEGREIRA Negreira forma parte dunha bisbarra eminentemente rural. A agricultura, a gandería e o comercio son as súas principais fontes de riqueza. As remesas da emigración, a man de obra na construción, pequenos obradoiros e unha factoría de agroindustria -a Cooperativa Feiraco-, completan os fíos do seu tecido económico. Neste contexto sitúase o Instituto de Ensinanza Secundaria “Xulián Magariños”, no Concello de Negreira, na provincia de A Coruña. Como centro educativo nace no ano 1981, en forma de Colexio Municipal Homologado de Bacharelato, pasando despois a ser IESP e finalmente IES. Actualmente impártense ensinanzas dos catro cursos de Educación Secundaria Obrigatoria (ESO), Bacharelato e os ciclos formativos de Grao Medio de Comercio, Grao Superior de Administración de Sistemas Informáticos en Rede, e ademais, a Formación Profesional Básica, na especialidade de Comercio, para un total de máis ou menos 400 alumnos e alumnas, e contando para isto con 50 docentes. No relativo ao traballo pola convivencia, o “Xulián Magariños” é un centro exemplar no territorio autonómico; precursor na inclusión de poboación estranxeira, concretamente a e orixe norteafricano, ten acadado importantes éxitos na posta en marcha de diferentes accións e actividades de promoción da convivencia positiva e saudable na súas aulas. Neste senso, conta cunha longa e significativa experiencia en mediación entre iguais, unha estratexia chave para o fomento desta convivencia positiva, tendo no seu centro un dos servizos de mediación escolar máis consolidados do panorama actual, non so polo seu percorrido histórico, senón tamén pola súa eficacia. Tamén forma parte doutras experiencias educativas innovadoras, a favor do benestar e a convivencia, como a Titoría entre Iguais (TEI), sendo parte imprescindible do Grupo de Traballo “TEI Galicia” do Instituto de Ciencias da Educación da Universidade de Santiago de Compostela. Ademais conta cun dos primeiros proxectos de educación emocional e social para a Educación Secundaria Obrigatoria da nosa Comunidade, recoñecido na IV convocatoria de Proxectos Escolares Educabarrié, da Fundación Barrié de la Maza. No seu percorrido ten acumulados moi variados e importantes premios, especialmente no tocante á produción audiovisual de materiais educativos, creados e realizados polo seu alumnado, e relacionados tamén con temas vencellados á convivencia positiva. Este é o caso do segundo premio do Parlamento de Galicia 2015 pola curta “Amar é sinónimo de respectar”, pola que tamén acadou un accésit no Festival de Cine Escolar Olloboi, no curso 2014/2015, e no Festival de Cine Internacional de Ourense 2015. Deste xeito, como se pode ver, o “Xulián Magariños” conta con diversas iniciativas, de variadas temáticas, pero sempre na liña da mellora da convivencia e da innovación educativa; tamén son exemplo destas accións o seu Proxecto de Aprendizaxe e Servizo e a organización, xunto con outros centros educativos galegos, dos Encontros Anuais para unha Convivencia Positiva, que xa van pola súa quinta edición. Estas actividades son os produtos dunha comunidade educativa tremendamente activa e dinámica que, eficazmente guiada, tanto pola dirección do Centro como polo Departamento de Orientación, procura estar sempre á vangarda educativa. Así, coa clara intención de traballar arreo pola promoción da convivencia positiva, desde unha perspectiva de innovación e transformación social, iniciou a súa colaboración co Seminario Permanente EXDEHU, para levar ás súas aulas a experiencia de educación das emocións “EmocionadXs” (Permuy, 2013). 3. MARCO TEÓRICO DA EDUCACIÓN DAS EMOCIÓNS A educación das emocións emerxe como resposta ante as esixencias da sociedade contemporánea, pero ademais, ante a necesidade eminentemente humana de perseguir o benestar subxectivo. Enténdese como un proceso permanente, -presente ao longo de toda a vida-, e continuo, -en constante construción-, que pretende potenciar o desenvolvemento integral das persoas, poñendo o foco da súa acción nos ámbitos emocionais e sociais da identidade. 3.1. Delimitación conceptual da educación das emocións A educación das emocións, dentro das ciencias da afectividade, pode definirse como un corpo teóricopráctico nacido da combinación entre a educación emocional, a perspectiva de xéneros e a coeducación (Berastegui e Permuy, 2017). Refírese a un proceso, continuado e permanente, que serve para acadar un desenvolvemento humano integral, equilibrado e libre; ou o que é o mesmo, un desenvolvemento humano equilibre (termo que se agradece a Rosa Sanchís, xurdido no contexto dunha conversa sobre as emocións no ano 2016). A educación das emocións cobra todo o seu sentido no marco sociocultural contemporáneo porque se presenta como unha práctica coeducativa andróxina que permite ás persoas desenvolverse, nos seus ámbitos emocional e social, liberadas dos encargos (cognitivos, emocionais e comportamentais) herdados do sistema patriarcal e impostos a través dos estereotipos e roles de xéneros; encargos que, claramente, condicionan tanto a vida como as relacións e a convivencia. Porén, á marxe destes condicionantes socioculturais, todas e todos somos seres emocionais; de feito, en palabras de Mora (2014, p. 14): A emoción é ese motor que todos levamos dentro. Unha enerxía codificada en certos circuítos neuronais localizados en zonas profundas do noso cerebro (no sistema límbico) que nos move e nos empurra «a vivir», a querer estar vivos e en interacción constante co mundo e con nos mesmos. Deste xeito, as emocións, afectan aos pensamentos, pero tamén ás condutas, mediatizadas pola carga cultural á que están asociadas. E adoitan provocar unha forma concreta de comportamento, tal e como afirma Bisquerra (2009): móvennos á fuxida, ou ben á confronta. Así, ante unha emoción so se poderán dar dous tipos de resposta: o bloqueo (ou negación), ou ben o afrontamento (ou aceptación). Teña a natureza que teña a emoción (positiva, negativa, ambigua ou estética), sempre terá algunha función, e por iso debería poder experimentarse con total liberdade, sexa un socializado varón, ou unha socializada muller; buscando o xeito de aproveitar o seu impulso, esa enerxía motora que proporciona, ao noso favor. De feito, segundo Bisquerra (2009), algunhas das funcións que teñen as emocións para a vida están relacionadas con esa forza motivadora das condutas, con que funcionan como elementos de adaptación á contorna, informan, alterando o equilibrio orgánico (por exemplo, ante un perigo), e serven ademais para comunicar ao mundo exterior o que nos está a pasar por dentro, e incluso para influír nas demais persoas. Neste senso, as emocións, desde a súa diversidade práctica, adoitan xogar un importante papel no desenvolvemento persoal e no benestar, individual e colectivo. As emocións aféctannos globalmente, actuando de formas distintas en cada persoa (provocando comportamentos e pensamentos máis ou menos adaptativos, segundo o caso); e por iso é tan importante o desenvolvemento das competencias emocionais, porque fan posible a xestión eficaz destas emocións. “As emocións son como os piares básicos sobre os que repousan case todas as funcións do cerebro” (Mora, 2012, p.18), de aí o imprescindible de aprender a empregalas a favor do benestar, coa conciencia de que sempre se experimentan baixo as influenzas da sociocultura, tanto no tocante á atribución de sentido, como no que respecta á autopercepción sobre as posibilidades de expresión. A educación das emocións materialízase por tanto nun proceso de reflexión dialóxica, toma de conciencia, asunción da responsabilidade, aprendizaxe e ensino; que se sucede seguindo estas fases, sucesivamente, nun tránsito constante adianteatrás. Ditas fases vanse sucedendo a medida que se adquiren e desenvolven as competencias emocionais; concretamente, as que se recollen no modelo pentagonal de competencias emocionais de Bisquerra e Pérez Escoda (Pérez Escoda, 2016): a conciencia emocional, a regulación, a autonomía emocional, a competencia social e as competencias para a vida e o benestar. Para lograr a adquisición e o adestramento destas competencias, a educación das emocións, como se comentaba anteriormente, estrutúrase a partir dunha serie de fases: reflexión dialóxica, toma de conciencia, asunción da responsabilidade, aprendizaxe e ensino. O inicio do proceso comeza na reflexión dialóxica entre a persoa (alumno/alumna), o grupo, os contidos e a persoa formadora. Nesta fase prodúcese a toma de contacto coa temática, a partir dunha mirada introspectiva sobre o significado de sentir e sentirse na propia vida. Esta reflexión será a que dea paso ao seguinte momento do proceso, a toma de conciencia. A persoa recoñécese, no aquí e no agora, como suxeito de emoción, construída a partir de valores, crenzas e estereotipos, nesgada polo marco sociocultural no que se atopa inserida. Neste punto xoga un papel fundamental a perspectiva de xéneros, facendo posible unha conciencia moito máis auténtica e realista sobre a emocionalidade e a identidade. Seguindo a Permuy e Méndez (2016), o sistema patriarcal inflúe nos modelos de pensamento e comportamento de todas as persoas, “establecendo” diferentes arquetipos (intelectuais, profesionais, afectivos, emocionais e comportamentais), socialmente aceptables, aínda que non todos ni para todo o mundo. Porén, no imaxinario social existen pensamentos, pero tamén condutas e “formas de ser”, eminentemente masculinas ou femininas que limitan a nosa forma de performar tanto a identidade como a emocionalidade. Esta fase do proceso da educación das emocións permite desenvolver unha conciencia emocional que cuestiona explicitamente estes estándares do patriarcado, facilitando a entrada á seguinte fase, -de asunción da responsabilidade-, dun xeito máis contundente. Esa responsabilidade ven dada a partir da comprensión que provocan o autocoñecemento e a reflexión sobre un/unha en relación co mundo. O que se pretende é motivar un posicionamento o máis libre posible fronte a propia vida, a adopción dunha actitude de presenza e poder conscientes. Aquí serán a autonomía e a regulación emocional as competencias que se desenvolvan, pois permiten chegar a ese estado de responsabilidade e vontade sobre o que se sinte, e sobre como ese sentir se traduce en acción. Este estado será o que permita adquirir as aprendizaxes relativas ao que un/unha é, ao que sinte e ao que desexa, para si e para as outras persoas; pero ademais, fará posible chegar a un punto no que se teñan adquirido esas competencias (conciencia, regulación e autonomía emocional) que contribúan a unha mellor relación cun/cunha mesmo/a, pero tamén co mundo. Estas aprendizaxes darán paso á entrada na fase de ensino, que chega cando se poñen en interacción as propias aprendizaxes coas das demais persoas. Un ensino que so será posible a partir de comportamentos coherentes, positivos e saudables, nos que se apliquen unhas habilidades sociais axeitadas para a construción do benestar persoal e comunitario. Nesta fase, por tanto, desenvólvense tanto a competencia social como as competencias para a vida e o benestar. É importante indicar que o procedemento da educación das emocións non é lineal, nin unidireccional, senón que se integra na persoa e no grupo, adaptándose á súa vivencia durante todos os momentos nos que se aplica. Como se pode deducir, a educación das emocións está relacionada de forma interdependente coas estruturas morais do pensamento e do comportamento, cos valores e coas crenzas individuais e culturais. Consiste nunha experiencia educativa que estimula a autoobservación fronte a todo ese sistema construído en interacción coa sociocultura e que, como se ten indicado, é claramente patriarcal. Así, a educación das emocións é unha práctica que se aplica sobre todas as dimensións do “ser”: sobre o pensar, sobre o facer e sobre o sentir; dimensións que se transforman en funcións humanas integradas e holísticas. “Cando sentimos, pensamos e actuamos; cando actuamos, sentimos e pensamos; e cando pensamos, sentimos e actuamos. Por que? Porque os humanos raramente so sentimos, so pensamos ou so actuamos” (Ellis e MacLaren, 2004, p. 11). Neste sentido, a educación das emocións diríxese ao desenvolvemento das competencias emocionais e sociais, tendo presente a perspectiva de xéneros e facendo posible que as persoas se constrúan desde identidades (cognitivas, comportamentais e emocionais) alternativas e ambiguas, respecto da norma, se así o desexan. Significa desenvolverse ao marxe da caracterización cultural que afecta ao ser (en canto a súa esencia feminina ou masculina). A vida, tal e como se comprende nesta época contemporánea, evidencia o imprescindible de educar as emocións desde esta perspectiva de fomento da igualdade de oportunidades (emocionais e sociais) para todas as persoas. E máis especificamente, a necesidade deste tipo de educación que empodera aos individuos, facendo posible o desenvolvemento do seu máximo potencial (persoal, académico, familiar...) alá onde a súa vontade lles leve, lonxe das expectativas socioculturais patriarcais que se viven como obrigas implícitas. 3.2. Xustificación da educación das emocións na etapa da ESO para a promoción da convivencia positiva A educación das emocións xorde como complemento imprescindible ás ensinanzas desenvoltas nos sistemas de educación formal. A súa aparición xustifícase a partir das necesidades sociais que non se atopan atendidas dun xeito máis explícito desde a escola. Neste senso, tomando como referencia os principais problemas que preocupan á sociedade española, segundo os datos do Centro de Investigacións Sociolóxicas (CIS) (2016), por orde de prioridade, poden atoparse: o desemprego, a corrupción, o fraude e, en xeral, os problemas de índole económica. Pero ademais, entre estas problemáticas máis destacadas, tamén aparecen como focos de preocupación: a sanidade, os problemas sociais, a educación, a inseguridade cidadá, a violencia contra as mulleres, o consumo e venta de drogas... Sen dúbida, algúns destes fenómenos teñen un claro compoñente emocional, estando vencellados, en moitos dos casos, a procesos de vulnerabilidade, dificultades para a regulación emocional, carencia de autonomía ou baixa autoestima, como ocorre por exemplo nos casos de consumo de drogas ou nos comportamentos violentos. Desde os contextos educativos formais non se consegue atender a estes asuntos e por iso, a educación das emocións, entendida como unha educación para a vida, emerxe co obxectivo de atender estas necesidades relacionadas cun desenvolvemento persoal integral, saudable e equilibrado. Na actualidade, como reflexiona Lladó Moreno (2012), vivimos tempos nos que se están a producir fortes diferenzas culturais, distintos tipos de familias e modelos de comportamento social moi variados. A influenza da publicidade e dos medios de comunicación de masas é esaxerada; igual que a tendencia a un individualismo radical que, acompañado de habituais cambios de residencia, favorecen o illamento das persoas, deixándoas á marxe de posibles redes sociais de apoio, ou tecidos afectivos significativos. E por riba, son tempos hiperinformados. Os discursos sobre a infancia e a xuventude, e todo o que lles afecta, proliferan, así como a literatura sobre as estratexias para o afrontamento das dificultades que comportan estas etapas evolutivas; o que non implica que exista unha información máis rigorosa ou de utilidade. Poderíase dicir que hai moitos e diferentes discursos, pero pouco coñecemento. Nesta situación de globalización e capitalismo, parece inevitable que suframos a desigualdade, cada vez máis intensamente; o paradigma dunha equidade na educación está lonxe de ser unha realidade. Así, a educación das emocións, entendida como ese corpo teóricopráctico, enfocado cara á liberación e o desenvolvemento do máximo potencial emocional e social das persoas, emerxe como unha alternativa metodolóxica e de contidos tremendamente interesante para dar resposta, de forma eficaz, a estas esixencias da vida contemporánea. A educación das emocións nace, por tanto, como unha medida educativa innovadora enfocada, seguindo a Berastegui (2016), a: - Promover a saúde emocional e mellorar as relacións sociais. - Resolver conflitos e contradicións intrapersoais, potenciando o autocoñecemento e o recoñecemento. - Promover o desenvolvemento de competencias emocionais, atendendo ao desenvolvemento da personalidade integral das persoas (sobre todo na infancia e na xuventude). - Mellorar o clima convivencial da aula e do centro, diminuíndo a conflitividade. - Orientar á infancia e á xuventude no tránsito á vida profesional e adulta, reducindo as situacións de fracaso escolar e ou risco de exclusión. - Afianzar o apoio emocional no profesorado, promovendo emocións positivas nos procesos de aprendizaxe. Por tanto, a educación das emocións actúa como unha ferramenta de prevención primaria, aplicándose a toda a infancia e xuventude, sen ter en conta os diferentes niveis de risco. Consiste nunha intervención dirixida á promoción da saúde e o benestar; unha forma de prevención que pretende minimizar, dentro do posible, a aparición de factores ameazantes (entendidos como circunstancias ou situacións que aumentan as probabilidades de que se produza unha dificultade ou problemática na vida dunha persoa). Pero ademais, ao falar de educación das emocións como prevención primaria, faise referencia a unha acción que ten por obxectivo preparar aos individuos e aos grupos para reaccionar de forma eficaz e saudable ante situacións de perigo para o seu equilibrio e benestar. Este enfoque para a fundamentación da educación das emocións, entendida como resposta ante as necesidades sociais desatendidas desde a escola, é o habitual. Porén, deixando a unha marxe todos eses factores ameazantes, para o individuo e para o grupo, que se deben previr empregando a educación das emocións, parece interesante abrir a perspectiva, especialmente cando se pensa nesta intervención na Educación Secundaria Obrigatoria. Así, recorrendo á filosofía atópanse interesantes reflexións, relacionadas co sentido da vida, a construción da identidade responsable e libre, e a busca da felicidade, que parece pertinente incorporar, aínda que sexa dun xeito superficial, como outro dos elementos fundamentais que xustifican a incorporación da educación das emocións ás aulas de Secundaria. A filosofía destaca á persoa, ao ser humano, como creadora do significado da súa propia vida. Como recolle Astrada (1949, p. 350) “a filosofía debe ter por obxecto a existencia do home, tomado integralmente”. Dentro desta ciencia, a corrente existencialista, desenvolta entre os séculos XIX e XX, defende que cada persoa compón unha integridade libre por si mesma; o pensamento fai que a persoa sexa libre e sen liberdade non hai existencia. Así, preséntase unha clara busca do sentido da vida e da existencia a partir da individualidade feita emoción, acción, decisión e responsabilidade. A conciencia sobre unha existencia concreta no mundo, nun momento e nun espazo específicos e determinados, é un dos elementos constitutivos do ser. E aínda sabendo que esta existencia é arbitraria, un capricho, como diría Sartre (2009), estamos na obriga de padecer e xestionar emocións, positivas e negativas, ao igual que sentimentos, positivos e negativos. Isto é parte esencial da condición humana, vivir condenados/as a existir, decidindo como, aínda sen saber que facer, que pensar ou cara a onde ir en moitas ocasións. De aí que a vida teña sentido na medida en que cada persoa decida atribuírllo. Cada individuo é quen debe atopar o para que da súa propia existencia, reflexionaba Kierkegaard (18131855) pai do existencialismo, pois a maior responsabilidade do ser humano radica en vivir a súa propia vida, con paixón e honestidade, porén das adversidades que poidan presentarse. En consonancia con estes presupostos, e dentro das ideas defendidas polo feminismo filosófico de Emilie du Châtelet, xa no século XVIII, no seu Discurso sobre a felicidade, atópanse argumentos que permiten xustificar a educación das emocións, como unha ferramenta para moito máis que responder ás necesidades sociais da adolescencia. A educación das emocións serve, ademais de para previr, para contribuír á toma de conciencia sobre o poder que ten cada persoa para definir o sentido da súa vida, e enfocalo, ou non, cara a construción do benestar subxectivo individual e comunitario. Nas propias palabras de Emilie du Châtelet (1996, pp. 9596): Anticipemos unhas reflexións que se fan cando xa é demasiado tarde; aqueles que as lean atoparán nelas o que a idade e as circunstancias da súa vida lles ofrecerían con demasiada lentitude. Impidamos que perdan unha parte do tempo precioso e escaso do que dispoñen para sentir e pensar, e que deban empregar en calafatear o barco momentos que lles servirían para procurarse os praceres que lles pode deparar a navegación. Para ser felices, debemos desfacernos dos nosos prexuízos, ser virtuosos, gozar de boa saúde, ter inclinacións e paixóns, ser propensos á ilusión, e ai dos que a perdan! En lugar de tratar de facela desaparecer mercé ao facho da razón, tratemos de engrosar o verniz que deposita sobre a maior parte dos obxectos; é aínda máis necesario do que o son para os nosos corpos os coidados e o ornato. “Preservémonos da ambición e, sobre todo, saibamos ben o que queremos ser; decidamos o camiño que queremos tomar para pasar a nosa vida e tratemos de sementalo de flores flores” (Châtelet (1996., p. 118). Durante a Secundaria, en plena adolescencia, a xuventude atópase nun momento vital crucial para a construción da súa identidade persoal. A educación das emocións nesta etapa, ademais de pola necesidade de previr posibles desordes ou comportamentos de risco e problemas de convivencia, como se ten insistido, será fundamental polo funcional da súa acción para a cimentación da personalidade e a promoción de escollas libres e atentas na configuración do proxecto vital. Neste senso, a educación das emocións trabállase como unha ferramenta ao servizo do coñecerse, recoñecerse e relacionarse; contribúe á toma de conciencia do que un/unha é, do que desexa ser e como quere vivir e convivir. Así, e dun xeito innegable, axuda a maximizar as oportunidades de adaptación social, facendo posible que cada persoa asuma a responsabilidade sobre a súa propia vida, consigo mesma pero tamén coa súa comunidade. 4. DESEÑO DA INVESTIGACIÓN Esta investigación, no marco do proxecto de tese de doutoramento, contempla a complementariedade metodolóxica, combinando o enfoque cuantitativo e o cualitativo. Deste xeito, procúranse sumar as potencialidades destas dúas perspectivas, compensando as limitacións que presentan aplicadas por separado (Cea, 1997). Porén, no caso que nos ocupa, farase referencia a unha das partes cualitativas do estudo. Co obxectivo de afondar nos discursos e narrativas, entre outros, sobre dos efectos da educación das emocións na convivencia escolar, realizouse un cuestionario de pregunta aberta, destinado ás dúas persoas do persoal docente máis involucradas no desenvolvemento do proxecto, durante os seus tres anos de duración. A avaliación que se presenta é tan só unha parte da totalidade da avaliación do proxecto “EmocionadXs” (Permuy, 2013). 4.1. Obxectivos - Presentar as opinións e reflexións do persoal docente máis involucrado no desenvolvemento do proxecto “EmocionadXs” (Permuy, 2013). - Recoller datos sobre os efectos do proxecto, percibidos por este persoal docente. - Poñer de manifesto a relación entre a educación das emocións e a convivencia positiva. - Facer explícita a necesidade de incorporar accións de educación das emocións para o desenvolvemento integral non sexista do alumnado e a promoción da convivencia positiva nos centros educativos. 4.2. Procedemento Deseñouse un cuestionario ad hoc, composto por cinco preguntas abertas, para recoller as percepcións do persoal docente. Concretamente, propuxéronselles as seguintes cuestións: 1. Como describirías o proxecto “EmocionadXs”, despois destes tres anos? 2. Que aporta este Proxecto ao alumnado participante, individual e colectivamente? 3. Cal é a túa percepción do que significou a experiencia “EmocionadXs” para os grupos participantes? E para o Centro? 4. Para ti, que significou participar neste Proxecto, persoal e profesionalmente? 5. Outros comentarios. O instrumento aplicouse a unha titora e á orientadora, ao remate da intervención, durante a avaliación final. Aínda sendo un cuestionario anónimo, recolle datos respecto da idade, o cargo e a antigüidade no Centro das profesionais. A análise do contido, baseado nas respostas destas docentes, así como a súa codificación, levouse a cabo mediante unha priorización da metodoloxía indutiva na construción de categorías (Boyatzis, 1998). 5. RESULTADOS Para analizar os efectos da educación das emocións, entre outros aspectos, sobre a convivencia no centro, púxose o acento nesta parte cualitativa da avaliación final. Esta análise sobre as reflexións do persoal docente aportou argumentos que sustentan a necesidade de incorporar este tipo de actividades aos programas de promoción da convivencia positiva e de educación para a paz. Na cuestión “que aporta este Proxecto ao alumnado participante, individual e colectivamente?”, as docentes fan referencia a un efectivo desenvolvemento de competencias emocionais como a conciencia, a regulación e a autonomía emocional, ademais de ás competencias sociais: - Conciencia emocional: “Son capaces de poñerlles nome, empatizar cando son as doutras persoas”. - Regulación e autonomía emocional: “Xestionar ou colaborar de forma positiva na súa xestión”. - Autonomía emocional: “Proporciona ao alumnado a posibilidade de ser e estar dun xeito diferente, xestionando de xeito saudable as súas emocións e as alleas, nomeándoas e resolvendo os seus problemas dende o respecto a si mesmos/as e as demais persoas”, “Dentro do centro educativo convertéronse nunha promoción admirada e respectada polo seu comportamento, o seu optimismo e o seu compromiso e o seu nivel de esixencia Conciencia emocional QUE APORTA ESTE PROXECTO AO ALUMNADO PARTICIPANTE? tamén é maior ca o doutras promocións, probablemente porque saben mellor identificar quen son, que senten e que desexan. Aínda así, con facilidade comprenden e respectan outros puntos de vista, iso si, sen deixarse manipular ou convencer con facilidade”, “Son persoas moi activas nas actividades educativas e culturais”. - Competencias sociais: “Do punto de vista individual é máis complicado falar de cada unha delas e de cada un deles, as súas circunstancias son ben diferentes, como tamén o son os seus intereses. Porén, a individualidade, en xeral, deixa paso con certa facilidade ao grupo. Son, senten, funcionan e móvense como gran grupo definindo obxectivos comúns e negociando internamente a súa consecución. Iso convérteos en moi fortes dentro do centro educativo ou aló a onde vaian”. Na pregunta sobre “cal é a túa percepción do que significou a experiencia “EmocionadXs” para os grupos participantes? E para o Centro?”, as docentes insisten na consecución do desenvolvemento das competencias emocionais no alumnado, pero tamén a incorporación da educación das emocións á labor docente, como un aspecto imprescindible, e a mellora da convivencia no centro. enerxía diferente e contaxiosa que, entre outras moitísimas cousas, favorece o clima da aprendizaxe.” - Inclusión da educación das emocións na labor docente: “Supuxo un soporte perfecto para xestionar as emocións do alumnado, un ámbito para o que o claustro non estamos formados. Sen dúbida, foi a descuberta da educación emocional e do imprescindible que é no noso labor docente”. - Mellora da convivencia no centro: “Para o centro, unha mellora da convivencia”. 6. CONCLUSIÓNS Ao gallo dos resultados obtidos, a través desta parte da avaliación do proxecto, analizando as informacións recollidas sobre a perspectiva docente, pódese concluír que a educación das emocións CAL É A TÚA PERCEPCIÓN DO QUE SIGNIFICOU A EXPERIENCIA “EMOCIONADXS”? Desenvolvemento das competencias emocionais do alumnado Inclusión da educación das emocións no labor docente Mellora da convivencia no Centro contribúe ao desenvolvemento de competencias emocionais e sociais favorables á creación de contextos de convivencia positiva, como son a conciencia e a regulación emocional, a autonomía e as competencias sociais. Por tanto, considérase pertinente poñer en valor este tipo de actuacións como estratexias chave para a promoción tanto da convivencia positiva como da educación para a paz. Cando unha persoa se sinte en benestar consigo mesma, porque sabe identificar e regular as súas emocións, se coñece, se acepta, vive con responsabilidade as súas decisións, trata con respecto e afecto ás demais persoas, comunícase e negocia con empatía e asertividade, etc., o contexto no que se atope inserida, sen dúbida, será moito máis pacífico, positivo e saudable que se a situación fose a contraria. Así, que as persoas cheguen a desenvolver e mellorar as súas competencias emocionais, sen dúbida, afectará ao clima dos grupos nos que se relacionen. Neste sentido, nas repostas das docentes poden apreciarse reflexións que reflicten unha mellora do alumnado no tocante ás súas relacións tanto intra como interpersoais, grazas ao desenvolvemento das súas competencias emocionais; ademais, quedou manifesto que esta mellora no alumnado afectou, construtivamente, a outros grupos, e tamén á dinámica do centro. Isto permite valorar moi positivamente a pertinencia e necesidade de continuar coa implementación de iniciativas deste tipo nos contextos escolares. A educacióncoeducación das emocións ten inmensas posibilidades para o desenvolvemento integral real da xuventude, presentando efectos e impactos moi significativos, para as persoas individualmente e para os grupos. Así, a conclusión fundamental pasa por afirmar que ten todo o sentido do mundo incluír esta nova corrente metodolóxica (a coeducación) e de contidos (o emocional, o social e a convivencia) de maneira explícita nas aulas, aínda que a lexislación educativa siga priorizando os contidos científicotécnicos sobre o socioemocional. Sobre todo, no momento que estamos a vivir, baixo unha sensación socialmente predominante de ruptura na convivencia, crise, inxustiza e desigualdade, parece que ten chegado a hora de deixar de ter que elixir, nos escenarios educativos da infancia e a adolescencia, entre o “saber” e o “sentir. A coeducación das emocións, segundo Permuy e Méndez (2016), como se ten dito, debe ser unha ferramenta ao servizo do coñecerse, recoñecerse, relacionarse, actuar e decidir libremente no mundo. E como dentro dos encargos e os estereotipos do noso sistema sociocultural patriarcal resulta tremendamente complexo para case todas as persoas, por non dicir imposible, será imprescindible atopar a forma de potenciar esa construción sentida, libre e responsable da identidade, para a promoción dunha convivencia máis pacífica, a través de procesos de ensinoaprendizaxe que conecten con esta necesidade. Desde este traballo, desde a experiencia “EmocionadXs” (Permuy, 2013), deféndese unha mirada e unha acción socioeducativa, -dentro da escola-, que cuestiona e deconstrúe estes contidos culturais asociados ao patriarcado. Deféndese unha educacióncoeducación das emocións que permite, posibilita e valora o desenvolvemento integral non sexista de cada rapaz e cada rapaza, sexan cales sexan as súas características, a súa orixe, os seus desexos, as súas crenzas, os seus valores e os seus comportamentos, pero tamén da comunidade educativa. Unha educación para o ser libre e así, ser completo/a e convivir en benestar, tanto no intrapersoal como no interpersoal. A educacióncoeducación das emocións fai posible a prevención da violencia entre iguais desde unha perspectiva positiva e optimista, promovendo estratexias relacionais e convivenciais máis pacíficas e saudables; actuando ante os comportamentos desadaptativos, e fronte a unha ampla diversidade de situacións vitais do alumnado, activando todos os mecanismos posibles para axudar a que as persoas afronten a súa vida con poder e responsabilidade. “EmocionadXs” (Permuy, 2013), aspira así a ser unha oportunidade de experiencia educativa que debe ser descuberta, interpretada, reconstruída, sentida e vivida desde as particularidades do seu contexto de aplicación e as das persoas que forman parte da mesma. Unha experiencia para coñecer e interiorizar a riqueza da emocionalidade, desde unha mirada coeducativa, pragmática, honesta, optimista e liberadora, que acompañe ao alumnado no seu autocoñecemento, buscando a súa implicación e promovendo o desenvolvemento de estratexias que contribúan ao impulso da súa aprendizaxe, do seu empoderamento e do seu benestar, tanto individual como colectivo. Para rematar, aproveitar este espazo para agradecer á comunidade do IES “Xulián Magariños” de Negreira, en especial ao Departamento de Orientación e á Dirección do Centro, a súa confianza no Seminario de Emocionalidade, Xéneros e Desenvolvemento Humano (EXDEHU) do ICE da USC, para a posta en marcha deste traballo. REFERENCIAS Astrada, C. (1949). El existencialismo, filosofía de nuestra época. Actas del Primer Congreso Nacional de Filosofía, Argentina, tomo I. 349358. Recuperado de http://www.filosofia.org/ aut/003/m49a0349.pdf Berastegui, Y. (2016). Evaluación del desarrollo de la educación emocional en un centro educativo. (Tese doutoral). Euskal Herriko Unibersitatea/Universidad del País Vasco. Recuperado de https://addi.ehu.es/handle/10810/17917 Berastegui, Y. e Permuy, A. (2017). La relajación y la atención plena en el fútbol de alto rendimiento: educación de las emociones en las categorías base de la Real Sociedad de Fútbol S.A.D. (non publicado). Jornadas XIII de Educación Emocional: educación emocional en la actividad física y el deporte. (31 de marzo e 1 de abril). Barcelona. Châtelet, E. du (1996). Discurso sobre la felicidad. Madrid: Cátedra. De la Caba, M.A. (2000). Educación sociopersonal. Bilbao: editorial de la Euskal Herriko Unibersitatea/Universidad de País Vasco.

Neste traballo examinamos as diferentes propostas etimolóxicas suxeridas para o verbo galego devecer / debecer e presentamos unha nova proposta *DEBILESCERE, un verbo formado a partir do adxectivo DEBILIS. Este *DEBILESCERE explica mellor ca outras teorías as formas e os significados galegos actuais, de acordo con criterios fonéticos, semánticos e morfolóxicos.

D evecer e a súa etimoloxía Léxico, etimoloxía, ortografía Sumario 1. Debecer / devecer nos dicionarios e no galego actual. 2. Hipóteses etimolóxicas para debecer / devecer. 2. 1. Sarmiento. 2. 2. García de Diego. 2. 3. Corominas e Pascual. 2. 4. Aníbal Otero e outras explicacións etimolóxicas. 3. Adoecer e mais devecer / debecer non teñen parentesco etimolóxico. 4. Proposta etimolóxica de relación co adxectivo latino DEBILIS. 5. Cabo. A. S. Alonso Núñez e G. Navaza Blanco 1. D EBECER / DEVECER NOS DICIONARIOS E NO GALEGO ACTUAL No galego existe un verbo devecer ou debecer (e variantes) que aparentemente non ten paralelo exacto noutras áreas lingüísticas. Carecemos de atestacións medievais en romance (non consta no TMILG nin no DDGM) que poidan axudar a esclarecer a súa etimoloxía. No CODOLGA vemos un documento de Sobrado datado no ano 985 que na edición de Pilar Loscertales parece conter unha forma de participio axente deste mesmo verbo: miento, quen tamén suxire unha explicación etimolóxica: « Devecér. Mermar, v. g. este niño deveceu la mitad, esto es, descreció; este vino deveceu, minoró o mermó. Del verbo de fi cio, de fi cere, devecer. La F en V. (CatálogoVF 1745 - 1755, en Santamarina DdD, s.v. devecér) » Desde Sarmiento vén presentando grafía vacilante: devecer ou debecer. Esta segunda, con b, é a maioritaria nos dicionarios do século XIX e do XX, e tamén na tradición literaria ata datas relativamente recentes, pero no Vocabulario Ortográ fi co da Lingua Galega fi gura con v e esa é a grafía con que o recollen os dicionarios normativos actuais. As acepcións que lle asignan os dicionarios a este verbo poden reducirse a dous grupos: o primeiro relacionado co signi fi cado de ‘ansiar, apetecer ou desexar ardente mente’ e o segundo co de ‘mermar, diminuír, enfraquecer’. Se ben en Sarmiento é este segundo signi fi cado o único que aparece, na tradición lexicográ fi ca predomina o outro, como primeira e mesmo como única acepción. Resumimos aquío que ofrecen as fontes incluídas no Dicionario de Dicionarios (Santamarina 2006 - 2009), ademais da mencionada de Sarmiento: F. X. Rodríguez (1863): D EBECER v. Degorar. Cuveiro Piñol (1876): D EBECER v. DEGORARASE y DEGÓADIZO. Marcial Valladares (1884): D EBECERSE v. DEGARARSE F. Porto Rey (1900 c) D EBECER v. Desesperarse por conseguir alguna cosa que se busca, morti fi carse por poseer algo que se desea. Degorarse. X. Filgueira Valverde et al. (1926): D EBECER v. Desear ardientemente. L. Carré Alvarellos (1928 - 1931): D EBECER v. a. Ansiar. Desear una cosa con vehemencia. Apetecer. Ambicionar. Véase cobizar, arelar y degorar. B. Acevedo - M. Fernández (1932): D EBECER. Anhelar, apetecer. Ús. desde Valdés al Eo, y en gall. y portugués. F. — D EVECER. Sentir ansia de algo; desear con avidez. En Oviedo, enagüar. V. ADEVECER. A. — A DEVECER. Alampar, desear ardientemente una cosa, principalmente de comer o beber. Adevecen los niños cuando ven comer a otro. No toma la forma incoativa del cast., y dice: adevezo, adeveces ; adeveza, adevezas. Us. de Luarca al Eo. F. J. Ibáñez Fernández (1950): D EBECER v. a. Ansiar. Apetecer. Aníbal Otero (1951): D EBECER. Anhelar, apetecer. FA. del lat. “ DOLESCERE ” (HE 02) — A DEVECER. Alampar, desear ardientemente una cosa, principalmente de comer o beber. FA. del lat. “ DOLESCERE ” (HE 02) Aníbal Otero (1977): D EBECER intr. Alamear. Menguar, 3 acep. Var. adebecer. bazar, menguar la luna, y bazante, f. Menguante de la luna, en Adelán: Na bazante da luna. (VSP) Eladio Rodríguez (1958 - 1961): D EBECER v.a. Ansiar. Anhelar, desear con vehemencia una cosa. || Apetecer, ambicionar un alimento que mitigue el hambre o una golosina que satisfaga el gusto: DEGORAR. || Calmar, templar uno la acritud de su carácter: cando o xenio che debeza será outra cousa (Prado Lameiro. Farsadas). || v. n. Decaer, menoscabarse el ánimo o los arrestos. || Enflaquecer, ir perdiendo carnes. || Ir a menos algunas cosas, como la luz que se extingue, las costumbres que desaparecen, etc. — D EBECERSE v.r. Consumirse, desvivirse por algo que se desea con avidez || Sentir vehementes deseos de una cosa tras de la cual parece que se van los ojos: DEGORAR - SE. || Desalentarse, debilitarse, quebrantarse el vigor, los ánimos, el carácter, etc. X. L. Franco Grande (1972): D EBECER v. Ansiar, anhelar, desear con vehemencia una cosa; degorar. || Calmar, templar uno la actitud de su carácter; cando o xenio che debeza será outra cousa. || Decaer, menoscabar el ánimo o los arrestos. || Enflaquecer. || Ir a menos. || Apetecer. Ambicionar. || cobizar, arelar. || Malparir por ver algo que no se puede conseguir, aplicado especialmente a animales y, en sentido fi gurado a personas, sobre todo cuando se tiene muchas ansias de algo. Ej.: Vai debecer si non lle das o que pide. — A DOBECER v. Rabiar, desesperar: adobece por marchar. Está adobecido de fame. E. Rivas (1978): DEVECER i Enflaquecer, menguar (Fondo de Vila): Tes que comer ben, que deveciche moito ; deveceuche a roupa ou medrache tú. El dicc. trae los signi fi cados: decaer de ánimo, ansiar. Éste último tiene en Dragonte, como vemos por el dicho: Devece como gato por a manteiga. (FrampasI) E. Rivas (2001): DEVECERSE v.p. Desesperarse. Il devécese por ir. Camba, Laza, Our. Cf. devecer, deveza, en Frampas I, II.(FrampasIII) Constantino García (1985) DEBECER v. 1. (Com. Mel. Ced. Cre. Gui. Fri. Gun. Bur. Sua. Ped. Mon. Ver.), adebecer (Ver.) anhelar, desear. || 2. (Ped. Xun. Mez.) adelgazar; || 3. var. de debalar 2. [debalar 2. (Sad. Com.), debecer (Bur.) entrar la luna en el cuarto menguante]. — ADOBECER v. var. de adoecer. No uso correspondente ó signi fi cado de ‘minguar, enfraquecer’, ‘debilitarse’ (e ‘devalar -a lúa-’, ‘decaer o ánimo’ ‘consumirse’, etc.), devecer é intransitivo, tal como fan constar algúns dicionarios e como con fi rman os exemplos (tes que comer ben, que deveciche moito). Cando o signi fi cado é ‘ansiar, desexar ardentemente’, aínda que normalmente non consta de maneira explícita nos dicionarios, o verbo rexe preposición: devecer por, devecerse por, como con fi rman tamén os exemplos (devece pola manteiga, devécese por ir). Na tradición literaria está presente asímesmo esa diferenza, non sendo nalgúns autores recentes onde excepcionalmente podemos atopar usos anómalos (ou non tradicionais) de devecer como transitivo coa acepción de ‘desexar, ansiar, cobizar’, posiblemente tomada erradamente dos dicionarios. Velaquíuns exemplos do CORGA: devecendo unha fartura que a súa terra lle negaba (R. Vidal Bolaño) ¡Que máis pode devecer un home (…)! (R. Vidal Bolaño) para conseguila devecida capitalidade cultural (Neira Cruz). Neste último caso, o adxectivo participial devecido aparece cun signi fi cado de ‘desexado, ansiado’ oposto ó que recolle a tradición lexicográ fi ca (Eladio Rodríguez: Devecido. adx. Deseoso, ansioso de algo que se anhela vivamente). 2. H IPÓTESES ETIMOLÓXICAS PARA DEBECER / DEVECER 2.1. Sarmiento Como vimos, a primeira proposta etimolóxica para devecer formulouna o Padre Sarmiento ó suxerir o latín DEF Ĭ CIO (DEF Ĭ C Ě RE) con evolución de - F - a - v -. En latín DEF Ĭ CIO, creado con DE + FACIO, significaba como verbo intransitivo ‘separarse de algo, desprenderse de algo; abandonar, traizoar; faltar, ter falta ou necesidade, cesar, desmaiar; eclipsarse; mostrar falta de enerxía, de decisión; apagarse; terminar; deixar de pagar’ e como verbo transitivo ‘cesar, deixar, abandonar, renunciar a; faltar a’ (Blánquez s. v. deficio). Os primeiros significados (que conteñen o trazo semántico de ‘separación’ achegado polo prefixo DE -) non conducen ós do devecer galego actual, mais si os de varios dos seus usos figurados, como ‘desmaiar’, ‘apagarse’, ‘terminar’ e outros. Algúns dos exemplos que recolle Gaffiot en César e en Cicerón son moi próximos ós usos de devecer en galego: « animo deficere [...] ou deficere seul [...] perdre courage» e tamén memoria deficit, luna deficit… (Gaffiot s.v. d ē f ĭ cio). No dicionario de Niermeyer de latín medieval figura o significado de ‘morrer’ como primeira acepción (Niermeyer 1976, s.v. def ĭ c ě re). Desde o punto de vista fonético tamén resulta verosímil esta etimoloxía (cf. latín DE - FENSA > galego devesa). Sarmiento ofrece ademais unha etimoloxía paralela, formada para outro verbo intransitivo avecer ‘ser proveitoso’: Avecéulle. Aprovechar. Diósele un medicamente fuerte e aveceulle. De pro fi cio o af fi cio (DdD, s.v. avecéulle). Corominas e Pascual examinan a proposta de Sarmiento para devecer e avecer e apóñenlle tres obxeccións; a principal é de carácter fonético e refírese a avecer (o dobre FF de AFF Ĭ CERE non pode sonorizar), en tanto que as outras dúas (a ausencia de sobrevivencias de DEFICERE nos romances e a remotivación a partir de FACERE nos verbos derivados que en latín presentaban apofonía) son menos indiscutibles e só recoñecen a excepcionalidade da evolución suxerida por Sarmiento, non a súa imposibilidade. Dado que Corominas e Pascual admiten, como Sarmiento, parentesco etimolóxico entre avecer e devecer, rexeitan a hipótese no seu conxunto: Como etimología propone Sarm. DEFICERE y AFFICERE, pero éste no sirve fonéticamente, pues - FF - no se podía sonorizar; DEFICERE ‘faltar’ sípoder í a ser en rigor, pero no es verosímil porque no ha quedado en ningún romance y es sumamente probable que la F se hubiese conservado por influjo de FACERE y que éste además lo hubiese cambiado en * DEFACERE (DCECH, s.v. deber). 2.2. García de Diego Vicente García de Diego recolle adevecer como propio de Asturias (non precisa localización, quizais corresponda á área occidental, onde o recollen Acevedo e Fernández, como vimos antes) e propón un étimo * AVESCERE ó cal lle asigna o signi fi cado de ‘desexar’ (García de Diego, s.v. adevecer). Este suposto * AVESCERE sería un verbo formado sobre o latín clásico VESCOR ‘alimentarse’. Aínda que desde o punto de vista semántico se puidese admitir como veros ímil o paso dun signi fi cado orixinario de ‘alimentar’ ós de ‘aproveitar’/‘desexar’ presentes en Devecer e a súa etimoloxía avecer / devecer, Corominas e Pascual rexeitan esta hipótese sostendo que non houbo pervivencia do VESCOR latino ou formas emparentadas en ningún romance (DCECH s.v. deber). Debemos engadir que desde o punto de vista morfolóxico, para devecer habería que explicar a duplicación do pre fi xo, ou triplicación nas variantes como adevecer. 2.3. Corominas e Pascual O DCECH inclínase por relacionar debecer con deber : “ debecer junto a deber sería como fallecer frente a fallir, fenecer junto a fi nir, como una especie de incoativo” (DCECH, s.v. deber). Deste xeito, devecer (debecer) e avecer (* habecer) serían derivados mediante su fi xo incoativo - SCERE a partir dos verbos correspondentes a DEBEO e HABEO. En última instancia, os dous verbos gardarían remoto parentesco etimolóxico entre si, dado que na súa orixe o latín DEBE - RE corresponde a DE + HABERE. Esta hipótese resulta pouco verosímil desde o punto de vista semántico, xa que o signi fi - cado orixinario dese suposto derivado de deber con su fi xo incoativo sería ‘empezar a deber’ (Lloyd 2003 : 266 - 268). 2.4. Aníbal Otero e outras explicacións etimolóxicas Aníbal Otero propón para debecer e adevecer o latín DOLESCERE, como vimos. As í, estas formas serían variantes da máis común adoecer ‘enfermar’, ‘contraer a rabia’ ‘rabiar’. Corominas e Pascual (DCECH, s. v. doler) relacionan o castelán adolecer ‘caer enfermo’ con doler ; en latín existía ADOLESCERE, pero era un verbo incoativo intransitivo de adoleo (Blánquez, s.v. ADO - LESCO) e signi fi caba ‘crecer; adquirir vigor’, de xeito que por razóns semánticas non pode ser o étimo de adoecer (e do castelán adolecer) nin de devecer. O étimo de adoecer e adolecer ten que ser DOLESCERE, incoativo de DOLERE co signi fi cado de ‘aflixirse’ (Blánquez s. v. DOLESCO), reforzado co pre fi xo AD -. No caso de que devecer / debecer fosen variantes deste mesmo verbo, teriamos que aceptar unha evolución adoecer → adovecer → adevecer → devecer ou ben adoecer → adovecer → dovecer → devecer. A xeración dunha consoante labial a partir da vogal velar nese contexto é explicable (cf. Seoane > Seivane / Savane, Sancta Eulalia > Santa Baia) pero ofrece certas di fi cultades admitir o cambio da vogal pretónica o para e nese contexto fónico, precisamente ó contrario da tendencia do idioma, que polo regular altera a vogal palatal en velar por contacto con consoante labial (semana → somana, levar → lovar), e hai tamén obstáculos semánticos para explicar algúns dos signi fi cados presentes en devecer Outras explicacións etimolóxicas ofrecen aínda menos garantías, como a que supón parentesco co latín VITIU, que xa foi rexeitada noutro lugar (Alonso Núñez 2008 : 359 - 371) polas di fi cultades semánticas que presenta. De VITIU derivouse o verbo avezar ‘habituarse’, o cal presenta un pre fi xo reforzador que se volveu no galego de hoxe inanalizable morfoloxicamente. 3. A DOECER E MAIS DEVECER / DEBECER NON TEÑEN PARENTESCO ETIMOLÓXICO Un exame atento dos diferentes signi fi cados de adoecer e o noso verbo lévanos a concluír que non teñen parentesco etimolóxico. Constantino García (s. v. adoecer en Santamarina, DdD) considera que adoecer é voz común do galego, pero só recolle dela o signi fi cado de ‘rabiar’. O signi fi cado de ‘caer doente’, ‘enfermar’ está ben atestado en galego desde a época medieval (DDGM). O signi fi cado de ‘contraer a rabia’, ‘rabiar’ tamén o rexistra Constantino García para o verbo adovecer nos puntos da diocese iriense de Compostela, Santa Comba, Razo e Toba. En Razo atesta doecer como verbo transitivo signi fi cando ‘provocar a algún bicho perigoso’. Adovecer existe noutros lugares da diocese iriense tales como Negreira e a comarca de Soneira. Nesta comarca adovecer ten os signi fi cados ‘rabiar’, ‘contraela enfermidade da rabia ou hidrofobia’ e ‘ansiar moito unha cousa’ (Romero Lema s. v. adobecer). Os signi fi cados que recolle o Dicionario de Dicionarios para adoecer poden explicarse facilmente dende o étimo latino (AD +) DOLESCERE. Este é tamén o étimo do verbo doecer de Razo e do minhoto adocer ‘adoecer’ (Gonçalves s. v. adocer). Nas formas que predominan en galego, en portugués e en asturiano, o étimo dolescere viuse incrementado cun pre fi xo de reforzo, que non engadiu ningún signi fi cado novo. Vexamos algúns pasos da semántica deste verbo adoecer. O signi fi cado incoativo ‘empezar a doer’ xa aparece en latín transformado en ‘aflixirse’ para o verbo sen pre fi xo reforzador DOLESCERE (Blánquez s. v. dolesco). O signi fi cado ‘caer enfermo’, que se rexistra na actualidade e xa se documenta no galego medieval, o mesmo que sucede co correspondente castelán adolecer, é continuador do incoativo latino (‘empezar a doer’ / ‘caer enfermo’ ou ‘entrar no estado do que está enfermo’). Unha especialización dese signi fi cado xenérico ‘enfermar, caer enfermo’ é o específi co ‘padecela enfermidade da rabia’. É moi posible que deste último xurdise a acepción ‘rabiar por desexo de algo’ en construcións rexidas pola preposición por ; e foron este uso e signi fi cado de adoecer os que colisionaron cos de devecer por ‘desexar moito algo, morrer por algo, consumirse por algo’. En relación con isto, parece que devecer / debecer / adevecer responden a un estrato máis antigo que mostra a irradiación da perda de - l - dende Galicia (Penny 2004 : 180 - 182) non só no territorio do galego de Asturias senón tamén nas zonas de transición entre o galego e o asturiano. 4. P ROPOSTA ETIMOLÓXICA DE RELACIÓN CO ADXECTIVO DEBILIS Para o verbo galego devecer / debecer propuxemos (Alonso Núñez 2008 : 359 - 371) un étimo relacionado co adxectivo latino DEBILIS mediante o su fi xo verbal incoativo en - SCERE. Ese * DEBILESCERE tería o signi fi cado orixinario de ‘entrar no estado de débil’ ‘debilitarse’. DEBILIS en latín signi fi caba ‘débil, impotente, fraco, enfermo’ (Blánquez s. v.). Do signi fi cado ‘debilitarse, entrar no estado de débil’ pode pasarse ós valores de ‘minguar’, ‘enfraquecer’, ‘mermar’ ‘devalar (a lúa)’, que ademais de atestarse nos lugares recollidos por Constantino García e por Elixio Rivas, tamén se rexistra en Trasos-Montes (Portugal) coa grafía debezer (Dias e Tender s. v.) co signi fi cado de ‘minguar’. A sibilante sonora desta grafía parece contradicir un étimo en - SCERE, pero pode non ter relevancia nunha área fronteiriza como a portuguesa trasmontana, que presenta moitas características fonéticas comúns co galego (e en rigor o mesmo se podería bo é equivalente de adoecer, pero no mesmo contexto poderiamos empregar outros verbos de signi fi cados diversos (devece polo xamón - adoece polo xamón - arrabea polo xamón - tolea polo xamón - morre polo xamón...) e non por iso debemos consideralos sinónimos, pois pola mesma razón poderiamos ter por sinónimos de devecer os verbos tolear ou morrer destes exemplos ou o malparir con que explica esta acepción Franco Grande no seu dicionario. Para con fi rmar que devecer e adoecer veñen de dous étimos distintos tamén se pode aducir o que ocorre en Campobecerros (concello de Castrelo do Val, provincia de Ourense). Neste lugar adoecer signi fi ca ‘estar malo; ir a menos’ (manqueime nun pé e estou adoecido, foi adoecendo hasta que morreu). No primeiro exemplo deste lugar (manqueime nun pé e estou adoecido), estou adoecido equivale a ‘estou malo’ ‘sinto dor’. No segundo exemplo (foi adoecendo hasta que morreu), foi adoecendo signi fi ca ‘foi a menos’. En relación con este valor, cabe dicir que unha persoa adoece ‘vai a menos’ porque está enferma ou porque vai indo vella e esmorece. Polo contrario, no mesmo lugar de Campobecerros, devecer por signi fi ca ‘desexar algo moito, morrer -en sentido fi guradopor algo’ (devezo por comer bandullo ; estou devecido por comer bandullo) e xerou o adxectivo e substantivo recategorizado devecido co signi fi cado de ‘larpeiro’ ou ‘ansioso’ (é un devecido), xa recollido por Eladio Rodríguez, como vimos. A persoa que adoece (‘que vai a menos, que está enferma’) pode ser devecida (‘larpeira’, ‘ansiosa’) ou non. Devecer e a súa etimoloxía galego de Castrelo do Val existen viciar e enviciar e podrecer e apodrecer, o en - de enviciar e o a - de apodrecer son pre fi xos de reforzo; agora ben, dado que na fala mentada só existe esclarecer e non * clarecer, es... -ece debe ser interpretado como un circun fi xo que creou un verbo dende o adxectivo claro. Para a circun fi xación en portugués pode verse RioTorto (1998 : 211 - 221). Esta autora cita como exemplos circun fi xados con -ece feitos dende bases adxectivas: amadurecer, amolecer, apodrecer, endoidecer, enraivecer, ensurdecer, entristecer, envelhecer, esclarecer, engrandecer e empalidecer. Con bases substantivas cita menos verbos (amanhecer, anoitecer). Asípois, debemos considerar que a creación dun verbo intransitivo a partir dun adxectivo foi un procedemento vivo no latín, tal como din Lloyd, Pharies e Pena. Como procedemento vivo, tivo necesariamente que permitir crear máis verbos deste tipo cós que fi guran recollidos nos dicionarios e nas fontes escritas. Para soster isto, baséamonos nunha concepción dinámica do léxico (Alonso Núñez 2008 : 349 - 351): o léxico é e foi algo aberto a novas creacións e exposto a perdas, e non un corpus cerrado de formas atestadas. Para estudar o léxico do pasado, valoramos os datos que achegan os textos dese pasado, pero tamén nos parecen moi valiosas, para compensar a penuria dos datos, as hipóteses ben elaboradas argumentativamente. En de fi nitiva, pensamos que a nosa proposta etimolóxica é completamente verosímil desde o punto de vista fonético e semántico. Por outra banda, noutras áreas románicas existen verbos derivados de DEBILIS como o italiano indebolire e o castelán endeblecer. O italiano indebolire proporciona un argumento morfolóxico a favor da nosa hipótese. Do adxectivo debole (< DEBILIS) debeuse crear o verbo * DEBOLIRE e deste, con pre fi xo reforzador, INDEBO - LIRE ; ó non estar atestado * debolire no italiano actual, hai que interpretar indebolire como formado cun circun fi xo in... ire ou como fai Iacobini (2004 : 174 - 176) como verbo parasintético deadxectival. Do mesmo xeito, * DEBILESCERE ‘entrar no estado de débil’ xurdiu dende o adxectivo DEBILIS e o verbo adevecer pode remontarse á unión do pre fi xo reforzador AD e o verbo * DEBILESCERE. As evolucións fonéticas do galego fi xeron que os falantes perdesen a motivación entre a forma base e as derivadas. Por outra parte, a lingüística románica ten asumido que o hispanoportugués creou para moitos verbos en - ir unha forma secundaria en - ecer (MeyerLübke 1974 : 665). No italiano actual, os verbos do tipo capire presentan nalgunhas formas unha raíz incrementada (capisc -o) co antigo su fi xo incoativo. Corominas e Pascual (s. v. endeble) explican o adxectivo castelán endeble como derivado do latín vulgar suposto * INDEBILIS, formación co pre fi xo IN - de reforzo e non co pre fi xo - IN negativo. Tamén pensan estes autores que a voz castelá pode vir do francés antigo e medio endeble. Non nos parecen adecuadas ningunha destas propostas. Por un lado, en francés o adxectivo preferido é faible e, por outro, sería unha rareza extrema que DEBILIS, adxectivo que xa ten un pre fi xo (DE + HABILIS), se transmitise ó castelán co pre fi xo de reforzo IN -, xa que * INDEBILIS podería levar a interpretar o contrario (‘non débil’) do que signi fi ca (‘débil’). Adheríndonos á proposta de formación parasintética de Scalise xa comentada, pensamos que é mellor postular que xa en latín se creou dende a base adxectiva DEBILIS o verbo * DEBI - LESCERE, o cal foi reforzado co pre fi xo IN - (* INDEBILESCERE). A evolución de INDEBILESCERE a endeblecer non presenta ningunha pexa fonética nin semántica. De endeblecer xeraríase a formación regresiva endeble igual ca, por exemplo, embarque se creou dende embarcar. Tamén pode postularse outra explicación para endeble como derivado romance regresivo de endeblecer. Pódese supor que DEBILIS deu en castelán * deble e que dende este se creou * deblecer, o cal se reforzou cun pre fi xo e deu endeblecer. De endeblecer puido xurdir a formación regresiva endeble como xa explicamos. No castelán só atestamos endeble e endeblecer (García Gallarín 1998 : 46) pero as palabras deble e deblecer están rexistradas por algúns dicionaristas galegos (Santamarina s. v. deble e deblecer). Semella que deble entrou tarde no galego e tamén semella que pode ser antes unha voz emprestada ca unha voz autóctona. No galego actual, a verba endeble foi recollida en Toba (Constantino García s. v. endeble). Volvendo ó verbo que nos ocupa, é probable que fose a hipótese que parte de DOLESCERE a que levou a establecer como grafía normativa devecer, segundo o criterio fundamentado en razóns etimolóxicas para os casos de b / v ou h - (Normas 2003, 18 - 20), modi fi cando a grafía maioritaria que se viña usando nos dicionarios e na tradición literaria. A consoante representada como v non é propiamente etimolóxica senón xerada polo contexto vocálico; representala como v ou b é pura convención, e xa vimos que na toponimia se fi xaron como normativas formas escritas con v e outras con b para casos semellantes. A etimoloxía que parte de * DEBILESCERE levaría a considerar a proposta grá fi ca devecer como unha excepción do criterio etimolóxico (como sucede en inverno, España e outros casos...) ou ben a modi fi cala en debecer. As diferentes propostas formuladas para explicar a etimoloxía de devecer ou debecer, non sendo a de Sarmiento, parten de derivados en - SCERE. A de Corominas presenta certo parentesco etimolóxico, aínda que moi remoto, coa nosa, dada a orixe de DEBILIS en DE + HABILIS (e de DEBEO en DE + HABEO). De ser absolutamente fi able a forma debezer recollida no portugués de Trasos-Montes, ningunha desas hipóteses sería válida, pois de - SCERE esperariamos unha sibilante xorda; o étimo que suxire Sarmiento, que ofrece un étimo con - C - intervocálico, si explicaría a sonora. Como vimos, a obxección fonética que lle apoñen Corominas e Pascual afecta unicamente a avecer, dado que o - FF - resultante de AD + FACERE (> AFFICERE) non sonorizaría; por outra banda, o latín AFFICIO tiña signi fi cados moi diverxentes do galego avecer ; Niermeyer asígnalle os de “léser, nuire a qq’un” en francés e en inglés “to injure, to do wrong” (Niermeyer s.v. AFFICERE) e signi fi cados semellantes atopamos en Blánquez (s.v. AFFICIO) e en Gaf fi ot (s.v. ADFICIO), moi distantes dos signi fi cados de avecer. Lémbrese tamén que son distantes dos signi fi cados do devecer actual os signi fi cados primarios de DEFICERE. Con todo, é de advertir que Sarmiento suxire como étimo latino de avecer en primeiro lugar PROFICIO, que convén desde o punto de vista semántico, e logo AFICIO (con f simple no manuscrito, corrixido en AFFICIO polo editor, X. L. Pensado, segundo se indica en nota); quizais debamos entender que Sarmiento ve ousadamente nese * AFICIO non a continuación do ADFICIO ou AFFICIO clásico latino senón unha variante de PROFICIO con cambio de pre fi xo. Agora ben, esta ousadía de Sarmiento non só contravén as tendencias fonéticas do latín, senón que tamén ten en contra o feito de que a base de derivación se volvese opaca. Tampouco é un argumento favorable á hipótese de Sarmiento a existencia en galego de adevecer, xa que non resulta moi explicable que a suposta oposición devecer / avecer se mitigue engadindo a devecer o pre fi xo a - (adevecer). Polo que se re fi re á outra obxección que lle apón Corominas, a de que os verbos latinos derivados de FACERE con apofonía foron remotivados en romance a partir de FACERE ou de facer, regularizándose, temos que recoñecer que é certo que nas familias apofónicas normalmente hai remotivación, e asíacontece coa maior parte dos derivados de facer no galego actual, que son refeitos sobre este verbo (refacer, desfacer, afacerse, desafacerse) e non herdanza do latín, que presentaba o a radical de facalterado en i (REFICIO), pero non faltan excepcións en casos en que a competencia dos falantes xa perdera o vínculo entre o primitivo e o derivado, e na familia de FACERE temos o exemplo de PROFICIO ‘aproveitar’. O romance aproveitar é recreación a partir de proveito, procedente do participio PROFECTU, pero no galego e no castelán medievais existiu provezer (< lat. PROFICERE) co mesmo signi fi cado. O TMILG recolle un exemplo galego das Cantigas de Santa María: E os soberviosos || d ‘ alto vas decendo, || e os omildosos || en onrra crecendo, || e ẽ adendo || e provezendo || tas santas grãadeces.|| Devecer e a súa etimoloxía En conclusión, cremos que en tanto non dispoñamos de máis información non se pode formular unha etimoloxía incontrovertible para devecer / debecer, polo que consideramos que se cadra foi algo precipitado establecer a súa grafía con v, contradicindo a tradición lexicográ fi ca e literaria, que viña empregando maioritariamente unha grafía con b. R EFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS Allen, Andrew (1981): “The Development of Prefi xal and Parasynthetic Verbs in Latin and Romance”, Romance Philology 35, 79 - 85. Alonso Núñez, Aquilino (2008): “La su fi jación verbal, la circun fi jación verbal y la su fi jación verbal homogénea en el habla gallega del ayuntamiento de Castrelo do Val (Ourense, España)”, Quaderni di Semantica XXIX, 2, 343 - 392. Blánquez Fraile, Agustín (1982 5): Diccionario latinoespañol. Barcelona: Ramón Sopena. CODOLGA = López Pereira, José Eduardo (dir.) (2006 -): Corpus Documentale Latinum Gallaeciae. Santiago de Compostela: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades [http://corpus.cirp. es/codolga/] [último acceso: 01 / 02 / 2010 ]. CORGA = Rojo, Guillermo (dir.) (1994 -): Corpus de Referencia do Galego Actual. Santiago de Compostela: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades [http://corpus.cirp.es/corga/] [último acceso: 20 / 02 / 2010 ]. Corominas, Juan / José Antonio Pascual (1980): Diccionario critico etimológico castellano e hispánico. Madrid: Gredos. sário de provincianismos e formas divergentes. Porto: Gabriel Gonçalves. A. S. Alonso Núñez e G. Navaza Blanco TMILG = Varela Barreiro, X. (dir.) (2004 -): Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega [http://ilg.usc.es/ tmilg] [último acceso: 01 / 02 / 2010 ]. Väänänen, Veikko (1995 3): Introducción al latín vulgar. Madrid: Gredos.

Nos últimos anos multiplicáronse os esforzos a nivel mundial por favorecer o acceso aos servizos financeiros especialmente en determinados países e para determinados colectivos, incrementándose o interese pola construción de sistemas financeiros incluíntes. Neste trabajo analízase a inclusión financeira, estudando as súas diferentes dimensións, os beneficios que comporta, o seu carácter prioritario nos últimos tempos para multitude de organismos e os obstáculos ao seu desenvolvemento. Concretamente, centrouse a atención na súa evolución na rexión de América Latina e o Caribe, comprobándose que, en xeral, trátase dunha rexión cun acceso ao sistema financeiro en desenvolvemento e no que persisten aínda desigualdades no ámbito social. Porén, albíscase un potencial significativo de mellora froito especialmente da evolución tecnolóxica e do esforzo dos organismos implicados.

INCLUSIÓN FINANCEIRA: DIAGNÓSTICO DA SITUACIÓN EN AMÉRICA LATINA E O CARIBE Sonia ORTIZ MONTES * Julia M. NÚÑEZ TABALES : Inclusión financeira/ América Latina e o Caribe/ Bancarización / Servizos financeiros. FINANCIAL INCLUSION: DIAGNOSIS OF THE SITUATION IN LATIN AMERICA AND THE 1. Introdución A falta de acceso a servizos financeiros por parte de certos colectivos non é ningunha novidade e, malia que houbo certas entidades interesadas en prover de servizos financeiros a aquelas persoas que non tiñan facilidade de acceso, o certo é que, ata a entrada do novo século, a inclusión financeira (en adiante IF) non se considerou un obxectivo prioritario para os principais países e institucións, daí tamén a novidade da súa conceptualización (Roa, 2013). A partir de entón, o G20, gobernos e outros organismos relacionados comezaron a se interesar por que toda a poboación tivera acceso a estes servizos, ata o punto de que o Banco Mundial declarou como obxectivo conseguir que o acceso financeiro sexa universal en 2020 (Cámara e Tuesta, 2014). * Sonia Ortiz Montes, Universidade de Córdoba, [email protected], Julia M. Núñez Tabales, Universidade De Córdoba, [email protected] O certo é que a importancia adquirida pola materia débese á constatación das numerosas vantaxes que supón posuír un sistema financeiro incluínte, que non deixe segmentos de poboación illada. Outra das razóns da súa crecente relevancia foi o posible nicho de mercado atopado polas diferentes compañías financeiras nos segmentos de poboación excluídos do sistema. Ademais, a falta de suficiente literatura publicada relativa a este tema é outra das razóns pola que tamén se considerou de interese profundar nel. Namentres que para os países en desenvolvemento este tema non constitúe un motivo de preocupación, por ter acadado xa uns avances considerables neste ámbito, zonas como América Latina e o Caribe (en adiante LAC 1) seguen estando moi castigadas pola exclusión financeira á que se enfrontan grandes grupos de poboación, a pesar incluso de contar con economías fortes. Deste xeito, o obxectivo principal deste traballo é coñecer a inclusión financeira da área LAC e efectuar comparativas coas zonas desenvolvidas e datos medios mundiais. Así mesmo, efectuarase unha revisión do concepto, con referencia ás súas principais vantaxes, barreiras ao seu desenvolvemento, así como un recompilatorio dos principais organismos implicados na mesma. 2. Inclusión financeira (IF): Visión xeral 1.1. Conceptualización Conforme ao portal de microfinanzas do Grupo Consultivo para Asistir á Pobreza (Consultative Group to Assist the Poor –CGAP– en inglés), a IF dun país supón o acceso aos distintos produtos financeiros por parte da poboación de forma segura, axeitada e eficaz. O obxectivo principal da IF é posuír un mercado financeiro responsable que abranga toda a poboación cos menores custos posibles. Para a Comisión Nacional Bancaria e de Valores (CNBV) de México, a IF está definida polo acceso e uso de servizos financeiros formais, cunha regulación axeitada que protexa ao consumidor e motive a educación financeira para que toda a poboación poida ou teña a posibilidade de dispoñer deles. Así mesmo, dende o Banco da Reserva da India defínese a IF como o proceso de garantir un acceso axeitado aos produtos e servizos financeiros que necesiten os grupos vulnerables como os sectores máis febles e grupos de baixos ingresos, a un custo razoable e xusto, unido á transparencia dos principais axentes institucionais participantes (Joshi, 2011). Os servizos financeiros completos abranguerían: a conta bancaria para realizar pagamentos e recibir cobros, produtos de aforro axeitados ás capacidades do cliente, 47 produtos de crédito, facilidades para realizar transferencias ou remesas de diñeiro, microseguros e micropensións. Pola súa banda, a Alianza para a Inclusión Financeira define a IF a partir de catro dimensións: o acceso, o uso, a calidade e o benestar (Roa, 2013). Considera o acceso como as capacidades para poder usar os servizos financeiros formais dispoñibles; o uso (ou profundidade) é o grao de utilización deses servizos e produtos financeiros (a cobertura ofrecida); a calidade fai referencia a se os atributos dos produtos e servizos se axustan ás necesidades dos clientes e se tiveron en conta as mesmas; e por último, o benestar é “o impacto positivo que un dispositivo ou servizo financeiro tivo na vida dos consumidores”. Así mesmo, o desenvolvemento das catro dimensións ten unha evolución ascendente que comezaría por dar acceso á poboación a unha serie de servizos pasando por distintas etapas evolutivas ata chegar ao benestar final que debe levar consigo o desfrute dos mesmos. Estes servizos ofrecidos e que contribúen á IF son xestionados por distintas entidades financeiras, as cales poden ser clasificadas do seguinte modo (Villacorta e Reyes, 2012): • Aquelas que están reguladas polo goberno: bancos, financeiras, cooperativas ou mutuas que ofrecen multitude de produtos aos seus clientes. • Aquelas que non están reguladas polo goberno: Organizacións Non Gobernamentais (ONG) que só ofrecen créditos e servizos secundarios dando apoio a eses grupos que aínda non puideran por calquera razón acceder ao sistema formal. 1.2. Vantaxes da inclusión financeira Para constatar o beneficio que supón a IF para un país, vaise usar un informe publicado polo CGAP no que se detalla o impacto da inclusión financeira dende o punto de vista micro e macroeconómico (Cull et al., 2014). a) Nivel microeconómico Para medir o impacto da IF neste nivel, usáronse ensaios controlados aleatorios. Os diversos estudos levados a cabo inducen a pensar que o impacto que produce o acceso a produtos financeiros cambia en función do produto financeiro en cuestión. Así pois, os resultados obtidos son: - Créditos : as pequenas empresas beneficíanse de ter acceso ao crédito e malia que a súa incidencia no benestar xeral da poboación non se observa nos estudos tan claramente, a longo prazo parece existir unha mellora do mesmo. - Aforro : aprecíanse resultados máis positivos ca nos créditos. Os fogares pobres sen mecanismos de aforro teñen máis complicado non gastar inmediatamente o seu efectivo. - Seguros : este produto axuda a reducir riscos e afrontar posibles crises. Se a poboación fai uso dos mesmos, o investimento tende a aumentar. - Pagamentos e diñeiro móbil : reduce os custos de transacción e axuda a diminuír os riscos dentro dos fogares, malia que non existe polo de agora base sólida para amosar como afecta ao benestar das poboacións máis pobres. b) Nivel macroeconómico Á vista dos resultados obtidos nas distintas investigacións, a IF (Villacorta e Reyes, 2012): - Facilita e reduce custos nas transaccións. Calquera cobro ou pagamento pode ver reducido o seu custo, facilitando deste xeitos o seu día a día. - Mellora a administración dos recursos pola poboación en xeral (grazas aos créditos e ao aforro). - Mellora a calidade de vida e o benestar dos seus usuarios. Esta mellora reverte en aspectos tales como a educación ou a saúde, xa que numerosos estudos confirman unha relación proporcional positiva entre unha alta inclusión financeira e unha mellora de niveis educativos e de saúde, entre outros beneficios. - Reduce a vulnerabilidade dos máis febles e, con iso, a desigualdade. Aquela parte da poboación residente en zonas rurais ou con niveis máis baixos de ingresos poden considerar mellorar a súa calidade de vida con axuda de produtos financeiros como o aforro ou como o crédito e ter acceso a aquilo que co seu soldo mensual non terían posibilidade de se permitir. - Aumenta os investimentos e a produtividade dos pequenos empresarios. As empresas poden facer fronte a novos desafíos, poden xurdir novos empresarios (incrementa o emprendemento) e ademais aumenta a demanda de man de obra por parte destas pequenas empresas. - Aumenta o desenvolvemento e estabilidade económica. Porén, poden existir excepcións de países que polas súas regulacións políticas e fiscais non vexan reflectida esta vantaxe na súa economía. 1.3. Barreiras á inclusión financeira Entre as posibles barreiras que se poden atopar á inclusión financeira poderían citarse as seguintes (Tuesta, 2014): (cid:0) Socioeconómicas: como os ingresos, a confianza, barreiras relixiosas, culturais ou relacionadas cos custos. (cid:0) Microeconómicas: relacionadas coa eficiencia do sistema. (cid:0) Macroeconómicas: riqueza da economía ou estabilidade do sistema financeiro. (cid:0) Institucionais: informalidade ou fallos do control social. Así mesmo, outra posible clasificación pódese realizar en función da orixe da barreira atopada, que pode ter como causa a oferta (institucións financeiras) ou a demanda (poboación). No ano 2014 a base de datos Global Findex do Banco Mundial realizou unha enquisa ás persoas maiores de quince anos que non tiñan conta bancaria. Na Táboa 1 reflíctense as principais razóns esgrimidas para non ter unha conta bancaria, ao tempo que se realiza unha comparativa entre os resultados obtidos a nivel mundial e en LAC. A porcentaxe referida á falta de diñeiro como única barreira á hora de conseguir unha conta bancaria, crece no caso latinoamericano ata o 30% (fronte ao 16% da enquisa mundial). Principais organismos implicados Na actualidade existen numerosas institucións interesadas no aumento da inclusión financeira, tanto en América Latina como noutras áreas. Como organizacións que abordan este tema a nivel mundial ou, alomenos, rexional pódense citar entre outras as seguintes: A. Grupo Banco Mundial (GBM) e algunhas das institucións que o integran O GBM (The World Bank) é unha organización cuxa misión principal é a de acabar coa pobreza extrema e promover a prosperidade compartida. Á súa vez está composto por cinco institucións (Banco Mundial, 2016): o Banco Internacional de Reconstrución e Fomento (BIRF), a Asociación Internacional de Fomento (AIF), a Corporación Financeira Internacional (IFC), o Organismo Multilateral de Garantía de Investimentos (MIGA) e o Centro Internacional de Avío de Diferenzas Relativas a Investimentos (CIADI). É interesante destacar que para poder formar parte do Banco, os países deben primeiro adherirse ao Fondo Monetario Internacional (FMI), pero ademais, para poder ser membro doutras organizacións como o IFC ou o MIGA, primeiro hai que ser membro do BIRF. O GBM ademais, puxo en marcha o Marco de Apoio á Inclusión Financeira (FISF) en 2013 para acelerar e aumentar a eficacia das reformas e outras accións impulsadas polos países que axudan a acadar os obxectivos de inclusión financeira. B. Alianza para a Inclusión Financeira (AFI) Esta alianza, fundada en 2008, consiste nunha rede de bancos centrais, supervisores e outras autoridades reguladoras financeiras de máis de 90 países en desenvolvemento onde reside a maioría da poboación sen contas bancarias (AFI, 2016). Na zona LAC os países que participan dun xeito ou outro nesta Alianza son: Colombia, O Salvador, Ecuador, Paraguai, Brasil, Haití, Suriname, Trinidade e Tobago, México, Bolivia, Honduras, República Dominicana, Perú, Chile, Uruguai, Xamaica, Guatemala, Panamá, Nicaragua, Venezuela e Costa Rica. 50 Este organismo procura formular políticas financeiras para interactuar e intercambiar coñecementos. Isto tradúcese nun maior intercambio de información co consecuente aumento de coñecementos e a posterior formulación e aplicación de políticas efectivas dos membros nos seus países. Como compromiso coa inclusión financeira asinouse a Declaración Maia no ano 2011 nunha reunión dos membros da AFI na Ribeira Maia (México) con motivo do Terceiro Foro Mundial sobre Políticas de Inclusión Financeira da AFI (AFI, 2011). C. Grupo Consultivo de Axuda á Pobreza (CGAP) Como describe a súa web, trátase dunha alianza global de 34 organizacións líderes que buscan mellorar a inclusión financeira nos países que máis o necesitan. Constituíuse oficialmente no ano 1995 coa participación de 10 membros doadores bilaterais e multilaterais (Mukherjee, 1998), pero actualmente está formada por organizacións como: a Axencia Española de Cooperación Internacional para o Desenvolvemento (AECID), a Axencia Francesa de Desenvolvemento (AFD), o Banco de Desenvolvemento Africano (AfDB), o Banco de Desenvolvemento de Asia (ADB), o Banco Europeo de Investimento (EIB), a Comisión Europea, a Fundación Mastercard ou o Banco Mundial (The World Bank), entre outras. O CGAP desenvolve solucións innovadoras a través de investigacións e o compromiso activo cos provedores de servizos financeiros, políticos e financiadores. Ademais, creou o Portal de Microfinanzas no ano 2009 e constitúe unha fonte de información en español sobre a inclusión financeira facendo especial fincapé en temas de América Latina e o Caribe. D. Consello Nacional de Inclusión Financeira No caso de LAC, os primeiros países que amosaron o seu interese na inclusión financeira foron México, Brasil e Colombia (Roa, 2013). En concreto, México foi o primeiro país en redactar informes sobre a inclusión financeira a través do Consello Nacional de Inclusión Financeira (CONAIF) creado no ano 2011 (CNBV, 2016). Trátase dun organismo pertencente á Comisión Nacional Bancaria e de Valores (CNBV) de México que se encarga dos traballos de consulta, asesoría e coordinación entre as distintas autoridades financeiras mexicanas cuxo obxectivo principal é xestionar e levar a cabo a chamada Política de Inclusión Financeira, que actualmente se está desenvolvendo e cuxa aprobación se espera que motive un sector financeiro inclusivo. Na Táboa 2 pódense comparar as distintas características de cada un dos organismos analizados. 4. Análise cuantitativa de inclusión financeira A continuación procédese a caracterizar a inclusión financeira atendendo a catro criterios diferentes: a penetración -medida polo acceso á conta-, o modo de acceso e a disposición ao aforro e ao crédito 2. Pódense apreciar na Táboa 3 as cifras máis relevantes a nivel mundial, dos países con altos ingresos pertencentes á OCDE 3 e de América Latina e o Caribe (economías en desenvolvemento) 4. 1.1. O acceso á conta A primeira característica que estuda a penetración dos servizos financeiros é a porcentaxe de adultos cunha conta. Pódese observar na Táboa 3 que a meirande parte dos adultos que posúen conta a teñen nunha institución financeira namentres que, as contas móbiles teñen unha presenza residual, malia que resulta previsible que nos vindeiros anos aumenten significativamente. 52 Na zona LAC cabe destacar o progreso de 12 puntos porcentuais neste indicador durante o período analizado (51% en 2014 fronte a 39% en 2011), malia que existen aínda 210 millóns de persoas sen conta bancaria vivindo na rexión. Porén, a zona aínda está lonxe de acadar a penetración que existe a nivel mundial (62% en 2014) e máis aínda de chegar aos países con altos ingresos da OCDE que ofrecen un acceso case pleno (94%). En canto ás desigualdades atopadas neste indicador por segmentos de poboación, pódese comprobar claramente que o grupo poboacional que queda máis desfavorecido é o de adultos que pertencen ao 40% de poboación máis pobre (acceso de só un 41% en 2014). Isto enlaza co exposto anteriormente cando se destacaba “a falta de suficiente diñeiro” como unha das principais barreiras que atopa a poboación á hora de abrir unha conta nunha institución financeira. Por outra banda, a fenda existente entre as mulleres ou a poboación das zonas rurais e o total de adultos con conta bancaria é cada vez máis estreita. 1.2. Modo de acceso A forma de acceso da poboación á súa conta bancaria pódese analizar a través de moitas variables. En relación ao uso de cartas de crédito e de débito, pódese concluír á vista da Táboa 3 que a poboación maioritariamente elixe utilizar a carta de débito en lugar da de crédito. Así mesmo, o uso das de crédito está algo máis extendido en Latinoamérica que no agregado mundial (4 puntos porcentuais de diferenza en 2014). Resulta chamativo o crecemento experimentado no uso de cartas de débito para as tres áreas analizadas. En canto ao uso de caixeiros para retirar diñeiro, os datos reflicten unha utilización dos mesmos moito máis elevada en LAC que a nivel mundial (71% fronte ao 51% en 2014), de feito as distancias se incrementan notablemente no período analizado –se en 2011 a fenda era de 9 puntos porcentuais entre ámbalas dúas rexións, en 2014 chega aos 20 puntos–. Considerando o dato anterior, cabería esperar o número de caixeiros por cada 100.000 adultos en LAC fora maior que a nivel mundial, pero sorprendentemente as cifras amosan que o número de caixeiros se mantén igual para ámbolos dous (3130), sendo o número de sucursais maior en LAC (14 sucursais por cada 100.000 adultos fronte a 11 no mundo). Por conseguinte, a proporción de caixeiros por cada sucursal é de 2, 1 en LAC e de 2, 8 no mundo. 1.3. Disposición ao aforro O aforro ao que poida acceder a poboación tamén constitúe unha medida de penetración xa que, sendo importante que se lle ofreza cobertura a toda a poboación a través de contas bancarias, tamén resulta necesario cubrir as necesidades de aforro ou crédito que, en ocasións, poden non ser cubertas a pesar de contar con conta bancaria. Deste xeito, a porcentaxe de persoas que aforraron dun xeito ou outro creceu significativamente no intervalo de tempo estudado nas tres áreas analizadas, pero presentando unha diferenza moi importante coa porcentaxe que aforrou nalgunha institución financeira. A fenda resulta significativa ata no caso dos países de altos ingresos (71% en aforro total fronte a 52% en institución financeira). Por outra banda, a zona LAC posúe uns datos moi por debaixo da media mundial (cun 41% fronte ao 56% mundial de aforro xeral en 2014). Así mesmo, a porcentaxe de aforro en institucións financeiras é moi reducida (só do 13% en 2014 fronte a un 27% mundial). 1.4. Disposición ao crédito O crédito tamén experimentou unha expansión, aínda que polo xeral menor ca do aforro. Esta variable, representativa tamén do grao de cobertura dos servizos financeiros xunto co aforro, presenta de igual maneira un baixo acceso a través de institucións financeiras en comparación co total. Os datos da Táboa 3 evidencian neste caso cifras moi próximas na porcentaxe de adultos con crédito a nivel mundial e a nivel da OCDE (en torno ao 40% en 2014). Porén, a devandita cifra diminúe na zona LAC, onde só 1 de cada 3 adultos posúe un crédito. A presenza do crédito en institución financeira reduce o dato considerado a un 18% a nivel da OCDE e a un 11% tanto en LAC como a nivel mundial. 5. Conclusións Avances sociais como a redución das desigualdades ou o desenvolvemento económico sostible volvéronse prioritarios a nivel global nos últimos tempos. A inclusión financeira – IF– (definida brevemente como o acceso aos servizos financeiros de toda a poboación a un custo razoable e puidendo ter feito uso duns servizos financeiros de calidade que repercutan no benestar xeral), contribúe sen dúbida a acadar estos obxectivos. Para iso, é necesario que exista unha concienciación dos distintos organismos e axentes que interveñen no proceso para seguir unhas liñas de actuación xerais co obxectivo de acadar un sistema inclusivo -moi necesario para poder seguir avanzando en materia social e económica-. De feito, constatouse que as barreiras sociais e microeconómicas son as principais causas de falta de inclusión financeira xeral, ademais a zona LAC presenta uns servizos máis ineficientes e caros que deixan excluída a poboación que desexaría formar parte do sistema. Dende que o Banco Mundial creara a base de datos Global Findex, os datos mundiais en xeral e na zona LAC en particular sobre inclusión financeira foron mellorando con perspectivas de o seguir facendo nos vinderiros anos. Deste xeito, máis adultos teñen unha conta nalgunha institución financeira, estanse reducindo as diferenzas entre homes e mulleres (en LAC a diferenza é menor co dato mundial), entre zonas urbanas e rurais e entre os diferentes grupos de renda (neste caso as diferenzas en LAC superan a media mundial), pero, a pesar diso, seguen existindo notables diferenzas sobre as que hai que seguir traballando. Así mesmo, obsérvase un aumento xeneralizado do aforro, que pode gardar relación coas expectativas do consumidor perante a crise global experimentada pola sociedade que motivou unha tendencia ao mesmo que previamente non se estaba producindo e, evidentemente, tamén é atribuíble á entrada no sistema de poboación que estaba excluída. Finalmente cabe destacar que as novas tecnoloxías e concretamente a banca móbil, poden ser motor da inclusión financeira na zona nos vindeiros anos. Convén destacar a importante fenda que existe entre os usuarios de teléfonos móbiles (similares aos do mundo ou de economías de altos ingresos) e o acceso que hai ás contas bancarias. Por iso, existe unha oportunidade crucial de acadar a inclusión financeira da poboación ou, de alomenos, a que posúe este dispositivo, a través do que se coñece como banca móbil. panish.pdf ALIANZA PARA LA INCLUSIÓN FINANCIERA. (2016): http://www.afiglobal.org/whoweare [20/9/2016] BANCO MUNDIAL (2016): Base de datos: Global Findex. Obtenido de http://databank.bancomundial.org/data/reports.aspx?source=globalfindex-(basede54 datossobre-lainclusi%C3%B3nfinanciera-enel-mundo)&Type=TABLE BANCO MUNDIAL (2016): http://www.bancomundial.org [11/10/2016] Revista Galega de Economía: http://www.usc.es/econo/RGE/banvidag.htm

O artellamento do poder local galaico e a súa evolución estrutural na Antigüidade conforman, pola súa aparente carencia de datos positivos, unha cuestión amplamente eludida, e consecuentemente irresolta, na historiografía actual. O presente artigo valora as fontes históricas máis o Parochiale Suevum, cuxas implicacións políticas entrambas as fontes pretende determinar as liñas un primeiro paso para encher así o antedito baleiro historiográfico.

Plinio, o Parroquial Suevo, e a evolución estrutural do poder local galaico na Antigüidade Pliny, the Suevic Parochiale, and the Structural Evolution of Gallaecian Local Power in Antiquity O poder local, ou nivel local do artellamento políticoadministrativo, pode ser definido como “a comunidade xurídicopolítica que, alén das relacións socioeconómicas da veciñanza inmediata, marca a referencia primeira e excluínte da xerarquización do espazo político e da origo dos individuos” (FERNÁNDEZ CALO 2015: 15). Coma noutras épocas históricas e ámbitos xeográficos, o poder local galaico constituíu na Antigüidade múltiples células ou entidades políticas locais distribuídas por todo o territorio, demarcándoo na súa totalidade ou canda menos na súa meirande parte, excluintemente verbo a outras entidades análogas e en permanente interacción entre elas e co Estado supralocal, de existir este. Detrás de tan acentuada transformación histórica das entidades políticas locais — incidente nas súas institucións, organización administrativa, orde social, e relacións políticas co exterior— subxace a propia sucesión estrutural das mesmas: un éthnos ou pobo galaicocatrexo do século II a.C. derivaría no VIII d.C. nun territorium galaico- -visigodo: a mesma estrutura, a mesma entidade política herdeira da primeira con outra forma constitucional. Como xa puxeron de manifesto os pioneiros LÓPEZ CUEVILLAS e SERPA PINTO (19331934: 293), a diplomática medieval permite enxergar a longa pervivencia dalgunhas das entidades políticas protohistóricas da Gallaecia. Por exemplo, os pobos dos Celtici, Copori ou Arroni (Mela, Chor., III, 79; Plin., Nat., III, 28; IV, 111; Ptol., Geog., II, 6, 23) correspóndense ás ecclesiae tardoantigas de Celticos, Coporos e Arros (Par. Suev., XI, 8), abranguindo os tres, pois, todo o lapso histórico da Antigüidade, e mesmo idades máis recentes. No caso específico dos Coporos, GARCÍA MARTÍNEZ (1972) foi quen de determinar o seu intervalo de disolución e a súa pegada na xeografía eclesiástica medieval compostelá. Os outros dous, pola contra, derivaron nuns arciprestados de moito máis recente percorrido: Céltigos e Arrós (figura 1). Con todo, estes exemplos de longa pervivencia distan de reflectiren a invariabilidade secular do poder local galaico, como de feito xustifican en termos absolutos algunhas achegas illadas (PENA GRAÑA 2006). A continuidade absoluta é, dende logo, un exceso categórico tan desatinado coma as cesuras absolutas, canda menos no referente á evolución estrutural a longo prazo dun suxeito histórico complexo coma a Gallaecia (LÓPEZ QUIROGA 2004: 297; RODRÍGUEZ SÁNCHEZ 2012; FERNÁNDEZ CALO 2015: 14). En efecto, o poder local galaico variou indefectibelmente ao longo da Antigüidade: alén das súas institucións, as entidades políticas redefiniron de continuo as súas relacións e os seus lindeiros coas súas homólogas, e fragmentáronse ou cohesionáronse conforme a diferentes condicionamentos históricos. Nalgúns casos excepcionais, novas entidades foron fundadas da nada; noutros, entidades seculares desapareceron para sempre. Pero en suma, enxérgase que detrás da devandita variación continua e incerta nos seus pormenores subxace a transformación gradual e relativa, nunca repentina e absoluta, do artellamento político local: a sucesión estrutural das entidades políticas locais entre unha época e outra. Este proceso histórico, tan obvio na súa xeneralidade, nunca foi concretado pola historiografía moderna: a evolución estrutural do poder local galaico na Antigüidade é unha cuestión tan descoñecida como eludida na investigación histórica. Dúas razóns contraditorias explican semellante circunstancia: ou ben non existen as fontes históricas axeitadas, ou ben aínda non se motivou o uso historiográfico axeitado das mesmas. O presente estudo parte desta segunda posibilidade. Asumindo a lóxica relación do artellamento local dun mesmo espazo entre épocas sucesivas, dedúcese que identificalo a través de varias fontes diacrónicas permitirá determinar as liñas xerais da súa evolución estrutural. A partires desta idea, xa abordada na miña tese de licenciatura (FERNÁNDEZ CALO 2015: 155175) e que propoño afondar e perfeccionar no presente artigo, debúxase o seguinte esquema metodolóxico: 1º. identificar cáles son as fontes históricas que poidan constituír de seu descricións estáticas globais do artellamento político local da Gallaecia ; 2º. computar con exactitude, examinando as súas implicacións políticoadministrativas, o número de entidades políticas locais reportadas globalmente por cada unha das fontes escolleitas para tal fin; 3º. interrelacionar cada un dos cómputos obtidos, determinando unha dinámica histórica a partires dos mesmos; 4º. valorar e contextualizar historicamente os resultados. Só tres documentos históricos datados dentro do intervalo cronolóxico considerado superan o requisito de globalidade descritiva arriba enunciado, ao se ocuparen da totalidade da Gallaecia : 1º. a descrición pliniana da administración romana no noroeste da provincia Hispania Citerior, correspondente ao século I, que proporciona cifras exactas das « ciuitates » ou « populi » galaicoasturicenses; 2º. o tratamento ptolemaico do mesmo espazo, correspondente ao século seguinte, que concreta as coordenadas para a ubicación xeográfica de múltiples « póleis »; 3º. a listaxe eclesiástica contida no Parochiale Suevum, correspondente ao século VI, que nomea as igrexas locais dependentes de cada bispado do Reino GalaicoSuevo. A dimensión políticoadministrativa destas fontes e as súas implicacións verbo ao poder local galaico requiren, en troques, analizarmos individualizamente cada unha delas. De seguido discútese o valor de cada un dos citados documentos para o presente estudo; e, de se confirmar este positivo, extráese o seu cómputo específico, conforme ao segundo enunciado da proposta metodolóxica. A descrIcIón plInIAnA En consonancia co propósito do presente estudo, o polímata romano Plinio o Vello (Nat., III, 28) cifrou explicitamente o número de entidades políticas locais galaicoasturicenses, desglosadas por conuentus (figura 1), ao describir o artellamento políticoadministrativo da provincia Hispania Citerior (SCHULTEN & MALUQUER DE MOTES 1987): Iunguntur iis [Cantabris], Asturum xxii populi diuisi in Augustanos et Trasmontanos, Asturica urbe magnifica. In iis sunt Gigurri, Pæsici, Lancienses, Zœlæ. Numerus omnis multitudinis ad c ̅ c ̅ x ̅ l liberorum capitum. Lucensis conuentus populorum est sedecim, præter Celticos et Lemauos ignobilium ac barbaræ appellationis, sed liberorum capitum ferme c ̅ l ̅ x ̅ v ̅ i. Simili modo, Bracarum xxiiii ciuitates [...]. No presente estudo importan simplemente as cifras de entidades políticas incluídas no texto. Cómpre, pois, ocupármonos tanto da terminoloxía baixo a que se refiren, coma das razóns da súa fiabilidade. Populi, ciuitates No texto altérnanse os termos « populus » e « ciuitas ». Na terminoloxía política romana, loxicamente empregada por Plinio, a ciuitas correspóndese á cidadeestado, ou o conxunto de institucións públicas das que se dota unha comunidade local; asemade o populus, ao conxunto da súa cidadanía (Cic., Rep., I, 25). Estes termos, son, xa que logo, complementarios, e cada un deles implicita o oposto. Existe unha evidencia efectiva desta exacta correspondencia teórica: ao comezo da súa exposición, Plinio (Nat., III, 18) cifra en 293 ciuitates o número total de entidades políticas locais da provincia. Esta cifra coincide exactamente coa suma de ciuitates, populi e oppida que inmediatamente desglosa por circuncrición e nacionalidade (III, 2328). Isto evidencia que todos estes termos, incluídos xenericamente no cómputo provincial introdutorio na categoría « ciuitas », describen unha mesma realidade políticoadministrativa (figura 2). Deste xeito, a alternancia léxica dos termos « ciuitas » e « populus » na Gallaecia non carrexa en Plinio unha senlla alternancia semántica (CAPALVO LIESA 1986; RODRÍGUEZ COLMENERO 1996: 132; LÓPEZ QUIROGA 2004: 2829). O motivo da variación terminolóxica pódese atopar na disparidade de fontes xeográficas e formulae administrativas coas que Plinio tería elaborado a súa magna obra (CAPALVO LIESA 1986: 4950; RODRÍGUEZ COLMENERO 1996: 131, n6); ou máis simplemente, se cadra, no carácter literario da mesma, variándose os termos empregados como recurso narrativo (FERNÁNDEZ CALO 2015: 159, n6). De calquera xeito, a razón da alternancia é unha cuestión secundaria para o presente estudo. Só importa, abofé, a conclusión implícita de todo exposto: que « ciuitas » e « populus » se refiren indistintamente a unha mesma realidade políticoadministrativa, as entidades políticas locais. Cómputos conventuais A exactitude da información administrativa reportada por Plinio, e concretamente a súa notábel precisión numérica, ten sido salientada recentemente por varios historiadores (BELTRÁN LLORIS 2007; ESPINOSA ESPINOSA 2013: 31). A administración constitúe un tema meramente descritivo e neste senso a exhaustividade das descricións plinianas semella excluír a posibilidade dunha documentación deficiente por parte do autor na súa elaboración. De feito, polo seu sobriño Plinio o Novo (Epist. III, 5, 17) sabemos que fora procurator en Hispania, de xeito que se debuxa mesmo a posibilidade dunha documentación in situ nas propias instancias administrativas descritas. Finalmente, a exactitude aritmética dos xa referidos cómputos independentes que subministra para a Hispania Citerior (figura 2), anula mesmo a posibilidade dunha corrupción destas cifras no proceso de transmisión textual da obra. Coa mesma base dos cómputos plinianos, e confrontándoos con múltiples denominacións etnonímicas e toponímicas testemuñadas en época romana, desenvolvéronse varias identificacións globais de entidades galaicoromanas (TRANOY 1981: 74; ALARCÃO 19951996: 26; RODRÍGUEZ COLMENERO 1996: 242; figura 3). Malia a diverxencia da súa concreción puntual, as devanditas identificacións comparten un mesmo principio metodolóxico: partir dos cómputos plinianos. O propósito do presente estudo, con todo, non é avanzarmos verbo a estas identificacións, senón confrontarmos o indefectibelmente preciso cómputo pliniano cos que se poidan substraer doutros documentos. p tolomeo : InAproveItábel reporte polítIco - AdmInIstrAtIvo Claudio Ptolomeo, xeógrafo, astrónomo, matemático e, en fin, polímata alexandrino do século II, é o autor da Geōgraphik ē ̀ Hyph ḗ gēsis, unha universal “guía de xeografía” do seu tempo. Constitúe esta obra un compendio de localizacións xeográficas con cadansúas coordenadas, arrombadas por rexións; correspondéndose varias epígrafes ao ámbito galaicoasturicense: a descrición marítima (Ptol., Geog., II, 6, 16) e a interior (2148), que se poden sintetizar en senllos cadros (figuras 34) seguindo a edición de SCHULTEN e MALUQUER DE MOTES (1987). Na descrición marítima (figura 4), que recolle localizacións fundamentalmente orográficas, só se citan dous topónimos inequivocamente asociábeis a núcleos habitacionais: o lucense Phlaoúion Brigántion e a asturicense Phlaouionaouía. A isto poderíanse engadir o lucense Artábrōn Limē ̀ n, dentro da incerta posibilidade de que referencie unha verdadeira entidade de poboación; e Noiga Oukesía, adscrita por Ptolomeo aos cántabros (Kantabrōn), mais potencialmente correspondente ao asturicense oppidum Noega (Plin., Nat., IV, 111). A descrición interior (figura 5), pola súa banda, constitúe o grande filón de topónimos ptolemaicos, citados agora explicitamente coa denominación « póleis », pero baixo ADSCRICIÓN TOPÓNIMO CARÁCTER Καλλαικων Νοιγα Ουκεσια múltiples adscricións etnoxeográficas. En total, cítanse 19 destas póleis para o conuentus lucense; 18 ou 19 para o asturicense, se é que a aparente repetición de Interámnion (Ptol., Geog., II, 6, 28) discirne de feito dúas localidades homónimas diferentes; e 16 para o bracarense. topónimos marítimos (figura 6). Con todo, malia o sistemático da descrición ptolemaica, cómpre matizarmos a súa correspondencia co artellamento políticoadministrativo. Abofé que a voz « pólis » baixo a que se citan case todos os topónimos ten unha fonda connotación política en grego helenístico mesmo á altura do dominio romano (SARTRE 1994); pero tal caracterización non semella convincente para a meirande parte dos mesmos. Así, se as entidades políticas locais galaicas coetáneas eran ciuitates en esencia herdeiras dos pobos orixinarios, Ptolomeo cita como póleis ata 4 topónimos adscritos aos Ártabroi (Ptol., Geog., II, 6, 4; 21), 10 aos Louk ḗ nsioi (22), 2 aos Káporoi (23), outros tantos aos Seoúrroi (27), e 6 aos Brakárioi (38). Isto significa que a voz « pólis » ten aquí un senso meramente habitacional, denotando localidades adscritas politicamente a certas ciuitates, de orixe étnica, máis amplas. Por outra banda, a inclusión de « hē Astouría » (Ptol., II, 6, 28), a denominación dun dos conuentus, amais de « Loukē ́ nsioi » (lucenses) e « Brakárioi » (brácaros), a priori denominativos administrativos conventuais, na mesma categoría cós restantes etnónimos locais, demostra que Ptolomeo non agrupou os topónimos conforme a unha xerarquía unívoca, que permita discernir a territorialidade local da supralocal. Do mesmo xeito, numerosas póleis ptolemaicas, coma Glandómiron (Ptol., Geog., II, 6, 22), Talamínē (27), Argentéola (28), Kaládounon, Pínētos ou Komploútika (38), correspóndense ás mansiones viarias de Glandimiro (It. Ant., 424, 3), Timalino (430, 9), Argentiolum (423, 4), Caladuno, Pineto (422, 57) e Complutica (423, 1). Embora as mansiones viarias se puidesen situar en núcleos habitacionais preexistentes e de importancia políticoadministrativa, isto non era necesariamente a regra xeral, como se desprendería de asumirmos, pola denominación ptolemaica « pólis », unha dimesión políticoadministrativa para todas as citadas. Cómpre, en suma, desconfiarmos do contido políticoadministrativo das póleis ptolemaicas. As listaxes xeográficas de Ptolomeo constitúen de feito caixóns de xastre, para cuxa confección a documentación intrinsecamente administrativa só foi unha das múltiples fontes, e presumibelmente menor, en comparación por exemplo dos itinerarios, de nulo contido políticoadministrativo (URBINA MARTÍNEZ 1998: 198ss.). Alén da súa diversidade, o potencial diacronismo destas fontes matiza mesmo o carácter «estático» da descrición ptolemaica (GÓMEZ FRAILE 1997; CANTO 1999). Pero, sobre todo, a súa utilidade para o presente estudo esvaece pola imposibilidade de establecermos unha interpretación unívoca da súa información políticoadministrativa. Óbstase, xa que logo, o emprego ulterior do cómputo ptolemaico no presente estudo. o parochiale suevum O Parochiale Suevum, “Parroquial Suevo”, é a denominación convencional dunha listaxe eclesiástica cuxo texto xenuíno foi redactado inequivocamente entre os anos 572 e 589 (DAVID 1947: 6768) co propósito de fixar os lindeiros entre as xurisdicións episcopais galaicolusitanas. Co tempo, as diferentes compilacións manuscritas diversificaron esta base común. DAVID (1947: 3144) editou a principal versión unificada, cuxo texto, destacando en cursiva as interpolacións e certas fórmulas técnicas que serán aquí obxecto de discusión específica, é o seguinte: I 1 Ad cathedram Bracarensem ecclesiæ que in uicino sunt : 2 Cetumcellas; 3 Cœtos; 4 Lemeto; 5 Anoaste; 6 Milia; 7 Ciliolis; 8 Ad portum ; 9 Agilio; 10 Carandonis; 11 Tauuis; 12 Ciliotao; 13 Cetanio; 14 Oculis; 15 Cerecis; 16 Petroneto; 17 Equesis. 18 Ad saltum. Item pagi : 19 Pannonias; 20 Lætera; 21 BrigantiaAliste ; 22 Astiatico; 23 TurecoUallariza ; 24 Auneco; 25 Merobrio; 26 Berese; 27 Palantucio; 28 Celo; 29 Supelegio; 30 Senequio. Sunt hæc xxx. II 1 Ad sedem Portugalensem in castro nouo ecclesias que in uicino sunt : 2 Uillanoua; 3 Betaonia; 4 Uisea; 5 Menturio; 6 Torebria; 7 Bauuaste; 8 Bonzoaste; 9 Lumbo; 10 Nescis; 11 Napoli; 12 Curmiano; 13 Magneto; 14 Leporeto; 15 Melga; 16 Tongobria; 17 Uilla Gomedei; 18 Tauuase. Item pagi : 19 Labrencio; 20 Aliobrio; 21 Ualle aritia; 22 Truculo; 23 Cepis; 24 Mandolas; 25 Palentiaca. Sunt hæc xxv. III 1 Ad Lamecum ipsum Lamecum: 2 Tuentica; 3 Arauoca; 4 Cantabriano; 5 Omina; 6 Camianos. Sunt hæc vi. IV 1 Ad Conimbricensem Conembrica: 2 Eminio; 3 Selio; 4 Lurbine; 5 Insula; 6 Antunane 7 ; Portucale castrum antiquum. Sunt hæc vii. V 1 Ad Uisensem Uiseo: 2 Rodomiro; 3 Submontio; 4 Subuerbeno; 5 Osania; 6 Ouellione; 7 Tutela; 8 Coleia; 9 Caliabrica quæ apud Gotos postea sedes fuit. Sunt hæc ix. VI Ad Dumio familia seruorum. VII 1 Ad Egitanensem tota Egitania : 2 Municipio; 3 Francos. Sunt hæc iv. VIII 1 Ad Lucensem Luco ciuitas cum adiacentia sua quam tenent comites undecim, una cum: 2 Carioca; 3 Seuios; 4 Cauarcos. Montenigro, Parraga, Latra, Azumara, Segios, Tria uada, Pogonti, Saluaterra, Monteroso, Doria, Deza, Colea. IX 1 Ad Auriensem sedem: 2 Palla Aurea; 3 Uerugio; 4 Bibalos; 5 Teporos; 6 Geurros; 7 Pincia; 8 Cassauio; 9 Uerecanos; 10 Senabria; 11 Calapacios maiores. Sunt hæc x. X 1 Ad Asturicensem sedem ipsa Astorica: 2 Legio; 3 Bergido; 4 Petra speranti; 5 Comanca; 6 Uentosa; 7 Maurelos superiores et inferiores; 8 Senimure; 9 Fraucelos; 10 Pesicos. Sunt hæc xi. XI 1 Ad Iriensem ipsa Iria : 2 Morracio; 3 Salinense; 4 Contenos; 5 Celenos; 6 Metacios; 7 Mercienses; 8 Pestemarcos. Sunt hæc vii. Coporos, Celticos, Bregantinos, Prutenos, Prucios, Besancos, Trasancos, Lapaciencos, Arros. XII 1 Ad Tudensem ecclesias que in uicino sunt : 2 Turedo; 3 Tabulela; 4 Lucoparre; 5 Aureas; Logo de ter subscitado este documento unha notábel controversia filolóxica e historiográfica, DAVID (1947) abriu, ata hoxe, a confirmación e consenso xeral arredor da súa autenticidade, ao separar a valoración da listaxe eclesiástica, arriba reproducida, da do «discurso de Teodomiro» que a introduce na meirande parte das súas versións manuscritas, chegando a “établir que le Parochiale suève du VI e siècle est un document digne de foi, sur lequel historiens et géographes peuent travailler en sécurité” (DAVID 1947: 82). Dentro das múltiples facetas do Parochiale atópanse a política e a administración. Dado que a organización tardoantiga da Igrexa se baseou na súa adaptación ás xurisdicións civís (WARDPERKINS 1998: 400; FERNÁNDEZ CALO 2015: 91), no Parochiale subxace de certo a organización políticoadministrativa da Gallaecia do seu tempo (DAVID 1947: 82; DÍAZ MARTÍNEZ 2004: 372374; 2011: 192; SÁNCHEZ PARDO 2014a: 460461). Isto evidénciase atendendo á propia natureza do documento: unha demarcación precisa das xurisdicións episcopais dun dominio político, o Reino GalaicoSuevo, a partires de igrexas locais preexistentes; o que infire tamén nelas unha dimensión xurisdicional e a súa potencial correspondencia con senllas circunscricións civís, amais de, canda menos, a vontade de exhaustividade na relación das mesmas. Ademais, a dimensión políticoadministrativa destas igrexas evidénciase diacronicamente a través das cecas galaicovisigodas, de enorme proliferación nas décadas subseguintes á conquista leovixildiana (585); e nidia manifestación do poder local e das súas elites dirixentes, tanto urbanas coma rurais (MILES 1952; DÍAZ MARTÍNEZ 2004; SÁNCHEZ PARDO 2014b; BARROSO & al. 2015: 110114; FERNÁNDEZ CALO 2015: 135136). A meirande parte delas repite os mesmos topónimos que aparecen no Parochiale (DÍAZ MARTÍNEZ 2011: 199202; FERNÁNDEZ CALO 2015: 218), o que apunta indefectibelmente á súa dimensión política. Aínda no Alto Medievo se identifica un nidio paralelismo civileclesiástico, conforme o que as dioeceses, demarcacións eclesiásticas locais, se corresponderían aos territoria políticos, que asemade devirían nos primitivos arcediagados e arciprestados (COSTA 1997: 374ss.; LÓPEZ ALSINA 1999: 288; SÁNCHEZ PARDO 2008: 517; FERNÁNDEZ CALO 2015: 140142). En efecto, a territorialidade política medieval deriva sen dúbida dunha longa xenealoxía histórica (ISLA FREZ 1992: 145; SÁNCHEZ PARDO 2008: 516517) que conecta as ciuitates romanas cos territoria suevovisigodos e medievais (MERÊA & GIRÃO 1943: 255256). Certas achegas teñen salientado, neste senso, a potencial correspondencia dalgunhas ecclesiae do Parochiale con senllas demarcacións eclesiásticas locais do Alto Medievo (COSTA 1997: 126138; LÓPEZ ALSINA 1999: 271272; 280; DÍAZ MARTÍNEZ 2011: 239). Do mesmo xeito, conectando coa época previa, SÁNCHEZ PARDO (2014: 460461) sinala expresamente que “las ecclesiae que se citan en Galicia en el Parroquial Suevo son, ni más ni menos, que las propias circunscripciones civiles tardorromanas”. En suma, non só se debuxa o contido políticoadministrativo do Parochiale, senón o vencello das entidades identificadas neste documento co seu pasado romano; e, xa que logo, co «cómputo pliniano». Concretando xa as achegas historiográficas verbo ao contido políticoadministrativo do Parochiale, existe un punto común arredor da equivalencia entre «topónimo citado» e «entidade política local». A partires desta premisa, a simple análise aritmética do Parochiale impón unha interpretación de amplo consenso historiográfico: o documento reporta ata 158 topónimos, dos que 74 deles, case a metade do total, corresponden só a tres das trece sés episcopais: Braga, Porto e Tui (figura 1). Prescindindo das mencións interpoladas, esta relación exacérbase: 72 de 131. Por iso, múltiples investigadores teñen redundado na hipótese de que esta presunta área fulcral do Reino estaría mellor artellada do que o resto, e mesmo que a monarquía sueva tería fomentado aquí unha organización eclesiástica e políticoadministrativa máis avanzada (DAVID 1947: 80, 82; DÍAZ Y DÍAZ 1976: 115; TORRES RODRÍGUEZ 1977; ISLA FREZ 1992: 15; FERNANDES 1997: 9295; DÍAZ MARTÍNEZ 1997: 263; 1998: 41; 2011: 193; 197; 239; NOVO GÜISÁN 19971998: 187; LÓPEZ QUIROGA 2004: 48; NÚÑEZ GARCÍA 2013: 2627; SÁNCHEZ PARDO 2014a: 467). Con todo, tales conclusións, sobre as que pesa un ineludíbel consenso historiográfico potencialmente útil para o presente estudo, derivan da análise superficial das implicacións políticoadministrativas do Parochiale. Pola contra, a potencial complexidade deste documento, amais da perspectiva políticoadministrativa privilexiada no presente estudo, obrigan aquí a afondarmos na súa análise interna. In uicino, item pagi Nas xa referidas sés de Braga, Porto e Tui, o Parochiale relaciona as ecclesiae baixo dúas fórmulas: 1ª. — « ecclesiae que in uicino sunt », “igrexas que están in uicino ”; 2ª. — « item pagi », “do mesmo xeito, pagi ”. Existe, pois, como xa denotou DAVID (1947: 16; 6970), unha nidia contraposición textual entre os conceptos « ecclesiae in uicino » e « pagi ». Sendo o Parochiale en esencia unha listaxe eclesiástica, poida que ambas as expresións rexistren invariabelmente igrexas; no segundo caso implicitamente, a través do adverbio « item ». Discerniríanse, así, as ecclesiae in uicino das pagi ecclesiae. Estritamente, a contraposición terminolóxica nunca sería « ecclesiaepagi », senón « ecclesiae in uicinopagi »; e mesmo « uicinuspagi », se é que esta segunda voz, como semella lóxico, tamén denota igrexas. Con todo, contra as achegas anteriores, cómpre reiterarmos que o primeiro termo é « uicinus », non « uicus »: “veciñanza”, non “aldea”. Nun senso amplo, o latín « uicinus », coma o romance «veciñanza», teñen unha semántica imprecisa. Unha lectura político- -administrativa no contexto demarcatorio no que aparece a devandita expresión, logo precisamente da mención da cidade episcopal correspondente, supón, pola contra, unha nidia acotación xeográfica: uicinus denotaría neste caso afinidade xurisdicional. Deste xeito, independentemente da súa ubicación puntual, as igrexas nomeadas baixo a devandita epígrafe situaríanse dentro do espazo xurisdicional local de Braga, Porto e Tui; denotando, pois, o nivel sublocal do artellamento administrativo. Por outra banda, opoñéndose nas fórmulas o termo « pagus » a « uicinus », intúese tamén a súa senlla oposición semántica. Se, efectivamente, « pagus » pode facer referencia a un tipo concreto de núcleo habitacional, o certo é que xa dende a Antigüidade designara tamén un tipo de distrito territorial; e será esta acepción a que triunfe nos reinos bárbaros e na Idade Media. Neste senso, o propio Sitz im Leben do Parochiale apunta a unha acepción políticoadministrativa. Atendendo ao contexto histórico do Reino GalaicoSuevo, o único ámbito veciño no que « pagus » se empregaba extensamente na terminoloxía política tardoantiga era o Reino GaloFranco. Xa se teñen salientado xenericamente algúns paralelismos que a organización episcopal galaicosueva compartiría coa galofranca (DÍAZ Y DÍAZ & VILARIÑO PINTOS 2002: 540; SÁNCHEZ PARDO 2014a: 461). Dende a Idade do Ferro, o concepto latinizado « pagus » designara na Gallia un tipo moi concreto de distrito territorial, no que se subdividían internamente as ciuitates locais, cunha funcionalidade se cadra vencellada ao control da propiedade agrícola (LAMOINE 2009: 1314; TARPIN 2009). Os pagi acadarían unha meirande importancia na Tardoantigüidade e no Medievo, polo proceso de señorialización e feudalización política (PERROY 1967), e a progresiva fragmentación do poder civil; co que pasaron a designaren a referencia local básica da origo e do poder político. Neste senso, os pagi galaicosuevos corresponderían a entidades políticas rurais, con demarcacións locais propias, independentes da xurisdición civil local das cidades episcopais. De calquera xeito, cómpre matizarmos tales excepcións. Por unha banda, Tornio insírese entre as emisións triunfais de Recaredo (MILES 1952: nº. 74; BARROSO & al. 2015: 25, n37; 4244; 44, n85), o que a afasta da casuística ordinaria das emisións locais galaicovisigodas; pola outra, Toriuiana non ten unha redución unívoca na ecclesia de Torebria, senón que, pola mesma afinidade lingüística, podería corresponderse tamén aos pagi de Tureco e Ouinia, bracarense e tudense, respectivamente (Par. Suev., I, 23; XII, 16; FERNÁNDEZ CALO 2015: 136). Unha última correspondencia posíbel para Toriuiana sería Tauuis, ecclesia « ad Portum » de Braga (Par. Suev., I, 11); denominación que, como se amosará de contado, tamén podería facer referencia a entidades políticas alleas á xurisdición local bracarense. Estas dúas excepcións, que como se amosou non son seguras nin decisivas, tampouco desmerecen o argumento aquí desenvolvido, pois a proporcionalidade diferencial na emisión monetaria entre os pagi e as ecclesiae in uicino —11 fronte a 2, aínda mantendo as inseguras correspondencias xa comentadas— constitúe un notábel indicio a prol da diverxencia constitucional entrambas as denominacións. En suma, as expresións « in uicino » e « item pagi » conteñen unha semántica políticoadministrativa, opoñendo a territorialidade sublocal no primeiro caso e a local no segundo. Esta hipótese permite comprender a evidente contraposición textual de ambas as expresións; amais de corrixir a sobrerrepresentación de entidades que o Parochiale reflicte aparentemente para as sés de Braga, Porto e Tui. Ad portum, ad saltum A sé de Braga presenta outras dúas singularidades: unhas mencións formalmente insólitas, e dúas interpolacións. Exporase primeiro esta segunda cuestión, que presenta menos dificultades, para logo centrarmos o presente apartado nas referidas mencións. O documento 10 do Liber Fidei, unha soa das múltiples versións que recompilan o Parochiale, engade Aliste á mención Brigantia, e Uallariza a Tureco (Par. Suev., I, 21; 23; DAVID 1947: 32, nI.21; 33, nI.23). O carácter illado desta interpolación invita simplemente a eludila, pois, malia non excluír a pertenza bracarense destas áreas tramontanas (COSTA 1997; FERNÁNDEZ CALO 2015: 159, n89; ALARCÃO 2015: 4143), si desbota a dimensión política de Aliste e Uallariza —Vilariça— en época suevovisigoda, cando en todo caso se inserirían dentro dos pagi precedentes de Brigantia e Tureco (figura 1). As referidas mencións, pola contra, si obrigan a un tratamento pormenorizado. Na listaxe bracarense aparecen dous topónimos anómalos pola súa sintaxe en acusativo e a presenza da preposición latina « ad », privativa dos encabezados episcopais no resto do documento: ad portum e ad saltum (Par. Suev., I, 9; 18). Ata o de agora, a historiografía opuxo dúas solucións a esta anomalía: 1ª. ignorala, computando simplemente unhas igrexas de Ad portum e Ad saltum (FERNANDES 1997: 56; 62; CARBAJAL SOBRAL 1999: 230; 231; ALARCÃO 2001: 32; 35); 2ª. considerar ambas as expresións complementos dos topónimos anteriores, resultando unhas igrexas de Ciliolis ad Portum e Equesis ad Saltum (FERRANDO Y ARNAU 1893: 20). De calquera xeito, a anómala presenza da preposición « ad », sexa en posición inicial ou intermedia, afasta estas mencións do resto dos topónimos do Parochiale. Cómpre valorarmos, xa que logo, a posibilidade de que non constitúan igrexas locais, senón fórmulas técnicas ao mesmo nivel cás xa tratadas « que in uicino sunt » e « item pagi ». En efecto, nin a súa enumeración na edición reproducida nin os totais contidos nas glosas do Parochiale poden terse como elementos de xuízo decisivos para a interpretación destes dous enunciados, xa que a súa relación co texto xenuíno do documento é incerta. Neste senso, a lectura das fórmulas « ad portum » e « ad saltum » deviría en “[ ecclesiae que se atopan] deica o portum ” e “deica o saltum ”, respectivamente; conformando portum e saltum, asemade, referencias corográficas precisas, que concretarían a localización xeográfica das ecclesiae citadas a continuación das mesmas: 1º. Portum ben podería referirse á propia sé episcopal veciña do Porto; os portos de mar da bispado de Braga; ou un porto de montaña, posibilidade que encadrelaría coa ubicación concreta que se lle ten proposto en canto a ecclesia (FERNANDES 1997: 56; ALARCÃO 2001: 32). A devandita epígrafe inclúe a ecclesia de Oculis (Par. Suev., I, 14), inequivocamente correspondente a Oculis Calidarum (CIL II, 2410; ALARCÃO 1998: 434; 2001: 34; FERNANDES 1997: 59), posíbel ciuitas galaicoromana sita na actual Caldas de Vizela (figura 1). Pola súa significativa distancia verbo a Braga e o seu potencial carácter civil romano, debúxase a posibilidade de que a fórmula « ad portum » exclúa a pertenza á demarcación local (uicinus) da cidade episcopal, dun xeito idéntico á fórmula « item pagi ». o era a área de Trásos-Montes na Tardoantigüidade. Que a epígrafe se refira, efectivamente, a localizacións desta área demóstrase na inclusión de Pannonias, Laetera e Brigantia, correspondentes inequivocamente aos territoria medievais tramontanos de Panóias, Ledra e Bragança (MERÊA & GIRÃO 1943; COSTA 1997: 3233; FERNANDES 1997: 6263; ALARCÃO 1998: 429; 432; 2001: 3435; 2015: 4041). Neste caso, a exclusión do ámbito local de Braga sería, conforme á hipótese aquí desenvolvida, inequívoca, pois a mención « ad saltum » antecede inmediatamente a « item pagi » (figura 1). En suma, entendermos ambas as expresións como fórmulas técnicas e non como ecclesiae explica a súa singularidade formal, e obriga a afinarmos o cómputo de entidades locais dependentes da sé de Braga. O Parochiale reporta para a mesma un total de 30 topónimos, dos que descontando ad portum e ad saltum deveñen 28. Pola hipótese da contraposición políticoadministrativa dos termos uicinuspagi, obtense que deles só 13 —os 12 topónimos citados logo da mención « item pagi » máis a propia cidade de Braga— reportarían entidades políticas locais. Porén, se se admite, como semella razoábel, tamén o carácter disociador da fórmula « ad portum », este total incrementaríase a 22, polas 9 ecclesiae citadas baixo a mesma. A Adiacentia lucense Lugo presenta unhas fórmulas únicas no Parochiale, o cal redunda no carácter singular da súa organización interna: cítanse dun xeito nidio tres ecclesiae independentes; e nesta cidade (Luco ciuitas), “unha” (una) para ela e “a súa contorna” (cum adiacentia sua), ao que a metade das versións do documento (DAVID 1947: 38, nVIII.4) interpolan “a cal posúen once condes” (quam tenent comites undecim). Os topónimos correspondentes a esta interpolación, con todo, non son 11 senón aparentemente 12. Isto podería deberse a que algún deles fose composto, como de feito se asume que acontece con Tria uada ; ou ben a que os copistas medievais valorasen a repetición do topónimo orixinal Seuios co interpolado Segios (NOVO GÜISÁN 19971998: 191). Contrariamente a esta interpolación, a mención da « adiacentia » do encabezado si é xenuína, por canto se atopa en todas as versións do Parochiale agás unha (DAVID 1947: 38, nVIII.1). Porén, ao non existir ningunha expresión análoga en todo o documento coa que confrontala, enxérgase o carácter singular da situación eclesiástica e políticoadministrativa que describe. En efecto, a mención da Adiacentia lucense nunha demarcación eclesiástica coma o Parochiale invita a entendela, canda todos os demais topónimos, coma un territorio taxativamente delimitado, que concretaría canda as restantes mencións de ecclesiae a potestas episcopal lucense. Por outra banda, a dicotomía do encabezado lucense entre as expresións « Luco ciuitas » e « Adiacentia » infire a exclusión mútua entrambos os termos. Por esta razón, poida que a Adiacentia se corresponda á contorna supralocal de Lugo: a opción oposta —a xurisdición intrinsecamente local da cidade— desbótase por redundante, pois semellante concreción textual non se repite para ningunha outra sé, nas que abonda indefectibelmente a reiterada fórmula « ad sedem determinada», « ipsa sedes ». Isto supón entendermos a Adiacentia coma un espazo supralocal, hoxe difuso, pero que indefectibelmente no intre de redacción do Parochiale serviu para concretar parte da xurisdición eclesiástica lucense; e que en época medieval se desglosou, arbitrariamente ou non, polos once condados interpolados. Isto explicaría, sen recorrermos á noción hipotética dunha cristianización superficial da contorna de Lugo (DÍAZ MARTÍNEZ 2011: 239), o exiguo número de igrexas subministrado polo Parochiale para esta sé, pois unha cantidade indeterminada delas ficaría cuberta coa mención « cum adiacentia sua ». Inequivocamente, Lugo reporta un mínimo de 4 entidades locais pola propia cidade episcopal (ad Lucensem Luco ciuitas) máis as tres ecclesiae nomeadas a continuación; pero o máximo acótase pola adición dos 11 condados medievais a esta cifra. Estes mesmos condados, vixentes se cadra nos séculos XIXII (NOVO GÜISÁN 19971998: 192; SÁNCHEZ PARDO 2014a: 457), terían sido resultado da evolución dunhas entidades suevovisigodas previas equivalentes, silenciadas no texto xenuíno do Parochiale, polo que tamén enxergan, diacrónica e superficialmente, a xeografía política tardoantiga. Sendo así, Lugo reporta de 4 a 15 entidades locais. Se, pola contra, se opta polo cómputo toponímico aparente dos condados, segundo se expuxo menos verosímil, o máximo pasaría a 16. A inconcreción iriense A sé de Iria presenta no Parochiale dúas singularidades: a variabilidade do encabezado, e unha interpolación. De seguido exponse unha valoración individualizada de cada unha delas. A variabilidade do encabezado responde a que a fórmula inicial desta sé varía nas diferentes recompilacións do Parochiale. Malia que arriba se reproduciu sen modificacións a edición de DAVID (1947), esta é obviamente só unha proposta conciliadora entre as múltiples versións existentes. En concreto, o encabezado en cuestión, « ad Iriensem sedem ipsa Iria » só se recolle nunha das mesmas: a de Alcobaça, editada por Bernardo de Brito. En troques, a segunda das versións recompiladas por García de Loaysa contrapón « Iriensis teneat »; namentres que as máis das restantes recompilacións recollen simplemente « ad Iriensem » sen especificaren « ipsa Iria » (DAVID 1947: 29; 41, nXI.1). Embora o encabezado reproducido arriba (ad Iriensem sedem ipsa Iria, “á sé Iriense [corresponde] a mesma Iria”) carrexe efectivamente contabilizarmos a cidade episcopal coma unha entidade local separada das restantes, os outros (ad Iriensem, “a Iria [corresponden]”; Iriensis teneat, “a [sé] iriense ten”), aínda sen excluíren a posibilidade dunha lectura idéntica, autorizan tamén, pola súa ambigüidade ao non concretaren a fórmula ordinaria « ipsa Iria », dúas solucións ben diferentes (figura 8): 2ª. Un desglosamento sublocal da propia cidade episcopal, dun xeito análogo á xa tratada fórmula « in uicino ». Con todo, diacronicamente evidénciase a exclusión destas entidades verbo á xurisdición local iriense. Así, Celenos e Pestemarcos (Par. Suev. XI, 5; 8) correspóndense a senllas ciuitates galaicoromanas: Cileni e Celtici Praestamarci (Plin., Nat., IV, 111112). O mesmo acontece con Contenos e Mercienses (Par. Suev., XI, 4; 7) e as cecas galaicovisigodas de Conteno e Mertia (PLIEGO VÁZQUEZ & CORREA 2006: 495496; PLIEGO HERRERA & PLIEGO VÁZQUEZ 2007; fig. 1). A solución debuxada polo primeiro encabezado —contabilizar 8 entidades, incluída Iria— é, xa que logo, a máis verosímil en termos históricos e textuais, pois tamén a autorizan, embora dun xeito equívoco, os outros dous encabezados. A segunda dificultade verbo á sé iriense, como xa se aludiu, estriba na interpolación, presente con matices en tres das versións recompiladas (DAVID 1947: 42, nXI.8), de nove ecclesiae máis ao remate da relación (Par. Suev., XI, 8). Malia non se corresponderen coa redacción orixinal do Parochiale, existen varias razóns para contabilizalas igualmente no cómputo total. Primeiro, todas elas remiten ao ámbito noroccidental galaico da Costa da Morte e o Golfo Ártabro, que a priori non cobre ningunha outra sé do Parochiale. Segundo, Coporos, Celticos e Arros remiten a pobos galaicos ben testemuñados (Plin., Nat., III, 28; IV, 111); e Bregantinos á cidade galaicoromana de Flauium Brigantium (Ptol, II, 6, 4; It. Ant., 424, 5; Not. Dign. 42, 30), o que demostra a súa correspondencia con entidades políticas previas. Evidénciase así que canda menos parte das entidades reflectidas na interpolación existisen xa no período suévico e no propio intre de redacción do Parochiale, sendo eludidas do mesmo por algunha razón que se nos escapa; mais que posibelmente teña que ver con non ter ficado nelas delimitada a potestas episcopal. Recentemente, SÁNCHEZ PARDO (2014a: 457458) ten argumentado a prol dunha datación temperá da interpolación, anterior a mediados do século IX, por reflectir unha territorialidade aparentemente máis arcaica có documento de Tructino, destoutra época. Isto achega, pois, a xeografía política reflectida e silenciada, respectivamente, pola interpolación iriense e o texto xenuíno do Parochiale. En suma, o cómputo iriense varía dependendo dos criterios que se escolleren para a interpretación do encabezado e da interpolación final (figura 8). Deste xeito, o intervalo posíbel vai dunha única entidade local a 17. Malia que, conforme ao aquí exposto, o cómputo máximo semella o óptimo, a incerteza obriga a mantermos o intervalo. ad Iriensem ipsa Iria 17 8 Iriensis teneat ; ad Iriensem 1016 17 A inconcreción britoniense É verbo á sé de Bretoña para a que as fórmulas do Parochiale se presentan máis orixinais e, consecuentemente, tamén máis problemáticas. O texto arriba reproducido denota, abofé, un xenitivo plural (ad Sedem Britonorum), o que apunta a unha insólita natureza étnica ou xentilicia da mesma, propia da «cristiandade céltica» ou «insular» dos seus fundadores bretóns (DAVID 1947; DÍAZ Y DÍAZ 1976: 114; CARBAJAL SOBRAL 1999: 214; GARCÍA Y GARCÍA 2000; DÍAZ Y DÍAZ & GARCÍA PIÑEIRO 2002: 212; YOUNG 2002: 3640; 107111; CALO LOURIDO 2010: 232236; FERNÁNDEZ CALO 2015: 116117). En troques, a metade das versións recompiladas do Parochiale opoñen un carácter territorial; ou sexa, xenericamente propio da cristiandade romana, con fórmulas como « ad sedem Bretonicam » ou « Bretunicam », e « Britonacensis teneat ». A natureza xentilicia vólvese apuntar coa expresión « ecclesias que sunt intro Britones »; pero outra volta a metade das versións opoñen unha natureza territorial con « ecclesias que in uicino sunt » (DAVID 1947: 44, nXIII.1). Por outra banda, as glosas do Parochiale eluden o cómputo de ecclesiae, o cal é insólito neste documento, namentres o texto cifra paradoxalmente en unha (una cum) o plural asociado á expresión « ecclesias que sunt intro Britones ». Tal incoherencia matízase co outro posíbel encabezado, pois a expresión « in uicino », como se desenvolveu arriba, referiríase ás igrexas rurais abranguidas por unha única demarcación local. O tratamento documental da sé britoniense afástase, pois, do das súas homólogas. Intúese que as mencións xenéricas « intro Britones » e « in Asturiis », hoxe escuras mais presumibelmente precisas no intre de redacción do Parochiale, implicitan un número superior de igrexas locais do de feito reflectido no documento. Lamentabelmente, a súa identificación resulta imposíbel dentro dos límites metodolóxicos do presente estudo. Mantendo, con todo, a proposta metodolóxica orixinal, e advertindo a súa manifesta insuficiencia para o caso específico de Bretoña, o Parochiale reporta aquí tres entidades: as dúas mencionadas, con apariencia de seren en realidade mencións supralocais; e máis o monasterium Maximi, entidade monástica e xa que logo de incerta correspondencia políticoadministrativa. Cómputos episcopais O cómputo global do Parochiale, por orde de mención documental, sintetízase como segue (figura 9): 1º. Como xa se expuxo, Braga reporta ou 13 ou 22 entidades políticas locais, sendo a lectura idónea a superior. 2º. Porto reporta a propia cidade episcopal máis as entidades políticas locais contidas baixo a fórmula « item pagi »: 8. 3.º Lamego reporta a propia cidade episcopal (ad Lamecum ipsum Lamecum) máis todas as ecclesiae nomeadas: 6. 4.º Do mesmo xeito, Coimbra reporta a propia cidade episcopal (ad Conimbricensem Conembrica) máis todas as ecclesiae nomeadas: 7. 5º. Outra volta, Viseu reporta a propia cidade episcopal (ad Uisensem Uiseo) máis todas as ecclesiae nomeadas: 9. 6º. A sé de Dume non é asimilábel ás restantes, por canto conformaba un mosteiro dirixido por un abade con dignidade episcopal. Era sen dúbida independente dos poderes episcopais, e posibelmente dos civís locais, de Braga; pero a súa localización vindeira á devandita cidade e a elusión no Parochiale de toda igrexa dependente exclúe a posibilidade dunha xurisdición territorial dumiense correspondente a algunha senlla entidade política local. Da propia expresión textual « ad Dumio familia seruorum » intúese a xurisdición persoal, non territorial, desta sé monástica (DÍAZ MARTÍNEZ 2011: 236). De calquera xeito, evitando un exceso categórico, repórtase para o cómputo final a posibilidade de que efectivamente Dume constituíse unha entidade política local; de xeito que se contabiliza para ela ningunha ou 1 entidade. 7º. Para Idanha o encabezado inicial é insólito e a súa solución, insegura: «á [sé] exitanense [corresponde] toda Idanha» (ad Egitanensem tota Egitania). Se a expresión «toda Idanha» se refire á súa xurisdición eclesiástica, as dúas entidades citadas a continuación poden tanto contabilizarse á parte da citada Idanha, dando lugar a 3 entidades locais; ou ben considerárense o desglosamento da propia expresión «toda Idanha». Neste caso, comporían unicamente dúas entidades locais en caso de que Municipio conformase unha referencia á propia cidade episcopal. Se, pola contra, a citada expresión denota a propia demarcación civil local da cidade, e non a súa xurisdición episcopal, as ecclesiae nomeadas situaríanse en entidades sublocais, co que a sé en conxunto só reportaría a única entidade conxunta « Maurelos superiores et inferiores » (Par. Suev. X, 7) constitúa unha referencia a dúas entidades políticas locais diferentes, como con tino coinciden, outra volta, as glosas do Parochiale : “le total, XI, est inexact à moins que Maurelos ne compte pour deux; il est plus probable que l’on a compte Petra speranti comme deux noms distincts” (DAVID 1947: 41, nX.10). O total é, xa que logo, 11. 11º. Como xa se expuxo, para Iria repórtase o incerto intervalo de 1 a 17 entidades locais, sendo a lectura idónea, embora parcialmente diacrónica verbo ao resto do documento, a superior (figura 8). 12º. Tui reporta a propia cidade episcopal máis as entidades contidas baixo a fórmula « item pagi »: 7. 13º. Bretoña presenta, como xa se argumentou, 2 ou 3 entidades, sendo máis axeitada, embora indefectibelmente inexacta, a lectura inferior. O cómputo total para o conxunto do Reino GalaicoSuevo, contando nas sés de solución insegura os seus máximos e mínimos, sitúase no incerto intervalo de 79 a 120 entidades políticas locais, cunha incerteza xa que logo de 41 (figura 9). A partires disto, é posíbel tamén concretarmos o resultado por ámbitos intermedios, xa sexan provincias eclesiásticas ou rexións etnoxeográficas (figura 10). Así, para a Gallaecia stricto sensu repórtanse entre 45 e 84 entidades políticas locais, cunha incerteza de 39. En esencia, tal incerteza non se debe á insuficiencia da hipótese interpretativa do Parochiale aquí desenvolvida, senón á diferenza do espazo abranguido entre os cómputos máximo e mínimo, que precisan ou simplifican, respectivamente, a xeografía política do extremo setentrional galaico. É por iso que a devandita incerteza amosa unha meirande incidencia no vello conuentus lucense (figura 10), determinada fundamentalmente polas interpolacións lucense e iriense, que xuntas suman ata 28 entidades de insegura inclusión. Tales interpolacións, claramente medievais, desglosan no primeiro caso un territorio potencialmente supralocal, a Adiacentia lucense; e no segundo cobren outro aparentemente eludido no texto xenuíno do Parochiale, o extremo noroccidental galaico. A estas dúas sés engádese Bretoña, que malia aportar un cómputo razoabelmente unívoco, este é, segundo xa se expuxo, dubidoso; complementando así o «foco de incerteza» do ámbito setentrional galaico (figura 1). Dúas solucións básicas —ningunha delas concluínte— se debuxan perante as devanditas interpolacións: incluílas ou eludilas. A primeira solución convertiría en parcialmente diacrónico o cómputo global, ao sumar ás igrexas inequivocamente tardoantigas as medievais interpoladas. A segunda, en troques, omitiría dúas áreas, o extremo noroccidental galaico e a contorna lucense, non cubertas ou desglosadas, respectivamente, no texto xenuíno do Parochiale. Nunha palabra: incluírmos as interpolacións anicaría a exactitude cronolóxica dos cómputos; excluílas, a súa exhaustividade xeográfica. Dentro do propósito específico do presente estudo, o emprego das interpolacións debúxase como a solución óptima: renunciarmos á obtención dun cómputo exacto —canda menos verbo á Gallaecia setentrional— a prol dun «cómputomodelo» aproximativo co que confrontarmos a evolución histórica do poder local galaico na Antigüidade. De feito, intúese que a presumíbel hiperrepresentación de Iria e Lugo ficaría relativamente compensada pola evidente infrarepresentación de Bretoña. Os restantes suxeitos de incerteza resólvense, pola súa banda, conforme ás opcións máis verosímiles, segundo se expuxo en cada caso: empregando o número máximo dos intervalos agás en Lugo, que cómpre manter en 15; e no dos mosteiros dumiense e britoniense — monasterium Maximi —, que non deben de seren contabilizados como entidades políticas locais. Deste xeito, o «cómputomodelo» suma 81 entidades propiamente galaicas e 117 globais; e igualmente, concretando estas relacións, 47 entidades correspondentes ao vello conuentus bracarense e 34 ao lucense (figura 10). A nálIse de dAtos Procedamos a satisfacer o terceiro paso da proposta metodolóxica, “interrelacionar cada un dos cómputos obtidos, identificando unha dinámica histórica”. As diferenzas entre o cómputo pliniano e o «cómputomodelo» parroquial testemuñan un proceso nidio nas súas liñas xerais, embora non nos seus pormenores: as 40 ciuitates do século I terían derivado nos 81 pagi ou territoria do VI. Isto significaría que na Gallaecia, ao longo da Antigüidade, o número de entidades políticas locais se tería duplicado, ofrecendo este proceso ademais numerosos matices rexionais (figura 11). Mesmo facendo uso do cómputo parroquial mínimo (figura 10), que alén doutros inconvenientes omite toda a porción setentrional da Gallaecia (figura 1), o número de entidades reportadas, 45, sería superior ao cómputo pliniano. Ademais, dada a ineludíbel posibilidade de que o Parochiale omitise a mención de certas igrexas (RIVAS FERNÁNDEZ 2003: 126127; SÁNCHEZ PARDO 2014a: 464), no século VI poderían existir de feito máis entidades cás reflectidas no documento. Isto significa que a incerteza incidente no Parochiale podería incrementar a diferenza do seu cómputo en relación co pliniano, mais en ningún caso reducila. Por conseguinte, identifícase indefectibelmente un proceso de multiplicación de entidades políticas locais; proceso que, polas súas características, pode ser denominado especificamente «fragmentación xurisdicional». A excepción asturicense Só no caso asturicense, fóra do ámbito galaico stricto sensu, se advirte unha tendencia contraria, ao pasar de 22 a 11 entidades políticas locais (figura 11). Tal anomalía non se debe a que este ámbito experimentase unha dinámica centrípeta oposta á centrífuga galaica, senón a outras razóns ben diferentes: DIEGO SANTOS 1979: 24; GARCÍA MORENO 2008: 55; DÍAZ MARTÍNEZ 2011: 125; FERNÁNDEZ CALO 2015: 121122). Ademais, presumibelmente boa parte da porción extrasuévica deste espazo ficaría nunhas condicións análogas ás da veciña Cantabria : politicamente allea aos poderes bárbaros e herdeira directa do baixoromano; e eclesiasticamente carente de organización episcopal (LORING & al. 2007: 365366) e mesmo de presenza cristiá (VIGIL PASCUAL 1977: 129; LORING GARCÍA 1987: 3, 94115). Así, explícase que algunhas entidades de orixe ásturromana non estivesen integradas nin política nin eclesiasticamente no Reino GalaicoSuevo; e que, deste xeito, non fosen reflectidas no Parochiale. O caso lusitano Catro das sés episcopais do Parochiale vencéllanse ao vello ámbito provincial lusoromano: Coimbra, Lamego, Idanha e Viseu. O seu conxunto correspóndese grosso modo ao conuentus Scallabitanus, un dos tres nos que se subdividira a Lusitania romana. Unha noción substraída da síntese dos datos baleirados é a inferior densidade de entidades políticas locais deste espazo lusosuevo en relación ao intrinsecamente galaicosuevo: empregando os totais probábeis, só 25 entidades lusosuevas fronte ás 47 que presentaría daquela o vello ámbito romanobracarense e as 34 do lucense, para unha superficie sensibelmente superior (figuras 1; 9). Tense argumentado que a escasa densidade de igrexas reflectida polo Parochiale na Lusitania sueva, paradoxalmente ámbito de forte e antiga cristianización, podería deberse á extensión aquí de «igrexas propias» fundadas por latifundistas e alleas á dependencia episcopal (DÍAZ MARTÍNEZ 2011: 239). Esta hipótese, imprescindíbel para explicar ad hoc a aparente «anomalía lusitana», carece, non obstante, de toda evidencia positiva alén da canonoloxía coetánea (Conc. Brac. II, 6) que obviamente tamén incidiría na Gallaecia sueva. Pola contra, a análise políticoadministrativa desenvolvida no presente estudo permite enxergar a dimensión efectiva deste problema, inseríndoo non nunha explicación puntual, senón nuns nidios condicionamentos estruturais. En efecto, coma no caso galaico, a descrición xeográfica de Plinio permite confrontar a situación administrativa do século VI coa do I. Desta volta non existe un desglosamento por conuentus, mais si un cómputo provincial. Sabemos, neste senso, que da Lusitania altoromana dependían un total de 45 populi (Plin., Nat., IV, 117): só uns poucos máis cós 40 galaicoromanos, e menos cós 62 galaicoasturicenses (figuras 3; 9), para unha superficie amplamente superior. Tendo presente que a Lusitania se subdividía en tres conuentus, a cifra de entidades políticas locais dependentes concretamente do Scallabitanus sería obviamente inferior ao devandito total. Se cadra se poida supor, dun xeito aproximativo, que este abranguese arredor dun terzo das comunidades locais da provincia. Tal consideración reportaría para o conuentus Scallabitanus arredor de 15 entidades locais, que se fragmentarían e pasarían posteriormente a constituíren canda menos as 25 dependentes das catro sés lusosuevas (figura 11). Cómpre, pois, repararmos na correspondencia destas relacións co paradigma de fragmentación xurisdicional. A Lusitania presentaba en época romana un artellamento local pouco fraccionado verbo á Gallaecia, segundo se desprende de Plinio; e no século VI, embora o Parochiale testemuñe tamén a incidencia da fragmentación xurisdicional, as entidades políticas locais lusosuevas seguirían a abranguiren unhas demarcacións amplas en relación co máis fraccionado ámbito intrinsecamente galaicosuevo. A diverxencia territorial enxergada evidencia, xa que logo, o condicionamento estrutural que subxace na evolución do poder local; e, con isto, achega un ineludíbel soporte argumental a prol da hipótese aquí presentada. c ontextuAlIzAcIón hIstórIcA Pasemos ao derradeiro chanzo da proposta metodolóxica: a contextualización da dinámica histórica identificada, que efectivamente atopa nidias analoxías no Occidente postromano. A Gallia conforma o principal ámbito de confrontación porque para ela, grazas fundamentalmente á Notitia Galliarum, foi posíbel vencellar dende hai tempo a xeografía civil romana coa eclesiástica tardoantiga (VÁZQUEZ DE PARGA 1943: 14; FERNÁNDEZ CALO 2015: 172ss.). Na Gallia houbera só 122 ciuitates galoromanas (HEATHER 2007: 445; LAMOINE 2009) ás que se solapou con grande exactitude o poder episcopal: na Francia prerevolucionaria ficaban arredor de 136 bispados (JEANGÈNE VILMER 2007: 139140). Decote se asume que na Tardoantigüidade “each civitas or polis acquired a bishop based in the capital city of that civitas” (WARDPERKINS 1998: 400). Existen casos mesmo de que dunha única ciuitas orixinal xurdiron varios bispados (LIEBESCHUETZ 2007: 230). Con todo, tales nocións non son válidas para a Gallaecia : aquí, a 40 ciuitates galaicoromanas (figura 3) correspondéronlle unicamente 8 bispados galaicosuevos (Conc. Brac. II; Par. Suev.). O mesmo acontecía no resto da Península Ibérica: se Plinio (Nat., III, 18) cifraba en 293 o número de entidades políticas locais só na provincia Hispania Citerior (figura 2) —513 en toda a Península Ibérica se se lle suman as 175 béticas (III, 7) e as 45 lusitanas (IV, 117)—, posteriormente só se recoñecen arredor de 70 sés episcopais hispanovisigodas (GARCÍA VILLADA 1935: 7; DÍAZ MARTÍNEZ 2007: 484). Malia estas diferenzas, a fragmentación xurisdicional incidiu en todos os ámbitos contemplados. Na Gallia deuse un proceso significativamente homoxéneo, ao se conformaren moitos dos pagi —entidades anteriormente de territorialidade sublocal— nos referentes do poder local e supliren, así, ás vellas ciuitates que, chegadas á dignidade episcopal, evoluíran como referentes da territorialidade rexional. Semella que parte deste proceso comezou xa na Baixa Romanidade, ao se promocionaren certos vellos pagi en novas ciuitates, presuntamente como parte da «racionalización» políticoadministrativa procurada durante o dominado de Diocleciano; do que tamén se ten especulado un proceso análogo na Britannia (WACHER 1974: 407). Con todo, os pays ou gaue, entidades herdeiras dos pagi, só se confirmarían como as referencias unívocas do poder local no Alto Medievo. Durante a dinastía merovinxia, os comites galofrancos seguían a centraren o seu goberno local nas cidades (HEATHER 2007: 441; WOOD 2014: 6164). Ademais, a fragmentación deste artellamento non foi lineal. Á altura da dinastía carolinxia, o poder local amosaba unha dicotomía xeral conforme á que os pagi do ámbito setentrional, máis xermanizado, eran de reducido tamaño; mentres que nos ámbitos itálico e galomeridional, máis latinos —e se cadra tamén máis conservadores—, se correspondían aínda decote coas amplas xurisdicións civís romanas previas (PERROY 1967: 142). Isto ilustra que o proceso de fragmentación xurisdicional atendeu a uns ritmos específicos segundo o contexto xeohistórico; o que, asemade, incrementa o interese de concretarmos o caso galaico. f Actores IncIdentes no proceso No caso específico de Hispania, tense atopado na diminución do poder coercitivo do Estado territorial sobre as ciuitates, paralela ao colapso do Imperio Romano, o factor operativo da fragmentación dos seus territoria constitutivos (ESCALONA MONGE 2006: 188; DÍAZ MARTÍNEZ 2007: 449450, 482). Analogamente, a cativa dimensión xurisdicional dos commissa altomedievais galaicos resultantes reflictiría “la incapacidad del sistema político del momento para controlar circunscripciones territoriales más extensas” (LÓPEZ ALSINA 1988: 221). A análise desenvolvida no presente estudo apunta, en troques, á propia dinámica interna, estrutural e non inducida, das propias entidades locais. Neste senso, hai ben tempo que se sinala que os possessores baixoromanos se foran distanciando progresivamente dos municipia e do réxime curial, situándose como novos poderes fácticos (SÁNCHEZ ALBORNOZ 1943: 16). Mesmo verbo ao organigrama políticoadministrativo carolinxio, máis sólido e centralizado có Reino GalaicoSuevo e os seus homólogos cronolóxicos, se ten matizado o incerto papel da monarquía na demarcación das circunscricións locais (PERROY 1967: 142). O Estado central é un factor decisivo, sen dúbida, pero non exclusivo. A fragmentación xurisdicional é, pois, un proceso longo, estrutural e multicausal. Dentro da dinámica interna, perspectiva privilexiada no presente estudo, non é posíbel identificarmos na Gallaecia un factor unívoco; como si acontece, canda menos en liñas xerais, na Gallia cos pagi. É certo que aínda á altura da Gallaecia altoromana si existira un suxeito federal constituínte das ciuitates, equivalente, neste senso, aos pagi gálicos: o castellum ou castro (PEREIRA MENAUT 1983: 206207; FERNÁNDEZ CALO 2015: 2124; 51). Con todo, os castros galaicos terían diluído a súa dimensión institucional dende remates do século I como consecuencia da latinización xurídica (FERNÁNDEZ CALO 2015: 5563). Ademais, con estimacións de milleiros de castros (CALO LOURIDO 1993: 8384), é obvio que a fragmentación das ciuitates galaicoromanas non se traduciu na xeneralizada promoción constitucional dos mesmos; mais tampouco das uillae e demais entidades que os substituíran como parte do artellamento sublocal dende a dinastía Flavia (FERNÁNDEZ CALO 2015: 5963), xa que ambas as posibilidades terían resultado nun número de entidades políticas moi superior. É por iso que, embora a fragmentación das ciuitates si foi xeneralizada na Gallaecia antiga, esta non atendeu a un desenvolvemento unívoco. Semella tamén que o proceso especificamente galaico foi máis dilatado có referido gálico, asimilábel este a un contexto esencialmente tardoantigo e altomedieval. En efecto, o propio Estrabón (Geog., III, 3, 5), referíndose ao máis primixenio contacto romano coa Gallaecia, afirma que houbera arredor de trinta (triákonta) ou cincuenta (pent ḗ konta) —dependendo da versión recompilada— pobos (éthnē) «entre o Texo e os Ártabros» (metaksý Tágou kaì tōn Artábrōn); os que, engade, terían sufrido unha fonda redefinición xurisdicional concomitante á conquista de Décimo Xunio Bruto. Impórtanos, de calquera xeito, que na Alta Romanidade tales éthnē devirían en corenta ciuitates só no espazo galaico, prescindindo do lusitano implícito na acotación (figura 3). Esta tímida referencia estraboniana supón un indicio ineludíbel a prol de que a fragmentación xurisdicional rebordase o intervalo histórico contemplado no presente estudo; e, xa que logo, de ter constituído un proceso estrutural e continuado, non puntual ou característico dunha época concreta. Con todo, hipoteticamente pódense fornecer catro «fases críticas» nas que este proceso incidiría con meirande forza ou se aceleraría: 1ª. a conquista romana (séculos III a.C.), tras a que se deberon de racionalizaren os lindeiros entre os pobos (Str., Geog., III, 3, 5) e, nomeadamente, de se fraccionaren conscientemente de entre eles os suxeitos políticos máis poderosos (FERNÁNDEZ CALO 2015: 3940); 2ª. a concesión flaviana do dereito latino (século I d.C.), que modificou o réxime de poboamento galaico e canda el, probabelmente, as relacións xurídicas entre os novos e os vellos núcleos habitacionais (FERNÁNDEZ CALO 2015: 5363); 3ª. as migracións bárbaras (século V), cando diversas entidades sublocais se desprenderon do control municipal co senllo emerxer dos poderes fácticos concomitante á desaparición do Estado territorial (FERNÁNDEZ CALO 2015: 103108); 4ª. o proceso de señorialización dos reinos bárbaros (séculos VIVIII), que seguiu a arredar as grandes propiedades nobiliares das institucións civís públicas (DÍAZ MARTÍNEZ 2007: 449450; FERNÁNDEZ CALO 2015: 103108; 140146). c onclusIóns Os principais resultados do presente estudo poden ser sintetizados como segue: 1º. a descrición pliniana infire un cómputo unívoco de ciuitates galaicas no século I (figura 3); 2º. a descrición ptolemaica (figura 6), en troques, non permite recoñecer ningunha implicación políticoadministrativa concluínte; 3º. unha valoración sistemática das implicacións políticoadministrativas do Parochiale Suevum infire un cómputo de pagi ou territoria do século VI, embora cunha grande incerteza, especialmente incidente na porción setentrional da Gallaecia (figuras 1; 910); 4º. a confrontación dos dous cómputos obtidos permite enxergar un proceso de «fragmentación xurisdicional» incidente na Gallaecia entre os séculos I e VI (figura 11); 5º. este proceso atopa nidias analoxías nos ámbitos xeográficos veciños e atende a uns condicionamentos esencialmente estruturais; 6º. a interpretación do Parochiale, puramente interna e terminolóxica, atopa como evidencia externa máis significativa da súa validez as cecas galaicovisigodas do período subseguinte, comúns entre as ecclesiae interpretadas como entidades políticas locais, e testemuñais e problemáticas nas desbotadas como tales (figura 7); 7º. como notábel indicio a prol tanto da natureza estrutural do proceso de «fragmentación xurisdicional» coma da dimensión políticoadministrativa das fontes empregadas, atópase o artellamento diferencial coincidente verbo á densidade de entidades políticas entre a Lusitania e a Gallaecia en ambos os cómputos obtidos (figura 11). b IblIogrAfíA Gallaecia de la época. Porriño.

Neste traballo estúdase a relación entre a innovación e a posición do Reino Unido no índice de desenvolvemento humano. O contraste do modelo resultou robusto para o caso da economía británica e a súa capacidade de innovación entre 1990 e 2010, así como a súa facultade de predición para a evolución cíclica no período estudado.

ESTIMACIÓN DUN MODELO DETERMINISTA PARA A POSICIÓN DO REINO UNIDO NO IDH, 19902010 : IDH, Índice de Desenvolvemento Hhumano, modelos deterministas, complexidade, aprendizaxe. Códigos JEL: C30, O40, B40, A12. 1. INTRODUCIÓN Para a proposta e discusión do modelo que se realiza neste trabajo, tomouse como punto de partida o marco conceptual da análise determinista que está constituída a partir dos principios de Aperiodicidade, Previsibilidade e Dependencia sensible ás condicións iniciais, sinalou Plaza (2012). A partir deste punto, especificarase un modelo estrutural, biecuacional e simultáneo de información completa, contrastándoo para comportamento da economía británica no período 19902010, s 1 eguindo a liña de traballos anteriores sobre a aplicación da dinámica dos sistemas complexos na economía (Fernández, 1994 e 2000), e os realizados para estudar o mercado español de capitais (Grau, 1996), o comportamiento complexo dos modelos keynesianos (Jovero e Luyardo, 2006), as relacións económicas internacionais (Olier, 2011) ou a relación entre crecemento económico e innovación (Bassanini, Scarpetta e Visco, 2000; King, 2004). * Jesús Manuel Plaza Llorente. Universidade Nacional de Educación a Distancia (UNED). Facultade de Ciencias Económicas e Empresariais. Departamento de Economía da Empresa e Contabilidade. C/Senda del Rey, 11 28040 Madrid. 1 A escolla do caso da economía británica para contrastar o modelo obedece a dúas razóns. A primeira é que, no traballo de Plaza (2012) xa se estimaran os parámetros dunha das ecuacións, polo que a devandita tarefa non se realizará de novo aquí. A segunda razón é que, para o caso británico, foi posible atopar datos accesibles para contrastar a segunda ecuación do modelo e, consecuentemente, o modelo enteiro. Este artigo consta de cinco apartados. Despois desta primeira sección introdutoria, na segunda faise referencia á tipoloxía dos sistemas dinámicos e a terceira adícase a especificar o modelo determinista mencionado no parágrafo anterior. A fin de contrastar de forma empírica o modelo proposto, no cuarto apartado do artigo formalízase o devandito modelo para a economía británica entre 1990 e 2010. Finalmente, na quinta e última sección deste traballo, discútese o alcance, uso potencial e limitacións do modelo proposto, concluíndo sobre a súa posible utilidade para a investigación, sinalándose tamén cuestións susceptibles de abordar por futuras investigacións. 2. Tipoloxía dos sistemas dinámicos en función da estabilidade e da capacidade de predición Cadro nº 1. Tipoloxía dos sistemas dinámicos - Estabilidade + Caóticos puros Caóticos deterministas periódicos ou recorrentes + Capacidade de predición - Aleatorios puros Caóticos deterministas aperiódicos ou non recorrentes Fonte: Plaza (2012). Como se aprecia no Cadro nº 1, con respecto á Capacidade de Predición e á Estabilidade, os sistemas dinámicos (entre eles os de natureza económica) pódense clasificar como: caóticos (complexos) puros, aleatorios, deterministas periódicos e deterministas aperiódicos. Por analoxía co dominio da Física, os sistemas complexos e a complexidade véñense estudando a partir das concomitancias existentes entre os sistemas de control e comunicación propios das máquinas e os seres vivos (cibernética), a teoría xeral de sistemas e a dinámica non lineal (Maldonado e Gómez, 2010; Sanjuán, 2007 e 2012). A relación entre a Física e a Economía non é recente (Carrete, 2012). Xa Jevons (1871, pp. 6181) concibiu a economía coma unha ciencia físicomatemática por tratar sobre magnitudes cuantitativas susceptibles de tratamento e comparación. 2 Dende unha perspectiva determinista, se aplicamos ao estudo do crecemento económico o que a física clásica apréndenos sobre determinismo (Seoane, Zambrano e Sanjuán, 2008), 91 atopamos que o terceiro d 3 os posibles niveis de análise de Prigogine (1977) permite fundamentar a historia dos acontecementos económicos como procesos temporais, irreversibles e deterministas. Economía, complexidade e teoría do caos Como sinalan Gleik (1998) e Alvarellos et al. (2004) a moderna teoría do caos 4 xurde como unha póla da física matemática para estudar os sistemas que amosan sensibilidade exponencial (dependencia sensible) a pequeños cambios nos seus estados ou condicións iniciais. Nos sistemas deterministas do Cadro nº 1, as ecuacións de evolución xeran secuencias que varían dende: 1) as altamente regulares (sistemas periódicos), 2) non regulares (sistemas aperiódicos), 3) recorrentes e predicibles pero inestables (sistemas caóticos puros) e, 4) as que (en ocasións) son indistinguibles no seu resultado dun proceso aleatorio, que conforman os sistemas estocásticos puros (Taleb, 2007). Autores como James Clark Maxwell, Jacques Hadamard, Pierre Duhem e Henri Poincaré figuran como os científicos pioneiros que advirtiron da posibilidade matemática e a importancia física dos sistemas complexos a comezo do século pasado; porén, só coa chegada das modernas computadoras (arredor de 1950) foi posible explorar as propiedades dos sistemas caóticos de forma empírica, para estender despois a súa aplicación ao estudo de fenómenos propios de ciencias como as da Organización (Navarro, 2000) e a Economía, en campos tales como 5 o estudo das flutuacións dos prezos das materias primas ou o comportamento das cotizacións bolsistas (Varela e Ricoy, 2012). Nela mesma, a complexidade dun sistema é un concepto dinámico (Bertalanffy, 1951) na medida na que os sistemas observados na natureza, como é o caso dos sistemas económicos, non amosan o mesmo grao de complexidade ao longo da súa historia (Hrebinick e Joyce, 1985). Dende o punto de vista do investigador, o ideal é poder conceptualizar cada fenómeno estudado, especificar un modelo explicativo do mesmo e contrastalo, resolvendo o sistema de ecuacións e calculando o valor dos parámetros en cada momento. Nembargantes, a complexidade do sistema e a súa evolución temporal, pode facer necesario reformular periodicamente o seu modelo explicativo como consecuencia da aparición de cambios estruturais no fenómeno estudado que, consecuentemente, inducen cambios tamén estruturais no modelo que trata de explicalo, ben sexa de natureza estocástica ou determinista. 3. ESPECIFICACIÓN DUN MODELO DETERMINISTA ENTRE O NIVEL DE DESENVOLVEMENTO (POSICIÓN NO IDH) E A INNOVACIÓN NO REINO UNIDO REPRESENTADA POLAS PATENTES O modelo biecuacional, simultáneo e con información completa que se especifica a continuación, propónse como xeneralización para un ámbito económico espaciotemporal definido (economía, país, rexión ou outros) do sistema obtido por Plaza (2012) de forma empírica. 6 O devandito modelo especifícase mediante dúas ecuaciones. A primeira delas é unha relación entre a Posición no Índice de Desenvolvemento Humano (IDH) e o logaritmo do tempo: (1) A segunda ecuación do modelo, que denominamos Función de innovación, explicítase como: Z (nivel de innovación) ti = φi (Y ti), (2) “t”, é a variable tempo (t >0) como regresor de Y, “ln”, expresa a función do logaritmo neperiano, “i”, refírese a cada ámbito espaciotemporal investigado, 7 “Y 0 ”, parámetro estimado, representa 8 a dependencia do nivel de (Y) das condicións iniciais, estruturais ou de partida na origen do tempo. Tamén, dependendo do carácter da investigación, pode representar o marco institucional de partida (Alfonso, 1999). “b”, parámetro estimado, representa a evolución dinámica (velocidade ou rapidez) con que se produce ou ten lugar a evolución da Posición no IDH. φ i, nunha función propia de cada ámbito económico investigado, explicativa do nivel de innovación (Zti) correspondente para cada nivel (Yti) da Posición no IDH. Para o modelo, (Yti) é unha variable endóxena dependente do tempo (t), determinada polas condicións iniciais ou estruturais de partida en t=1 (orixe do tempo), representadas polo parámetro “Yi0”, e a velocidade, progresión ou capacidade da economía para aumentar o valor da Posición no IDH, representada polo parámetro “bi”. Deste xeito, o parámetro “Yi 0 ” representa a historia económica acumulada da variable dependente ata t=1; coherente coa afirmación de Kuznets (1941) e Fogel (1993) relativa á vantaxe que supón para os investigadores coñecer a historia, para conceptualizar de forma adecuada os problemas económicos que estudan e a presenza neles de situacións continxentes. Como elementos adicionais para a discusión da especificación proposta da ecuación de Yti, cabe citar que o seu rendemento é decrecente con respecto a “t” e que, de forma monótona crecente, chégase a un nivel de Y para valores elevados de “t” que é suficientemente estable como para asimilalo ao estado estacionario. Na ecuación de innovación, a variable Yti é explicativa para outra Zti endóxena, representativa do nivel de innovación (OCDE, 2006; Innometrics, 2012) propio do nivel de desenvolvemento investigador acadado por cada economía (i) en cada momento do tempo (t). A relación funcional entre Zi e Yi, vai determinada por unha función φ i característica da economía ou sistema “i” investigado. Tamén, e no caso de existir a función inversa de φ, esta función permite explicar a evolución de Y a partir do nivel de innovación 9 acadado por un sistema económico (i) concreto. 4. FORMALIZACIÓN, CONTRASTE E RESULTADOS DA MODELIZACIÓN DETERMINISTA PARA A ECONOMÍA BRITÁNICA ENTRE 1990 E 2010 5. Segundo a hipótese que sustenta o modelo especificado no apartado anterior, a Posición no IDH (Yti) é un fenómeno dinámico aperiódico, predicible e dependente das condicións estruturais de partida da economía investigada. Ao mesmo tempo, e mediante a segunda ecuación do modelo, Yti posúe capacidade explicativa sobre o nivel de innovación acadado (Z), e pódese establecer a relación recíproca mediante a función inversa de φ. O contraste da ecuación (1) do modelo, aplicada ao caso da economía británica entre 1990 e 2010, obtívose de forma empírica como resultado de realizar un axuste estatisticamente significativo da Posición no ránking do Índice de Desenvolvemento Humano (IDH) 10 do Programa das Nacións Unidas para o Desenvolvemento (PNUD). Para iso tomouse t(1990) = 1 como orixe de tempos, ao ser ese o momento no que se iniciaba a serie IDHPNUD como indicador elixido (posición dun país no IDH). Para o caso do Reino Unido, a devandita ecuación resultou ser: Yuk = 7, 78 + 2, 98 ln (t), (Plaza, 2012). Na hipótese de que tal ecuación representa a tendencia a longo prazo, da Posición no IDH da economía británica, procura verificar a existencia dun Ciclo como compoñente inobservado. A fin de clasificar a natureza dos ciclos, investigouse a que resulta dos traballos clásicos de Hansen (1941) e Kalecki (1956) que, contrastada empiricamente, 11 resúmese no Cadro nº 2. A presenza dun compoñente cíclico no caso estudado, a partir dos residuos entre os valores observados e os calculados polo modelo (Álvarez, 1998), determinouse mediante o seu cálculo no Cadro nº 3: Para verificar a robustez da análise anterior, o seus resultados compararonse cos obtidos ao analizar a evolución da taxa de variación trimestral do PIB británico (PIBquk) entre 1990 12 e 2010, en canto á serie histórica libre de tendencia. 13 Os resultados inclúense no Anexo. Contraste da función de innovación (Zti) Mediante un procedemento paralelo ao seguido para estimar os parámetros da ecuación (1) (Yti), contrastouse a ecuación (2) (Función de Innovación (Zti)). Como variable explicada (Zti), representativa do nivel de innovación, tomouse o “Número de patentes realizadas por residentes no Reino Unido” (19902010), a partir 14 da evidencia amosada por Archibugi (1996), Freel (2005) e Hidalgo, Molero e Granda (2007) sobre a validez dos rexistros de patentes e o seu valor representativo do nivel de innovación. O resumo descritivo da serie temporal de patentes usada para a análise figura no Cadro 6 seguinte. 18769 Desviación típica 1730 Fonte: elaboración propia con datos do Banco Mundial. Para o regresor (Yti) ensaiouse como variable explicativa 15 a “Posición do Reino Unido no Índice de Desenvolvemento Humano do PNUD (19902010)”, Y(IDH), do Cadro 3. O axuste que resultou significativo foi: Z = 22.618 - 261, 4 Y(IDH), como se resume no Cadro 7 que figura a continuación: Fonte: elaboración propia con datos de IDHPNUD. 12 Vid. http://www.guardian.co.uk/news/datablog/2009/nov/25/gdpuk-1948growth-economy 13 Seguindo a Álvarez (1998, pp. 87) a serie histórica de taxas de variación está libre de tendencia. 14 http://datos.bancomundial.org/ 15 A escolla realizada neste traballo non esgota outras posibilidades amosadas pola literatura. Así, por exemplo, para as comparacións internacionais úsase a miúdo como indicador o “PIB per cápita” que, á súa vez, descomponse como suma do crecemento debido á produtividade aparente e o crecemento debido á evolución do emprego do factor traballo (OCDE, 2010). 6. CONCLUSIONES: UN APRENDIZAJE POSIBLE DESDE LA COMPLEJIDAD En el presente artículo se retoma la tradición determinista aplicada al estudio de la Posición en el IDH (indiciaria del nivel de desarrollo) y la innovación (representada por el número de patentes), en cuanto que hechos económicos o resultado de procesos económicos dinámicos y complejos. Una primera conclusión nos lleva a afirmar que los supuestos que configuran la teoría de los sistemas dinámicos, el determinismo epistémico y la teoría del caos (o de la complejidad), ofrecen soporte conceptual suficiente para modelizar sobre ellos a partir de los principios de Aperiodicidad, Previsibilidad y Dependencia sensible de las condiciones iniciales. Además, dichos principios proporcionan un marco metodológico integrado desde el que estudiar la evolución de la Posición del IDH, ofreciendo nuevas posibilidades de análisis como viene siendo reclamado por distintos autores. El impacto sobre la evolución de la Posición en el Índice de Desarrollo Humano (PNUD) de las situaciones históricas acaecidas entre 1990 y 2010 ha sido previsto de forma correcta por el modelo, resultando también coherente con hechos estilizados y acreditados en la literatura académica, como la existencia de los denominados Ciclos de Hansen. Como cuarta conclusión del artículo, y de acuerdo con su desarrollo, puede afirmarse que el determinismo económico (tal y como se ha conceptualizado aquí) ofrece potencial analítico, tiene capacidad predictiva y contiene elementos de aprendizaje suficientes para, de acuerdo con la experiencia y el conocimiento histórico, teórico y metodológico que disponemos, anticipar hechos económicos trascendentes tales como crisis, fluctuaciones y ciclos cuya naturaleza no es necesariamente estocástica o aleatoria. La consideración de modelos económicos deterministas, al presentar realidades “cerradas” que deben explicar totalmente las variables que integran el modelo, exige del analista configurar escenarios en los que (por no formar parte del modelo el azar) todos los posibles impactos (pesos) de las variables deben quedar medidos con exactitud en la resolución del modelo. Lo anterior, sin dejar de ser una simplificación de la realidad, como sucede siempre que ésta se somete a la disciplina de un modelo formal para su estudio, puede ser de interés en investigaciones que, por su naturaleza, exijan una gran precisión en los resultados del análisis demandado por los decisores destinatarios de las mismas. También en aquellas otras de carácter histórico en las que, por disponer de series temporales para un número reducido de variables, sea preciso confinar o acotar en torno a ellas el estudio de toda la información disponible proporcionada por los datos. El modelo biecuacional especificado se presenta como un modelo abierto; en el sentido de que bien por la naturaleza de las investigaciones a las que resultara aplicable, bien por la disponibilidad de información y datos suficientes, pudiera admitir un mayor número de ecuaciones que lo hicieran más completo. En el mismo sentido de apertura, operaría la introducción de restricciones derivadas de la naturaleza de las variables, tales como la OCDE(2013) <http://www.oecd.org/sti/ind/globalvalue-chains.htm> Anexo on line na Revista Galega de Economía: http://www.usc.es/revistas/index.php/rge http://www.usc.es/econo/RGE/benvidag.htm

Repaso á traxectoria do Premio Jules Verne, convocado por Edicións Xerais de Galicia, na Literatura Infantil e Xuvenil galega. Nel darase conta dos autores e autoras que foron galardoados, das temáticas abordadas e doutros trazos que o definen. Farase especial fincapé na presenza das voces femininas nese galardón.

A necesidade da inclusión das obras premiadas nas aulas galegas Marta Neira Rodríguez : aulas galegas; Literatura Infantil e Xuvenil galega; Premio Jules Verne; premios; Xerais; voces femininas. Introdución No ano 2005 Edicións Xerais de Galicia e a Fundación Caixa Galicia convocaban o Premio Fundación Caixa Galicia de Literatura Xuvenil coa pretensión de que fose unha plataforma coa que os escritores e as escritoras puidesen achegar ao sistema literario galego obras coas que “conquistar un lectorado con temas e linguaxe acordes coa súa cultura” (Roig, 2015: 290). Dotado inicialmente con 7.500 €, este premio, que galardoaba orixinais inéditos escritos en lingua galega e que se fallaba, xunto cos Premios Merlín e Xerais de Novela, no transcurso da Cea Xerais, pasou a convocarse no San Martín de Literatura Xuvenil e cun cambio de periodicidade (pasaba a ser bianual). Con todo, nos anos 2012 e 2013 o premio non se convocou e non foi até 2014 cando reapareceu co nome co que actualmente se coñece: Premio Jules Verne de literatura xuvenil, denominación que tamén levou parella unha muda na dotación económica (a partir dese momento a contía é de 10.000 euros). Os xurados, compostos en todas as edicións por diferentes profesionais da cultura galega e representantes do lectorado mozo (tal como se recolle paratextualmente na primeira edición da obra gañadora e pode seguirse Roig, 20062017), concedéronlle os galardóns ás seguintes obras: A cova das vacas mortas (2006), de Santiago Jaureguizar; Illa Soidade (2007), de An Alfaya; A cabeza de Medusa (2008), de Marilar Aleixandre; Ás de bolboreta (2009), de Rosa Aneiros; Febre (2011), de Héctor Carré; O Gran Reino (2014), de Eduardo Santiago; Europa Express (2015), de Andrea Maceiras; Xa non estou aquí (2016), de Iria Misa; Ceiba de Luz (2017), de Manuel Lourenzo González; Aplicación instantánea (2018), de Carlos Negro, e Os corpos invisibles (2019), de Emma Pedreira. Autoría e temáticas das obras gañadoras O primeiro gañador deste premio foi Santiago Jaureguizar (Bilbao, 1965), autor pertencente á Xeración dos 90 que xa tiña achegado diferentes títulos á Literatura Infantil e Xuvenil galega, tal como pode seguirse en Roig (2015) e Roig (19952009). Na obra gañadora, A cova das vacas mortas, partindo de elementos da historia recente (Segunda Guerra Mundial), recrea o proceso de maduración do protagonista, Xoel, un adolescente que reside en Negueira de Muñiz, nunha comuna hippy creada por naturalistas alemáns, nos anos setenta. O mozo é o encargado do coidado da nai e do avó, este último enfermo de alzhéimer e responsábel de que Xoel, a partir da relación avóneto, descubra un pasado familiar vinculado co nazismo e se enfronte a unha loita entre os sentimentos polas persoas e as ideoloxías que representan, circunstancia marcada aínda máis pola personaxe da moza Iria, contrapunto do protagonista. O relato, cuxa cuberta, ilustrada por Miguel A. Vigo, presenta en primeiro plano unha antiga cámara de vídeo e uns negativos que anticipan a vinculación do relato co cinema, presenta unha axeitada combinación de ritmo e intriga, cunha prosa áxil e gran naturalidade dos diálogos cos que se pretende conectar cos intereses do lectorado adolescente. Unha muller, An Alfaya, nome literario de Mª de los Ángeles Alfaya Bernárdez (Vigo, 1964), foi a galardoada na edición de 2007 pola novela realista Illa Soidade. A autora, igual que Jaureguizar pertencente á Xeración dos 90, achégalle ao lectorado o tema da intolerancia (Pena, 2007) e a realidade de moitos indixentes. A protagonista é Lucía, unha moza que inicia os seus estudos universitarios e, na viaxe en tren á Cidade Universitaria á que se dirixe, lembra a relación que estabeleceu cando tiña dezaseis anos cun grupo de vagabundos que frecuentaban unha praza próxima á casa e ao negocio familiar, máis concretamente a súa relación con Soidade (Soa), a primeira indixente en instalarse na praza dos Mistos. Por medio dunha voz narradora en primeira persoa, Lucía, e os fragmentos do “Diario de outono” de Soa, cuxos fragmentos se intercalan cos recordos da moza (a Mirona, como a bautizaron os mendigos), vaise coñecendo a vida de Soa e as razóns polas que chegou á mendicidade, entre as que se pode atopar un fracaso matrimonial e a busca dun amor perdido co que entrou en contacto en París. A ilustración da cuberta, de Antonio Seijas, amosa, como se sinalou en Roig (2008), a realidade de moitas cidades dun xeito moi poético, pois presenta un banco, como calquera outro que se pode atopar nunha rúa, no medio da auga, un mar que, xogando coas diferentes acepcións deste termo, podería identificarse cun océano de soidade urbana. Marilar Aleixandre (Madrid, 1947), escritora pertencente á Xeración do 68 (Roig, 2015), foi a terceira en recibir o premio no que se detén este traballo por unha obra que, como sinalou Soto (2008), se pode incluír no metaxénero das “novelas de instituto”: A Cabeza de Medusa. Incluída na listaxe The White Ravens 2009 e Premio Frei Martín Sarmiento 2010, este relato achégase a un tema pouco ou nada tratado na Literatura Infantil e Xuvenil galega como é o das consecuencias dunha violación sexual e, por desgraza, moi vixente na sociedade actual (pénsese no coñecido caso da Manada ou noutros que seguen o horrendo ronsel deste). A cabeza de medusa está estruturada en tres partes, encabezadas por senllas referencias a producións artísticas do mito que lle dá nome, e presenta múltiples referencias literarias, musicais e fílmicas da cultura adolescente, que teñen a dobre funcionalidade de crear verosimilitude e provocar no lectorado unha conexión empática e de identificación coa novela, tal e como sinalou Ferreira Boo (2012). Baseada en feitos reais, segundo ten sinalado a autora nalgún acto público, achégase ao sufrimento de dúas mozas, Sofía e Lupe, despois de seren violadas (presión social, silencio sobre o acontecido etc.) e ofrece diferentes perspectivas deste feito que evitan tomar partido das posturas existentes. A novela, que actualiza a lenda de Medusa, que se instala no discurso e que, como sinalou Soto (2008), serve como metáfora das interpretacións negativas da feminidade, salienta pola temática tratada, pola prosa, directa e obxectiva, e polo desenvolvemento da trama. É, seguindo a Puñal (2009: 9), unha narración que atrapa e sintetiza unha tripla violación: a física, a cultural e a social, e, como sinalou Senín (2009: 81), “a opinión valente dunha persoa que coa súa escrita toma partido pola vida, polo respecto sagrado da persoa, pola liberdade individual”. Novamente unha muller, neste caso Rosa Aneiros (MeirásValdoviño, Ferrol, 1976), foi a gañadora da seguinte edición do certame. Con Ás de bolboretas, incluída na listaxe The White Ravens en 2010, a autora pertencente á denominada Xeración Google, e con varios títulos publicados con anterioridade (véxase Roig, 19992010), aborda un amplo abano de problemas sociais, tales como a soidade dos maiores, os malos tratos, a ideoloxía machista e dominadora, a inmigración etc. Faino por medio de breves capítulos nos que un narrador omnisciente presenta a historia dunha ampla galería de personaxes 1 que teñen en común o feito de frecuentaren un espazo concreto e cotián, a cafetaría Luzada, rexentada por Patricia, a persoa que distribúe afectos e cunha posición activa nas relacións que se presentan. Dende esa localización espacial, eixe central da historia, pois dese bar parten as redes de relacións entre personaxes de diversas procedencias e culturas, artéllase unha escolma de vidas coa intención de plasmar a misteriosa interrelación dos diferentes feitos e historias que conflúen nese pequeno bar cun contexto complexo e global, consonte ao significado do efecto bolboreta que evoca o título e que a partir dun proverbio chinés expresa a interconexión e a fraxilidade. Unha escolma á que se accede por medio dun narrador omnisciente que tamén combina estratexias narrativas e cinematográficas, nas que se alternan os ángulos e planos panorámicos con primeiros planos, cargados de subxectivismo (Soto, 2010: 8081). A narración ofrece a estrutura dun crebacabezas, sen fixación de historias nin de personaxes, senón de situacións problemáticas da sociedade actual, dende a multipluralidade e abertura temática. A ilustración da cuberta, que se corresponde cunha composición fotográfica de Miguel A. Vigo, adianta a multiculturalidade presente no relato grazas a unha fachada dun edificio con ventás en cuxo baixo se pode ler Luzada, á parte de moitos outros nomes de lugares afastados da realidade galega Na nova andaina que o premio iniciou no ano 2011 a obra premiada foi Febre, do guionista e director de cine Héctor Carré (A Coruña, 1960), un autor descoñecido na Literatura Infantil e Xuvenil galega até ese momento e que, por idade, máis tamén por características, se encadra na Xeración dos 90. A novela, que mereceu o Premio Fervenzas Literarias ao mellor libro xuvenil no ano da súa publicación, é de marcado estilo cinematográfico (influencia da formación do autor) e remite á época da Segunda Guerra Mundial e á explotación das minas de volframio en Galicia (concretamente na vila de Noia), así como á loita dunha muller por facerse coas rendas do seu destino. Estruturada en capítulos organizados en secuencias, que semellan escenas cinematográficas, e situada a inicios dos anos corenta do século XX, o lectorado coñece a grandes trazos a evolución da Segunda Guerra Mundial, na que España se mantivo neutral e non belixerante, mais tamén a realidade dunha moza idealista, Carmucha, que loita pola ruptura de barreiras e trabas igual que “unha afouta heroína para acadar a súa independencia e loitar pola xustiza e os dereitos dos marxinados sociais, chea de xenerosidade e que por veces raia na irresponsabilidade” (Ferreira Boo, 2017). Unha protagonista que non dubida en facerse contrabandista e organizar unha banda coa que acadará sona de xusticeira, e que mesmo será temida e respectada, mais que terá que marchar do país por mor do asasinato dun home, quen a viola non só física senón tamén simbolicamente. Tal como sinalou Soto (2011: 50; 2015: 64), unha “novela de aventuras, de acción, de amor, de espías, de ronsel histórico galego e retrato social, de realidade cotiá” que se pode adscribir, como recolleu Ferreira Boo (2017), ao xénero negro, pero tamén á novela da memoria, ao recrear e recuperar os tempos da posguerra e da Segunda Guerra Mundial en Galicia. Unha obra ben documentada e novidosa polo “tratamento da era do volframio por vez primeira na Literatura Infantil e Xuvenil galega; a perspectiva dun narrador omnisciente que deixa fluír a conciencia das protagonistas femininas e dos personaxes da súa contorna; e o multiperspectivismo enfiado coa distancia espazotemporal” (Fernández Vázquez, 2015: 206). En 2014, o gañador do Premio Jules Verne foi Eduardo Santiago (Pontevedra, 1964), un autor tamén descoñecido na Literatura Infantil e Xuvenil até ese momento, por O Gran Reino (2014). Pertencente igual que o anterior premiado, á Xeración dos 90, Santiago achégase nesta novela ao trastorno alimentario da protagonista, Gala, unha rapaza que está cursando segundo da ESO, cun forte espírito competitivo e cunha grande intelixencia. A protagonista inicia un proceso de illamento, que a leva a refuxiarse na lectura compulsiva e a convencerse de que só pode acceder ao mundo de Margonia, un complexo universo imaxinario, “unha metáfora da percepción distorsionada da realidade baseada no concepto dos universos refractarios” (Mociño, 2014), se non inxire ningún tipo de alimento. Esta situación provoca que a familia busque a axuda de profesionais, mais a intelixencia da moza fai que os engane até o punto de que o seu deterioro físico a leve á inclusión nunha unidade psiquiátrica. Parella á realidade desenvólvese o mundo imaxinario da moza no que terá que lograr unir o Gran Reino a partir de catro amuletos. A novela, que segue a liña temática do relato de fronteira “Coma o pato Donald”, de Fran Alonso, inserido en Males de cabeza (Xerais, 2001), achégase a un asunto novidoso no que salienta o diálogo entre realidade e fantasía, a habelencia para achegarse aos trastornos psicolóxicos, cuestionar a percepción social da loucura e propiciar a reflexión sobre as moitas vías que poden seguir os conflitos internos para manifestarse nos comportamentos individuais. O Gran Reino presenta na cuberta unha imaxe de Antonio Seijas, realizada con ferramentas de pintura dixitais, na que se amosa a protagonista do relato coa cara iluminada polo debuxo duns seres indescifrábeis: formas amarelas que a rodean e que parecen emanar do mundo interior no cal está sumida. As ilustracións interiores de Raquel Santiago son debuxos esquemáticos realizados en grafito, esquemas rápidos de criaturas descoñecidas. As mulleres tomaron novamente as rendas do premio nos anos 2015 e 2016. Foron dúas escritoras novas, Andrea Maceiras (A Coruña, 1987) e Iria Misa (Gondomar, 1983), ambas as dúas pertencentes á denominada Xeración Google (Roig, 2015), as gañadoras do Jules Verne, respectivamente, por Europa Express e Xa non estou aquí. A primeira delas, Andrea Maceiras, fíxose co galardón cunha novela coral, de viaxes e aventura psicolóxica que se achega ao proceso de maduración de sete personaxes (Nico, Mía, Óscar, Piero, Beatriz, Aroa e Xacobe). A historia aséntase nas lembranzas de Nico, quen, a partir dun feito fortuíto, recorda a viaxe feita por Europa cos seus compañeiros ao rematar o Bacharelato. Dividida en tres partes, a primeira, “Sen notificación de recibo”, serve para a presentación dos personaxes e sitúase no mes de agosto de dez anos atrás, cando eran adolescentes, e a vida actual de todos eles, marcada polo falecemento dun dos compañeiros de viaxe, a maduración que ese transo supuxo e o distanciamento del derivado e que fixo minguar a amizade que os unía. A segunda, “Xiro postal”, céntrase na tentativa de Nico de reconstruír, grazas ás opinións de Mía, Beatriz, Óscar e Piero, a verdadeira relación que existía entre Aroa e Xacobe e que foi capturada por casualidade nunha fotografía. A terceira, “Franqueo en destino”, coma a primeira, oscila entre os saltos ao pasado (aos últimos días da viaxe por Europa) e o momento presente (a reunión que prepara Nico na súa casa e de Aroa) para tentar comprender o comportamento do amigo falecido durante os derradeiros días da viaxe e a causa real da súa morte. A montaxe fotográfica da cuberta, de Antonio Seijas, amosa unha parella bicándose, ao tempo que anticipa a viaxe por Europa no Interrail dos protagonistas que descubrirán a liberdade (simbolizada tamén polos paxaros na montaxe fotográfica) e a complexidade das relacións persoais. A segunda das autoras, Iria Misa, debutou na Literatura Infantil e Xuvenil galega cun tema de plena actualidade na sociedade galega, pois, de maneira fortuíta, a publicación da obra de Misa saíu a lume pouco tempo despois da desaparición de Diana Queer. Ao longo de vinte e seis capítulos titulados, enmarcados nun “Preámbulo” (ao que lle antecede un breve texto no que os termos “morte”, “dor” e “vida” anticipan algúns trazos da intriga da novela) e un “Epílogo”, o lectorado coñece os feitos que rodean a misteriosa desaparición de Ánxela, unha moza que repite primeiro de bacharelato e que no novo curso escolar abandona as amizades de sempre e entra en contacto cos Murnios, un grupo, formado por María, Carlos, Gabriel e os irmáns Leirós, cuxos hábitos, distintos aos doutros compañeiros, finalmente non darán en nada bo. Dende diferentes puntos de vista (o de Ánxela, pero tamén os dos seus pais ou, sobre todo, os dos Murnios) o lectorado é quen de configurar o crebacabezas que supón a estraña desaparición dunha rapaza, principal asunto da novela. Con todo, Xa non estou aquí é unha novela que fala da incomprensión familiar, da necesidade de pertencer a un grupo, da soidade, das drogas, da falta de personalidade, da autoestima, da aparente desgana dos máis novos, da necesidade de experiencias vitais de risco para saír do cotián, do amor, da fidelidade, da homosexualidade e de como esta é vista polos outros ou mesmo por un mesmo. A cuberta do libro de Miguel A. Vigo funde imaxes nunha colaxe dixital: unha ruleta en primeiro plano, siluetas humanas no plano medio e un bosque de fondo polo que entra a luz na parte superior en tons ocres e laranxas. Nos últimos tempos o galardón recaeu en Manuel Lourenzo González (Vilaboa, Pontevedra, 1955), un escritor pertencente á Xeración do 68, xa coñecido dende inicios dos anos noventa na literatura de adultos e dende mediados desa década na infantil e xuvenil, e no poeta Carlos Negro (Lalín, 1970), autor da Xeración dos 90 que publicara no ano 2009 o poemario Makinaria, ao que lle seguirían, tamén para o lectorado adolescente, que ben coñece pola súa profesión como profesor de instituto, os denominados Penúltimas tendencias (2014) e Masculino singular (2016), ambos os dous cunha clara liña reivindicativa do papel da muller e na contra dos estereotipos de xénero. O primeiro deles, Lourenzo González, obtivo o premio por Ceiba de Luz, unha novela de aventuras, cunha trama marcada pola intriga policial e cun achegamento ao fantástico lovecraftiano. O desencadeante da acción é o achado nunha tenda de antigüidades dunha pequena estatua humana, de ouro macizo e de fasquía precolombina, que motiva a organización da expedición Ceiba de Luz por parte da Universidade de Salamanca no mes de maio de 2007. Comandado pola profesora de Historia Sandra Olivares, un grupo heteroxéneo formado por dezaoito persoas, especialistas en moi variadas disciplinas (historia, xeografía, topografía, botánica, medicina, culturas e linguas indíxenas, xornalismo, informática, cociña…) embarcarase na aventura de chegar ao mítico El Dorado a través da selva amazónica no Perú. Aí, no curso alto do río Marañón, tentarán descubrir as culturas taimahuara e arapanac, ás que se lles atribúe a peza escultórica atopada. A prolongada convivencia na antiga cidade de Haripari, poboada por uns seres humanos pasivos e melancólicos que os membros da expedición alcuman como «pasmóns», acabará provocando liortas, intrigas e traizóns, pero tamén relacións de amizade, amoríos e morte. Ao longo de trinta capítulos, un narrador omnisciente conduce o lectorado, de xeito lineal e con extrema axilidade, até un final sorprendente neste relato que conta cunha boa dosificación da intriga, a viveza dos diálogos, unha atinada evolución psicolóxica dos personaxes e tamén pola vizosidade das descricións. A concesión do galardón a Carlos Negro, por Aplicación instantánea (2018), foi unha grata sorpresa, pois foi a primeira vez, e única até o momento, que o Jules Verne recaeu nun poemario. Nel, a través do xogo de máscaras de diferentes avatares, faise unha análise crítica e plural das relacións humanas no mundo contemporáneo, mais tamén crítica social a diferentes cuestións sociais (por exemplo, critícase a excesiva presenza do cultivo do eucalipto en Galicia), así como a posta en valor da figura feminina, e o seu empoderamento, e da cultura e lingua galegas. Aplicación instantánea introduce con orixinalidade a importancia na sociedade actual das pantallas e as novas tecnoloxías con versos de alta calidade literaria, unha linguaxe vigorosa e rica e un discurso potente, apelativo e de intervención que non deixa a ninguén indiferente, tal como sinalaron os membros do xurado no momento do fallo do premio. Finalmente a gañadora máis recente do Jules Verne foi Enma Pedreira (A Coruña, 1978), narradora, aínda que fundamentalmente poeta, que se estrea na Literatura Infantil e Xuvenil con Os corpos invisibles, texto presentado baixo o lema “Prometea”. A narración, a medio camiño entre a novela histórica e a metaliteratura, ten como protagonista as mulleres. Dende a ollada dunha moza de quince anos que traballa dende os oito anos nunha fábrica téxtil de Londres en plena Revolución industrial, o relato achégase á realidade das nenas escravas que forman parte da produción en cadea, mais tamén á realidade dunha muller de clase alta, unida a aquela outra escritora da primeira novela de terror da modernidade, Frankestein, e a elas, na busca pola liberdade e polo recoñecemento que a todas se lles nega. Un relato con humor e crítica social que dá conta da desigualdade de clases, das discriminacións e de violencias por mor do xénero. A modo de conclusión: a pertinencia do emprego nas aulas galegas das obras premiadas co Jules Verne Ten sinalado Gomes (2012: 12) que Não é possível promover a leitura sem um conhecimento da História literária, dos rumos passados e actuais, das diferentes modalidades genológicas patentes na escrita para crianças e jovens, bem como dos caminhos percorridos pela ilustração. Não é possível, enfim, promover a leitura sem ler - obviedade que qualquer leitor julgaria dispensável, mas que, paradoxalmente ou talvez não, importa continuar a enfatizar nos tempos que correm. Tão pouco é possível mediar a leitura sem recurso prévio ou concomitante a um discurso crítico produzido por estudiosos e investigadores - e não apenas promovido da espuma mediática e blogosférica -, e sem um saber mínimo sobre o panorama diacrónico desta criação literária e artística, o qual permita relativizar juízos apressados sobre o presente e suas pretensas inovações, e avaliar os retrocessos que nele também, por vezes, se verificam. Neste senso botar man de obras galardoadas co Premio Jules Verne, todas elas publicadas na emblemática colección “Fóra de xogo” de Edicións Xerais de Galicia, pode axudar o mediador na selección de obras de calidade, avalada esta pola concesión dun recoñecemento no que participan profesionais da crítica, e afastadas da “espuma mediática e blogosférica” á que moitas veces o mediador ou mediadora pouco informado está tentado a acudir. No que á autoría se refire, o premio Jules Verne permítelle ao lectorado o achegamento a escritoras e escritores de diferentes xeracións da historia da Literatura Infantil e Xuvenil galega, seguindo as marcadas en Roig (2015). Así, a xeración que maior presenza tivo neste premio até o momento é a Xeración dos 90, representada, como se viu, por Jaureguizar, Alfaya, Carré, Eduardo Santiago e Carlos Negro. Con todo esta é seguida de preto polas integrantes da Xeración Google, representada por Rosa Aneiros, Andrea Maceiras, Iria Misa e Emma Pedreira, e sendo anecdótica a presenza da Xeración do 68, con Marilar Aleixandre e Manuel Lourenzo González como expoñentes. O comentado deixa intuír a forza coa que as novas voces tratan de facerse un oco no panorama literario infantil e xuvenil galego. Voces novas ou xa asentadas no sistema literario que aquelas persoas que dan aulas ou se preparan para dalas deberían coñecer e mesmo recomendar aos compañeiros e discentes. Así mesmo, a selección de escritores e escritoras resultante de estabelecer o criterio de obtención do Jules Verne permite observar como o achegamento da autoría masculina ou feminina a este galardón é practicamente parello, aínda que a balanza poida inclinarse minimamente cara a produción de autoría feminina. Desta maneira, dun total de once obras, seis delas débense a mulleres (Alfaya, Aleixandre, Aneiros, Maceiras, Misa e Pedreira) e cinco, a homes (Jaureguizar, Carré, Eduardo Santiago, Manuel Lourenzo González e Carlos Negro). En canto ás temáticas, todas as obras gañadoras ofrecen novas maneiras de aproximarse a asuntos xa presentes con anterioridade na Literatura Infantil e Xuvenil galega ou, sobre todo, temas con pouca ou ningunha traxectoria nesta. Pénsese na recuperación da memoria histórica por parte de protagonistas, normalmente, situados na adolescencia; a indixencia; a violencia de xénero; a violencia sexual; a violencia económica; trastornos alimenticios; novas tecnoloxías; a loita por ver recoñecidos os logros científicos e intelectuais das mulleres fronte á apropiación que deles fixo o patriarcado ao longo da historia etc. Asuntos moitas veces abordados dende a ollada feminina ou mesmo feminista e na liña das esixencias estabelecidas no DECRETO 86/2015, do 25 de xuño, polo que se establece o currículo da educación secundaria obrigatoria e do bacharelato na Comunidade Autónoma de Galicia. As cuestións abordadas neste corpus, moitas veces en plena actualidade, favorecen, coa axuda das Tecnoloxías da Información e da Comunicación, a realización de booktrailers e bitácoras que permiten responder dunha maneira máis amena a varios dos bloques de contido nos que se estrutura a materia Lingua Galega e Literatura na Educación Secundaria Obrigatoria e no Bacharelato, a saber: “Comunicación oral. Escoitar e falar”, “Comunicación escrita. Ler e escribir”, “Funcionamento da lingua” ou “Lingua e sociedade”. En definitiva, o Premio Jules Verne de Literatura Xuvenil, e as obras nel galardoadas e publicadas na colección “Fóra de xogo”, confírmase como un espazo lector para as persoas adolescentes, non só do xénero narrativo, senón tamén de poesía, en lingua galega; unha aposta que todo mediador ou interesado na Literatura Infantil e Xuvenil debe coñecer e que se pon en relación co bloque de contido “Educación literaria”; un lugar no que a arte, por medio das imaxes das cubertas dos libros, tamén está presente e pode axudar a educar artisticamente. Marta Neira Rodríguez ICEUniversidade de Santiago de Compostela/ Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades Bibliografía Aleixandre, Marilar. 2008. A cabeza de Medusa. Vigo: Edicións Xerais de Galicia. Alfaya, An. 2007. Illa Soidade. Vigo: Edicións Xerais de Galicia. Soto, Isabel. 2015. “A novela ‘Febre’, como si fora unha película do oeste”, en Libros galegos de onte e hoxe para a nenez e a mocidade (20102015) (coords. BlancaAna Roig Rechou e Isabel Mociño González). Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, servizo de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela/Instituto de Ciencias da Educación, pp. 6465.

Este traballo busca caracterizar aos usuarios potenciais das terras que actualmente se atopan en situación de abandono ou infrautilización en Galicia. O sector vacún leiteiro constitúe o núcleo básico do sector agrario galego polo que coñecer a súa opinión como demandantes de terra é unha prioridade para poder establecer un plan de mobilidade de terras. A través da aplicación dunha variante da metodoloxía Delphi comprobouse que dende o sector existe un interese por conseguir máis terra e poder aumentar así a base territorial das explotacións e, en consecuencia, a súa capacidade produtiva. A falta de información tanto técnica como lexislativa relativa aos instrumentos que poden axudar á mobilización de terras e o seu funcionamento, quedou presente en moitos dos xuízos emitidos polo panel de expertos consultados para este traballo, polo que este constituiría o primeiro paso cara a consecución dunha mobilidade efectiva de terras.

Recursos Rurais (2014) nº 10 : 714 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 18855547 Recuperación e posta en produción de terras abandonadas: a visión do sector vacún leiteiro de Galicia como demandantes no mercado de terras Abandono de terras, cooperativas agrarias, método Delphi, mobilidade de terras. Abstract This paper aims to identify potential users for some of the land currently abandoned in Galicia. We focused mainly on dairy farmers and cooperatives, as these constitute today the core of the agricultural sector in the region and should play a significant role in an eventual plan for the mobilization of abandoned land. A Delphi expert panel, formed by technicians working in cooperatives, showed considerable interest on the part of the dairy farming sector to increase the amount of land managed and, therefore, their production capacity. We could also detect a somewhat worrying lack of knowledge regarding matters associated to territorial planning and land management instruments that should be addressed in the first place in a near future. Introdución A segunda metade do século XX supuxo para o sector agrario da Europa occidental o inicio dun proceso dual de marxinalización nalgunhas localizacións e de forte especialización e intensificación noutras, un proceso gobernado por factores económicos, medioambientais, políticos, sociais, culturais e, moi especialmente, os relacionados coa estrutura do parcelario e o tamaño das explotacións (Brouwer et al., 1997). A agricultura e o medio rural galego non foron unha excepción e tamén sufriron, nun período relativamente curto de tempo e en boa medida desde a integración de España na CEE en 1986, transformacións considerables (Sineiro García, 2008). O apurado proceso de reestruturación que padeceron as explotacións caracterizouse por unha banda pola crecente tendencia á especialización e polo incremento do tamaño dunha parte de elas, e pola outra, polo abandono simultáneo da maioría das unidades de pequena dimensión (Sineiro García et al., 2004). Tense suxerido que este continuo peche de explotacións non levou parello unha redistribución da propiedade a través do mercado de terras, co resultado de limitar, de facto, a superficie dispoñible para Lidia Osorio Castelao · Eduardo José Corbelle Rico · Francisco José Ónega López Laboratorio do Territorio, Escola Politécnica Superir, Universidade de Santiago de Compostela. Campus Universitario s/n, 27002Lugo (España). Tel: 982823292. Email: [email protected] as explotacións que permanecen en activo (López Iglesias, 1996), se ben traballos máis recentes apuntan a que nas áreas de Galicia cun sector agrario máis activo a superficie agrícola utilizada non só non se reduciu senón que incluso se incrementou desde 1985 en adiante (Corbelle Rico & Crecente Maseda, 2014). Son varias as iniciativas que tratan de incentivar a mobilidade do mercado de terras para, entre outros obxectivos, mellorar a situación das explotacións agrarias en Galicia. Nomeadamente, a Lei 6/2011 de mobilidade de terras 1 pretende fomentar a mobilidade a través do funcionamento do Banco de Terras de Galicia. Neste contexto, un grupo de organizacións relacionadas co sector agrario en Galicia decidiron iniciar en 2013 o proxecto MobilízaTe, que ten como obxectivo a mobilización produtiva de superficies potencialmente aproveitables por explotacións agrarias existentes ou de nova creación. O alcance do proxecto, que aínda se atopa nunha fase de definición, vai máis alá do problema da viabilidade das explotacións, e ten implicacións para o mantemento do tecido social e produtivo nas áreas de interior de Galicia, ou para a redución do risco de incendios forestais. As organizacións integrantes do proxecto no momento de escribir este traballo son a Fundación Juana de Vega, a Axencia Galega de Desenvolvemento Rural (a través do Banco de Terras de Galicia), as cooperativas: Cooperativa Agraria Provincial de A Coruña, Cogasar (Sarria), Os Irmandiños (Ribadeo), Melisanto (Melide) e Seragro (Ames), as explotacións gandeiras: Finca A Devesa S.L. (Ponteceso) e Herdanza S.L. (Mesía), a Caixa Rural e o grupo de investigación Laboratorio do Territorio (LaboraTe) da Universidade de Santiago de Compostela. O obxectivo deste traballo é explorar a percepción que o sector de vacún de leite ten sobre a posibilidade de incorporar á produción terras en estado de abandono, moi probablemente afastadas dos principais puntos de produción, para reducir a súa dependencia dos alimentos concentrados. En particular, interesa coñecer cales son as opinións do sector vacún en Galicia sobre a mobilidade do mercado de terras, dende a súa posición de demandantes hipotéticos, así como sobre a posibilidade de recuperar terras abandonadas; e poder definir deste xeito os criterios necesarios para satisfacer dita demanda e identificar fórmulas ou propostas para conseguir mobilizar a terra. Se os investigadores coñecen de antemán estes factores, será máis doado buscar terras que actualmente se atopan en situación de abandono ou infrautilización en Galicia que satisfagan ditas necesidades e establecer un plan de mobilización produtiva de terras como unha utilidade directa e concreta para os beneficiarios potenciais das terras. Metodoloxía A metodoloxía empregada neste traballo consistiu na aplicación dunha variante do método Delphi a un panel de expertos formado por técnicos e responsables de cooperativas gandeiras. O método Delphi O método Delphi é unha técnica para producir opinións de grupo. O xuízo en grupo presenta unha serie de vantaxes en comparación coas opinións xeradas de xeito individual, destacando especialmente que o grupo dispón de máis recursos (información, coñecementos e experiencias) que aportar en conxunto. Unha das técnicas máis habituais consiste na discusión cara a cara, situando nun mesmo espazo físico a un grupo de expertos para intercambiar información e chegar a unha decisión final en grupo. Porén, a interacción directa entre os participantes constitúe unha das fortalezas e ao mesmo tempo unha das debilidades deste tipo de procesos. As características básicas que definen o método Delphi son (Dalkey & Helmer, 1963; Landeta, 1999): a) Proceso iterativo. A través de sucesivas roldas de cuestionarios, os participantes tenden a converxer, finalizando o proceso no momento en que as opinións se estabilizan. Esta forma de proceder ofrece ao experto a oportunidade reflexionar ou se se dá o caso, de cambiar as súas opinións ou xuízos sen sentirse coaccionado polo “que dirán” o resto de integrantes no grupo. b) Anonimato dos participantes. Implica que ningún membro do grupo coñeza as respostas individuais do resto de participantes, eliminando deste xeito as causas que impulsan as inhibición dos participantes e permitindo que cada individuo teña a oportunidade de expresar a súa opinión ou xuízo sen presións sociais. Isto conséguese grazas aos cuestionarios, conectando directamente aos expertos cos investigadores que forman o grupo coordinador do Delphi. c) Feedback ou retroalimentación controlado. Subminístrase entre cada iteración e transmítese sempre a posición xeral do grupo en cada momento do proceso (medidas de tendencia central e de dispersión das respostas do grupo na rolda anterior) e frecuentemente, achegas ou suxestións significativas orixinadas polo propio panel de expertos e información adicional procedente do equipo coordinador, sempre que se considere pertinente. Opcionalmente pódense anexar as respostas do experto nesa rolda. d) Resposta estatística de grupo. Permite unha análise cuantitativa e a interpretación dos datos. Nos casos nos que o grupo de expertos teña que realizar unha estimación numérica, a resposta ven caracterizada pola mediana das respostas individuais. A resposta estatística de grupo garante que todas as achegas ou opinións se teñan en conta na opinión final de grupo e reduce a presión cara a conformidade. Selección do panel de expertos Os expertos constitúen o núcleo do método, xa que eles son os encargados de emitir os xuízos que constituirán a resposta final do método. Para a selección dos expertos é imprescindible que estes poidan aportar información obxectiva e subxectiva sobre o tema a estudar e que teñan unha situación e recursos persoais que lles posibiliten contribuír positivamente á consecución do fin que motivou a iniciación do método Delphi (Landeta, 1999). Estas razóns, entre outras, motivaron a selección de técnicos e responsables de cooperativas agrarias como os integrantes principais do panel de expertos consultados. As cooperativas agrarias xogan un papel fundamental na vertebración do sector agroalimentario e no desenvolvemento rural, tanto no ámbito territorial, como no social e económico: o número de cooperativas agrarias rexistradas en Galicia ascende a 351(IGE, 2012), e segundo o informe de Jordán Rodríguez & Babío Arcay (2010) as cooperativas de primeiro e de segundo grao vinculadas ao complexo agrogandeiro representan preto dos dous terzos da facturación cooperativa total en Galicia (Facturación total en Galicia: 217470688 €) e achegan máis da metade do valor engadido de todo o movemento cooperativo (Valor engadido total en Galicia: 172068298, 3 €). Para a formación do panel de expertos partimos da selección inicial das cooperativas relacionadas co sector de vacún leiteiro en tanto que, por abranguer un gran número de explotacións, deberían ser coñecedores en profundidade do sector e das inquietudes dos seus socios. Deste xeito, o grupo de expertos estivo formado por 15 técnicos, xerentes, directores, asesores, xefes de sección ou técnicos de xestión de cooperativas, máis outras 4 persoas ligadas á Consellería do Medio Rural e Mar, ao Centro de Investigacións Agrarias de Mabegondo e ao Banco de Terras de Galicia. Do total de 19 membros do panel, 12 eran homes e 7 mulleres. Deste xeito, o número de participantes no panel sitúase no rango recomendado pola maioría de manuais, que suxiren desde un mínimo de 7 ata un máximo de 30 ou 35 persoas (Dalkey, 1969; Delbecq et al., 1989; Gordon, 2009; Ruiz Olabuénaga, 2007), ou entre 10 e 15 cando o grupo é homoxéneo, como é este caso (Skulmoski & Hartman, 2007). Desenvolvemento do proceso Para motivar aos participantes no panel a permanecer activos e completar todas as roldas dun estudo Delphi, é importante que se sintan parte do grupo, que son capaces de aportar xuízos de valor e axudar a examinar o problema. Se o grupo coordinador invita a participar aos expertos de forma individual, a posibilidade dunha maior participación é máis forte (StittGohdes & Crews, 2004), polo que se realizou un primeiro contacto mediante chamada telefónica a cada experto co fin de informar sobre o proceso e preguntar se estarían dispostos a participar nel. Unha vez asegurada a súa colaboración, os expertos recibiron certa información a través do correo electrónico: unha breve descrición do estudo, os obxectivos, a metodoloxía empregada e a promesa do anonimato. A continuación, deron comezo un total de catro roldas de cuestionarios, que seguiron o proceso representado na Figura 1. Cada cuestionario estaba composto por 4, 5, 3 e 2 preguntas respectivamente. Os expertos dispoñían de 5 días para devolver completo o cuestionario, coa excepción da segunda rolda na que tiveron 4 días. O tempo entre roldas, é dicir o tempo que transcorría entre que remataba o prazo de entrega do cuestionario ata que recibían o seguinte, foi de 3 días, salvo a terceira rolda que tivo unha duración de 85 días. A participación dos expertos foi diminuíndo conforme pasaban as roldas, acadando un 84% na primeira rolda, un 74% na segunda, un 58% na terceira e un 47% na derradeira. Nos cuestionarios empregados ao longo do proceso fóronse incluíndo preguntas relacionadas cos requirimentos que deberían cumprir as parcelas para ser aproveitadas, xunto con outras que trataban de ir máis aló destes aspectos concretos para coñecer de modo máis xeral a opinión dos expertos nos aspectos relacionados con este traballo. Resultados A recuperación de terra abandonada Nunha das primeiras preguntas chave preguntouse aos expertos sobre a posibilidade de utilizar bolsas de terras que actualmente están en situación de infrautilización ou simplemente abandonadas. Foi case unánime a resposta positiva, o que demostra un claro interese do sector por recuperar as terras abandonadas para o cultivo e fomentar así a mobilidade de terras.Un número considerable de expertos avogan pola necesidade de utilizar estas terras. Un experto fai a seguinte reflexión sobre a obrigatoriedade da utilización desas bolsas e menciona que poden constituír unha medida para paliar os incendios forestais, idea tamén mencionada por outro dos expertos: “Eu non consideraría necesario empregalas [grandes bolsas de terra en Galicia que están abandonadas ou en situación de infrautilización], paréceme máis oportuno dicir que sería obrigatorio. Estamos a comprar forraxes en outras comunidades deixándolles a eles o beneficio, e ao mesmo tempo investindo euros da nosa comunidade para paliar incendios, que na meirande maioría se producen nestas masa de terras non traballadas. O resultado sería polo tanto un dobre beneficio, económico e ambiental o mesmo tempo (experto 7).” Tan só un dos enquisados opinou que non sería viable a utilización das bolsas de terras abandonadas, acompañando a súa resposta co seguinte razoamento: “Realmente existe moito terreo sen utilizar ou cun baixo nivel de utilización, pero considero que actualmente non é viable a súa utilización na maior parte dos casos, mentres non se realice unha efectiva ordenación do territorio. Aínda cos prezos de mercado de pensos e combustibles actuais, debido a falta de ordenación do territorio, hoxe para calquera explotación sen terra resulta máis barato a adquisición no exterior que a posibilidade de incrementar a súa base territorial porque non é rendible o traballo da terra nas condicións actuais, é triste pero é así (experto 11).” As características das terras demandadas Os expertos listaron, por orde de importancia, aqueles requirimentos que preferentemente buscarían á hora de acceder ás parcelas identificadas como abandonadas ou infrautilizadas. O requirimento de maior importancia é o tamaño da parcela, seguido da accesibilidade da parcela, da localización da mesma e das características que presente o terreo; mentres que o prezo e a duración do contrato de aluguer son os de menor importancia xa que só foron citadas nunha ocasión respectivamente. En canto a qué tipo de producións se establecerían nesas bolsas de terra, os expertos tiveron que escoller tres e o resultado da súa selección amósase na figura 2. Segundo a figura 2, aínda que as “Producións forestais” abranguen un 20% das producións citadas polos expertos, o conxunto formado por “Cultivos forraxeiros”, “Millo” e “Prados, pradarías e pastos” supón un 49% do total das producións que implantarían os expertos nas bolsas de terra abandonadas ou infrautilizadas. Co fin de poder determinar unha distancia á que sería posible desprazarse para comezar a producir e unha superficie para a que pagaría a pena, os expertos tiveron que indicar unha combinación de ambas e o resultado foi unha relación lineal do tipo “Area (ha) = 1 + 0, 5 * distancia (km)”, da que se deriva que por cada km no que nos afastemos, o panel de expertos considera necesario que a área dispoñible sexa 0, 5 ha máis grande. A superficie na que se comezará a nova produción probablemente se compoña de lotes de parcelas próximas entre si, por iso se preguntou ao panel de expertos polo tamaño mínimo que considerarían para unha unidade de cultivo contigua. O valor da mediana obtido para o tamaño mínimo do lote de parcelas requirido para comezar a nova produción é de 1 ha. Sendo o millo unha das producións máis veces citada para establecer nas bolsas de terra, centrámonos neste cultivo paradeterminar a relación existente entre produtividade, distancia e área. As respostas recibidas do panel axustáronse a un modelo de regresión lineal múltiple do tipo “Produtividade = f (distancia, área)”, obtendo a ecuación “Produtividade (kg ms/ha) = 9300 + [290 × distancia (km)] – [200 × area (ha)]”. Dito modelo suxire que, para igual área, cada km que nos afastemos requiriría un aumento de produtividade de 290 kg ms/haano; e que para igual distancia, cada ha que aumente a superficie permitiríanos asumir unha perda de produtividade de 200 kg ms/haano. A ordenación do territorio O concepto de ordenación do territorio aparece mencionado en diferentes respostas ao longo das catro roldas de preguntas por diferentes expertos, ben sexa como unha posible medida necesaria para a posta en produción das bolsas de terra ou como un dos motivos (particularmente a súa ausencia) que dificultan a mobilidade de terras en Galicia. Por esta razón foi obxecto dunha consulta específica, que trataba de indagar sobre o grao de coñecemento que tiñan os expertos sobre as medidas ou instrumentos de ordenación do territorio actualmente en vigor. Sorprendentemente, as respostas evidenciaron un grao de coñecemento aceptable para profesionais que non teñen neste ámbito o seu principal campo de actividade, pero menor do que sería desexable para poder utilizar estes mecanismos en favor da viabilidade do sector. Os instrumentos de ordenación máis coñecidos resultaron ser a concentración parcelaria, a aplicación da normativa referente a plantacións forestais en terreos agrícolas (artigo 61 da Lei 7/2012 de montes de Galicia 2) e os Plans Xerais de Ordenación Municipal (PXOM). Outras medidas en vigor citadas en só unha ocasión son a aplicación da normativa contra incendios e a figura do Banco de Terras de Galicia. O resto de medidas achegadas son a realizacióndunha correcta caracterización do territorio en canto a usos e aptitudes, a elaboración de mapas de cultivos ou a mellorada xestión comunitaria de terras, que aínda que non se poida definir se están vixentes porque non teñen unha normativa que as avalen, tamén son instrumentos de ordenación do territorio xa que pretenden influír no patrón de utilización territorial de xeito explícito. Tamén aparecen nomeadas en tres ocasións, como medidas hipotéticas, aquelas focalizadas en penalizar aos propietarios que abandonen as súas propiedades e non faciliten a mobilización de terras, e en premiar aos que si que colaboren, economicamente falando. Un dos expertos comenta o seguinte: “Ante a pasividade social que conleva o abandono das terras, as medidas válidas só serán aquelas que leven aparelladas a obrigatoriedade ou a penalización (…) cumprimento do plan de usos e cultivos e a unidade mínima de superficie establecido nas zonas de concentración parcelaria (…), no establecido na lexislación en materia urbanística, incluíndo PXOM ou figuras similares e na aposta polo Banco de Terras e outras medidas que fomentan a mobilidade de terras, como as contempladas na Lei de Mobilidade de Terras (…) (experto 18).” Intentamos profundar entón se os expertos coñecían se nos concellos nos que desempeñan o seu traballo habitual existe algún tipo de plan xeral que delimitase o solo rústico de protección agropecuaria e de protección forestal. A maioría de respostas foron positivas e só dous expertos admitiron que descoñecen o que acontece nalgúns dos concellos nos que desempeñan o seu traballo habitual. Pero este dato de coñecemento por parte dos enquisados resulta enganoso xa que moitos dos concellos que aparecen nomeados nas respostas como que teñen un plan xeral, na realidade non o teñen 3. Resulta moi habitual, e de feito pálpase en moitas das respostas, atribuír todo o peso sobre a Administración, á que se considera como o único axente responsable de impulsar a mobilidade de terras. Precisamente para afondar nesta cuestión, e sobre o que os actores directamente implicados (gandeiros e cooperativistas) poden facer neste sentido, situamos o seguinte paquete de cuestións. Os marcos de negociación posibles A seguinte cuestión analizada céntrase en como acceder a esas terras para comezar a mobilizalas, xa que o máis probable é que pertenzan a diferentes propietarios. As solucións propostas polos expertos agrúpanse en catro grupos, sendo o máis maioritario aquel que considera o Banco de Terras como a mellor ferramenta para facilitar e axilizar a mobilidade de terras nesas zonas e levar a cabo os arranxos cos propietarios. Resulta paradoxal que, sendo esta medida a que máis apoio recibe, se perciba nalgunha das respostas unha falta de información e coñecemento do funcionamento do mesmo, especialmente no referente ás garantías que xa ofrece o Banco de Terras en canto a garantir a propiedade, o cobro ou o estado no que se devolven as fincas. En segundo lugar, seguen estando presentes aquelas medidas ideais centradas en premiar dalgún xeito aos propietarios que faciliten o acceso á terra e, por outra banda, crear normativas que obriguen a arrendar daquelas terras que non se están aproveitando adecuadamente. A creación dunha sociedade de propietarios é o seguintedos medios que algún dos expertos consideran que axudarían a facilitar o acceso á terra. Neste tema, hai opinións contrapostas: Preguntamos especificamente pola viabilidade que os membros do panel atribuían á creación da figura dun xestor único, unipersoal ou grupo de traballo, que coordinase as negociacións entre demandantes e ofertantes de terra, e sobre as características principais que debería presentar este coordinador para chegar a bo fin nas negociacións. A posibilidade de que a persoa formase parte do persoal dunha cooperativa non tivo boa acollida entre os membros do panel: aínda que contaría coa vantaxe de coñecer a zona, son moitos os que consideran que unha persoa independente e allea á cooperativa resultaría máis eficaz para evitar a desconfianza dos propietarios ou incluso as reticencias entre aqueles que non formen parte da cooperativa en cuestión. Só un dos enquisados (experto 11) non optou nin por que fose persoal de cooperativa nin alleo, senón que nos devolveu á idea de que o negociador debería ser a propia Administración para evitar a presenza dun intermediario que puidera especular cos terreos e aumentase deste xeito a desconfianza dos propietarios. En canto ás características principais que debería cumprir, son moitos os que avogan por un perfil negociador antes que técnico, recalcando especialmente que sexa coñecedor da zona (medio rural e persoas). Un experto reflexiona sobre a posibilidade de que sexa un “líder local” o condutor das negociacións e as xestións: “Creo que un líder local sería o mellor (…), unha persoa coñecida e apreciada polos lugareños e/ou propietarios da zona en cuestión (experto 17)”. Discusión Despois de analizar as respostas emitidas polos expertos, é evidente o interese que existe no sector vacún leiteiro por se implicar na mobilización de terras. A existencia de terras aptas para o cultivo que non se están aproveitando para tal fin, incluso nas proximidades de explotacións en activo, tamén é palpable: Giménez Solla et al. (2012) identificaron, nun estudo levado a cabo na Terra Chá, que a superficie de terras potencialmente utilizables no radio actual de actividade das explotacións equivalían ao 1800% sobre a SAU das explotacións. Sería interesante poder poñer un número e localizar á cantidade de terra que conta cunha elevada aptitude produtiva e que actualmente está quedando abandonada, para ser conscientes do potencial que se está desaproveitando na nosa comunidade e poder converter as hipóteses plantexadas nas preguntas dos cuestionarios deste estudo en datos reais. Deste xeito, as explotacións poderían valorar a opción de recuperar esas terras para aumentar a súa base territorial e poñer cifras ao custo que levaría implícito dita recuperación. Na liña do Plan Piloto Mobilízate, está o traballo realizado por Carballal Fernández (2013) no que se identificaron as superficies en estado de abandono de Galicia que cumpren certos requisitos para a produción forraxeira, previamente establecidos polos participantes no Plan. Estableceuse o millo como referencia para poder fixar os requirimentos mínimos produtivos, xunto cunhas características estruturais en canto a tamaño de parcela e distancia dende os ata as parcelas dende os puntos tomados como referencia, para que o desprazamento ata esas zonas sexa compensado coa colleita. A estimación realizada cuantifica en Galicia case 33600 ha que se atopan na actualidade en estado de abandono pero que son aptas para o cultivo do millo (produtividade mínima de 9 toneladas de MS/ha), que teñen unha superficie mínima continua de 2 ha e nun radio de 2 Km hai máis de 50 ha, ademais de atoparse a unha distancia máxima de 100 km aos puntos de orixe. Este dato non é máis que unha estimación, no propio estudo póñense de manifesto unha serie de factores que poden modificar o resultado tanto para aumentar esa cifra ou para reducila, pero é suficiente para pensar que a posta en produción desas hectáreas tería un valor que actualmente se está perdendo. Constitúe un punto de partida para futuros traballo xa que localiza aquelas zonas cun alto interese para o sector vacún leiteiro e impulsa a idea de que a mobilización produtiva de terras é posible. A falta de información identificada nalgunhas das cuestións relacionadas coa ordenación territorial resulta moi importante xa que se gandeiros e propietarios descoñecen o marco legal, dificilmente poderán esixir o seu cumprimento. Este sería un dos puntos nos que habería que insistir para acadar o cambio desexado e integrar desta maneira aos gandeiros/propietarios na cadea da mobilidade de terras como os actores máis importantes. Este descoñecemento afecta de maneira especial á actividade e procedementos do Banco de Terras de Galicia, dado que a súa potencialidade para converterse en actor central na mobilización do mercado de terras en Galicia se ve coartada pola súa escasa presenza e difusión sobre o terreo. Conclusións Podemos dicir que por parte do panel de expertos seleccionado, e en consecuencia, do sector vacún leiteiro de Galicia, existe un interese por conseguir máis terra e aumentar deste xeito a base territorial das explotacións, estando dispostos a participar como un elo máis na cadea da mobilización de terras. Pero coa vontade non é suficiente e despois de analizar as respostas dos diferentes cuestionarios, pálpase unha falta de información tanto técnica como lexislativa nos técnicos do sector, polo que un proceso de dinamización sobre os instrumentos que poden axudar á mobilización de terras e o seu funcionamento, xunto con charlas informativas considéranse prioritarios para alcanzar o primeiro paso cara o cambio. A presentación dun proxecto fiable, é dicir, coñecer en profundidade o proxecto que se vai levar a cabo, tamén resulta prioritario para que os propietarios das bolsas de terra abandonadas ou infrautilizadas coñezan de primeira man os obxectivos do mesmo e se sintan como os actores principais que son, xa que sen eles todo o proceso non sería posible. Pódese dicir que antes que mobilizar terras, hai que mobilizar ás persoas (Coímbra, 2011). Pero a cuestión é que para acceder a estas bolsas de terra e ter a capacidade de xestionalas, hai que estar avalados por unha boa organización. Baseándose nunha forma de traballo na que participen e se impliquen todos os actores da cadea (Administración autonómica, administracións e entidades locais, gandeiros, propietarios, cooperativas, investigadores, …) conseguiremos unha mobilización efectiva das terras. Por todos é coñecido que a capacidade de acción e reacción actuando de forma conxunta e organizada é moito maior, por iso se debe tratar de fomentalo. Agradecementos Os autores agradecen a todos os participantes que formaron parte do panel de expertos no método Delphi e especialmente a Ruth Rodríguez Ferreiros, da Asociación galega de Cooperativas Agroalimentarias (AGACA), por axudar na selección dos técnicos de cooperativas. Bibliografía Brouwer, F., Baldock, D., Godeschalk, F.& Beaufoy, G. Coímbra, E. (2011). Land management grounded in social

Preséntanse os resultados dunha intervención arqueolóxica no casco urbano de Rianxo (A Coruña), onde se localizou unha parcela con sete fases de ocupación. O xacemento correspóndese cunha necrópole mixta de incineración/creación e inhumación. A alta concentración de enterramentos nun espazo tan reducido acompañado dos restos dunha estrutura arquitectónica fai sospeitar da existencia dun antigo mausoleo ou similar. As testemuñas históricas do termo municipal de Rianxo podemos fixalas coa presenza de varias estelas funerarias, todas elas fóra do casco urbano de Rianxo. Localizouse unha en Araño en 1907 no lugar de Noiados datada no século III d.C, que se atopa no Museo de Pontevedra e onde aparece representado o nome de Corialis. Outra preto da igrexa parroquial de San Salvador de Taragoña depositada no Centro Arqueolóxico do Barbanza datada entre os séculos III e IV. Asemade, tamén foron recuperados restos de cultura material de adscrición romana como as ánforas do río Ulla, entre outras. Máis discutible, pero reseñable igualmente, é a existencia dalgunhas referencias a unha posible vía romana, en concreto sinálase a posibilidade de que sexa a per loca maritima que atravesaría o termo municipal dende a Vacariza (río Ulla) dirixiríase ao lugar da Marquesa na parroquia de Asados, e dende alí a Té e Cartomil (Taragoña) pero estas referencias carecen polo momento de datos arqueolóxicos que permitan contrastar estas hipóteses.

V íctoR j. b aRbeito P ose Técnicoarqueólogo do Centro Arqueolóxico do Barbanza Rianxo, necrópole, incineración, inhumación, mausoleo. E n referencia ao casco urbano de Rianxo, as primeiras referencias históricas do asentamento actual de Rianxo veñen da man do Almirante Paio Gómez Chariño que recibe en feudo a xurisdición de Rianxo, converténdose no primeiro señor de Rianxo de mans do propio arcebispo de Compostela. Naceu arredor de 1225 en Pontevedra e fina en 1295 en Cidade Rodrigo, como consecuencia dunha traizón. Algúns investigadores consideran que o primeiro solar onde se asentou o Señor de Rianxo foi o Pazo Martelo; nembargantes, o que se pode asegurar e que o Pazo de Martelo era unha pequena torre dos Soutomaior situada no centro da vila, e que estivo en pé a principios do século XVII, pasando por distintos episodios históricos e arquitectónicos que darán o resultado final que hoxe se coñece. Outro dos elementos do que se ten constancia documental é a igrexa parroquial de Sta Comba de Rianxo. Presenta un trazado gótico 1 con reminiscencias románicas, o que determina segundo os estudos aos que tivemos acceso e que se presentan na bibliografía, debeu de construírse entre os séculos XIII e XIV. Namentres que non será ata o século seguinte cando existe documentación histórica ao respeto a raíz dunhas reformas acaecidas no edificio, polo tanto, anterior a esta data. Hipótese que se sostén si temos en conta que o rexurdimento urbano sucede a partires do s. XII no litoral atlántico. O templo sufre numerosas reformas, así por exemplo a sancristía no século XVI sendo crego D. Juan Seco. A torrecampanario de estilo barroco é obra do aparellador Miguel Barreiro e comezouse a construír no ano 1737. Nas inmediacións da igrexa parroquial está a CasaPazo dos Cambeiros, que posiblemente foi fundada en 165759, e que hoxe se atopa en proceso de reforma. A trama urbana de Rianxo pivota sobre dous elementos: a igrexa e o borde litoral. Fronte á igrexa ábrese unha gran área ou praza pública rodeada dalgúns dos inmobles de maior avoengo, zona na que recentemente se rexistrou unha ocupación antiga; conforme nos afastamos das inmediacións da igrexa cara ó oeste, as vivendas redúcense en tamaño. Cara ó norte da Igrexa, a trama urbana argállase en base a tres rúas principais, rúa de Abaixo, do Medio e de Arriba. Nestas rúas as casas caracterízanse a modo xeral por ter fachadas de reducidas dimensións, mentres que a fondura da vivenda soe ser maior para gañar habitabilidade. Dende un punto de vista do urbanismo podemos dicir que presenta unhas peculiaridades moi semellantes ó urbanismo medieval, caracterizado pola ausencia de planificación edilicia, con tendencia á irregularidade nos alineamentos e nas construcións, determinado en gran medida pola concentración das poboacións con escasas directrices, se nun patrón organizativo claro, cunha importante falla de acción reguladora, cunha predominancia dun casarío bastante precario, con vivendas sinxelas de planta baixa e primeiro andar, de reducidas dimensións e pouco iluminadas, construídas con materiais pobres como a madeira e a cachotería. Nos últimos anos sucedéronse un conxunto de intervencións arqueolóxicas no casco antigo de Rianxo, das cales, polo menos unha delas, executada na rúa de Arriba, concretamente no inmoble núm. 23 (CD 102 A 2008/7390), a pesar de que non se identificaron ocupacións antigas, posiblemente desmanteladas por actuacións construtivas posteriores, identificouse un exi - guo conxunto de materiais que testemuñan na zona certa actividade arredor de finais do Me - dievo, como o pon de relevo a presenza de cerámicas aragonesas de cronoloxía baixo medieval procedentes dos alfares de Manieses ou Paterna (s. XIVXV), así como, cerámica común rexional de pastas grises e restos dunha anforeta. A INTERVENCIÓN ARQuEOLÓxICA NOS INMOBLES NÚM. 9 E 10 DA PRAZA DE RAFAEL DIESTE A intervención arqueolóxica lévase a cabo tralo díctame da Comisión Territorial do Patrimonio Histórico Galego da Coruña, dado que nas inmediacións do inmoble obxecto da rehabilitación situado na praza de Rafel Dieste emprázanse o Pazo de Martelo, BIC logo da súa declaración como Monumento polo Decreto 522/1972, de 8 de marzo (BOE de 27/03/1973) e o Cruceiro da Praza da Igrexa, igualmente BIC en aplicación do Decreto 571/1963, de 14 de marzo, sobre a protección dos escudos, emblemas, pedras heráldicas, rolos de xustiza, cruces de termo e pezas similares de interese históricoartístico. Na mesma praza tamén se atopa a igrexa de Santa Colomba, incluída no precatálogo das vixentes normas subsidiarias de planeamento, do ano 85 (Concello de Rianxo). O solar localizase na praza Rafael Dieste, nº 9 e nº10, no casco antigo de Rianxo (parroquia de Santa Colomba), concello de Rianxo, provincia de A Coruña. O solar presentaba dúas construcións en planta baixa e primeira que se conservaban e se ampliaron en altura, que foron demolidas, agás a fachada, para a construción dun edificio de baixo comercial máis tres vivendas unifamiliares. A intervención resolveuse integramente cun control arqueolóxico, que interesaba a aquelas obras que supoñían algunha remoción do subsolo, en concreto as cimentacións perimetrais e central formadas por sendas gabias de 50 cm de lado; así como ao foso do ascensor (rectángulo de 1, 90 x 2, 40 m aprox.), realizado nas proximidades do extremo Leste da parcela. A superficie da parcela é de 110, 85 m 2 a nivel de planta baixa, a profundidade máxima acada é 158 cm no oco do ascensor (respecto cota de obra establecendo como cota cero a superficie do pavimento da planta baixa) Con data 11 de agosto de 2010, iníciase o control e seguimento da obra, que rematará logo da resolución do 18 de outubro de 2010 do Xefe Territorial da Consellería de Cultura e Turismo da Coruña que emite resolución autorizando a continuidade das obras coas cautelas establecidas pola Comisión Territorial do Patrimonio Histórico da Coruña, procedendo o día 2 de novembro de 2010, á exhumación dos últimos restos cadavéricos localizados durante a intervención. DESENVOLVEMENTO DAS OBRAS, LOCALIZACIÓN E DESCRITIVA DAS EVIDENCIAS ARQuEOLÓxICAS O control arqueolóxico interesaba a aquelas obras que supoñían algunha remoción do subsolo, en concreto as cimentacións perimetrais e central formadas por sendas gabias de 50 cm de lado; así como ao foso do ascensor (rectángulo de 1, 90 x 2, 40 m aprox.). Unha vez retirada a soleira actual dos inmobles procédese á apertura das gabias perimetrais e central para | REVISTA DE ARQUEOLOXÍA E ANTIGÜIDADE 110 a cimentación da futura edificación. A execu - ción comeza polo extremo NW. No extremo NW da parcela localízase a antiga “cañeira” (vertedoiro de lixo) dun dos antigos inmobles, cunha secuencia estratigráfica for - mada por unha capa irregular de escombros relacionados coa demolición do antigo inmoble e as obras actuais, seguido dun concheiro (depósito formado a base de aportes de cunhas de moluscos –ostra, mexillón, bígaro, ameixa, vieira,...) restos de osos e cultura material de adscrición recente (finais XIXXX), así como abundantes restos de material de construción. Coa apertura da gabia de cimentación da fachada, concretamente a que se corresponde coa metade sur, e coa apertura do oco do ascensor, localízanse un conxunto de estruturas e depósitos de interese arqueolóxico, que posteriormente, e trala visita dos SSTT do Dpto. Territorial da Coruña, procédese a definir e delimitar as estruturas e depósitos, así como a retirar de forma manual os sedimentos precisos para documentar e interpretar a secuencia cronocultural detectada neste intervención. SECuENCIA CONSTRuTIVA E OCuPACIONAL DO xACEMENTO Sobre un solo xeolóxicamente formado por un horizonte A superposto a un horizonte mineral, realízase nun primeiro momento unha gabia de cimentación (estrutura 28), sobre a cal se asenta un muro de grandes dimensións –estrutura núm. 3-, da que se conserva ata cinco fiadas nalgún treito. Este muro que presenta unha dirección en sentido lesteoeste, e que presenta un grosor que supera os 50 cm. En relación co uso prístino deste muro constrúese a primeira superficie de uso ou pavimento (estrutura 26) a base de axila compactada, e é probable que previamente fixesen un aporte de material sedimentario para regularización e impermeabilización do chan que podería explicar a existencia do depósito h1. Este depósito contén tégula na súa composición; e tendo en consideración, que formando parte do recheo interno do muro descrito anteriormente, se localiza tégula cun rodamento considerable, podería estar indicando o desmantelamento de estruturas e/ou niveis ocupacionais anteriores. Con posterioridade –segundo momentodetéctase outro aporte de xabre (g1) sobre o cal se volve a crear unha nova superficie de uso ou pavimento (estrutura 25). Nun terceiro momento, a primeira superficie de uso h1 do muro (estrutura núm. 3) e maila segunda (estrutura 25) son cortadas pola estrutura negativa 24 que estratigraficamente podería corresponderse coa inserción da tumba localizada no perfil norte feita a base de lousas e tégula (estrutura núm. 9, sepultura 1) e da estrutura negativa 16 (sepultura 5), que está delimitada por dous anacos de tégula, que podería ser un sepulcro de fosa aberta na terra (casos documentados nos xacementos da Lanzada, Cantodoxordo, O Pombal ou Recatelo); esta mesma explicación podería servir para xustificar a existencia da estrutura núm. 15 (sepultura 6) que se sitúa ao sur do muro. A cuarta fase de ocupación ven representada polo selado das tumbas (sepultura 1 e 5) localizadas a carón do extremo norte do muro mediante o aporte de sedimento arxiloso (xabre), sobre o cal se detectan dúas novas superficies de uso ou pavimentos de forma inmediata (estrutura 22 e 23). Nunha fase posterior, quinta, unha vez abandonada a gran estrutura edilicia, sucédense unha serie de enterramentos na zona sur (sepulturas 7 e 8); en primeiro lugar, constrúese a topograficamente inferior a base de lousas chantadas e con forma antropomorfa (sepultura 7), xa que se semella que o derrube provocado polo muro é retirado para realizar a sepultura; posteriormente, unha segunda tumba, coa realización dunha segunda fosa, onde se sepulta ao último cadáver que se teña constancia na zona intervida, e que os restos osteolóxicos se atopan baixo a medianeira da vivenda (sepultura 8). A continuación –sexto momentorealizase un novo aporte de sedimento (xabre, d1) para volver construír unha nova superficie de uso (es - trutura 21). A diferencia das anteriores onde podemos establecer unha cronoloxía serodia ou pertencente a Antigüidade que logo matizaremos máis adiante, neste caso localizouse dous fragmentos de louza con reflexos en azul e morado, cerámica de Manises, polo tanto trátase de niveis baixomedievais e modernos (s. XIVXVII), asemade estes depósitos xa cobren o muro (estrutura 3) que xa non está en uso. Con posterioridade –sétima fase de ocupación– procédese a facer un aporte de sedimento mineral, c1, (xabre) sobre o cal se detecta un importante nivel de ocupación con restos de cultura material que se poden fixar entre fi - nais do século XIX e gran parte do XX. Esta ocupación é a responsable do concheiro que se detecta tanto nesta zona do solar como a testemuñada no sector NNW como se recolleu con anterioridade. Forman parte deste sétimo momento o pavimento a base de morteiro de cemento, e as obras de instalación de saneamento e a fachada actual. Polo tanto, o último e incluso o penúltimo momento de ocupación da parcela correspóndese coa dinámica histórica do actual inmoble, concibido como espacio residencial e abandonando a anterior función de espacio funerario, sendo posible que a construción da vivenda existente fose realizada en época moderna que sufriu unha serie de reformas e reorganizacións do espazo que deron lugar ao inmoble ou inmobles obxecto da rehabilitación actual. Nembargantes, os cinco primeiros momentos de uso testemuñados durante a intervención neste sector sudeste se corresponden cronoloxicamente coa etapa máis serodia, sen poImaxe 5. Secuencia estratigráfica localizada no perfil leste da fachada interior do inmoble a partir do cal se estableceron as distintas fases de ocupación da parcela. No solo pódese observar as improntas das sepulturas 5 e 6. dermos precisar polo momento con gran exactitude, dado que a cultura material recuperada é exigua e non é o suficientemente diagnósti - ca, agás que permite determinar que o abandono da estrutura principal (UE003) puidera ter sido anterior ao século XI, dado que apareceu material arqueolóxico (p.e.PRD910/09034) selando as tumbas 6, 7 e 8, que a súa vez, para a construción da estrutura 7 fora preciso desmontar parte do derrube do muro, UE003, e polo tanto as tumbas 7 e 8, con seguridade son posteriores a amortización do muro, e de cronoloxía anterior ao s. XI tendo en conta que os restos materiais recuperados puideran retrotraerse a esa época. DESCRICIÓN DAS SEPuLTuRAS Foron identificadas un total de 8 sepulturas de tipoloxía variada: Sepultura 1. Formado pola UE009. Non foi baleirada. Identificouse en perfil (perfil norte do oco do ascensor). Semella que está feita mediante lousas de xisto e tégula chantadas de maneira vertical. Acada un lonxitude mínima de 131 cm e acada un profundidade máxima de 36 cm Atópase ao norte da estrutura edilicia e pegada á mesma. Presenta unha orientación LW. Polas dimensións que presenta parece responder ao rito de inhumación. Sepultura 2. Formado polas UE´s 010, 064, 090, 092. Superposta a sepultura 1, e polo tanto localizada ao norte da estrutura edilicia (estrutura 3). En planta presenta unha forma rectangular de 40 x 102 cm. Profundidade máxima de 12 cm. Está orientada leste – oeste. Como leito da sepultura atópanse varias lousas planas de xisto orientadas en sentido NS. Formando parte do depósito localizouse dous anacos de carbón de considerable tamaño. Presenta un reborde de argamasa, posiblemente feito a base de cal, area e arxila. E estaba selada cun pavimento de arxila (estrutura 12). No seu interior foron recuperados 4 elementos osteolóxicos, que foron tratados con medios químicos antes da súa extracción para garantir a súa integridade, xa que o seu estado de conservación non era bo. Os restos osteolóxicos conservados 2 correspóndense cunha mandíbula inferior, e con dous osos longos (un úmero, cúbito ou radio). Localizáronse no extremo leste do sepulcro, e non presentaban conexión anatómica, o que inicialmente nos levou a interpretalo como un posible cinceiro ou osario, resultado da acumulación de restos de unha ou vairas deposicións secundarias (rito de inhumación); interpretación derivada da ausencia de conexión anatómica, e da carencia doutros elementos osteolóxicos máis resistentes (p.e. dentición). Nembargantes, si temos en conta que o corpo, após da morte, pasa por varios procesos de descomposición seguidos de reccións químicas moi particulares (CRUBÉZY, 2000, p. 28); iniciándose o proceso cunha primeira fase de putrefacción, seguida de produción de diferentes gases que causarán a degradación de todos os tecidos brandos. Finalmente, e trala exhumación e a análise en detalle dos datos, descartouse a posibilidade de que fose o resultado da acumulación de restos (cinceiro), ao considerarmos que non se trata de problemas de conservación diferencial; senón que existiu unha redución previa dos cadáveres, mediante unha incineración imperfecta ou cremación, para posteriormente recibir sepultura o ossilegium no ossuraria (tumba). As escasas dimensións que presenta a tumba parece reforzar esta hipótese, dado que restos osteolóxicos exhumados parecen corresponderse cun individuo adulto, polo tanto sería preciso unha sepultura de maiores dimensións para unha inhumación sensu estricto 3. A inexistencia de ósos queimados (ossilegia) pode ser debido a que os restos foron sometidos a un lavado con auga o viño, práctica detectada noutros lugares do da península durante época romana (GONZÁLEZ VILLAESCUSA, 2000: 87); así mesmo, tamén se teñen documentadas noutras zonas peninsulares, como por exemplo en S. Vicente de Roquetas (País Valenciano), sepulturas revestidas de cal (GONZÁLEZ VILLAESCUSA, 2000: 100), ou mesmo no caso do noroeste e de cronoloxía posterior, o caso excepcional da fosa revestida de morteiro no caso de Ouvigo (CAAMAÑO, 2007: 224). A localización de carbóns de grandes dimensións pode ser outro argumento a favor, aínda que tamén poderían tratarse dos restos dunha ofrenda (feita con materiais perecedoiros). Sepultura 3. Formado polas UE´s 013 e 074. Localizada ao carón da estrutura edilicia, pero ao norte da mesma, e próxima á sepultura 2. Para a execución desta sepultura foi preciso cortar o pavimento que sela a sepultura 2 (estrutura 12), polo tanto, é cronoloxicamente posterior. En planta presenta unha forma trapezoidal irregular, cuxos lados maiores miden 41 e 32 cm respectivamente. En planta apreciase unha diferenciación interna, superpoñéndose outra forma irregular que se aproxima a un cadrado con vértices redondeados (lado de 18 cm aprox.). Descoñecemos a promembros dun individuo debido a causas accidentais que provocasen o desmembramento do individuo perimorten. Pero é pouco probable se temos en conta a recuperación dos grandes carbóns dentro da tumba. Imaxe 8. Delimitación sepultura 2 vista en planta. Imaxe 9. Delimitación sepultura 3 vista en planta. fundidade e sección en perfil, tampouco o seu contido, dado que non foi escavada. Aparentemente estaba cuberta de pequenos cascotes e fragmentos de tégula (aínda que é posible que fose parte do derrube do muro – estrutura 3-). Debaixo deste depósito de pedra, localizouse un depósito de argamasa de idénticas características que o revestimento da sepultura 2, formado por cal, arxila e area. Respondería ao rito de incineración. Sepultura 4. Formado polas UE´s 076 e 018. Localizada anexa polo W á sepultura 2, e posiblemente coetánea da mesma. Presenta unha forma irregular con tendencia globular imperfecta (eixo maior 45 cm). Semella ter os bordes da fosa revestidos de arxila amarelenta, e no interior conter cinzas (sedimento cun altísimo contido orgánico). Descoñecemos a profundidade e sección en perfil, tampouco todo seu contido, dado que non foi escavada, só delimitada en planta. O peche da sepulturas podería estar composto por dúas lousas de granito. Respondería ao rito de incineración. Sepultura 5. Situada en paralelo á estrutura edilicia (estrutura 3), a 20 cm cara o norte da mesma. Está orientada lesteoeste; foi escavada na terra (fossae en terra) e non ten revestimento nas paredes. Presenta forma rectangular, cunhas dimensións de 35 cm de ancho e un longo mínimo de 89 cm, e unha profundidade mínima de 34 cm. Non foi escavada integramente, só delimitada parcialmente en planta, polo tanto descoñecemos a súa lonxitude total, sección e perfil, así como o contido íntegro da mesma. Está formada polo corte estratigráfico UE016 e polo deposito UE072 (equiparable a UE082 – depósito descrito en perfil leste fa - chada interior inmoble) que contén gran cantidade de materia orgánica. Responde a un rito de inhumación. Delimitando a sepultura, a ambos lados, localizáronse dous anacos de tégulas dispostas de maneira vertical que permitiu definir con maior exactitude os límites da fosa, dado que esta foi executada sobre un nivel orgánico, humus, e o contido da sepultura tamén presenta un alto contido orgánico, provocou unha mimetización de ámbolos depósitos. O sistema de cubrición ou peche da tumba parece ser un depósito de arxila, que asemade se empregou para regularizar a superficie, e colo - car un novo pavimento. Estratigraficamente parece estar en relación coa sepultura 1. Sepultura 6. Situada polo sur da estrutura edilicia (estrutura 3). Está orientada leste – oeste; foi escavada na terra (fossae en terra) e non ten revestimento nas paredes. Presenta forma rectangular, cunhas dimensións de 38 cm de ancho e un longo mínimo de 142 cm. Igual que no caso anterior, non foi escavada integramente, só delimitada parcialmente en planta, polo tanto descoñecemos profundidade, sección e perfil. Está formado polo depósito de sedimento UE055 (caracterizado polo alto contido orgánico) e pola estrutura UE015 e 024 (gabia). Presenta unha orientación leste – oeste. Non se localizou evidencias de sistema Imaxe 10. Delimitación sepultura 4 vista en planta. Imaxe 11. Delimitación sepultura 5 vista en planta (límites sinalados cos anacos de tégula). de peche da sepultura fóra da cuberta de terra. Responde ao rito de inhumación 4. Como se pode observar en ámbalas estruturas tipo fossae (sepulturas 5 e 6) as dimensións son cativas, caracterizadas pola súa estreitez, aínda así comparándoo con outros paralelos como o caso de Silveirona (CUNHA, 2008: 55) non é algo anómalo, senón unha característica propia. Outro exemplo tomado de GONZÁLEZ VILLAESCUSA, El mundo funerario romano en el País Valenciano: monumentos funerarios y sepulturas entre los siglos I a. de C.- VII d. de C., recolle a modo de síntese que este tipo de sepulturas presentan un forma rectangular, trapezoidal ou pseudoantropomorfa, e cunhas dimensións medias de 174/176 cm de lonxitude, 42/41 cm de anchura e 33/27 cm de profundidade (GONZÁLEZ, 2000: 103). Pero ademais, hai que sinalar que o feito de estar escavadas no humus, terra vexetal, puido provocar modificacións na planta da tumba aberta, ao des - compoñerse os restos cadavéricos; ou incluso si contaron con algún tipo de estrutura de madeira a modo de ataúde ou semellante, ao desaparecer, debido á presión, puido minguar o oco e posterior derrube dos noiros como se ten documentado noutras necrópoles (MOREDA, 2009: 57). Sepultura 7. Formado polas UE´s 005 e 093. Situada ao sur da estrutura edilicia (estrutura 3), a uns 45 cm do lenzo exterior. Esta sepultura foi seccionada durante as obras de construción do oco do ascensor, o que a súa vez permitiu identificala no perfil, dado que se ato - pa por debaixo da cota de obra. Conservouse a metade aproximadamente, e nela recuperáronse os restos osteolóxicos mellor conservados 5, formado por parte das extremidades inferiores (2 fémures, 2 tibias e 2 peronés,...). Estaba orientada leste – oeste, coas extremidades inferiores cara Oriente, e en posición estendida de cúbito supino ou de cúbito dorsal, postura que evoca repouso, coas pernas estendidas e os brazos cruzados sobre o ventre ou sobre o pubes. Responde a un rito de inhumación. Durante a intervención localizáronse evidencias efémeras de restos de varias falanxes que foi imposible recuperar polo estado de conservación que presentaban. Durante a exhumación non foron recuperados cravos nin grampas, polo que se descarta 6 o emprego de cadaleito; asemade, tampouco foi recuperado ningún alfinete, fíbula ou botóns que puidesen indicar a existencia dun sudario (coa cautela precisa, xa que non se baleirou a tumba). ra, tipo capulus (ataude) ou sandapila onde repousaría o cadáver, podería explicarse excepcionalmente, pero constatado arqueoloxicamente noutras zonas da península, co baleirado dun tronco de árbore ou o ensamblado de madeira mediante o sistema de cola de milano non deixando evidencias. Imaxe 12. Delimitación sepultura 6 vista en planta. Imaxe 13. Delimitación de restos sepultura 7 vista en planta. A sepultura foi executada sobre o horizonte A, en planta ten unha forma pseudoantropomorfa, a altura dos pés forma unha parábola; consta de varias lousas de granito (5) chantadas a modo de parede. Ten un ancho máximo de 55 cm (exterior) e conserva 85 cm de longo. O chan da sepultura estaba formada a base de area de praia. Estaba cuberta con lousas de pedra (3), unha delas unha catilus dun muíño circular fragmentado, conservando aproximadamente á metade. A parte inferior da mesma, a que se atopaba en contacto cos restos óseos, concretamente na parte máis externa, conserva restos de feluxe, que nun contexto tardorromano poderíase explicar como consecuencia de ritos purificatorios postde - posicionais 7 (libacións, queima de ofrendas,...), como poderían ser as festas denicales, que eran celebracións funerarias nas que se visitaban as tumbas, facíanse sacrificios e de - positábanse nas tumbas a través de conductos, como podería selo noso caso a traveso do oco do eixo do muíño. Celebrábanse en diversas datas, como por exemplo no aniversario da morte do defunto, nos idus, nas kalendas e nonas (GONZÁLEZ VILLAESCUSA, 2000: 83, 428). Este tipo de sepulturas que adoitan presentar formas trapezoidais irregulares, feitas a base de soportes laterais de lousas, e abandonando a forma rectangular perfecta do período romano, soen difundirse en época tardía (GONZÁLEZ VILLAESCUSA, 2000: 100). Sepultura 8. Formado polas UE´s 006 e 060. Situada ao sur da estrutura edilicia (estrutura 3), a uns 90 cm do lenzo exterior. Presenta unha orientación leste – oeste. A maior parte desta estrutura está baixo a medianeira do inmoble colindante. Só foi recuperado un pequeno conxunto de restos osteolóxicos en moi mal estado de conservación (úmero e/ou fémur). Desde un punto de vista tipolóxico semella responder ao mesmo patrón construtivo que o caso anterior (sepultura 7), formada por unhas lousas chantadas de maneira vertical delimitando o espazo para depositar o cadáver, e cuberta con lousas de granito (3); pero a diferencia do anterior os restos osteolóxicos estaban amalgamados con terra. Responde a un rito de inhumación. Esta sepultura está asentada enriba da sepultura 7, e polo tanto, posterior a esta. Segundo a información obtida, esta é a sepultura máis recente de todas as detectadas durante a intervención. A modo de conclusión podemos dicir que foron localizadas 8 sepulturas que responden a 4 tipoloxías distintas: fossae en terra (2), soportes laterais e cuberta en lousas de granito (2), cistas (2), estrutura rectangular con reborde en Imaxes 14. Delimitación restos sepultura 7 e 8. Imaxes 15. Vista en perfil sepultura 8. argamasa (1), lousa e tégula (1). Cinco das sepulturas responden ao rito de inhumación e presentan a mesma orientación, lesteoeste. En xeral, son sepulturas pobres na súa construción, aproveitando nalgún caso material romano (p.e. tégula, muíño,...); para as inhumacións non se aprecian restos de posibles estruturas sepulcrais feitas en materiais perecedoiros como os capuli ou sandapilae, coa localización de cravos, o que podería estar indicando que os cadáveres foron envoltos nun sudario. Tampouco presentan sinais superfi - ciais que aseguren a súa identificación a modo de lápidas ou semellantes. Asemade, ningunha das tumbas presenta enxoval, característica esta xeneralizada dende época baixoimperial (284395 d.C.), e principalmente para os enterramentos cristiáns. A variedade tipolóxica e a superposición dalgunhas das tumbas poden estar indicando que se trata dunha necrópole de longa duración, hipótese que viría avalada pola existencia de tumbas de inhumación e incineración (cremación), e a reutilización de materiais de construción podería estar indicando unha operación de limpeza previa, de purificación do espa - zo propicio para os enterramentos cristiáns (CUNHA, 2008:78); xa que ademais, moitos dos depósitos, que forman parte da necrópole, caracterízanse pola gran cantidade de carbóns que conteñen, que poderían ter a súa explicación nun proceso de queima de ofrendas para librarse de impurezas. Paralelamente, fágase notar que formando parte da construción edilicia, estrutura 3, atópase gran cantidade de anacos de tégula a modo de recheo interior, que poderían estar reaproveitadas froito do desmantelamento de construcións máis antigas. Outro dos argumentos a ter en conta a hora de establecer que se trata dunha necrópole de longa duración, é a localización de varios pavimentos de arxila superpostos uns a outros, e intercalados nalgún caso coas tumbas, que nos indica un uso intensivo e unha longa amortización deste espazo. Como acabamos de ver, as sepulturas parecen nun espazo relativamente pequeno, concentradas, e con certa orde ou organización (orientadas LW, paralelas unhas a outras), superpoñéndose unhas sobre outras; vertebradas arredor dun importante elemento arquitectónico como é a estrutura 3. Un muro cunhas dimensións considerables, acadando un ancho superior aos 60 cm, cunha fábrica moi coidada, que delimita cara o norte un espazo interno; pon de relevo a existencia dunha importante construción, que asemade atrae gran cantidade de sepulturas ao seu carón, chegando incluso a superpoñerse. Construción que debeu ter un intenso trasfego e longa pervivencia, a tenor da sucesións de pavimento coa que conta. Polo tanto, un espazo, unha construción cunha significación importante ou especial, como o de - o que podería estar indicando a existencia dun santuario ou mausoleo (ou simple basílica). Algo significativo ao respecto, é que parece existir un intento de depositar ós cadáveres nunha zona moi determinada, en contacto uns cos outros; eso si, sen alterar os depósitos cadavéricos anteriores, e xerando unha excesiva masificación nesta zona en concreto, en vez de empregar outras zonas que presupoñemos non ocupadas do entorno. CRONOLOxÍA E CONTExTO HISTÓRICO xERAL A localización de 8 tumbas, tres delas responden ao rito de incineración e as cinco restantes ao rito de inhumación, e todas elas, a priori, sen enxoval e ordenadas arredor dunha construción e paralelas unhas as outras cunha orientación leste – oeste (inhumación) parece estar indicando a alternancia de rituais ao longo dun período relativamente amplo, e en ningunha delas se localizou enxoval. A ausencia de enxoval pode explicarse por cuestións simbólicas, como acontece no mundo cristián; ou ben por cuestións socioeconómicas, en caso de tratarse dunha clase social caracterizada pola pobreza extrema (reaproveitamento de materiais de construción antigos –tégulas e ímbrices-, ausencia de elementos de mortalla (restrinxido quizais a elementos perecedoiros como alimentos, incenso, flo - res, roupa,...). No mundo romano se detecta o cambio das lucernas polo cirios (feluxe no interior co catillus ?) que apenas deixan evidencias do seu uso. Segundo a información da que se dispón para a realidade galega, semella que o cambio de ritual funerario de incineración a inhumación acaece a finais do s. II d.C. (CAAMAÑO, 2007:7677); nembargantes, a simultaneidade de rituais é habitual ao longo de todo o período romano e posiblemente en datas máis tardías 8. Aínda así, é habitual que as inhumacións romanas vaian acompañadas dun enxoval a modo de ofrendas, a diferencia do que sucede cos primeiros enterramentos cristiáns que se caracterizan pola súa ausencia. A mediados do século III d. C. pódense fixar as orixes do cristianismo en Galicia (CAAMAÑO, 2007:55), a pesar de que non será ata o ano 313 d.C. co Edicto de Milán, cando se oficializa a tolerancia do Cristianismo, e pos - teriormente no ano 380, co Edicto de Tesalónica, cando se torna a relixión do Estado. No século IV, existe constancia documental a través dos concilios episcopais e dos restos arqueolóxicos, como acontece co sartego da igrexa de Termes, Carballedo – Lugo pertencente á época constantiniana, datado entre o ano 320330 d.C. Asemade, continuará a coexistir durante varios séculos o rito pagán co cristianismo (DÍAZ e TORRES, 2000, p. 237, CUNHA 90), a incineración e a inhumación. Non existe unha espiritualidade homoxénea. Dende unha perspectiva arquitectónica, as sepulturas de inhumación de época romana presentan unha forma rectangular, que posteriormente tornaranse cada vez máis paralepípetas e antropomorfas nas necrópoles paleocristiáns, como podería ser o caso das sepulturas 7 e 8. Tendo en conta o exposto, e atendendo ao noso rexistro arqueolóxico onde contamos con varias sepulturas de incineración, outras tumbas de inhumación que están feitas con materiais construtivos romanos reaproveitados (desmantelamento de estruturas anteriores), entre outras consideracións; podemos establecer unha cronoloxía ampla atendendo aos paralelismos doutras necrópoles da nosa orbe, establecendo unha orixe arredor do s. II d.C. e un abandono anterior ao séculos centrais da Idade Media (s. XXII), posiblemente nos século VIVII d.C., convencionalmente o que consideramos Antigüidade e Tardoantigüidade ou período xermánico 8. Existen referencias publicadas que podemos considerar como paralelismos, como o caso de Guisande no que foron localizadas sepulturas austeras, sen enxoval, que responden a un ritual de inhumación, cunha orientación LW, feitas con tégula e ímbrice, para as cales se estableceu unha ampla cronoloxía entre o s. IV e o VII (CAAMAÑO, 2007: 71). Para o noroeste podemos fixar como data sig - nificativa o século II d.C., momento no que a incineración comeza a ser substituída pola inhumación. 10. No s. IV a inhumación predomina no mundo romano, aínda que ámbolos dous ritos poden sobrevivir coetaneamente nunha mesma necrópole. As tumbas de incineración, menos abundantes en Galicia, caracterízanse por ser enterramentos en fosa ou cista, feitas con laxes de lousa ou tégula e que conteñen no seu interior unha urna cineraria que garda as cinzas do defunto. As tumbas cubríanse con fragmentos de tellas e laxes de lousa e non son frecuentes os sistemas de protección dos restos incinerados, agás nalgún caso que se fai mediante tellas dispostas de forma triangular, trapezoidal ou rectangular. A modo de epílogo cabe sinalar a excepcionalidade do estado de conservación dos restos dos individuos enterrados e a ausencia de elementos de sinalización das tumbas (p.e. lápidas, estelas,...). Tamén cabe volver referirse a natureza da intervención arqueolóxica centrada nun control e seguimento das obras, que non afectaron a todo o subsolo nin a toda a parcela. A propia natureza da intervención non permite unha documentación ampla, exhaustiva e detallada; a pesar de recoller o máximo de información posible, existen moitos baleiros, máis preguntas que repostas e máis conxecturas do desexable. Unido elo, a propia complexidade do xacemento, caracterizado por remexidos provocados por enterramentos sucesivos que remexen o subsolo provocando alteracións estratigráficas e destrución / alteración dos contextos máis antigos. BIBLIOGRAFÍA ESPECÍFICA CITADA: BERNÁNDEZ VILAR, X. (2003): << O comezo da nosa Idade Media. A Galicia que se emancipou de Roma >>. Ed. Toxosoutos. Noia. CAAMAÑO GESTO, J. M. (2007): <<A Galicia romana>>. En La Gran Historia de Galicia. Tomo III, Vol. II. Economía, Sociedade, Relixión e Ate. O Mundo Suevo. Ed. Arrecife Edicións Galegas. A Coruña. (1978): << Prisciliano de Avila: Ocultismo y poderes carismáticos en la Iglesia Primitiva >>, ed. EspasaCalve, Madrid. COMOXO, X.; SANTOS, X. (1997): << A heráldica nas terras de Rianxo: brasóns e linaxes >>, ed. Deputación da Coruña. CUNHA, Mélanie (2008): <<As necrópoles de Silveirona (Santo Estêvao, Estremoz). Do munfo funeráio romano á Antiguidade Tardia>>, en Suplemento 4 de O Arqueólogo Português. Museo Nacional de Arqueologia. Lisboa.

A relación do teatro coa danza, a confrontación entre ambos os dous e a mutua influencia xera un profundo intercambio e mestizaxe non material, formal e de contidos, estabelecendo un novo e controvertido campo de análise sobre novas narrativas escénicas. Neste sentido, o traballo da coreógrafa Pina Bausch e do director Lloyd Newson sitúanos nun ámbito fronteirizo entre a danza e o teatro físico onde as intervencións e as manifestación se cruzan e conflúen en espectáculos innovadores e de profunda emoción.

Pina Bausch e Lloyd Newson. O teatro na danza, a danza no teatro físico Alfonso Rivera [Recibido, xullo 2011; aceptado, outubro 2011] : adestramento corporal, danza teatro, movemento, narrativas corporais, teatro físico. abstract The relations between dance and theatre, the confrontation between both of them and the mutual influence generates a deep exchange and crossbreeding in the material, formal and of contents, establishing a new and controversial field of analysis on new scenic narratives. In this sense both the work of the choreographer Pina Bausch and the work of the director Lloyd Newson are situated in a liminal area between dance and the physical theater where the interventions and the practical examples are crossed and converge in innovative performances of deep emotion. Looking for reality, no more ballet slippers. [Na procura da realidade, non máis zapatillas de ballet]. Reinhild Hoffmann A expresividade do corpo é unha capacidade común valorada tanto nos ámbitos da danza coma nos do teatro. Na danza, a composición artística baséase no uso plástico da corporalidade, e no teatro, o corpo, en tanto que presenza física do actor, materializa o acto comunicativo e convértese nun elemento que produce significantes xestuais e mais espaciais. Do mesmo xeito que no século XX asistimos a unha serie de movementos teatrais que non se conforman simplemente con pór en escena un texto literario senón que buscan un novo emprego do corpo no que se deu en chamar unha corrente corporeísta, na danza tamén podemos observar unha serie de tendencias que non se conforman co xesto baleiro nas súas execucións senón que tratan de encher as súas imaxes con contidos. A relación do teatro coa danza, a confrontación entre ambos e a mutua influencia xera un profundo intercambio e mestizaxe no material, formal e de contidos, estabelecendo un novo e controvertido campo de análise sobre novas narrativas escénicas. Situámonos xa no ámbito fronteirizo entre a danza e o teatro físico, onde as intervencións e as manifestacións se cruzan e conflúen. O termo danza teatro é case tan difícil de circunscribir e deliñar como o campo de acción do teatro físico. Se nos aproximamos ao ámbito da danza europea do século XX podemos identificar historicamente dous fenómenos opostos. Por unha banda, a danza busca emanciparse do realismo teatral e loita por definirse como arte independente e como arte da forma corporal no espazo. E por outra, xorden iniciativas que buscan unha vinculación co real, cun cariz de crítica social e política. Ambas as tendencias, a purista do xesto, que se inscribe no espazo sen unha pretensión discursiva, e a dramática, cargada de significacións e contidos, mantéñense dende principios de século e ambas pretenden romper o conservadorismo da danza clásica. Desta forma podemos falar dunha tendencia de danza abstracta, e outra de danza dramática, sendo esta última a que emprega un sentido máis teatral da posta en escena. Situámonos entón nunha liña de danza teatro relacionada co tanztheater (danza teatro) e ausdruckstanz (danza expresiva), a danza expresiva alemá. Ambos os termos teñen as súas raíces no período convulso e delirante polo que atravesou Alemaña entre guerras e que se manifesta de forma orixinal na tensión dramática dunha danza que propón un universo de relacións complexas máis que unha mera representación dunha danza máis lírica. Introdúcese de forma atrevida a ruptura cos canons estéticos do movemento fermoso, rescatando a autenticidade e o impacto do xesto feo. Como ocorre tamén noutras artes do momento, deféndese unha beleza que se rebela ás esixencias dos canons formais. Trátase de lexitimar unha orixe do xesto baseado na expresión subxectiva dos procesos anímicos e as vivencias do intérprete, así como unha loita cos elementos externos. Mentres o ballet ten o seu cordón umbilical na Rusia do século XIX, unha procura das fontes da danza teatro lévanos aos comezos do século XX na Alemaña do tanstheater de Mary Wigman, Rudolf von Laban e Kurt Joos, e varias décadas despois á forte influencia da práctica de Pina Bausch e o Wuppertal Dance Theatre. Até a nova onda de danza teatro, ou tamén denominada dance performance, para Murray e Keefe (2007: 76) o paradigma dominante da danza teatro occidental foi marcado polas condicións culturais: A danza europea do século XX reta a hexemonía da danza como movemento codificado, tecnicamente realizado, fluído e sen texto. Aquí, tanto o virtuosismo técnico (e banalidade narrativa) do ballet, e o formalismo estético da danza moderna se (des)integra no teatro, arte en vivo, performance, instalación e son. Aquí, nun principio, a danza loita por encontrar un diálogo coas convencións teatrais e particularmente cos principios do teatro brechtiano, pero máis tarde esta conversación se focaliza cara a marcos máis relacionados coas prácticas da arte contemporánea visual que cos imperativos do drama e o teatro. Aquí, a exaltación purista da forma e o esteticismo é subvertido, dando paso ao credo articulado por Pina Bausch, Lloyd Newson e outros moitos artistas da danza teatro que afirmaban: non estou interesado en como se move a xente, senón en que é o que os move. Neste territorio da danza teatro, Murray e Keefe sinalan que podemos atopar as seguintes características: performer -bailarín como autor creador cunha certa afirmación dun contido político, traballando estruturas que buscan conectar co real (tempo real, esgotamento real) e un xogo escénico (fronte ao virtuosismo técnico) que parte de formas de movemento que son persoais ao artista. A consecuencia disto xorde o rexeitamento ante a pregunta: isto é danza ou é teatro? Sen dúbida existe un lugar privilexiado á hora de destacar a influencia que Pina Bausch exerceu non soamente sobre a danza e o teatro danza, senón sobre o panorama xeral do teatro físico e visual e a performance contemporánea. E aínda que resulta sorprendente que un director/coreógrafo como Lloyd Newson recoñecese a influencia de Bausch durante os anos emerxentes da súa compañía DV8, máis aínda o é a forte presenza que o traballo da coreógrafa alemá puido producir sobre figuras do talle de Peter Brook, Simon Mc Burney, Lles Ballets C da B, Jérôme Bels, Xavier lle Roy, A Ribot ou Jonathan Burrows. Pero para arrincar cunha análise sobre o traballo de Pina Bausch e de Lloyd Newson débense pór en relevancia as súas respectivas reaccións contra a abstracción e o formalismo circunscritas dentro dos territorios da danza moderna. Tanto Bausch, como máis tarde Newson, estaban reaccionando apaixonadamente conforme á posición exemplificada polo coñecido Non Manifesto de Yvonne Rainer sobre a danza moderna, no cal afirma: Non ao espectáculo non ao virtuosismo non ás transformacións e á maxia e ao facer. Non á crenza no glamour e transcendencia da imaxe da estrela non ao heroico non ao antiheroico non ás imaxes lixo non á involucración do intérprete ou espectador, non ao estilo, non ao amaneirado non á sedución do espectador polos ardides do intérprete non a emocionarse ou ser emocionado (Rainer, 1965: 178). Rainer é coñecida pola súa nova aproximación á danza. Rainer toma o corpo máis como unha fonte de infinitas variacións de movemento que como un provedor de emoción ou drama. Interésase máis polas relacións humanas, afastándose do recurso de intentar contar unha historia narrativa. Moitos dos elementos empregados por ela, tales como repetición, patróns, tarefas e xogos, máis tarde convertéronse en características da danza moderna. Por outra banda, Rainer tamén destaca polo seu interese en mesturar actuacións en directo con audiovisuais. Como vemos, a influencia de Rainer foi decisiva dentro das novas formulacións da danza moderna e deixou unha profunda pegada en creadores contemporáneos e posteriores. Pola súa banda, Pina Bausch tamén comezou con controversia. En 1973 foi nomeada directora de danza dos teatros de Wuppertal e o traballo que por aqueles anos estaba desenvolvendo, unha mestura entre danza e teatro, era totalmente estraño ao seu novo berce. Pero de onde saíra unha artista así? Esta artista alemá nacida en plena Segunda Guerra Mundial (1940) empeza a destacar na danza á temperá idade de catorce anos, sendo dirixida xa por Kurt Jooss en Essen. Cinco anos máis tarde voa a Nova York, con só dezanove anos. Segue alí os seus estudos na Julliard School e baila no Metropolitan e na New York City Opera, influenciada por Martha Graham e polas teorías de Yvonnne Rainer. Nos seus espectáculos, os intérpretes non soamente bailaban, senón que falaban, cantaban, e nalgunhas ocasións choraban ou até rían. Con todo, este estraño traballo consagrouse rapidamente. As sementes plantadas en Wuppertal floreceron nunha revolución que redefiniría a danza en todo o mundo. A danza teatro evolucionou nun xénero independente, inspirando a coreógrafos de todo o mundo e influíndo sobre o teatro e o ballet clásico. O seu éxito global pode ser atribuído ao feito de que Pina Bausch converteu nunha necesidade universal o tema central do seu traballo: a necesidade de amor. Até este punto desenvolveu unha forma artística que incorporaría unha gran variedade de influencias culturais. Nas súas constantemente renovadas propostas poéticas, Bausch investigou aquilo que nos achega á necesidade de amor, e aquilo que nos afasta diso. O seu universo teatral non busca ensinar/educar, senón que xera experiencias. Crea un universo impulsado por imaxes de paisaxes interiores en movemento, a exploración dos sentimentos humanos, á vez que nunca renuncia á esperanza de que o anhelo de amor pode chegar a cumprirse. Outra clave esencial no seu traballo, ademais da esperanza, é un compromiso firme coa realidade. As súas pezas fan referencia decote a cousas que todos os membros do público coñecen, e que tamén experimentaron persoal e fisicamente. Durante os trinta e seis anos que Pina Bausch está á fronte do labor da Tanztheater Wuppertal, até a súa morte en 2009, creou unha obra na que o espectador bota unha mirada certeira e espida á realidade. A procura dese xerme interior como orixe do concepto artístico hérdao Pina Bausch do expresionismo alemán de principios de século. Cafe Müller Lánguida, alta e extremadamente delgada, dentro dunha delicada e fina túnica branca como único abrigo, comeza a bailar a impresionante música de Henry Purcell que escolleu para Cafe Müller : The Fairy Queen e Dido e Aeneas. Cos ollos pechados e no medio dun salón baleiro de calor humana, pero con cadeiras esparexidas por toda a escena, a súa imaxe é a viva presenza dun ser humano só, abandonado e desamparado. Pina móvese enfundada nese camisón branco, esquelética como o espectro dun Cristo romántico, os brazos adiantados nunha calada súplica, un indescifrábel tormento solipsista. Pina esculpe o espazo cos seus xestos a modo de paxaro ferido deixando unha triste sensación de soidade, contaxiando angustia e racho. E é que dalgún xeito, Cafe Müller é en esencia pura tristeza, corenta e cinco minutos de pura melancolía transmitida a partir do seu propio xeito de recrear o mundo. A segunda escena arrinca inmediatamente a continuación. Trátase dunha escena que podemos sinalar como unha das imaxes máis emblemáticas do traballo coreográfico de Bausch. Nela Aida Vainieri e Dominique Mercy, destacados membros da Tanztheater Wuppertal, realizan unha conmovedora interpretación. Vainieri, cegamente á deriva polo espazo, detense fronte á presenza de Mercy. Jan Minarik entra pola parte posterior da escena e modifica deliberadamente o abrazo orixinal da parella fronte a fronte nun segundo tableau no que Vainieri é agora sostida nos brazos de Mercy. Con todo, ao afastarse Minarik esta pose descomponse inmediatamente caendo a muller ao chan e regresando ao abrazo orixinal. Minarik volve e repite a serie de xestos para colocar a parella na posición en que Vainieri é sostida nos brazos de Mercy, e sucede o mesmo. Xérase entón unha secuencia en loop que se vai acelerando e aumentando en intensidade. A parella transmite no seu frenético abrazo desesperado a unión, o temor, o terríbel medo a sentirse sós, abandonados a si mesmos, á súa magnética necesidade de amor. Celebran o seu vínculo, a través de desesperados movementos de repetición constante que expón dous corpos extremadamente segmentados a modo de marionetas, coa única diferenza de que os nosos protagonistas posúen unha respiración axitada e vital que só parece descansar no seu abrazo eterno. É importante recordar que, do mesmo xeito que en Cafe Müller, as obras de Pina Bausch non seguen unha estrutura narrativa nin unha progresión lineal lóxica. As súas dramaturxias constrúense a partir dunha serie de episodios, imaxes poéticas e escenas repetitivas. Múltiples accións escénicas simultáneas, imaxes impactantes, a utilización das experiencias específicas dos seus intérpretes como material no proceso de creación, de actividades cotiás levadas á estilización, de textos dirixidos a miúdo directamente ao público e dunha gran selección de músicas no espazo sonoro son elementos que levan a marca recoñecíbel de Bausch e que pasaron a formar parte dun léxico esencial da danza teatro en Europa. Entre os elementos máis significativos do traballo de Bausch con relación ao teatro e o teatral moitos críticos destacaron os seus discursos ao redor do real. Os crus materiais que Pina habitualmente coreografa parten de movementos e xestos da vida diaria, as accións realistas do cotián. Ao mesmo tempo Pina Bausch traballa en escena con material que provén das súas propias obsesións, os seus medos e desexos, a súa vulnerabilidade. Isto lévaa a empregar xestos magoantes nas súas coreografías, espindo unha fantasmagórica intimidade e, ao modo dos expresionistas, as súas obras pobóanse de crueldade e ironía, atravesadas pola fraxilidade humana. Lloyd Newson e DV8 Debemos destacar a importancia do británico Lloyd Newson na identificación e cuñamento do concepto physical theatre, tanto polo conxunto de trazos estilísticos na súa práctica teatral como por xerar un termo orixinal para distanciar o seu traballo do da danza moderna. Á hora de intentar definir que é o teatro físico enfrontámonos ao feito de que unha boa parte do teatro contemporáneo foi denominado “teatro físico”. Trátase dun termo que moitas novas compañías e artistas usaron como parte dunha retórica que aspira tanto a enmarcar a súa práctica como a soar de moda, moderno e atractivo para un público potencial. O termo teatro físico deuse a coñecer nas artes escénicas durante as tres últimas décadas do século XX, caracterizando unha nova tendencia teatral. Acredítase que foi cuñado primeiramente en Inglaterra agrupando unha gama diversa de creacións e manifestacións escénicas incluíndo o mimo corporal, a danza teatro, o teatro de máscara, o clown, o circo moderno, o bodyart e os espectáculos acrobáticos. Esta aparente multiplicidade conceptual do termo deriva probabelmente da condición interdisciplinar dos ámbitos que dalgún xeito o foron incorporando ao seu legado así como da riqueza de linguaxes exploradas por un gran número de compañías profesionais. Unha das características fundamentais que une todas estas manifestacións diversas incluídas baixo o concepto de teatro físico é que todas elas buscan a expresión do intérprete a partir de elementos físicos ou corporais. A débeda con Newson e co traballo exposto pola compañía DV8 sobre o cuñamento do termo physical theatre é directa. De feito a pregunta que é o teatro físico? apareceu como unha constante da compañía e ao intentar definir o seu traballo Newson afirma que o traballo de DV8 Physical Theatre baséase no feito de tomar riscos, estética e fisicamente, romper as barreiras entre a danza e o teatro, e sobre todo, comunicar ideas e sentimentos claramente e sen pretensións. É determinante ser radical aínda que accesíbel, e levar este traballo a un público tan amplo como sexa posíbel. Newson recoñece a Pina Bausch como a súa maior influencia, pero tamén cita personalidades como Anne Teresa de Keersmaeker, Pete Brooks (Impact theatre) e Tim Etchells. As conexións con Bausch podemos atopalas en relación ao Non Manifest de Yvonne Rainer citado anteriormente. Como un dos principios que configuran o traballo de Newson está a afirmación dun desexo por dicir cousas. Esta aspiración está particularmente articulada en resposta ás políticas sexuais da danza moderna e o ballet. A súa preocupación sen complexos por estes contidos son evidentes en traballos tales como Never Again, Dead Dreams of Monochrome Men, Strange Fish e Enter Achilles. Newson argumenta en contra das opresivas políticas de xénero existentes nos zapatos de punta, tutús e arabescos no ballet clásico. Do mesmo xeito que Bausch, Newson regresa nos seus traballos regularmente aos temas sociais construíndo e coreografando a linguaxe física das súas pezas a partir dos individuos cos que traballa. Deste xeito Newson explica: O que me fascina é quen son os intérpretes, e o estilo da compañía variará dependendo da amálgama deses intérpretes. Ningún de nós se move da mesma forma: gustaríame recoñecer cales son as diferenzas e o que significan, non as erradicar. É esta aproximación, penso, o que nos permite ver e comprender individuos en lugar de formas (Newson, 1998: 110). Desta forma podemos sinalar como características do seu traballo que o material coreográfico xorde de xestos cotiáns e hábitos corporais cos que se estabelece unha exploración en relación ao movemento e o espazo arquitectónico, e a aceptación da sensualidade como recurso dramatúrxico. Se nos centramos no traballo relativo á linguaxe física, observamos que Newson explora, por unha banda, o potencial coreográfico baseado nos comportamentos diarios como accións e xestos, e por outra banda, un repertorio de movementos rápidos e precisos, afastados dos manierismos típicos da danza. Particularmente nos seus primeiros traballos, o de Newson contén un amplo repertorio de caídas, saltos, agarradas e viravoltas espectaculares a miúdo interpretados nun ritmo trepidante. Este tipo de habilidades esixe un alto adestramento físico por parte dos intérpretes que traballan nos seus espectáculos. Con todo, a diferenza de gran parte da danza moderna e contemporánea dos anos setenta e oitenta, estas enerxéticas e arriscadas peripecias técnicas están ao servizo dun contexto sociocultural e toman unha forma dramática sobre o escenario. O vocabulario coreográfico de Newson non se amosa como un material de exhibicionismo técnico nin como unha expresión dunha abstracción matemática. Con todo, Newson explica o emprego algunhas das estratexias no proceso de creación de coetáneos, coreógrafos e creadores que recorren a elas con propósitos diferentes: Fixen talleres con Twyla Tharp, Cunningham e Cage soamente utilizando fórmulas matemáticas para crear movemento, utilizando progresión, inversión ou posibilidade aleatoria. E utilizo eses procesos en si, son soamente un medio de atopar ou estruturar o material. Moita xente en danza está a traballar con fórmulas e non importa como é iso de intricado, a min sempre me parece vacuo e baleiro (Murray e Keefe, 2007: 83). The Cost of Living Esta magnífica peza foi concibida por Lloyd Newson en 2004 e realizada tanto nun formato de espectáculo en directo como nunha versión en vídeo. En España os espectadores puidemos gozar da montaxe no Teatro de Madrid no outono de 2007. Nela atopamos un bo exemplo de espectáculo no cal o corpo e os seus movementos son tomados como vehículo narrativo, como instrumento prioritario para contarnos unha determinada historia polas peripecias dun grupo de personaxes que parecen saídos dun circo moderno. The Cost of Living está ambientada en Cromer, pequena cidade pesqueira na costa do condado británico de Norfolk. O peirao desta cidade durante a tempada de verán resulta un destino atractivo polos seus múltiples espectáculos de entretemento. É xusto aquí onde arrinca a peza. Atopámonos ante seis actores vestidos de pallasos e levando unhas carautas de plástico que realizan un espectáculo de rúa baseado nunha coreografía de repetitivos e xeométricos movementos de cabeza. Eddie, un dos nosos protagonistas, atópase aburrido deste traballo e durante a representación do número de rúa reflexiona sobre o sentido de facer todo isto, e se alguén, talvez Deus, os observa. Rompe a secuencia de movementos e logra desfacer o espectáculo. Un elemento sorpresivo acontece cando vemos saír da caixa o seu amigo Dave, un actor/ bailarín sen pernas. Na seguinte escena os nosos protagonistas Eddie e Dave, aburridos no seu cuarto, asómanse á fiestra e descobren dúas mozas bailando na rúa. Interésanse polo que están facendo e cando deciden baixar a bailar con elas resulta que desapareceron. Aquí comeza unha peculiar relación entre Eddie e Vivien. Esta relación será exposta ao longo da peza onde veremos como se atopan unha noite nunha discoteca. O exceso de enerxía sexual maniféstase en Eddie por medio dunha serie de frenéticos saltos curtos e rápidos, ao principio xunto ao seu amigo Rowan, e máis tarde fronte a Vivien. Ese tipo de fisicalidade na relación entre ambos amósanos o tipo de atracción animal que senten un polo outro. Logo desa noite, Eddie e Vivien comezan a saír. Aos poucos revélasenos que Eddie ama unha Vivien diferente. É dicir, que ten unha imaxe distinta dela na súa cabeza e gustaríalle que Vivien se comportase doutro xeito para encaixar co ideal de moza que ten. Esta diferenza de expectativas está estupendamente definida na escena na que Eddie lle presenta a Vivien ao seu amigo Rowan. Eddie pídelle a Vivien que conte o divertido chiste de onte e que baile espectacularmente tal e como fixo o día anterior. Eddie matiza fronte ao seu amigo que en realidade onte ela bailaba moito mellor e o seu chiste era máis gracioso. É este conflito esencial o que os leva a separarse definitivamente. Paga a pena destacar unha das escenas finais da peza, na cal, por medio dunha triangulación de miradas furtivas entre Eddie, Vivien e unha moza loura no fondo, comprendemos a situación de desengano e celos entre a parella. Unha vez máis nesta escena as imaxes son máis elocuentes que as palabras. Outro dos temas nucleares da peza vén da man de Dave, o excepcional bailarín sen pernas. Dende a súa aparición ao principio da peza até o final, Dave reta o espectador a cuestionarse como nos sentiriamos se nos atopásemos na súa situación. Na escena da discoteca, Dave realiza un solo de danza co cal pretende seducir unha moza imaxinaria. Dave utiliza as súas mellores armas de sedutor para relacionarse cunha moza que finalmente resulta ser só unha fantasía, e termina por marchar só ao baño, mostra da dramática soidade do noso personaxe. Noutra escena posterior, Dave atópase sentado nun parque e un tipo cunha videocámara na man achégase e comeza a facerlle preguntas. Trátase dunha escena con gran tensión, xa que son preguntas moi directas e desagradábeis como: que pasou coas túas pernas, naciches así ou cortáronchas? Tes ano? Como vas ao baño? Pódeste masturbar? Que é esa chepa que tes nas costas? Culpas a Deus por nacer? Tes amigos? Estiveches algunha vez nunha pelexa? Se queres podes golpearme primeiro, despois golpeareite eu. Porque es un home, verdade?, confías en min? Porque eu non confío en ti? O feito de que non se nos ensine o rostro do home gravando coa cámara subxectiva fainos identificar esas preguntas cunha mentalidade xeneralizada de indiferenza e desprezo por parte da sociedade cara a persoas como Dave. Logo desta secuencia podemos gozar dunha impactante escena na cal aparece un grupo de intérpretes camiñando sobre as súas mans detrás de Dave e a modo de coro. Por uns momentos toda a humanidade está de parte de Dave, bailando ao seu son e camiñando pola vida co esforzo dos seus brazos. Pois todos nós posuímos dun xeito ou doutra un handicap, xa sexa físico, mental ou moral. Ao dar a volta o home da cámara e mirar cara atrás descubrimos que se trataba dunha fantasía de Dave e que en realidade se atopa só. A terceira das historias reflectidas nesta peza remítenos a Rowan, un mozo serio e introvertido cuxa soidade se manifesta por medio dunha secuencia de movemento codificada. Paga a pena destacar dentro da peza unha excitante escena na cal Rowan se retira a unha ruela cun equipo portátil de música e realiza a súa particular secuencia de movemento, pero a medida que a música avanza a súa secuencia evoluciona dun xeito catártico até se converter nunha danza explosiva e vitalista pola ruela. É nese momento cando se atopa con Tanja, unha moza que vive unida ao seu hulahoop. O aro convértese nun elemento esencial que caracteriza a personaxe de Tanja, resumindo a súa esencia por medio desta habilidade circense. No encontro entre Tanja e Rowan existe certa atracción, pero a natureza distinta de Tanja fai que os intentos de Rowan por abrazala queden truncados. Esta relación evoluciona ao longo da peza, até que case ao final, Tanja é acosada por uns mozos no peirao, e ela deféndese usando de forma violenta as súas habilidades co aro. É logo deste encontro cando Rowan senta ao seu lado, cóllense da man e camiñan xuntos compartindo o aro. Sen dúbida é agora cando por fin falan o mesmo idioma e os seus sentimentos orbitan ao redor dun mesmo centro. Finamente, podemos destacar a amizade como un dos alicerces conceptuais de The Cost of Living. Na derradeira escena Eddie e Dave, tombados nunhas hamacas fronte ao mar, reflexionan sobre a forma en que unhas persoas pagan polos erros das outras e fantasían sobre a idea de viaxar a México. Dave móntase sobre a parte posterior da pelve de Eddie mentres este se agacha cara a diante e camiñan xuntos. A potentísima imaxe lateral de ambos é como se Dave encaixase perfectamente na metade superior de Eddie e xuntos fosen unha única persoa. En parte un filme de danza, en parte un drama, esta creación da compañía DV8 é unha combinación de diálogos e un xeito non convencional de aproximarse ao movemento. Newson aproveita extraordinariamente os vocabularios físicos e as habilidades técnicas dos seus bailaríns ao servizo da dramaturxia, pero faino dentro dun proceso máis relacionado co teatro de creación (devising theatre) que coas estruturas convencionais da danza contemporánea. Por exemplo, as estruturas e dinámicas do contact improvisation –un dúo que leva en encontro mutuo dos bailaríns, peso compartido, movemento corealizado, fluxo colectivo a modo de coro– son aquí empregadas dentro dunha carga metafórica ao servizo dos contidos. O material derívase a partir de improvisacións conducidas dende o comportamento característico de cada un dos intérpretes, en lugar de patróns coreográficos abstractos. Esta forma de utilizar o material de movemento xurdido dun vocabulario persoal do intérprete aproveitando as súas habilidades técnicas adquiridas por medio de anos de adestramento, aproxímanos a un código excepcional de linguaxe contemporánea e virtuoso ao mesmo tempo. Newson, o confeso admirador de Bausch, xoga neste espectáculo ao contraxeito en relación cos patróns estabelecidos: harmoniza os movementos dunha intérprete fisicamente perfecta cos doutra cuxo corpo que está fóra do canon, faille sitio a unha artista de hulahoop, realiza unha parodia dos realityshows, implica o público criticamente dende o principio e fai de David Toole, un bailarín sen pernas, a estrela do espectáculo. Con iso dinamita os clixés e elabora un paradoxo elocuente: crea beleza co que ninguén a priori desexaría ver. A música, a estética, a posta en escena, unha historia de amizade, superación, valores e vida narrada fundamentalmente a través dunha precisa linguaxe corporal contáxianos unha sensación de beleza, de pracer e de profunda emoción. Todas as historias paralelas que conforman a obra, tratan sobre como nos avaliamos a nós mesmos e a outras persoas. Dalgún xeito, esta magnífica peza fai asomar a pregunta de canto vale unha vida, ao mesmo tempo que expón unha extraordinaria forma de explorar novas narrativas que difuminan os campos do teatro e a danza. Newson e Bausch, dous exemplos dunha danza teatral, dúas caras dunha mesma moeda, dous xestos comprometidos coa esencia humana que tomaron o movemento, no seu sentido máis amplo e esencial ao mesmo tempo, como a súa linguaxe poética vital. Danzade intérpretes, danzade! Alfonso Rivera Escola Superior de Arte Dramática de Galicia

Realízase unha revisión da tipoloxía fitosociolóxica das formacións arboradas dominadas por especies do xénero Quercus existentes no extremo setentrional de Galicia e o NW de Asturias a partir da revisión da información existente e da aportada nunha mostraxe de 183 novas localidades. Aínda que se mantén a inclusión dos bosques maioritarios deste territorio na asociación Blechno spicantQuercetum roboris, reinterprétase o número e xerarquía das unidades de rango inferior (subasociacións, variantes, facies, fases) neles identificadas. Ademáis, dase a coñecer a existencia de carballais termófilos galaicoportugueses (as. Rusco aculeatiQuercetum roboris) en diversas localidades da área de estudo situadas entre a desembocadura do Río Eume (A Coruña) e O Valadouro (Lugo), así como a de reboleiras con carballo (as. Lonicero periclymeniQuercetum pyrenaicae) nas cunca media e alta do río Eo, diversos tributarios pola esquerda do Río Navia e no tramo medio do Río Narcea. Por último, considérase necesario aportar máis datos para clarificar a entidade sintaxonómica dos carballais existentes ao longo das cuncas altas dos ríos Miño, Mandeo e Tambre. A reinterpretación proposta eleva de un a tres (catro?) a variedade de asociacións de bosques de quercíneas mesófilas existentes na área de estudio, o que supón un considerable incremento da diversidade fitocenótica proposed for the most widespread oakforests in the study area belonging to the association Blechno spicantQuercetum roboris. In addition, galaicoportuguese thermophillous oakforests of the association Rusco aculeatiQuercetum roboris were identified in the strech from Eume stuary (A Coruña province) to O Valadouro valley (Lugo province), mainly on sunny slopes, and pyrenean oak - dominated forests of the association Lonicero periclymeniQuercetum pyrenaicae were recognised along middle and high watersheds of the rivers Eo, Navia and Narcea. The phytosociological status of the oak forests present in the headwaters of Miño, Mandeo and Tambre rivers still remains uncertain since they lack at all of the characteristic hygrophylous and thermophilous plants of above mentioned associations. These results raise from one to three (four?) the number of mesophillous oakforests associations recognised in the study area which constitutes a remarkable increasing of its arboreal vegetation diversity. arbórea recoñecida nesta unidade bioxeográfica.

Cantábrica (cf. BraunBlanquet 1967, Navarro 1974, Álvarez Artigo Manuel Antonio Rodríguez Guitián Aportacións sobre a tipoloxía e composición florística dos bosques mesófilos de quercíneas do occidente da Cornixa Cantábrica (NW Ibérico) carballais · reboleiras · fitosocioloxía · reinterpretación · Galicia · Asturias · NW España Introducción e obxectivos Os bosques dominados por especies caducifolias e marcescentes do xénero Quercus L. teñen unha ampla distribución ao longo dos territorios temperados noribéricos e son un elemento fundamental da paisaxe nas áreas con unha influencia antrópica menos severa. A pesar de elo, o coñecemento detallado da variabilidade florística e do ambiente ecolóxico no que crecen estes bosques dista moito de ser homoxéneo dentro da área xeográfica comentada. Así, mentras se dispón de abundante información para a parte centrooriental da Cornixa Manuel Antonio Rodríguez Guitián Departamento de Produción Vexetal. Escola Politécnica Superior de Lugo. USC. Campus Universitario s/n, 27002Lugo. Email: [email protected]. Rodríguez 1976, Loidi Arregui 1983, Lastra Menéndez 1989, Herrera Gallástegui 1995, Loidi Arregui et al. 1997), ésta limítase a pouco máis de 80 inventarios florísticos publicados en pouco máis de media ducia de traballos na parte occidental. Ademáis, a información florística aportada é difícil de valorar, xa que foi obtida seguindo metodoloxías diversas e facendo uso de superficies de inventario altamente heteroxéneas, que oscilan entre os 60 e os 500 m 2 (cf. Tüxen & Oberdorfer 1958, BraunBlanquet 1967, Bellot 1968, Losa Quintana 1973, Díaz González 1975, Castroviejo Bolivar 1988, Izco et al. 1990, Mayor & Fernández 2007). Da análise das referencias máis recentes sobre esta temática desprendese unha gran uniformidade nos carballais acidófilos presentes no extremo occidental cantábrico, pois segundo Izco et al. (1990) todos eles se incluirían na asociación Blechno spicantQuercetum roboris, dentro da que se contemplan catro subasociacións (táboa 1). Non obstante, Losa Quintana (1973) interpretou, a partir das súas observacións na cunca baixa do Río Eume, que cara ao seu límite occidental, estes bosques tenden a posicionarse nas ladeiras avesías mentras que nos tesos e vertentes soalleiras se verían reemplazados por carballais de carácter máis heliófilo, pertencentes á asociación termomesotemperada galaicoportuguesa Rusco aculeatiQuercetum roboris, de caracter máis helioxérófilo. Sen embargo, Izco et al. (1990) non aportan conclusións clarificadoras a este respecto. Máis aló dos límites establecidos para a área bioxeográfica comentada, os bosques de quercíneas mesófilas existentes pertenecerían a outras comunidades arboradas. Nos territorios costeiros e interiores a baixa altitude situados ao S da desembocadura do Río Eume e ate o pedemonte da Dorsal Galega, os bosques de Quercus presentarían un carácter netamente termófilo e se incluirían na asociación Rusco aculeatiQuercetum roboris (Izco 1987, RivasMartínez 1987), dentro da que se teñen diferenciado dúas subasociacións: violetosum rivinianae (típica) e quercetosum suberis (Amigo et al. 1998). Pola súa parte, ao longo da cabeceira do Río Miño, os carballais da BlechnoQuercetum roboris contactarían cos galaicoportugueses supratemperados da MyrtilloQuercetum roboris (Izco 1987, RivasMartínez 1987), mentras que na cunca media e baixa do Río Navia o farían coas reboleiras con carballo da asociación Lonicero periclymeniQuercetum pyrenaicae (RivasMartínez et al. 2002). Estes últimos bosques serían sustituídos nas áreas montañosas das cuncas asturianas dos ríos Aviouga, Íbias e Narcea polos carballais albares e reboleiras das asociacións Luzulo henriquesiiQuercetum petraeae, Linario trornithophoraeQuercetum petraeae e Linario triornithophoraeQuercetum pyrenaicae (cf. RivasMartínez 1987, RivasMartínez et al. 2002)(táboa 1). Por último, na mitade centrooccidental da área de estudio, os faiais acidófilos da asociación Saxifrago spathularidisFagetum sylvaticae a miudo establecen contacto inferior na secuencia catenal altitudinal cos carballais aquí estudiados podendo, en condicións favorables para a faia, formar rodais inmersos dentro deles (Rodríguez Guitián et al. 2003). Os conxuntos de especies características e diferenciais propostos para discriminar todos estes tipos de bosques detállanse na táboa 1. Aínda que nun traballo anterior (Rodríguez Guitián 2005) xa se realizou unha descrición somera das principais características dos bosques existentes no Subsector Cantábrico occidental, a evidencia de que a variedade de formacións arboradas dominadas por especies mesófilas do xénero Quercus dentro deste territorio bioxeográfico é maior do que ate o momento se viña admitindo levounos a plantexar unha revisión da súa tipoloxía co obxectivo de afondar no coñecemento da variabilidade territorial que este conxunto de bosques presenta no ámbito xeográfico comentado. Área de estudio Á área de traballo comprende básicamente os territorios cántabroatlánticos que se extenden entre as desembocaduras dos ríos Nalón (Asturias) e Eume (A Coruña) que, desde o punto de vista bioxeográfico se inclúen íntegramente dentro do Subsector Cantábrico occidental na denominación de unidades bioxeográficas proposta por Rodríguez Guitián & RamilRego (2008) coincidente, a grandes rasgos, co Subsector GalaicoAsturiano definido por RivasMartínez (1987) e os distritos Galaico Septentrional, Asturiano Septentrional e Lucense na terminoloxía de Vázquez & Díaz González (2005)(figura 1). As principais características climáticas deste territorio (elevada nubosidade e baixa estacionalidade da precipitación, cun aporte estival relativamente elevado e baixos índices de continentalidade) debense á súa proximidade ás aguas mariñas cantábricas e atlánticas e ao efecto barreira que realizan as abondosas cadeas montañosas distribuidas ao largo da área sinalada, aínda que estas tendencias atenúanse lixeiramente, polo seu maior alonxamento do litoral, cara á parte alta da cunca do Río Eo (LugoAsturias) e os tramos medios dos ríos Navia e Narcea (Felicísimo Pérez 1990, IGN 1991). A aplicación da clasificación bioclimática de RivasMartínez (2007) á área de estudio amosa que se trata de territorios con ausencia de seca estival (macrobioclima temperado típico) e cun bioclima maioritario de tipo hiperoceánico (Rodríguez Guitián & RamilRego 2007). Os termotipos representados son o termotemperado (0150 m), mesotemperado inferior (150450 m), mesotemperado superior (450700 m) e o supratemperado inferior (>700 m), mentres que os ombrotipos identificados oscilan entre os tipos subhúmedo superior e o ultrahiperhúmedo. Os tipos litolóxicos dominantes son de carácter silíceo (rochas metamórficas ácidas, granitos, sedimentos detríticos cenozoicos) entre os que, puntualmente, afloran delgados estratos de rochas calías (IGME 1982, 1984; ITGE 1991). O marcado predominio de sustratos pobres en nutrientes condiciona o carácter fortemente ácido dos solos, que soamente se ve rebaixado nos escasos enclaves con afloramentos de rochas carbonatadas (calías, dolomías) e ultrabásicas (serpentinitas) ou en posicións favorables para a acumulación das bases e restos vexetais (partes baixas de 36 ladeira, valgadas, recháns) procedentes das partes elevadas das vertentes no resto dos casos (Álvarez & DíazFierros 1995, Macías Vázquez & Calvo de Anta 1992, 2001). Metodoloxía Tomando como referencia a información dispoñible, realizouse unha selección de inventarios publicados de bosques obxecto deste estudo considerando exclusivamente aqueles nos que a suma da cobertura acadada polas especies do xénero Quercus presentes fose igual ou superior ao 50% da superficie inventariada, descartando, ademáis, aqueles outros que se tiveran recollido en áreas de inventariación de reducida superficie (<100 m 2) ou presentaran un número de especies excesivamente baixo (<10). Tamén foron descartadas as mostras de bosques nos que os Quercus e Fagus sylvatica, sendo as especies arbóreas dominantes, acadan valores de cobertura semellantes. A distribución xeográfica das localidades seleccionadas serviu de base para a realización de novas tomas de datos nas áreas carentes de información seguindo a metodoloxía fitosociolóxica sigmatista (Braun37 Fagus sylvatica, Quercus robur, Blechnum spicant, Saxifraga spathularis, Avenella flexuosa, Sorbus aucuparia * Táboa 1.- Taxóns discriminantes (característicos e diferenciais *) propostos por distintos autores para diversos tipos de bosques presentes no extremo NW ibérico (adaptado de Pinto da Silva et al. 1950; Tüxen & Oberdorfer 1958; Izco et al. 1990, Díaz González & Fernández Prieto 1994a; Amigo et al. 1998, Pulgar 1999, Rodríguez Guitián et al. 2003 e Rodríguez Guitián 2006). Na discusión dos resultados utilízanse os acrónimos de comunidades que figuran entre paréntesis Blanquet 1979). A procedencia e localización precisa dos inventarios utilizados amósase no Anexo I que figura ao final deste traballo. Como criterio xeral, na nomenclatura botánica seguíronse as propostas de Flora ibérica (Castroviejo 19862007) para os grupos publicados nesta obra e os de Flora Europea (Tutin et al. 19641980) no resto. Non obstante, debido aos avances experimentados na taxonomía vexetal ao longo das últimas décadas e a disparidade de criterios empregados polos autores das diversas referencias bibliográficas empregadas, realizáronse diversas adaptacións nomenclaturais que atinxiron aos xéneros Hedera (en todos os casos as citas de H. helix foron consideradas como H. hibernica seguindo a Sahuquillo et al. 2001), Polypodium (todas as presenzas foron asimiladas con Polypodium vulgare), Asphodelus e Rubus (nestes últimos casos a determinación realizóuse a nivel de xénero, Asphodelus sp. e Rubus sp., respectivamente). Coa información florística recopilada elaborouse unha base de datos á que se lle engadíu información relativa á situación xeográfica das localidades inventariadas (coordenadas UTM), aspectos topográficos (altitude, pendente, orientación, posición topográfica), atributos estruturais (altura dominante e cobertura por estratos), litoloxía e caracterización bioclimática. Este último conxunto de datos calculóuse para cada unha das localidades inventariadas utilizando os gradientes establecidos por Rodríguez Guitián (2004) mediante regresión lineal entre a altitude e os valores dos índices Ic (índice de continentalidade), Itc (índice de termicidade compensado) e Io (índices ombrotérmicos) propostos por RivasMartínez (2007) determinados a partir dos datos proporcionados por unha rede de 113 estacións meteorolóxicas distribuídas ao longo da área de estudio e territorios limítrofes. No plano fitosociolóxico, as discusións realízanse tendo en conta as referencias bibliográficas previas sobre estes e outros tipos de bosques cos que poden gardar algunha relación, xa sexa de tipo catenal a unha escala local ou ben dentro do contexto bioxeográfico no que se enmarcan. Para axilizar a lectura e comprensión do apartado de resultados e discusión, faise alusión ás comunidades vexetais mencionadas por medio dos acrónimos que se presentan na táboa 1. Resultados e discusión Antes de abordar a discusión sobre a interpretación fitosociolóxica dos bosques estudiados parécenos importante facer algunhas consideracións acerca da presenza neles de varios taxóns arbóreos que teñen sido utilizados por diversos autores para diferenciar determinadas comunidades fundamentados na súa distribución corolóxica. É o caso dos carballais cántabroatlánticos que se diferenciarían dos orocantábricos pola presenza exclusiva nos primeiros de Quercus robur, mentras que Quercus petraea e o seu híbrido co anterior (Quercus x rosacea) serían privativos dos segundos (RivasMartínez et al. 1984a, Díaz González & Fernandez Prieto 1994a, 1994b; Fernández Prieto & Díaz González 1998). Sen embargo, este criterio é claramente discordante co coñecemento desde antigo de poboacións de Quercus petraea dentro do territorio aquí tratado (Losa Quintana 1973, Rigueiro Rodríguez & SilvaPando 1984, Amaral Franco 1990, Vila & DíazMaroto 2002). A distribución confirmada por nós de Quercus petraea e Q. x rosacea (figura 2) é bastante máis extensa da admitida ate o momento e abrangue unha área que se estende de xeito prácticamente ininterrompido polos macizos montañosos que van desde a Serra da Capelada (A Coruña) ata os límites orientais do Subsector Cantábrico occidental coas unidades Ovetense e LacianoNarceense (Asturias), existindo citas desta especie en localidades máis meridionais situadas na cunca baixa do Río Eume (Losa Quintana 1973, Rigueiro Rodríguez 1991). A coexistencia de Q. robur, Q. petraea e Quercus x rosacea na área cantábrica occidental (figuras 2 e 3) é concordante co observado no resto da Cornixa Cantábrica (subsectores SantanderinoVizcaíno e Euskaldún Oriental), donde os tres taxóns poden formar parte de bosques da asociación Hyperico pulchriQuercetum roboris, na que se inclúen carballais hiperoceánicos de carácter acidófilo e distribución termo e mesotemperada (cf. RivasMartínez et al. 1984a; RivasMartínez et al. 1991, Loidi Arregui et al. 1997). Á vista desta información e da aportada na figura 4, na que se amosa o reparto altitudinal de diversas especies arbóreas presentes nas carballeiras estudiadas, a suposta fidelidade de Quercus petraea e Q. x rosacea polos territorios montañosos da Cordillera Cantábrica no seu extremo occidental de distribución, parécenos máis que dubidosa, ademáis de incoherente co que acontece nos territorios cantábricos orientais. Por outro lado, aínda que nalgúns dos carballais estudiados poda darse un claro dominio de Quercus petraea ou Q. x rosacea, estas situacións non deben de confundirse cos carballais albares orocantábricos (táboa 2, columnas 4 e 5), pois nestes están ausentes, entre outras, especies como Q. robur, Castanea sativa, Dryopteris aemula, Athyrium filixfemina, Ruscus aculeatus, etc. Ademáis da presenza dos taxóns do xénero Quercus comentados, nalgúns dos bosques inventariados está presente o rebolo, Q. pyrenaica (figura 2). A cobertura acadada por esta especie varía desde menos do 1% ata o claro dominio no estrato superior (>50% de cobertura). Como no caso dos Quercus anteriormente comentados, diversasreferencias constatan a presenza no oriente cantábrico de Q. pyrenaica dentro das carballeiras da asociación Hyperico pulchriQuercetum roboris, principalmente alí donde este tipo de bosques entra en contacto coas reboleiras meridionais da asociación Melampyro pratensisQuercetum pyrenaicae (táboa 2, columnas 3b e 3d). Tanto neses territorios como nos veciños ovetenses, a aparición do rebolo dentro da área teórica de óptimo para Q. robur interprétase como indicadora dunha menor oceaneidade ou unha maior insolación ou xericidade con respecto ós territorios circundantes (Guinea 1949, 1953; Dupont 1974, Díaz González & Fernández Prieto 1994a, 1994b; Fernández Prieto & Díaz González 1998; Loidi Arregui et al. 1997). Por último, queremos sinalar algunhas cuestións acerca da aparición de Fagus sylvatica nalgúns dos bosques estudiados. Esta árbore ten na actualidade unha distribución relativamente contínua desde a raia cos subsectores Ovetense e AltonarceenseAncarés ata o val do Río Navia, facéndose escasa entre a cunca deste río e a do Eo (cf. Rodríguez Guitián et al. 2001), estando totalmente ausente na metade oeste da área de estudio (figura 5). Sen embargo, fontes documentais (García de Longoria 1798, Guitián Rivera 1995, 1996) e traballos paleobotánicos baseados en análises polínicas (cf. TaboadaCastro et al. 1996, RamilRego & Aira 1992, 1998; RamilRego et al. 2000) establecen a súa existencia ata épocas recentes en áreas máis occidentais e cercanas ao mar. Esto permite afirmar que esta árbore debeu formar parte, ata períodos históricos ou protohistóricos (<2.500 anos), de distintos tipos de bosques en amplas áreas do interior galego e, máis puntualmente, do norte de Portugal, así como nos diversos tipos de bosques presentes no territorio aquí tratado. Como pode observarse na figura 4, esta especie está presente en case todos os intervalos altitudinais considerados, desde prácticamente o nivel do mar até máis de 800 m, cubrindo unha ampla gama de ombroclimas. A faia é unha árbore presente igualmente nas áreas costeiras centroorientais cantábricas, dentro dos bosques da asociación cántabroeuskalduna Hyperico pulchriQuercetum roboris (cf. RivasMartínez et al. 1984a, 1984b; Aseginolaza Iparaguirre et al. 1996, Loidi Arregui et al. 1997), descrita orixinalmente coma un carballal acidófilo dominado por Q. robur (táboa 2). Nestes casos Fagus sylvatica aparecería en situacións de ecotono cos faiais acidófilos cántabroeuskaldúns (Saxifrago hirsutaeFagetum sylvatica) ou en áreas baixas cando localmente se acada unha pluviometría suficientemente elevada. Por outro lado, coñécese a existencia de faiais a altitudes considerablemente baixas (100500 m) ao longo da mitade oriental da área de estudio (Rodríguez Guitián et al. 2003) que teñen continuidade nos territorios litorais e sublitorais ovetenses e cántabroeuskaldúns (Loidi Arregui 1983, Loidi Arregui et al. 1997, Rodríguez Guitián 2006). Estas razóns nos parecen suficientes para plantexar que a faia debe ser considerada como una especie máis integrante do cortexo florístico dos carballais aquí estudiados, cando menos alí onde existan condicións climáticas axeitadas para o seu desenvolvemento, debéndose a súa ausencia actual na mitade occidental do subsector cantábrico occidental á actividade deforestadora antrópica e non a factores ambientais. Interpretación fitosociolóxica segundo os antecedentes existentes En primeira instancia, realizóuse a interpretación fitocenótica das mostras de bosques estudados tendo en conta os criterios florísticos propostos por Izco et al. (1990) e RivasMartínez et al. (2002), obténdose o adscrición dos inventarios en función das combinación de especies diferenciais presentes que se amosa na táboa 3. Como se pode apreciar, o conxunto de inventarios con maior representación (94 mostras, 42, 9%) responden á combinación florística descrita para a asociación BQ, comunidade vexetal na que, até este momento, se veñen incluindo á totalidade de carballais presentes no territorio estudiado. A pesares delo, case a mitade dos inventarios (102 mostras, 46, 5% do total) non cumplen estritamente os criterios florísticos de diferenciación empregados por presentar combinacións florísticas nas que se mesturan especies diferenciais de dúas ou tres asociacións, mentras que ningunha das mostras presenta as especies que no seu día foron propostas para discriminar os carballais da asociación MyrtilloQuercetum roboris (MQ). Por último, un conxunto de 23 mostras (10, 5% do total) carece de todas as especies diferenciais propostas polos diferentes autores. A coexistencia de taxóns diferenciais de unidades sintaxonómicas diferentes no mesmo inventario tamén se observa cando se fai unha análise semellante para as subasociacións descritas dentro da asociación BQ (táboa 4), pois case o 50% dos inventarios que se poderían incluir nesta comunidade amosan a coexistencia de plantas diferenciais de dúas ou tres subasociacións. Estes resultados reflexan unha certa situación de desorde dentro do esquema fitosociolóxico actualmente vixente no que atinxe aos bosques estudiados, podéndose resumir as causas dos desaxustes observados nas seguintes: - a descrición de comunidades e a elección de grupos de taxóns diferenciais baseadas nun número baixo de inventarios. - a existencia de deficiencias no coñecemento da coroloxía de numerosos taxóns, o que acarrea discrepancias entre as diagnoses orixinais das comunidades e o coñecemento derivado de novas observacións. - a descrición de comunidades baseada na presenza de especies de baixo valor diagnóstico en ambientes nemorais, como taxóns heliófilos cuxo óptimo se atopa en matogueiras frecuentes no entorno dos bosques estudiados. - a ausencia de datos sobre comunidades próximas coas que se necesita establecer diferencias florísticas e, como consecuencia, o recurso á comparación con sintaxóns descritos en áreas xeográficas lonxanas, que responden a características bioclimáticas e bioxeográficas ben distintas. - o emprego de criterios non homoxéneos na escolla do rango sintaxonómico a aplicar para as comunidades definidas. Quizás as eivas que conlevan unha maior problemática na aplicación da metodoloxía fitosociolóxica de entre as sinaladas sexan as duas primeiras, en especial cando aparecen de xeito combinado. A descrición de unidades básicas (asociacións) a partir dun número reducido de mostras (inventarios florísticos) é unha práctica que adoita inducir á definición de comunidades vexetais pouco consistentes, tanto no relativo ás súas especies características e diferenciais, como no relativo á súa ecoloxía ou distribución xeográfica, na liña do comentado por Izco (1994). Desgrazadamente, esta situación non se restrinxe ao ámbito de estudo, senón que afecta, en maior ou menor medida, á totalidade de áreas xeográficas nas que se ten aplicado este método de análise da vexetación a escala mundial. Para tratar de paliar esta situación, o Código Internacional de Nomenclatura Fitosociolóxica (Weber et al. 2000) recomenda que a descrición e tipificación das unidades básicas se realice en base a un número mínimo de 10 localidades de inventario, repartidas ao longo dun área xeográfica suficientemente extensa como para que se recolla a variabilidade existente na comunidade e se poda recoñecer unha combinación mínimamente constante de especies características ligadas a unhas certas condicións ambientais ou territorio bioxeográfico. No caso que nos ocupa, o número mínimo recomendado parece claramente insuficiente se se ten en conta a amplitude xeográfica do territorio, que ronda os 7.000 km 2. A ausencia de criterios coherentes e fundamentados á hora de propoñer o estatus sintaxonómico das diversas combinacións florísticas descritas provoca, no caso aquí tratado, dificultades de asignación de inventarios a comunidades debido á coexistencia en moitas das mostras de especies diferenciais que foron propostas con carácter excluinte. Este problema obsérvase tanto a nivel de asociación como de subasociacións, pero é especialmente frecuente con relación aos subsintaxóns tipificados dentro da asociación Blechno spicantQuercetum roboris. En gran medida, esta situación teríase evitado se, en lugar de otorgar un mesmo estatus a algunhas das combinacións florísticas descritas (subasociacións dryopteridetosum aemulae, lauretosum nobilis, pulmonarietosum longifoliae), éstas foran xerarquizadas tendo en cota a amplitude xeográfica e ecolóxica dos factores ambientais causantes das indicadas combinacións florísticas diferenciadas. Así, parece obvio que o grao de termicidade dun territorio debería ter unha consideración de rango xerárquico superior como causa de modificación da composición florística dunha comunidade (diferenciación entre a subas. dryopteridetosum e a lauretosum no caso que nos ocupa) que as modificacións locais debidas á un incremento no contido en bases do solo dentro dun ambiente xeral de pobreza en nutrientes (subas. pulmonarietosum longifoliae). Ademáis, é necesario ter en conta que as causas ecolóxicas que xustifican as variacións florísticas representadas polas subasociacións comentadas non son excluíntes, pois se deben a factores independentes. Esto explica que na práctica, e aténdonos exclusivamente a os factores termométricos e nutricionais, constátase a existencia de bosques cuxa composición florística pode corresponder a catro situacións resultado da combinación dos devanditos factores: bosques termófilos e oligotrofos, bosques termófilos e mesotrofos, bosques non termófilos e oligotrofos e bosques non termófilos e mesotrofos. Sen sairmos da mentada asociación BQ, o caso da subasociación hieracietosum umbellatae destas carballeiras, de distribución exclusivamente ovetense (cf. Tüxen & Oberdorfer 1958, RivasMartínez 1987, Díaz González & Fernández Prieto 1994a), ofrece igualmente unha gran inconsistencia en canto ao seu fundamento florístico. Os seus autores sinalan como especies diferenciais fronte á subasociación típica (dryopteridetosum aemulae) taxóns como Viola riviniana, Potentilla erecta, Hieracium umbellatum e Betula pubescens. Sen embargo, esta suposta segregación florísticoxeográfica choca coa presenza, en maior ou menor medida, de ditas especies nas carballeiras galaicoasturianas analizadas, ademáis de que se trata de taxóns que poden estar ausentes dentro dos carballais ovetenses, como se acredita observando as táboas florísticas publicadas, entre outros autores, por Martínez García et al. (1974) e Navarro (1974)(táboa 2). Por elo estimamos que esta subasociación carece de sustento en base á información actualmente dispoñible. Outro problema diferente o plantexa a escasa representatividade que, ao noso xuizo, ten a escueta táboa de tres mostras que inclúe o inventario tipo da subasociación pulmonarietosum longifoliae destes carballais, definida como unha comunidade situada en “ posiciones de vaguada o de fondo de valle de mayor trofía y frescura de suelo ” (Izco et al. 1990). Aquí atopámonos coa paradoxa de que o seu inventario tipo corresponde fisionómicamente a un abeledo, pois Corylus avellana domina claramente o estrato superior (índice 5.4), mentras que o carballo (Quercus robur) ten unha presencia anecdótica (índice r). Esta estructura distante da dun carballal tamén se aprecia noutro dos inventarios da táboa na que se fundamenta a diagnose desta comunidade, mentras que o terceiro parece axustarse máis ao aspecto que podería esperarse para un bosque da área de estudo que medre nas condicións anteriormente mencionadas. Dificultades de interpretación doutra índole son as derivadas da utilización de plantas cuxo óptimo ecolóxico non se atopa en formacións arboradas como especies discriminantes de tipos diferentes de bosques. Neste caso, o seu valor fitosociolóxico é cuestionable, sobre todo cando se trata de especies de ampla distribución territorial. Esto ocurre cos bosques descritos por RivasMartínez et al. (2002) baixo a denominación de Lonicero periclymeniQuercetum pyrenaicae, que se diferenciarían doutros tipos de reboleiras e carballais pola presencia neles dun conxunto florístico constituído, entre outras especies, por plantas típicas de matogueiras (Cytisus striatus, Daboecia cantabrica, Luzula lactea, Ulex gallii) e microbosques esclerófilos (Arbutus unedo). Moitos destes taxóns teñen, desde a nosa perspectiva, un escaso valor diagnóstico no extremo noroccidental ibérico aos efectos que se lles atribúe, pois se trata de especies que atopan o seu óptimo ecolóxico en formacións arbustivas máis ou menos influenciadas por actividades humanas (lumes periódicos, pastoreo, etc.) e unha distribución xeográfica que sobrarda amplamente a establecida para as comunidades arboradas ás que se pretenden ligar. Problemas semellantes poderían achacarse aos conxuntos de especies diferenciais propostos polos autores mencionados para separar estes bosques dos carballais galaicoasturianos (Galium scabrum, Luzula lactea, Quercus pyrenaica) e galaicoportugueses (Asplenium adiantumnigrum, Avenella flexuosa, Melampyrum pratense, Saxifraga spathularis, Vaccinium myrtillus)(cf. Izco et al. 1990, Amigo et al. 1998). En último lugar, a escaseza de datos sobre as representacións boscosas que establecen contacto coas carballeiras estudiadas cara o limite meridional da parte occidental da área de estudio (Subsector OurensanoLugués), ata o de agora asignadas á asociación MyrtilloQuercetum roboris (cf. RivasMartínez 1987, Izco 1987, Izco et al. 1994, Amigo et al. 1998), dificulta a valoración axeitada das posibles diferencias que poidan existir entre elas. A maioría dos inventarios dispoñibles en territorio galego desta comunidade proceden das montañas limítrofes entre Ourense e o norte de Portugual (serras de Peneda e XurésGerês), moi alonxadas xeográficamente e con condicións climáticas bastante diferentes das da área de estudio, polo que, a priori, poderían presentar diferencias florísticas máis ou menos patentes cos carballais existentes na Terra Chá luguesa. Segundo os autores orixinais deste sintaxón (Pinto da Silva et al. 1950), Vaccinium myrtillus, Rubus lusitanicus, Galium rotundifolium, Laserpitium thalictrifolium, Eryngium juressianum e Picris longifolia permitirían diferenciar este tipo de carballeiras de distribución supratemperada das termomesotemperadas dos pertencentes á asociación RuscoQuercetum roboris, criterio que manteñen a grandes rasgos diversos autores posteriores (Dantas Barreto 1958, Izco et al. 1990, SilvaPando 1991a, 1991b, 1991c; Pulgar Sañudo 1999). A estas especies poderíase engadir, seguido a Izco et al. (1990), Anemone trifolia subsp. albida, herba nemoral cuxo límite setentrional coñecido sitúase na metade sur da Dorsal Galega. Aínda admitindo este conxunto de especies diferenciais, a composición florística dos escasos inventarios que se posúen de áreas lucenses próximas ao territorio aquí estudiado (cf. Izco et al. 1994) non permite a súa identificación clara coas carballeiras supratemperadas galaicoportuguesas da asociación MyrtilloQuercetum roboris, manténdose, polo de agora, a incógnita sobre a súa identidade fitosociolóxica. Necesidade dunha nova interpretación Todo o comentado ata o momento pon en evidencia a necesidade de revisar os criterios sobre os que se ven fundamentando a interpretación fitosociolóxica dos bosques dominados por quercíneas dentro da área de estudio. Esta reinterpretación debe ter en consideración que os principais factores ambientais que condicionan a composición florística dos carballais estudiados, e que establecen a principal diferencia co resto de bosques de quercíneas do seu entorno, son o forte carácter oceánico do clima e a existencia nos territorios litorais galaicoasturianos dunha humidade ambiental elevada durante a época estival causada pola condensación recurrente de masas nubosas orixinadas no Mar Cantábrico. Estas especiais condicións bioclimáticas reducen considerablemente as taxas de ETP e a demanda hídrica dos vexetais (Carballeira et al. 1983, Martínez Cortizas & Castillo Rodríguez 1996) á vez que permiten que os solos se manteñan frescos e cun contido elevado de agua durante o verán, favorecendo a presenza de certas especies nemorais de carácter higroesciófilo, entre as que destaca un extenso grupo de pteridofitas (cf. Allorge & Allorge 1941, Viane et al., 1987, Amigo & Norman 1993, 1995; Boudrie 1998, Quintanilla & Amigo 1999a, 1999b; Quintanilla et al. 2002). Así, ademáis das especies de fentos propostas por Izco et al. (1990) como diferenciais da asociación BlechnoQuercetum roboris (Athyrium filixfemina, Dryopteris aemula, D. dilatata, Osmunda regalis) poderíanse utilizar para distinguir estes bosques doutros tipos de carballais de carácter máis xérico ou menos oceánico, especies como Dryopteris filixmas, Lastrea limbosperma, Davallia canariensis, Cystopteris fragilis, Hymenophyllum tunbrigense ou Woodwardia radicans. Asemade, poden empregarse cun carácter discriminante semellante algúns taxóns leñosos frecuentes nos claros forestais e matogueiras que se intercalan entre os bosques dos territorios cantábricos occidentais, como Erica mackaiana e Cytisus commutatus, ausentes por completo dos sectores GalaicoPortugués, Galaico interior e AltonarceenseAncarés. Por outro lado, a proximidade ao mar de gran parte do territorio bioxeográfico considerado exerce un efecto modulador das temperaturas ao longo do ano favorecendo a presenza dun importante número de especies termófilas nos bosques estudiados (Rubia peregrina, Smilax aspera, Ruscus aculeatus, Laurus nobilis, Arbutus unedo, Asplenium onopteris, Tamus communis). Sen embargo, estes taxóns xa non aparecen, salvo en enclaves especialmente protexidos, nos carballais de territorios bioxeográficos máis meridionais (subsectores Chairego, Ancarés e Narceense), sometidos a un clima de menor termicidade e maior continentalidade. Por elo, esta vinculación bioclimáticoflorística pode ser utilizada ventaxosamente para discriminar tipos de bosques fisionómicamente parecidos dunhas e outras áreas. Non obstante, este valor diferencial pérdese cando se enfrontan os carballais termófilos galaicoasturianos e os galaicoportugueses da asociación Rusco aculeatiQuercetum roboris. Neste caso, como se pode comprobar analizando a composición florística global da RuscoQuercetum aportada por Amigo et al. (1998)(táboa 2), a diferenciación entre estes dous tipos de bosques ven dada pola presenza/ausencia do grupo de especies higroesciófilas anteriormente comentadas, cuxos biotopos axeitados desaparecen progresivamente en sentido NS ao longo do 48 Golfo Ártabro, cando o ambiente atmosférico estival perde a influencia das néboas e os dias de orballo característicos do N das provincias de A Coruña e Lugo. Tendo en conta o anteriormente exposto, os bosques dominados por quercíneas máis amplamente difundidos nos territorios cantábricos occidentais aquí tratados (Blechno spicantQuercetum roboris) terían como características florísticas diferenciais respecto dos carballais acidófilos galaicoportugueses (RuscoQuercetum e MyrtilloQuercetum) e as reboleiras navianoancarenses mesotermófilas (Lonicero periclymeniQuercetum pyrenaicae) as seguintes: - dominio fisionómico, e a miudo coexistencia en proporcións variables, de diversos taxóns caducifolios do xénero Quercus (Quercus robur, Quercus petraea, Quercus x rosacea); en xeral, Q. pyrenaica está ausente nestes bosques aínda que, en situacións especialmente favorables, pode chegar a ser abundante. - presenza de especies higroesciófilas, entre as que destacan especialmente diversos pteridófitos (Athyrium filixfemina, Blechnum spicant, Cystopteris fragilis, Dryopteris aemula, D. dilatata, Hymenophyllum tunbrigense, Lastrea limbosperma, Osmunda regalis) e taxóns nemorais como Saxifraga spathularis, Luzula henriquesii ou Polygonatum verticillatum. - presenza ocasional de certos arbustos (Erica mackaiana, Cytisus commutatus), frecuentes nas comunidades de sustitución destes bosques, exclusivos dos territorios galaicoasturianos. A partir deste punto, a interpretación fitosociolóxica das combinacións florísticas existentes realizóuse tendo en conta a dimensión ecolóxica dos factores causales das combinaciónos florísticas, na liña do plantexado por Gehu (1998) resultando a correlación entre categorías sintaxonómicas de rango inferior ao de asociación (subasociación, variante, facies, fase) e factores ambientais/aspectos dinámicos que se amosan na táboa 5. Esta proposta difire da planteada por Izco (2004), para quen unha subasociación vexetal pode estar sustentada, a xuizo do investigador, en causas edáficas, topográficas ou ombroclimáticas, con independencia de que o factor causal da diferenciación florística da comunidade en cuestión se manifeste nun ámbito micro, meso ou macroxeográfico. Niste senso, e como xa comentamos, cremos que o criterio que se empregue no establecemento da secuencia xerárquica a utilizar non debe ser arbitrario, senón que debe gardar relación coa importancia que os factores ambientais teñen na modificación florística local das comunidades. Ademáis, dado que os factores que explican a variabilidade florística das comunidades vexetais acadan unhas intensidades e posibilidades de combinación que se poden delimitar con bastante precisión dentro dun ámbito bioxeográfico concreto, a aplicación do esquema de subunidades xerárquicas que se estableza para unha asociación vexetal determinada debería de ser extrapolable ao resto de comunidades homólogas coas cales comparte similar rango dentro do esquema de unidades sintaxonómicas manexado. En consecuencia, para o grupo de bosques aquí tratado estableceuse un primeiro nivel de discriminación entre carballais con forte influencia oceánica (“carballais hiperoceánicos”), ricos en especies higroesciófilas, e outros sometidas a condicións bioclimáticas non favorables para a presenza de ditas especies, xa fose debido a un incremento da continentalidade ou a un descenso apreciable da humidade ambiental durante a época estival. Dentro de cada un destes tipos de bosques poderíanse diferenciar categorías en función da presencia ou ausencia de especies termófilas nos que, á súa vez, cabería distinguir, en función do contido en nutrintes do solo sobre o que se asentan, bosques oligotrofos doutros de tendencia mesotrofa, distinguibles dos primeiros pola presencia de especies neutrobasófilas. Como resultado da aplicación destes criterios, quedarían segregados en primeiro lugar os carballais incluíbles na asociación BQ do resto. Dentro destes bosques de carácter máis marcadamente oceánico propoñemos o mantemento de dúas das catro subasociacións que ata o de agora se viñan admitindo dentro desta asociación: a típica (dryopteridetosum aemulae), carente de especies termófilas, e a de distribución principalmente termomesotemperada inferior (lauretosum nobilis), recoñecible pola presenza de taxóns termófilos, como Asplenium onopteris, Arbutus unedo, Laurus nobilis, Rubia peregrina, Ruscus aculeatus ou Smilax aspera. Dentro destes subsintaxóns considérase oportuno diferenciar dúas variantes, típica (oligotrofa) e con tendencia á mesotrofía. Á súa vez, dentro de cada unha destas variantes, cabería diferenciar sendas facies: típica e heliófila, esta última caracterizada pola presencia de Quercus pyrenaica. Admitido este esquema, non terían cabida as subasociacións pulmonarietosum longifoliae, pois as situacións de maior trofia edáfica interprétanse como variantes, e fagetosum sylvaticae, xa que como se discutíu nun apartado anterior, a presenza da faia nos bosques estudiados non parece estar ligada aspectos bioclimáticos, polo que propoñemos á revocación de ámbaCanto aos bosques que carecen de especies higróesciófilas (29 inventarios), podería plantexarse a posibilidade de que se tratara de mostras que por alguha causa particular (pastoreo ou lumes pretéritos, localización en estacións edafotopográficas especialmente desfavorables para as especies higroesciófilas, representación de estadíos forestais xuvenís ou deficientemente estruturados) presentaran unha composición florística alonxada do que se pode considerar máis frecuente dentro dos carballais máis amplamente extendidos no territorio considerado (asociación BlechnoQuercetum). A interpretación proposta para estes casos tivo en conta, ademáis da súa composición florística, as tipoloxías e combinacións de comunidades relacionadas dinámicamente cos distintos tipos de carballais descritos na área de estudio e territorios limítrofes que se amosan na táboa 6. Segundo esto, o estudo detallado das comunidades non arboradas que se atopan nas inmediacións dos bosques carentes de especies higroesciófilas analizados revela que en todolos casos están ausentes comunidades ligadas exclusivamente aos carballais da BlechnoQuercetum, como as xesteiras da Ulici europaeiCytisetum commutati, as matogueiras baixas da Gentiano pneumonantheEricetum mackaianae e as uceiras da Avenello flexuosaeEricetum arboreae. Daphne gnidium, Rubia peregrina, Smilax aspera ou Laurus nobilis (táboa 2). Non obstante, estimamos necesario profundizar na colleita de información florística neste último tipo de bosques para ratificar esta hipótese. A ubicación sintaxonómica definitiva dos carballais existentes ao longo de parte das cabeceiras da área meridional aquí tratada, entre a comarca de Betanzos e o estremo oriental da Terra Chá, que carecen simultáneamente de especies higroesciófilas e termófilas así como das comunidades leñosas de sutitución ligadas aos carballais da BlechnoQuercetum anteriormente mencionadas, e das que se estudiaron cinco mostras situadas en diversos lugares da cabeceira do Río Miño, queda pendente ate a realización de novos traballos. A súa composición florística fai que, polo momento, sexan difíciles de diferenciar dalgúns existentes no tramo medio do Río Eo que interpretamos como pertencentes á asociación LoniceroQuercetum pyrenaicae ; en cambio, creemos que térmicos da asociación Rusco aculeatiQuercetum roboris, tampouco nos parece axeitado incluilos na asociación MyrtilloQuercetum roboris, tal e como se veu facendo ata o reinterpretación que aquí se propón debe aplicarse á totalidade dos territorios GalaicoAsturianos, área dentro da comunidades arbóreas identificadas neste traballo dentro diferentes combinacións florísticas que se poden encontrar no campo Táboa 6.- Relación entre os tipos de bosques estudiados e os principais tipos de comunidades vexetais leñosas integrantes das súas respectivas series de vexetación. Elaborado a partir de Izco et al. (1990), Díaz Gonzaléz & Fernández Prieto (1994, 1996), Izco (1996) y Amigo et al. (1998). Caracterización ambiental e florística das comunidades de bosque recoñecidas A continuación se describe a distribución xeográfica, o ambiente ecolóxico, a composición florística e estrutura dos tipos de bosques mesófilos dominados por especies caducifolias e marcescentes do Quercus recoñecidos na área de estudio. a) Carballais acidófilos galaicoasturianos hiperoceánicos típicos (Blechno spicantQuercetum roboris subas. dryopteridetosum aemulae, BQd). As características ambientais e florísticas deste grupo de carballais amósanse nas figuras 6a e 6b e nas táboas 8 e 9. Trátase de bosques distribuídos maioritariamente por territorios de bioclima oceánico e hiperoceánico retirados da beira do mar e por altitudes superiores aos 400 m (figura 6a). En coincidencia con este reparto, desenvolvense principalmente dentro dos termotipos mesotemperado superior e supratemperado e baixo ombrotipos húmedo superior e hiperhúmido inferior. No plano fisiográfico, adoitan situarse en ladeiras de inclinanción elevada (terreos escarpados ou moi escarpados na clasificación da FAO) e con exposición variable, aínda que concentrada nas orientacións de compoñente N (figura 6a). A escaseza de bosques en situacións topográficas achairadas e situadas en vertentes soalleiras non debe interpretarse como sinónima de ambientes pouco aptos para este tipo de bosques, senón como consecuencia da deforestación preferente destas posicións para o seu aproveitamento agrogandeiro. Os materiais de partida máis representados neste grupo de bosques son a “alternancia de rochas metamórficas silíceas”, “cuarcitas” e “lousas”, estando tamén presentes sobre rochas graníticas, neises “ollo de sapo”, rochas básicas e sedimentos cenozoicos (figura 6b). Sobre estes materiais litolóxicos desenvólvense principalmente solos cun marcado carácter coluvial e escaso grao de diferenciación (regosoles), se ben en partes baixas de ladeira e pequenos recháns nas vertentes poden atoparse cambisoles e, principalmente nas proximidades de cumes montañosos, solos incipientes (leptosoles). Desde o punto de vista fisionómico, a talla deste conxunto de bosques oscila entre os 8 e os 27 m, situándose a media nos 16, 3 m. A cobertura do estrato superior tende a ser elevada (media do 94, 8 %), aínda que en ocasións descende ata o 60% (táboa 7). As especies arbóreas máis constantes nestes bosques son Quercus robur e Ilex aquifolium, sendo algo menos frecuentes Corylus avellana, Betula pubescens e Sorbus aucuparia. De aparición máis esporádica son Castanea sativa, Quercus x rosacea, Fagus sylvatica, Quercus petraea, Quercus pyrenaica, Taxus baccata, Prunus avium, Ulmus glabra e Fraxinus excelsior. Por baixo das especies anteriores adoitan aparecer Erica arborea, Pyrus cordata e Frangula alnus, sendo moi escaso o espiñeiro (Crataegus monogyna). No nivel inferior, moito máis variable en cobertura que o anterior (20100 %), acádase un promedio elevado de recubrimento do chan (81, 4 %) debido á presencia de numerosas especies de carácter nemoral como Vaccinium myrtillus, Anemone nemorosa, Dryopteris dilatata, D. affinis, D. aemula, Avenella flexuosa, Stellaria holostea, Oxalis acetosella, Saxifraga spathularis, Teucrium scorodonia, Physospermum cornubiense, Polypodium vulgare, Polygonatum verticillatum, Holcus mollis, Hedera hibernica e Lonicera periclymenum, así como algunhas outras incluibles no apartado de compañeiras (Rubus sp., Pteridium aquilinum e, en menor medida, Asphodelus sp., Daboecia cantabrica ou Omphalodes nitida). O número de taxóns presentes neste tipo de carballeiras oscila entre 11 e 41, sendo o valor medio de 23 (táboa 7). Con respecto ao grupo de especies compañeiras, acada por termo medio algo menos do 30% do total de taxóns presentes, se ben este valor pode variar grandemente, entre o 14 e o 53 %. Polo xeral, as especies introducidas non acadan unha significación salientable nestes carballais (máximo de unha especie por inventario), téndose censado nas mostras estudiadas soamente tres especies (Helichrysum foetidum, Pinus pinaster e Prunus laurocerasus). No plano fitosociolóxico, distinguimos neste tipo de carballais dúas variantes: típica e mesotrofa. Esta última diferenciase pola presenza de especies con preferencias por solos máis ricos en nutrientes, características de bosques da orde Fagetalia sylvaticae, como Acer pseudoplatanus, Carex sylvatica, Conopodium majus, Fraxinus excelsior, Helleborus occidentalis, Hypericum androsaemum, Mercurialis perennis, Polystichum setiferum, Primula acaulis, Prunus avium, Pulmonaria longifolia, Ranunculus tuberosus, Sanicula europaea, Scrophularia alpestris ou Ulmus glabra. Nas áreas de topografía máis abrupta, esta variante marca a transición cara aos bosques mixtos de encostas escarpadas e barrancos que dun xeito moi fraccionado se distribúen nos enclaves máis fragosos das masas arboradas autóctonas ao longo da área de estudo (Rodríguez Guitián 2005). En situacións de maior insolación e, polo xeral sobre solos máis areosos ou menos profundos, tanto nunha como noutra variante, pódese recoñecer unha facies heliófila na que o rebolo (Quercus pyrenaica), e as veces o su híbrido con Quercus robur (Quercus x andegavensis), adoitan incorporarse ao dosel destes bosques. b) Carballais acidófilos galaicoasturianos hiperoceánicos termófilos (Blechno spicantQuercetum roboris subas. lauretosum nobilis, BQl). As características ambientais e florísticas deste grupo de carballais amósanse nas figuras 6a e 6b e nas táboas 8 e 10. Os carballais galaicoasturianos termófilos presentan, en gran medida, unha distribución complementaria dos da subasociación típica, e dicir, con preferencia pola banda litoral e áreas interiores situadas a baixa altitude (figura 1). Non obstante, dado que as condicións de termicidade gañan cotas progresivamente superiores coa distancia ao mar, este tipo de carballais ten unha distribución altitudinal máis ampla que os primeiros, oscilando entre os 0350/400 m no sector litoral ata os 700750 m en certas áreas interiores das cuncas do ríos Eo, Navia e Narcea. Este grupo de carballais distribúese maioritariamente por territorios de bioclima hiperoceánico dentro dos termotipos termotemperado superior a mesotemperado superior e baixo ombrotipos predominantemente húmidos (figura 6a). A diferenza dos carballais da subasociación típica, case o 40 % dos termófilos atópase en situacións fisiográficas de ladeira baixa e valgada (figura 6b). Tamén se observa unha maior representación sobre terreos de moi forte inclinación (arredor do 70% dos inventarios sitúanse en pendentes superiores a 25º). De tódolos xeitos, é necesario lembrar que este reparto está moi condicionado coa distribución actual dos bosques na área de estudio e non se debe interpretar como indicativo do seu “óptimo” ecolóxico. As orientacións, aínda que moi variables, tamén amosan un certo incremento nas de compoñente N. Os solos sobre os que se asentan estes bosques manteñen o forte carácter coluvial comentado para os da subasociación típica, predominando os regosoles sobre os cambisoles e leptosoles. Están desenvolvidos nunha maior proporción sobre “alternancia de rochas silíceas metamórfizadas”, observándose unha menor representación das rochas de tipo granítico e lousas (figura 6b). Estructuralmente falando, aquí se reúnen bosques dunha talla igualmente variable (1028 m) pero, polo xeral, lixeiramente superior á dos típicos (17, 1 m de promedio). Tamén os valores de cobertura mínima (70%) e media (96, 4%) no estrato superior son maiores que os rexistrados no caso daqueles. A maior termicidade que se observa nas áreas nas que aparecen este tipo de bosques propicia un importante incremento no número de especies arbóreas presentes. Aínda que as especies máis constantes nestes bosques seguen a ser Quercus robur e Ilex aquifolium, neles gañan en importancia Castanea sativa, Corylus avellana, Crataegus monogyna, Quercus petraea e Quercus x rosacea, mentras que non son raros Laurus nobilis e Arbutus unedo, que están ausentes dos carballais típicos; por contra, Betula pubescens, Sorbus aucuparia e Fagus sylvatica tenden a ser máis raros, mentras que seguen a presentar aparicións moi puntuais Taxus baccata, Prunus avium, Ulmus glabra e Fraxinus excerlsior. Como aspecto curioso neste apartado, merece mención a presenza de Fraxinus angustifolia e Fraxinus oxycarpa nalgúns destes carballais situados en partes baixadas de ladeiras da cunca media do Río Mandeo. Posiblemente, a incorporación local destas especies aos carballais se deba ao seu contacto cos bosques riparios desta zona (asociación Senecioni bayonnensisAlnetum glutinosae), formacións nas que estes freixos son frecuentes (Amigo et al. 1987). Pyrus cordata e Frangula alnus, coa frecuente incorporación de Crataegus monogyna, seguen a ser as principais especies que conforman o nivel arbóreo inferior ao do dosel, mentras que Erica arborea presenta unha apreciable reducción na súa frecuencia de aparición. O nivel inferior presenta un valor mínimo de recubrimento superior ao caso dos carballais típicos (10%), se ben a media é algo inferior á destes (77, 4%). Neste estrato apréciase unha reducción Esta subasociación diferenciase da típica pola presenza dun longo conxunto de especies de carácter termófilo (Arbutus unedo, Asplenium onopteris, Clematis vitalba, Daphne gnidium, Davallia canariensis, Laurus nobilis, Rubia peregrina, Ruscus aculeatus, Smilax aspera e Tamus communis), moitas das cales se comparten coa asociación Rusco aculeatiQuercetum roboris, de distribución maioritaria polas áreas termotemperadas e mesotemperadas inferiores dos territorios galaicoportugueses. As riquezas específicas media e máxima destes bosques (29 e 44 taxóns respectivamente) son superiores ás da subasociación típica e tamén o é o número de compañeiras que adoitan aparecer en cada inventario; non obstante, a proporción destas fronte ao total tende a ser inferior (táboa 7). No relativo a especies introducidas, nas mostras estudiadas desta subasociación somentes aparecen Pinus pinaster e Prunus laurocerasus, este último en maior número de inventarios. Dentro desta unidade fitosociolóxica distínguense, como no caso da subasociación típica, una variante típica e outra mesotrofa, diferenciable da primeira pola presenza de taxóns máis esixentes en nutrientes, como Acer pseudoplatanus, Carex sylvatica, Fraxinus excelsior, Hypericum androsaemum, Lysimachia nemorum, Mercurialis perennis, Milium effusum, Polystichum setiferum, Potentilla sterilis, Primula acaulis, Prunus avium, Pulmonaria longifolia, Ranunculus tuberosus, Sanicula europaea ou Ulmus glabra. Como no caso anterior, esta variante medra nos enclaves de solos ácidos máis ricos en nutrientes dentro do ámbito dos carballais estudiados, sendo o tipo de bosque que se conforma nos lugares de contacto entre os carballais galaicoasturianos e os bosques mixtos de ladeiras abruptas e barrancos existentes nas áreas máis térmicas do territorio estudiado. A presenza de Quercus pyrenaica en situacións soalleiras permite recoñecer, como no caso dos carballais galaico asturianos típicos, unha facies heliófila. c) Carballais galaicoportugueses termófilos (Rusco aculeatiQuercetum roboris, RQv, RQq) As características ambientais e florísticas deste grupo de carballais amósanse nas figuras 6a e 6b e nas táboas 8 e 11. Un total de 14 inventarios, distribuidos por áreas próximas ao litoral entre as cuncas baixas dos ríos Mandeo e Ouro, considéranse incluídos na asociación Rusco aculeatiQuercetum roboris, pois carecen das especies higroesciófilas que caracterizan á asociación BlechnoQuercetum roboris. Tres deles conteñen especies (Arbutus unedo, Daphne gnidium, Rubia peregrina) que se consideran diferenciais da subasociación de máis marcado carácter termófilo desta asociación (subas. quercetosum suberis) mentras que o resto pertencería á subasociación típica (subas. violetosum rivinianae). En conxunto, son bosques de menor talla que os pertenecentes á asociación BlechnoQuercetum roboris (1018 m, media de 12, 4 m), con cobertura no estrato superior que oscila entre o 70 e o 100% e entre o 50 e o 100% no inferior. Sitúanse maioritariamente en partes altas de vertentes fortemente insoladas (orientacións SE a SW) e de elevada inclinación (1040º, promedio de 27º), sobre solos relativamente evolucionados (cambisoles) derivados principalmente de “alternancia de rochas silíceas metamorfizadas”. A diferenza dos bosques dominantes no territorio, Quercus robur adoita compartir o dosel con Quercus pyrenaica, Laurus nobilis e Castanea sativa, perdendo peso neste estrato superior Ilex aquifolium, Corylus avellana e Betula pubescens. Faltan por completo nestes bosques Acer pseudoplatanus, Fagus sylvatica, Fraxinus excelsior, Prunus avium, Quercus petraea, Quercus x rosacea, Sorbus aucuparia, Taxus baccata e Ulmus glabra, sendo escasos Castanea sativa, Betula pubescens e Corylus avellana. Por baixo das árbores dominantes mantéñense Pyrus cordata, Frangula alnus Ulex europaeus, observándose unha notable reducción de Arbutus unedo e da uz blanca (Erica arborea). No estrato inferior predominan as herbas heliófilas (Pseudarrhenatherum longifolium, Pteridium aquilinum, Asphodelus sp., Digitalis purpurea) xunto a matas baixas (Daboecia cantabrica, Erica cinerea) e algunhas especies nemorais relativamente tolerantes á luz (Teucrium scorodonia, Physospermum cornubiense, Viola riviniana). Pinus pinaster é a única especie introducida que aparece nas mostras estudiadas deste tipo de bosque. 11. Trátase de bosques pauciespecíficos no estrato superior, polo xeral dominados por Quercus pyrenaica e Castanea sativa, con presenza puntual doutras árbores, como Betula pubescens, Quercus robur ou Taxus baccata. Medran en áreas alonxadas da costa, relativamente continentalizadas e con menor influencia da nubosidade no verán. As mostras que se posúen desta asociación dentro da área de estudo amosan unha escasa presenza de acibo (Ilex aquifolium), abelaira (Corylus avellana), sanguiño (Frangula alnus) e espiñeiro (Crataegus monogyna) e carecen de especies higroesciófilas e da práctica totalidade de termófitos que caracterizan aos anteriores tipos de bosques comentados, dos que se exceptúa Ruscus aculeatus. No nivel intermedio únicamente Pyrus cordata se mantén cunha constancia elevada. Son bosques de talla variable (1020 m), asentados sobre vertentes empinadas (2036º) e solos pouco desenvolvidos (leptosoles) procedentes, principalmente, da alteración de lousas ou sedimentos cenozoicos. Aínda que a cobertura acadada polo nivel de copas é elevada (90100%), a foliación tardía do rebolo posibilita a pervivencia no seu sotobosque dun elevado número de especies típicas das matogueiras e formacións herbáceas do entorno, como Asphodelus sp., Brachypodium rupestre, Cirsium filipendulum, Cytisus scoparius, Daboecia cantabrica, Erica arborea, Lithodora prostrata, Omphalodes nitida, Potentilla erecta, Pseudarrhenatherum longifolium, Pteridum aquilinum, Rubus sp., Simethis planifolia ou Ulex europaeus. Xeralmente, estas especies acompañantes chegan a superar ao conxunto de especies de carácter nemoral, entre as que se poden sinalar Anemone nemorosa, Arenaria montana, Dryopteris affinis, Euphorbia dulcis, Hedera hibernica, Holcus mollis, Hypericum pulchrum, Melampyrum pratense, Physospermum cornubiense, Stellaria holostea, Teucrium scorodonia e Viola riviniana. A única especie de plantas vasculares alóctona que se ten observado neste tipo de bosque é Prunus lurocerasus. e) Carballais pendentes de adscripción fitosociolóxica (SA). Carballais situados no pedemonte meridional das serras que delimitan a cunca alta do Río Miño. As súas características ambientais e florísticas amósanse nas figuras 6a e 6b e nas táboas 8 e 11. Trátase de bosques de altura dominante comprendida entre os 16 e 25 m, dominados polo carballo (Quercus robur), nos que adoitan estar presentes o castiñeiro, abidueiro e o acibo e, puntualmente, Corylus avellana ou Quercus pyrenaica. Carecen de especies termófilas e higroesciófitos e son raros ou están ausentes moitos dos arbustos que caracterizan o sotobosque das comunidades comentadas nos apartados precedentes (táboa 11). Tamén se observa neles unha riqueza florística máis reducida (media de 16 taxóns) que contrasta cos elevados valores medios de cobertura que neles acadan os estratos medio e inferior (táboa 8). Entre as especies arbustivas presentes destacan Erica arborea, Daboecia cantabrica, Ulex europaeus e Genista florida. No nivel inferior predominan as silvas, o fulgueiro (Pteridium aquilinum) e diversas herbas de ampla distribución, algunhas das cales teñen un caracter máis ou menos edafohigrófilo (Angelica major, Avenula sulcata, Deschampsia cespitosa subsp. subtriflora). Prunus laurocerasus é o único neófito rexistrado neste tipo de carballais. As características xerais destes bosques os achegan aos descritos por Dalda (1972) na cercana cunca do Río Deo e poderían deberse as especiais condicións bioclimáticas e topoedáficas que caracterizan á Terra Chá luguesa e as terras altas coruñesas que se extenden entre Curtis, Sobrado dos Monxes e Ordes, áreas cunha continentalidade máis acusada e unha menor termicidade que nos seus respectivos contornos (Rodríguez Guitián & Ramil Rego 2007) e nas que os solos tenden a presentar rasgos de gleyzación. A súa caracterización fitosociolóxica definitiva necesita da realización de estudos específicos máis pormenorizados. f) Consideracións acerca doutras formacións arboradas relacionadas cos bosques estudados. Antes de rematar este traballo, queremos facer algúns comentarios sobre os inventarios florísticos existentes en referencias biliográficas que non foron tidos en conta neste traballo polas causas comentadas no apartado metodolóxico, así como sobre algunhas mostras propias de bosques con características intermedias entre os carballais e os faiais. Con respecto aos primeiros, estimamos que dous dos inventarios tomados por Bellot (1968) dentro da área de estudio aquí considerada e publicados baixo o nome de Alianza Quercion roboripetraeae (cuadro 17: invs. 11 e 14), presentan unha composición florística que permitiría a súa inclusión na asociación Blechno spicantQuercetum roboris. En situación semellante se encontran a maior parte dos inventarios de Díaz González (1975), Izco et al. (1990) e Mayor & Fernández (2007) non incluídos neste estudo, pois neles obsérvase a presenza, máis ou menos abundante, das especies utilizadas como diferenciais dos bosques da BlechnoQuercetum, se ben en moitos casos o dominio fisionómico corresponde ao bidueiro (Betula pubescens) ou o castiñeiro (Castanea sativa), en lugar dos carballos. Amigo & Romero (1998) e RivasMartínez et al. (2002) interpretan que os bidueirais existentes nas áreas mesotemperadas da parte centrooccidental do territorio estudiado son bosques de carácter secundario, formados tras procesos deforestadores antrópicos (talas severas, recuperación da vexetación arborada tras incendio ou abandono de áreas de cultivo), que pertencen á asociación Holco mollisBetuletum celtibericae. Esta opinión non é compartida por autores como Díaz González (1996) e Díaz González & Fernández Prieto (1994a, 1994b), para quenes serían unha facies de bidueiro dos bosques dominantes no territorio (BlechnoQuercetum roboris). Sexa como fose, a conexión dinámica entre os bidueirais e os carballais evidénciase pola progresiva aparición nos primeiros de carballos e outras especies típicas dos bosques estudados, como o acibo ou a abelaira, que reemplazan progresivamente a Betula pubescens conforme estas formacións se van facendo senescentes. Con frecuencia, a adscripción fitosociolóxica destes estadíos intermedios non é doada e pode variar en función dos criterios aplicados. En situación parecida atopanse os casos dominados polo castiñeiro. Na súa maior parte, estas formacións arboradas proceden de antigos soutos (“castañares” ou “castañedos” en Asturias) situados en terreos con condicións favorables para o crecemento potencial dos carballais, nos que se ven realizando desde hai décadas un aproveitamento en monte baixo da especie dominante, Castanea sativa (Díaz González & Fernández Prieto 1994a, Rodríguez Guitián 2004, 2005). Rodríguez Guitián et al. (2005) sosteñen que, a pesar da sustitución das árbores preexistentes, as condicións ecolóxicas nas que se desenvolven este tipo de masas arboradas e o seu aproveitamento en turnos relativamente longos (3040 anos), permiten que o seu cortexo florístico siga mantendo un gran parecido co que caracteriza aos carballais. Desde o punto de vista fitosociolóxico, Izco et al. (1990) consideran que estas situacións nas que o castiñeiro se convirte, favorecido pola actividade humana, na especie dominante deben ser interpretados de xeito xenérico como “facies de Castanea sativa ”, sen ubicala en ningunha das subasociacións por eles consideradas. Polo momento, fundamentados no carácter marcadamente antrópico destas formacións, preferimos consideralos como “fases de Castanea sativa ” que, eventualmente e en función da composición florística particular que presenten, poden subordinarse a algunha das facies aquí descritas dentro da asociación Blechno spicantQuercetum roboris. En esta situación incluiríanse a maior parte dos inventarios aportados por Díaz González (1975) así como os inventarios 2, 3 e 13 de Losa Quintana (1973) Con relación aos inventarios tomados por Losa Quintana (1973) na cunca baixa do Río Eume que non foron incluídos neste traballo, dous deles (inv. 2 e 6, op. cit.) presentan unha composición florística que posibilita a súa inclusión na asociación galaicoportuguesa termófila Rusco aculeatiQuercetum roboris, ao carecer por completo de especies En último lugar, queremos comentar que nas áreas nas que se poñen en contacto os carballais estudiados cos faiais da asociación Saxifrago spathularidisFagetum sylvaticae ambos, nos que se produce un desplazamento progresivo 64 Esquema sintaxonómico Para rematar, amosamos o esquema sintaxonómico das comunidades arboradas citadas neste traballo (táboa 13), encadrándoo dentro do proposto por RivasMartínez et al. (2001, 2002). Conclusións A revisión da información dispoñible sobre a composición florística e condicións ecolóxicas nas que crecen os bosques dominados por especies caducifolias e marcescentes do xénero Quercus no extremo occidental da Cornixa Cantábrica confirma que maioritarimente se corresponden coa asociación Blechno spicantQuercetum roboris. Ditos bosques caracterízanse por albergar un número elevado de especies higroesciófilas que non están presentes nos carballais de distribución máis meridional ou occidental cos que establecen contacto. Non obstante, contrariamente ao considerado ata o de agora, a información manexada neste traballo resta protagonismo ao carballo común (Quercus robur) nos aspectos fisionómicoestruturais desta comunidade en favor doutras quercíneas (Quercus petraea, Q. x rosacea, Q. pyrenaica) que, localmente, poden chegar a desplazar ao primeiro no estrato superior destes bosques. Ademáis, recoñécese a existencia doutros tipos de bosques en situacións ecolóxicas particulares nas que se produce unha sustitución dos carballais maioritarios. Como acontece con outros tipos de vexetación, factores bioclimáticos e topoedáficos axudan a comprender a variabilidade florística que se pode atopar nos bosques estudiados. Desde un punto de vista fitosociolóxico, esto se plasma na diferenciación de dúas subasociacións con base Aínda que o esquema de reparto topográfico de comunidades de carballal establecido por Losa Quintana (1973) no treito inferior das Fragas do Eume (RuscoQuercetum en posicións de forte insolación versus BlechnoQuercetum en ladeiras avesías) non tivo maior trascendencia nos traballos posteriores que abordaron a caracterización da cuberta vexetal dentro da área de estudio, serve para explicar a presenza de retazos da asociación Rusco aculeatiQuercetum roboris en diversas localidades próximas ao litoral do extremo N das provincias de A Coruña e Lugo (comarcas de Ortegal e O Valadouro), principalmente sobre solos pedregosos de ladeiras soalleiras. Este feito suxire que o contacto entre estas dúas asociacións de bosques ten lugar a traveso dunha área xeográfica bastante máis ampla do que ata o de agora se viña admitindo, podéndose identificar retazos de carballais termófilos galaicoportugueses ata o N da provincia de Lugo. En senso inverso, o límite occidental dos bosques da BlechnoQuercetum roboris seguindo a faixa litoral semella situarse máis ao S da desembocadura do Río Eume, sendo recoñecible a súa presenza, principalmente en ladeiras avesías, ata, alo menos, o tramo medio do Río Mandeo. Por outro lado, os bosques dominados polo rebolo (Quercus pyrenaica) existentes nas cuncas medias e cabeceiras dos ríos Eo, Navia e Narcea, áreas nas que se rexistra un descenso apreciable da nubosidade durante a época estival con respecto ás situadas máis ao N dentro do territorio estudiado, carecen de especies termófilas pouco tolerantes aos contrastes térmicos (Smilax aspera, Rubia peregrina, Laurus nobilis) e amosan un parecido florístico coas existentes ao longo da cunca media do Río Navia. Por elo, considerámolos incluibles na asociación Lonicero periclymeniQuercetum pyrenaicae. En último lugar, é necesario abordar o estudo dos carballais existentes na cabeceira dos ríos Mandeo, Mendo e Miño, nos que están ausentes tanto especies higroesciófilas como termófilas, para clarificar a súa situación sintaxonómica. Mentres esto non ocurre, a confirmación da presencia dentro do territorio estudiado de tres asociacións vexetais de bosques dominados por quercíneas supón un considerable incremento da súa diversidade fitocenótica e realza aínda máis, se cabe, a importancia que para a conservación do patrimonio natural ibérico teñen as masas arboradas autóctonas do estremo setentrional galego e o noroeste asturiano. Agradecementos O autor agradece a axuda prestada durante a realización dos traballos de campo a Ramiro Alvite Díaz, Miguel Balboa Murias, Adolfo Blanco de la Parte, José Manuel Blanco López, Ramón Alberto Díaz Varela, Montserrat Fernández Martínez, Javier Ferreiro da Costa, Jorge Filgueiras Silva, Manuel Fontao Alvarado, Pilar González Hernández, José Manuel López Dacal, Natalia López López, Blanca López Varela, Miguel Ángel Negral Fernández, José Luís Penín Franco, Pablo Ramil Rego, Manuel Rodríguez Romero, Mónica Rodríguez Freire, Mercedes Rois Díaz e Rosa Romero Franco, así como as suxestións realizadas por dous revisores anónimos que contribuíron apreciablemente á mellora do manuscrito orixinal. Bibliografía Anexo II. Outras especies presentes nas táboas de inventarios. Táboa 9a. Características de Quercetalia roboris : en Iz120: Ceratocapnos claviculata : +; Lathyrus linifolius : +; Características de QuercoFagetea : en BQd : Euphorbia hyberna : +; en C090 : Euphorbia amygdaloides : 1; en C111 : Euphorbia hyberna : 1; Stachys officinalis : 1; en Iz119: Conopodium pyrenaeum : +; en P009: Ajuga reptans : r; Euphorbia amygdaloides : +; en P011: Ajuga reptans : r; en P012: Viola riviniana : 1; Compañeiras: en C080: Festuca rubra : 3; en C100: Euphorbia helioscopia : 1; en C101: Erica cinerea : 1; en C110: Festuca rubra : 1; Helychrysum foetidum : 1; en Iz103: Prunus laurocerasus : +; en Iz104: Dactylorhiza incarnata : r; Ulex europaeus : +; en Iz114: Salix atrocinerea : +; en Iz117: Simethis planifolia : 1; en Iz120: Brachypodium rupestre : +; Cruciata laevipes : +; en P001: Ulex minor : +; en P004: Danthonia decumbens : +; en P009: Crataegus monogyna : +; Narcissus triandrus : +; en P010: Calluna vulgaris : 1; Molinia caerulea : +; Serratula tinctoria var. seoanei : +; en P011: Cruciata glabra : r; Brachypodium sylvaticum : 2; en P012: Brachypodium sylvaticum : 1; en Potentilla sterilis : +; en P088: Lysimachia nemorum : +; en P114: Prunus avium : +; en P117: Potentilla sterilis : r; en P130: Iris foetidissima : +; Prunus avium : +; Características de Quercetalia roboris : en LOSA14: Veronica officinalis : 1; Características de QuercoFagetea : en P111: Stachys officinalis : 1; en P114: Helleborus foetidus : 1; en P143: Solidago virgaurea : 1; Compañeiras: en LOSA04: Ulex gallii : 2; en LOSA12: Cardamine flexuosa : +; Ulex gallii : 2; en LOSA14: Cardamine flexuosa : +; Lithodora prostrata : 1; en P075: Fraxinus angustifolia : +; Lamium maculatum : +; en P077: Lithodora prostrata : +; en P078: Fraxinus angustifolia : r; Fraxinus oxycarpa : +; Polypodium cambricum : +; en P080: Nepeta cataria : +; en P087: Centaurea nigra : r; Cirsium filipendulum : +; Clinopodium vulgare : r; Erica vagans : +; Picris hieracioides : +; en P091: Anthoxanthum amarum : 1; Prunus spinosa : +; en P100: Linaria triornithophora : +; en P108: Anthoxanthum amarum : 1; Cirsium filipendulum : r; en P111: Angelica major : +; Cruciata glabra : +; Dactylis glomerata : 1; Prunella vulgaris : +; Serratula tinctoria var. seoanei : +; en P112: Prunus laurocerasus : r; en P114: Fragaria vesca : 1; Vicia sepium : 1; en P118: Carex cf. caryophyllea : r; en P125: Narcissus asturiensis : 1; en P129: Silene dioica : +; en P130: Prunus spinosa : 1; en P143: Angelica sylvestris : +; en P147: Polygonatum odoratum : r. Compañeiras: en 1: Digitalis purpurea : r; Lithodora prostrata : +; en 2: Lithodora prostrata : 1; en 3: Chrysosplenium oppositifolium : 1; Prunus laurocerasus : 1; Silene dioica : 1; Umbilicus rupestris : +; en 4: Angelica sylvestris : +; Prunus laurocerasus : 1; Pseudarrhenatherum longifolium : +; Senecio nemorensis : 1; Ulex europaeus : r; en 6: Agrostis capillaris : +; en 7: Silene vulgaris : r; en 8: Carex pilulifera : +; Pseudarrhenatherum longifolium : 1; en 10: Allium victorialis : 1; Digitalis purpurea : +; Senecio nemorensis : r; Valeriana montana : +; en 12: Doronicum plantagineum : 1. Marronda, vertente N (641/4774); 11: Lu: Pol, Cubeiro, Mte. A Faia (638/4774); 12: As: Piloña, entre La Presanca y la Mallada Degoes, monte El Muñizón (fuso 30T 311/4793).

O estudo pretende analizar o grao de prociclicidade do negocio bancario e a relación entre os efectos da crise bancaria e a crise financeira. As conclusións extraídas da análise empírica do sistema bancario no período anterior e posterior ao comezo da crise confirman que o tratamento da xestión do risco bancario e do crédito deberá incluír non só a consideración de variables afectas ao debedor, senón todas aquelas vencelladas á economía en xeral.

: prociclicidade, crisis financieira, xestión do risco bancario JEL CODE: E44. 1. Introdución O obxectivo deste estudo é determinar como se comporta o conxunto das entidades bancarias en España en termos agregados, mediante a análise do negocio bancario, tentando comprobar tendencias e graos de dispersión, e os posibles cambios ao longo do tempo, interpretando a forma en que a evolución reflicte o episodio da crise económica e a súa tendencia, por tanto, á prociclicidade 1. Os datos son os relativos ás entidades bancarias sobre a base dos datos emitidos no Boletín Estatístico do Banco de España, de xuño de 2012 (cifras en millóns de euros). 1 A prociclicidade “consiste na amplificación das interaccións no seo do mesmo sistema financeiro e entre el e a macroeconomía”. (BPI. 2010, pg. 97). 2. Estudo empírico descritivo de magnitudes agregadas Neste apartado realízase un estudo empírico de carácter descritivo, a nivel agregado, do comportamiento das principais partidas do balance das entidades bancarias en España. Na fase inicial tómase o período 20022011, para constatar o cambio de tendencia asociado á crise financeira e as consecuencias que isto implica sobre as variables máis representativas do estado das entidades bancarias. Co fin de determinar os dous subperíodos, o anterior e o da crise, analízase como se comportan as variables referentes aos créditos e aos depósitos, compoñentes principais das entidades bancarias en España no período global considerado. Obsérvase e interprétase o comportamento do negocio bancario, conxunto de créditos e depósitos, nos dous subperíodos obxecto de consideración (pre e post crise), realizando, en primeiro lugar, unha análise da evolución dos créditos e dos depósitos, a partir das taxas de crecemento e dos coeficientes de correlación, comparando os valores no período anterior e posterior á crise. En segundo lugar, abordarase un estudo das partidas de balance bancario agregado, tanto do activo como do pasivo, a fin de comprobar a transferencia entre as masas do balance ao longo do tempo e a variación nestes dous períodos. Análise da evolución dos créditos e dos depósitos A evolución dos créditos e dos depósitos formúlase a través das taxas de crecemento e dos coeficientes de correlación. As taxas de crecemento calcúlanse como números índices, é dicir, tomando como base o valor inicial do período, analízase a porcentaxe de variación de cada observación con respecto ao mesmo. Os datos de créditos e depósitos para o cálculo das devanditas taxas achéganse na táboa 1, e os correspondentes ás súas taxas de crecemento nese mesmo período, na táboa 2. O gráfico adxunto representa as evolucións destas taxas. lz Os índices son crecentes dende o ano 2001 ata o ano 2008, tanto no que se refire ás dos créditos como dos depósitos, dado que son superiores á unidade, nos dous casos. Taxa de variación créditos 2002/2008 = 2, 43/1 = 2, 43. Taxa de variación depósitos 2002/2008 = 2, 15/1 = 2, 15. lz A partir do ano 2008 comezan a descender nas dúas variables, e son inferiores á unidade, en ámbolos casos, o que implica unha baixada, malia que a diminución realízase a unha taxa moi semellante nas dúas series: Taxa de variación créditos 2011/2008 = 2, 387/2, 430 = 0, 98. Taxa de variación depósitos 2011/2008 = 2, 139/2, 153 = 0, 99. Así mesmo, os coeficientes de correlación 2, calculados nos dous períodos, que se achegan na táboa seguinte corroboran as análises expostas: Taboa 3. Coeficientes de correlación de créditostempo e depósitostempo. Períodos 20028 e 200811. Existe unha correlación directa moi elevada entre os créditos e o tempo e entre os depósitos e o tempo, no treito 20022008, volvéndose inversa, nos dous casos, no período 20082011, o que permite reforzar, dende outro punto de vista, a hipótese do cambio de tendencia. De todas as análises expostas despréndense dúas conclusións: 1. O cambio na “tendencia” de crecemento, tanto nos créditos como nos depósitos, prodúcese no ano 2008 3. 2. A partir do ano 2008, ao principio do período da crise, os créditos e os depósitos seguen unha tendencia de estancamento. Por tanto: No período 20022008, a tendencia tanto dos créditos como dos depósitos é crecente, resultado dunha economía de carácter expansivo. No período 20082011 detéctase un cambio a partir do ano 2008 e un posterior estancamento das dúas variables. Este cambio prodúcese tamén na economía real. Confírmase, con isto, que o grao de crise bancaria está vencellado á crise financeira que ten a súa contrapartida nunha situación recesiva da economía real. Análise das Partidas do Balance Bancario Agregado 2 Coeficiente de correlación calculado como ρ(x, y)=cov(x, y)/(σ(x)*σ(y)), sendo x o tempo e e os créditos ou depósitos, en cada caso. 3 Malia que o cambio comeza a mediados do ano 2007, a efectos de repercusión nos datos, non se percibe na información dispoñible ata o 2008. O obxectivo deste apartado é comprobar a composición dos balances agregados bancarios no período de análise, a fin de deixar de manifesto a súa evolución, e o cambio que se produce na estrutura dos devanditos balances como consecuencia da crise. Para iso, analizarase a composición do activo do balance agregado, do pasivo, e concluirase cun estudo de diferenzas. A. Análise do activo do balance I. Análise estática Mediante a análise estática preténdese estudar os cambios nas variables que integran o activo, observando a súa evolución nun momento do tempo. Trátase, por tanto, dun estudo vertical de porcentaxes. A táboa 4, no Anexo, recolle a síntese das partidas principais do activo do balance agregado das entidades financeiras, para observacións anuais. Deste modo, para o período 20022011 proporciónanse os importes do activo nas partidas, atendendo á desagregación que realiza o Banco de España (Banco de España. Boletín Estatístico, 2011): - Crédito Interbancario - Créditos: o Administracións Públicas o Sector residente o Resto do mundo - Valores distintos de accións e participacións o Residentes en España o Sector exterior - Activos non sectorizados o Efectivo Outros Accións e participacións o Residentes en España o Resto do mundo - Dubidosos - Morosos Para unha análise xeral da evolución, obsérvanse primeiro as partidas globais, que se resumen na táboa 5, e que recolle os datos do “resumo de partidas globais do activo”. Os datos son anuais, para o período 20022011: - Total activo - Crédito interbancario - Total créditos outorgados - Total valores distintos de aAccións e participacións - Total accións e participacións - Total activos non sectorizados A evolución destas partidas permite afirmar que malia que en termos absolutos todas elas crecen dende o ano 2002 ata o ano 2011, obsérvase un cambio de tendencia no momento no que se identifica a crise. O gráfico achegado permite visualizar a situación. Gráfico 2: Evolución das Partidas Globais do Activo. Datos anuais para o período 9 Obsérvase para o activo o cambio de tendencia a partir do ano 2008. Para analizar os valores de tendencia durante o período da análise úsase a ferramenta estatística de “liña” e “liña de tendencia”, que se vai aplicar soamente á variable “créditos” (sen interbancario). Isto realízase nos dous subperíodos, e os resultados represéntanse nos gráficos seguintes, que incorporan tamén as ecuacións de axuste e a bondade de cada un deles: Os gráficos 3 e 4 de liña de tendencia amosan que o axuste linear é válido para o primeiro período, anterior á crise, na medida que no da crise, o axuste a unha función polinómica (definida nos gráficos) amósase máis axeitado. Gráfico 3: Liña e liña de tendencia de créditos no período 20022008. Base: táboa 5. Gráfico 4: Liña e liña de tendencia de créditos para o período 20082011. Base: táboa 5 Os dous períodos nos que se dividiron a análise polo cambio de tendencia, 20022008 e 20082011, proporcionan unha maior precisión nas evolucións, que se resumen na táboa 2.10, que contén as porcentaxes para os diferentes compoñentes principais do activo, calculando o seu valor absoluto sobre o valor total do activo para cada ano. A partir destas porcentaxes, analízase a situación para o primeiro ano de estudo (2002) e para o último (2011). Así, no ano 2002, os créditos, cun 74, 20%, constitúen a partida máis importante do activo do balance, namentres que no ano 2011, obsérvase unha distribución das partidas diferentes, acadando os créditos un 72, 06%, e que pasan ao resto dos compoñentes, especialmente Accións e Activos non sectorizados, os incrementos provocados pola diminuición dos créditos. Os gráficos 5 e 6 amosan estas distribucións. II. Análise dinámica O obxectivo da análise dinámica é estudar os cambios nas variables que integran o activo, observando a súa evolución entre os dous momentos ou períodos temporais. Trátase, por tanto, dun estudo horizontal de porcentaxes mediante as diferenzas. Este permite observar as variacións que experimenta cada partida nun período, ao restar o valor de cada un dos compoñentes principais do activo no último ano e o valor no primeiro ano do período considerado. Asemade, as porcentaxes calculadas sobre estas diferenzas ofrecen unha visualización clara das evolucións dos compoñentes. A táboa 7 recolle as porcentaxes relativas ás diferenzas das partidas globais do Activo, nos dous períodos obxecto de consideración: Táboa 7: Porcentaxes das diferenzas dos valores do activo, por subperíodos. Como se pode observar a partir das análises anteriores, a crise marca unha redistribución total das partidas, deixando de manifesto que: O total de créditos outorgados (non inclúen os interbancarios) experimenta un crecemento dun 71% do activo no período anterior á crise, en tanto que sofre un decrecemento do 35, 6% nos anos que se identifican coa crise. A variación na cifra dos créditos é asumida polo resto de partidas do activo do balance, en particular por “accións e participacións” e por “valores distintos de “accións e participacións". O gráfico 7 reflicte as variacións citadas. Gráfico 7: Variación das porcentaxes das partidas globais do activo nos períodos 20022008 e 20082011. (Base: Táboa 7) A taxa de morosidade dos datos agregados Os cálculos relativos á taxa de morosidade, como ratio entre o valor da cifra de morosos, para cada ano, e o dos créditos, para ese mesmo período de tempo, atópanse recollidos na táboa 8. Tamén recolle o cálculo do gap, como diferenza entre créditos e depósitos, e o gap axustado ou corrixido, como resultado neto do valor esperado dos créditos Os resultados da análise indican que a taxa de morosidade marca tamén a existencia de dous períodos temporais claramente definidos e diferenciados: No período 20022008, a taxa de morosidade e o gap están feblemente correlacionados, xa que no período da crise, ese coeficiente de correlación elévase fortemente. No período anterior á crise, a taxa de morosidade e o gap corrixido mantén un valor moi feble de correlación, namentres que a partir do ano 2008 pasa a un valor elevado negativo, aspecto indicativo do cambio de tendencia. B. Análise do pasivo do balance Análise estatística Igual que no activo, analízanse os cambios nas variables que integran o pasivo mediante un estudo vertical de porcentaxes. A táboa 10 do anexo recolle a síntese das partidas principais do pasivo do balance agregado das entidades financeiras, atendendo á desagregación que realiza o Banco de España (Boletín Estatístico, 2011), para observacións anuais. Para o período anual 20022011 proporciónanse os importes do pasivo para as epígrafes referidos a: - Depósitos: o Depósitos residentes España o Depósitos RE interbancario o Depósitos administracións públicas o Depósitos outros sectores residentes o Depósitos sector exterior - Pasivos non sectorizados: o Valores distintos de accións e participacións o Capital e reservas o Obra benéfico social o Outros pasivos A táboa 11 proporciona os mesmos datos, separando o valor dos depósitos procedentes dos interbancario, a efectos de posteriores análises homoxéneas co tratamento realizado para os créditos. A táboa 12 resume as principais epígrafes do pasivo agregado para o período 20022011, que se articulan en torno a: - Depósitos - Valores distintos de accións e participacións - Capital e reservas - Obra benéfico social - Outros pasivos E a táboa 13 amosa os mesmos conceptos, cos depósitos interbancario independentes do valor global dos depósitos. O gráfico 10 amosa a evolución no tempo das variables de pasivo, separando o efecto da partida de interbancario. Obsérvase para o pasivo o cambio de tendencia, do crecemento ao estancamento, en todos os compoñentes, a partir do ano 2008. Para analizar os valores de tendencia durante o período da análise, utilízase a ferramenta estatística de “liña” e “liña de tendencia”, que se vai aplicar soamente á variable “depósitos” (sen interbancario), xa que é a de maior representatividade cuantitativa no pasivo. Isto realizarase nos dous subperíodos, e os resultados represéntanse nos gráficos seguintes, que incorporan tamén as ecuacións de axuste e a bondade de cada unha delas: relativos dende o momento no que se identifica a crise. Os dous períodos nos que se dividiu a análise, 20022008 e 20082011 permiten detectar as evolucións con maior precisión. Estas resúmense na táboa 14, de valores en porcentaxes para os distintos compoñentes principais do pasivo, derivándose a baixada acusada de “depósitos”, dende 2002 a 2011, compensada polo crecemento moderado de “capital e reservas” e “doutros pa sivos”. Este estudo de porcentaxes adquire unha mellor interpretación a través da análise estática, en 2002 e 2011, e da análise dinámica por diferenzas, como se fixo no caso do activo. Así, no ano 2002 pódese observar que os depósitos, cun 67, 27 de porcentaxe, é a partida máis importante do pasivo do balance, namentres no ano 2011 os depósitos chegan a tan só o 60, 8% do pasivo total, sendo compensado este descenso polo aumento doutras partidas como capital e reservas e por valores distintos de accións e participacións. Os gráficos 2.16.1 e 2.16.2 resumen esta situación. Análise dinámica Como no caso do activo, estúdanse os cambios nas variables que integran o pasivo, mediante un estudo horizontal de porcentaxes a través das diferenzas. A táboa 15 do anexo, que se reproduce aquí, recolle as porcentaxes relativas ás diferenzas das partidas globais do pasivo, nos dous períodos obxecto de estudo: Táboa 15: Porcentaxes das diferenzas dos valores do pasivo, por subperíodos. Como se pode observar a partir dos datos, a crise marca unha redistribución total das partidas do pasivo, deixando de manifesto que: O total dos depósitos (sen interbancario) experimenta un crecemento próximo ao 60% no período anterior á crise, namentres que sofre un descenso ata o 9, 5% nos anos que se identifican coa crise. A variación na cifra dos depósitos é asumida polo resto das partidas do balance, en particular por capital e reservas e por valores distintos de accións e participacións. O gráfico 15 reflicte esta información. Así mesmo, a partir dos datos obtidos do Boletín Estatístico do Banco de España (2011), dos que se extrae unha primeira información da evolución dos dubidosos e dos créditos dende o ano 2002 ata o ano 2011, a evolución no período marzo 20022011 do total dos créditos e o total de dubidosos, por trimestres, permite observar un gap crecente dos dubidosos con respecto aos créditos. A evolución da taxa de morosidade, en sentido amplo, a partir da cifra de dubidosos sobre créditos, e tamén a evolución da taxa de crecemento de créditos en cada ano, rexistra unha taxa de dubidosos sobre o total de créditos dun 1, 23% en marzo de 2002 ao 6, 69% en 2011. 3. Conclusións Da análise descritiva do comportamento das principais partidas do balance das entidades bancarias en España derívase que: a) Con respecto á evolución de créditos e depósitos (negocio bancario): O cambio na tendencia de crecemento, tanto nos créditos como nos depósitos, prodúcese no ano 2008, tal como confirman os coeficientes de correlación. No período 20022008, a tendencia tanto dos créditos como dos depósitos é crecente, resultado dunha economía de carácter expansivo. No período 20082011 detéctase un cambio de tendencia a partir do ano 2008 e un posterior estancamento das dúas variables. Este feito confirma que a crise bancaria está vencellada á crise financeira, que á súa vez ten a súa contrapartida nunha situación recesiva da economía real. b) Con respecto ao balance bancario agregado b.1. Con respecto ao activo O total de créditos outorgados experimenta un crecemento dun 71% do activo no período anterior á crise, namentres que sofre unha baixada do 35, 6% nos anos que se identifican co desencadeamento e o desenvolvemento da crise. O descenso na cifra dos créditos é asumido polo resto das partidas do activo do balance, en particular por “accións e participacións” e por “valores distintos de accións e participacións”. A taxa de morosidade marca tamén a existencia de dous períodos temporais claramente definidos e diferenciados: De 2002 a 2008, no que mantén unha tendencia estable, con valores sempre por debaixo da unidade. De 2008 a 2011, no que se produce un cambio de tendencia, e pasa a valores sempre por enriba da unidade, e continuamente crecentes no tempo. b.2. Con respecto ao pasivo O total dos depósitos experimenta un crecemento dun 66, 6% no período anterior á crise, namentres sofre un descenso do 15, 3% con respecto ao período anterior nos anos que se identifican coa crise. A variación na cifra dos depósitos é asumida polo resto das partidas do Balance, en particular por “capital e reservas” e por “valores distintos de accións e participacións”. A conclusión da análise empírica descritiva das magnitudes agregadas do sistema bancario español no período 20022011 é que existe un alto grao de prociclicidade, tanto no comportamento do negocio bancario como nos indicadores básicos do mesmo e dos seus riscos, e da taxa de morosidade, identificándose así a crise financeira. As conclusións extraídas da análise empírica do sistema bancario no período anterior e posterior ao comezo da crise confirman que o tratamento da xestión de risco bancario e de crédito deberá incluír non só a consideración das variables que afectan ao debedor, senón tamén as vencelladas á economía, os seus ciclos, factores xeográficos, sectoriais e, en xeral, todas a variables

Este traballo ten por obxectivo abordar a análise etimolóxica da toponimia maior da freguesía de San Salvador de Taragoña (Rianxo, O Barbanza). Para esta fin, pártese dos nomes de lugar adscritos á parroquia que figuran no Nomenclátor de Galicia. Ademais, incorpóranse os topónimos que, sen se recolleren no Nomenclátor, nomean igualmente núcleos habitados de Taragoña. A pretensión deste artigo é que sexan tidos en consideración en revisións vindeiras. Para a análise do corpus, bótase man de fontes autorizadas, discutindo, se as houbese, as distintas propostas etimolóxicas en base ás características orográficas e históricas de cada localidade. Para aqueles topónimos que non están estudados lanzaranse hipóteses etimolóxicas propias. O traballo tamén se presenta como un labor de pescuda a través da documentación antiga dos nomes de lugar, con especial atención ás atestacións medievais, pero engadindo, cando interese, información tirada de rexistros posteriores, coma o catastro de Ensenada e o dicionario de Madoz.

Barbanza). Estudo etimolóxico Gonzalo Hermo González Asociación Galega de Onomástica –Instituto da Lingua Galega - Universidade de Santiago de Compostela [email protected] Toponimia, etimoloxía, léxico Sumario 1. I ntroducIón. o bxectIvos e metodoloxía Este artigo acolle unha dobre finalidade. En primeiro lugar, busca ofrecer a etimoloxía e motivación orixinal dos nomes que se refiren no momento presente a entidades de poboación da freguesía de Taragoña (Rianxo, O Barbanza) 1. En segundo termo, compila aqueles topónimos maiores que non foron incluídos no Nomenclátor de Galicia (en diante, NG), oficializado pola Xunta de Galicia en 2004 en base ás recomendacións da Comisión de Toponimia, coa intención de que sexan incorporados en revisións próximas. En todos os casos, trátase de pequenos núcleos de poboación, de carácter rural, constituídos por máis dunha casa habitada, cualificados polos fregueses como aldeas. O corpus estudado inclúe, pois, os lugares adscritos a Taragoña que aparecen recollidos no NG e aqueloutros que, sen que figuren nel, constitúen igualmente zonas habitadas da parroquia. Os motivos para que este último grupo de topónimos estea ausente no Nomenclátor poden ser de diversa orde, pero da abordaxe aquí presentada despréndese que, en boa parte dos casos, a devandita ausencia se xustifica por seren zonas poboadas desde época moi recente. Agrupo os topónimos de acordo cun criterio de tipo toposemántico e, dentro de cada epígrafe, organízoos por orde alfabética. Nas entradas fornezo información relativa á etimoloxía e significado das formas, facendo mención aos distintos sentidos con que a palabra se recolle nos estudos de onomástica e na lexicografía galega ata concretar a cal deles responde o nome da aldea analizado. Tamén me referirei á documentación antiga de cada localidade, con especial atención ás atestacións medievais. Se non contamos con testemuños da Idade Media, entón incorpo información tirada de rexistros posteriores, coma o Catastro de Ensenada (s. XVIII) e o Diccionario geográficoestadístico-histórico de Madoz (s. XIX) 2. Os topónimos que non aparecen no NG márcoos entre parénteses cadradas. 2. c lasIfIcacIón do corpus Existen distintos modelos de clasificación da toponimia, ningún dos cales se pode considerar definitivo. A meirande parte deles coinciden en distribuír o léxico toponímico en campos semánticos, pero o establecemento deses campos varía duns estudosos a outros en función de cal sexa o corpus ao que se enfronten. Nos estudos de toponimia galega hai, de feito, distintos marcos de categorización, dos que podemos destacar os desenvolvidos por Palacio (1981), Rivas (1982) e Marqués (2004). Neste traballo optouse por partir da clasificación establecida por Martínez Lema (2010) na súa tese de doutoramento, por ser a que mellor se axusta á toponimia maior de Taragoña. Así pois, seguindo ao devandito toponomástico, distingo, nun primeiro nivel de categorización, a toponimia delexical, isto é, aquela que procede de elementos do repertorio léxico da lingua (en calquera dos seus estadios, presentes e pasados), e toponimia deonomástica, a creada a partir de elementos onomástico preexistentes (Martínez Lema 2010: 3941). Dentro de cada un destes grupos, establezo, aínda, unha serie de subcategorías de tipo toposemántico. No que a este artigo interesa, a toponimia delexical queda subcategorizada en orotoponimia (alusiva ás características do solo), litotoponimia (onde permea o trazo semántico ‘pedra’), ecotoponimia (a que designa construcións humanas), agrotoponimia (topónimos vinculados coas actividades agrarias e o aproveitamento do terreo), hodotoponimia (referida ás vías de comunicación) e hidrotoponimia (relacionada coa auga). Todos os topónimos de tipo deonomástico considerados neste traballo pertencen a un mesmo subtipo, a antropotoponimia (derivada dun nome persoal), polo que non se terán en conta outros subgrupos 3. Abro, aínda, un terceiro apartado para aglutinar os topónimos de orixe incerta ou dubidosa. Algúns nomes de lugar teñen máis dun sentido e poderían figurar en apartados distintos en función do seu referente (cfr. § 3.1). Aquí figuran naquela epígrafe que mellor se adecúa ao significado que se desprende da localidade de Taragoña á que lle dan nome. Os topónimos compostos clasifícoos segundo o seu sentido en tanto que unidade, non dos elementos que os compoñen por separado 4. Se existen dúbidas sobre a adscrición dun nome de lugar a un tipo determinado, márcoo cun signo de interrogación encerrado entre parénteses detrás do nome. Esas dúbidas serán discutidas ao longo do artigo. Toponimia delexical — Orotopónimos: As Barreiras (?), A Burata, O Burato, A Coviña, O Coveliño, O Curuto, Dorna, A Lomba, Monte de Dorna, O Montiño, O Moroso (?), Outeiro, Paradela — Agrotopónimos: Campo da Feira, Campo(s) de Pazos, O Curral, A Senra, Pastoriza — Ecotopónimos: O Castriño, A Igrexa, O Porto, A Torre — Litotopónimos: Corques, A Laxe, A Laxe Pequena, As Pedriñas — Hidrotopónimos: Fonte Susán, Iñobre (?), Taragoña, Té — Hodotopónimos: O Cruceiro (?), A Cruz (?), A Revolta — Fitotopónimos: As Brañas, O Bugallón, A Devesa Toponimia deonomástica — Antropotopónimos: Cartomil, Chorente, Ourille, Ourolo Toponimia de orixe incerta : Cuvide, Fachán, O Meco, O Périto, O Poste 3 Dentro da toponimia deonomástica, Martínez Lema (2010: 41) recoñece outras tres categorías, ademais da antropotoponimia, a saber, a etnotoponimia, derivada do nome dunha colectividade ou grupo étnico, a haxiotoponimia, con orixe no nome dun santo, e os xentilicios, coma Cumbráns ou Canduas. 4 En topónimos formados por máis dun lexema xorde a dúbida de a que elemento atender á hora de abordar a súa clasificación semántica. Campos de Pazos, por exemplo, pode considerarse agrotopónimo (atendendo ao sentido de Campos) ou ecotopónimo (centrándonos en Pazos). Partindo da premisa de que o significado nuclear da forma composta é o de Campos, non por acaso marcado sintacticamente como núcleo de frase nominal, neste artigo incluirémolo na agrotoponimia. 3. o rotopónImos 3.1. [Barreiras, As] É unha forma problemática do punto de vista da súa etimoloxía e significado toponímico. Podería pensarse, como fan Rivas (1982: 3233) e outros, nunha forma feminina de barreiro, tamén frecuente na toponimia, que deriva da voz de orixe prelatina barro. Con todo, Gonzalo Navaza (2007b: 33) apunta á posibilidade de que o topónimo proceda, non do mesmo étimo ca barro, senón ca barranco. Nese caso, As Barreiras sería orotopónimo e designaría un descenso brusco e profundo do terreo, na liña do significado do seu parente barranco. A hipótese de Navaza axústase ben á xeomorfoloxía da nosa localidade, que se sitúa nunha pendente abondo pronunciada. Non obstante, a proposta de Rivas parece acaída para os distintos lugares de Marín chamados A Barreira que el analiza no seu estudo e que constitúen, segundo as súas propias palabras, terreos onde abunda a arxila. O máis probable é que as 70 entidades de poboación recollidas no NG que se chaman (A) Barreira e As Barreiras, xunto a compostos coma A Pena Barreira (Curantes, A Estrada) e As Vendas da Barreira (Santa María de Riós, Riós), haxa que organizalos en dous grupos distintos de topónimos homónimos: uns abundanciais de barro, zonas ricas en lama, e outros emparentados con barranco, que sinalan pendentes no terreo. A observación directa sobre o territorio pode inclinar a balanza dun lado ou do outro. 3.2. Burata, A O substantivo feminino burata ‘burato ou cavidade grande’ (DRAG) formouse a partir de burato mediante un proceso derivativo asociado ao cambio de clase de xénero que marca a nova peza léxica co trazo semántico [amplitude extensa] (cfr. § 3.3). É o mesmo fenómeno que observamos nos pares mazo/maza, saco/saca ou zoco/zoca (Álvarez/Xove 2002: 398). O NG rexistra seis entidades de poboación chamadas A Burata, ás que hai que engadir unha localidade da parroquia de Burres, en Arzúa, que presenta o plural As Buratas. A forma Buraca, frecuente na toponimia portuguesa (Machado 2003 v. I: 294), só figura no Nomenclátor para nomear un lugar da parroquia de Cans, no Porriño, aínda que si é habitual como microtopónimo (PTG). O nome deste lugar debe contar cun significado similar ao de Burato (cfr. 3.3). A localidade non se menciona na documentación medieval. Tampouco aparece no catastro de Ensenada nin no dicionario de Madoz. Si se recolle no NG. 3.3. Burato, O Un burato ou buraco é unha abertura ou cavidade, xeralmente arredondada, que pode traspasar unha superficie ou un corpo sólido (DRAG). O substantivo presenta unha etimoloxía escura. Sarmiento (DdD) suxire o grego oulakkos ‘orificio’, mais esta hipótese, imposible de soster do punto de vista da historia externa e interna da lingua 5, vén sendo substituída en datas máis recentes por propostas que inciden na relación do termo co latín tardío fŏrātu (m), derivado de fŏrāre ‘ perforar’, de onde proceden o substantivo masculino furado ‘orificio, burato’, así como o verbo furar. O caso de burato / buraco resulta, con todo, máis complexo, pois a bilabial inicial é difícil de xustificar se partimos de fŏrātu (m). Wartburg pensou nun cruzamento entre fŏrāre e o xermánico * baúran, con idéntico significado, que deduce do alemán antigo (DCECH v. III: 391). No entanto, parece máis razoable acreditar en Corominas/Pascual (DCECH v. III: 389391) e Manuel Rabanal (1967: 74) cando apuntan na dirección dun étimo prerromano, probablemente celta. Fronte á 5 Ademais da dificultade fonética para facer derivar burato e buraco de oulakkos (como se explica o b– inicial ou rotacismo de –l– no canto da lenición?), sería realmente insólito que un termo grego que non entrou a través do latín callase no NO da Península e non deixase pegada no Mediterráneo. hipótese xermánica de Wartburg, a proposta dun étimo celta emparentado co latín fŏrāre permite explicar o carácter noroccidental da palabra, que atopamos, con variantes, nas falas galegas, portuguesas, asturianas, leonesas e castelás estremeiras (DCECH v. III: 389). Na mesma liña, García de Diego (1985: 512) remite ao celta * bora, de onde tamén fai derivar o francés dialectal bôre, bourette ‘burato’. De acordo co NG, Burato é topónimo único. Buraco non figura. Non obstante, tanto Burato coma Buraco son frecuentes como microtopónimos (PTG), suxeitos a unha distribución de orde xeolingüística 6. O seu significado toponímico debe ser similar ao de Dorna ‘depresión do terreo’ (cfr. § 3.7). A localidade figura en Madoz (18461850 v. XIV: 590). 3.4. Coviña, A Coviña é diminutivo de cova ‘cavidade feita nun terreo’. Cova procede, pola súa vez, do adxectivo hispanolatino * cŏva ‘ oca, baleira’, feminino de cŏvus / cŏus, variante arcaica de cavus (DCECH v. II: 282; Lorenzo 1977: 389). Os lugares chamados cova e derivados adoitan asentar en depresións do terreo. Deste xeito, o topónimo designa ‘calquera tipo de concavidade orográfica’ e non unicamente unha furna ou caverna (Navaza 2007a: 65). Non figura na documentación medieval nin nos rexistros de Ensenada e Madoz. 3.5. [Coveliño, O] Este nome de lugar, pronunciado [o kuβε'li ɲ o] na fala local pero que regularizamos graficamente como O Coveliño seguindo os criterios do NG (cfr. infra), engrosa unha lista de topónimos foneticamente moi próximos cuxa ambigüidade formal dificulta o establecemento da súa etimoloxía. Trátase das formacións construídas sobre as bases * cova / u e cŭpa / u e mais o sufixo diminutivo – ĕlla / us. En principio, poderiamos pensar que cova e covo orixinasen os topónimos Covelo e Covela mentres que Cubelo e Cubela reflectisen unha base cubo e cuba. Mais o certo é que unha forma [ku'βelo] ou [ku'βεlo] pode remitir a cubo, pero tamén a covo ; do mesmo xeito, resultados cuxa pronuncia sexa [ko'βelo] ou [ko'βεlo] son xustificables como derivados de cubo e non só de covo. Con certeza, o / u en posición átona poden mudar unha noutra de maneira non sistemática: sobela/subela, nobelo/nubelo, botelo/butelo (Santamarina 2008b: 613) (cfr. § 4.3). Daquela, como discernir? O recurso máis seguro é botar man de documentación antiga, con especial atención á medieval. No caso que nos ocupa, isto non é posible, pois, ata onde sabemos, non existe ningunha mención documental da aldea que non sexa actual; de feito, nin sequera se recolle no NG. Polo tanto, só nos resta atender ao significado toponímico da forma e á harmonía coa toponimia veciña. Na verdade, semella que o noso O Coveliño remite a unha depresión do terreo, significado que compartiría con outros topónimos da parroquia, non por acaso erguida sobre unha valgada. Véxanse, se non, os exemplos de Dorna, O Burato e A Burata (cfr. § 3.2, § 3.3, § 3.7). Ese é xustamente o significado orográfico de * cova / u, pero tamén pode selo de Cuba e derivados, nunha dimensión metafórica (Santamarina 2008b: 624625). O parámetro semántico tampouco verte luz sobre a súa etimoloxía. Que nos din, pois, os nomes de lugar circundantes? Como se sabe, un procedemento toponímico moi frecuente é designar unha localidade pola forma diminutiva dun lugar próximo 6 Material inédito do ALGa que tiven a ocasión de consultar no ILG mostra que burato é a solución maioritaria, mentres que buraco se atopa restrinxido a algún punto da Costa da Morte, a costa pontevedresa e o Baixo Miño, o leste de Ourense, sur de Lugo e zonas limítrofes de Zamora e León. Se cruzamos estes datos cos tirados do PTG veremos que en puntos onde Buraco está presente na microtoponimia, hoxe a forma común é burato, o que suxire que a solución con [k] vén cedendo terreo á forma con [t], hoxe dominante. (Santamarina 2008b: 614). Así acontece, por exemplo, con Rianxiño e Rianxo ou con Dodriño e Dodro. Deste xeito, O Coveliño debera xurdir dun Covelo que se atope preto. Hoxe non hai ningún Covelo ou Cuvelo na freguesía, nin tampouco posuímos ningunha evidencia da súa existencia noutras épocas, pero si temos constancia dun derivado de cova na contorna: A Coviña (cfr. § 3.4). Os argumentos a favor dunha base cova para o noso topónimo son moito máis potentes ca os de cuba. Santamarina (2008b) demostrou que a meirande parte dos Cuvelo/a/s e Cubelo/a/s galegos que figuraban nos nomenclátores de España anteriores ao NG remiten a * cova / u e non a cŭpa / u, ata o punto de suxerir a posibilidade de que cuba non dispoña de derivados toponímicos en Galicia con sufixo – elo/a. Cova é, ademais, unha base moito máis produtiva na toponimia, con máis dunha decena de formas derivadas (Covacho, Coval, Covás, Covallo, Covada, Coviña etc.) e un número de rexistros moito máis alto no NG. Por maior abastanza, en Taragoña existe un lugar chamado A Coviña, claramente derivado de cova, pero ningún herdeiro claro de Cuba. Por todos estes motivos podemos afirmar como moi probable que o noso O Coveliño remita, en última instancia, a unha base * cova / u, no sentido de ‘depresión do terreo’. Temos que facer mención, aínda, á cronoloxía do topónimo. A forma Coveliño é un diminutivo de Covelo, á súa vez tamén forma diminutiva. É dicir, a solución Coveliño tivo que ser creada nun momento en que o diminutivo Covelo xa estaba lexicalizado, o que nos conduce a pensar que a denominación da nosa aldea non pode ser moi antiga. Malia que a pronuncia local sexa [o kuβε´li ɲ o], a incorporación desta localidade no NG significaría a súa regularización na forma gráfica O Coveliño, razón pola cal se optou neste traballo por escribir o no canto de u 7. Como acabamos de ver, ese <o> está xustificado do punto de vista etimográfico. 3.6. [Curuto, O] O substantivo masculino curuto é sinónimo de cume, cima e bico. Designa, pois, a parte máis elevada de algo, especialmente dun monte (DRAG). Corresponde co portugués coruto. Anibal Otero (DdD) propón como étimo o latín corōna (m). o sentido metafórico ‘parte máis elevada’ de corōna aplicado á orografía parece estar presente, por exemplo, nas formas galegas As Coroas e A/s Croa/s ou no topónimo asturiano Les Corones. No entanto, do punto de vista da fonética histórica é imposible facer derivar curuto de corōna (m). Máis acertada semella a hipótese de Krüger (1956: 102117), que aventura unha raíz prelatina * cor - ‘punta, remate, cúspide’, de onde tamén procederían a variante curucho, o nome do monte veciño da Curuta e, por disimilación da vogal pretónica, carocha ‘vaíña que cobre a espiga de trigo’ e caroza ‘capa con carapucho de palla ou xuncos’, que remiten á mesma idea de ‘punta, extremo’. A nosa localidade sitúase no alto do monte, nunha zona afastada doutros núcleos de poboación da parroquia. Permaneceu deshabitada ata hai ben poucos anos, o que explica a súa ausencia no NG. O substantivo feminino dorna sobrevive en galego moderno con dúas acepcións: ‘recipiente que recibe o viño despois de pisar as uvas’ e ‘pequena embarcación para a pesca de baixura’ (LNotasRianxo: 397). Existe, tamén, unha forma masculina dorno á que Carré lle atribúe o sentido de ‘lacena feita co tronco oco dunha árbore ou con cortiza onde se garda centeo, carne de porco etc.’ e Eladio Rodríguez ‘especie de barcal de figura naviforme que se emprega para recoller o viño que se verte ao medilo ou trasfegalo’ (DdD). Corresponden coas formas do asturiano, leonés e castelán antigo duerna e duerno ‘artesa’. É un termo de orixe dubidosa. A proposta etimolóxica clásica debémoslla a MeyerLübke, seguido por García de Diego (1985: 1046), para quen o lexema xurdiu dun cruzamento entre as formas latinas ŭrna ‘urna’ e dōlium ‘cántaro’ (DCECH v. II: 531). Corominas/Pascual (DCECH v. II: 531534) apóñenlle algunhas eivas a esta hipótese, principalmente a escaseza de resultados patrimoniais de ŭrna e dōlium e, sobre todo, a imposibilidade de explicar a partir deses étimos a vogal tónica media aberta do galego e portugués e o ditongo do asturiano e español. Eles relacionan a palabra co occitano dorn, francés medio dour e francés dialectal dorne, que se refiren a unha medida de lonxitude tradicional que equivale ao puño dunha man, e mais co irlandés dorn, galés dwrn e bretón dourn ‘man’. Así pois, sobre unha base celta * dŭrno - produciríase no norte e centro da Península un cambio semántico de ‘medida de lonxitude’ a ‘medida de capacidade’ e desta a ‘perfia de contido equivalente a esta capacidade’ ata chegar ás solucións romances dorna e duerna. Para xustificar o paso de ŭ a ŏ, os etimólogos botan man de reliquias celtas de estrutura semellante que vacilan no vocalismo entre [o] e [ ɔ ] (DCECH v. II: 531534). Máis recentemente, Sevilla Rodríguez (1992: 340341) desbotou as propostas de Meyer- -Lübke/García de Diego, por unha banda, e Corominas/Pascual, pola outra, e, con base en Pokorny (1959), postulou un radical indoeuropeo * drŭno -, que aludiría a un produto traballado e obtido da madeira. A devandita raíz dedúcea a partir do antigo indio drunam ‘arco’, drunahah ‘funda da espada’, drónam ‘recipiente de madeira, artesa, cubo’, drunih, drunī, ‘artesa’, albanés drüni ‘cerrollo, pasador de madeira’ e irlandés antigo dron ‘firme, sólido’. De * drŭno - derivarían unhas formas orixinarias * dŏrnu, * dŏrna, dos que procederían, respectivamente, as romances duerno e duerna, no centro da Península, e dorno e dorna, no occidente. Do punto de vista fonético, Sevilla xustifica a súa teoría apuntando a que a abertura de * ŭ indoeuropeo non é un feito insólito; así ocorre, por exemplo, en irlandés e ocasionalmente en galo. Fronte á proposta de Corominas/ Pascual, a hipótese de Sevilla presenta a vantaxe de establecer unha relación semántica máis transparente entre o étimo e o resultado romance. O NG recolle nove entidades de poboación chamadas (A/s) Dorna/s, seis do diminutivo Dornela /s, unha do derivado Dorneda, cadansúa dos compostos Monte de Dorna e Portadornas e unha última da solución masculina correspondente O Dorno. Suman un total de dezasete localizacións, ás que hai que lles engadir un bo número de microtopónimos (PT). Non son, polo tanto, formas marxinais na toponimia galega. Sobre o seu significado toponímico, téñense barallado distintas propostas. Ares (2011: 242) apunta á posibilidade de que remita a algunha cista funeraria prehistórica ou sartego pola semellanza cunha barca ou artesa. Silveira (1913: 1956) e Piel (1947b: 333334), pola súa parte, relaciónano co sentido hidronímico de ōlla : ‘ remuíño’ e ‘escavación circular en forma de caldeira ou fondo de pote que ese remuíño produce coas pequenas pedras que fai xirar nun leito rochoso’. Na estela de Piel, Rohlfs (1951: 232) propón o significado de ‘burato profundo no río’. O certo é que a forma Dornas existe como hidrónimo en Galicia. Tal é o nome dun afluente do Xallas e dun río das terras de Quiroga que se menciona nun documento do Tombo de Celanova datado no ano 983: rivulo Dornas (CODOLGA). Isto deu pé a que Edelmiro Bascuas (2002a: 52) propuxese unha base prelatina * dheu - ‘ fluír’, que estaría por detrás dos hidrónimos Dornas e Duero / Douro. Dada a afinidade lingüística entre os substantivos dorna e duerna, enriba debullada, poderiamos engadir a esa lista o hidrónimo Duerna (afluente do Órbigo, provincia de León) e, aínda, os varios ríos Dora do Piamonte que Rohlfs (1951: 232) pon en relación con Duero. A evolución semántica da forma sería, pois, a seguinte: ‘corrente fluvial’ (hidrónimo) > ‘canle, val’ (topónimo) > ‘recipiente’ e ‘embarcación’ (substantivo común). Tendo en conta que os nomes dos ríos son, en moitas ocasións, auténticas reliquias léxicas de épocas remotas, parece sensato acreditar en Bascuas cando afirma que o significado hidronímico de ‘corrente fluvial’ foi o primario. A partir del teríase xerado o sentido toponímico de ‘val, depresión do terreo’ e, posteriormente, os de ‘recipiente’ e ‘embarcación’, que remiten á idea de concavidade, afín ao significado do topónimo. O propio Bascuas establece evolucións semánticas idénticas para artesa e outras formas tiradas de linguas indoeuropeas que veñen reafirmar a súa hipótese. Á luz dos topónimos que neste traballo interesan, Dorna e Monte de Dorna, resulta axeitado asumir a súa proposta, pois ambos os lugares se sitúan na valgada en que asenta a parroquia, ao pé do río Té. O mesmo pensa Cabeza Quiles (1992: 184), que asegura que os topónimos galegos Dorna e variantes se atopan sempre dando nomes a ríos e vales. A localidade aparece mencionada nun manuscrito do TToxosoutos (635) datado en 1170: Durna (Martínez Lema 2008: 276). 3.8. [Lomba, A] Os orotopónimos (A/s) Lomba/s e (O/s) Lombo/s, habituais na toponimia maior e na microtoponimia de Galicia (NG; PTG), dan nome a elevacións do terreo, xeralmente alongadas (Navaza 2007a: 69). Son casos de linguaxe metafórica aplicada ao relevo, que evocan a semellanza entre este tipo de formas topográficas e o lombo humano: lat. lŭmbu (m) > lombo ‘costas’ > lomba ‘elevación do terreo’ (Marqués 2004: 207208). 3.9. Monte de Dorna 3.10. [Montiño, O] É diminutivo de monte, do latín mŏnte (m), con pechazón da vogal pretónica nun grao por influxo da nasal trabante. Monte e Montiño son topónimos recorrentes en Galicia que atopamos designando dúas realidades distintas: ben elevacións do terreo, ben terras sen cultivo poboadas de árbores e vexetación espontánea. Neste caso, atopámonos ante o segundo significado. 3.11. Moroso, O É un topónimo problemático do punto de vista da súa etimoloxía. Se facemos caso á opinión popular, que se manifesta en brincadeiras a respecto dos veciños da localidade, a forma procede de moroso ‘[persoa] que demora en exceso o pagamento dunha débeda’, á súa vez do latín morōsu (m) ‘ malhumorado’. É obvio que, desde unha perspectiva lingüística, non podemos aceptar que exista relación entre o topónimo e a devandita palabra, non só porque se trataría dun caso insólito na toponimia iberorrománica, senón porque, en realidade, as formas son homógrafas, pero non homónimas: o adxectivo presenta vogal tónica medio pechada mentres que o nome da localidade se pronuncia con vogal tónica medio aberta: Mor [ ɔ ] so. Neste sentido, cómpre subliñar que a identificación entre o topónimo e o adxectivo moroso no imaxinario popular non provocou, polo momento, que a vogal tónica de Mor [ ɔ ] so pechase na fala da parroquia. O mantemento desa diferenza resulta especialmente útil do punto de vista da pescuda etimolóxica, pois, en principio, permite desbotar que o topónimo sexa resultado dun proceso derivativo mediante o sufixo adxectival – oso, que en galego presenta [o]: aband [o] so, ansi [o] so, arxil [o] so (DPLG). Unha posibilidade considerada por lingüistas coma Moralejo Laso (1977: 119) e Nieto Ballester (1997: 246247) para os derivados da raíz moré que procedan de * mŏra, variante tardía do latín * mōrum ‘ amora’. Rivas (1982: 87) descarta esta posibilidade baseándose na orixe foránea da moreira, que, segundo o autor, chegou serodiamente de AlAndalus a medida que os cristiáns avanzaron na Reconquista. El apunta na dirección dunha raíz indoeuropea * mor - ‘ rocha, monte’, que tamén se atoparía por detrás de formas con ditongo do tipo Mourente ou Moura, por cruzamento con mouro (< latín maŭru ‘invasor’), solucións formalmente próximas e con certa afinidade semántica (lembremos que na mitoloxía popular galega, os mouros eran os lendarios habitantes dos castros, edificacións situadas polo regular en terreos elevados, Martínez Lema 2007: 8687). Gonzalo Navaza (2006: 355357) contravén a Rivas, adianta a chegada dunha especie de moreira á época romana e recoñece como fitotopónimos derivados de * mŏra formas coma Moreiras, Moreda ou Morás. Con todo, o propio Navaza (2007 a: 123) recoñece a pertinencia de reconstruír unha raíz prerromana * mor – para outros nomes de lugar. O radical atópase ben atestado na toponimia de dentro e fóra da Península e, ademais, en galego parece estar por detrás de lexemas coma morea ‘cantidade de cousas, especialmente as agrupadas en forma de montaña’ ou morouzo ‘montón de pedras miúdas’ (DRAG). Morouzo, e tamén Morozo, existen como topónimos en Galicia (Navaza 2007a: 123). Hubschmid (1955: 22) recoñece en morouzo un sufixo indoeuropeo – oukjo, ao lado de – ouko, que puido desditongar. Deste xeito, cabe ver en Moroso unha variante con seseo e redución do ditongo de Morouzo, aínda que estraña a abertura da vogal tónica. Sexa como for, parece oportuno rexeitar no noso caso a hipótese fitotoponímica e entender o nome do lugar como orotopónimo, máxime cando a localidade se sitúa nunha elevación do terreo que concorda co sentido da raíz * mor –. Non contamos con rexistros do lugar na documentación medieval nin tampouco se menciona no catastro de Ensenada nin no dicionario de Madoz. 3.12. Outeiro Un outeiro é unha pequena elevación do terreo illada e de pouca extensión (DRAG). O termo é sinónimo de lomba (cfr. § 3.8) e designa unha realidade orográfica constante na xeografía galega, o que explica o seu éxito como topónimo, con máis de 500 resultados no NG e unha frecuencia altísima na microtoponimia (PTG). O apelido derivado atópase entre os vinte máis frecuentes de Galicia, se ben se conserva esencialmente na súa forma deturpada: Otero (CAG). Outeiro é, probablemente, unha formación romance creada sobre outo ‘alto’ (< latín altu) e o sufixo – eiro (Álvarez Maurín 1994: 8889). No entanto, a tese clásica parte dun radical * altariu, orixinado a partir de altaria, plural do neutro altare ‘ altar’, derivado de altus ‘ alto, elevado’ (Oríg. 408; García de Diego 1985: 460). O topónimo rexistrámolo xa no ano 922, nun documento incluído no Tombo de Celanova, onde figura a forma Auteiro, aínda sen asimilación (CODOLGA). Con respecto á nosa aldea, menciónase por vez primeira en 1457, no LNotasRianxo (115): Diego d’Out ey ro de Taragoño. 3.13. Paradela Trátase do diminutivo de parada, pola súa vez de parata, forma feminina do participio de presente do verbo latino parare ‘ preparar’. Cabeza Quiles (2000: 299) atribúelles aos topónimos Parada e Paradela, numerosos en Galicia, o significado de ‘descanso orográfico’, o que concorda coa xeomorfoloxía do lugar aquí tratado. A localidade aparece mencionada na documentación medieval: Paradela (LNotasRianxo: 92, 94, 103, 162, 182, 188). 4. a grotopónImos 4.1. Campo da Feira, O O substantivo masculino campo ‘superficie extensa de terra máis ou menos plana, onde non hai vivendas e que en xeral se pode dedicar ao cultivo’ (DRAG), de enorme difusión na toponimia galega, procede do latín campu (m), con idéntico significado. Pola súa parte, feira ‘mercado público’ é tamén un substantivo de orixe latina que deriva de fēria, con metátese do iode. O topónimo O Campo da Feira dá nome a entidades de poboación sitas nos concellos de Carballo, Cerceda, Friol, A Mezquita, O Páramo, A Pobra do Caramiñal, Salvaterra do Miño, Santa Comba, Val do Dubra, Vilasantar, Vimianzo, Xermade e este do concello de Rianxo (NG). Tamén se rexistra como microtopónimo (PTG). Refírese a espazos onde se celebra ou celebraba a feira parroquial. O mercado de Taragoña, dedicado fundamentalmente á venda de gando vacún, esmoreceu na década de 1960. Non se menciona en Ensenada nin Madoz. Tampouco posuímos atestacións máis antigas. 4.2. Campo(s) de Pazos Pazo representa o resultado patrimonial do latín palātium : palātiu (m) > paaço > pazo. A forma palacio, incorporada á lingua tardiamente, é solución semiculta. Para a etimoloxía de campo cfr. 4.1. Non é necesario recorrer á existencia dun pazo señorial na localidade para xustificar o topónimo. Segundo Elixio Rivas (1976: 363), a forma palātium, con herdanza abondosa na toponimia de Galicia, facía referencia á casa do dono dunha granxa ou propiedade rural (as coñecidas como vīllae) en época romana e xermánica. Moralejo Álvarez (2007: 296297), en cambio, prefire reconstruír un indoeuropeo * palatio, termo que designaría antigas paraxes onde os pastores recollían o gando da intemperie, harmonizando co sentido etimolóxico de Pastoriza (cfr. § 4.5). En calquera caso, ha ser ao longo da Alta Idade Media cando a forma paaço perfile o seu significado para pasar a sinalar a edificación onde reside unha familia nobre, acepción que conserva na actualidade. Malia existir nas proximidades do lugar un pazo señorial, do que hoxe só se conserva a capela, non parece probable que a motivación orixinal do topónimo asente nel, tendo en conta que Pazos, forma plural, referencia necesariamente un conxunto de elementos. Cómpre sinalar que na fala local o topónimo vacila entre as formas Campos de Pazos e o singular Campo de Pazos, talvez hoxe máis frecuente. A aldea carece de atestacións antigas. 4.3. [Curral, O] Un curral é un espazo situado preto dunha casa labrega onde se ceiban certos animais domésticos, se gardan os apeiros ou o carro, a leña ou o toxo etc. (DRAG). No DCECH (v. II: 202206) barállase a relación entre curral e curro ‘curral, xeralmente de pequenas dimensións’ (cast. corral e corro) e chégase á conclusión de que curro, máis raro na Idade Media e menos extenso do punto de vista xeográfico, é derivación regresiva de curral. Deste xeito, proponse como étimo máis probable o latín vulgar * cŭrrale, procedente do latín carrus. Corominas/Pascual tentan explicar o [u] de curral e curro a partir dunha presumible acción metafónica de –o en curro, logo estendida a curral. Semella máis sensato, no entanto, ter en consideración un fenómeno fonético que conta con plena vitalidade na fala galega moderna: a inestabilidade da vogal posterior en posición pretónica, perfectamente ilustrada no par covelo / cuvelo, xa tratada neste mesmo traballo (cfr. § 3.5). De feito, a vacilación curral / corral mantense viva no territorio galegófono (García 1985: 245), cun predominio de curral sobre corral que se remonta xa á Baixa Idade Media (TMILG). Podemos afirmar, polo tanto, que o cambio analóxico se produciu de curral a curro, e non á inversa, como pensaban Corominas e Pascual. Existen, con todo, outras teorías. Krüger (1956: 125146) presupón a existencia dunha raíz * corr - ‘ círculo’, talvez celta, a xulgar pola existencia dunha base * cor - en dialectos celtas co mesmo significado. A escolla do nome da localidade debe proceder dunha primeira currada en torno á cal foi medrando a aldea, nun proceso metonímico altamente rendible na xeración de toponimia delexical (cfr. § 5.2). O lugar, ausente no NG, carece de atestacións medievais e tampouco se rexistra en Ensenada e Madoz. 4.4. Senra, A Os substantivos comúns senra e seara contan con plena vitalidade na fala popular, onde podemos atopalos co sentido xenérico de ‘campo sementado de trigo ou outros cereais’ ou co máis específico de ‘parcela de monte roturada para sementar trigo ou outros cereais’ (DRAG; Navaza 2007a: 57). Corresponden co leonés senara e co castelán serna. Corominas/Pascual fan derivar a palabra de * senara ‘ campo que se labra á parte’, composto de ar - ‘ labrar’ e sen -, prefixo que indica separación (DCECH v. V: 221). Estes autores cren que a orixe do termo é celta, pois só se rexistra no norte e centro da Península, mentres que é descoñecido en aragonés e catalán. Contra o que opinan Corominas e Pascual, para quen senra e seara esixirían do étimo unha cantidade vocálica de seu, consideramos que a evolución * senăra > * séara xustifica sobradamente ambos os resultados: senra reflicte a síncope da vogal postónica mentres que en seara permea un deslocamento acentual cara ao núcleo vocálico máis aberto dos dous que forman o hiato (cfr. exemplos similares en Martínez Lema 2010). As dúas variantes constitúen formas rendibles na toponimia galega, con máis de trinta resultados para cada unha no NG e un número maior na microtoponimia (PTG). Non existe un estudo de carácter xeolingüístico que confronte senra e seara, mais os resultados que nos ofrece a toponimia non nos permiten distinguir áreas dialectais definidas. De feito, as dúas solucións parecen convivir nun mesmo territorio. Por exemplo, na parroquia de Ferreira, concello de San Sadurniño, atopamos dúas entidades de poboación chamadas A Senra e A Seara (NG). O mesmo sucede en Porto do Son, onde existen senllas terras chamadas As Senras e As Searas (PTG). Será que representan variantes formais dun mesmo semema ou serán lexemas con matices semánticos distintos? Limitámonos a achegar este dato á espera de que un traballo de campo verta luz sobre esta cuestión. A localidade aparece mencionada no dicionario de Madoz (18461850 v. XIV: 590). 4.5. Pastoriza O substantivo pastoriza pertence á mesma familia de pasto (< pastu) e pastor (< pastōre), cun sufixo – īcĭa, feminino de – īcĭus, tamén presente en vacariza e porcariza (Navaza 2006: 400). A motivación orixinal do topónimo podería responder a calquera dos dous sentidos que a lexicografía galega clásica lle atribúe ao termo: ‘terreo de pasto abundante’ e ‘albergue para pastores’ (DdD). A localidade, estremeira co concello de Lousame, atópase ben afastada doutras entidades de poboación de Taragoña, monte arriba. A xeomorfoloxía da aldea e o seu carácter de enclave illado lévannos a pensar que outrora fose lugar de pastoreo e é moi probable, en consecuencia, que daquela acollese casetas para uso dos pastores. Pastoriza é un topónimo frecuente en Galicia. Dálle nome a un concello da comarca da Terra Chá, a dúas parroquias dos concellos de Arteixo e Pastoriza e 16 localidades das provincias da Coruña, Lugo e Pontevedra (NG). De xeito consecuente co seu significado etimolóxico, abunda tamén como microtopónimo (PTG), O lugar aparece mencionado no catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz (18461850 5. e cotopónImos 5.1. Castriño, O Diminutivo de castro, do latín castru (m) ‘ castelo, fortaleza’. Designa un tipo de asentamento prehistórico característico do NO peninsular, se ben pode referirse tamén a outra clase de edificacións de características semellantes ou mesmo a unha elevación do terreo onde existise ou puidese existir un castro (Martínez Lema [2012]). Os motivos que impulsaron á escolla do topónimo están claros, pois a aldea asenta sobre os restos dun castro, hoxe apenas perceptible por mor da construción de casas no lugar. Aparece mencionado no dicionario de Madoz (18461850 v. XIV: 590). 5.2. Igrexa, A Igrexa procede do latín ecclēsia, cunha evolución anormal – cl – > – gr –, contra o máis habitual – cl – > [ ʎ ], coma en apĭcula > apic ’ la > abella. É, con todo, forma patrimonial, aínda que estivo suxeita ao influxo cultista da institución eclesiástica, que a apartou da deriva habitual. 5.3. [Porto, O] Do latín pŏrtu (m) ‘porto’, pronunciado con vogal tónica media pechada por acción metafónica de – u. O lugar esténdese desde o camiño que baixa da localidade da Igrexa cara ao porto de Taragoña. 5.4. [Torre, A] Coñécese como A Torre un lugar da parroquia de Taragoña situado nas inmediacións da praia do mesmo nome que se estende a carón da desembocadura do Té (tamén coñecido como Río da Torre) na ría da Arousa (cfr. § 7.4). O topónimo remítenos automaticamente ao latín tŭrre (m) ‘torre’. Non hai problema ningún para suxerir o tal étimo, sobradamente recoñecible na toponimia románica e para o cal podemos atopar unha motivación orixinal sensata, pois a praia e o lugar así chamados asentan preto do lugar onde outrora se erguía o castelo da Lúa, probablemente erixido por Paio Gómez Chariño no século XIII e derruído polos Irmandiños na segunda metade do XV. Con todo, a existencia dun río homónimo obríganos a considerar outras perspectivas. É sabido que os nomes dos ríos visibilizan moitas veces lexemas de estadios lingüísticos remotos que sobreviven ao paso do tempo e que nos fornecen información valiosísima sobre as linguas que se falaban antes da romanización. Eles dan lugar, en moitos casos, a hidrotopónimos que pasan designar as terras próximas ao curso da auga, como acontece con Té (río) > Té (localidade). Pois ben, aplicando esta tendencia ao caso que nos ocupa, o lóxico sería pensar que o nome orixinal (A) Torre sexa o do río, referencia que nun segundo momento empregaría a poboación para nomear a praia e o lugar. Daquela, cabe a posibilidade de que detrás do nome desta corrente de auga (e a partir del o da praia e a localidade) se atope un herdeiro da raíz prerromana * tur (r)- ‘fonte, río’, que segundo Adrados (2001: 571574) dispuxo de valor apelativo ata o século X e acabou confundíndose co substantivo torre. A presenza do artigo, inusual en raíces hidronímicas deste tipo, pode xustificarse sen problema polo cruzamento co substantivo romance.Con todo, Edelmiro Bascuas (2005: 288290) ve problemas na hipótese de Adrados, pois os topónimos que el recolle como supervivente de * tur (r)- poden ser explicados a partir de tŭrre (m). No que aquí interesa, debemos ter en conta que río da Torre é unha denominación alternativa e secundaria con respecto a Té, moito máis frecuente (cfr. § 7.4). Sería estraño que dúas denominacións tan antigas, provenientes ambas de raíces prerromanas, sobrevivisen á contemporaneidade para nomear o mesmo curso de auga. É máis doado asumir que o nome río da Torre, creado xa en época romance, xurdise como alternativa ao principal, este si prelatino, por ser o río que desemboca na praia homónima. A localidade non figura no NG nin dispoñemos de documentación antiga en que se mencione. Ou será que aquel Jo ha n Rro drige s da Torre citado nun documento do LNotasRianxo (116) relativo á parroquia de Taragoña fai referencia ao lugar? 6. l ItotopónImos 6.1. Corques Paulo Martínez Lema (2010: 155161) achega na súa tese de doutoramento unha hipótese etimolóxica plausible para este topónimo, caso único no NG, que permanecía sen estudar. O lingüista pon en relación Corques con outros nomes de lugar coma Corcubión, Corcoesto (Cabana de Bergantiños) e Córcores (Avión), por citar só os galegos, e a partir deles propón unha raíz prerromana * kork -, cuxo significado, no entanto, non é doado inferir. Martínez Lema ofrece dúas posibilidades: ben que estea relacionada co indoeuropeo *(s) ker - ‘xirar, curvar’, ben que entronque co radical prelatino * kar (r)- ‘ pedra, rocha’. Ao autor chámalle especialmente esta última opción, que encaixa ben coas características físicas da forma que a el máis lle interesa, isto é, Corcubión, aínda que apunta á necesidade de constatar os trazos orográficos nas entidades de poboación asociadas ás distintas expresións toponímicas arriba mencionadas. O nome da nosa localidade, lugar pedregoso, semella darlle a razón. Martínez Lema suxire que Corques puido contar cunha fase previa * Corcas, con posterior relaxamento de a postónico final, fenómeno que neste traballo se lle supón tamén ao topónimo Cuvide (< * Covida) (cfr. § 11.1). De todos os xeitos, a ausencia de atestacións medievais obriga a ser cautelosos neste terreo. O lugar aparece mencionado no dicionario de Madoz (18461850 v. XIV: 590). Laxe ‘pedra lisa e de grandes dimensións’ procede do latín hispánico lagĕna, talvez de orixe celta (DCECH v. III: 560). A evolución lagĕna > lágẽa permite explicar os dous resultados que atopamos hoxe en galego: laxe e laxa. É forma frecuentísima na toponimia galega, en consonancia coas características orográficas dun país pedregoso, con máis dun cento de resultados no NG. A carón da Laxe, ás veces chamada A Laxe Grande, especialmente en contextos ambiguos, sitúase outra localidade coñecida como A Laxe Pequena. É probable que as denominacións A Laxe de Arriba e A Laxe de Abaixo, hoxe desaparecidas en favor de A Laxe Pequena e A Laxe, respectivamente, fosen dominantes noutro tempo, pois así se recollen no dicionario de Madoz (18461850 v. XIV: 590): Lage de Arriba, Lage de Abajo. No Nomenclátor só figura A Laxe. O lugar rexístrase na documentación consultada desde o século XVIII, no catastro de Ensenada. 6.3. [Laxe Pequena, A] 6.4. Pedriñas, As O substantivo pedra e variantes (pedriña, pedroso, pedreira, pedregal, pedrouzo etc.) ofrécennos, en Galicia, un repertorio extenso de nomes de lugar, que supera a barreira do medio milleiro de rexistros no NG. Formas frecuentísimas tamén na microtoponimia (PTG), o éxito dos sobrevivintes galegos do latín pĕtra asenta nas características xeolóxicas do territorio. Son, pois, formas semanticamente transparentes. Nalgúns casos, a orixe da denominación asenta nunha rocha ou conxunto de rochas que destacan no espazo local, como semella claro en exemplos coma A Pedra Grande (Santa María de Pastoriza, Arteixo) ou Pedras Brancas (Guísamo, Bergondo). No entanto, cremos que a motivación do nome da nosa aldea non responde tanto a un conxunto de rochas definidas na paisaxe como á mesma constitución do terreo. Neste sentido, o topónimo, non por acaso marcado en diminutivo plural, entraría en relación directa cos varios (A / s) Pedreira(s) e (O) Pedregal que se reparten polo territorio galego e que sinalan terreos cubertos de pedra. Non dispoñemos de atestacións medievais da localidade nin se menciona no catastro de Ensenada nin no dicionario de Madoz. 7. H IdrotopónImos 7.1. Fonte Susán Fonte ‘lugar onde mana a auga’ e, máis especificamente, ‘construción por onde sae a auga’ (DRAG: 567) procede do latín fŏnte (m). Pola súa parte, Susán deriva do latín vulgar * susana ‘ de arriba’, derivado de sūsum ‘ cara a arriba’, equivalente de sūrsum (Moralejo Laso 1977: 107). Etimoloxicamente, Fonte Susán significa, pois, ‘fonte de arriba’. Susán representa a forma occidental herdeira de * susana, de acordo cunha evolución do tipo * susana > susãa > susán, paralela á dos femininos irmán (< germana) e Fontán (< fontana). O resultado esperable no centro e oriente de Galicia, con perda total da nasalidade, rexistrámola en formas coma Susá ou Vilasusá. Na relación de localidades da parroquia de Taragoña, o dicionario de Madoz menciona Fuente e Susán como topónimos individuais (Madoz 18461850 v. XIV: 590). Trátase simplemente dun erro. Os topónimos galegos rematados en – obre contan cunha longa tradición de estudo que se remonta ao Onomástico de Sarmiento, quen os daba por xermánicos, suevos ou visigodos (Moralejo Laso 1977: 50). Hoxe sabemos que a súa antigüidade foi maior. Os traballos aparecidos ata o momento coinciden en sinalar o seu carácter prerromano, concretamente celta. A tese clásica debémoslla a M. H. d’Arbois de Juvainville, que no limiar do século XX considerou formas do tipo Canzobre, Fillobre ou este noso Iñobre como derivados de anteriores en – o – briga, quere dicir, compostos do lexema celta briga ‘altura fortificada’ (Moralejo Laso 1977: 50). Malia a opinión de Menéndez Pidal (1968: 186187), que vía neles un etnónimo da antiga tribo celta dos ártabros tornado sufixo adxectivador, a opinión máis aceptada na actualidade parte das premisas de d’Arbois e entende a terminación – obre como herdeira de briga. Así o pensan Moralejo Laso (1977), Búa/Lois (1995), Villar (1995) e Blanca Prósper (2002). Tendo en conta a afinidade semántica do celta briga co latín castrum, podemos concluír que estes topónimos designan o tipo de asentamento prehistórico que coñecemos co nome de castro (Navaza 2011: 1213) (cfr. § 5.1). Sobre o primeiro elemento desta forma existen máis dúbidas. Prósper (2002: 377) propón unha raíz indoeuropea * (p) en – yo ‘pantano’, con caída de p – inicial, como é habitual en celta, comparable a (Rego da) Iña (Cerceda, Ordes, A Coruña) ou ao nome do río austríaco Inn. A percepción de Iñcomo raíz hidronímica encaixa ben co sentido doutro topónimo formalmente moi próximo, Illobre, que é doado de vincular co substantivo illó ‘manancial, braña’, se ben Prósper ve en Illobre unha raíz ilio - ‘inflando, turxente’. Á falta dun traballo máis extenso sobre a materia, a tese de Prósper debe ser ofrecida como provisional. A localidade aparece mencionada nun documento do TToxosoutos (609) do ano 1289: Ignoure, Ygnoure (Martínez Lema 2008: 276). No LNotasRianxo (92, 93, 133) figura como Inobre e Ynobre (a. 1457). 7.3. Taragoña O nome da parroquia reflicte unha raíz indoeuropea * ter – ‘fretar, atravesar’, con variante * tar –, que detectamos en hidrónimos europeos (Bascuas 2005: 237242). Con todo, nas rías de Arousa e Muros existen unha serie de nomes de lugar que comparten con Taragoña a presenza dun radical tar –, mais que non parecen posuír valor hidrotoponímico: San Xián de Tarás (Outes), Tara (Ribasieira, Porto do Son), As Taras (Posmarcos, Pobra do Caramiñal) e os diminutivos A Tarela e Tarela, localidades das parroquias de Noal e Queiruga (Porto do Son). Edelmiro Bascuas (2005: 262) cre que este grupo de topónimos se relacionan co substantivo feminino tara ‘relevo rochoso’, que no Apéndice ao Diccionario enciclopédico gallegocastellano, de Eladio Rodríguez, figura como forma propia do Courel (DdD), mais que debeu ser un lexema xeral na Península, a xulgar pola pegada toponímica. Aceptada a hipótese de Bascuas segundo a cal tara procede da raíz * ter – arriba mencionada, concluímos que os nomes de lugar herdeiros do indoeuropeo * ter – /* tar – poden ter sentido ora hidronímico, ora oronímico. De entrada, a Taragoña acáelle mellor a categoría de hidrotopónimo, pois, do punto de vista lingüístico, os sufixos ko + on + io son frecuentes na lingua da hidronimia e, dunha perspectiva xeográfica, a parroquia érguese sobre o val dun río. Emporiso, supoñerlle valor oronímico non é absurdo, dado que a freguesía conta con puntos de altitude relativamente importantes e, por outra banda, o sentido harmoniza coa toponimia veciña. En todo caso, podemos reconstruír sen problemas unha forma prerromana * tarakoniu, emparentada directamente co catalán Tarragona. A forma medieval, en consonancia co étimo proposto, era Taragonio, con – o final. Bascuas (2005: 264) explica a evolución Taragoño > Taragoña a partir dunha solución intermedia * Taragoñe, coa vogal átona final debilitada, coma en Pedrido / Pedride. Afirma o autor: "En este proceso puede mantenerse durante mucho tiempo la vacilación entre la forma originaria y la debilitada, llegándose con frecuencia al olvido de la primera" (Bascuas 2005: 264). Esquecida a solución primitiva, Taragoña xurdiría dunha ultracorrección, como acontece cos topónimos Tarnas (< Tarnes) e Tállara (< Taliar < * Taliare). O cambio debeu producirse cara a finais do século XV, comezos do XVI. Ata a segunda metade do XV só rexistramos a solución etimolóxica. Así, en 1457, o LNotasRianxo (93, 110, 115, 118, 129131, 133, 144, 162163) recolle sistematicamente a solución con – o. O mesmo sucede con senllos documentos inéditos do Arquivo Catedralicio de Santiago dos anos 1465 8 e 1485 9. Con posterioridade a esta última data, polo menos desde 1539 10, a forma moderna xa é a regular e, no sucesivo, única. Quere isto dicir que nun período comprendido entre 1485 e 1539 tivo que producirse a evolución Taragoño > Taragoña. Por maior abastanza, debemos ter en conta que a evolución – oño > – oña tamén se produce en Carantoña (< Carantoño), aínda que neste caso a mudanza pódese explicar por analoxía co substantivo feminino carantoña ‘aceno que deforma o aspecto normal do rostro’, xa recollido por Sarmiento (TILG). No canto de reconstruír unha forma intermedia * Taragoñe, non documentada, está xustificado concibir o fenómeno coma un caso máis sinxelo de disimilación, apoiado na harmonía coas vogais pretónicas e a analoxía con palabras do léxico común coma vergoña, cegoña ou o propio carantoña. Tense afirmado que a primeira mención documental da parroquia se remonta ao capítulo LXX do libro primeiro da Historia Compostellana (s. XII). Nel recóllese unha doazón da raíña 8 Sinatura: P 001 fols. 355r355v. 9 Sinatura: LD 16 fols. 11r11v. 10 Lida a forma Taragoña nun documento inédito do Arquivo Catedralicio de Santiago con signatura P. 12/1 fols. 461r462v. Urraca á igrexa de Santiago onde se menciona unha localidade da terra de Postmarcos chamada Trenonzum (HC 125). Mais Trenonzum ben puidese referirse á aldea de Trevonzos, freguesía de San Vicenzo de Cespón (Boiro, Barbanza). Por este motivo, consideraremos que o primeiro testemuño seguro de Taragoña se atopa nun documento do TToxosoutos datado en 1139: Taragonio (TToxosoutos 608). Té é o nome dun río, tamén chamado da Torre (cfr. § 5.4), que nace ao pé do Monte Muralla, na parroquia do Araño, e que atravesa as parroquias de Taragoña, Asados e Rianxo ata morrer na ría da Arousa. Ademais, é o nome dun lugar da parroquia de Taragoña, estremeiro coa de Rianxo, que se sitúa á beira do río. O hidrónimo e o hidrotopónimo derivado deben reflectir un radical paleoeuropeo * tā - ‘ derreterse, fluír’, con variante * te -, que permea por detrás do nome do río Tea, afluente do Miño, de nomes de lugar coma Teaño (Santa Baia de Boiro, Boiro; Estacas, Cuntis), Teaio (San Xoán de Laíño, Dodro) ou Teáns (Oleiros, Salvaterra de Miña) e mesmo do substantivo tea, nome dun peixe que Santamarina recolle en Arcade, zona próxima ao río homónimo (Bascuas 2005: 5556, 106). A localidade menciónase no catastro de Ensenada e mais no Diccionario geográficoestadístico-histórico de Madoz (18461850 v. XIV: 590). 8. H odotopónImos 8.1. Cruceiro, O Un cruceiro é unha gran cruz de pedra, lisa ou con figuras esculpidas, sobre unha longa columna asentada nunha plataforma, que se sitúa principalmente nas encrucilladas, á beira dos camiños, nos límites das parroquias e nos adros das igrexas (DRAG). Deriva de cruz. Sobre a motivación, significado e extensión do topónimo cfr. § 8.2. É vocábulo semiculto. Procede do latín crŭce (m) ‘ cruz’, con apócope de – e e mantemento de ŭ como [u], con certeza por influencia eclesiástica. Como topónimos, (A) Cruz e (O) Cruceiro, nomes semanticamente afíns, abundan en toda Galicia. O NG ofrécenos máis de cen resultados para cada lexema e son frecuentísimos tamén como microtopónimos (PTG). Navaza (2007a: 53) dá no cravo da dificultade para coñecer o significado exacto destes dous nomes de lugar: Os substantivos cruz e cruceiro están moi presentes na toponimia, se ben en moitos casos non é doado coñecer con precisión a motivación e o significado orixinarios dos topónimos que os conteñen, pois unhas veces aluden a unha cruz erixida no lugar, de pedra ou doutro material, e outras veces simplemente fan referencia a unha encrucillada viaria, cun uso tradicional do substantivo cruz hoxe ameazado na fala polo castelanismo cruce. Dado que era habitual erguer os cruceiros nas encrucilladas dos camiños, ambos os significados van unidos con frecuencia e non sempre podemos saber cal deles deu orixe ao topónimo. caso deste último, na súa forma castelanizada, Crucero. 8.3. [Revolta, A] Formado a partir de volta, resto participial do latín vulgar * voltare ‘facer rodar’, ‘facer ir e vir’, ‘desenvolver’, latín clásico vŏlvĕre (m arqués 2003: 838). O topónimo pode ter o sentido de ‘parcela cultivable, xeralmente no monte’ (terras de revolta) ou ben designar un cambio de dirección nun río ou camiño (Navaza 2007a: 52). A teor da situación xeográfica do lugar, é obvio que a motivación do nome asenta neste segundo sentido, concretamente no viario. É un nome de lugar especialmente abundante como microtopónimo (PTG). De acordo co Nomenclátor, designa, ademais, unhas 37 entidades de poboación da Comunidade Autónoma de Galicia, entre as cales non se inclúe a aldea que aquí tratamos (NG). Non dispoñemos de documentación medieval onde se mencione a localidade. Tampouco se rexistra en Ensenada nin en Madoz. 9. f ItotopónImos 9.1. [Brañas, As] Unha braña é un terreo moi húmido que pode ser prado ou monte baixo (DRAG). É unha forma recorrente na toponimia, con 54 resultados no NG (incluídos derivados coma Brañal e compostos coma Brañamoura) e máis de 500 no PTG. En Taragoña, dá nome a dous lugares diferentes: un que se sitúa na zona comprendida entre Fachán e O Poste e outro que asenta nun camiño que conecta O Burato coa Torre. Ningún dos dous figura no NG. Porén, non son lugares habitados en data recente, como acontece, por exemplo, co Curuto (cfr. § 3.6). Malia a que non podemos precisar se se trata dunha localidade ou da outra, xa o dicionario de Madoz recolle en Taragoña unha entidade de poboación chamada Brañas, polo que un dos dous lugares estaba habitado, cando menos, desde mediados do século XIX (Madoz 18461850 v. XIV: 590). O substantivo é voz presente no léxico do NO peninsular: Galicia, Asturias, León e Cantabria. Non se rexistra na toponimia maior de Portugal (Navaza 2006: 102). A súa orixe é discutida. Carolina Michäelis, seguida por Menéndez Pidal, MeyerLübke e Piel, entre outros, propuxo unha base veranēa, derivada de ver ‘verán’. Para García de Diego, en cambio, procede de vorago, - inis ‘terreo húmido, tremedal’. Pola súa parte, Corominas/Pascual e Elixio Rivas pensan que é un vocábulo prelatino: os primeiros sinalan unha forma celta * brakna ‘ lugar húmido’ mentres que para Rivas o lexema reflicte unha raíz hidronímica, tamén celta, * bar - ‘auga’(Palacio Sánchez 1981: 355357). 9.2. [Bugallón, O] É aumentativo de bugallo ‘excrecencia que se forma en certos vexetais, coma os carballos’. Sobre a orixe do termo, forma propia do galego, portugués e leonés, non existe acordo entre os etimológos. Menéndez Pidal pensa nun cruzamento entre o latín bŭlla ‘ burbulla’ e galla ‘ galada’ (DCECH v. I: 690) mentres que Elixio Rivas (1982: 153), seguindo a García de Diego, considera que o cruzamento se produciu entre baca ‘baga’ e galla ‘ galada’. Pola súa parte, Corominas/Pascual apuntan ao celta * bullaca ‘ bocha’ (DCECH v. I: 690). Ningunha destas propostas logran explicar a presenza da lateral palatal (Navaza 2006: 112). Bugallo, ao lado do feminino bugalla, de idéntico significado, son formas produtivas na toponimia galega, con derivados coma (O / A) Bugallal, (A) Bugalleira, Bugallido, Bugalledo, Bugallelas ou este noso O Bugallón, que tamén identifica un lugar da parroquia de Cervás, en Ares. En total son 19 casos no NG e máis de corenta microtopónimos presentes no PTG. Cabe a posibilidade de que bugallón, en orixe aumentativo, callase na toponimia xa como unha forma plenamente lexicalizada. Merino (1980 v. I: 44; v. III: 503) recóllea como denominación de dúas especies de ranúnculo: o Ranunculos Steveni, tamén chamado herba dos mendigos, e o Ranunculus flammula. En todo caso, a natureza fitotoponímica de O Bugallón semella garantida (Navaza 2006: 112113). 9.3. [Devesa, A] Unha devesa é un terreo poboado de árbores, adoito valado ou cercado e xeralmente dedicado ao pastoreo (DRAG). Palacio (1981: 200) e Navaza (2006: 230) atribúenlle o significado máis restrinxido de ‘bosque de carballos’. En calquera caso, a idea de ‘terreo acoutado’ parece estar por detrás da súa motivación orixinal, pois os traballos etimolóxicos ata hoxe trazados coinciden en indicar a súa procedencia do latín tardío defensa, participio de defendere ‘ prohibir’ (DCECH v. II: 435). No catastro de Ensenada menciónase un lugar chamado Cova da Devesa, onde na altura había un muíño. É difícil concretar se esa devesa se corresponde coa da nosa localidade. 10. a ntropotopónImos 10.1. Cartomil Trátase dun nome de lugar herdeiro do antropónimo xermánico cartomirus / cartemirus, composto da raíz Cart –, talvez relacionada co substantivo gótico gards ‘casa’, ‘granxa, curral’, e mais de – mirus, procedente de mêreis ‘famoso’ (HGNB 106107, 146; Boullón 1999: 169, 234). En Galicia existen as variantes Cartemil (Nogueira de Miño, Chantada; Román, Vilalba), Cartimil (Ventosa, Agolada; Siador, Silleda) e Cartamil (Amil, Moraña) (NG). Ramón Barros Silvelo (1875) fixa no lugar a situación da mansión romana grandimiro do Itinerario de Antonino. Malia que non existen datos fiables que confirmen esta hipótese, a presenza dos romanos na parroquia está sobradamente documentada, pois a calzada per loca maritima, que unía Caldas de Reis con Betanzos, desenvolvía parte do percorrido por territorio de Taragoña (Comoxo/Santos 1997: 14). A localidade recóllese no Diccionario geográficoestadístico-histórico de Madoz (18461850 v. 10.2. Chorente O topónimo provén do antropónimo latino florentius, derivado de florens, - entis, participio de presente de floreo ‘ florecer’. Florentius debeu ser un nome frecuente na Gallaecia altomedieval, a xulgar pola pegada documental (CODOLGA) e os resultados na toponimia, con seis rexistros para Chorente no NG: San Fiz de Amarante, Antas de Ulla; San Lourenzo de Nogueira, Meis; Moraime, Muxía; Nemenzo, Santiago de Compostela; Ribas Pequena, Bóveda. Como a meirande parte dos topónimos galegos procedentes de antropónimos latinos, Chorente deriva dunha estrutura nominal con núcleo villa ou fundus modificado polo antropónimo en caso xenitivo. Co tempo, o elemento nuclear villa (ou outro semanticamente afín) acabaría esvaecendo, de tal maneira que o topónimo, na súa forma moderna, só reflicte a forma antroponímica. Esquematicamente: (villa) florenti (i) ‘vila de Florentius’ > Chorente (Piel 1947a: 72; Kajanto 1982: 116, 233). A localidade aparece nomeado por vez primeira en 1170, nun documento do TToxosoutos (635): Churenti. Figura, tamén, no LNAP (92): Chorẽte (92). 10.3. Ourille Este topónimo tense considerado herdeiro de aurelii, xenitivo de aurelius, prenome latino que deriva dunha gens romana de orixe antiquísima relacionada cunha divindade solar (Boullón Agrelo 1999: 145). A denominación orixinaria do lugar debeu ser *(villa) aurelii, con posterior caída do elemento villa (ou outro similar), na liña do visto para Chorente (cfr. § 10.2). De feito, a forma composta consérvase nos topónimos asturianos Villaorille (Las Agüeras, Quirós), Villaoril (Piñera, Navia; Taladrid, Ibias), Villaoril de Bimeda (Bimeda, Cangas del Narcea) e Villaoril de Sierra (San Pedro de Coliema, Cangas del Narcea). Na toponimia maior de Galicia só rexistramos a solución Ourille (Remesar, Bóveda; Verea), ao lado de Ourille de Arriba (San Pedro de Ourille, Verea) (NG). Debemos sumar, aínda, os norteños Ouril (Segude, Monção) e Ourilhe (Celorico de Basto), en Portugal, e mais Orellana la Vieja e Orellana de la Sierra, municipios da provincia de Badajoz, probables descendentes dunha vila romana aureli - ana (Piel 1947a: 178179). Son moitos os autores que defenden a pertinencia de remitir todos estes nomes de lugar ao antropónimo aurelius. Entre eles, cabe destacar a Piel (1947a: 178179), para quen Ourille, por unha banda, e Ouril/Oril, pola outra, reflicten evolucións diverxentes do xenitivo aurelii : nun caso produciuse a palatalización da lateral alveolar seguida de /i/ (aurelii > Ourille) e no outro a apócope de – i latino final (aurelii > aureli > Ouril/Oril). Machado (2003: v. III, 1107) non acredita nesta hipótese, dado que non explica a presenza da vogal i nos resultados romances, contra a máis esperable, que sería e. Certamente, de aureli (i) deberan xurdir unhas formas románicas * Ourelle e * Ourel. No entanto, o CODOLGA fornécenos varios rexistros documentais que, desde o século VIII, dan constancia da existencia dunha forma aurilius, paralela a aurelius, na Gallaecia altomedieval, o que permite salvar as eivas apostas por Machado. De máis difícil resolución se presenta o problema derivado da presenza documental antiga da nosa localidade. No LNotasRianxo (110111, 119) (a. 1457) menciónase, en varias ocasións, a Juã d’Ouril, morador na freguesía de San Salvador de Taragoña. Se, como parece desprenderse da documentación citada, ese Ouril se corresponde co moderno Ourille, como se xustifica a evolución do topónimo? Aceptemos, pois, a hipótese de Piel e fagamos un breve repaso histórico pola denominación da aldea. O lugar sería bautizado, nun primeiro momento, como * villa aurelii. Co paso dos séculos, conxuntamente co devir do latín galaico en lingua románica, ese * villa aurelii (ou mellor, aurilii) tornaría Ouril, forma que atopamos, aínda, a finais da Idade Media. É dicir, de acordo cos datos que manexamos, o paso Ouril > Ourille tivo que producirse en época posmedieval. E esa evolución é dificilmente xustificable do punto de vista lingüístico. Como non dispoñemos de máis referencia documental cá do LNotasRianxo, poderiamos pensar que o devandito Ouril alude a un outro topónimo da parroquia, vivo aínda no século XV e desaparecido hoxe. En apoio desta teoría cabe apuntar un dato: non é estraño que dúas localidades compartan nome dentro das estremas dunha mesma freguesía; en Taragoña, poñamos por caso, temos o exemplos das Brañas (cfr. § 9.1). Porén, é altamente improbable que dous topónimos que designan lugares moi próximos (inscritos, ambos, nunha mesma fala local) compartan étimo e, ao mesmo tempo, reflictan camiños evolutivos diverxentes. Sen outra posibilidade que barallar, limitámonos aquí a presentar o problema, coa certeza de que a descuberta de novos rexistros documentais poden contribuír a resolvelo. 10.4. Ourolo Piel (1947 a : 38) ofrece este topónimo como herdeiro do nome de posesor latino auriolus, ao lado de aureolus, diminutivo de aureus, derivado de aurum ‘ouro’ (Kajanto 1982: 340). a sí pois, Ourolo provén do mesmo étimo ca Ourol, nome de varias entidades de poboación da provincia de Lugo (NG). Partindo dun xenitivo *(villa) aurioli chegamos por vía regular a Ourol, pero non Ourolo, dato non tido en consideración por Piel (1947 a : 38). Con todo, o sufixo diminutivo latino – ŏlus, que participa na creación do antropónimo aureolus a partir de aureus, consolidou en galego, talvez por cruzamento con – elo (< – ĕllus), un resultado – olo (paiolo, ferreirolo, cabezolo), presente na lingua desde os primeiros momentos, paralelo á solución esperable –ó (* aviŏlus > avó) (Ferreiro Fernández 1997 v. II: 187188). Nalgunhas formas, – olo convive coa variante – ol, coma en pedrolo / pedrol ‘tipo de verme’, barolo / barol ‘balor’ e mesmo ouriolo / ouriol, nome dun paxaro (tamén chamado vichelocrego) que procede da mesma base aureolus ca Ourolo (DdD). Cremos que desta maneira podemos xustificar o resultado romance sen necesidade de botar man de hipóteses máis conxecturais, como a proposta por Cabeza Quiles (1992: 322323), para quen Ourolo reflicte unha base prerromana * or ou * oro ‘monte, costa, val, altura’, relacionada co posible preindoeuropeo * or - r ‘ val entre montañas’ e o grego óros ‘monte, montaña, altura’. 11. t opónImos de orIxe Incerta 11.1. Cuvide Caso único no NG e no PTG, o nome desta localidade de Taragoña presenta unha etimoloxía escura, feito ao que contribúe a ausencia de atestacións medievais. Cabe a posibilidade de que sexa un derivado de cova (< * cŏva) (cfr. § 3.4), con pechazón da vogal pretónica nun grao igual á que se produce en topónimos afíns como Covelo/Cuvelo (cfr. § 3.5). Fala a favor desta tese a produtividade de cova na toponimia galega e o feito de existiren no dominio iberrománico solucións análogas con o pretónico: Covide (Braga e Porto), Covides (Burgos). Por outra banda, a situación xeográfica da localidade encaixa ben co sentido orográfico de * cŏva ‘depresión no terreo’ (cfr. § 3.4). De ser certa esta teoría, o topónimo reflectiría un sufixo – ide (< – ida < – ēta), frecuente na formación de nomes de lugar: Pedride, Ermide, Escouride etc (Navaza 2006: 224225). Ningunha destas hipóteses é, en todo caso, definitiva. A falta de rexistros documentais antigos pode ser suplida no futuro e vir darnos novas pistas que inclinen a balanza nun sentido ou no outro. O DRAG recolle o substantivo facho coas acepcións (1) ‘lume que se acendía antigamente para guía dos mariñeiros’, (2) ‘lugar elevado onde se acendía unha fogueira para guiar os barcos’ e (3) ‘fachuzo’. Este último significado compárteo co feminino correspondente facha. Son formas que tamén existen en portugués e que se identifican respectivamente co castelán hacho e hacha. Corominas/Pascual (DCECH v. III: 301303) fan derivar facha de * fascŭla, variante de facŭla, diminutivo de fax, - cis ‘ fachuzo’. É necesario supoñer que nalgún momento existise no latín hispánico unha forma * fascŭla para xustificar o resultado romance, pois o grupo cl que agromou da síncope da vogal postónica (* fascŭla > * fasc ’ la) só puido dar africada en posición forte, isto é, posconsonántica. Os autores explican a devandita forma por cruzamento entre facŭla e fascis ‘ feixe, monllo’, facilmente relacionables do punto de vista semántico. Así pois, a base da cadea de formación debe ser facha e facho forma derivada que se especializou para referir as fogueiras prendidas para guiar os barcos. A existencia duns significados idénticos para o castelán hacha e hacho reforzan esta idea. No entanto, o padre Sarmiento (DdD) dá noticia da voz facho empregada co sentido de ‘lume que se prende nas atalaias para alertar da chegada de inimigos’. Segundo o erudito, os fachos prendíanse en puntos elevados próximos á costa para avisar a poboación dun ataque por mar, aínda que tamén se podían empregar nas zonas interiores de fronteira coa mesma finalidade. Sarmiento insiste en diferenciar os significados de faro e facho e de ningunha maneira lle recoñece a facho o sentido de ‘fogueira acendida para guiar os mariñeiros’. Coas precaucións enriba trazadas, podemos supoñer que a cadea de formación sexa a seguinte: * fascŭla ‘ fachuzo’ > facha ‘fachuzo’ > facho ‘lume prendido nun punto elevado (ben para a guía de barcos, ben para avisar da chegada de inimigos)’ > facho ‘lugar elevado onde se prende o facho (para guiar os barcos ou alertar dun ataque)’. Martínez Lema (2007: 193194) e Fernández González (2007: 131132) consideran que a forma Facho cristalizou na toponimia con este último sentido. É, polo tanto, un orotopónimo que define puntos altos do relevo. Os nomes de lugar derivados de facho non son estraños en Galicia: Fachelas, Os Facheiros, O Fachal, A Fachita. O nome da nosa localidade cadra ben nese grupo. Fachán podería ser resultado dun proceso derivativo dese lexema mediante o sufixo – anus, – a, – um, como en font - anu (< Fontán, Fontao). Non existen argumentos lingüísticos que contraveñan esa posibilidade. No entanto, ben é certo que non rexistramos ningunha forma galega do tipo * Fachao, * Fachau ou similar que veña confirmar esa hipótese. Tampouco existe ningún * Fachão en Portugal nin * Hachana ou * Hachano en España. Fachán é topónimo único. A ausencia de parentes directos leva a que, mesmo sendo certa a teoría que propoño, nin sequera poidamos saber se en orixe era solución masculina (orixinada a partir de – anu) ou feminina (creada desde – ana), pois o resultado local dese sufixo non permite distinguir formalmente a oposición de xénero. A ausencia de artigo tampouco dá para diferenciar. Por se isto fose pouco, carecemos de atestacións documentais antigas e o sentido toponímico de Facho ‘terreo elevado’ encaixa só relativamente coa xeomorfoloxía da localidade, encadrada nunha subida, pero que non constitúe un enclave demasiado alto. Polo momento, ofrezo a hipótese dun posible étimo * fasculanu ou * fasculana, á espera de que outros etimólogos expresen a súa opinión e vertan teses de seu. ‘ berrar o castrón’, que se relacionaría cun culto autóctono paralelo ao de Dioniso ou Atis. Ambas as hipóteses contan con problemas de orde lingüística difíciles de resolver, mais, no que aquí importa, semella posible que o nome da localidade de Taragoña O Meco teña xénese nese mito, ben directamente, referindo de xeito explícito a personaxe, ben indirectamente, a través das acepcións que numerei como 2, 3 e 4. O sentido de ‘boneco que se queima ao acabar o Entroido’ parece moi probable para unha entidade de poboación así chamada de Santiago de Compostela, cidade que bota ao lume o Meco cada mércores de Cinza. Cabe tamén a posibilidade de que o topónimo reflicta o alcume dalgún antigo veciño do lugar, adeallo que se basearía en calquera dos sentidos que o adxectivo posúe en galego: ‘birollo’, ‘de ollos claros’, ‘sen unha orella, parte dela ou sen as dúas’ e ‘moreno’. Na zona, meco tamén é o nome dun tipo de embarcación, hipótese que non podemos descartar como motivación orixinal e que tamén parece posible para un accidente costeiro de Porto do Son chamado O Cocho do Meco (PTG). Menos probable parece a relación co topónimo madrileño Meco, cuxo sufixo – eccu lle dá aparencia de forma ibera (Galmés de Fuentes 1996: 36). 11.4. [Périto, O] A interpretación popular atribúe a orixe do nome deste lugar situado a escasos metros do mar á profesión dun veciño que, segundo os fregueses máis vellos, morou na localidade tempo atrás e que exercía de perito, é dicir, enxeñeiro. Malia que un caso de etimoloxía popular non goza, en principio, de ningunha fiabilidade científica, neste caso pode estar no certo. Non existe problema lingüístico ningún que contraveña a hipótese, pois a palabra, cultismo tomado de pĕrītus ‘ experto’, manifesta popularmente unha dislocación do acento que a converte en proparoxítona, caso análogo ao de estántiga, méndigo ou cántiga (Ferreiro Fernández 1997 v. I: 212). Polo tanto, é posible que, como pensa o pobo, o nome da aldea proceda da profesión dalgún antigo veciño ou mesmo responda a un alcume orixinado a partir do sentido máis xeral de ‘sabio, erudito’. 11.5. [Poste, O ] É un topónimo de orixe problemática. En principio parece derivar do substantivo masculino poste ‘obxecto alongado que se chanta verticalmente para servir de apoio ou de sinal’, en galego probablemente cultismo ou semicultismo, do latín p ǒ ste (m) ‘ xamba dunha porta’ (DCECH v. IV: 619). Iso pensa Bértolo Ballesteros (2007: 238), quen fai derivar o nome dun microtopónimo de Soutelo dos Montes (Forcarei) así chamado “dun poste con transformador, que se puxo alí cando se trouxo desde Trasdomonte a luz eléctrica”. O caso semella anecdótico de máis como para explicar as, cando menos, catro entidades de poboación e trece zonas non habitadas que en Galicia se chaman Poste ou compostos (NG; PTG). Ares (1995: 68) relaciona o topónimo co substantivo feminino posta ‘lugar de parada situado nas estradas e camiños onde antigamente se efectuaba o cambio de cabalos das dilixencias’. Segundo o autor, a confusión entre poste e posta puido producirse por mediación do francés poste, de significado idéntico ao galego posta, un galicismo que atoparía entrada no Camiño Francés. Aínda, Gonzalo Navaza (2007a: 3637) relaciona o elemento postede Postemirón (Vilaboa) e Posteporón (Catoira) con Busto, cuxo sentido é o de ‘lugar onde pace o gando vacún’. O presente traballo debera completarse coa recollida e estudo da microtoponimia de Taragoña, que de seguro achegaría datos lingüísticos de interese, alén de información relevante sobre o transcurso da vida na parroquia ao longo dos séculos. É tarefa pendente e de máxima urxencia, pois a urbanización paulatina do territorio e a morte dos veciños máis vellos ameazan con facer caer no esquecemento unha parte importante do patrimonio inmaterial da comarca e, en consecuencia, do país mesmo. Agradecementos Quero mostrar a miña gratitude a Ana Boullón e Paulo Martínez Lema, pola lectura atenta e as oportunas suxestións. O meu recoñecemento tamén para Ramón Lorenzo, que me deu as claves para interpretar Ourolo, e a Gonzalo Navaza, por abrirme os ollos co Périto. Por último, debo agradecerlle ao ILG, e especialmente a Raquel Vila Amado, que me facilitasen material inédito do ALGa para complementar as achegas deste traballo. r eferencIas bIblIográfIcas Álvarez Maurín, María del Pilar (1994): Diplomática asturleonesa. Terminología toponímica. León: Universidad de León. Álvarez, Rosario / Xosé Xove (2002): Gramática da lingua galega. Vigo: Galaxia. y Deportes. <http://pares.mcu.es/Catastro/servlets/ServletController> CCT = Comisión de Toponimia (2007): “Criterios da Comisión de Toponimia”, en Luz Méndez / Gonzalo Navaza (eds.), Actas do I Congreso Internacional de Onomástica Galega “Frei Martín Sarmiento”. Santiago de Compostela: Asociación Galega de Onomástica, 809811. Galicia. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega.<http://ilg.usc.es/cag/> CODOLGA = José Eduardo López Pereira (1994–): Corpus Documentale Latinum Gallaeciae. Santiago de Compostela: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. <http://corpus. cirp.es/codolga/)> DdD = Antón Santamarina (dir.) (2003): Diccionario de diccionarios. A Coruña: Fundación Barrié de la Maza. <http://sli.uvigo.es/ddd/index.html> NG = Comisión de Toponimia da Xunta de Galicia (2004): Nomenclátor de Galicia. Toponimia oficial das provincias, concellos, parroquias e lugares. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. <http://www.xunta.es/nomenclator/busca.jsp> PTG = Comisión de Toponimia da Xunta de Galicia (2000–): Proxecto Toponimia de Galicia (microtoponimia). Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. <http://sitgaideg.xunta.es/buscadoravanzado/> TILG = Santamarina, Antón (dir.) (1986–): Tesouro Informatizado da Lingua Galega. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega. <http://ilg.usc.es/tilg > TMILG = Xavier Varela Barreiro (dir.) (2004–): Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega. <http://ilg.usc.es/tmilg>

O proxecto Telémaco 1.

propón “abandonar o proceso construtivo da narrativa lineal e a obsesiva reverberación de nós como un *eu*”, deixando atrás o vello paradigma textual. Fala dun “texto expandido” procedente da fonte creativa da* noosfera* e inspirado por ideas como o *software* libre, o código aberto ou o procomún. de hoxe, os paradigmas lineais de creación autoral, os modos monohermenéuticos de comprensión do real e a aliteración compacta do modotexto nun proceso convexo cara tendencias monolíticas estratificadas están caendo en proporción inversa ao avance das novas plataformas dixitais que achegan novos criterios e posibilitan unha transformación do “sistema cognitivo” cara a outras dimensións inexploradas até o de agora. Esta humilde contribución atinxe á emerxencia a día de hoxe dunha orde no sistema dinámico complexo Toda Literatura (como experiencia do ser a través do “relato”) vivénciase como un proceso abstracto que, codificado no “sistema cognitivo humano”, estabelece unha trama de ensoñación, unha fabulación que desprega un horizonte semántico, unha visión xeral do universo: cada horizonte semántico é un universo en si. As formas en que os seres humanos creamos a nosa realidade deberían darnos que pensar acerca da condición mesma do antrophos. A fabulación, por exemplo, debería ser a condición operante dun novo discurso sobre o ser humano. Ademais, entendendo isto así, non podemos estruturar unha física categórica das regras lóxicas que ditaminarían o sentido do noso ser; isto é, toda fabulación pretendidamente empírica (como vemos agromar actualmente por todos os lados: sociobioloxía, psicoloxía xenética, neurofilosofía... verbi gratia, reduccionismo pseudoempírico, unha e outra vez: ¿acaso non nos temos curado xa desa enfermidade?) non é senón un relato máis ou menos acubillado no acontecer orixinante do mundo, na medida en que o ser humano enfoca un determinado aspecto deste (un determinado proceso elemental) e o universaliza no relato constructivo da súa existencia. Ninguén nega a validez empírica das constatacións de verdade: Ninguén nega a Tarski. Pero: Todo proceso narrativo humano é, en si, unha episteme. Difícil sería, deste xeito, crer que unha Literatura sexa unha mera evasión, así como tamén é case imposíbel concibir que esta sexa un factor excedente (un potlach ritual) que emana da superabundancia do ser no seu crear mundo, vida, realidade. Ninguén esqueceu aínda como as narrativas están creando o mundo actual: ninguén esqueceu aínda a Biblia, por dicir algo. A Literatura nace cunha determinación recombinante: crear un espazotempo de ensoñación e de axuste vital deste ensoño nun mundo posíbel. Naturalmente toda ensoñación porta un sentido, un relato, que pode ser de calquera tipo: filosofía, ciencia, arte, historia... Todo son relatos. Relatos que pesan. E producen mundo. primeira, máis coñecida, é a Xeosfera (o ámbito xeolóxico da terra), a segunda, a Biosfera (o ámbito das formas de vida deste planeta), pero habería un terceiro ámbito ao que chamou a Noosfera, procedente do grego nous (“intelecto”, “mente”, “pensamento”) e sphera, e que sería o ámbito mental ou intelectual que circunscribe todas as formas de vida da Terra. Así, todo ser vivo áchase conectado a e ao mesmo tempo é unha urdime enerxética que produce (indirectamente) unha esfera de acción intelectual. Se todo é noosférico, isto é, se -como James Lovelock entendeuGaia (a Terra) porta unha sorte de intelixencia, entón cada acto desenvolto en algún dos sectores desa Noosfera é, en certo modo, unha emananción do todo, un proceso emerxente que resulta dun sistema dinámico complexo de carácter autoconsciente, en certo grao de realidade. Neste paradigma ou visión, cada proceso emerxente que acontece no mundo nace cunha determinación “comunal” que constitúe o ser mesmo do real. Se concedemos que hai un grao de realidade enerxética que prefigura e forma os aconteceres e volicións de cada forma de vida, e que estes criterios teñen un carácter “comunal”, hai que aceptar tamén a idea de que a Literatura é unha manifestación máis, conxénita, da orde de realidade noosférica do humano. Isto é, a Literatura é un grao manifestado de realidade da Noosfera feito conciencia articulativa a través do ser humano. 1 http://www.synergeticpress.com/vernadsky.html proposta Abandonar o proceso construtivo da narrativa lineal (tanto no sentido da trama que se narra como no modo en que esta se narra; por exemplo, transcendendo os límites da ferramenta ortogramatical), así como a obsesiva reberveración de nós como un “eu”. Estes dous elementos constitúen os piares fundamentais da cosmovisión literaria moderna e serios impedimentos para unha apertura do ser humano cara ao propósito da religazón co universal que ampara a idea da Noosfera. Experimentar e aprender novos modos de narrar e novos suxeitos que colectivicen a experiencia humana do ensoñar e do crear mundos, ideas, perspectivas. Quitarlle o cuño á narrativa, e desprexuizarse (Derrida, logocentrismo) para abrirse ao entendemento de discursos non ortogramaticais, a discursos (mantras) non silábicofónicos. Cantos “eus” poden compor a canción? De cantos modos se poden vislumbrar os universos que soñamos? Cantos alfabetos podemos crear? * Proxecto definido no seo de Axóuxere (Editora e Productora Cultural 2.0: axouxerestream.com), propiciado por un cúmulo de pensadores, tecnólogos e creadores que ven interese no fenómeno das creacións transfonteirizas que abre a rede internet e os novos criterios de creación textual que se derivan das plataformas hipermedia. Como proceso en desenvolvemento vai metamorfoseándose ao longo da súa existencia e polo tanto implica unha versión de configuración, como versión (metaforicamente) de software. A etapa na que agora estamos é a versión 1.1. A etapa da configuración arquitectónica da teoría. A día de hoxe, e dende o século XIX, a meirande parte da produción literaria, musical, audiovisual, etc., fundaméntase nun ©, no “rexistrado”, na “propiedade intelectual”, “autoría definida”. Todo está marcado, todo son renglóns que sinalan as bestas que pacen nos bosques, sinais que inscriben o trazo de algo “apropiado, meu, non teu”. Considérase a “orixinalidade” como o máis alto valor creativo da época, e o “orixinal” aquilo que nos fai diferente do outro, e tanto máis alta sexa a diferenza, maior é o valor do obxecto que a contén. É a regra que emana dun capitalismo cognitivo e creativo que nos aboca ao solipsismo. Mais esquécese que “orixinal” é aquilo que nace na orixe, e a “orixe” non é un obxecto de mercado, finalizado, exposto e presto a ser consumido, senón un xerador no cal “se orixinan” mundos. Liberando o código da Literatura libérase á palabra desta predeterminación que a fixa; ábrese o logos e expande a súa potencia creadora a través das singularidades individuais que o acubillan, xa non como entidades esteadas no “meu, teu”, apropiadoras de discursos monolóxicos de cátedra que se instauran dogma, alimentados pola autocompracencia, senón como arquitectuadoras de novas posibilidades de recoñecemento do ser humano como ente creador. Deste xeito, T elémaco 1.1, * como proceso autopoiético en construción, consciente da caducidade e decadencia dese vello paradigma, e apoiándose en ideas como a do Software Libre ou o Código Aberto, propón:

A resonancia nasal vocálica e o punto de articulación palatal constitúen dous riscos escriptolingüísticos amalgamados e confrontados na súa representación gráfica, o cal dá lugar a interpretacións e (de)codificacións ambiguas ou conflitivas por parte do lector e editor dun texto medieval. A lineta ou trazo supralinear, ademais de ser o sinal abreviativo por antonomasia (de aí a súa común denominación como trazo xeral de abreviación), tamén se conforma como unha subunidade grafemática de carácter diacrítico, representativa dos trazos articulatorios antes citados (vogal nasal e consoante nasal palatal) e con capacidade de distinguir grafías simples (ex. <a>, <n>) de complexas (exs. <ã>, <ñ>). Convén achegarse a esta circunstancia desde unha perspectiva crítica, puntualizando cuestións de índole grafemática, fonética e ecdótica, cun duplo obxectivo: por un lado, avaliar a rendibilidade fonográfica do trazo superior e a súa adecuación á evolución interna do galego en época medieval; por outro, precisar ou, de ser o caso, adaptar os tradicionais criterios editoriais aplicados na presentación crítica dunha obra medieval tendo en conta a análise do usus scribendi detectado no texto.

A representación gráfica da nasalidade vocálica e do trazo palatal no galego antigo e o seu tratamento editorial Lingüística histórica, edición de textos, galego medieval, (des)nasalización vocálica, nasais palatais Sumario, ISSN 1989578X Esta investigación enmárcase nos proxectos Xelmírez. Corpus Lingüístico da Galicia Medieval e Transcrición paleográfica de obras medievais, ambos os dous desenvolvidos no seo do Instituto da Lingua Galega. 1. I ntroducIón O obxecto de estudo deste traballo é e a identificación e análise da lineta ou trazo supralinear (comunmente denominado trazo xeral de abreviación), entendido non só como un sinal abreviativo, senón tamén como unha subunidade grafemática de carácter diacrítico, isto é: con capacidade de representación dun trazo articulatorio (vocálico ou consonántico) asociado ao(s) grafema(s) presente(s) na cadea gráfica, que, ademais, permite distinguir entre grafías simples (ex. <a>, <n>) e complexas (exs. <ã>, <ñ>). Así, o trazo superior pode indicar o modo de articulación dunha vogal (vogal nasalizada, por elevación no grao de constrición: <ã, ẽ, ĩ, õ, ũ>), ou o punto de articulación dunha consoante (nasal palatal: < n ̅ > → convencionalmente reinterpretado como <ñ>). Interésanos, por tanto, estudar a rendibilidade fonográfica da lineta e a súa adecuación á evolución interna do galego en época medieval. Para iso repararemos en tres riscos grafofonémicos de especial relevancia: a representación da (des)nasalización vocálica (§ 2), a representación dos hiatos gráficos e o uso das plicas (§ 3) e, por último, a representación da consoante nasal palatal (§ 4). Por outra parte, interésanos tamén reflexionar sobre a descodificación deste sinal diacrítico por parte do editor de textos medievais galegos, xa que en certos casos a interpretación resulta conflitiva e pode estar condicionada por diferentes factores (extra) lingüísticos. Neste sentido, á hora de editar un texto medieval (documental ou literario), consideramos fundamental contar cun primeiro asentamento paleográfico que nos permita despois a súa conversión razoada e contrastada nunha presentación crítica ou edición interpretativa 1. Para o estudo deste risco escriptolingüístico tomaremos como exemplo un texto baixomedieval de carácter literario: a sección galega da Historia Troiana (= HTg), un manuscrito orixinariamente redactado en castelán na segunda metade do séc. XIV (ca. 136569) cuxas lacunas textuais, provocadas por unha importante deterioración e mutilación do seu soporte, foron restituídas en galego pouco tempo despois (ca. 136971) 2. Esta sección galega abrangue 159 páxinas (a 2 columnas) intercaladas entre as planas castelás sobreviventes do manuscrito orixinal, e foi escrita nunha gótica «bastarda posada de cuerpo y cálamo medios en tinta marrón. Bastante abreviada» (González Pascual 2000: 247) 3. 2. r epresentacIón da (des) nasalIzacIón vocálIca © 2012 Estudos de Lingüística Galega 4, 87106 ción das antigas vogais nasais foi o declive do seu rendemento funcional, dado que o número de oposicións era moi baixo. En consecuencia, no plano das grafías produciuse o reflexo desta paulatina desfonoloxización, dando pé a unha situación de análise especialmente complexa, xa que a presenza ou ausencia da lineta superior non tiña por que reflectir unha correspondencia fonográfica biunívoca: A permanencia inercial das tradicións gráficas herdadas contribuiría ademais a obstaculizar a pecepción da innovación lingüística, xa que as vellas solucións gráficas (< -ão(s), -ãa(s), -ães, -ões, -õos...>) poderían representar tanto vocais con resonancia nasal como vocais seguidas de consoante nasal. O til podía asumir a representación de ambas as formas de nasalidade (Mariño Paz 2002: 113). Na sección galega da Historia Troiana identificamos tres situacións gráficas distintas en que se ve implicado o trazo superior con este valor e para as que consideramos que se debe xustificar a intepretación e intervención editorial: (1) valor único de marca de resonancia nasal vocálica, (2) carácter anfibolóxico do trazo superior e (3) carácter polivalente do trazo superior. 2.1. Valor único de marca de resonancia nasal vocálica En primeiro lugar, malia a “permanencia inercial das tradicións gráficas herdadas” (Mariño Paz 2002: 113) a que faciamos referencia antes, convén mantermos sempre na edición o uso único do trazo supralinear como marca da resonancia nasal vocálica, con independencia do seu grao de funcionalidade (maior, menor ou nula resonancia na época: exs. bõa, lũar, órfõos, barregãa, densũu) e en calquera dos contextos posíbeis 5 : (1) Casos de desnasalización completa moderna, en que a perda da resonancia nasal non implicou a xeración de ningún tipo de consoante: en posición tónica (exs. allẽo, cadẽa, chẽo, lũa serẽa), pretónica (exs. avĩir, gẽeraçón, lũar, nomẽados) ou postónica (exs. órfãa, oucíãao ‘océano’, sávãas). (2) Casos de posíbel xeración dunha consoante nasal na marxe silábica posnuclear: en posición interior (ex. mẽeziña) e final de palabra (exs. arções, barregãa, bẽes, prijũes, solirgiãaes, vilão). (3) Casos de desenvolvemento xeneralizado de consoante nasal velar na marxe silábica posnuclear (exs. algũu, consũu, densũu, hũu, nengún/nehún, sõo ‘P1 pres. ser ’). (4) Casos de posíbel xeración de consoante nasal na marxe silábica prenuclear, ben palatal (exs. Agostiño, contiña, conviña, teña), ben velar (exs. algũa, hũa, nengũa/nehũa). (5) casos de desenvolvemento do grupo consonántico [ N g] (ex. enader ‘engadir’). Do mesmo xeito, cómpre respectarmos a omisión (in)voluntaria do trazo, que pode darse de xeito sistemático (exs. rédea, siestro) ou alternante con outros procedementos gráficos vinculados á (des)nasalización vocálica (exs. ciinsa ~ ciisa, dões ~ doens, ẽamigos ~ iamigos ~ enmiigos). Esta decisión editorial afectará tanto aos casos en que a resonancia nasal estivo motivada por un proceso de asimilación anticipatoria da nasalidade (exs. avelão, corõa, estrãezas, infanções, lução, órgõos, razõar, tẽer, torvões), como naqueloutros en que puido haber un proceso de nasalización progresiva a partir dun /n/ ou /m/ explosivos (exs. mão ‘malo’, mẽesmo, mẽestría, mẽo ‘medio’, miña, não, nẽhún, niño ‘< nidu ’). 5 Seguimos a clasificación proposta en Mariño Paz 2002. © 2012 Estudos de Lingüística Galega 4, 87106 Con respecto ao hiato postónico <ee>, xulgamos conveniente o mantemento da lineta supralinear en todos os casos (<ẽe>); no entanto, cómpre facer algunhas aclaracións. En primeiro lugar, canto á terminación singular -ĬNE 6 rexistramos os seguintes casos en HTg 7 : imagẽe 15, imagẽes 1 ~ imagèè 1 imagee 2 image n 7, imagees 1 ; nomẽes 8 ~ nome 43 nom e 5, no m ̅ es 3; omẽes 3 homẽes 2 ~ o m ̅ e 144 home 4 ome 2, o m ̅ es 10 hom e s 3 om e s 35; ordẽe 1. Preguntámonos por que nos casos dos substantivos nome e home (leven ou non lineta) non rexistramos formas con hiato <-ẽe> ou <-ee> pleno 8 (* nomẽe /* nomee, *(h)omẽe /* (h)omee) nin tampouco con apéndice nasal consonántico 9 (* nomen, * (h)omen), a diferenza do que acontece con formas como imaxe e orde. No caso de nome esta situación concordaría coa súa procedencia do acusativo neutro nomen (con apócope da nasal implosiva debido a unha presunta reinterpretación de -N como o equivalente da nasal bilabial dos acusativos masculinos e femininos). Por outra parte, partindo da hipótese do desenvolvemento dun acusativo analóxico * nominem sería esperábel a forma nomen, xa que a apócope de -E átono é máis antiga que a perda de -N-. No caso do substantivo (h)ome, case sempre grafado con lineta superior (o m ̅ e 144, (h)ome 6), a ausencia do hiato puido ter, en gran medida, motivación escriptolóxica (etimográfica e/ ou do modelo traducido): isto quere dicir que a función do trazo xeral non ten neste caso valor abreviativo senón analóxico, ben reminiscente do seu étimo latino (< homine ; o mesmo acontece con outras formas como a n ̅ o < annu, co m ̅ o < quomodo, do n ̅ a < domina, m i̅ ll < mille /- esima, etc.), ben mimético a partir da lección do antígrafo que se está a trasladar (no caso de HTg probabelmente castelán: “o m ̅ e → om n e”) 10. A respecto do plural da terminación latina (-ĬNES 11), observamos que a situación é distinta, xa que rexistramos formas con e sen hiato (nomẽes 8 ~ no m ̅ es 3; (h)omẽes 5 ~ o m ̅ es 10 (h)om e s 38). En ambos os dous casos a grafía <ẽe> remite á terminación latina -ĬNES (no caso de nome, a diferenza do que comentabamos antes para o singular, habería que partir dun plural analóxico; cfr. nomina → * nomines), o cal nos levaría a reconsiderar o valor real da lineta en casos como no m ̅ es e o m ̅ es : trátase dun uso funcional abreviativo (acurtamento de <e>: nom e es, (h)om e es 12) ou dun comportamento analóxico idéntico ao que consideramos para o singular? Cremos que 6 Sobre as distintas interpretacións dos resultados do singular -ĬNE no ámbito galegoportugués véxanse, entre outros, Nunes 1960: 110, 1123, 133; Sletsjǿe 1959: 2317, Williams 1986: 81, 131; Lorenzo 1977: vol. 2, 91011, Maia 1986: 639640, Huber 1986: 85, 90, 139; Ferreiro 1999 4 : 1379 e 2001 2 : 133, Lorenzo Gradín / Souto Cabo 2001: 978 (n. 55 e 58), Mariño Paz 2002: 889 e 2008: 846, Boullón Agrelo / Monteagudo 2009: 812. 7 Nas listaxes de exemplos que ofrecemos a continuación as cifras indican o número de ocorrencias detectadas no texto, os acentos graves indican a presenza de plicas sobre vogais, o guión ondulado separa as distintas variantes identificadas, e as parénteses rectas mostran os lemas verbais non presentes no texto. 8 As formas nome e (h)ome, sen hiato gráfico expreso (con ou sen lineta), son case as únicas que se rexistran nos textos medievais galegos. No TMILG non chega ao 1% (28 oc.) o número de exemplos do substantivo home que presentan <-ee>, sobre un total de 3.082 oc. (e a maior parte destas ocorrencias (omee) concéntranse nas edicións de J. Azevedo Ferreira dos fragmentos das Partidas de Afonso X). Esta descompensación no caso de nome é absoluta: no TMILG non se rexistra ningún caso de nomẽe/nomee dun total de 4.999 ocorrencias (as formas con <-ẽe/-ee> remiten sempre á P3 ou P6 do presente do verbo nomear). 9 Neste caso, as formas nomen e (h)omen si se rexistran nos textos medievais (Mariño Paz 2002: 88), aínda que non temos a seguridade de que en todos os casos o <-n> sexa pleno: no TMILG aparece nomen (56 oc.), case sempre na colección diplomática de Mondoñedo (Cal Pardo 2005 2), e (h)omen (134 oc.), a maior parte delas na lírica profana. 10 Concordamos, por tanto, coa consideración de Lorenzo / Couceiro (1999a: 599600 e 1999b: 2134) en referencia ás formas omẽ(s) e nomẽ(s) presentes na edición da tradución galega da General Estoria (Martínez López 1963), que remiten, segundo estes autores, ás formas castelás omne(s) e nom(n)es (cfr. Lorenzo 2004: 455 e Mariño 2006: 75 e 83). 11 Neste caso, como o -S non cae, o -E da sílaba átona final quedou protexido. Por esta razón, o -N-, que si permaneceu en posición intervocálica, acabaría debilitándose e transmitindo a súa resonancia nasal ás vogais contiguas. 12 Cfr. Maia (1986: 31) para quen o trazo supralinear ten valor abreviativo en formas análogas (geer a ̅ s, especi a ̅ s, rray a ̅ s → geera a s, especia a s, rraya a s) nos documentos galegos do séc. XV; así o acepta tamén Mariño Paz 2006: 75. En relación aos substantivos nomes/omes, preguntámonos se tamén se pode considerar nos casos comentados por Maia a vogal palatal como valor abreviativo (ex. geera e s); cfr. Lorenzo 2004: 455. a segunda opción é máis razoábel, atendendo ao número elevado de ocorrencias de (h)o m ̅ s (reinterpretábel só como ‘(h)om e s’). Por outra banda, a desnasalización e crase vocálica está presente, cando menos, desde o séc. XIII, polo que parece evidente que no último terzo do séc. XIV esta solución sexa a máis habitual a nivel oral, aínda que na escrita, por tradición, continúen a representarse as vellas formas con hiato e con lineta superior. Aínda queremos aproximarnos a outra cuestión relacionada co hiato <ẽe>. Existe un grupo de palabras derivadas con sufixo -axe, introducidas desde o provenzal e cun uso moi frecuente nos textos medievais, para o que resulta problemática a interpretación tanto do seu hiato vocálico como da presenza da lineta supralinear: ava n tage 1 avantage 1 (← avantage ← avant < ante), verge ̅ e ̅ s 1 (← vergier < tard. viridiarius ← viridarium), viage ̅ 1 (← viatge < viaticu). Entendemos que as palabras do grupo (1) puideron quizais desenvolver un apéndice consonántico final por asimilación progresiva da consoante nasal anterior (inicial ou medial: liñagen, o/menagen, mesagen), mais dubidamos do estatuto fónico do hiato <-ẽe> / <-ee> e do valor real da lineta nestes casos 13 (liñagẽe, liñagee ; o/menagẽe, o/menagee): é marca de resonancia nasal na vogal?, haberá que consideralas como unha solución gráfica de carácter analóxico, conforme ao patrón doutras formas como imagẽe/s, nomẽes, homẽes, etc.?; terá máis ben a lineta valor abreviativo (liñagee n, menagee n)? Pola súa banda, as palabras do grupo (2) proxectan máis dúbidas aínda: nestes casos non parece que houbera indución fonética (nin regresiva nin progresiva); no entanto, todas elas presentan as mesmas alternativas gráficas ca nos exemplos anteriores, talvez por analoxía co acontecido neles: <-e> (avantage), <- e ̅ > (Orage n, pasage n, viage n), <-ee> (pasagèè) e <- e ̅ e ̅ > (pasage ̅ e ̅, salvage ̅ e ̅ s, verge ̅ e ̅ s). Así pois, ante as dúbidas expostas, na presentación crítica do texto optaremos por conservar a lineta en todas estas formas con hiato vocálico <ẽe> (pos)tónico, mesmo naquelas en que é moi probábel que a súa motivación sexa puramente analóxica (exs.: pasagẽe, salvagẽes, vergẽes). Por último, canto á grafía <-n-> (moi minoritaria: exs. amena, menor, persona, pena ‘castigo, dor’, venas, etc.), aínda que consideramos que na maior parte dos casos ten motivación mimética (a partir da lección do antígrafo), preferimos conservala na edición, xa que permite avaliar de xeito máis preciso o usus scribendi dos artífices de HTg. 2.2. Carácter anfibolóxico do trazo superior Unha segunda situación a ter en conta na prescrición deste criterio editorial é o carácter anfibolóxico do trazo superior. Isto acontece cando o seu valor resulta ambiguo ou equívoco, debido a que non temos certeza absoluta de se nun determinado vocábulo funciona con carácter abreviativo ou, pola contra, é marca diacrítica. No primeiro caso (valor abreviativo) a súa función é a de reducir unha palabra substituíndo un determinado segmento gráfico polo trazo superior (o máis habitual é a abreviación de <n> implosivo ou da vogal <e>). No segundo caso (valor diacrítico), como xa adiantamos, a lineta achega un trazo articulatorio (nasalidade vocálica ou trazo palatal /ø/) asociado ao grafema presente na palabra, permitindo distinguir grafías simples (ex. <a>, <n>) de complexas (exs. <ã>, <ñ>). Aquí só nos referiremos ao primeiro trazo articulatorio, xa que a indicación de consoante nasal palatal se pode realizar tanto co grafo simple <n> como en combinación coa lineta (vid. infra § 4.1). Noutras palabras, o trazo supralinear é accesorio ou auxiliar na representación de /ø/, mentres que a presunción da nasalidade vocálica só é segura (no caso de que lle confiramos efectivamente ese valor) cando se emprega a lineta e, por tanto, a súa omisión ou elisión (aínda que sexa puntual) non autoriza en ningún caso á súa reposición editorial.Así pois, o carácter anfibolóxico da lineta enfronta as marcas de resonancia nasal vocálica e de abreviación de <-n>. Trátase de dous valores intimamente relacionados entre si, xa que, en moitos casos, ambos os dous ilustran os procesos fonéticos implicados na (des) nasalización vocálica: a lenición de -Ne a posíbel epéntese ulterior dun apéndice consonántico nasal en contexto posnuclear (ex. ganatu > gãado > gãando > gaando > gando ~ gado); dúas posibilidades (ex. gãado, ga(a)ndo) que coexisten durante toda a época medieval, nun mesmo texto e cunha mesma unidade léxica. Os criterios de presentación gráfica que se discuten aquí non pretenden, en absoluto, “acertar” coa solución fonética representada polo/s copista/s (obviamente, as limitacións do rexistro escrito impiden este obxectivo); porén, consideramos recomendábel estabelecer un criterio que teña en conta de xeito razoado o usus scribendi detectado no texto, pois cremos que é o método máis axeitado para achegarnos á súa realidade fonográfica. A ambigüidade funcional a que nos referimos, por tanto, afecta a todas aquelas unidades que aínda non experimentaron (na escrita) a correspondente crase vocálica; isto é: están grafadas con hiato vocálico (homorgánico ou heterorgánico), en posición interna ou final de palabra, como veremos. Pola contra nas formas con crase interpretaremos que a lineta só pode ter valor consonántico (ex. avi̅ dores → avi n dores; *avĩ i dores). 2.2.1. Posición interior de palabra En posición interior identificamos tres situacións distintas: (1) formas con /-n/ primario, (2) xeración de /-n/ secundario por (des)nasalización e (3) formas con /-n/ secundario por síncope vocálica.1. No primeiro caso referímonos a palabras cuxa consoante nasal implosiva procede directamente do /-n/ latino, ben dunha desinencia verbal (xerundio -NDŬ), ben dun sufixo (-NTĬA): dete ̅ e ̅ ça (← deteer/detẽer < dētĭnēre + -ença < - ĕ n tĭa), dete ̅ e ̅ do (< dētĭnē n du), ga ̅ a ̅ ça (< lat. tard. ganantia), ga ̅ a ̅ çar (← gaança) 14, te ̅ e ̅ do (< tenē n du). En principio, parece claro que o valor máis seguro do trazo supralinear é a abreviación do <-n>, xa que a súa existencia é incuestionábel: detee n ça, detee n do, gaa n ça, gaa n çar, tee n do, vii n do. Agora ben, tamén poderiamos intepretar a lineta nestes casos como un sinal polivalente (vid. infra § 2.3), de tal xeito que ademais de abreviar <-n> tamén indique resonancia nasal vocálica (detẽe n ça, detẽe n do, gãa n ça, gãa n çar, tẽe n do, vĩi n do). Neste sentido, téñase en conta que no paradigma do verbo (de)tẽer rexistramos en HTg formas con marca de vogal nasal inequívoca e maioritaria (exs. inf. tẽer 14, tèèr 2; detẽer 4, deteer 2, detèèr 1; copret. tĩa, fut. detẽerá 1, pospret. tẽeriades 1). Porén, consideramos máis axeitado cancelar nestes casos o suposto valor múltiplo da lineta e resolver unicamente a redución consonántica, dado que, para os vocábulos sinalados, nas ocorrencias con <-n> pleno rexistradas en HTg non coexiste a lineta (teendo 2; 14 Concordamos con Mariño (2002: 88) en que probabelmente se trata dunha raíz analóxica a partir do substantivo gaança, mais non descartamos a posibilidade de que se transmitira igualmente unha forma con resonancia nasal vocálica (gãança/ gãaça → gãançar), aínda que o consideramos pouco probábel. © 2012 Estudos de Lingüística Galega 4, 87106 outros exs.: avììndo, avììndores, fììnceu, fììncida ; para as formas do futuro irregular con <-nr> vid. infra § 2.2.1.3). 2. No suposto segundo o valor da lineta ten carácter excluínte (ou abreviación de <-n> ou marca de vogal nasal), dado que nas formas consideradas aquí as variantes que presentan <-n> non proceden dunha consoante implosiva latina, senón que se orixinan no proceso de (des) nasalización vocálica activado coa lenición do -Nclásico. Exs.: ga ̅ a ̅ dos (< ganatos), te ̅ e ̅ de (< tēnēte), te ̅ e ̅ des (< tĕnētĭs), vi̅i̅ de (< vēnīte), vi̅i̅ des (< vĕnītĭs), vi̅i̅ da (← vĩir - viir / * vĕnīta ?), part. vi̅i̅ do (< * vĕnītu) Nestes casos a interpretación do valor da lineta é problemática (gãado ~ gaa n do, tẽede/s ~ tee n de/s, vĩide/s ~ vii n de/s, vĩido/a ~ vii n do/a), toda vez que rexistramos en HTg casos con <-n> pleno nalgunha destas palabras e noutras formas análogas 15 : ciinsa 1 (< tard. cĭnīsia), e n miigos 1 (< inimīcos), gaandos 1, teendes 1, vììndes 1, vììnste 1 (< vēnĭstī), vììnda 4. Estes poucos casos ilustran sen dúbida a innovación lingüística do progreso da desnasalización e xeración de consoante nasal implosiva, un proceso en marcha no rexistro oral mais escasamente reflectido na escrita, debido á continuidade da tradición escrituraria conservadora (hiato vocálico + lineta) e ás dificultades de adecuación fonográfica dunha variación fonética (hiato vocálico / crase e vogal nasal → consoante nasal implosiva) cuxa percepción acústica por parte dos escribas probabelmente non debía ser doada: Creo que, máis ca un atraso do desenvolvemento de consoante nasal implosiva respecto da desnasalización completa, o que debeu acontecer foi que cada un destes dous tipos de mudanza fonética tivo unha particular manifestación no plano gráfico. Este distinto tratamento puido deberse tanto a un diferente grao de pecepción dos cambios por parte dos escribas coma ó feito de que cada unha destas mudanzas orixinaría distintos problemas de adecuación fónicográfica no momento da escritura. A desnasalización completa probablemente foi percibida con moita nitidez por un número elevado de letrados e desde moi antigo, xa que o que había no fondo dela era unha simple oposición dicotómica ‘nasal / non nasal’ (...) Fronte a isto, coido que sería máis difícil discernir unha vocal con resonancia nasal dunha vocal seguida dun apéndice consonántico nasal, sobre todo en posicións tónicas finais de palabra (...); non se trataría aquí de distinguir simplemente o nasal do non nasal, senón de diferenciar claramente entre dous tipos de nasalidade (Mariño Paz 2002: 113). O feito de conservarmos estas probas escritas, aínda que esporádicas, autorizaríanos a resolver o trazo supralinear por <- n >. No entanto, preferimos conservar a opción gráfica conservadora nestes casos (exs. gãado, vĩida) dado que non temos seguridade do grao de difusión léxica que nesta altura (finais do séc. XIV) xa experimentara o proceso de desnasalización vocálica na marxe posnuclear. Ademais, téñase en conta que se trata de formas cuxa variación perviviu até a actualidade (gando/gado, tende/tede, tendes/tedes, vinde/vide, vindes/vides, vida/vinda) 16. A xeración de /-n/ secundario tamén puido estar motivada, como xa indicamos, por nasalización progresiva de <m-/n-> explosivo (maiormente inicial absoluta). Nestes casos consideramos que en formas como me ̅ e ̅ stre /a/s, me ̅ e ̅ stria ou me ̅ e ̅ zin ̅ a /s, a lineta, de ser funcional, é máis probábel que teña valor de nasalidade vocálica, á xulgar polos escasos exemplos plenos de me(e)nstre, mee(n)stría ou me(e)nziña rexistrados nos textos galegos medievais (en HTg non se detecta ningún). 3. Unha terceira situación gráfica reclama a nosa atención aínda en posición interior de palabra. Hai un grupiño de formas en que a presenza de <-n> (abreviado ou pleno) vén motivada pola síncope da vogal intertónica do infinitivo latino na formación moderna do futuro e do pospretérito (ex. * tĕnēre + aĭō > ten’rei > med. terrei 17). Referímonos, por tanto, á secuencia <-nr>, presente en HTg tamén no infinitivo do verbo (a)vir : P3 te ̅ e ̅ rra, te ̅ e ̅ riades, P6 terria ̅, (a) vi̅i̅ r, vi̅i̅ ra, vi̅i̅ redes. Malia rexistrarmos varios casos desta grafía plena (convììnrá, vììnrá, vinrá), preferimos interpretar a lineta como marca de vogal nasal, xa que é cuestionábel o valor fonético do <-n> implosivo nestas formas. No caso do infinitivo (ex. viinr) concordamos con Mariño Paz (2002: 823) en que probabelmente haxa que pensar nunha motivación etimográfica (grafía inducida polo <n> de vĕnīre ou tĕnēre); á súa vez, quizais esta grafía propagaríase analoxicamente ás formas do infinitivo flexionado, futuro e copretérito (os tempos que teoricamente si poderían xerar o <-n>). Esta dúbida esténdese tamén ao valor fonético real da lineta nestes casos, mais, con todo, parécenos 2.2.2. Posición final de palabra do valor funcional desa consoante. A forma doens (figura 1) foi xebrada por translineación (doens, fol. 12vc.12) e o substantivo maçààm aparece no final da liña dunha rúbrica, situada, ademais, ao comezo dunha columna (fol. 34ra.1). Ao noso xuízo, ambos os dous contextos puideron influír na representación gráfica do hiato vocálico: no primeiro caso a partición do hiato impediu a inclusión da lineta (o alcance do trazo case nunca abrangue só unha vogal) e permitiu a escrita dunha solución fonética (xeración de <-n>) factíbel na época, mais probabelmente encuberta pola tradición escrituraria do hiato vocálico (con ou sen lineta: dões/does). No caso de maçààm (figura 2), a grafía <-m> podería responder, ben a un cambio de man (en xeral, os rótulos presentan unha escrita de módulo maior, mais non é seguro que en todos os casos o copista fose distinto dos rexistrados para o texto base), ben á práctica da xustificación lonxitudinal da liña característica da escritura decorativa das rúbricas de HTg (maçààm sitúase ao final da liña, e o <-m>, con gancho inferior extroxiro, permite a xustificación completa). 17 Vid. Ferreiro 1999 4 : 302, 328. Véxase un estudo monográfico dos futuros irregulares con /r/ na lírica profana galega en Varela Barreiro 1998. funcional ou operativa. Por outra parte, repárese no feito de que en todos os casos a presenza de <-n> (pleno ou abreviado) só se rexistra nas formas con crase vocálica (exs. image n, liñage n, menage n, omenagen; hu n /s, un, ne n gú n, ne n húm, etc.; agás maçààm), o que evidencia, en definitiva, a coexistencia de dúas tradicións escriturarias: unha conservadora (hiato + lineta) e outra innovadora (crase + <-n> pleno ou abreviado), sen dúbida, máis próxima á realidade fonética subxacente. 2.3. Carácter polivalente do trazo superior O carácter polivalente do trazo supralinear (isto é, o uso único da lineta para indicar dous ou máis valores abreviativos e/ou diacríticos) constitúe un recurso lóxico e esperábel (por economía gráfica), e aparece con moita frecuencia nos textos medievais. A identificación deste uso braquigráfico é doada, mais, ao noso xuízo, a interpretación que fai o editor non sempre parte dunha análise ponderada tendo en conta a casuística abreviativa (do usus scribendi) presente no texto. En primeiro lugar, cómpre recoñecer que en moitos casos para o propio escriba (aínda que de xeito inconsciente) esta práctica escrituraria supón a presunción dun valor preferente fronte a outro secundario; isto é: por exemplo nunha forma como tin ̅ a ̅ ‘tiñan’ o fundamental (e onde reside o valor lexicolóxico do trazo) é a desinencia verbal de número, pois permite opoñer esta forma á P3 do copretérito; en troques, a percepción do punto de articulación palatal do <n> non se ve condicionado pola presenza ou omisión da lineta. Así pois, convén discriminar en cada caso o valor ou valores preferentes dos que teñen carácter secundario ou auxiliar. En HTg observamos que o valor abreviativo (maiormente <-n> ou <-e->) é sempre preferente, mentres que o valor diacrítico (< n ̅ > = /ø/ e a resonancia nasal 18 En Mariño Paz 2002 e 2008 compéndianse numerosos exemplos. vocálica) adoita ser o auxiliar; no entanto, como indicamos a continuación, tamén existen casos en que a polivalencia abreviativa se dá só entre valores diacríticos. Así pois, distinguimos tres situacións caracterizadas pola polivalencia do trazo supralinear: (1) só abreviativa, (2) só diacrítica e (3) abreviativa e diacrítica. Aquí só faremos referencia a (2) e (3), porque a finalidade deste traballo non é o estudo do carácter exclusivamente braquigráfico do trazo xeral de abreviación 19. 2.3.1. A maior parte dos casos detectados en HTg pertencen ao grupo (3), onde se combina un valor abreviativo con outro diacrítico de carácter secundario ou auxiliar: marca de resonancia nasal vocálica e/ou marca de consoante nasal palatal. Velaí os exemplos: (1) Valor abreviativo + (posíbel) marca de resonancia nasal vocálica: (1a) <-n> interno: P3 co ̅ vììra → co n vììrá (*co n vĩìrá, *co n vii n rá); cfr. co ̅ vi̅ ir 1, convììrá 1 convììnrá 1 | deteeme ̅ to → deteeme n to (*detẽeme n to) | ma ̅ teer, ma ̅ tèèr → ma n teer (*ma n tẽer); cfr. ma ̅ tee ̅ s 1 Se lle damos crédito relativo ao alcance da lineta, entendemos que na maior parte dos casos de (1) o trazo superior só está indicando a abreviación da consoante implosiva; no entanto, observamos tamén exemplos en que o escriba inclúe un segundo trazo con valor diacrítico (co n vĩir, ma n tẽes) ou casos en que habendo <-n> por extenso insírese igualmente un trazo reinterpretábel inequivocamente como diacrítico (vẽeron). Esta circunstancia fainos dubidar de que, ou ben o copista esquecera un segundo trazo, ou ben a lineta tiña carácter polivalente. Máis problemáticas resultan as secuencias en que a proximidade entre o presunto valor diacrítico e a redución do <-n> é máxima (te ̅ e ̅ ‘teñen’, ve ̅ e ̅ ‘veñen’), xa que o trazado da lineta abrangue habitualmente todo o hiato vocálico e, polo tanto, resulta máis arriscada a distinción entre valor preferente e auxiliar (tee n ~ tẽe n, vee n ~ vẽe n). En calquera caso, a opción editorial pasa pola ponderación das formas plenas rexistradas: na maior parte dos casos de presenza explícita de <-n> non se inclúe a lineta 20 (exs.: convììrá, convììnrá, vèèm, vierom, vieram, etc.). Deste xeito, xulgamos conveniente a resolución da lineta só como trazo abreviativo de <-n>. Só nun caso consideraremos polivalente o trazo: na variante do indefinido n ̅ e ̅ h ̅ u ̅ (procedente do lat. nec - ūnu, en que se verificou a apócope do /-k/ e a nasalización progresiva producida por /n-/), á vista das realizacións ne ̅ hu ̅ 3 (nẽhú n) e ne ̅ hum 2 (nẽhúm) 21. Só neste caso, por tanto, mantemos o presunto hiato nasal (heterorgánico /nẽun/) e admitimos o valor múltiplo da lineta (nẽhú n ; cfr. infra o feminino). (2) Valor abreviativo único + (posíbel) marca de / ­ /: 19 Abordamos esta cuestión de xeito aproximativo noutros traballos, por exemplo, en Pichel Gotérrez (2011b, no prelo). 20 Si son habituais as plicas, aínda que probabelmente a súa función sexa só a de indicar hiato homorgánico heterosilábico (vid. infra § 3). 21 Outra circunstancia que apoia a nosa intepretación é que en 2 ocorrencias de n ̅ e ̅ h ̅ u ̅ (fols. 61va.1 e 66rb.1) o trazado único é realmente secundario: componse de dúas linetas (a 1ª curva e a 2ª recta) situadas en cadansúa sílaba e unidas entre si no medio. Esta extensión artificial do trazo para abranguer toda a palabra é interesante en formas como o indefinido en cuestión, xa que talvez é un feito gráfico consciente co obxectivo de indicar con maior claridade os dous tipos de resonancia nasal (vocálica e consonántica). Ben é certo que nos dous casos expostos a forma se atopa na primeira liña de columna, unha situación proclive ao desenvolvemento ornamental de hastas e linetas; no entanto, a dita prolongación secundaria rexistrámola tamén noutros casos similares no interior da columna, onde pode intervir a polivalencia diacrítica/abreviativa: hũus (53vb.27, ms. hu ̅ u ̅ s → huu n s?), conviña (65vb.26: <-n> + <ñ>), nengũa (99ra.14: <-n> + <ã>), etc. A representación gráfica da nasal palatal nos exemplos de (2) é obxecto de comentario máis adiante (§ 4.2). Aquí só adiantaremos que, con independencia do alcance da lineta, ademais da expansión de <-n> (final ou interno), ofrecemos a grafía convencional <ñ> sempre que < n ̅ /n> represente inequivocamente /ø/. 2.3.2. Canto ao segundo tipo de polivalencia, en que interveñen exclusivamente valores diacríticos, atopamos outras dúas circunstancias gráficas: (3) Resonancia nasal vocálica + marca de / ­ /: paradigma do vb. ganar/gañar (gãañar / gaañar / gãanar / gaanar). Vid. infra § 4.2. (4) Dupla resonancia nasal vocálica: n ̅ e ̅ h ̅ u ̅ a 7, ne ̅ h ̅ u ̅ a ̅ 2, nehu ̅ a ̅ 4 nihu ̅ a ̅ 1. Canto á situación (3) o criterio editorial adoptado e a súa xustificación coméntanse en § 4.2. Con respecto á posíbel polivalencia diacrítica do trazo no caso da forma feminina do indefinido ningunha (situación 4), observamos, por unha parte, que sempre se marca a vogal velar nasal (<ũ>) e que, por outra, o feito de que na maior parte dos casos (9 oc.) o trazado da lineta parta da primeira sílaba pode estar tamén indicando que a vogal palatal tamén é nasal (<ẽ>). Así pois, editamos nẽhũa (e non nehũa ou nẽhua), en coherencia co que acontece na forma masculina (nẽhum), onde xa vimos que, cando menos, en 5 ocorrencias se indica inequivocamente o hiato nasal (ne ̅ hu ̅ 3, ne ̅ hum 2). Con todo, nestes dous casos conflitivos (indefinido masculino e feminino) indicamos en nota a rodapé na edición a existencia do trazado único da lineta e o seu alcance 22. 3. r epresentacIón dos hIatos gráfIcos. u so das plIcas Coidamos recomendábel o mantemento de todos os encontros vocálicos 23 presentes no texto, acompañados ou non do trazo supralinear, incluídos os poucos casos de duplicación vocálica pseudoetimolóxica 24 (aaz 7, auciãoos/ouciãao 2, irmãao/s 45, mãao ‘man’ 1, maao ‘malo’ 3, ostee 2, paaos 2, sãao 1), toda vez que na maior parte dos casos van asociados na cadea gráfica á representación da ditongación e/ou (des)nasalización vocálica. No tocante ao uso e valores das plicas (tamén denominadas ápex ou ápices), observamos un uso bastante estendido para marcar exclusivamente hiato vocálico homorgánico (en interior de palabra): <àà> : àà/s 31, achààron 1, afààgar 1, brààdando 2, brààdava 1, brààdos 1, caudààs 1, Jààson 2, pààço/s 6, vààdes 1, vààmos 7, vààs 2. || <èè> : cinquoèènta 5, crèèr 4, crèèria 1, déésa/s 29, donzèès 1, grèè 1, lèèmos 2, lèèr 1, lèèu 1, mercèè/s 8, ostèè 2, pèè/s 16, sèèndo 1, sèèr 71, sèèra 2, sèèrei 2, sèèria 1, sesèènta 2, vèè ‘ver’ 2, vèèdes 2, vèèndo 2, vèèr 34, vèèremos 1, vèès 5. || <ìì> 25 : anafììs 2, asurrììr 1, cobììça 1, cobììçava/n 4, cobììçoso 1, codììçoso 1, covììçase 1, lat. Filììs 1, gentììs 6, lììdima 1, rììa 1, rììndo 1, robììs 22 Trátase das seguintes ocorrencias: nẽhú n (fols. 60rb.8, 61ra.24, 39, 61vb.1, 62ra.29, 62rb.40, 64va.15), nẽhũa (fols. 13rb.12, 13va.17, 20vb.27, 47va.1, 60va.13, 61ra.1, 61vb.1, 62rb.27, 62va.3, 65va.12, 65vb.3, 67va.1) e nehũa (fols. 61ra.21, 170v.31). 23 Para os encontros vocálicos e a súa coalescencia en posición interior de palabra no galego medieval é fundamental o estudo de Mariño 2006. 24 Nestes casos a indicación de resonancia nasal sinálase convencionalmente sobre a primeira vogal do hiato. 25 É sistemática a concorrencia dos grafos <i> e <j> para a representación deste hiato. Nesta listaxe regularizamos a <ii>. Por outra banda, ademais deste grupo, rexístranse outros casos en que as plicas marcan hiato vocálico por fonética sintáctica (exs. ààchilles, ààma, ààmor, ààtenas, càà, p ar àà, etc). É particularmente rendíbel este uso nos casos de énclise do pronome átono tanto ao verbo como a outras palabras (como o indefinido todo, o adverbio logo e as conxuncións como e quando): <òò> : abraçòò 1, achòò 1, afumandòò 1, ameaçòò 1, apartòò 1, aviltòò 1, chagòò 3, coçandòò 1, começòò 2, confortòò 1, conjurandòò 1, contòò 1, coidòò 1, defendendòò 1, degolòò 1, derrivòò 1, desafiòò 1, desamòò 1, deitòò 3, duldandòò 1, enviòò 2, ferindòò 2, fezòò 6, lançòò 1, levòò 2, mandòò 6, mantovòò 1, matòò 2, puxòò 1, rogòò 1, sacòò 1, sementandòò 1, soterròò 1, tevòò/tovòò 2, tomòò 7 // comòò 5, logòò 1, quandòò 7, todòò 2. || <àà> : cercaràà 1, deitavààs 1, faziààs 1, gardavààs 1, lançavààs 1. Cremos que ningún destes casos debe ser obxecto de reprodución nunha presentación crítica 29, pois neles as plicas só marcan hiatos (orais). Porén, nun principio estimamos conveniente reproducir aquelas plicas que puidesen estar implicadas no proceso de (des)nasalización vocálica (tanto anticipatoria, anterior á lenición do lat. /-n-/, como por indución progresiva de nasal inicial e/ou explosiva), mesmo aquelas que coexisten co trazo supralinear ou coa xeración de consoante nasal implosiva. Velaí a listaxe completa de exemplos presentes en HTg: (1) Nasalidade por asimilación anticipatoria de /-n-/: achààron 1, atèèr: 1, avììmento/s 4, avììndo 1, avììndores 1, castelàào 1, cìì(n)sa 2, convìì(n)ra 2, detèèr 1, [fincer] fììnceu 1, fììcida 1, gààñar 3 gààñan 1 gààñaste 1 gààño(u) 5 gààñaron 1 gààñada 1, gèèral 1, imagèè 1, làà 2, liñagèè 1, liviàà 1, maçààm 1, ma n tèèr 2, tèèr 2 tèèmos 1 tììa 3, vììnr 1 vèèm 1 vììndes 2 vììnrá 1 vììnda 4. (2) Posíbel nasalidade por asimilación progresiva: màào/màà/s ‘malo/s’ 18, mèèsmo/s 3, mèèstres 1, mèèziñas 1, mòòr(mente) 4. Así e todo, dubidamos de que realmente estes sinais adquiriran o dito valor diacrítico, xa que son moi recorrentes en contextos en que non houbo nasalización (vid. supra); por outro lado, o feito de que alternen coa lineta (ex. lãa ~ làà ~ laa) tampouco garante que esta interpretación sexa a correcta, dado que, como vimos, a variatio na representación da (suposta) nasalidade vocálica, cando menos en HTg, é significativa. Podemos estar diante simplemente dun valor connotativo (a tradición gráfica) deste tipo de sinais supralineares 30. 26 Exs. en HTg: véér (4va.4), tomóó (8rab.1), séérei (9ra.14). 27 Exs. en HTg: séeras (35rb.27), máo (38vb.4, 48va.27, 54ra.16). 28 Sobre esta cuestión falamos en Pichel Gotérrez 2011a: 7071; cfr. Gancedo Negrete 2006 e Cuenca Muñoz 2000. 29 Por suposto, tampouco aqueles en que a súa presenza obedece a razóns de índole puramente pictográfica; por exemplo, para evitar confusións entre certos caracteres contiguos (exs. almírantes, garnídos, manífesto, seruíço). 30 Sobre o uso e valores das plicas no ámbito galegoportugués, vid., entre outros, Lucas Álvarez 1950: 7981, Pensado 1958: xxvi, Pensado 1962: 20, 22 e 43, n.18; Maia 1986: 27, 574, 590 e 614; Souto Cabo 2001: 46, Mariño Paz 2002: 75 e 81, Pichel En relación con isto, aínda que HTg non se caracteriza precisamente pola profusión de linetas expletivas (algo xa habitual nesta época, en troques, nas tipoloxías non librarias), o valor normalmente asignado ás plicas (marca de hiato) ás veces é asumido polo trazo supralinear 31 : (1) hiato homorgánico (22 oc.): cre ̅ e ̅ o ̅ 1 cre ̅ e ̅ ro n 1, donze ̅ e ̅ s 1, empe ̅ e ̅ cer 2 enpe ̅ e ̅ scia 1 enpe ̅ e ̅ sceu enpe ̅ e ̅ scese 1, (2) hiato heterorgánico (16 oc.): mi n go ̅ a ̅ 1 (cfr. mi n g u ̅ a ̅ 2, me n g u ̅ e ̅ 1), mo rta ̅ e ̅ s 1, natura ̅ e ̅ s 1, sa ̅ e ̅ n 1, sina ̅ e ̅ s 4, ta ̅ e ̅ s 2, igo ̅ a ̅ e ̅ s 3. Mesmo aparece no contexto de P3 do pretérito rematado en ditongo seguido do clítico, o que nun primeiro momento nos fixo dubidar de se nestes casos a lineta podería chegar a ter un valor denotativo 32 (abreviación de <-n->): coñoce ̅ o ̅ 1 (‘coñeceuno’), garnece ̅ o ̅ a ̅ s 1 (‘gorneceunas’), lanç ̅ o ̅ a 1 (‘lanzouna’), mete ̅ o ̅ 1 (‘meteuno’), Así pois, finalmente todos estes casos (trazo ou plicas como marca exclusiva de hiato vocálico) foron obxecto de reprodución nun primeiro asentamento paleográfico, mais non na presentación crítica debido á súa nula transcendencia escriptolingüística. 4. r epresentacIón da consoante nasal palatal 4.1. Valor inequívoco de /ø/ Para a representación de /ø/ emprégase en HTg maioritariamente a grafía <n> en coexistencia co trazo xeral de abreviación. Do total de palabras que presentan de xeito inequívoco a nasal palatal (cfr. infra), o 77, 2% dos casos (700 oc. 55 formas) empregan <n + lineta>. Na listaxe seguinte enuméranse todas as formas con un único trazo superior e cuxo valor é exclusivamente o de marca de nasal palatal (597 oc. 51 formas): adeviñadeiras 1, adeviñar 1 adeviñava 1, agiña 41, asañar 1 asañou 1 asañava 1, bociña 1, calcañares 1, camiño 11, caño 1 ‘instrumento musical’, carpiñas 1, conpaña/s 16, [contẽer] contiña 1, [convir] conviña 6, coñoscer 6 coñoscemos 1 coñosceu 1 coñoscía 1 coñoscesem 1 coño(s)cido/s 5, cuñado/a 3, [desavir] desaveñades 1, [deteer] deteña 1, diñeiro 1, engeñador 1, engeño 4, engeñoso 1, entrañas 2, España 7, fariña 2, liño 1, meniño 1, miña/s 99 33, moíño 1, montaña/s 3, niño ‘cova, refuxio’ 2, pasariño/a 4 34, peñor/ piñores 2, [poñer] poño 1 poñamos/-des 2 poíña/-m 3 puña 1, subst. puña 2, puñada 1, [puñar] puñava 1, puños 1, reíña/s 53, saña 16, sañudo/s 6, señor/a/s 139, señorío 6, seños/as ‘sendos/as’ 2, sobriño 10, [soñar] soñou 1 soñara 3, soños/s 15, [sustẽer] susteñas 1, tamaño/a/s 11, [tẽer] teño 23 teña/-s/-des 5 tiña 29, [vĩir] veño 4 veña/s 8 viña 13, viño 1, viziño/as 4. Gotérrez 2009: 43, 47 e 56. 31 Cfr. Vaquero Díaz 2002: 339. 32 O alomorfo no do clítico é moi raro en HTg nas formas verbais en singular (ex. sabíano ‘sabíao’), pero é sistemático en plural (ex. empuxar o ̅ nos → empuxáro n | nos [a eles]; excepcionalmente nalgún caso pode aparecer sen a consoante nasal implosiva do verbo: ap re sáva | nos ‘eles apresávanos’ [a eles]), polo que se asimila á secuencia ‘verbo + pronome átono nos ’ (ex. fixéronnos ‘eles fixeron [algo] a nós’). 33 Nunha ocorrencia o posesivo aparece segmentado (“min ̅ a”) por translineación. 34 Cfr. pasarilla 1. 4.2. Valor conflitivo de <n + lineta> Até aquí tivemos en conta todos os exemplos de HTg en que o valor fonético de <n> ou < n ̅ > é inequivocamente /ø/. Analizaremos agora outro conxunto de casos en que a interpretación do símbolo abreviativo é conflitiva desde o punto de vista ecdótico e lingüístico: no primeiro caso falaremos do presunto carácter polivalente da lineta superior, así como dos efectos braquigráficos da concorrencia e contigüidade de certos sinais abreviativos; no segundo caso referirémonos á natureza ou motivación (analóxica, latinizante, ultracorrecta, mimética, etc.) do trazo en formas en que o estatuto fónico de <n + lineta> é, cando menos, discutíbel. Consideramos recomendábel discriminar este tipo de feitos (braqui)gráficos en beneficio dun coñecemento máis afinado da realidade fonográfica medieval que posibilite, ademais, unha toma de decisións máis razoada á hora de confeccionar unha proposta crítica de edición. Velaí os casos obxecto de discusión: Nos dous primeiros casos a localización (na sílaba contigua ou na seguinte) e alcance (non máis de dous grafos) do trazo supralinear evidencian que a omisión do valor diacrítico en cuestión (palatalidade) é froito do descoido do escriba, ou ben que a súa presenza é superflua. Neste último caso priorizaríase, por tanto, un valor abreviativo (redución de <e> ou de <-n>) ou un valor diacrítico distinto (vogal nasal?: linage ̅ e ̅ s ; cfr. infra) fronte á indicación da articulación palatal. Nos casos (3) e (4), no entanto, a omisión parece que obedece máis claramente a un acto involuntario, debido á superposición (ao <n>) dun símbolo abreviativo 45 homosilábico ou moi próximo na cadea gráfica que, en principio, non ten por que estar sinalando a palatalidade: en (4) a lineta abrevia preferentemente o <-n> distintivo da P6 verbal ou unha nasal implosiva interna necesaria (q i n ̅ e ̅ tos), e en (3) o bucle superior levoxiro acurta as secuencias <eir> ou <re>. Até aquí, nestes 4 grupos, a opción editorial decántase pola representación da palatal igualmente a través do <ñ> (exs. co n paña, señor e s, liñagẽe, tardiñ eir o, q u iñe n tos, poíña n), xa que, como nos exemplos anteriormente vistos en § 4.1, a omisión do trazo (ou doutro sinal específico) en ningún caso presupón o carácter non palatal da consoante nasal. A única excepción é o verbo coñecer, para o que respectamos a alternancia gráfica do texto (coñ - 18, con - 8), atendendo á variación fonética posíbel (conocer/coñocer - coñecer): Os exemplos do grupo (5) reflicten a posíbel superposición de dous valores diacríticos (marca de palatalidade e/ou de vogal nasal). No primeiro caso (mañá) probabelmente fose preferente a indicación da resonancia nasal vocálica (manãa < [ hora ] * maneāna), aínda que, en coherencia co dito anteriormente, editaremos mañãa. A este respecto, non vemos necesaria a transcrición manãa (cfr. Lorenzo 1982, 1985, 1988a, 1988b, etc.), pois asumimos convencionalmente que <ñ> (leve ou non lineta no manuscrito) sempre representa á consoante nasal palatal. Deste xeito, non vemos ningún problema en transcribir mañãa, aínda que tipograficamente aparezan na edición dous “tiles” contiguos. Esta circunstancia non pode inducir a erro ao lector, dado que non é posíbel, cando menos en HTg, nin tampouco é lóxica (por economía da escrita), a coexistencia de dous trazos supralineares tan próximos entre si. Certo é que si se rexistran diversos casos nos textos medievais en que o trazo superior abrangue unha soa letra (mesmo en posicións foneticamente distintivas, por exemplo, nos textos máis tardíos: hu ̅ u ‘ hũu’, vs. huu ̅ ‘ huu n ?’). Agora ben, insistimos en que é moi infrecuente que, nos textos redactados en romanzo, dous trazos curtos e exentos aparezan a tan só uns milímetros de distancia (ex. hūū). En calquera caso, en HTg, como xa indicamos, esta circunstancia non se dá, e, ademais, este tipo de particularidades deben ser obxecto de análise e discusión no apartado de criterios de presentación gráfica dunha edición. O caso de gañar/ganar é máis conflitivo, xa que a súa etimoloxía é controvertida: partindo do gótico * ganan ‘cobizar’ chegamos á variante actual ganar (con <-n-> alveolar) mais, tendo en conta a presenza maioritaria do trazo superior na primeira sílaba (ga ̅ a ̅ - ou gaa ̅ -), é factíbel o cruce do gótico * ganan co xermánico waidanjan ‘colleitar, gañar’, que permitiría explicar non só o hiato vocálico homorgánico e a xeración da consoante nasal palatal (- nj - > /ø/), senón tamén a presenza dunha vogal nasal 46 (orixinada pola lenición de /-n-/ do étimo gótico). Así pois, transcribiremos a raíz deste verbo con vogal nasal (gãa-), atendendo ao uso maioritario da localización e alcance da lineta neste caso (20 oc.; cfr. 15 oc. gaaou gàà -/ gàa). Agora ben, debemos ter en conta o seguinte: (1) a diferenza de formas con e sen lineta non é significativa, (2) atopamos varios casos (7 oc.) en que o trazo parte do <n> 47 (nasal palatal?), (3) non hai ningún caso de trazo duplo (cfr. lin ̅ a ̅ ge ̅ e ̅), e (4) nos dous casos de translineación o trazo sitúase na segunda metade da palabra, superpoñéndose dous posíbeis valores (<-n> e < n ̅ >: P6 gààn ̅ a ̅, gàànar ̅ o ̅). Tendo en conta isto, e fóra dos casos en que o trazo debe abreviar necesariamente o morfema verbal de número (P6), dubidamos de se o seu valor diacrítico era neste caso duplo (<ã> + < n ̅ >) ou se respondería a unha preferencia concreta (vogal nasal) 48. En calquera caso, a cuestión (3) formulada supra non debería repercutir na nosa interpretación, unha vez que a proximidade entre o <a> presuntamente nasal e o <n> palatal impediría, en principio, a presenza de dous trazos supralineares distintos. Así pois, expostas as nosas dúbidas e reservas, achamos que a transcrición máis axeitada é gãañ- (e non gaan-, gaañou gãan-), na que reflectimos o probábel cruce xa citado entre * ganan e waidanjan polo que se xustifican o hiato <ãa> e a nasal palatal. 4.3. Outras grafías para a representación de /ø/ Ademais de <n> e < n ̅ > rexistramos puntualmente en HTg outras grafías (complexas: <nn>, <ny>, <nj> e <gn>, e simple: <y>) para as que a interpretación fonética é dubidosa. O único caso de representación segura da consoante palatal é a grafía xeminada <nn>, presente 49 no 46 Concordamos, por tanto, coa consideración ao respecto formulada por Mariño Paz (2002: 84, n. 5). Así pois, a forma gãañar sería o único caso en HTg en que a xeración da nasalidade vocálica e da consoante palatal é independente. Téñase en conta, por outro lado, que en HTg non temos formas con presunto ditongo crecente <gua->, que procederían directamente do étimo xermánico. 47 Repárese, con todo, en que nos casos en que coexisten plicas e lineta o alcance desta pode estar condicionado. 48 Téñase en conta que a variación ganar / gañar aínda persiste na actualidade. 49 Tamén aparece no substantivo anno/s (2 oc., translineadas: anno), mais aquí trátase dunha solución gráfica latinizante. substantivo sonno (2 oc. ‘visión, acto de soñar’ < sŏmnĭu 50) e sennos (‘sendos’ < singŭlos 51): regularizamos este dígrafo en <ñ>, tendo en conta ademais, que no primeiro caso unha das ocorrencias se atopa translineada (sonno). A grafía <gn> só se rexistra no substantivo regno (2 oc.): neste caso, aínda que recoñecemos a súa probábel motivación etimográfica 52, non regularizamos esta grafía, pois preferimos non intervir nos grupos consonánticos heterosilábicos cando o segmento implosivo foi obxecto de vocalización 53 (cfr. reino 2 54). Canto ao grafema <y> (con punto ou raia superior, mais en ningún caso con trazo xeral), ofrece dúbidas de intepretación nas palabras procedentes do grupo latino -NJen que se verificou a lenición da nasal intervocálica no canto da palatalización por indución regresiva do iode: estrayo/estrayamente, juyo, testemoyo. Nestes vocábulos, aínda que apenas rexistramos variación (cfr. estrãeza 1 oc.), preferimos respectar a grafía orixinal dado que dubidamos do seu estatuto fonético 55 ([i], [ĩ] ou [ø]). Obviamente, estes casos distínguense daquelas formas con estrutura silábica similar (<-y->) nas que sabemos que <y> representa unha vogal palatal oral: ayo (< lat. auia / gót. hagja), bruyo (← bruar ; cfr. brúo), foyo (< fovĕu), jayam ‘xigante’ (← prov. jayani), leya ‘lea’ (epéntese de /i/), moyo (< modĭu), rayal ‘campamento’ (< regālem, con epéntese), vayas (‘vai + pr. (n) as’), vayo ‘baio, de cor amarela e branca’ (< badĭu). Por último, as grafías <ny> e <nj> aparecen nalgúns casos en que poderiamos sospeitar unha pronuncia palatal (exs. alimanjas 1 ‘cast. alimaña, gal. almallo ’, calonya 1 ‘calumnia, var. caloña ’, cinfonya/s 2 ‘zanfoña’ 56), tendo en conta a súa presenza nos textos medievais occidentais; con todo, trátase dunha grafía esporádica e atestada especialmente desde a época de emerxencia do romanzo escrito (ca. mediados do séc. XIII) até a primeira metade do séc. XIV 57. Ademais dos substantivos citados, e das 3 ocorrencias do copretérito do verbo ter (tinja, tenya/n), inducidas probabelmente pola lección do antígrafo, o resto das formas con <nj, ny> corresponden ao ámbito onomástico: Alamanja 1 ‘Alemaña’, Alisonya, Arcomonja 1, Armenja 1, Artamonja 1, Calcedonja / Calcedonya 4, Cisiçonya 1, Cisonya 1, Dardanja/-ya 3, Dardanjo 2 (cfr. Dárdan ̅ o 11), Emonja/Emonya/Enonja 4, Esonya 1, Elisonya 1, Eri/econyo 3, Feminya 2, Fisanja/Fisanja 4, Hermonja 1, Laconja 1, Palfegonia 1 (cfr. Pelfajona/ Palpajona), Peonia 1, Prionya/Prionja 2. Optamos por regularizar en <ni> estas voces onomásticas, xa que o uso de <y> como marxe prenuclear no ditongo crecente é ocasional (fronte a <i>) e non cremos que teña nestas formas valor palatal. Actuamos do mesmo xeito nos substantivos calonya, cinfonya e alimanjas, aínda 50 “Aínda con todo esto Ulixas non era ben seguro nem seu coraçón non asesegava pensando enno sonno que soñara” (218vc.189), “et entendeu que dizea verdade, e que era seu fillo aquel que o matara; et que lle non mentiram aqueles que lle o sonno soltaron que tiña a morte ennas mãos de seu fillo” (220ra.6). Cfr. sono ‘somnolencia, acto de durmir’ (< sŏmnu). 51 “Et levavam en súas cabeças sennos soonbreiros que forom feitos en India a maior” (56vb.3); a grafía sen ̅ os atópase unha vez (6vb.14). 52 Ou talvez estea inducida pola lección do antígrafo (presumibelmente castelán). Maia (1986: 636) considera esta forma (regno) castelanismo. 53 Con todo, neste caso puido haber influencia a partir do substantivo rei (Ferreiro 1999 4 : 161 e n. 172). 54 Tanto as 2 ocorrencias de regno como as de reino presentan un trazo supralinear de carácter expletivo (talvez por influencia da lección do antígrafo). 55 Sobre esta cuestión vid., entre outros, Maia 1986: 48994 e 6234, Lorenzo 1987: 477, Mariño Paz 2002: 91, Rodríguez Guerra / Varela Barreiro 2007: 499500. 56 Téñase en conta, non obstante, que nestes tres casos a terminación <ja/ya> pode ter motivación etimográfica (< animalĭa, calumnĭa, symphonĭa). 57 Vid. Maia 1986: 4867. que nestes casos dubidamos de se a pronuncia é a patrimonial (/ø/) ou de se é unha grafía con carácter reminiscente (etimográfico); en calquera caso deixamos constancia en nota a rodapé da grafía orixinal. Canto á forma tinja/tenya procedemos á súa emenda (deixando tamén constancia en nota a rodapé), pois a consideramos erro por desliz idiomático. 4.4. Valor expletivo ou analóxico Rexistramos, por último, algúns usos expletivos ou analóxicos do trazo superior en certos casos en que talvez para o copista cumpría marcar unha consoante palatal 58 ou, segundo o noso punto de vista máis probábel, unha nasal implosiva interna (exs. Ate ̅ n ̅ as, Dardan ̅ o ̅, Ele ̅ n ̅ a ̅, Ele ̅ n ̅ u ̅ s, En ̅ e ̅ as, Eni̅ feo, Ju ̅ n ̅ o ̅, Ma ̅ n ̅ o ̅ r, Oe ̅ n ̅ o ̅ ne / Oe ̅ o ̅ ne, Pelepon ̅ e ̅ so, Pe ̅ n ̅ alope / Pe ̅ n ̅ elope, Salamin ̅ a ; Mena/ Menela ̅ o ̅, P rota/ esala ̅ o ̅). Nestes casos cremos que a presenza da lineta pode obedecer a unha equivalencia inconsciente do copista a partir, ben do uso diacrítico ou abreviativo de <n + lineta> (→ <ñ> ou <- n >; ex. Juño, Oe n none), ben á función diacrítica de marca de resonancia nasal na secuencia hiática heterorgánica <- a ̅ o > (→ <-ão>: ex. Menelão). Trataríase, por tanto, dunha equivalencia analóxica estendida ao ámbito onomástico, de carácter puramente gráfico e que, por tanto, non tería, en principio, repercusión fonética. De todas estas voces só consideraremos funcional a lineta no caso do mitónimo Dardaño, dado que, salvo nas dúas ocorrencias citadas supra con <nj> (dardanjo/a), no resto dos casos aparece sempre con lineta (11 oc., unha delas translineada: dardan ̅ o ̅). Fóra do ámbito onomástico, atopámonos con certos vocábulos en que a lineta ten probabelmente motivación etimográfica (ex. dano ̅ / dap ̅ no /s, dona ̅ /s, pe ̅ n ̅ a/s ‘pluma’ ou ‘rocha, amea’) ou mimética (por indución do antígrafo; exs.: enga ̅ n ̅ o ̅ 1, pa ̅ n ̅ o /s 2, sina ̅ s ̅, etc.). Fóra destes casos, comentamos a continuación algunhas formas conflitivas e dignas de salientar. Do substantivo beniños non coñecemos rexistros medievais no dominio galegoportugués (o TMILG non dá resultados e o CdP ofrece veneno desde finais do séc. XVI; segundo Houaiss desde o séc. XV), sendo a forma común poçoña/peçoña 59. A forma escarno (4 oc. ← escarnir < xerm. skernjan), con ou sen lineta, documéntase desde o séc. XIII até o XV (escarnio desde o XIV: DDGM s.v.); descoñecemos se en HTg o <n> representa a nasal alveolar ou a palatal, polo que mantemos a grafía orixinal neste caso. A omisión do trazo no verbo retenir ‘(re)soar’ (2 oc.; reteníam 1 oc.) reflicte a evolución esperábel no galego da xeminada nasal latina (< retinnīre ; cfr. retingĕre > reteñir ‘retinguir, retinxir; volver a tinguir’). O <-n-> do verbo sinificar (2 oc. < significāre) entendemos que reflicte simplificación do grupo /gn/ latino (cfr. siñificar 60). r eferencIas bIblIográfIcas CORDE = Real Academia Española (Banco de datos): Corpus diacrónico del español (http://www.rae.es). Cuenca Muñoz, Paloma (2000): “Problemas braquigráficos en la documentación castellana del siglo XV”, Cuadernos de documentación multimedia 10 (I Congreso Universitario de Ciencias de la Documentación. Teoría, Historia y Metodología de la Documentación en España (19752000)). Madrid: Universidad Complutense, 805811. DDGM = González Seoane, Ernesto (dir.) (2006): Dicionario de dicionarios do galego medieval (CDRom, dispoñíbel tamén no web do RILG, Recursos Integrados da Lingua Galega: http:// sli.uvigo.es/RILG/). Ferreiro, Manuel (1999 4): Gramática histórica galega, vol. I (Fonética e Morfosintaxe). Santiago de Compostela: Edicións Laiovento. Ferreiro, Manuel (2001 2): Gramática histórica galega, vol. II (Lexicoloxía). Santiago de Compostela: Edicións Laiovento. Gancedo Negrete, María Soledad (2006): “Abreviaturas y signos abreviativos en la documentación original del siglo XV del Archivo Municipal de Durango”, Oihenart. Cuadernos de lengua y literatura 21, 101116. González Pascual, Marcelino (2000): Manuscritos anteriores a 1500 de la Biblioteca de Menéndez Pelayo. Tres estudios y catálogo. Santander: Concejalía de Cultura. Houaiss = Houaiss, Antônio, Mauro de Salles Villar e Francisco Manoel de Mello Franco (dirs.) (2009 2): Dicionário Houaiss da língua portuguesa. Rio de Janeiro: Objetiva (Instituto Antônio Houaiss de Lexicografia). Huber, Joseph (1986): Gramática do português antigo (trad. de Maria Manuele Ganveia Delille). Lisboa: Fundação Calouste Gulbenkian. Mariño Paz, Ramón (2006): “Heterosilabificación e coalescencia de hiatos en posición interior de palabra no galego medieval (séculos XIIIXIV)”, Verba. Anuario Galego de Filoloxía 33, 69101. Mariño Paz, Ramón (2008): Historia de la lengua gallega. Muenchen: Lincom Europa. Martínez López, Ramón (1963): General Estoria. Versión gallega del siglo XIV. Ms. O.I.1. del Escorial (Edición, introducción lingüística, notas y vocabulario). Oviedo: Universidade (Facultade de Filosofía e Letras). Pensado, José Luis (1962): Fragmento de un Livro de Tristan galaicoportugués (anexo 14 de Cuadernos de Estudios Gallegos). Santiago de Compostela: Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos. Pichel Gotérrez, Ricardo (2009): Fundación e primeiros séculos do mosteiro bieito de Santo Estevo de Chouzán (sécs. IXXIII). A Coruña: Toxosoutos (col. Trivium, nº 36). Pichel Gotérrez, Ricardo (2011a): “Hacia una edición comprometida de la prosa instrumental. Notas para un estudio crítico de la braquigrafía medieval gallega: el signo general de abreviación”, en Mª Angustias Beas Teruel (coord.), Nuevas líneas de investigación en el estudio diacrónico de la lengua española (Actas del IX Congreso de la Asociación de Jóvenes Investigadores de Historio-

Partindo do xiro espazocéntrico que se produciu nas últimas décadas na cultura occidental, que levou a unha proliferación do pensamento arredor do espazo enriquecido polos fenómenos contemporáneos da globalización e as estratexias correlativas de localización, e tendo en conta as reflexións sobre a evolución das cidades postindustriais, os modos de habitación dos espazos, o desenvolvemento da ecocrítica e o ecofeminismo, as achegas interdisciplinares que xunguen conceptos como a xestión do territorio, o turismo e os modos de representación, faise fincapé no interese que reside na análise das plasmacións literarias e poéticas do territorio en relación coas estratexias de resistencia e a xestión da identidade. Consonte este marco global, ofrécese un percorrido pola poesía galega actual co obxectivo de detectar as transformacións operadas nas estratexias tradicionais de uso do territorio como condición simbólica da identidade e analizar e interpretar a ampliación de realemas e espazos, os xogos deconstrutivos e a inserción de espazos alleos á poesía tradicional que modifican radicalmente o tratamento do espazo no discurso poético.

A representación dos espazos rurais e urbanos na poesía galega actual: imaxinario territorial, localización e globalización [Recibido, xaneiro 2011; aceptado, marzo 2011] : cidade, espazo, poesía galega actual, representación. ABSTRACT During the last decades in Western culture, a spatial and central turn has taken place which has led to a proliferation of the lines of thought on the concept of space, enriched by contemporary phenomena such as globalization and correlative strategies of location. Reflections on the evolution of postindustrial cities, modes of inhabitation of the space, the development of Ecocriticism and Ecofeminism, the interdisciplinary contributions which may join together concepts such as the management of the territory, tourism and ways of representation, constitute a global frame wherein the analysis of poetical and literary shapes of the territory acquire a renewed interest in the analysis of the strategies of resistance and identity management. Contemporary Galician poetry constitutes a suitable field to detect transformations within the traditional strategies of territorial usage as a symbolic condition of identity because the space in poetry, unlike it occurs within narrative, is alleviated A poesía é o único dos tres grandes xéneros nos que a nonespacialidade semella posíbel. Se a representación teatral non se pode concibir sen un espazo; se a narración, o acontecemento, implica necesariamente o lugar do acontecido; a pura expresión ou efusión que constitúe en moitos casos o texto lírico pode existir, a priori, con grande independencia con respecto aos elementos espaciais. Con todo, aínda que pareza contraditorio, hai unha íntima relación entre o espazo e mais o discurso lírico, unha conexión fonda e estreita con moi diversas plasmacións na tradición histórica da lírica occidental. Son moitos os elementos que avalan esta afirmación: dende os tópicos descritivos, que dende antigo foron revisitados, até a existencia de xéneros, tales como a égloga, nos que a dimensión espacial ten unha importante función e unha indiscutíbel capacidade definitoria. Na poesía galegoportuguesa medieval, particularmente na forma máis tradicional da cantiga de amigo, o espazo está tan presente que resulta a miúdo humanizado, apostrofado e convertido, non só en escenario, senón tamén en confidente. Pero o espazo é tamén un elemento central no Rexurdimento. A súa dignificación, nun momento no que a paisaxe se convertera xa nunha categoría cultural, é un dos eixes dunha obra tan significativa como Cantares gallegos (1863), onde aparece como a motivación fundamental para a creación poética. Por iso non é estraño que os diversos espazos se cargasen semioticamente na arte; “as ideas de campo e cidade ou, para sermos máis exactos, de aldea e cidade, foron e veñen sendo na literatura e no pensamento nacionalista galegos moito máis ca meros referentes espaciais” (Moreno Villar, 1997). O Rexurdimento adoptou o desgusto romántico cara ao ámbito urbano, un desgusto que, no noso contexto, por razóns históricas e sociolingüísticas, adquiriu connotacións de alienación e disolución da identidade; pola contra, e en consonancia cos discursos ruralistas máis estendidos, o campo e a paisaxe natural convertéronse en símbolos identitarios. Neste contexto, a poesía xogou un papel decisivo na conformación, consolidación e espallamento dun imaxinario paisaxístico fondamente enraizado na paisaxe natural e no mundo rural, mais dun xeito moito máis complexo do que nun principio poida parecer, porque a chegada da posmodernidade supuxo un distanciamento con respecto aos modos tradicionais de construción da identidade e, en coherencia, a poesía galega actual promoveu unha nova visión dos espazos tradicionais, deu un paso decisivo no asentamento dos espazos urbanos e acolleu espazos tradicionalmente ausentes. Quizais isto explique por que, nos últimos tempos, se agudizou a conciencia da necesidade dunha maior integración da cidade no imaxinario territorial e por que a crítica literaria deu o beneplácito a toda incorporación deste tipo como un signo desexábel de modernidade narrativa e cultural. Mais non debemos simplificar excesivamente as cousas. Os espazos tradicionais e tópicos da poesía non desaparecen, obviamente, no discurso poético máis actual. Non hai que esquecer que cando falamos da produción poética dos últimos anos estamos a falar de moitos autores, de distintas idades e xeracións, e dunha produción e publicación tan abundantes que conforman un período moi vizoso, moito máis prolífico que calquera dos que se deron con anterioridade na nosa historia, con excepción, quizais, da época medieval. Na poesía galega actual atópanse abundantes referencias ao mundo rural tradicional e, normalmente, estas referencias están asociadas á nostalxia e gardan unha estreita relación co tema do paso do tempo. Isto é habitual en autores que, malia seguiren escribindo nos últimos anos, están xa nunha fase de madureza da súa obra creativa. Un caso destacado sería o de Miguel Anxo FernánVello. O nexo entre o espazo e o paraíso perdido da infancia que proxecta unha visión nostálxica repítese en moitos dos seus poemas máis recentes que, por iso mesmo, exemplifican o mantemento dalgún dos xeitos tradicionais de descrición do espazo natural, mesmo na súa dimensión de imaxinario identitario. O poema “A casa”, incluído na antoloxía de Rodríguez (2004: 533), proxecta sobre elementos do mundo rural como as corredoiras unha visión crepuscular de perda: As corredoiras brillan cunha luz de sepelio (...) un sepelio de camiños baleiros e a alma fría e desolada como un país sen memoria que xa non existe no futuro. Outro exemplo disto, entre as composicións do autor presentes na antoloxía, sería o poema “Cantiga Finisterrae para múltiples voces de luz”, no que se repite o verso “País de terras verdes que van morrer ao mar” (p. 539). Este verso ofrece unha visión constatativa de Galicia acorde cos modos tradicionais de plasmación espacial. Cómpre subliñar aquí a presenza do adxectivo “verde” que, dende Cantares gallegos, adquiriu unhas connotacións e un valor identitario preciso. Nos poetas máis novos tamén aparece o rural. Autoras como Lupe Gómez ou Olga Novo fan representacións desta paisaxe como signo de diferenza e identidade, ao tempo que reivindican o mundo da aldea como inspiración e fonte da súa poesía. Pero hai outros exemplos. En Pedinche luz prestada (2001), de Marica Campo, tamén se manifesta a presenza da ruralidade. Ademais, neste caso, a conexión entre espazo e memoria convértese en reflexión poética, algo acorde con algunhas das tendencias da poesía máis recente: É coma se os lugares puidesen preservar a súa memoria. Coma se recordasen aquilo que as persoas non queren recordar (María do Cebreiro, 2008: 46). Debemos ter en conta que aquilo que o tópico do paraíso perdido da infancia presenta como irrecuperábel en termos de historia individual, tamén se atopa en trance de transformación e perda nun sentido colectivo e con esta ambigüidade tamén se xoga na poesía: “Chove por nós e cae unha tarde triste / enriba das vacas últimas / dos prados tristes, e somos illas” (Darriba, 1997: 38). Pero cómpre facer unha distinción importante. Dos dous escenarios maioritarios da tradición literaria, o mariño e o rural, o mar mantense con abraiante vitalidade na poesía galega. A isto contribúe, sen dúbida, o feito de que o mar é unha das fontes de metáforas máis poderosas da literatura universal; mais tamén a extracción dos poetas que integran o Batallón Literario da Costa da Morte e mesmo o diálogo ineludíbel que na poesía dos últimos anos se estabelece con Manuel Antonio e as vangardas e que o poñen a salvo da asociación coa identidade folclorizante. Pola contra, os espazos rurais, precisamente os que a tradición poética dende o Rexurdimento asentou con maior forza como base identitaria, teñen unha presenza menor e, cando se presentan, non aparecen tratados dende a afirmación, senón dende o cuestionamento ou cando menos dun xeito autosinalado, consciente do propio carácter herdado e convencional dos espazos evocados, de xeito que a referencia espacial se converte nunha maneira de crear unha alusión intertextual dentro do poema, como acontece na composición de Forcadela incluída no seu poemario Refutación da musa (2001), significativamente titulada “Égloga”, na que se acaba desvelando o carácter tópico do escenario e os personaxes construídos e cuestionándoos a través da asimilación a outros discursos semióticos: Daquela ninguén sabe se estamos certamente Nos tempos da bucólica sublime poesía Ou é que están rodando un filme sobre o mar Película de incertas temáticas nocturnas E son, o Pan e a Lidia, actores soamente (Forcadela, 2001: 1516). O xogo oposicional entre campo e cidade, idea dominante de toda a tradición occidental, tamén está presente de xeito explícito na poesía galega actual. Un exemplo notábel é o de Ausencias pretéritas (1992), de Miro Villar, onde as cidades visitadas dos sonetos do caderno sexto se contrapoñen ao contorno rural das orixes do caderno quinto e a cidade de Santiago adquire o papel de síntese e resolución da antítese. Cómpre ter en conta, neste sentido, que no discurso literario e na conformación da identidade galega ocupan un lugar importante as visións negativas da cidade. Isto débese, en parte, ao papel que xogou o rural na conformación da nosa identidade histórica e tamén ao feito de ser a cidade, socioloxicamente, o ámbito máis castelanizado. Na poesía, a plasmación deste sistema de valores traduciuse máis nunha ausencia ou unha presenza minoritaria e reducida ca nun discurso explícito de carácter negativo. O urbano tivo tradicionalmente unha menor carga de lirismo, moito máis aínda se facemos referencia a aqueles aspectos da cidade menos idealizados, pero nos últimos anos foi consolidándose unha liña poética que pretende ampliar abertamente os realemas e o ámbito do dicíbel en poesía e por iso estes aspectos propios dun realismo suxo que apareceran de xeito máis temperán na narrativa invaden agora tamén o universo da poesía. Fran Alonso é un exemplo de preferencia por este mundo previamente ignorado neste xénero. Xa dende o primeiro poemario, Persianas, pedramol e outros nervios (1992), o ambiente é urbano, abafante e claustrofóbico e esta tendencia á plasmación non estetizante da cidade confírmase en poemarios posteriores como Tortillas para os obreiros (1996), nos que este é o lugar en que transcorre unha vida marcada pola monotonía e a vulgaridade. Tamén Novo, en Esteiro de noites falecidas (2007), reflicte un contorno urbano marxinal, un submundo que, aínda que se introducira xa con anterioridade na narrativa, tardou en consolidar a súa condición de realidade poetizábel. Non faltan fragmentos poéticos nos que se poida atopar unha canle de expresión na propia poesía para a reflexión sobre o carácter alienante do contorno urbano. Malia todo, a inclusión decidida do urbano é, como dixemos, unha das canles fundamentais de incorporación de novos realemas de natureza espacial, xunto con outra gran liña, a inclusión de espazos non galegos, que evidencia un afán de universalidade. Isto plásmase, en ocasións, nunha enumeración de topónimos. As enumeracións de topónimos teñen unha raizame tradicional –no propio Cantares gallegos hai poemas construídos sobre este mecanismo retórico– pero na poesía máis recente estas enumeracións reverten decote sobre espazos non galegos: “Desde Bilbo e Brest chegaron cartas, / e de Hamburgo, Berlín e de Viena” (Rivas, 1996: 33). Manuel Rivas, de quen son estes versos, ten algúns poemas inzados de referencias europeas, de lugares e outros elementos da cultura (Delft, Vermeer, o Rijksmuseum, Yeats...) que conforman unha poesía ateigada de alusións culturais propias dun imaxinario globalizado. En ocasións, a vontade de estabelecer nexos e analoxías emerxe de xeito explícito, como neste verso tirado de Tortillas para os obreiros : “Vigo desde aquí parece Nova York”, onde se estabelece unha analoxía semellante á que atopamos en Pozo Garza: “Chovía en Oxford / coma chove na nosa patria insomne” (1991: 431,). As arpas de Iwerddon (2004), de Luz Pozo, é un poemario centrado na súa totalidade nos espazos irlandeses, nas rúas de Dublín, aínda que tamén aquí Irlanda funciona como referente de asimilación: “Todo é sagrado aquí igual na miña terra” (p. 706). Outro caso de incorporación de lugares alleos sería o último poemario de Mª do Cebreiro, Non son de aquí (2008). As implicacións identitarias deste escenario globalizado fanse patentes dende o propio título. O desarraigamento e a falta de sentimento de pertenza remiten a un suxeito posmoderno de identidade lábil e complexa, o que non impide a denuncia, por exemplo, do impacto ambiental de Reganosa e Endesa nun dos poemas. Os exemplos poderían multiplicarse: Venecia como espazo e como fonte de intertextualidade (“Venecia sen ti”) nun poema de Marica Campo de Pedinche luz prestada (2001); o Teixo e Lisboa nun poema de Ana Romaní no libro colectivo Mulher a facer vento (1998) etc. A cidade, galega ou allea, aséntase decididamente como marco espacial da experiencia amorosa en Miro Villar ou do traballo e a enfermidade en Fran Alonso. Se os poetas da xeración dos oitenta acolleran o urbano a través da mesma visión cósmica que proxectaban sobre a natureza, os da xeración dos noventa retratan o mundo urbano da sociedade de consumo. Moda galega (2002), de María Reimóndez, céntrase nas rúas comerciais dun Vigo que representa o capitalismo e o consumismo e tamén o urbano marxinal, degradado, sen buscar a transcendencia que outorgaban as visións cósmicas. Noutras ocasións, a perspectiva negativa da cidade fusiónanse coa denuncia ecolóxica, como no poemario Cidades de Fran Alonso: Os peixes da cidade morren nas augas violetas do peirao. Afogan entre os fumes dos barcos, e o sabor agre do mar. Todo o mar azul está contaminado. Os peixes da cidade morren flotando nas augas sucias do peirao” Es feliz ata que os ollos se che anubran brutalmente, e toses, contraído, pola contaminación (Alonso, 1997: 20, 24). Este poemario, de gran sinxeleza, representa perfectamente a ambigüidade da tensión que xeran os espazos urbanos: Esta miña urbe ten moitos defectos. Entre os seus mil ruídos, soa unha sirena. E sei que faltan árbores. E non hai parques longos, coma o tren. E as xentes son estrañas entre si. Os paxaros marchan Porque non hai silencios apagados e os edificios derrétenlles o voo. Pero eu quéroa porque é a cidade onde nacín (Alonso, 1997: 8). Pero talvez o extremo do esforzo que se fai por conquistar espazos tradicionalmente vedados á palabra poética se atopa na aparición dos espazos do escatolóxico. Un caso paradigmático constitúeo Hai cu (2007), de O Leo, no que a provocación xoga con que se a poesía foi algunha vez concibida como palabra sagrada, emparentada xa non só coa filosofía senón tamén coa oración, tamén pode tornarse blasfemia. Por iso os espazos do poético son, neste caso, o váter, a porta do baño e a latrina. Noutros poemarios, esta mesma actitude emerxe puntualmente con similar vontade rupturista: isto explica versos como “Hoxe a auga está gris merda”, de Tortillas para os obreiros. Os intentos de levar o acto poético, o recital, e, polo tanto, a presenza da poesía a espazos novos alleos á actividade cultural están relacionados, sen dúbida, con esta actitude de incorporar os espazos prohibidos ao ámbito da lírica. Un dos trazos do culturalismo dos poetas dos oitenta era a forte intertextualidade. A reacción contra o exceso de culturalismo nos autores da xeración posterior levou a un discurso máis directo, unha procura de naturalidade e de maior comunicación. Pero isto non implicou unha desaparición da intertextualidade, senón que se seguiu escribindo dende a perspectiva da “crítica, o humor e a reivindicación, cando non dun complexo sistema de deconstrución do discurso herdado” (Nogueira, 2006: 101). Unha análise da antoloxía Amor en feminino, de Cacheiro Varela (2006), permite constatar a presenza, nos últimos poemas de autoras de longa traxectoria, dos usos tradicionais do espazo na poesía amorosa feminina (espazo como marco do amor, metáforas espaciais para a expresión da experiencia amorosa, aparición da natureza como confidente); a diferenza estaría en que, a miúdo, todo isto, no canto de facerse dun modo directo e, por así dicir, inocente, faise dun modo autosinalado, nun xogo intertextual explícito que dialoga coa tradición. Isto víñase facendo xa, en parte, dende os anos oitenta: así ocorre en “Agora contemplamos a mar de Vigo”, incluído en Códice Calixtino (1986), de Luz Pozo Garza. No xogo intertextual coa lírica medieval o mar de Vigo complica o seu lugar no poema: non é só marco ou confidente, senón centro mesmo, motivo do paratexto, clave intertextual e mesmo obxecto amoroso. Dun xeito semellante, noutra composición do mesmo poemario, a que leva por título “Chovía en Compostela”, a dimensión amorosa redúcese a un sutil “Mais non estabas ti...”, unha ausencia no medio dun espazo que, deste xeito, se agranda até converterse no corazón do poema. Cando o espazo e mais a temática amorosa se conxugan, faise, a miúdo, dende a experiencia da ausencia. O espazo é o lugar da lembranza, o escenario no que se viviu o tempo feliz do amor, o ámbito no que se experimenta agora a ausencia. Nesta caste de poemas hai un vencello entre o espazo e a saudade que permite evocar o tempo pasado e, por iso mesmo, imposíbel de recuperar. Esta mesma cualidade intrinsecamente nostálxica do espazo explica moitos dos seus usos poéticos. Outro aspecto moi interesante para a nosa análise é o da “erotización da paisaxe” (Roger, 1997); isto é, a proxección sobre ela de metáforas e valores do corpo, fundamentalmente feminino. No caso da poesía amorosa o funcionamento é máis ben o inverso, substitúese a anatomía pola xeografía dando lugar a textos de grande suxerencia erótica. A antoloxía de Cacheiro Varela (2006) fornece numerosos exemplos. No poema “Non te esquecía amor”, de Pura Vázquez, incluído no poemario Desmemoriado río (1997), encontramos un claro exemplo disto: “Tremíanme no peito as sembradías (...) / Fun áxil corpo. Un cáliz de magnolia” (Cacheiro Varela, 2006: 22). Algo semellante podemos atopar nun poema do ano 1992 de Mª do Carme Kruckenberg: “Quixera adoitar a estrutura do espazo / ao movemento compasado do meu corpo” (Cacheiro Varela, 2006: 42). A dualidade espazo / corpo é fonte de innumerábeis metáforas e desprazamentos de significado: do corpo ao espazo e viceversa, da identidade individual á colectiva. Nación e muller confúndense, sen ir máis lonxe, nos versos de Rivas (1995): “Muller tan solitaria, / nación inaccesíbel / nos meus brazos”. A fusión destes dous elementos dota dunha gran sensualidade e capacidade de suxestión erótica a elementos espaciais que se explotan ao máximo no discurso lírico. Esta asociación, presente na poesía dende antigo, faise explícita na poesía galega actual como parte do xogo de desvelamento das engrenaxes mesmas do texto. Véxanse, por exemplo, estes versos de Alonso (1997: 24): O teu corpo é unha cidade e, intensa mente, córreche o tráfico polas veas e as arterias. E cando choras é o mar, que se revolve, humidamente. E na pel médranche edificios, tan supetamente, e nos dedos arrabaldos. E podes ser feliz sentindo o latexar da ida toda que levas dentro, urbana mente. Noutros casos, a conciencia do xogo de identificar espazo e muller revélase a través da negación, como nos versos de María do Cebreiro (2008: 54): Patria, non son teus ollos de avelá nin de mel (...) Non es muller que chora lavando coas súas lágrimas o sexo, enxugándoo cos fíos da súa cabeleira. Un factor do sistema literario que nos últimos anos ten influído na relación entre lírica e espazo é a conciencia, cada vez máis aguda, do papel de promoción turística que o texto literario pode exercer. Nunha época de desacralización do discurso lírico xa non resulta sacrílego, como sen dúbida o sería para certas poéticas, que o texto literario teña unha función declaradamente promocional. Estes procesos e a súa exacerbación a partir dos anos noventa foron analizados por María do Cebreiro (2006) en relación á cidade de Compostela e á promoción do Ano Santo Compostelán: antoloxías de textos prospectivas, como Os pousos da pedra (2000), e retrospectivas, como a escolma realizada polo concello en 2004; o uso da poesía na tarxeta postal, como na serie “As chaves de Compostela”, ou a creación da colección Poeta en Compostela testemuñan a vitalidade deste fenómeno que se sitúa dacabalo entre a literatura e o turismo. Trátase dunha tendencia en espallamento que non se limita á cidade ou ao camiño xacobeo. En 2008 apareceu a antoloxía A Coruña á luz das letras, dedicada á exaltación e evocación poética da cidade da Coruña que, malia o seu carácter misceláneo (mestura poemas e textos en prosa; textos creados ad hoc e outros extraídos de obras previas), permite extraer conclusións significativas. Deterémonos un pouco nelas. Os poemas que pretenden construír unha imaxe urbana global son minoritarios. Máis que buscarse unha proxección de conxunto, en cada poema tende a escollerse un elemento illado; dous ou tres ao sumo, para facer, así, unha achega metonímica á cidade: o mar e a Torre de Hércules son os elementos máis repetidos e ubicuos, aínda que tamén ocupan un lugar destacado as evocacións de rúas e prazas, o Castelo de San Antón, o Obelisco do Millenium e os xardíns de Méndez Núñez. A dimensión mítica e histórica fúndese con estes espazos e o mesmo ocorre co carácter nostálxico en evocacións do espazo da infancia. Este último aspecto resulta dominante no conxunto da antoloxía. A evocación nostálxica vencellada a este tópico é, como dixemos, a vía a través da cal atopamos as plasmacións espaciais máis continuadoras coa tradición. Sirva de exemplo desta liña tan presente na obra o poema de Alberte Suras, no que os nomes de rúas emerxen puntualmente pero o protagonismo recae na noite de reis e os xogos de verán, que teñen unha presenza que se impón á cidade, convertida en marco do recordo. Noutros poemas, minoritarios fronte a esta tendencia maioritaria, o espazo xeográfico fusiónase co espazo sociolóxico. Unha boa mostra disto é o poema que abre a antoloxía, de Afonso Becerra, no que hai unha achega metonímica cun papel destacado para a Torre de Hércules, que se reforza con elementos mitolóxicos: “Na Torre non se ergue Ith senón Ti” (p. 13); mais, significativamente, o título do poema é “A cidade invisible”, pois máis que unha presenza urbanística e material, a cidade é, no poema, unha realidade sociolóxica na que se opoñen dous modos de ser, vencellados a espazos emblemáticos, que inclúen algúns dos lugares de recente incorporación aos textos poéticos: Chamas e dicimos Cruña contra os señores dos Cantóns. Dicimos Cruña e baixamos á Cova Celtiga do Sex Machine ou do Puticlub. Camuflados entre os paseantes dicimos Cruña contra o señores dos vestíbulos e os foyers e os halls do pazo da ópera, do Rosalía e do Colón, contra o teatro da vida, por sermos servos de Talía e fillos de Casahamlet. eterna (AA. VV., 2008: 13). Pero o máis novidoso no achegamento ao espazo, o máis identificativo da poesía galega actual, emerxe en poemas nos que hai un desvelamento do seu carácter de produción de circunstancias e de encarga, nos que se produce unha reflexión sobre a natureza e os trazos específicos dos poemas dedicados a un lugar, nos que resulta rechamante a inclusión de sitios e elementos pouco convencionais, propios da cidade posmoderna, e nos que aparece a contradición e hai un tratamento irónico dos lugares comúns e se fai uso da preterición para incluír elementos supostamente esperábeis da situación comunicativa, sen que esta inclusión poida ser tachada de inxenua ou tradicional. Nestes casos, négase o sentido do acto de crear un poema como xeito de dignificar e enxalzar un espazo, co que, dende o enunciado, se está cuestionando e deconstruíndo a propia situación de enunciación. Sirva de exemplo o seguinte poema de Estíbaliz Espinosa: Nos poemas dedicados a un lugar dende a autoestrada de Arteixo ultramarinos El Sol que abriran os avós coa Champanera Cantábrica ou as fotos onde o meu pai sempre é un forasteiro nas túas lousas (...) o meu pequeno núcleo familiar adorado, atado a ti como a un embigo (...) civicamente, europeamente ao tempo que mingua a posibilidade de escribir palabras novas sobre ti neste poema que esborrancho entre a vida artística e a familia. De todos os xeitos de facerche inmortal, este, o menos mediático este, o menos luminoso o máis parvo. Minguando ata os puntos suspensivos. Os puntos suspensivos... crúas incisións no texto que brindan ao lector a posibilidade de pechar un infinito unha imperfección por tanto un infinito Se contrastamos a antoloxía A Coruña á luz das letras (2008) coa que Xosé Filgueira Valverde fixo sobre Compostela en 1969 e que foi analizada por María do Cebreiro (2006), podemos extraer algunhas conclusións significativas: a antoloxía de Filgueira Valverde adopta unha ordenación temática e histórica que privilexia a dimensión lírica da cidade e promove unha “orientación folclorizante” da identidade galega; pola contra, a antoloxía sobre A Coruña adopta un principio construtivo de mera xustaposición, polo que o marco textual non impón unha interpretación nin ordena a pluralidade caleidoscópica máis alá da ineludíbel orde imposta pola liñalidade do texto escrito. Por iso, aínda que moitos poemas seguen encadrándose nunha liña evocativa lírica e simbólica, o conxunto é máis complexo e contraditorio, con composicións que introducen a ironía, o cuestionamento, a crítica e o distanciamento. Malia que os lugares emblemáticos sigan a ser os máis representados, o resultado conxunto é máis descentrado e menos xerarquizado e estas diferenzas poden, metonimicamente, extrapolarse para unha caracterización global da poesía galega actual. Nin a pluralidade de direccións, nin a importancia acadada por formas de tratamento desmitificadoras, autosinaladas e irónicas permite falar dunha perda de sentido ou relevancia do espazo, sexa como marco, como tema ou como raíz de significado. Xunto ao Non son de aquí que dá título ao xa citado poemario de María do Cebreiro, convive o “ eu son de aquí / desta raíz de nogueira / que fende / o mar” de Rafa Villar (1997). A propia designación do Batallón Literario da Costa da Morte é testemuño da importancia que se lle segue a conceder ao contorno natural. A antoloxía De Pondal ao Batallón Literario (120 anos de poesía na Costa da Morte), coordinada por Modesto Fraga e o propio Miro Villar (2009), é unha manifestación desta centralidade do espazo, que se converte mesmo en base da actividade antolóxica. Carracedo Doval (1998: 42), na súa análise do Batallón Literario da Costa da Morte e particularmente da obra de Miro Villar, salientou a importancia dos elementos paisaxísticos: “A herba e o mar, os montes e as vilas da comarca forman o marco da súa experiencia existencial, do seu horizonte sempre enfrontado ó Océano Atlántico, coa reflexión sobre o papel do home no mundo que tal inmensidade provoca”. A análise da devandita antoloxía ratifica esta raigame paisaxística e espacial do conxunto dos autores. Porque, en última instancia, o que define a poesía galega segue sendo a escolla de lingua e escoller a lingua segue a implicar, talvez dun xeito tan evidente coma en calquera outro momento histórico, un posicionamento ideolóxico con respecto a unha identidade colectiva de base territorial. Isto non implica unha limitación, nin unha renuncia aos discursos desmitificadores, cuestionadores e mesmo irreverentes en relación aos tópicos asentados e aos modos tradicionais de construír esa identidade territorial, porque ao carón do mantemento destes usos e formas de aparecer o espazo, a deconstrución irreverente serve de garante que evita unha parálise esclerotizante. Como nos versos do colectivo Ronseltz, no poema “Galiza” (1994: 57), “Todo na miña terra é paisaxe / menos traxe, / paxe / e garaxe”. Pártese dunha afirmación que non se nega, mais á que se lle dá unha volta de parafuso que permite, como di González (2001: 6), “romper coa gravidade, a transcendencia avant la lettre e o clasicismo”. Verifícase así o que ela, con respecto desta antoloxía clave da poesía dos noventa, entende como un rexeitamento dos modelos hexemónicos da identidade. Por iso a pluralidade de perspectivas e modos de representación e reflexión que fomos percorrendo permitiría, servíndonos das súas palabras “ofrecer unha visión non colexiada do mundo, o home e as poliédricas facetas da identidade -o dereito a ser sen responder a modelos esenciais e homoxeneizadores” (González, 2001: 7). María López Sández Bibliografía Rivas, Manuel. 1995. Costa da morte blues. Vigo: Edicións Xerais de Galicia. — 1996. O pobo da noite. Antoloxía poética. Vigo: Edicións Xerais de Galicia. — 2003. Do descoñecido ao descoñecido. A Coruña: Espiral Maior. Rodríguez, Luciano. 1995. Los caminos de la voz. Seis poetas gallegos de hoy. Granada: Diputación Provincial. — 2004. Poetas galegos do século XX. Antoloxía. A Coruña: Espiral Maior. Roger, Alain. 1997. Court traité du paysage. París: Gallimard. Ronseltz. 1994. Unicornio de cenorias que cabalgas os sábados. Santiago: Edicións Positivas. Torres Feijoo, Elías José. (coord.). 2000. Os pousos da pedra: Compostela. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. Vázquez Iglesias, Pura. 1997. Desmemoriado río. A Coruña: Espiral Maior. Villar, Miro. 1992. Ausencias pretéritas. A Coruña: Espiral Maior. Villar, Rafa. 1997. Casa ou sombra. Vigo: Edicións Xerais de Galicia.

Neste traballo analízase a importancia do proceso de terciarización do sector agrario galego e as súas características en relación co modelo agrario rexional. É un fenómeno que recibiu pouca atención na literatura e, porén, é unha realidade dunha importancia crecente para entender o desenvolvemento agrario e o desenvolvemento rexional. A distribución das actividades de servizos dentro do territorio rexional e o contido desas actividades é moi relevante para frear o abandono do espazo rural e garantir a cohesión dentro do territorio. O estudo baséase na análise dos datos estatísticos dispoñibles. En concreto, a visión agregada apórtana os datos do Marco Input Output de Galicia e as Contas Económicas da Agricultura. Namentres, os datos do Censo Agrario e a Enquisa de Estrutura das Explotacións Agrarias permiten unha análise dende o punto de vista microeconómico. Obsérvase unha crecente utilización de servizos por parte do sector agrario galego alomenos durante a década de 1990 e unha ralentización nos anos máis recentes. A análise do contido dos servizos permite identificar unha notable importancia da externalización de actividades e funcións propias do proceso produtivo agrario, así como o dinamismo de certos servizos intensivos en coñecemento, chave en certas actividades agrarias e no seu proceso de innovación.

Pautas de terciarización do sector agrario galego: unha aproximación empírica Ángeles PEREIRA SÁNCHEZ * Xavier VENCE DEZA : terciarización, cambio estrutural, sector agrario, innovación, desenvolvemento rexional Tertiarization patterns in the Galician agricultural sector: an empirical approach O cambio estrutural do sector agrario conta cunha longa traxectoria de investigación nos estudos de economía rexional (Compés López, López Iglesias e Martínez Gómez, 2011; Fernández Leiceaga e López Iglesias, 2000; LópezIglesias, SineiroGarcía, e LorenzanaFernández, 2013). Perante o enfoque máis tradicional que se centraba nas dinámicas internas do sector, principalmente no tamaño das unidades produtivas, a tecnoloxía e características de produción, a caracterización da forza de traballo, a propiedade dos recursos e modelos de financiamento, así como nas relacións intrae intersectoriais, dende a perspectiva evolucionista, a estrutura agraria e o cambio estrutural agrario deben definirse de forma máis ampla. Estes “deben incluír a imbricación das explotacións agrarias e a súa interacción coas cadeas de valor agroalimentarias, a sociedade (rural), a economía e o contexto (rurais), así como coas institucións e políticas” (Balmann, Dautzenberg, Happe e Kellermann, 2006, p. 115). Dende esa perspectiva, toma unha fundamental relevancia o estudo dos servizos e a súa relación coas actividades agrarias, polo papel que se lles atribúe aos primeiros na innovación de sectores máis tradicionais e como ferramenta de diversificación das fontes de emprego no ámbito rural, contribuíndo así á competitividade e cohesión dentro do territorio rexional. Segundo as estimacións do Instituto Galego de Estatística (IGE), en 2013 a rama agraria galega era responsable do 3, 3 por cento do valor engadido bruto xerado na Comunidade Autónoma, e de case un 5 por cento dos postos de traballo equivalentes a tempo completo. Ao longo das últimas tres décadas é notable a transformación experimentada polo sector, cun aumento da produción en termos reais do 40 por cento dende 1990 (Afundación, 2016) e unha caída da poboación ocupada, representando na actualidade pouco máis do 11% da poboación ocupada no sector no ano 1985 (Pereira Sánchez, 2016). Este artigo estuda a terciarización da agricultura como unha innovación de sistema, que vén dada pola conxunción de diversos factores, endóxenos ao sector agrario e externos ao mesmo. O cambio estrutural agrario ocorre no contexto máis amplo do cambio rural, caracterizado pola perda de importancia das actividades económicas tradicionais, o éxodo masivo, a perda de cultura e valores propios do rural xunto coa chegada de novos valores urbanos. Estes cambios determinan conxuntamente a terciarización do espazo rural, tanto pola localización de actividades de servizo como polas novas necesidades da poboación asentada no rural (Melero e Calatrava, 2007). Porén, a terciarización do sector agrario ten unhas características propias e responde a factores específicos. A hipótese que se formula é que a terciarización do sector agrario constitúe unha resposta adaptativa do sector aos complexos cambios de mercado, sociais e institucionais. A orixinalidade do presente estudo radica no enfoque de sistema adoptado no estudo da relación entre os servizos e a agricultura. Os estudos de economía agraria no ámbito español centráronse en aspectos parciais da terciarización, fundamentalmente na externalización de traballos por parte das explotacións agrarias e na relación do fenómeno coa agricultura a tempo parcial (Arnalte, 1989, 2002; Gallego Bono, 2010; MoraguesFaus, 2014). O mesmo enfoque aplicouse en estudos relativos a outras agriculturas (Aparicio, Berenguer e Rau, 2004; Errington, 1998; Harff e Lamarche, 1998; Pugliese e CerianiSebregondi, 1981). Por outra banda, estudos máis recentes centráronse nas consecuencias da privatización dos servizos de extensión agraria (Labarthe, 2009; Prager, Labarthe, Caggiano e LorenzoArribas, 2016). O estudo da terciarización como unha dimensión relevante do cambio estrutural que caracteriza ás economías desenvolvidas deu lugar a unha crecente investigación nos últimos anos. En concreto, a imbricación entre as actividades de servizo e industriais é un dos aspectos que máis interese suscitou (Boden e Miles, 2000; Cuadrado Roura e Del Río Gómez, 1987, 1993; Miles, 1993). Por outra banda, está amplamente aceptada a hipótese da industrialización da agricultura (Goodman, Sorj e Wilkinson, 1987). En cambio, a pesar da importancia da relación dos servizos coa agricultura, hai un vacío teórico e analítico sobre a terciarización do sector agrario e sobre como esta afecta á localización de actividades e á xeración de emprego no territorio rexional. Este artigo procura cubrir ese oco coa análise das pautas de terciarización do sector agrario galego ao longo das últimas tres décadas. Para levar a cabo a análise, utilízase a información estatística dispoñible. O artigo está estruturado en catro partes: logo desta introdución, na segunda sección revísase a literatura sobre a terciarización e o cambio estrutural, con énfase na terciarización da agricultura e o cambio estrutural agrario galego. A continuación, preséntanse as fontes de datos empregadas neste artigo. Na sección cuarta descríbense os principais resultados; na quinta, discútense en relación á literatura e, finalmente, expóñense as conclusións. 2. A terciarización e o cambio estrutural no sector agrario A terciarización das economías ou o importante peso das actividades de servizo, en termos de produción e de emprego, é un dos feitos máis singulares do cambio estrutural que afecta aos países desenvolvidos. Nos estudos de carácter económico, a terciarización explicouse por diversos factores, sendo dominantes as visións nos últimos anos dun cambio na composición da estrutura produtiva dos países debido á crise da agricultura e á desindustrialización, así como á crecente imbricación entre actividades industriais y de servizos, que se manifesta especialmente no crecementos dos chamados servizos a empresas (Cuadrado Roura e Del Río Gómez, 1987, 1993; Rubalcaba Bermejo e Kox, 2009). A relación entre as actividades agrarias e de servizos recibiu unha menor atención, se ben como indica Bourgeois (1987) o terciario agrícola formouse de certo antes que os demais, en forma de organizacións profesionais agrarias (sindicatos), cooperativas e mutuas, así como técnicos da administración encargados de ofrecer consello técnico ao sector. En estudos referidos ao ámbito español, o estudo da terciarización do sector agrario centrouse case exclusivamente no fenómeno da externalización de tarefas e na identificación destas actividades de servizos ao sector. Arnalte (1989; 2002) califica a externalización das actividades agrarias como unha nova forma de organización da produción agraria, alternativa ao axuste estrutural clásico que conduciría ao peche e desaparición das explotacións máis pequenas. A contratación externa de servizos, principalmente de maquinaria pero nalgúns casos tamén de tarefas manuais, e incluso da xestión global da explotación, relacionouse con distintos factores: • Factores económicos Nun contexto de forte competitividade, as explotacións procuran reducir os seus custos de produción, substituíndo custos fixos por outros de carácter máis variable (servizos de maquinaria, contratación eventual) (Harff e Lamarche, 1998). A crecente especialización da produción agrícola e a intensificación leva a un maior número de tarefas reiterativas e tamén a picos de actividade que facilitan a contratación externa (Errington, 1998). No senso contrario, unha estrutura diversificada da produción tamén necesita contratistas agrarios que aporten flexibilidade (Igata, Hendriksen e Heijman, 1997). • Factores tecnolóxicos A incorporación de innovacións que requiren economías de escala en moitos casos só é posible para as pequenas explotacións mediante a contratación de servizos externos (Arnalte, 1989; Langreo, 2002). Adicionalmente, a continua innovación e evolución tecnolóxica do sector baséase en novas competencias (coñecementos e habilidades), polo que a especialización funcional e a expertise adicional a miúdo depende de axentes externos (Errington, 1998; Harff e Lamarche, 1998). • Factores laborais A notable caída da axuda familiar nas explotacións, a extensión da agricultura a tempo parcial, que teñen que ver coa oportunidade de traballo fóra da explotación, levan a unha maior demanda de servizos externos (Errington, 1998; Gallego Bono, 2010; Harff e Lamarche, 1998; Langreo, 2002; MoraguesFaus, 2014). • Factores sociais Os traballadores ocupados no sector agrario desexan estilos de vida contemporáneos, con horarios regulares e períodos de descanso. Por iso, contrátanse a axentes externos para a realización de traballos non esenciais da explotación, para a substitución en períodos determinados ou emerxencias, etc. Noutros casos, a idade avanzada de moitos titulares de explotacións impídelles ocuparse das tarefas agrarias. Por último, o atractivo da granxaresidencia leva a persoas sen experiencia agraria ou con limitacións de tempo para asumir certas tarefas, a contratar empresas de servizos (Errington, 1998; Harff e Lamarche, 1998). 2.2. Cambio estrutural e crise no sector agrario galego Ao longo da década de 1960 o sector agrario galego viviu un relativamente tardío pero acelerado proceso de transformación, que tivo como trazos máis destacados a orientación cara o mercado da produción agraria e, xunto con ela, o inicio da capitalización das explotacións, mediante a adquisición externa de inputs e de maquinaria. Neste contexto comeza a definirse a especialización gandeira fronte ao policultivo intensivo de subsistencia que caracterizara anteriormente a agricultura tradicional galega (Díaz Díaz, 1979). Cando o sector agrario galego estaba aínda iniciando o seu proceso de cambio estrutural, viuse afectado por un contexto de crecente liberalización comercial debido á integración do Estado Español na Comunidade Económica Europea (CEE) en 1986 e, como consecuencia, á aplicación da Política Agraria Común e dos acordos da Rolda Uruguai do GATT (Fernández Leiceaga e López Iglesias, 2000). O sector agrario galego sofre un intenso declive durante as últimas décadas do século XX, que é consecuencia deste contexto e que é afectado pola intensa mecanización das explotacións e a crecente integración coa industria. Así, prodúcese unha forte caída da poboación ocupada nas actividades agrarias e unha notable redución do número de explotacións agrarias (Fernández Leiceaga e López Iglesias, 2000; LópezIglesias, 1996). Nas décadas máis recentes, segundo os datos do Censo Agrario (1999 e 2009) e da Enquisa de Estruturas da Explotacións Agrícolas (2013) a transformación do sector agrario galego pódese resumir nos seguintes trazos: 1) importante redución no número de explotacións, especialmente entre as de menor dimensión (menos de 10 hectáreas), namentres que se mantén a Superficie Agrícola Utilizada (SAU), o que determina un aumento da superficie media xestionada por cada explotación (de 5, 55 hectáreas en 1999 a 8, 36 en 2013); 2) crecente concentración da SAU, son as explotacións máis grandes (un 23% do total) as que xestionan practicamente o 75% da terra produtiva; 3) o sector é intensivo abondo, a ratio que mide a Produción Estándar Total polo número de hectáreas de SAU multiplica en 2, 26 veces a correspondente á agricultura española; 4) intensa caída da poboación ocupada no sector; segundo os datos da Enquisa de Poboación Activa (EPA) en 2015 hai 45.600 persoas ocupadas no sector, o que supón tan só o 11% da poboación ocupada no mesmo en 1985; 5) consolidación da especialización produtiva gandeira, sendo o bovino de leite e a gandaría sen terras as principais producións do sector (42 por cento e 27 por cento, respectivamente). Conforme a unha definición ampla do cambio estrutural, debemos entender a caracterización actual do sector agrario galego como o resultado da coevolución dinámica dos cambios tecnolóxicos, institucionais e de mercado. Neste senso, a hipótese que formulamos é que a terciarización do sector agrario responde á resposta adaptativa do sector á crecente complexidade tecnolóxica, institucional e de mercado. 3. Metodoloxía Para a realización deste estudo baseámonos na análise da información estatística dispoñible en varias fontes relativas ao sector agrario galego. En primeiro lugar, analizamos os datos contidos nas táboas de destino a prezos de adquisición do Marco Input Output de Galicia (Miogal) dos anos 1998, 2005, 2008 e 2011, elaboradas conforme á metodoloxía SEC95. A submatriz que representa os consumos intermedios de servizos (filas) por parte das ramas agraria e gandeira (columnas), permite coñecer os servizos que son demandados como consumos intermedios e as necesidades directas de inputs de servizos na produción agraria. En segundo lugar, revisamos as Contas Económicas da Agricultura, que teñen por obxectivo medir, describir e analizar a formación de renda procedente da actividade económica agraria orientada ao mercado. A contabilización dos consumos intermedios nestas contas reflicte a conexión da agricultura con outras ramas da economía a través dos inputs. Os consumos intermedios representan o valor de todos os bens e servizos consumidos no proceso produtivo agrario e inclúen: sementes e plantas de viveiro, enerxía, fertilizantes, fitosanitarios, alimentos para o gando, gastos veterinarios, mantemento e reparacións de edificios e maquinaria, servizos agrícolas e outros servizos. Na Táboa A.1. (Anexo) presentamos unha síntese dos diferentes servizos que se contabilizan como consumos intermedios. En terceiro lugar, os datos do Censo Agrario de 2009 e da Enquisa de Estruturas das Explotacións Agrarias de 2013 permiten analizar con datos de carácter microeconómico a evolución da cuestión relativa ao “traballo realizado por persoas non empregadas directamente polo titular”. Esta defínese como o “número de xornadas traballadas na explotación por persoas que non foron empregadas directamente polo titular durante os doce meses da campaña agrícola, por exemplo autónomos ou asalariados de empresas contratadas. Exclúense os traballos efectuados por empresas de contabilidade e os traballos de axuda mutua nos que non medie remuneración” (INE, 2013, p. 48). Polo tanto, esta fonte permite coñecer un aspecto chave da terciarización da agricultura como é a externalización de tarefas. 4. Tendencias na terciarización do sector agrario galego A terciarización do sector agrario, entendida como a intensificación no uso de inputs de servizo pola rama de agricultura, é un fenómeno observable a través do Miogal (Táboa 1). Os datos desta fonte estatística presentan notables oscilacións relativas ao cómputo dos servizos, polo que deben ser tomados con cautela. O MIOGAL 2011 presenta o dato de produtos e servizos agrícolas de maneira agregada. Nesta táboa incluímos unha estimación, que é a cifra correspondente a servizos agrícolas recollida nas Contas Rexionais da Agricultura do Magrama e que ascende a 7, 7 millóns de euros para ese ano. - Os servizos máis directamente relacionados co proceso produtivo das explotacións agrarias son os máis importantes con relación aos consumos intermedios e polo tanto, definitorios da terciarización da agricultura. En concreto, os servizos veterinarios de mercado constitúen unha das partidas máis importantes dos consumos intermedios. Igualmente, destacan os servizos agrícolas e gandeiros, que supoñen a externalización de tarefas de apoio. - Determinadas actividades que se poden definir como servizos intensivos en coñecemento son importantes consumos intermedios e determinantes na terciarización da agricultura: servizos administrativos, de oficina e outros servizos de axuda ás empresas; servizos de consultoría, ensaio e análise técnica. - Os servizos de intermediación financeira; de seguros e plans de pensións tamén teñen importancia para o sector agrario galego. A notable variabilidade dos datos impide realizar unha análise máis fonda do Miogal que permita reflectir fidedignamente á terciarización do sector agrario. A Táboa 3 presenta a evolución a prezos correntes das magnitudes agrarias da produción, os consumos intermedios e cada unha das partidas referidas a servizos das Contas Económicas da Agricultura. Destacan os seguintes aspectos, distinguindo entre subetapas pola existencia de rompementos nas series de datos: Na década de 1990 obsérvase un incremento do gasto global en “Servizos” do 45, 5% pero convén distinguir por partidas: o maior gasto corresponde a “Mantemento de materiais”, “Mantemento de edificios” e “Gastos veterinarios”. Entre eles, destaca sobre todo o incremento que se produce ao longo do período en “Gastos veterinarios”, pois practicamente duplícase. Se ben o importe dos “Servizos agrícolas” é de importancia menor no conxunto, é moi destacable o notable incremento deste gasto ao longo da década (practicamente un 125%). * “Servizos de intermediación financeira” 20112013 Magrama. En anos anteriores inclúense en “Outros bens e servizos” Fonte: Elaboración propia a partir de: MAGRAMA: Evolución das macromagnitudes agrarias rexionais, 19902000, Consellería do Medio Rural e do Mar (estimacións): Contas Económicas da Agricultura 2000 i -2008, Eurostat: Economic Accounts of Agriculture 2010. MAGRAMA: Contas rexionais da agricultura. Resultados 20112013 Ao poñer en relación o peso dos “Servizos” sobre as magnitudes obsérvase que a importancia relativa dos servizos sobre CI oscila entre o 23% e o 32% ao longo da década, e que a cantidade de servizos necesarios para producir unha unidade de PA é máis estable e varía entre o 8% e o 12%. A serie de datos correspondente á década de 2000 non é tan precisa como a anterior con respecto ás partidas de servizos e ofrece dúbidas sobre a súa fiabilidade. Entre 2001 e 2008 a PA e os CI aumentaron notablemente (36, 6 e 51, 6%, respectivamente). Con respecto aos servizos, os importes relativos a “Mantemento de materiais”, “Gastos veterinarios” e “Mantemento de edificios” son coherentes cos niveis na década anterior, as dúas primeiras partidas rexistran aumentos nestes anos. En cambio, presentan grandes oscilacións os gastos en “Servizos agrícolas” e “Outros bens e servizos”; nestes casos, detéctase unha falta de datos ou estimacións á baixa nos primeiros anos e ademais a segunda partida é moi variable, e resulta pouco transparente especialmente polos elevados importes rexistrados en 2007 e 2008. Por último, entre 2010 e 2013 o incremento do gasto en Servizos é máis leve nos anos máis recentes, e mesmo hai una caída na partida de “Servizos Agrícolas”. Para ter unha visión máis realista da terciarización convén analizar as series de datos reais. A falta de índices axeitados para cada unha das partidas de “Servizos” desaconsella a súa deflactación. Porén, realízase unha aproximación (ver Táboa 4), que permite facer certas observacións: en xeral, obsérvase un aumento da terciarización entre 1990 e 2000, namentres que esta tende a frearse na década máis recente. A evolución parece coherente coa importancia global dos consumos intermedios en relación á PA. Porén, é necesario tomar con cautela este resultado, debido ás deficiencias dos datos relativos a “Servizos” a partir do ano 2000. Un dos factores explicativos da terciarización das economías ten que ver coa externalización de actividades, é dicir, coa realización por axentes externos de tarefas propias do proceso producivo doutras empresas. A través dos datos recollidos na Táboa 3 (“Servizos agrícolas”) constatamos como este fenómeno é evidente tamén no sector agrario galego. Galicia presenta uns trazos propios de externalización de tarefas agrarias, que se poden apreciar mellor a través dos datos do Censo Agrario e da Enquisa de Estruturas. O Gráfico 1 sintetiza a evolución da contratación externa nas explotacións galegas para os anos 2009 e 2013 segundo o tamaño da superficie agrícola útil das explotacións. En primeiro lugar, obsérvase que a externalización de tarefas é un fenómeno aparentemente relacionado co tamaño das explotacións; percébese como unha tendencia especialmente importante nos estratos de 20 a 100 hectáreas de SAU. En segundo lugar, entre 2009 e 2013 prodúcese un aumento da externalización en xeral, e malia que é de maior magnitude nos estratos superiores, tamén destaca a maior importancia desta fórmula entre as explotacións de 210 hectáreas, nas que chega a máis do dobre neses anos. A evidencia da terciarización do sector agrario galego a través dos datos estatísticos é bastante limitada e non permite entender axeitadamente o fenómeno. No seguinte apartado discutimos as tendencias observadas coa literatura existente e apuntamos dende un punto de vista máis cualitativo os principais cambios que afectaron ao sector ao longo das últimas tres décadas e que poden explicar a crecente importancia dos servizos á agricultura. 5. Discusión A análise dos datos estatísticos dispoñibles permitiron evidenciar a existencia dunha tendencia á terciarización do sector agrario galego. En concreto, constatouse a importancia dos servizos máis directamente relacionados co proceso produtivo agrario, como os servizos veterinarios e os servizos agrícolas e gandeiros. Outros servizos, como as actividades de asesoramento empresarial e os servizos de análise técnica, quedan parcialmente reflectidos na partida de “Outros bens e servizos” das Contas Económicas da Agricultura. As tendencias de terciarización do sector agrario galego observadas resultan coherentes coa hipótese mantida na literatura sobre a explicación da terciarización das economías en xeral co aumento dos servizos a empresas e sobre a crecente imbricación entre actividades de servizos e actividades doutra natureza. En liña coa literatura sobre a terciarización da agricultura, a terciarización do sector agrario galego reflicte a importancia da externalización de tarefas. Neste senso, constatouse como a contratación de traballos a personal externo ás explotacións está relacionada coa dimensión das explotacións medida a través da superficie agraria útil. Se ben os datos dispoñibles non permiten aproximar de forma pormenorizada o fenómeno, a mesma estrutura do sector agrario galego apunta a que principalmente a orientación produtiva das explotacións (que condiciona as características, as tarefas e a complexidade tecnolóxica do proceso produtivo), é un factor chave na explicación das pautas de externalización e, como consecuencia, da terciarización. A estrutura laboral das explotacións, os resultados económicos e outros factores non rexistrados a través das fontes estatísticas (por exemplo a tradición da zona, a existencia de empresas de servizos na zona) poderían axudar a explicar mellor as pautas de externalización, tal e como se puxo de relevo en certos estudos (Gallego Bono, 2010; Langreo, 2002; MoraguesFaus, 2014). A falta datos de maior fiabilidade e en maior detalle non permite dar unha explicación máis pormenorizada das pautas de terciarización no sector agrario galego. Porén, partindo do marco teórico da economía evolucionista e en particular da perspectiva e os conceptos das teorías de Sistemas Sectoriais de Innovación (Malerba, 2002) e de Sistemas SocioTécnicos (Geels, 2004) podemos propoñer certos factores que na súa coevolución determinaron a transformación do sector ao longo dos últimos anos e, en definitiva, a súa terciarización 1. O cambio tecnolóxico sectorial é un deses factores. Como indicamos anteriormente, o sector agrario galego levou a cabo dende a década de 1960 un intenso proceso capitalizador do seu proceso produtivo, con investimentos notables en mecanización e automatización, novas técnicas de estabulación e sistemas para muxir, de tratamento e almacenaxe do leite, sistemas de rego automático, cambios nas especies e procesos vitivinícolas, novos inputs, tratamentos zoosanitarios e fitosanitarios (Vence, 2000). Cambios tecnolóxicos que se viron acompañados de innovacións organizativas, relativas a formas de manexo, pautas de control da calidade e hixiene dos produtos, cambios na organización e xestión máis complexa das explotacións. Dadas as características dos agricultores, que traballaban as terras e xestionaban as súas explotacións case exclusivamente en base á súa experiencia, e a falta dunha especialización funcional interna da explotación pola práctica ausencia dun cadro de persnal, moitos deses cambios tiveron que se apoiar na contratación externa de servizos ou no acceso aos mesmos a través das cooperativas e outras fórmulas asociativas (Pereira Sánchez, 2016). As estatísticas dispoñibles que analizamos non reflicten axeitadamente a importancia dos servizos de extensión e transferencia tecnolóxica. Porén, non debemos pasar por alto a importancia destes servizos na terciarización do sector. Dende mediados dos anos 50 ata mediados dos 80, o Servizo de Extensión Agraria (SEA) cumpriu un papel fundamental na modernización e difusión de innovacións no sector agrario galego. Unha parte do SEA transformouse daquela nas Oficinas Agrarias Comarcais (OACs) con funcións de xestión administrativa, namentres que o servizo orientado á extensión e dinamización do rural foi substituído en Galicia (en cumprimiento do R 1782/2003/CE sobre a obriga de establecer un sistema para aconsellar sobre a xestión de terras e explotacións) por un modelo privado de 1 A análise dos factores explicativos da terciarización do sector agrario galego está fondamente detallado na tese doctoral de Pereira Sánchez (2016). asesoramento, sobre a base da asociación voluntaria e a demanda dos agricultores (Pereira Sánchez, 2016). Os cambios inducidos polas medidas políticas, ben a través de instrumentos coercitivos ou ben a través de incentivos económicos deron lugar así a asociacións de agricultores para a prestación colectiva dalgúns dos servizos. Noutros casos, foron outras estructuras xa existentes, enfocadas en prestar servizos ao sector, as que foron asumindo máis funcións e ampliando a súa carteira de servizos aos agricultores, como as cooperativas agrarias e as organizacións profesionais agrarias (Pereira Sánchez, 2016). 6. Conclusións Neste artigo estudamos a terciarización do sector agrario galego como unha innovación de sistema, que vén dada por cambios de carácter incremental acontecidos na coevolución dinámica das estruturas agrarias, os cambios tecnolóxicos, institucionais e de mercado. En concreto, a terciarización do sector agrario caracterízase pola importancia dos servizos máis directamente relacionados co proceso produtivo (servizos veterinarios e servizos agrícolas), así como por servizos intensivos en coñecemento, como os de tipo administrativo e de asesoramento empresarial. A demanda destes servizos por parte das explotacións agrarias constitúe un proceso de adaptación suave do sector á crecente complexidade da actividade agraria, dados os numerosos requisitos á produción de alimentos. A significación do presente estudo ten que ver co recoñecemento da contribución dos servizos e da existencia de vencellos entre estes e as actividades tradicionais, á competitividade da economía. Neste senso, é importante analizar a natureza e contido dos servizos á agricultura, e tratar de discernir en que medida estes poden contribuír á verdadeira dinamización do sector ou soamente apoiar o cumprimiento de obxectivos de carácter políticoinstrumental. O estudo é ademais relevante por canto apunta cara a diversificación de actividades no medio rural, como unha ferramenta chave para manter o emprego, a competitividade e a cohesión dentro do territorio rexional. O traballo realizado pon de manifesto as notables deficiencias da información estatística relativa ao sector en Galicia. Neste senso, convén mellorar a recollida de información na elaboración de Miogal para dar conta da importancia dos servizos á agricultura. A contribución deste artigo é sen dúbida un primeiro paso que revela a terciarización como unha dimensión da innovación do sector agrario. Porén, as limitacións encontradas nos datos estatísticos apuntan á necesidade de investigacións máis detalladas, baseadas en estudos de caso e información cualitativa. Neste senso, o tema traballouse máis amplamente na tese doutoral da coautora e tería continuidade no futuro, a través da ampliación das liñas de investigación, como o estudo sobre o impacto dos servizos na competitividade e sustentabilidade do sector agrario galego. Fonte: Elaboración propia a partir de Eurostat (2000)

A sociedade actual caracterízase pola importancia da mobilidade en todos os seus ámbitos. A observación e o gozo da paisaxe danse non só dende unha perspectiva estática, senon tamén dende o movemento. As achegas dende a Xeografía á comprensión deste feito parten dos conceptos de transporte e mobilidade, e inscríbense dentro da Xeografía do Turismo. No presente artigo realizamos unha achega ao estado da cuestión na actualidade, centrándonos nas estradas e nos camiños de ferro escénicos como elementos fundamentais para apreciar as paisaxes desde o movemento.

PAISAXES DESDE O MOVEMEntO: EStRADAS E CAMIÑOS DE fERRO ESCÉnICOS Data recepción: 2012/02/02 Data aceptación: 2012/07/20 Contacto autor: [email protected] Introdución Na actual sociedade, a accesibilidade e a velocidade son elementos fundamentais (HANDY, 1997; VIRILIO, 1986). O aumento da mobilidade individual en función dos diferentes motivos (traballo, estudo, compras, ocio, saúde, etc) traduciuse nun proceso de compresión espazotemporal notábel (ALLEN e HAMNETT, 1995), onde os modos de transporte desempeñan un papel fundamental. Cada vez desprazámonos con máis frecuencia, por máis e diferentes motivos, percorremos maiores distancias, e facémolo a maior velocidade (PAZOS, 2005). Estamos nun mundo que semella estar todo el en movemento (“on the move”, en expresión anglófona) (URRY, 2007: 3). Autores como CRESSWELL recorren tamén sistematicamente a esta expresión para aludir á importancia do movemento na actualidade (CRESSWELL, 2006). Para URRY, na actualidade estariamos asistindo a un cambio de paradigma nas Ciencias Sociais, denominado “mobility turn”, caracterizado pola importancia do movemento constante de persoas, mercadorías, información e capitais para explicar a realidade. Este novo paradigma explicativo supera as visións estáticas do “espazo dos lugares” a favor do “espazo dos fluxos”, que deron en denominar as Ciencias Sociais tales como Xeografía, Antropoloxía, Socioloxía, etc. O novo paradigma insiste na idea de mobilizar unhas análises que até o momento teñen sido estáticas ou aespaciais, en campos do coñecemento tales como estudos culturais, migracións, turismo ou outros (URRY, 2007: 6). Segundo URRY, no cerne deste novo paradigma atópanse os traballos de SIMMEL e BENJAMIN, así como os de DELEUZE e LEFEBVRE. Asemade, foron moi importantes conceptos como a “dromoloxía” de VIRILIO (1997), a “modernidade líquida” de BAUMAN (2000) ou o “movementoespazo” de THRIFT (2004). Este novo escenario obriga a repensar moitas das achegas que dende a Xeografía se realizaron sobre conceptos fundamentais como o de paisaxe. Tradicionalmente, un viaxeiro desprazábase entre dous lugares, e tiña tempo de saborear e apreciar as paisaxes. As baixas velocidades e o carácter pouco intrusivo das infraestruturas facíano posíbel. Hoxe en día, circular por autoestradas ou vías de alta velocidade resulta enormemente práctico, pero elimina (ou reduce moitísimo) o pracer estético da contemplación da paisaxe. A presenza de grandes espazos de servidume nas marxes, a existencia de noiros e de túneles, e a propia velocidade do desprazamento explican que cando viaxamos vexamos fragmentos de paisaxe, ou que non poidamos apreciala no seu conxunto. En moitos casos podemos falar dun “efecto túnel”, xa que para moitos viaxeiros o único importante é chegar rápido dende un punto A a un punto B, e neste sentido é irrelevante o que acontece no medio do traxecto. Así, tense falado das autoestradas como “túneles transparentes”. Este efecto acada o seu apoxeo no caso do transporte aéreo, onde a paisaxe entre a orixe e o destino queda anulada, suprimida, furtada ao viaxeiro, en beneficio da urxencia na viaxe e, cada vez máis (ao contrario do que sucedía antes), dos custos de transporte (GUTIÉRREZ PUEBLA, 1988). Deste xeito, a necesidade de viaxar o máis rapidamente posíbel, e de facelo co menor custo leva a que moitas persoas deixen de ver paisaxes. Até agora, a viaxe era unha magnífica escusa para ver, apreciar e reencontrarse casual e periodicamente coas paisaxes. Admirar paisaxes era unha vantaxe adicional asociada ao feito de viaxar. Na actualidade, viaxar equivale case sempre a chegar coa maior brevidade dende un punto a outro, coa conseguinte perda da experiencia paisaxística. Ante esta diminución progresiva de contacto do viaxeiro coas paisaxes, existe un movemento de réplica que se basea no concepto da slow mobility ou mobilidade lenta. Asume a importancia da mobilidade e o desprazamento como un xeito de apreciar as paisaxes, pero faino dende a reivindicación dun ollar pausado e sereno, asociado a unha velocidade lenta. Entramos así de cheo no “turismo escénico”, unha modalidade onde o turista procura gozar e apreciar a paisaxe, ou en determinados tipos de turismos onde a contemplación e o gozo da paisaxe desempeñan un papel moi importante. Percorrer un itinerario nun tren turístico, realizar unha ruta de peregrinación como o Camiño de Santiago, seguir un “itinéraire de découverte” ou conducir por unha “scenic road” son experiencias onde movemento e paisaxe están intimamente relacionadas. Nesta análise son útiles e necesarias as achegas da Xeografía do Turismo e o propio estudo interdisciplinario da Paisaxe, que combinaremos neste traballo. 2. O transporte e a mobilidade no turismo: unha achega teórica No ámbito da Xeografía, o estudo da mobilidade da poboación aparece encadrado dentro da Xeografía do Transporte. Esta rama da Xeografía acadou identidade propia nos anos posteriores á Segunda Guerra Mundial, cando Ullman, considerado o seu pai fundador, institucionalizouna no seo da Association of American Geographers (AAG). Durante a maior parte da segunda metade do século XX, os estudos xeográficos de transporte realizados en Norteamérica e Europa teñen abordado a cuestión da mobilidade de xeito ben diferente. Así, nos Estados Unidos o estudo da mobilidade estivo supeditado á análise da oferta. Basicamente realizáronse modelizacións de fluxos e estudos de dimensionamento de grandes infraestruturas de transporte (nomeadamente autoestradas). Predominou unha achega econométrica e un emprego xeral dos métodos cuantitativos. Pola súa banda, en Europa desenvolvéronse aproximacións dentro da Xeografía Rexional, nun primeiro momento, e de tipo máis social e humanista máis tarde. Estas segundas aproximacións centráronse na dimensión social e na importancia das variábeis persoais no estudo da mobilidade. Maioritariamente, empregáronse técnicas de análise cualitativas, que permitiron profundar no papel da dimensión humana da mobilidade. A finais dos anos 1990 (HOYLE e KNOWLES, 1998), emerxeu unha “Moderna Xeografía do Transporte”, como resultado da integración destas dúas grandes tendencias no estudo do transporte. O feito máis simbólico e significativo foi a organización por parte do Grupo de Xeografía de Transporte da AAG de dúas sesións tituladas Geography of Mobility, no seu congreso anual de Los Ángeles, celebrado no ano 2002 (PAZOS, 2003). O estudo xeográfico da mobilidade quedaba así encadrado dentro da Xeografía do Transporte, de xeito que en moitas das achegas xeográficas sobre o tema existe unha identificación de facto entre os termos transporte e mobilidade, aínda cando non son exactamente o mesmo (PAZOS, 2012). Pola súa banda, na bibliografía en portugués salienta PALHARES (2002), quen alén de realizar un estudo das relacións entre transporte e turismo, aborda casos nos que o transporte constitúe unha parte fundamental de determinados produtos turísticos. Na súa análise dos camiños de ferro, afirma que o transporte ferroviário exclusivamente destinado ao segmento turístico tem despertado cada vez mais interesse, principalmente aqueles voltados às viagens cênicas, como os trens panorâmicos, e a viagens nostálgicas efetuadas em antigas locomotivas a vapor, tais como as mariasfumaça (PALHARES, 2002: 285). Por outra banda, dáse “transporte como turismo” onde o transporte permite un desprazamento e, asemade, é a base dunha experiencia turística. O custo de tempo e a velocidade xa non son relevantes. Antes ben, o turista busca precisamente a mobilidade lenta para poder gozar da paisaxe. E ademais está disposto a pagar bastante máis do que pagaría por desprazarse convencionalmente entre os dous puntos do percorrido. Dentro da bibliografía non latina, GUNN e VAR salientan a importancia do transporte como elemento de éxito para todos os destinos turísticos (GUNN e VAR, 2002: 52). Porén tamén sinalan determinados elementos de destinos (estradas con alto valor paisaxístico, trens turísticos, etc.) que presentan un importante valor turístico por si mesmos. Neste senso, resulta de interese a súa conceptualización sobre as estradas con alto valor paisaxístico (scenic highways): A pesar de que podería darse un consenso sobre que é unha estrada escénica, definila co obxectivo de planificala, construíla ou protexela constitúe un asunto moi complexo. Polo xeral acéptase o principio de que a devandita estrada engloba tanto a paisaxe que se ve como propiamente a infraestrutura viaria. Porén, non hai unha definición aceptada de estándares de deseño [...]. Cada caso precisará a súa propia definición e estándares. (GUNN e VAR, 2002: 256). Á marxe do marco de estudo da Xeografía do Transporte, salientan os estudos sobre as estradas con valor paisaxístico realizados desde a Arquitectura ou a Enxeñaría. Entre eles cabe destacar os traballos de AGUILÓ (1984, 2009, 2010), ESPAÑOL (2007, 2008) ou OTERO e outros (2006). Fóra de España, debemos sinalar os traballos de axencias e departamentos gubernamentais especializados en paisaxe e transporte de países como Francia, Reino Unido, Estados Unidos ou Canadá. En todos estes casos analízase a importancia das estradas na posta en valor das paisaxes, e ofrécense tamén recomendacións para planificar, construír, explotar e conservar as devanditas estradas (AIZPURÚA, 2009). No presente traballo faremos unha análise da situación das estradas escénicas e o seu papel na apreciación e o gozo da paisaxe desde o movemento. Aínda que xerou menos debate e literatura académica, tamén abordaremos o caso dos camiños de ferro escénicos, outro dos grandes xeitos de gozar das paisaxes desde o movemento. 3. As estradas e a paisaxe As estradas son importantes eixos a partir dos cales o desprazamento permite coñecer e gozar da beleza das paisaxes. Como indica ESPAÑOL (2007), as estradas proporcionan un acceso de calidade, rápido e seguro á paisaxe. Cómpre sinalar o dobre papel da estrada, como elemento constitutivo da paisaxe e como elemento que permite o achegamento á paisaxe. Sobre o primeiro destacan os traballos de enxeñeiros como AGUILÓ (1984, 2010) ou NÁRDIZ (2006), e arquitectos como TARRAGÓ (2008), que analizaron as obras públicas e a súa integración na paisaxe; en moitos casos esta última vese realzada debido a unha coidadosa planificación da inserción da infraestrutura en cuestión, como é o caso de certos viadutos ou estradas de montaña. Sobre o segundo papel das estradas, son maiores as achegas académicas. Así, algúns autores atrévense a indicar que as estradas non só son vías de transporte, senón que “constitúen un medio a través do cal o individuo entra en contacto coa paisaxe” (OTERO et al., 2006: 40). Nesta liña tamén está NOGUÉ (2005) cando afirma que “as estradas non son unicamente vías de transporte, senón que se converteron na plataforma fundamental da percepción e gozo da paisaxe para a inmensa maioría dos cidadáns”. Pola súa banda, ESPAÑOL (2007: 32), nun traballo sobre os valores paisaxísticos da rede de estradas locais, indica que para moitas persoas “o primeiro contacto coa paisaxe tense dende a xanela do coche”. A referencia ás estradas locais non é casual, tendo en conta precisamente que estamos a falar de mobilidade lenta. Como argumentabamos ao principio, as modernas vías rápidas e autoestradas son incompatíbeis co gozo da paisaxe, de aí que sexan as estradas locais, máis estreitas, con limitacións de velocidade e con menor intrusión na paisaxe, as que permitan ao automobilista “internarse” dentro dela e poder así vivila máis de preto. De todos os xeitos, é certo que a contemplación da paisaxe desde as vías de alta capacidade pode verse facilitada se existe unha sinalización adecuada que amosa e explica graficamente como é a paisaxe. Este é o caso, moi en particular, de Francia, onde é habitual atopar nas autoestradas paneis cunha representación paisaxística moi ben conseguida que sintetiza o carácter da paisaxe que se cruza. Partindo da idea de NOGUÉ anteriormente enunciada, podemos afirmar que as estradas locais desempeñan un papel fundamental na “democratización” da paisaxe e na súa apertura ao conxunto da cidadanía, facilitando o acceso a lugares remotos ou de singulares valores paisaxísticos, entre os cales ocupan un lugar preferente os espazos de montaña ou de fortes desniveis topográficos (Fig. 1). Como indica ESPAÑOL (2007: 34), as estradas locais posúen varias características, entre as que destacan “dar acceso ás paisaxes, desenvolver os valores paisaxísticos do itinerario e ser xanelas abertas onde se mira a paisaxe”. É evidente que moitas estradas posúen elevados valores paisaxísticos e escénicos per se. Moitas estradas que discorren por espazos litorais acantilados, áreas de montaña ou espazos en xeral con atractivo paisaxístico son á vez itinerarios recomendados para a realización do turismo escénico. Deste feito faise eco a guía de estradas Michelin, en cuxa cartografía aparecen marcadas de cor verde todas aquelas estradas que teñen valor escénico. A presenza de árbores plantadas Na nosa achega buscamos aproximarnos tamén ao papel que desempeña a planificación e a política de posta en valor das paisaxes en relación coas estradas. Parécenos interesante, xa que logo, centrarnos en casos onde as estradas escénicas son o resultado dun proceso de ordenación e planificación do territorio, na busca consciente de realzar e incrementar o valor paisaxístico do itinerario polo que discorren. Se ben nos últimos anos avanzouse moito na incorporación de estándares de integración paisaxística na construción de estradas, e mesmo existe unha preocupación xeneralizada polo impacto estético das implantacións viarias, parécenos interesante poñer sobre a mesa certos casos de éxito onde se teñen desenvolvido accións complexas e coherentes de posta en valor turística de estradas con forte valor paisaxístico. Analizaremos, polo tanto, senllos casos de estudo en Francia e Estados Unidos. 3.1. Actuacións sobre as estradas e a paisaxe en Francia En Francia desenvólvese unha importante tradición normativa que ten en conta a paisaxe como obxecto de protección, por parte dos poderes públicos. Pártese dun punto de vista que considera que a paisaxe é unha elección da sociedade (unha construción social por acción dos diferentes axentes), que combina o medio natural coas actuacións humanas subseguintes. A Lei de Protección da Natureza de 1976 xa decreta a obriga de realizar un estudo de impacto ambiental con carácter previo aos proxectos de estradas. En 1993, a Lei de Protección e Posta en Valor das Paisaxes non limita só o concepto de paisaxe a aqueles con carácter excepcional, senón que toma en consideración o conxunto das paisaxes para definir as políticas de ordenación do territorio. Búscase, ante todo, conseguir paisaxes de calidade. A Lei de 1995 sobre o Reforzo da Protección da Natureza declara a paisaxe como patrimonio común, e anima á participación cidadá na conservación e mantemento da paisaxe. En efecto, anímase ás comunidades locais a elaborar proxectos de xestión para as paisaxes. A Convención Europea da Paisaxe, no ano 2000, faise eco da necesidade de valorizar a paisaxe en toda Europa e harmonizar as evolucións inducidas polas transformacións económicas e sociais. Neste marco, dende comezos da década dos 1980 en Francia produciuse un incremento da preocupación pola paisaxe, avanzando notabelmente cara á súa comprensión e protección. Nos proxectos novos, normalmente cóntase con equipos de traballo pluridisciplinarios formados por persoas expertas en arquitectura, paisaxismo, arquitectura, xeografía, enxeñaría e outros profesionais, que estudan coidadosamente o impacto estético e paisaxístico das novas infraestruturas en planta, perfil e ao longo da traza da nova vía de comunicación (MINISTÉRE DE L´ÉQUIPEMENT, DES TRANSPORTS, DU LOGEMENT, DU TURISME ET DE LA MER, 2003). Por outra banda, o Estado francés entende que é preciso implicar toda a cidadanía na protección, xestión, conservación e mantemento das paisaxes. Por iso desenvolveu un novo programa onde implica os poderes públicos e privados locais e rexionais na protección das mesmas. Ademais da motivación estética (que é fundamental), pártese da base de que unha paisaxe de calidade é fundamental para atraer un turismo de calidade, e polo tanto axudar ao desenvolvemento económico. Neste senso, cabe sinalar a acción 1% paysage et développement, que foi aplicada con carácter piloto en varias estradas do Macizo Central francés, coa fin de asegurar a xestión patrimonial das paisaxes e participar no desenvolvemento económico, evitando o deterioro da paisaxe. Tamén foi un obxectivo fundamental favorecer a promoción turística das comarcas atravesadas, incitando o viaxeiro a deixar as autoestradas e inducilo a transitar polas estradas, para así poder apreciar mellor as paisaxes (MINISTÈRE DE L’AGRICULTURE, 2005). O mecanismo consiste en que o Estado reserva o 1% do orzamento dedicado a unha estrada concreta para realizar unha análise territorial e paisaxística. Este estudo é fundamental para posteriormente poñer en marcha medidas de valorización e desenvolvemento, contando coa participación económica de colectividades territoriais, asociacións e diferentes axentes locais. Primeiramente realízase un libro branco sobre cada itinerario, que fixa os grandes obxectivos de ordenación do territorio en relación co eixo da estrada. Posteriormente, os mapas do itinerario especifican as posibilidades de mobilización dos actores locais, que toman forma nunha serie de accións centradas na área de influencia da autoestrada. Así, lánzase un programa de accións elixíbeis que son subvencionadas polo Estado, sempre e cando contribúan ao reforzamento da calidade estética e a protección da paisaxe. As accións susceptíbeis de seren financiadas son actuacións sobre espazos naturais, urbanos, paisaxes ou monumentos; actuacións sobre o desenvolvemento turístico; actuacións sobre edificios públicos ou privados; actuacións sobre liñas aéreas eléctricas e telefónicas, e actuacións sobre a calidade paisaxística dos terreos situados en torno ao eixo da estrada. Con este esquema de participación cidadá na xestión da paisaxe, un ben de interese xeral, conséguese non só unha protección efectiva da paisaxe, senón avanzar na gobernanza efectiva do territorio. Dentro do mesmo programa destacan, ademais, outras dúas accións: as villagesétape e os itinéraires de découverte. Os dous parten da idea xa exposta de que a velocidade é dificilmente conciliábel co gozo da paisaxe. É preciso, polo tanto, estimular o automobilista que transita por unha autoestrada para que momentaneamente a abandone e goce de atractivos paisaxísticos, que deben ser por este motivo postos en valor convenientemente. As villagesétape xorden como unha alternativa ás áreas de servizo das autoestradas e xeran un proceso de desenvolvemento local e de reposicionamento económico. Deben estar situadas a As villagesétape deben ofrecer un sinal con información de calidade na entrada. O sinal debe informar sobre as infraestruturas con que conta (hoteis, restaurantes, aparcadoiros, etc), así como sobre os recursos paisaxísticos e culturais que ofrece ao viaxeiro, e que xustifican o desvío momentáneo da autoestrada. 3.2. As scenic highways californianas O outro grande conxunto de experiencias que pretendemos revisar puxéronse en marcha nos Estados Unidos, e en concreto en California, baixo a denominación de scenic highways. A súa orixe débese ao interese do Estado de California na preservación dos valores paisaxísticos ao longo das autoestradas, a través da creación do Master Plan of Scenic Highways. Naceron durante os 1960 e 1970 como un conxunto de itinerarios dunhas determinadas características. Sometidas a un réxime de protección específico por medio de instrumentos legais, estas estradas constituíronse como un conxunto de itinerarios preservados de actuacións urbanísticas e impactos negativos, coa fin de reforzar a apreciación dunhas paisaxes de referencia singulares (GOVERNMENT OF CALIFORNIA, 1974). Deste xeito, cando unha vía de comunicación é clasificada como unha autoestrada paisaxística (scenic highway), o corredor paisaxístico (scenic corridor) é protexido de varios xeitos para asegurar que a visión dende a estrada é viábel, e pode manterse e mesmo mellorarse. Para lograr isto, regúlanse os usos do solo, os estándares de construción, as actuacións con implicacións medioambientais e protéxense as bacías visuais dende as autoestradas (CITY OF CAMARILLO GENERAL PLAN, 1984). O obxectivo é a creación dun sistema coordenado de rutas paisaxísticas (scenic routes), que formarán unha auténtica rede de espazos abertos de interese paisaxístico. Pártese da idea de que os corredores seleccionados deben percorrer itinerarios cun valor notábel e consistente dende o punto de vista paisaxístico, estético e/ ou histórico, se ben se privilexian fundamentalmente itinerarios que decorran por espazos con predominio das paisaxes naturais. O desenvolvemento destas vías de comunicación inclúe asemade unha serie de estándares de construcións para aqueles edificios de nova planta. As normativas regulan o encaixe da nova vía ás características topográficas do terreo, a eliminación de noiros, a provisión de vexetación onde sexa preciso para evitar o afloramento de cortes, o corte e a limpeza de vexetación para conseguir bacías visuais determinadas, o control da erosión nas vertentes e a provisión de miradoiros e aparcadoiros en espazos onde as vistas sexan especialmente atractivas. As distintas disposicións que regulamentan a xestión das vías de interese paisaxístico ofrecen en realidade un complexo abano de normas de intervención sobre o territorio, coa fin de preservar as características paisaxísticas singulares do scenic corridor. Así, existen disposicións que regulan o soterramento de cableado aéreo, a plantación e mantemento de árbores, o sementado de vexetación nos contornos da vía, a instalación de pantallas illantes sonoras, e outras medidas. O deseño dun scenic corridor leva aparellada a obrigatoriedade de realizar un inventario territorial de elementos e recursos, no que a Xeografía ten un papel relevante. Despois realízanse plans e programas para identificar as accións que deben crear, realzar ou preservar a calidade paisaxística do corredor, que se van desenvolvendo conforme ás pautas referidas. 4. Os camiños de ferro escénicos As vías férreas foron e son excelentes eixos vertebradores de rutas e incursións a través das paisaxes. O ferrocarril foi o primeiro modo de transporte que permitiu desprazamentos frecuentes entre distancias medias e longas para o conxunto da sociedade, de xeito que fixo posíbel para a toda a poboación descubrir paisaxes inéditas, doadamente apreciábeis dende a xanela dos vellos vagóns. No imaxinario colectivo, a vía férrea e o ferrocarril en xeral teñen sido asociados sempre coa observación e o gozo da paisaxe. Isto é así debido ás propias características do trazado das vías férreas, polo xeral máis integradas na paisaxe e cun menor impacto no contorno. Na actualidade existen moitas liñas de ferrocarril no mundo que teñen como un dos obxectivos principais o gozo estético das paisaxes. En moitos casos estes trens son recreacións ou herdeiros de antigos trens históricos (en moitos casos do século XIX), nos que se combina o gusto pola nostalxia e saudade do pasado, a curiosidade e o gusto pola apreciación das paisaxes percorridas a velocidade lenta. A explotación comercial destes trens pode producirse basicamente de dous xeitos. En primeiro lugar están os trens só para turistas. Con frecuencia conforman produtos turísticos moi coherentes nos que o material rodante é de época (locomotora de vapor, coches antigos, mobiliario, etc), e soen ir asociados á exclusividade e ao luxo, sobre todo se os percorridos se efectúan ao longo de varios días. O máis habitual é que estes produtos de varios días se presenten ao público como un paquete “todo incluído” onde destaca a calidade do servizo e a realización de excursións complementarias en torno ás principais paradas intermedias. Como exemplo clásico desde ferrocarril temos o Blue Train da África do Sur, que discorre entre Pretoria e Cidade do Cabo. En España podemos mencionar o caso do Transcantábrico, un ferrocarril de vía estreita que percorre o norte peninsular, enlazando entre si as comunidades autónomas da España Verde. O pintoresco trazado da vía férrea no norte de España, adaptándose a unha orografía difícil, e discorrendo á beira dunha costa con frecuencia acantilada fai que a compoñente paisaxística teña unha presenza importante. En canto á oferta de trens turísticos de menos dun día, é moito máis ampla. Na súa grande maioría son tamén recreacións de trens históricos ou de época, e en moitos casos foron construídos xa dende un primeiro momento cunha finalidade escénica. Entre eles podemos mencionar o caso do camiño de ferro de Snowdonia, en Gales. Trátase dun ferrocarril de montaña que acada o cumio Snowdon, de máis de 1.000 metros de altitude, dentro do Snowdonia National Park. O principal reclamo para a utilización deste ferrocarril é a paisaxe e, sobre todo, as fantásticas vistas dende o cumio, que segundo a publicidade oficial do parque, poden chegar até 160 kilómetros, abranguendo Irlanda. Un caso interesante na mesma dirección é o do ferrocarril de vapor que realiza o percorrido entre York e a localidade costeira de Scarborough, no Reino Unido. Utiliza unha locomotora de comezos de século, a que levaba o tren Flying Scotsman, que realizaba o servizo entre Londres e Glasgow en pouco máis de 4 horas. Tamén os vagóns son de época, o que o converte nun apetecíbel e moi rendíbel produto turístico (Fig. 2). Outro exemplo clásico de camiño de ferro turístico, neste caso de alta montaña, é o ferrocarril suízo que enlaza Grindelwald co Jungfraujoch, aos pés do monte Eiger. Situado en plenos Alpes berneses, o ferrocarril permite apreciar en toda a súa grandiosidade o verde val de Grindelwald, a cara norte do Eiger e outros picos e, dende logo, o glaciar do Jungfrau, desde un observatoriocafetería situado ao final da liña. Este achegamento do corazón da natureza alpina ao conxunto da cidadanía (e non só aos alpinistas) amosa a receptividade da cidadanía desde comezos do século XX ante a grandiosidade das paisaxes. Noutros casos, o ferrocarril, cunha importante compoñente escénica, forma parte dun produto turístico tematizado coherente. Un bo exemplo é o Durango & Silverton Narrow Gauge Railway, recreación dun antigo trazado dende Durango até as minas de Silverton, en Colorado (Estados Unidos). Neste caso, ofértase o percorrido en tren até a mina, unha visita ao interior da mina de prata nunha vagoneta eléctrica especial para turistas e o regreso a Durango. Está concibido como un produto fullday excursion, cunha duración total de 9 horas. En segundo lugar, canto aos trens non exclusivamente turísticos, trátase de servizos mixtos, onde se ofertan diferentes tipos de billetes, para usuarios convencionais e para turistas. Os trens son herdeiros de ferrocarrís históricos (como é o caso do Transcanadiano), pero non se recrea o material rodante nin o ambiente de época. Porén nos lugares destinados a turistas contan cunha serie de equipamentos especialmente dirixidos a eles. No Transcanadiano, que percorre o país de leste a oeste, vai equipado con observatory decks, unhas cúpulas transparentes no teito dos vagóns, que permiten ao turista unha observación da paisaxe panorámica, en 360 graos. En clase turista, os asentos son amplos e reclinábeis, e posúen repousapés. O servizo, semellante ao dun avión, proporciona mantas e almofadas para pasar a noite. En clase de luxo pódese gozar de maiores comodidades, convertendo ao hotel nun verdadeiro tren rodante. Unha situación semellante atopámola no Transiberiano, que circula entre Moscova e Vladivostok, atravesando Rusia, ou, en Australia, o Indian Pacific entre Perth e Sydney e mais The Ghan entre Adelaide e Darwin. Evidentemente, existen trens que realizan servizos regulares convencionais que son utilizados para realizar turismo escénico, debido á singularidade dos seus trazados e á beleza paisaxística. Entre eles podemos destacar os trens da Provenza francesa, o tren no norte noruegués, o ferrocarril do norte de Inglaterra (nos Yorkshire Dales) ou, en Galicia, o ferrocarril que discorre polo canón do río Sil. 5. Conclusións A paisaxe é unha construción que a sociedade elabora, partindo de valores culturais, estéticos, sociais e ambientais. É produto da proxección sobre o espazo dun sistema de valores propio dun lugar e un tempo concretos, e pode lerse a través dun código de signos que a Xeografía interpreta como disciplina social e territorial. A relación entre transporte, mobilidade e paisaxe é moi estreita. Da concepción utilitarista das infraestruturas de transporte como meros soportes da mobilidade pasouse a unha nova dimensión, onde a estrada ou a vía férrea considéranse como parte integrante da paisaxe, e constitúen excelentes medios para a aprehensión e o gozo espontáneo da paisaxe por parte das persoas que viaxan. No momento actual, a variábel velocidade transforma os anteriores viaxeiros en persoas que se desprazan rapidamente, co propósito de chegar no menor tempo posíbel ao seu punto de destino. A velocidade e o “efecto túnel” que caracteriza as novas infraestruturas de transporte explican o deterioro do binomio infraestruturas liñaispaisaxe, moi visíbel sobre todo nas estradas. As estradas, tradicionais “escolas” de percepción da paisaxe para a cidadanía, perderon en gran medida esta función complementaria á súa propia como soporte físico da mobilidade. Para paliar esta situación, preténdese recuperar a relación entre estrada e paisaxe, a partir da mobilidade lenta e da recuperación das estradas locais. Ante a mobilidade rápida das autoestradas e vías semellantes, existe toda unha reivindicación das estradas locais como elementos que posibilitan coñecer a paisaxe co menor impacto posíbel. Cada vez están máis xeneralizadas as normas de integración paisaxística das estradas, que tentan minimizar o seu impacto na paisaxe. Entre as novas medidas destaca a promoción da implicación dos axentes locais na conservación e mantemento de diferentes elementos que conforman a paisaxe nas marxes das estradas. En Francia estanse a desenvolver mecanismos de participación cidadá nesta liña. Tamén en Francia se levaron á práctica ideas como as villagesétape ou os itinéraires de découverte, que conseguen con éxito desviar os automobilistas cara ás estradas locais, onde poden apreciar mellor a paisaxe. Pola súa banda, en California vénse traballando nas estradas paisaxísticas (scenic highways), a través dunha serie de accións coherentes que se enmarcan nun plan integral de valorización da paisaxe partindo das vías de comunicación, en estreita relación coa ordenación do territorio. Canto aos camiños de ferro, constitúen outro xeito moi interesante de achegarse ás paisaxes desde o movemento. Pola súa propia natureza, o tren préstase á conformación de atractivos produtos turísticos, que recrean camiños de ferro históricos ou de época. Poden constituír produtos moi complexos, pero neles o gozo da paisaxe sempre é un elemento central. O auxe da recuperación destes camiños de ferro, ao igual que no caso das estradas escénicas, está en relación coa demanda crecente por parte da sociedade de gozar das paisaxes, neste caso dende o movemento (lento).

O mito do amor romántico entre a monstruosidade e o ser humano foi unha constante nas creacións literarias de todos os tempos dende a antigüidade clásica. Nesta nota farase unha breve análise comparativa da consumación sexual deste sentimento na película The Shape of Water (2017), de Guillermo del Toro (México, 1964), con respecto a outras narrativas anteriores, profundando tamén noutros aspectos como os rostros do monstro no filme ou a súa proximidade coa fórmula dos contos de fadas.

A consumación sexual do amor co monstro no conto de fadas moderno The Shape of Water do cineasta Guillermo del Toro Rocío GPedreira A representación da monstruosidade na literatura foi constante n a antigüidade clásica e segue moi presente na actualidade, pero os rostros do monstro non se mantiveron invariábeis nin tampouco a maneira na cal o resto de personaxes reacciona ba n ante eles. A profesora e investigadora Ana Margarida Ramos, na tese de doutoramento titulada Os monstros na literatura da monstruosidade onde sostén que “não é uma temática literária do século XVIII (nem sequer dos nossos dias), ainda que uma pesquisa rápida por publicações contemporâneas pareça indiciar a sua extrema actualidade, até em textos que não se inserem, à partida, no fantástico, como é o caso, curiosamente, da literatura infantil”. A acepción do termo monstro recollida en The Encyclopedia of Fantasy (1997: 654) editada por John Clute e John Grant indica que “in modern genre fantasy, monsters are a writer’s convenience for placing yet another obstacle in the way of the hero’s quest”, e engade que “most monsters instil dread and are killed to our hero’s greater glory, though they may not be inherently evil”. O cineasta Guillermo del Toro (México, 1964) realiza a súa propia versión do tópico que se estrea en 2017 baixo o título The Shape of Water, un conto de fadas moderno cuxa construción argumental permite a creación de múltiples conexións con textos precedentes que, en todo caso, falan do amor entre o ser humano e o monstro. Ao longo desta nota farase unha análise comparativa da construción narrativa de Del Toro a partir da revisión do conto escrito por Hans Christian Andersen (Dinamarca, 18051875), protagonizado por unha serea que sacrifica a súa voz e a súa propia vida por alcanzar o seu amado. Ademais, profundarase nos rostros que adopta a monstruosidade no filme a partir da súa caracterización mediante trazos estéticos e morais, de xeito que se poida entender mellor a forma na que xorde o amor romántico coa protagonista e as diferenzas entre as circunstancias da consumación sexual deste sentimento na narrativa de Del Toro e noutras anteriores creadas en contextos de produción moi afastados da contemporaneidade. The Shape of Water, un conto de fadas moderno no celuloide No ano 2017 Guillermo del Toro estreaba unha nova versión cinematográfica do mito de amor coa monstruosidade a modo de conto de fadas moderno para adultos titulada The Shape of Water. O filme, protagonizado por Sally Hawkins, Michael Shannon, Richard Jenkins, Octavia Spencer, Michael Stuhlbarg e Doug Jones dándolle vida ao monstro, resultou ser un éxito comercial e foi enxalzado pola crítica, rematando por levarse distintos premios entre os que destacan os Óscar á mellor película, ao mellor director, á mellor banda sonora e ao mellor deseño de produción, os Globos de Ouro á mellor dirección e banda sonora, os BAFTA ao mellor director, á mellor banda sonora e ao mellor deseño de produción, ademais dos nomeamentos de diversos actores polos papeis interpretados. A historia está protagonizada por Elisa Espósito, unha muller muda debido a unha ferida nas cordas vocais que lle foi infrinxida de moi pequena antes de ser abandonada xunto ao río, quen leva unha vida rutineira traballando como persoal de limpeza nun laboratorio secreto de investigación estadounidense en Baltimore que intenta levarlle a dianteira aos soviéticos en plena Guerra Fría. Un día calquera chegan ás instalacións un coronel autoritario, déspota, racista e misóxino como xefe de seguridade de nome Richard Strickland e o científico Robert Hoffstetler, que traen consigo un depósito cunha criatura anfibia humanoide extraída dun lodeiro preto ao gran Amazonas onde era venerada polos nativos como un deus. Foi traída ao laboratorio para experimentar con ela e descubrir como funcionaba a súa capacidade de alternar entre dous mecanismos de respiración distintos. Elisa comeza a achegarse á criatura e descobre que presenta intelixencia comunicativa e emocional. Ademais, a rapaza tamén empeza a experimentar sentimentos de cariño que rematan por denotar atracción física. Por esta razón, cando no laboratorio deciden matar a criatura e abrila para explorar o seu interior, Elisa, coa axuda da súa compañeira Zelda, o seu amigo e veciño Giles e o científico que resulta ser un espía dos soviéticos chamado Dimitri, leva a cabo un plan para salvar a criatura e liberala no océano, coa correspondente oposición do coronel Strickland. A obra de Del Toro preséntase como unha reescritura libre do clásico conto de fadas de Hans Christian Andersen Den lille Havfrue [A Sereíña 1 ], publicado orixinalmente no 1837. Por esta razón, a pesar dos distanciamentos da creación dunha obra para adultos e da contextualización histórica concreta da película que lle permite a Del Toro a realización dunha senda crítica social e política a certas prácticas da época –como a experimentación con seres vivos–, ou a ideoloxías fortemente combatidas até a actualidade –como o machismo, o racismo, a homofobia, o abuso de poder ou a violencia–, tanto o conto de Andersen como o filme presentan algúns elementos comúns: • Ao comezo da película, a voz en off do narrador testemuña personificado no personaxe de Giles explica que se vai presenciar unha historia que sucedeu fai moito tempo nunha pequena cidade xunto á costa e protagonizada por unha princesa sen voz. No conto de Andersen, a protagonista é a filla menor do rei dos mares, unha nena moi especial, calada, soñadora e reflexiva, pero tamén moi curiosa, que ansiaba con descubrir que había máis alá das profundidades mariñas, en terra firme. Ademais, ela perde a voz cando a bruxa do mar lle corta a lingua a cambio dun remedio que elimine a súa “deformidade” e lle cambie a cola de peixe por dúas pernas humanas, mentres Elisa é muda xa dende o comezo da historia, o que a fixo sentirse diferente e apartada ao longo de toda a súa vida. Precisamente esta sensación de exclusión ou a incapacidade de inserirse nunha construción social coactiva é a que sinte a Sereíña que soña con pertencer a un mundo alleo a ela, Elisa nunha sociedade ruidosa onde as persoas se fan un sitio alzando a voz que ela non posúe, ou Zelda e Giles repudiados pola cor da súa pel e a súa orientación sexual respectivamente. • A idea de sacrificio tamén é recorrente en ambas narrativas. No caso do conto de Andersen, a bruxa do mar avisa á serea da dor que padecerá ao deixar atrás a súa cola coa esperanza de ter acceso ao seu namorado: Pero has de saber que eso te producirá tanto dolor como si una afilada espada te rajase. [...] Conservarás la gracia de tus movimientos, ningunha bailarina será tan ágil como tú, pero cada paso que des será como si anduvieras sobre cuchillos afilados y de tus pies manará la sangre. Si estás dispuesta a sufrir todo esto, te ayudaré (Noel Daniel [ed.]: 85). 1 Para a realización deste traballo utilizarase a compilación de contos do autor editada por Noel Daniel e publicada en 2013 por Taschen. Na película, Elisa pon en perigo a súa propia vida por salvar a criatura da que se namora, independentemente de que iso pase por deixala ir e afastarse dela para sempre despois de xa ter consumado o seu amor. • No desenlace de ambas historias acudimos á intervención de elementos alleos á realidade cotiá que actúan como xuíces e xusticeiros. No caso do conto, a divindade cristiá intercede a través da figura das fillas do aire, que recompensan o sacrificio persoal da serea para non danar o seu namorado sabendo que significa o final eterno, e ofrécenlle a posibilidade de construírse unha alma inmortal e ascender aos ceos, o cal lle estaba prohibido como ser híbrido. Ademais, cómpre dicir que a primeira opción de salvación que tiña a serea tamén pasaba polos mesmos termos a través do sacramento do matrimonio, explicado pola súa avoa cando a rapaza lle pregunta se debe resignarse a morrer e desaparecer para sempre: A no ser que un hombre te ame más que a su padre y a su madre, que te consagre todos sus pensamientos y todo su amor, y que haga que el sacerdote una tu mano derecha con la suya prometiendo serte fiel aquí y en la eternidad. Entonces su alma se derramará en tu cuerpo y participarás en la felicidad de los hombres. Él te dará un alma y, al mismo tiempo, conservará la suya (Noel Daniel [ed.]: 82). No filme de Del Toro, a propia criatura fantástica resolve o final da historia: despois de recibir os disparos de Strickland, levántase de novo e cura as súas propias feridas, colle a súa namorada, morta pola mesma arma, e lévaa aos fondos mariños onde lle devolve a vida cun bico, transformando as súas cicatrices en branquias que lle permiten vivir baixo a auga. A película de Del Toro profunda no concepto da monstruosidade e nas formas de representala mediante personaxes en evolución e outros que se descobren realmente segundo avanza a historia. No seguinte apartado enfrontaranse as dúas posibilidades concretas de recreación do monstro na ficción e exemplificarase a dicotomía entre ambas facendo referencia ao filme introducido. A dicotomía do monstro estético e moral no filme de Del Toro Ao longo da historia, os monstros foron utilizados como gardiáns da orde establecida, a vía de escape dos medos dunha comunidade. Estes seres constrúense como a materialidade dos temores de cada sociedade, a encarnación do mal que fai tremer aos cidadáns. Deste xeito tamén se transforman nun elemento catártico do subconsciente colectivo: o monstro enfróntase coas leis da normalidade e a súa eliminación permite volver a unha situación estable. Precisamente esa inestabilidade creada pola súa aparición conecta intimamente os conceptos de monstruosidade e do medo irracional: medo ao caos, ao descontrol, á escuridade, ao descoñecido, ao que non se entende, a estar desorientado etc. Ana C. Conde (2004) explica que os medos existen e existirán sempre, pero non se manteñen iguais e vai cambiando a maneira na se manifestan no seno dunha sociedade e, en consecuencia, os rostros do monstro tamén varían: na antigüidade clásica eran seres irracionais, incontrolábeis e aberrantes á vista cuxa derrota pasaba necesariamente pola existencia do seu correspondente heroe; os monstros cristiáns eran os que o fanatismo relixioso vía en calquera ser ou persoa desfigurada e/ou transformada polo pecado e afastada do home creado a imaxe e semellanza de Deus; e as máis recentes representacións da monstruosidade xorden como produto dun mundo dominado pola ciencia e a razón no cal todo pode ser explicado, polo que se agochan dentro da propia persoa: o monstro que levamos dentro. Pese a que a criatura de Del Toro é venerada polos nativos do Amazonas, a sociedade teoricamente “máis avanzada” que representan os personaxes de contextos máis desenvolvidos, como o estadounidense, repúdiano pola súa aparencia física e aparente salvaxismo. Tan só ven nel un suxeito prescindíbel pero interesante para a ciencia, ao cal infrinxen castigos físicos que poñen fronte a fronte as dúas vertentes da monstruosidade: o monstro en aparencia e o monstro en esencia. En efecto, a análise que se fará en liñas posteriores das representacións do monstro na película precisa dun achegamento ao concepto de monstro que Conde (2004) define dende dúas perspectivas: • A valoración estética do monstro asociada á idea de beleza: o monstro asóciase á fealdade, como combinación de seres e/ou formas: humano/ animal. • A valoración moral asociada á idea de liberdade e á escolla entre facer o ben ou o mal: o monstro atenta contra as leis morais e tende a presentarse como un personaxe de dúas caras. A súa aparente normalidade esconde ao monstro que axexa esperando para causar danos sobre as súas vítimas. A dualidade de representación do monstro no filme xa é adiantada no comezo da obra cando a voz en off advirte sobre a veracidade dos feitos e do monstro que intentou destruílo todo. Nun primeiro momento podería parecer que esta referencia é a criatura, dende unha valoración estética da monstruosidade, pero o devir dos acontecementos lévanos a identificar no personaxe de Richard Strickland ao verdadeiro ser horrendo moralmente, ao verdadeiro monstro da ficción. Este personaxe resulta realmente interesante aínda que, ao contrario da protagonista, non sofre ningún tipo de evolución interior. Ao longo do filme imos descubrindo a verdadeira natureza do home, que xa se deixa entrever dende un primeiro momento a través das actitudes que ten cara a Zelda por ser de cor e cara a todas as mulleres pola construción arquetípica e misóxina asentada na mente do coronel. Algunhas das escenas máis rechamantes son o coito de Strickland coa súa esposa, no cal asenta a súa posición dominante sobre o corpo dela e chega a taparlle a boca para facela calar e aumentar o seu propio desfrute. O silencio das mulleres é algo atractivo para el, o cal se reafirma cando acosa a Elisa e lle fai saber que a súa mudez é o trazo que máis lle atrae dela. A profundidade da que dota Del Toro ao personaxe do coronel pon en primeiro plano a pregunta que levou á aplicación da psicoloxía na investigación criminal: os monstros nacen ou fanse? Non sabemos o suficiente da infancia e o pasado do home como para poder crear un perfil psicolóxico das motivacións e os eventos que o levaron até a situación contida na novela, pero si se evidencia o momento crítico que desencadea a liberación do monstro interior de Strickland: despois de que a criatura fora sacada do laboratorio por Elisa, Strickland é chamado polo superior ao mando para advertirlle de que, se non atopa o ser nun prazo curto de tempo, a súa vida está condenada, pasará ao esquecemento e todo o que fixo até ese momento será insignificante. O coronel móstrase atafegado e encerrado nunha problemática que non sabe ben como solucionar, tratado inxustamente a través da falta de consideración por todo o que el ten feito e sacrificado polo seu país. Pregúntalle ao seu superior cando un home deixa de ser bo e decente, ao que el lle responde que o home bo non é máis que aquel que ten a decencia de non fallar, porque a decencia como sinónimo de bondade non ten importancia real, aínda que sexa a que eles intentan vender á sociedade para poder seguir levando a cabo as barbaridades e os crimes que agochan na súa suposta “integridade moral”. Tamén é posíbel atoparse na ficción outros personaxes que nun primeiro momento parecen pertencer a un lado da balanza e que transitan ou se descobren como antíteses desa caracterización. É o caso do aposto mozo camareiro dun bar polo que se sinte atraído Giles quen, cando recibe o coqueteo directo do home, sente asco ante a súa orientación sexual e expúlsao do local, ao mesmo tempo que tamén bota de malas formas a unha parella de cor. Por outra parte, o personaxe do científico, que remata sendo un espía infiltrado, parece claramente un personaxe antagónico, ben como estadounidense ou como soviético, pero a humanidade contida dentro del (entendida como a compaixón e benevolencia cara aos demais) faino evolucionar e remata participando no plan de liberación da criatura aínda correndo o risco de perder a vida. No caso de Giles, Zelda e a propia Elisa, o máis destacábel deles é a evolución que sofren e a valentía que demostran nas súas accións ilegais a favor da xustiza e os enfrontamentos con representantes de estamentos poderosos como o goberno estadounidense. A consumación sexual do amor romántico co monstro en diversas narrativas Para enxalzar o característico desta maneira de desenvolver o mito, nas seguintes liñas botarase a vista atrás cara a outras narrativas moi coñecidas e de distintos momentos históricos, analizando en profundidade como se resolveu a consumación sexual do amor entre os suxeitos e a influencia do contexto de creación das obras. Para isto, farase especial referencia a tres narrativas: o nacemento do minotauro de Creta, cuxa versión máis concreta se atopa na Biblioteca Mitológica de Apolodoro (s. III d.C.) 2 ; o mito de amor entre Psiche e Cupido, recollida por Apuleyo na obra El Asno de Oro (s. II d.C.) 3, e a reescritura do mito que fai Madame Leprince de Beaumont na novela La Belle et la Bête, publicada orixinalmente no 1756 4, a versión máis coñecida do conto até a actualidade e que serviu de base para as distintas reescrituras. Segundo Apolodoro, Minos, rei de Creta, prometéralle ao deus Posidón un sacrificio no seu nome polo que lle enviou un magnífico touro saído do mar. No obstante, o rei quedou asombrado co animal e decidiu incorporalo como semental ao seu rabaño, cometendo o peor pecado da sociedade clásica: hýbris ; é dicir, un intento de ir en contra dos designios dos deuses. Posidón decidiu vingarse facendo que Pasífae, muller de Minos, se namorara do animal. O feitizo de amor foi tan forte que a muller acudiu ao inventor da cidade, Dédalo, quen lle construíu unha vaca de madeira dentro da cal se colocaría a raíña. Así puido consumar sexualmente os seus sentimentos pola criatura e, como consecuencia, dou a luz ao famoso minotauro de Creta. Aínda que para a sociedade contemporánea este evento poida resultar unha aberración, o certo é que a zoofilia era algo aceptado na antigüidade clásica e recorrente en moitos mitos, aínda que esta perspectiva social cambiou completamente coa chegada do cristianismo. En efecto, algúns exemplos serían as metamorfoses de Zeus en animais para poder raptar e xacer con distintas mortais ou a gran apetencia sexual dos sátiros que acompañaban ao deus Dioniso. O pai de Psiche deixouna no alto dunha montaña onde foi collida por un manso vento que a deixou nun prado verde e fermoso. Cando a rapaza espertou deuse conta de que se atopaba nun palacio que parecía demasiado divino para ter sido construído por mortais e dirixiuse a descansar guiada por unhas voces que dicían ser as súas servidoras e ela a dona de todo. Durante a noite, o marido da rapaza, oculto entre as sombras, chegou ao leito e xaceu con Psiche, marchando antes do amencer. Así o fixo outras noites até que a estrañeza se tornou pracer e naceu o amor. Non obstante, a voz do marido faloulle do malestar da súa familia despois de que ela marchara e sumiu a moza nunha profunda tristeza, a cal fixo que el lle permitira traer as súas irmás ao seu palacio para informalas de que estaba a salvo e feliz. Cando chegaron, as irmás sentiron envexa de todo o que tiña Psique e insistiron en saber quen era o seu esposo, ao que ela respondeu cunha invención. A noite que Psiche volveu atoparse co marido na escuridade, el advertiulle sobre as malas intencións das súas irmás e o interese malvado que tiñan en que ela lle vise a cara, comunicándolle que no seu ventre había un neno que, se inflixía as normas, deixaría a divindade para ser un simple mortal. Mais as irmás non cesaron no seu intento de malograr o futuro da rapaza e remataron por sacarlle a verdade e convencela de que, seguindo a profecía de Apolo, o seu marido era unha serpe grande e velenosa. Ofrecéronlle un candil que debía acender na escuridade da noite para descubrir o aspecto do esposo e matalo cun coitelo. A pesar das dúbidas da muller polo amor que sentía cara ao ser que compartía cada noite o leito con ela, seguiu o plan e, ao acender o candil, comprobou que o seu marido era o propio deus Cupido, quen fora en contra dos designios da súa nai e rematara por namorarse da moza. Deste xeito, o deus fuxiu do lugar e comezaron unha serie de probas e penitencias que a moza foi cumprindo até volver atoparse co seu marido e desfrutar do seu amor felizmente. O máis interesante desta obra, tendo en conta os obxectivos desta nota, é a controversia que sinte Psique ante a posibilidade de que o marido que ama e do cal espera un fillo sexa un monstro: “En fin, lo que más la fatigaba era que en un mismo cuerpo aborrecía a la serpiente y amaba a su marido” (Apuleyo, 2013: 210). En efecto, a consumación sexual do amor sucede sen ter constancia da forma física do suxeito e, cando ela cre saber que se trata dunha figura aberrante, decide ir en contra dos seus sentimentos e acabar coa criatura. O plan é detido cando se confirma a extrema beleza do namorado, o propio deus Cupido, porque o amor e a atracción cara a un ser que non é fermoso é incompresible. En efecto, cómpre destacar que, no caso do touro de Posidón, trátase dun ser de gran beleza aínda que dentro da súa condición animal. Cando Madame Leprince de Beaumont recolle a tradición do mito de amor co monstro e publica a súa coñecida versión, o seu obxectivo era crear un relato que alentara ás mozas da corte francesa a aceptar de mellor grao os matrimonios de conveniencia con homes moito máis maiores que elas. María Tatar (2012 5 : 62), na súa recompilación dos contos de fadas anotados, explica que a autora transmite que a receita para o matrimonio triunfante non reside na “beleza” nin o “enxeño”, desaprobando a paixón do amor romántico e sostendo que os sentimentos de “respecto, amizade e gratitude” son prioritarios: “recomienda a las mujeres la obediencia, la abnegación y una forma de amor basada más en la gratitud que en la pasión”. De maneira contraditoria, a novela parece criticar estas unións ao mesmo tempo que reivindica a busca interior dun ser menos repulsivo do que se mostra en aparencia, repercutindo tamén no benestar da doncela. A novela de Beaumont preséntanos a unha rapaza coñecida como A Nena Bela pola súa fermosura, a filla menor de seis (tres homes e tres mulleres) dun mercador moi rico. As outras irmás envexábana porque era máis guapa. Ademais, tamén era mellor persoa, máis humilde e mellor filla. Cando o pai cae en desgraza toda a familia trasládase ao campo e Bela desfruta do duro traballo alí. O mercador parte nunha viaxe que pode devolverlle a súa prosperidade e as fillas avarentas pídenlle que volva con riquezas e bonitos vestidos, mentres Bela só lle pide unha humilde rosa. O mercador volve igual de pobre e, polo camiño, atopa un castelo onde se guarece da neve. Alí aparecen todos os víveres que necesitaba e recibe un bo trato, mais, cando xa marchaba, arrinca unha rosa e aparece unha horríbel besta que o acusa de roubarlle o máis prezado para el. Finalmente déixao ir a cambio de que mande a unha das fillas no seu lugar. Aínda que o pai non quería sacrificala, Bela viaxa ao palacio e comeza a vivir chea de comodidades desfrutando da compañía da Besta, pola cal sente un profundo cariño e comparte moitas conversacións amigábeis. Cando Bela sabe que o seu pai está enfermo acude a visitalo coa promesa de volver coa Besta. As irmás, que envexan a felicidade da súa irmá e se senten desgraciadas cos seus respectivos matrimonios, aprovéitanse da bondade de Bela e convéncena para quedarse máis do pactado. Cando a rapaza soña coa Besta moribunda utiliza o anel máxico que lle ofrecera para volver e ir no seu auxilio. De regreso, atópao case morto e arrepíntese de non ter casado con el polo seu aspecto exterior. O pesar que sinte ao velo nesa situación faille saber que, na realidade, está namorada del. Esta confesión rompe o maleficio que unha fada lle lanzara ao príncipe e ao seu reino e recobra a súa fermosa forma humana, dando así lugar ao final feliz dos namorados e ao castigo das malvadas irmás transformadas en estatuas. —[...] Decidme, ¿no es verdad que me encontráis feo? —Cierto es –dijo Bella–, ya que soy incapaz de mentir, pero creo que sois muy bueno. —Tenéis razón -dijo el monstruo-. Pero es que, además de ser feo, carezco de ingenio: sé muy bien que no soy más feo que una bestia. —No se es una bestia –repuso la Bella– cuando uno dice que cree no ser ingenioso. Un tonto nunca diría eso (De Beaumont, 2013: 37). En efecto, a monstruosidade da Besta sostense a partir da súa fealdade, pero Bela oponse a atribuírlle a condición de besta no sentido de salvaxe, malvado ou incontrolable. Ademais, Bela remata por facer unha referencia explícita á diferenciación entre o monstro estético e o moral: —¡Ah, señora! –respondió Bestia–. Sí, tengo buen corazón, pero soy un monstruo. —Hay muchos hombres que son más monstruosos que vos –dijo Bella–, y yo os quiero más con vuestra apariencia que a aquellos que, debajo de una apariencia humana, ocultan un corazón falso, corrompido, ingrato (De Beaumont, 2013: 40). A fealdade da besta é a que produce o rexeitamento continuo de Bela á proposición de matrimonio, aínda que con pesar polo profundo afecto que lle profesa. É necesario que a rapaza vexa a posibilidade de perdelo para sempre para descubrir os seus verdadeiros sentimentos e aceptar o amor romántico cara a un ser cuxa fealdade lle impide sentir atracción sexual. De feito, a reflexión final de Bela non fai ningún tipo de referencia ao aspecto carnal: —No, mi querido Bestia, no moriréis –le dijo Bella–. Viviréis para convertiros en mi esposo. Desde este momento os doy la mano y juro que seré solamente vuestra. ¡Ay! Creía no sentir más que amistad por vos, pero el dolor que experimento me hace ver que no podría ya vivir sin veros (De Beaumont, 2013: 48). A decisión de Bela non só ten consecuencias positivas para a besta, que volve ser un fermoso príncipe, senón tamén para a propia rapaza, as cales lle son indicadas pola fada: “habéis preferido la virtud a la belleza y al ingenio, y merecéis encontrar todas esas cualidades reunidas en una misma persona” (De Beaumont, 2013: 5152). A historia, creada nun contexto dominado polo catolicismo, non podía permitir que a consumación sexual se dera cun ser que non presentaba unha imaxe semellante á dos humanos e a súa metamorfose final é un requisito explícito para o avance do sacramento matrimonial e a constitución dun núcleo familiar aceptábel para a época. Resulta evidente que a coacción social e as limitacións que o propio contexto presentaba na construción das narrativas non é a mesma que ten Del Toro en pleno século XXI. A contemporaneidade e a liberación relixiosa permítenlle mostrar unha protagonista que inclúe na súa rutina diaria a masturbación, que desfruta do sexo coa criatura de maneira libre e que despois o comenta coa súa amiga Zelda. Estes eventos serían unha aberración para a mentalidade da época na que se contextualiza a historia, pero, grazas a esta rotura e oposición valente que fan Elisa e os seus aliados ao “politicamente correcto”, o público actual identificouse moito co filme até convertelo no maior éxito do cineasta. Conclusión O medo irracional producido pola monstruosidade fai que as persoas sexan máis susceptibles de ser controladas e guiadas nunha dirección deseñada por uns poucos. Deste xeito, o monstro adquire o rostro do outro, do diferente, a partir dunha interpretación manipulada da realidade. A formación integral da persoa a través de axentes de socialización como a literatura ou o cine é unha das maneiras máis eficaces de deixar de ver o diferente como inimigo e de asignarlle novas funcións narrativas á monstruosidade que profunden e exploren os límites da súa existencia como paradigma da alteridade. Así poderase descubrir se se trata realmente do elemento que debe ser transformado e eliminado ou unha simple distracción do verdadeiro perigo. A obra de Del Toro ilustra perfectamente esta idea final ao mesmo tempo que nos permite constatar varias hipóteses con respecto ao mito do amor co monstro baseadas na maneira de resolver este sentimento a través da consumación sexual: • Existe unha diferenciación clara entre as dúas vertentes ou posibilidades de concreción da monstruosidade, dende o valor estético e o valor moral, que cambian por completo o desenvolvemento dos acontecementos e a natureza dos personaxes, até o punto de transformar o monstro estético no obxecto de desexo da protagonista. • O contexto de produción de calquera obra, literaria ou fílmica, determi - na a maneira na que se constrúe unha narrativa, que se erixe como unha representación cultural dun determinado momento histórico a partir da especificidade do receptor implícito, dándolle cabida ao cineasta á consumación sexual do amor romántico representado no celuloide con sutileza e normalidade. • A intertextualidade con obras anteriores é un dos recursos fundamentais que usan os creadores actuais para a elaboración de novas obras que, aínda que sexan realizadas para adultos, poden partir de hipotextos literarios do sistema infantil e xuvenil como a fórmula dos contos de fadas ou a historia da Bela e da Besta. Rocío GPedreira CIECIE-Universidade do Minho/ ICEUniversidade de Santiago de Compostela Referencias bibliográficas Antonio Mora, Maynor. 2007. Los monstruos y la alteridad: hacia una interpretación crítica del mito moderno del monstruo. Costa Rica: Universidad Nacional de Costa Rica.

Este artigo propón unha análise do funcionamento das construcións tipo camiño adiante, isto é, a xuntanza dun substantivo e dun adverbio para indicar lugar por onde. Esta fórmula concorre, en desvantaxe no uso, con outras estruturas para expresar a dita indicación locativa, de maneira que para coñecer e entender o funcionamento da primeira debemos ter unha visión en contraste coas outras. Para desenvolver esta investigación baseámonos nun traballo de análise de corpus con rexistros extraídos de producións lingüísticas reais tiradas do Tesouro Informático da Lingua Galega. A visión contrastiva levounos a percibir que as diferentes opcións funcionan como un contínuum que ten os seus estremos na construción con preposición por (polo camiño) — presentándose esta como a fórmula non marcada para indicar lugar por onde — e o acusativo locativo (dentro do esquema argumental de verbos de movemento transitivos, colleu o camiño). Nos estadios intermedios encontraríase a estrutura que é o obxecto do noso estudo e unha intermedia coa que comparte moitos aspectos do seu funcionamento: polo camiño adiante. Aínda encadrándose nun contínuum construtivo, ou xustamente por poderen ser explicadas deste modo, cada unha das alternativas das que dispón a falante conta coas súas especificidades construtivas e tampouco son absolutamente equivalentes a respecto da información que transmiten.

Soraya Domínguez Portela IES Pazo da Mercé [email protected] Substantivo, adverbio adxunto, locativo, rol semántico, 5. Conclusión. Contents 1. Path Locative Role in Galician Language. 1.1. Polo camiño, polo camiño adiante, camiño adiante. 1.2. Con1. o LuGAr por onde en GALeGo Un dos principios reguladores dos idiomas é a economía lingüística, por conseguinte, sempre que encontramos unha multiplicidade de recursos para cubrir un mesmo oco debemos preguntarnos a que se debe esa coexistencia. Para indicar o lugar por onde (LPO) se desenvolve unha acción ou movemento existen diferentes construcións 1. A máis empregada é a frase preposicional con relator por (Fpor) (1) introducindo un substantivo que refire vía, extensión, estancia, obxecto ou realidade — física ou non — que será percorrida. Mais xunto desta construción xorden outras catro con rol semántico e, coa excepción dunha, sintáctico parello. En primeiro lugar, o oco do relator na frase preposicional pode estar cuberto por outras preposicións; o común nestes casos é que a escolla dun nexo diverso traia consigo unha maior concreción da natureza do movemento (2) cá achegada por por. Xunto de verbos transitivos de movemento o rol semántico de LPO pode estar ocupado por un acusativo locativo (AcLoc) (3). E, finalmente, podemos encontrar unha frase formada por substantivo e adverbio de dirección (S+A) 2 que refire o LPO (4) e que ten unha estreita interligazón coa mesma fórmula construtiva que se relaciona co verbo a través da preposición espacial de percorrido por (P+S+A) (5). Nas seguintes páxinas centraremos a nosa atención no funcionamento de S+A e, por extensión, en P+S+A. A pesar de que son fórmulas cun uso periférico na lingua en confronto con outras estruturas que indican LPO 3, a excepcionalidade dos seus constituíntes xustifica que fosen obxecto de interese por outras e outros investigadores antes. A ausencia de preposición na primeira e a presenza dun adverbio de dirección xunto dun substantivo que xa indica unha vía en ambas singularízaas dentro da formulación das indicacións locativas. Por isto imos delimitar que información comunicativa fai que a falante escolla cada unha delas en detrimento das outras posibilidades de que dispón e que tipo de contextos semánticos, sintácticos e comunicativos son os máis propicios para o seu uso. Interésanos coñecer os tipos de formantes que entran en xogo nestas construcións: os campos semánticos máis comúns do substantivo e do verbo que rexe a construción temporal, a clase de adverbio, o(s) rol(es) sintáctico(s) da construción ou se existen condicionantes de estilo ou de tipo de lingua. Para facelo, analizamos un corpus formado por un número total de 2917 rexistros extraídos do Tesouro Informatizado da Lingua Galega (http://ilg.usc.es/TILG/). As construcións cobren unha franxa temporal que vai dende o século XIX ata 2013 e inclúe textos de orixe oral e escrita, aínda que esta última ten unha presenza moito máis notoria no corpus, con textos académicos, literarios e xornalísticos. As estruturas Fpor, P+S+A e S+A están fortemente interligadas pola forma e pola información que transmiten. As tres cobren o rol semántico de LPO e as tres presentan como proxección 1 Tomamos Domínguez Portela (2012) como fonte para a descrición de cales son as unidades que funcionan como LPO e cal é a importancia de uso de cada unha. 2 Existen outras estruturas de S+A que, no sentido global da estrutura, se moven en dimensións semánticas diferentes á espacial, que é na que se centra este traballo, polo que non serán tratadas nesta investigación. Referímonos a construcións do tipo mans arriba, en que o construto refire unha indicación modal. No noso traballo, o obxecto de estudo son construcións S+A que teñen un rol semántico e sintáctico locativo. 3 En Domínguez Portela (2012), Fpor representa entre o 85% e o 90% dos rexistros que teñen unha estrutura que indica LPO; en confronto, nunha base formada por máis de 32 000 rexistros, aparecen 19 exemplos da construción S+A e 32 de P+S+A. sintáctica preponderante o oco de complemento circunstancial dentro do esquema argumental do verbo. Mais, xa que na norma da lingua conviven, interésanos determinar cales son as singularidades comunicativas que lle fornecen estas construcións á falante. Partimos da consideración de Fpor como a estrutura non marcada, sustentándonos no criterio de uso (véxase nota de rodapé 2). Por conseguinte, a pregunta que debemos formularnos é que información diferente traen consigo estoutras dúas posibilidades. O engadido dun adverbio á construción base Fpor non é unha posibilidade libre, xa que existen condicionantes tanto na tipoloxía adverbial coma na do substantivo coa que comparte estrutura. A respecto dos primeiros, son adverbios locativos que refiren dirección e que teñen como primeiro formante dos seus constituíntes unha preposición; así no noso corpus rexistramos este tipo de construcións coas formas adiante, arriba, enriba, abaixo e embaixo. endiante Táboa 1. Rexistros de P+S+A no noso corpus segundo o adverbio de dirección Non existe un comportamento idéntico entre os diferentes adverbios, pero vense pautas que nos permiten extrapolar liñas de funcionamento. Deste modo encontramos que teñen unha maior posibilidade de aparecer nestas construcións aqueles nos que o primeiro elemento deriva da preposición latina AD, indicadora, fundamentalmente, de dirección, pois, como xa indicamos, todos eles son adverbios de lugar que indican unha dirección (ou, en menor medida, orientación), non unha situación. Dentro do contexto comunicativo, esta referencia locativa do adverbio pode ser ou non redundante. De selo, o adverbio pasa a reforzar o sentido direccional que podemos extrapolar do substantivo indicador de vía cunha dirección lóxica (6) ou da direccionalidade establecida polo propio verbo (7). Mais se o adverbio determina unha direccionalidade non presupoñible por referencias contextuais (8), de elidírmolo, teriamos que utilizar outro esquema argumental (9) para que non se perdese información comunicativa. Isto é así porque a asunción do adverbio direccional fai que se fusionen dúas referencias espaciais nun mesmo complemento: con P+S+A, alén de indicar o LPO, tamén se especifica a dirección do desprazamento. 6. Foi andando como puido polo camiño adiante, astra chegar ós términos da aldea (A Monteira 1890). 7. Subese polo brazo arriba ata o ombreiro dereito (Bralo Rego 1990). 8. Pola mar abaixo vai quen no corazón me leva (Schubarth 1993). 9. Vaise subindo polo xionllo, muslo, parte exterior do baixo ventre ata á altura do embigo, voltando para abaixo polo medio da barriga e a parte interna da perna ata os dedos (Bralo Rego 1990). Por conseguinte, a presenza do adverbio en P+S+A ou é un marcador focalizador dunha dirección xa coñecida polo contexto semánticosintáctico ou é un elemento comunicativamente rendible e diferenciador ó demarcar un aspecto da acción dunha maneira máis económica, xa que a alternativa é unha nova figura semánticosintáctica de dirección para poder transmitir a mesma información. Do mesmo xeito que existen condicionantes no adverbio, tamén os hai no substantivo da construción P+S+A. Nun 79% dos rexistros totais da nosa base o substantivo da construción refire unha vía de comunicación (estrada, rúa, camiño...) ou unha extensión de territorio (monte, campo, cidade...). Nun 13% do corpus o substantivo refire realidades facilmente relacionadas coa idea de ‘vía’, aínda que non sexan un camiño para percorrer; estámonos a referir a elementos son parellos, xa que refiren ora ‘vía’ ou ‘espazo extensivo’. Mais vemos xa unha certa mudanza no dominio de que tipo de substantivos entran preferentemente a formar parte da construción S+A fronte a P+S+A. No caso de S+A, os substantivos que remiten a idea de ‘vía’ teñen unha potencialidade de uso dentro destas construcións maior. Con estes a interpretación do lugar como unha referencia de LPO é máis evidente; non é común que o camiño sexa o lugar de chegada ou de saída, senón que coincida co lugar de percorrido. Esta situación fai que sexa máis facilmente elidible a marca de LPO por, o que xustifica, á súa vez, que sexan estes os constituíntes máis comúns de S+A. Tipo de substantivo Número de rexistros para S+A Porcentaxe de uso para S+A Vía 550 57% Extensión de territorio 348 35% Táboa 4. Na construción S+A, tipo de substantivo Mais para xustificar a elisión do nexo non é suficiente todo o descrito. Encontramos que S+A non pode complementar calquera tipo verbal: xorde primeiramente como unha figura do esquema argumental dos verbos de movemento con desprazamento (Táboa 5). Así, nos contextos en que o verbo refire un movemento con desprazamento e o substantivo da estrutura indica unha vía, é facilmente interpretable o conxunto S+A como especificador do LPO. A partir desa ausencia de ambigüidade interpretativa, por xorde como un elemento redundante e, por conseguinte, eliminable. 4 Engádese atrás ós rexistrados dentro da construción P+S+A, mais este tipo de construcións son o suficientemente diversas das restantes no seu funcionamento e valor que xustifica un tratamento illado no apartado 4. ou o substantivo unha vía para a que se presupón, pola experiencia da falante, unha dirección (11), o adverbio non é redundante como encontrabamos en P+S+A (véxanse os exemplos 6 e 7) nin tampouco se pode elidir se queremos manter unha construción gramatical xunto dun verbo intransitivo ou unha figura locativa indicadora da traxectoria non totalizadora xunto dos verbos de movemento transitivos (12). Pois no esquema argumental destes últimos, a construción S+A ocupando un rol semánticosintáctico de indicación de LPO difire do esquema que presenta o verbo cando o adverbio direccional non acompaña o substantivo. Neste último caso estamos ante un AcLoc (13) que describe un espazo percorrido na súa totalidade. A construción S+A non especifica as dimensións da distancia percorrida; co que nos encontramos nestes casos é cunha indicación do espazo de LPO se move algo ou alguén e a dirección que o movemento leva. Isto é, hai unha fusión nun único complemento de dúas referencia espaciais: traxectoria e dirección, tal e como se dá en P+S+A. Mais o contexto permite, como vimos argumentando, a elisión da preposición propia de LPO — por —, quérese dicir, estamos ante unha unidade de máxima economía lingüística. Pero esta economía non permite máis aforros, por iso nestas construcións o adverbio é ineludible para estarmos ante unha construción locativa gramatical. 10. Desque lle pasóu algo o atontamento botóuse a ANDAR camiño adiante e logo encontróu unha cocha cos seus ranchiños e díxolle (Carballo Calero 1963). 11. Perdérao de vista e botou río endiante, sin rumbo pola noite (Martínez Oca 1983). 12. Despois había unha costa, e baixabamos costa abaixo deica, e volvía haber estrada (Araúxo 1996). 13. E cando íamos baixando a costa pergunteille (Castelao 1953). Alén de que S+A e o AcLoc, xunto de verbos de movemento transitivos, non coinciden na información que transmiten — unha indicación da dirección do desprazamento xunto da especificación do LPO con S+A e a concreción da totalidade do espazo percorrido co AcLoc —, encontramos tamén unha diferente capacidade no acompañamento por determinantes. Mentres o AcLoc está habitualmente determinado por un artigo (3), o que reforza o valor totalizador do LPO, no noso corpus esta opción é moi minoritaria para S+A. Só aparece nun número de rexistros considerable a determinación por outro tipo de partículas gramaticais (determinantes numerais ou cuantificadores) da construción S+A cando o adverbio é atrás ; mais as singularidades desta construción a nivel funcional son as suficientes para xustificar que a tratemos dunha forma illada no capítulo 4. No resto do noso corpus só recollemos dous rexistros de artigo determinando S+A (14 e 15). 14. Larvas e insectos esgoldrachados, que inzan e apestan o airo adiante (Cao Martínez 1983). 15. Malvar colle o campo arriba para a horta, pensando no muíño do tío Miguel, (Anónimo 1837). © 2015 Estudos de lingüística galega 7, 1932 Nos dous exemplos a construción mantén o valor totalizador propio do AcLoc e acompañan un verbo transitivo que rexe un rol obxecto que só pode ser ocupado por S+A. A pesar de ser unha estrutura menor no uso, refírenos un estadio intermedio entre as construcións de AcLoc e S+A que nos guía na interpretación deste grupo de construcións que indican no plano semántico o LPO: estamos ante un contínuum que ten os seus estremos en Fpor e no AcLoc. 1.2. Contínuum na construción do LPO Xa vimos que existen fórmulas diversas que ocupan o rol semántico do LPO: Fpor, unha frase preposicional con relator non por, P+S+A, S+A, determinante xunto de S+A e AcLoc. Esta pluralidade de construcións non significa que exista absoluta equivalencia entre elas. A presenza dun adverbio de dirección fai que nun mesmo complemento, alén de indicar o LPO, tamén se refira cara a onde se dirixe o movemento. De escoller a fórmula Fpor, para que non se perda información comunicativa deberase cubrir a referencia espacial de dirección con outro complemento diferente (véxase exemplo 9). A fusión destas dúas referencias espaciais, ó demarcar a dirección do percorrido a través da construción de LPO P+S+A, representa un paso na economía lingüística. Mais non é aquí onde alcanza o seu máximo potencial. Se temos máis elementos que fan facilmente interpretable esa construción como unha referencia de LPO, a necesidade de manter a marca propia desa referencia locativa (por) redúcese. Así encontrámonos coa construción S+A, con elisión de preposición, mais sen ambigüidade comunicativa. Para evitar as dificultades de comprensión de S+A como a referencia de LPO dentro do esquema construtivo do verbo, os elementos que o configuran non son libres e todos encamiñan a interpretación semántica do construto. Deste modo observamos que o tipo de substantivos que entran en xogo nesta construción están altamente condicionados polo campo semántico en que se sitúan (véxase Táboa 4); preferentemente indican unha ‘vía’ para ser percorrida ou un espazo (columna, parte de corpo ou árbore) que poida referir esa mesma idea de movemento ó longo de algo. Ademais, a partir da análise do noso corpus, encontramos que esta construción non ten a mesma posibilidade de ser usada dentro do esquema argumental de calquera verbo; a preponderancia dos verbos de movemento é evidente ó alcanzar, no noso corpus de traballo, o 73% dos rexistros de S+A (Táboa 5). A construción S+A está estreitamente ligada, á vez, co AcLoc dos verbos transitivos que requiren no seu esquema semántico unha indicación de LPO. A partir dos datos que podemos consultar en Domínguez Portela (2012), se un verbo transitivo require no seu esquema semántico unha indicación de LPO 5, as posibilidades de que este se corresponda no plano sintáctico cun obxecto son moi altas. Así xunto dos verbos transitivos de movemento con desprazamento de dirección de traxecto e dos verbos de maneira de moverse continuos, a figura semántica LPO correspóndese cun AcLoc entre un 65% ata o 100% dos casos en que aparece esta figura sintáctica. Por conseguinte, o LPO no plano sintáctico non precisa a marca primeira desta referencia locativa (por) tal e como na construción S+A, mais semanticamente estas dúas construcións tampouco son absolutamente equivalentes entre si. Mentres o AcLoc describe o espazo como un lugar completamente percorrido, cun valor totalizador, esta idea pérdese con S+A. E, por outra banda, con S+A, alén de referir o LPO, tamén se indica a dirección do movemento a través do adverbio direccional. Como xa vimos, entre estas dúas construcións encontramos un estadio intermedio: artigo+S+A. Esta construción moi minoritaria conxunta os valores das dúas estruturas anteriores e sérvenos para reforzar a nosa interpretación de todas as construcións tratadas aquí: estamos ante un contínuum. Deste modo, son todas estruturas que se moven nunha dimensión semántica compartida, LPO, aínda que non absolutamente substituíbles entre si, o que xustifica a súa coexistencia na norma. Fpor > P+S+A > S+A > artigo S+A > AcLoc 5 Para consultar con que tipo de verbos de movemento con desprazamento o LPO cobre un rol nuclear no seu esquema argumental, véxase Domínguez Portela (2012). © 2015 Estudos de lingüística galega 7, 1932 A construción Fpor aparece como a fórmula menos marcada de indicar o LPO, o que xustifica o seu alto uso en confronto coas restantes. No estremo oposto, o AcLoc está fortemente condicionado polo verbo que o rexe: aparece con verbos transitivos que indican un movemento con desprazamento de seu e focado no LPO. As construcións intermedias que configuran o obxecto de estudo desta investigación presentan condicionantes tanto no referido ós formantes da súa propia estrutura coma do verbo que complementan e os valores comunicativos son diversos das anteriores, xa que se fusiona á indicación de LPO unha referencia direccional do movemento. 2. f ronteirAs de funcionAmento entre p+s+A e s+A No corpus de traballo desta investigación encontramos un uso similar das construcións P+S+A e S+A (véxase Táboa 6). Tipo de construción Rexistros Táboa 6. Rexistros de S+A e P+S+A no corpus de traballo Ademais, tamén comparten aspectos de construción. Así encontramos que non existe unha relación entre o adverbio e a presenza/ausencia de preposición; en ambos os dous casos, o adverbio indica dirección e, preferentemente, terá como un dos seus constituíntes etimolóxicos a preposición latina propia desta referencia locativa, AD (contrástese Táboa 1 e Táboa 3). Mais hai diverxencias entre as dúas estruturas que xustifican a súa coexistencia. Non son oposicións poida cubrir o oco sintáctico de obxecto, farao S+A. Unha proba de que nestes casos non funciona como un AcLoc é que se pode dar a copresenza destas dúas figuras (18). mente fosilizado, xunto de verbos que non indican movemento é o que encontramos na práctica totalidade dos casos en que S+A funciona como cm (19), como sux 6 (20), como at (21) ou como pv (22) e, por conseguinte, xa estamos ante estruturas afastadas do valor locativo orixinal (singularmente o exemplo 19), pero que nos serven para observar a versatilidade da construción sen preposición. 19. O campo de traballo non é moi malo pero cada vez faise máis costa arriba (Alonso 1969). 20. A costa arriba fíxoseme angreme (Cabana 1996). 21. A aldea de Mandaio toda ela é costa arriba (Pérez Ballesteros 1886). 22. Comenzaba o monte costa arriba, coa vertente coberta de carpazas mestas (García Barros 1972). Situación diferente son os restantes valores sintácticos que poden desenvolver S+A ou P+SA: son variacións do rol primeiro, clp. Modifican (modf ou modfax) un substantivo ou un adxectivo que refire un movemento de seu, polo que o modificador, isto é, S+A ou P+S+A, continúa especificando o LPO se desenvolve un desprazamento neste caso referido por un substantivo (23) ou por un adxectivo (24). Ao funcionaren como unha indicación temporal, nestes contextos o sentido tamén se move dentro da idea de por onde, mais a dimensión física pasa a ser temporal a través do substantivo da construción (25). Este é un caso de proxección entre as dimensións espacial e temporal, situación esta que foi obxecto de análise en numerosos traballos anteriores (Aguirre Fernández de Lara 2012, Ruiz Grillo 2012; Heine, Claudi, Humnemeye 1991, Evans 2013) e que nós aquí podemos só mencionar. Isto non quere dicir que cando aparece un substantivo desta natureza se elida de seu a preposición de LPO (véxase Táboa 8); o que encontramos é unha preponderancia de nominais que poidan ser percorridos e que, por conseguinte, fan máis presumible a natureza do movemento que están a indicar. Tipo de substantivo Extensión de territorio Táboa 8. Tipo de substantivo que xorde en S+A e P+S+A Como xa vimos, o verbo que complementa o S+A é outro condicionante máis que, combinado co tipo de substantivo, reforza a indicación de LPO sen preciso da preposición propia desta (por). Tanto con S+A coma con P+S+A, o núcleo verbal que completan refire un movemento con desprazamento na ampla maioría dos rexistros en que son utilizadas; no noso corpus, en máis do 70% dos rexistros (73% xunto de S+A e 76% de P+S+A) estas construcións complementan un verbo de movemento con desprazamento. Mais encontramos unha particularidade no tipo de movemento indicado polo verbo. Hai moitas máis posibilidades de que a preposición de LPO se elida con aqueles verbos que refiren un movemento con desprazamento focado no traxecto (28) ou un movemento con desprazamento continuo (29) e que, por conseguinte, de precisar explicitar unha indicación espacial esta será o LPO (Táboa 9). 28. Atravesan o arroio en determinados puntos corrente arriba, deixando mostras do seu paso (López Períago 1991). 29. Alanzouse a ela, arrastrándoa após de si estrada adiante (Cortezón Álvarez 1981). Estes verbos esixen no seu esquema argumental unha referencia de LPO (véxase nota 4), combinados cun substantivo que indica vía, a interpretación da construción que acompaña o núcleo verbal como o elemento que cobre ese rol argumental é moito máis segura e, por consePara que a preposición se elida é moi importante que o verbo xa indique de seu un desprazamento que, xunto do tipo de substantivo (unha vía ou espazo percorrible) fan presumible a natureza locativa da referencia espacial. Para evitar entón a redundancia comunicativa, pasa a estar ausente a preposición. Esta situación vese claramente naquelas construcións onde o substantivo que ocupa o rol semántico de traxecto desenvolve a función sintáctica de CD (andar o camiño). Como xa vimos, no noso corpus encontramos situacións en que sintacticamente o rol sintáctico de obxecto é cuberto por S+A, mais sen ser equivalente co uso dun AcLoc, o que redunda na nosa tese: esta construción é o último chanzo alcanzado ata o de agora nun proceso de economía lingüística onde se fusionan dúas referencias espaciais e se elide o nexo prepositivo direccional cando o contexto semántico da estrutura así o permite a través do tipo de verbo e de substantivo que indica o percorrido. S+A e P+S+A presentan entre si puntos de afastamento que nos marcan tendencias diversas na combinación verbal que as rexe, na diversidade funcional dentro do esquema argumental do verbo e na natureza dos propios constituíntes da construción. Mais a análise do noso corpus ofertounos unha outra pauta de comportamento relativamente diverxente entre estas dúas construcións: o contexto da situación comunicativa e o tipo de discurso en que a construción se insire.A elisión da preposición propia do LPO é máis común nun contexto formal ca nunha situación de coloquialidade (Táboa 10). A isto debe sumárselle que naquelas fontes que no noso corpus representan a lingua oral — sexa por estarmos ante transcricións, sexa por procuraren reflectir en maior ou menor grao este tipo de lingua —, a ausencia de preposición é moi reducida; mais débese ter en conta que a case totalidade destes rexistros se encadra nun estilo de lingua coloquial. En confronto, naqueles tipos discursivos onde a formalidade é moi alta, por exemplo, na poesía culta, predomina a elisión do nexo fronte á súa explicitación (Táboa 11). Deste modo, podemos concluír que, alén dos condicionantes puramente construtivos referidos, achamos outro que favorece a elisión de por : o estilo de lingua. Canto maior sexa a formalidade do discurso, singularmente se este é escrito, as opcións de que a preposición se perda aumentan. Non é de estrañar este comportamento, xa que é xustamente na lingua escrita, ó poder volver cando sexa preciso sobre o propio discurso, onde as posibilidades de equívoco ou ambigüidade se reducen xustamente polo seu carácter imperecedoiro. Ademais, nun discurso formal a preocupación por evitar reiteracións que empobrezan o texto é maior, o que xustifica a utilización de estratexias Estamos entón ante dúas construcións simultáneas no tempo que no plano semántico indican o LPO co engadido de referir a dirección do desprazamento a través do adverbio. A equivalencia non é absoluta entre elas e encontramos que, para poderse elidir a preposición de lugar, é necesario que se dean unha serie de condicionantes construtivos que eviten a ambigüidade comunicativa e nunca poñan en perigo o éxito da comunicación. 3. c Amiño AdiAnte, frAse nominAL ou substAntivo Adxunto ó Adverbio ? Existe un abondoso debate na filoloxía hispánica sobre o papel que teñen cada un dos dous elementos da construción S+A con sentido de LPO. A discusión céntrase sobre cal deles é o elemento nuclear, isto é, se o substantivo é o acompañado polo adverbio ou se o adverbio se fai acompañar polo substantivo. A nosa proposta de análise afástase do defendido por Coromines (19801991) ou Sánches Lancis (2003), mentres que é parella á de Rigau e Pérez Saldanya (2008). Tal e como adiantamos en Domínguez Portela (2012), consideramos que o adverbio modifica o nome. O argumento primeiro para soster esta postura é a existencia da construción P+S+A. Nesta última o relator une o verbo co substantivo para especificar unha referencia espacial de LPO para a acción e o adverbio engade unha información direccional. Esta mesma situación mantense cando a preposición desaparece por ser presumible, xa que o substantivo xa refire de seu unha vía ou espazo extenso polo que se vai desenvolver a acción, fundamentalmente cando esta é un movemento con desprazamento focado no LPO. Esta hipótese vese reforzada polas características construtivas da estrutura: os elementos que entran en xogo están fortemente condicionados polo ámbito semántico en que se sitúan, de maneira que a información que fornecen axudan á presuposición do rol semánticosintáctico da estrutura sen necesidade de requiriren a presenza do relator propio do LPO por. A segunda columna que sostén a nosa hipótese é a xa referida estreita interligazón que encontramos entre S+A co AcLoc no esquema argumental dos verbos de movemento con desprazamento transitivos. Esta situación reforza a proposta de contínuum na indicación de LPO. Estamos ante un cambio aínda en proceso do que podemos observar todos os seus estadios e onde o adverbio se utiliza para indicar a dirección dun movemento de LPO referido polo substantivo, estea introducido pola marca primeira de LPO, isto é, por por ou non. Consideramos que estes dous argumentos son suficientes para propor a nuclearidade do substantivo nunhas construcións onde se evidencia a interligazón entre os seus membros léxicos e o propio contexto en que son utilizadas. Mais, atendendo as construcións substantivo de tempo + atrás encontramos un novo reforzo a esta hipótese. 4. u n cAso pArticuLAr de s+A: substAntivo de tempo cronolóxico + Dentro das construcións S+A encontramos un funcionamento singular naquelas en que os membros que se coaligan son un substantivo propio do campo semántico do tempo cronolóxico e o adverbio direccional atrás. No noso corpus de traballo rexistramos 342 construcións de S+A en que o adverbio é atrás ; no 85% delas o substantivo refire unha indicación temporal. Nestes casos, o construto S+A non ocupa o rol semántico de LPO; especifica unha indicación temporal (30). Só en catro rexistros do noso corpus o rol sintáctico muda. Nestes casos encontramos dúas posibles situacións. Ou estamos ante verbos transitivos propios de marcación do paso de tempo facer/haber para os que S+A ocupa o rol de obxecto (31), mentres que o conxunto da oración (verbo marcador do paso do tempo e S+A) funciona como unha demarcación temporal doutra acción; ou ante unha substantivación por fosilización de S+A (32). 30. Sentir a noite así ou tempo atrás ter sabido das horas que deparan o corpo para a luz (Lorenzo Baleirón 1985). 31. Considero á muller máis lanzada hai uns anos atrás ca neste momento (Heinze 1985). 32. Pode representar tempo adiante ou tempo atrás (Aneiros 1991). Cando o substantivo non refire tempo, tampouco estamos ante unha construción que encaixe no funcionamento descrito ata o de agora para S+A. Na case totalidade dos casos encontramos que un determinante substantiva a estrutura ou estamos ante unha fixación do construto. Deste modo, S+A ocupa o rol argumental de lugar en (33), atributo (34), obxecto directo (35), suxeito (36) ou predicativo do obxecto (37). E é que o dominio no uso de substantivo de tempo + atrás fai que se extrapolen características desta á construción con ese mesmo adverbio aínda que o substantivo non refira unha indicación de tempo. Pois xustificar que eses condicionantes só se deben ó adverbio non nos serve como explicación: atrás refire de seu ou unha indicación espacial ou unha temporal, polo que non se entendería que combinado cun substantivo se seleccionase un único dos seus significados. Por conseguinte, podemos afirmar que encontramos aquí un novo argumento que reforza a nosa tese sobre a nuclearidade do substantivo en S+A. A súa natureza semántica dirixe a interpretación do adverbio e do conxunto da construción cara á dimensión na que o nome se sitúa, neste caso, no tempo. Así cando S+A non refire o LPO ó describir un fragmento temporal polo que se desenvolve ou desenvolveu unha situación concreta é debido ó significado do substantivo que, como núcleo da estrutura, determina o seu valor global. Por outra banda, nesta construción existe unha interrelación moi forte entre os membros que xustifica que boa parte dos casos en que son usados respondan a estruturas plenamente fosilizadas (tempo atrás, volta atrás, conta atrás) ou expresións máis ou menos fixas da lingua formal escrita (páxinas atrás, liñas atrás, capítulos atrás). Así se explica que case no 50% dos rexistros a construción estea determinada, normalmente por partículas cuantificadoras (38). Mentres con S+A esta era unha opción moi menor que poñía esta estrutura en interligazón co AcLoc, aquí non hai a posibilidade desta interpretación. Estamos ante unha indicación temporal coa que, pola presenza do adverbio, aforramos o uso dunha oración subordinada para transmitir a idea de tempo pasado (“telo visto hai unhas semanas”). Noutra volta, S+A funciona como unha estratexia de economía lingüística, pero diversa á descrita como xenérica para S+A, pois o seu funcionamento dáse no plano temporal que extrapola os seus condicionantes construtivos — en grande medida tamén semánticos — a aquelas situacións minoritarias onde o substantivo non refire tempo. 5. c oncLusión A fórmula máis común de indicar LPO é Fpor; de mudar a falante o relator da frase, veremos que existe unha mudanza na información transmitida, de maneira que se especifica algún aspecto concreto do movemento que con por quedaría sen indicar. Se lle engadimos á construción primeira — Fpor — un adverbio de dirección, o resultado é que alén de referir o LPO tamén se especifica a dirección do movemento. Isto é, estamos ante unha estrutura en que se fusionan dúas referencias espaciais nunha única figura semánticosintáctica. Ao tempo, se o contexto comunicativo elimina a ambigüidade interpretativa de modo que a única forma de entender ese construto é como unha indicación de LPO e de dirección, a preposición por elídese. Isto acontece fundamentalmente cando S+A modifica un verbo de movemento con desprazamento que focaliza a referencia espacial LPO e cando o substantivo da construción indica unha vía que será percorrida. Ademais, encontramos que é máis común o uso de S+A fronte ó seu par con preposición de LPO, P+S+A, en textos formais e na lingua escrita. Mais, tal e como en P+S+A, consideramos que o adverbio acompaña o substantivo, xa que este é o elemento nuclear da construción. Esta nuclearidade vese claramente en como o tipo de substantivo determina o ámbito semánticosintáctico do construto; así se o nome indica unha referencia temporal, S+A situarase nesa dimensión, tal e como vimos en substantivo de tempo+atrás. O último chanzo deste contínuum encontrámolo no AcLoc. Indica un LPO xunto de verbos transitivos de movemento focados nesta referencia locativa, pero, a diferenza de S+A, non engade información direccional, mais si marca o lugar como plenamente percorrido. Engade un sema de totalidade sobre o movemento que con ningunha outra fórmula de LPO se transmite. Pero o espazo entre S+A e AcLoc aparece difuminado naqueles contextos en que o primeiro aparece xunto dun verbo de movemento transitivo e non existe ningunha outra figura que cubra o rol de obxecto. Ese espazo de interconexión non significa, en ningún caso, equivalencia entre S+A e AcLoc: rexistráronse exemplos de oracións onde coexisten estas dúas unidades o que demostra que estamos ante estruturas diferentes. Por conseguinte, son todas elas estratexias vivas e encaixables baixo o mesmo rol semántico de LPO, pero nin son absolutamente equivalentes e intercambiables entre si nin contan cunha mesma normalidade no seu uso. r eferenciAs bibLioGráficAs Aguirre Fernández de Lara, Roberto (2012): Proyecciones espaciales para la relación entre las referencias temporal y modal en el procesamiento del lenguaje. Barcelona: Universitat Autónoma de Barcelona. http://www.tdx.cat/bitstream/handle/ 10803/97345/rafl1de1.pdf?sequence=1 Coromines, Joan (19801991): Diccionari etimològic i complementari de la llengua catalana. Barcelo-

Tras o fenómeno Letras de Cal, de importantes repercusións simbólicas, no sistema literario galego parece existir unha tendencia a invisibilizar e a cinguir baixo idénticas etiquetas os grupos poéticos posteriores. Mais esta aparente homoxeneidade, xurdida como consecuencia do relevo que algún destes colectivos acadou en movementos políticos e sociais –é este o caso das Redes Escarlata–, funciona unicamente na tona da dinámica literaria. Por unha banda, porque se detecta a existencia de dous tipos de grupos poéticos, os que se chamarán “grupos formalmente constituídos” e os que se denominarán “redes de afinidade entre creadores”. Por outra, porque ao analizar a incidencia no campo dos primeiros (nos que se centrará o estudo), comprobarase como, abalando entre as arestas da resistencia e a anovación, cadaquén procura unha intervención de seu no sistema. Non obstante, a hetereoxeneidade na conformación dos diferentes colectivos, as diferentes poéticas dos seus membros e a súa acción no ámbito localcomarcal semellan ser os trazos compartidos dun subcampo que, á vez que se mantén nun segundo plano, se atopa en constante transformación.

Os grupos poéticos galegos tras Letras de Cal: entre a resistencia e a anovacion Montserrat Pena Presas [Recibido, xaneiro 2011; aceptado, marzo 2011] : grupos poéticos, hetereoxeneidade, intervención social. ABSTRACT After the phenomenon kown as Letras de Cal, of important symbolic aftereffects, there seems to exist a tendency within the Galician literary system to make invisible and join together under identical labels all subsequent poetical groups. However, this apparent homogeneity, which originated as a consequence of the importance which some of these groups attained in social and political movements –such as the case of the Redes Escarlata-, only functions on the surface of the literary dynamics. On one hand, because the existence of two kinds of poetical groups can be detected; those who would be known as “formally constituted groups” and those known as “affinity networks amongst creators”. On the other hand, because when the analysis on the incidence on the field of the former group (where the study will focus) is carried out, it will be observed how through the oscillation between the margins of the resistance and those of the innovation each group intends to secure their own intervention within the system. However, a certain heterogeneity in Facer mapas nunca foi tarefa doada. Por iso, trazar unha cartografía de grupos poéticos galegos é vogar nun mar revolto no que pouco se ve do fondo e no que a intuición se converte no principal guieiro para iniciar a navegación. Están tamén as cartas marítimas que outros e outras, acostumados máis a estas augas bravas (polo que teñen de vivas) emprestaron 1, así que se partirá de diferentes investigacións que poden axudar a contextualizar a seguinte achega. Cómpre comezar explicando que criteiros se empregarán para delimitar as fronteiras do que se considera colectivo poético. Para iso, usarase a definición que achega o Equipo Glifo no seu Dicionario de Termos Literarios: Enténdese por grupo literario un número de persoas entre as cales existe algún elemento integrador, intereses e obxectivos comúns e unha actividade social colectiva, cando menos nos momentos iniciais da súa intervención no espazo público (Equipo Glifo, 1998: 533). O perfil co que se traballa é amplo e será de grande utilidade nun panorama en que os colectivos se caracterizan, de xeito global, pola súa laxa cohesión, especialmente visíbel nas poéticas diverxentes dos seus integrantes, e esta case sempre responde a unha coincidencia espacial e/ou de intereses políticosociaisculturais. Se ben as comunmente chamadas promocións dos oitenta e dos noventa empregaron como estratexia para gañar espazo no campo literario os grupos poéticos (Louzao Outeiro, 2006: 69), e se a década dos noventa foi especialmente proclive á conformación de colectivos de produtores (Louzao Outeiro, 2006: 99), a tendencia nestes últimos anos semella ser a contraria. Por unha banda, pola aparente carencia (só mantida na tona sistémica) de gupos poéticos minimamente estábeis que realicen unha tarefa constante e por outra, pola resistencia que moitos produtores e produtoras manifestan ante unha etiquetaxe xeracional e mesmo grupal. Esta resistencia á etiquetaxe, a variabilidade e inestabilidade dos colectivos autoriais, o atípico dalgunhas das canles empregadas para chegar ao lectorado, a procurada querenza pola invisibilidade e o aparente baleiro de iniciativas grupais producido despois da disolución de Letras de Cal, quizais poidan explicar a escasa presenza que os colectivos están a ter nos estudos críticos sobre poesía galega. Se se revisan as panorámicas de poesía do Anuario Grial de Estudos Literarios Galegos (Rábade Villar, 2002; González Fernández, 2004, 2005, 2006, 2007), verase que practicamente ningunha alusión se fai ao labor desenvolvido polos grupos de creadores e creadoras en funcionamento, que sofren unha invisibilización só xustificada pola tan nomeada convivencia xeracional e pola conseguinte resonancia de nomes e poéticas que se poderían cualificar de canónicos. Unicamente se ten en conta que, como consecuencia do desastre do Prestige ocorrido nos finais 2002, se constituíron numerosas redes sociais que ergueron a voz contra a marea negra, o que é considerado: un dos fenómenos máis singulares do percorrido cultural do século XXI, pois é difícil que se volva repetir este estado de creación crítica e colectiva mantida durante tantos meses, no que o máis interesante non son os libros senón as innumerables accións e intervencións (e intervir é transformar) que mantiveron a cultura galega nunha actitude infatigable que chegou a toda Galiza (González Fernández, 2004: 118). Como consecuencia da actividade colectiva que viviu o mundo da cultura durante os meses posteriores a novembro de 2002, produciuse a consolidación de grupos de produtores e produtoras que doutra maneira non se terían asentado como tales coa intención de intervir socialmente no sistema. O Prestige actúa na poesía galega como unha baliza que marca o nacemento dunha nova conciencia social, promovendo opcións temáticorepertoriais que apostan polo cívico e polo comprometido. A poética social volve contar en Galiza cun novo pulo. Posibelmente por isto e pola preeminencia que un destes colectivos adquiriu (refírome aquí ás Redes Escarlata), boa parte destes grupos poéticos foron etiquetados (e polo tanto homoxeneizados) baixo o distintivo “intervención social”, agochando outros posicionamentos creadores –se ben secundarios– igualmente interesantes. O escurecemento da acción colectiva polos materiais críticos perpetuou esta homoxeneización e deixou escaso espazo para a análise doutras actitudes grupais. Por este motivo, e para realizar unha achega máis precisa á cuestión grupal, semellou pertinente realizar un sinxelo cuestionario a diferentes autores que partía de dúas preguntas básicas: “Considérase pertencente a un colectivo poético?” ou “Pensa que comparte intereses cun grupo de creadoras e creadores?”. Segundo se contestase a unha ou outra, o itinerario variaba e convidaba a explicar experiencias grupais ou afinidades con outros axentes culturais. Os autores enquisados que responderon foron Xabier Cordal, Mario Regueira, Belem de Andrade, Alfonso Láuzara, Daniel Salgado, Lois Gil Magariños, Carlos Figueiras, Manuel Lopes Rodrigues, Vítor Gulías e Manuel del Río, polo que para sustentar determinadas afirmacións remitirase ás súas respostas 2 (indicando que foron recollidas no cuestionario realizado pola autora). O primeiro que se observa ao tentar trazar unha panorámica dos grupos que funcionaron ou funcionan no sistema dende 2002 (ano en que morre a iniciativa de Letras de Cal) é que existen dous tipos de colectivos: os grupos formalmente constituídos e as redes de afinidade entre creadores. Os que chamamos “grupos formalmente constituídos” (nos que por causa de espazo nos centraremos maioritariamente) caracterízanse por ser recoñecidos como tales por todos ou a maioría dos seus integrantes, con conciencia de formar parte dun colectivo. Isto implica que contan con varios destes trazos identificativos: comparten unha denominación común, adoptan unha postura semellante ante a cultura ou/e a literatura, posúen diversos órganos de expresión (xa se trate de publicación periódica, web ou/e blog) e participan practicamente nas mesmas iniciativas (recitais, mobilizacións sociais ou culturais, etc.). En canto ás redes de afinidade entre axentes culturais (que cómpre deixar para un estudo máis demorado) serían marcos de colaboración máis amplos e menos estábeis, sen denominación compartida, en que os seus participantes (cunha marcada heteroxeneidade) só recoñecen uns certos intereses semellantes e a coincidencia en determinadas iniciativas culturais 3. Nos chamados “grupos formalmente constituídos” estarían o Colectivo Sacou, Coporación Semiótica, as Redes Escarlata, o Clube dos Poet@s Viv@s e A Porta Verde do Sétimo Andar. Dentro destes, habería dous, Corporación Semiótica e o Colectivo Sacou que, aínda que a súa andaina comeza durante o funcionamento de Letras de Cal, o seu labor continúa despois. No caso de Corporación Semiótica Galega, o seu proxecto é de clara vontade experimental e anovadora e atópase en funcionamento dende finais dos anos noventa. Baixo unha denominación que remite a un marcado carácter grupal atópase, principalmente, o nome de Lois Gil Magariños, quen ten manifestado que este non é un proxecto “nin individual nin colectivo”, aínda que recoñece que “o ideal sería que houbese un colectivo constante” (Culturagalega.org, 2007). O obxectivo primeiro foi crear unha plataforma editorial aberta e autoxestionada que aglutinase diferentes creadores e creadoras da comarca do Ulla (Gil Magariños, no cuestionario coa autora). Por iso, amais do principal impulsor da Corporación, esta contaría coa colaboración doutros creadores coas mesmas inquedanzas, que se poderían concretar no interese pola arte correo (modo de creación que consiste en cruzar mensaxes artísticas a través do correo electrónico e do correo postal) e, sobre todo, pola poesía visual (o material de repertorio priorizado). A través dela o que se pretende é denunciar diversos temas: dende o imperfecto xeito de ver dos humanos (como ocorre en Perspectiva Polichinela, unha carpeta de colaxes en que se transforman imaxes tiradas da prensa para incitar á reflexión) até os significados ocultos que se agochan na maioría dos símbolos publicitarios. Igualmente, compartiríase a preocupación por un cambiante concepto de autoría, que tentarían redefinir a través dos seus traballos. O lectorado que se procura é sempre activo e moi cómplice, dado que as actividades deste grupo son escasamente difundidas e van dirixidas a un público moi especializado, de maneira que pode chegar a existir unha correspondencia entre produtores e consumidores. A súa incidencia no mercado é mínima, xa que as tiraxes son cativas (nalgúns casos non superan os vinte exemplares) e a distribución adóitase facer en redes pechadas relacionadas cos propios produtores implicados (como exemplo, o proxecto Exlibris, que se enviaba unicamente dende Pontecesures nun sobre). Non só polo concepto de poesía que importan (unha combinación de texto, imaxe e xesto), senón tamén pola vontade de fuxir das vías de comunicación habitual, por recorrer a espazos periféricos para as súas accións (estas case sempre se desenvolven en vilas) e polo vangardismo provocador das súas propostas (como por exemplo Pigdada and cía, unha experiencia de mail art que emprega o porco como icona creativa e que resulta unha magnífica mostra do espírito deste colectivo 4), a situación de Corporación Semiótica segue a ser, conscientemente, a mesma que dez anos antes: situados da banda da vangarda non consagrada, o seu obxectivo é continuar reflexionando sobre os procesos creadores á vez que seguir estabelecendo un diálogo interartístico dende o texto poético. Un texto que emane resistencia ás formas habituais e que se interrogue e faga reflexionar a outros sobre o concepto de autoría. Porque a súa reivindicación é tamén a de acadar un espazo para a poesía experimental no país 5. En canto ao Colectivo Literario Sacou, a súa actividade comezou ao redor dos anos 97 e 98, artellada arredor das villas de Noia e Outes e producida debido á coincidencia de moitos dos seus membros iniciais no instituto de secundaria noiés. Os seus integrantes iniciais foron Xoán García, Manuel Lopes Rodrigues, Manuel del Río, Iria Lago, Óscar Sendón, Ramón Blanco e Nacho Suárez, e contaban co obxectivo prioritario de dinamizar culturalmente a súa comarca e dignificar a cultura galega (Lopes Rodrigues en entrevista coa autora), polo que levaron a cabo actividades que ían dende recitais máis ou menos espontáneos, ás Xornadas de Defensa da Cultura Galega (que chegaron á cuarta edición) até a saída do prelo da publicación A Caramuxa. Esta, que comezou sendo pouco máis ca unha folla voandeira da que se tiraba un novo número con cada estación, foi editada a partir do seu número 9 por Toxosoutos 6, que lle outorga un formato de revista convencional. Pese ás diverxentes estéticas que aniñaban en cada un dos seus compoñentes, compartían o espazo local e unha ideoloxía políticocultural moi semellante (na maioría dos casos moi vencellada ao nacionalismo de esquerdas) e a visión de que as institucións do sistema literario galego estaban a priorizar certos repertorios como opción única, polo que mantiveron unha postura bastante crítica con certos sectores da literatura galega (Lopes Rodrigues en conversa coa autora) 7. Sacou, aínda que comeza sendo un grupo de acción cultural local relativamente reducido, acaba por se converter nun movemento máis aglutinador de certa relevancia, grazas á capacidade dos seus integrantes para implicar diferentes axentes cultuais. En primeiro lugar, comezaron polo contexto inmediato, sumando ao seu proxecto, amais da Editora Toxosoutos, a xentes vencelladas á cultura, dando lugar ao que se coñeceu coma a “contorna Sacou”. O segundo paso foi incorporar como colaboradores d’ A Caramuxa a produtores e produtoras emerxentes que aínda non publicaran a súa primeira obra individual ou que unicamente contaban cun poemario na rúa (Mario Regueira, Oriana Méndez ou Daniel Salgado). Isto combinouse co convite aos seus actos a autoras e intelectuais máis consagrados, como Chus Pato, Camilio Nogueira ou Ferrín. A súa evolución no sistema vai en paralelo a esta actividade aglutinadora, pois aínda que o colectivo nunca acada unha posición achegada á centralidade (algo que sen dúbida, tampouco era o seu obxectivo), avanza dende unha posición máis periférica (medios máis cativos, vontade de autoxestión, nomes descoñecidos, ámbito espacial concreto) cara a outra igualmente periférica pero máis visibilizada (apoio de Toxosoutos, colaboración con produtores e produtoras de fóra do seu radio de influencia, realización de actos noutras localizacións), quizais tamén pola ocupación dunha parte do baleiro deixado –como grupo bandeira das marxes– por Letras de Cal. Fronte á proposta anovadora da Corporación, cómpre resaltar a intervencionista das Redes Escarlata, formadas oficialmente en maio de 2001, con web homónima, blog e revista de seu, que ten como obxectivos: “intervir en temas políticos, sociais e culturais da nosa Terra e Tempo”. Pese a estas palabras tiradas do seu manifesto inaugural, as súas mediacións no sistema son principalmente políticosociais e non tanto culturais. Aínda que a conformación das Redes ocorreu un ano antes do afundimento do Prestige, os actos organizados logo do desastre ecolóxico catalizaron e deron unha maior difusión ao colectivo. Bos exemplos disto son o manifesto de creación colectiva “Máis de mil razóns para non votar ao PPrestige/PPetroleiro e para botalos” ou o “kit poéUSC e vencellos de amizade. Proba disto é que Blanco Mourelle colabora n´A Caramuxacun artigo en que reivindica unha literatura dende a esquerda en que os interese das obras descanse “no desafío intelectual que propoñen, no conflito de aceptabilidade que suscitan (isto é, en que medida forzan un avance no sistema literario ao forzar o horizonte de expectativas dos consumidores)” (Blanco Mourelle, 2004: sen numerar) e que Del Río sostén (no cuestionario coa autora) “a miña postura (sobre a literatura galega) coincidía coa dos Sacou e a dos Comparatistas, anque estes últimos eran moito máis críticos e cáusticos co noso sistema, e varios deles o teñen xa abandonado pola literatura española”. Boletín Galego de Literatura, nº 45 / 1º semestre (2011) / ISSN 02149117 tico” de denuncia dirixido a Manuel Fraga. Isto, xunto cunha traxectoria delongada na denuncia de situacións políticas determinadas (a guerra de Iraq, a ilegalización de Batasuna), fixeron deste colectivo un grupo eminentemente orientado cara á acción política e convertérono en máis ca un grupo poético, pasando a ser practicamente un referente social. Así o expresa Xavier Cordal: “únenme ás redes unha visión común da intervención política e a negativa a aceptar que somos españois e que a economía capitalista, o patriarcado ou a destrución da terra sexan inevitables” (a referencia é do cuestionario). Para comprender isto na súa totalidade, cómpre resaltar o vencello existente entre esta agrupación e a Fronte Popular Galega, como recoñece claramente Chus Pato: A FPG decidiu constituír unha desas antigas frontes culturais. Reunímonos unha serie de xente sen moita idea do que era aquilo, a verdade. O nome xurdiu por Bretaña esmeraldina na que hai unha organización de presos, as Redes Escarlata, que planean para fuxiren do cárcere. O noso plan era abrir un espazo de intervención política e cultural (Castro, 2008: 19). As poéticas dos seus integrantes son moi diversas, como o son as súas traxectorias ou as súas datas de nacemento –significativo é, neste sentido, que no volume partillado Xuro que nunca volverei pasar fame. Poesía escarlata (2003) os únicos datos que se fornezan das autoras son os nomes e non outros elementos que poderían modificar a percepción de quen le–, mais todas teñen en común “o posicionamento do corpo político que produce o texto” (Cordal, cuestionario coa autora). A súa traxectoria consolidada, a inxente nómina de produtores que acolle, a gran difusión que tiveron moitos dos seus actos, o seu compoñente idealista e o feito de que nas súas filas se aliñen boa parte dos nomes centrais da poesía galega actual (Ferrín e Chus Pato, por citar os casos máis evidentes) fan das Redes Escarlata o colectivo máis canónico (e polo tanto o que actúa de modelo de grupo poético, cubrindo boa parte das iniciativas dos outros), que o levarían a situarse nunha vangarda consolidada. De recente xurdimento (o blog funciona dende 2005) é a experiencia colectiva A Porta Verde do Sétimo Andar, a unión dun grupo de poetas, cuxo núcleo estaría formado por Alfonso Láuzara, Cruz Martínez, Luís Viñas, Abilio Rodríguez, rosanegra (Rosa Martínez) e Alberte Momán, co obxectivo de atoparse no seu particular cuarto para “destilar á nosa maneira a realidade subxectiva e mostrala tal e como queremos” (A Porta Verde do Sétimo Andar, 2005), que se vincularían por un “galeguismo esencial” e pola defensa comprometida da cultura e lingua galegas (Alfonso Láuzara en entrevista coa autora). Coma noutros grupos, non hai unha coincidencia de idade, nin de formación, nin de poéticas e a súa cohesión artéllase na coexistencia espacial e na participación das súas diferentes iniciativas (os Encontros no Sétimo Andar, celebrados unha vez ao mes no vigués Café Uf!, concibidos coma unha sorte de xuntanzas poéticas abertas a todo o público; a publicación en 2007 da obra –que funciona como unha antoloxía grupal– A porta verde do sétimo andar, autoeditada, e que recolle moitas das composicións xa aparecidas na bitácora; ou a colaboración con outros colectivos, como o portugués Incomunidade, con quen manteñen un diálogo constante). O feito de que moitos dos seus membros non conten cunha obra individual publicada (agás Alberte Momán e minusbálido) e que na súa antoloxía se recollan poemas xa publicados podería facer pensar que o volume vai encamiñado a acadar máis centralidade no campo literario. Non obstante, as vías de difusión alternativa en que se moven moitos dos seus membros (a maioría publican na web, aínda que non fan excesivo uso dos hipertextos e demais posibilidades que abre esta ferramenta) e colaboradores (coma minusbálido, participante en moitos proxectos de carácter experimental no eido da poesía audiovisual 8), pode indicar que concibiron o volume como o medio máis estábel (polo que ten de convencional) para chegar a un lectorado máis amplo e, polo tanto, de adquirir certa visibilidade (que non centralidade). As accións colectivas á marxe do centro do sistema localizadas case sempre en Vigo e a súa área de influencia, a nómina maioritaria de integrantes sen obra individual publicada (agás Alberte Momán, que porén, tira do prelo autoeditándose ou en selos como Difusora e Estaleiro, o que supón unha toma de posición moi concreta) e unha presenza maior nos espazos virtuais fan de A Porta Verde do Sétimo Andar un colectivo con obxectivos eminentemente creativos e moi abertos (como aberta é a participación no colectivo), que pasan polo diálogo con outros grupos de creadores e polo activismo cultural vigués. Mais a vontade experimental (exemplificada na colaboradora Elvira Riveiro) ou a social (a vertente que máis ocupa a Manolo Pipas) semellan non ser algo completamente compartido, o que subliña, de novo, a heteroxeneidade grupal, desta vez tamén salientada nos fins grupais, abondo diversos. Un grupo máis innovador é aínda o Clube dos Poetas Viv@s, xurdido en 2006 co obxectivo de “cambiar o mundo com a ajuda da poesía” (Clube dos Poetas Viv@s, 2006). O colectivo estaría formado por Artur Alonso, Concha Rousía, Belem de Andrade, José Manuel Barbosa, Servando Barreiro e José A. Corral e contaría cun blog homónimo en que van publicitando as súas actividades, fundamentalmente recitais ou outros actos poéticos (como o magosto con poesía que se levou a cabo en Parada de Piñor) celebrados no ámbito da cidade de Ourense e da súa área de influencia 9. Os seus modos de actuación cinguen o compromiso coa literatura co compromiso coa realidade, baseado nunha opción libertaria (non se recoñecen os estados) a partir da cal pretenden incidir na sociedade, especialmente nos máis novos. Isto leva aparellado un compromiso lingüístico en que a opción idiomática escollida (a reintegracionista ou o portugués), é outro nexo de unión primordial entre os membros do colectivo: respeitamos e legamos a voz que vem das mães, dos pais e avôs de nossos avós, por isso não sumetemos a voz ao comércio do verbo, nem entregamos a fala em troca dum suposto parabém que nos calme a consciência. Por isso escrevemos na norma que une povos diversos, mais de 200 milhões de vozes nascidas neste ventre universal (Clube dos Poetas Viv@s, 2006). Por máis que durante os anos 2001, 2002 e 2003 se falou de “continuísmo” (Rábade Villar, 2002: 256) e de “certo estancamento” na poesía galega (González Fernández, 2004: 115), marcados polo estiramento das propostas da década anterior, logo viñeron tempos en que un dos elementos máis novidosos foi a aposta dos “poetas novos” polo compromiso social (González Fernández, 2005: 152). Un compromiso social que sen dúbida, amais do pulo individual, se adoita xerar nas dinámicas grupais. É moi significativo, que moitos dos produtores que na actualidade recoñecen a súa pertenza a un grupo formalmente estabelecido, se integrasen xa no pasado noutro colectivo deste tipo (Xabier Cordal primeiro en Roseltz e agora nas Redes Escarlata, Elvira Riveiro nas Redes Escarlata e na Porta Verde, etc.), o que explica en boa medida a rede de redes que se crea se analizamos as relacións entre uns e outros grupos (anotaremos unicamente que Corporación Semiótica ten colaborado con A Porta Verde, algúns membros deste coas Redes Escarlata, o Clube dos Poetas Viv@s con A Porta Verde, etc.), que dá lugar a un subsistema paralelo en que se colabora coa intención de transformar. Os colectivos que actualmente interactúan no campo literario galego fano guiados non tanto por un obxectivo editorial (como podía ser o caso de Letras de Cal e aínda que neste aspecto Corporación Semiótica constitúa unha excepción) e polo tanto, non coa idea primordial de incidir no aspecto literario, senón de actuar para tentar mudar certas dinámicas políticosociais (o que xustifica tamén a hetereoxeneidade das súas escollas temáticorepertoriais). Isto explica que, aínda que nun comezo se parta dun grupo de poetas, logo se axunten diferentes produtores culturais (pintoras, actores, académicas, deseñadores, como ocorre no caso da Corporación Semiótica ou da Porta Verde). O principal ámbito escollido en case que todos os casos é o local (resaltan os vencellos de Sacou a NoiaOutes, da Corporación á comarca do Salnés e do UllaSar, do Clube dos Poetas Viv@s a Ourense, etc.), o que xustifica nunha parte a pouca visibilidade de moitos destes colectivos, mais tamén o desexo de incidir na súa realidade máis próxima. Unha actuación moi relacionada coa importancia que teñen as performances e os recitais dentro das actividades destes grupos (non tratados aquí pola condición de brevidade imposta), e que reflicten o xeito máis social, máis comunal, máis participativo, de entender a poesía 10. Alén desa acción local, moitos destes colectivos estabelecen diálogos frecuentes e directos co ámbito da lusofonía (A Porta Verde co grupo portugués Incomunidade, Corporación Semiótica coa revista Parnasur, do norte de Portugal, o Clube dos Poetas Viv@s xa a través da escolla lingüística), o que demostra unha vontade de difundir a súa actividade grupal fóra do propio sistema. Aínda que resulta reducionista etiquetar as accións dos colectivos poéticos baixo o lema único da intervención social, parece claro que os grupos que interactúan no sistema literario galego fano movidos pola pretensión de achegar a poesía ao seu ámbito máis próximo e convertela nun instrumento de reflexión. Porén, dentro do escurecemento ao que a crítica literaria galega someteu o labor de moitos destes colectivos, asimilouse a actividade levada a cabo por uns e outros, mimétizándose, cando as direccións (que non as estratexias, como se viu, máis semellantes) e os obxectivos eran diverxentes. Dende o ámbito máis políticoutópico das Redes Escarlata (centro do sistema grupal), pasando polo máis cultural da Porta Verde do Sétimo Andar (máis nas marxes), polo máis experimental de Corporación Semiótica (que procura conscientemente a marxe da marxe dende a vangarda), ou pola situación intermedia de Sacou (sempre entre a difusión e a dinamización), só no futuro se poderá analizar con maior claridade o esforzo duns colectivos poéticos que quedaron mergullados no falso e profundo baleiro deixado no sistema por Letras de Cal. Quizais porque máis ca buscar un espazo achegado ao centro do sistema a través da publicación de “novas voces”, apostaron por unha acción localizada –que non tiña como obxectivo primordial a publicación– que ía dende a intervención social e a difusión cultural (opcións maioritarias) á reivindicación doutros xeitos (minoritarios, polo momento) de facer poesía, mais todos destinados (tamén polo seu propio interese) a habitar a periferia. Montserrat Pena Presas Universidade de Santiago de Compostela

As microfinanzas, dende os seus inicios na segunda metade do século XX, percorreron un longo camiño para chegar a converterse no sistema financeiro dos máis necesitados, dos pobres, tanto nos países máis pobres como nas nacións prósperas. A través dos diversos servizos que ofrecen, especialmente os microcréditos, fixeron posible unha saída da pobreza a un gran número dos máis necesitados e o acceso a obxectivos antes imposibles de acadar como a educación dos fillos, a sanidade, a seguridade social e un mellor futuro fóra do círculo vicioso da pobreza. Na actualidade, as características dos factores que configuraron as primeiras entidades microfinanceiras cambiaron. O financiamento, que se apoiaba nunha primeira etapa nas subvencións dos organismos financeiros internacionais ou dos gobernos, están evolucionando cara a un financiamento propio sustentado polos beneficios e os aforros dos clientes. Os pobres resultaron ser extraordinarios clientes tanto por ser cumpridores cos seus compromisos, como por ter disciplina de aforro, especialmente as mulleres, que son o grupo máis numeroso e responsable dos microcréditos. Neste contexto, as microfinanzas aparecen como un subsector rendible e, consecuentemente, a banca comercial con financiamento propio e capacidade de expansión, viu nesta contorna unha posibilidade de ampliar o seu negocio, desembarcando con toda a súa capacidade financeira. Neste momento estanse desenvolvendo movementos de intervención da banca comercial en todos os mercados das microfinanzas. O futuro parécenos claro, outro problema son os obxectivos. Para as microfinanzas clásicas, un dos valores que implicaban rendibilidade, era o apoio para rachar co círculo vicioso da pobreza. Hai unha forte dúbida sobre se a banca comercial tamén o considera un valor contable.

MICROFINANZAS, O FUTURO PASA POLA BANCA COMERCIAL Facultade de Ciencias Económicas y Empresariales. Universidade de Valladolid INTRODUCIÓN. * José Manuel Sastre Centeno, email: [email protected], Elena Inglada Galiana, email: [email protected]. Profesores de Contabilidad. Departamento de Economía Financiera y Contabilidad. Facultad de Ciencias Económicas y Empresariales Avenida del Valle Esgueva nº 6. 47011 Valladolid (España) Neste contexto é onde aparecen as microfinanzas 1 como unha solución e, ao mesmo tempo, como un motor económico que dinamiza non só ás persoas e familias, senón á economía da zona na que se desenvolven. O sistema de traballo das microfinanzas consiste en proporcionar pequenos créditos aos pobres para que financien unha microempresa na que traballa o prestatario ou a súa familia máis próxima. Certo que hai tipos diferentes de prestacións: existen sistemas comunais de riscos, de maneira que o empréstito realízase a un conxunto de persoas e todas responden subsidiariamente, créditos mancomunados, créditos con avais, etc., pero os máis estendidos e coñecidos baséanse máis ben na relación do axente da microfinanceira que lle confían as persoas que configuran a contorna, que nun sistemas de garantías. Os microcréditos, que son a expresión máis xenuína das microfinanzas 2, aínda que non a única, en xeral funcionan sobre a base de pequenas cantidades cedidas en empréstito aos necesitados que teñen unha idea de negocio, aínda cando poden tamén ser destinados a melloras nas explotacións agrícolas, se as teñen, aos estudos dos fillos ou a calquera outra necesidade perentoria. Con todo, empregar o crédito na creación dunha microempresa é, así mesmo, a razón máis frecuente e a que máis se adapta á natureza inicial das microfinanzas. Os servizos das microfinanzas funcionan de xeito parecido aos tradicionais que ofrece toda a banca do mundo, dende o crédito, como xa dixemos, ata o aforro, porque os máis pobres resultaron ser excelentes aforradores e o que parece un paradoxo non o é xa que o aforro é unha necesidade que lle permite ao pobre manexarse con certa tranquilidade con respecto ao seu futuro. A microfinanza pois, proporciona financiamento aos pobres á vez que lles proporciona os servizos bancarios que necesitan e, se ata a aparición da microfinanza non accederan, polo xeral, a eles era sinxelamente porque ou non os coñecían ou non existían na súa contorna. En definitiva que non estaban bancarizados porque o sistema os excluía. Dende logo, todo iso parte da perspectiva da microempresa e de acordo coas necesidades das pequenas economías. A relación entre o pobre convertido en cliente e a microfinanceira na maior parte dos casos non é ocasional, non se limita a un crédito e a seu devolución senón que, polo xeral, establécese unha relación de negocio crecente entre as dúas partes. Ao primeiro crédito, dunha cantidade moi baixa, adoitan seguir outros de maior envergadura, así como a utilización de todos os servizos bancarios ofrecidos, dende transferencias e seguros, asesoramento na microempresa ou tarxetas de crédito. Estes novos créditos serven para ampliar o negocio ou comprar un local para o mesmo, en definitiva para ampliar as posibilidades de gañar diñeiro e saír do círculo da pobreza. Unha das características das microfinanzas é a súa incidencia na equidade de xénero, un fenómeno que se produciu en todas as sociedades nas que se instalaron. O feito incontestable é que reforzan o empoderamento da muller, que é a que, na maioría dos casos, faise cargo do crédito, inicia a empresa, traballa nela, coida o proceso do negocio, paga os reintegros e os intereses e coopera fundamentalmente co benestar e a calidade de vida da familia. Tanto é así que as mulleres significan máis do 90% dos clientes do Banco Grameen 3. A incidencia das microfinanzas, especialmente os microcréditos, na economía dunha área, neste caso Bangladés, é evidente xa que mentres só o 4% dos pobres deste país que non obtiveron microcréditos saíron da pobreza, fixérono o 48% dos que solicitaron e obtiveron microcréditos. 2.- TIPOLOXÍA DO CLIENTE. Establecer unha tipoloxía do cliente das microfinanzas presenta grandes dificultades xa que na práctica existen tantos tipos como usuarios. En realidade a case única característica que comparten é a pobreza, e aínda así o concepto de pobreza é diferente e conxuntural segundo o país. Unha primeira análise levaríanos a establecer que tanto os homes como as mulleres son clientes das microfinanzas, pero as mulleres son o grupo maioritario, utilizan mellor o microcrédito, pagan mellor e máis ao día os intereses e devolven antes o capital cós homes. A clasificación máis usada baséase, precisamente, no nivel de pobreza: 1.- Indixentes. 2.- Extremadamente pobres. 3.- Moderadamente pobres. 4.- Vulnerables pero non pobres. En todo caso, o cliente tipo das microfinanzas é unha muller do primeiro ou segundo grupo, con fillos, que ten ao seu cargo a familia. E se ben é certo que as mulleres resultaron ser as grandes usuarias das microfinanzas, cunha óptima utilización para manter e elevar o nivel de vida da familia e a súa seguridade, ademais de destacar como excelentes pagadoras dos compromisos adquiridos, as microfinanzas, pola súa banda, proporcionaron ás mulleres a oportunidade de emanciparse e contribuíron a un maior empoderamento das mesmas. (Cheston e Kuhn, 2006). 3.- TIPOLOXÍA DOS SERVIZOS. As microfinanceiras, como xa dixemos, proporcionan outros servizos ademais dos coñecidos microcréditos. De feito trátase de todos os servizos básicos que ofrece a banca aos seus clientes, entre os cales os máis interesantes para os clientes deste tipo de institucións son os servizos de aforro e seguros. Dende logo, os microcréditos non son só a estrela das microfinanzas senón a razón das mesmas e, directa ou indirectamente, ata este momento estivémonos referindo 3 O Banco Grameen fundouse por Muhammad Yunus, Premio Nobel da Paz de 2006 polos seus traballos financeiros para a promoción dos pobres. O Banco fundouse e ten maior incidencia en Bangladés. a eles e por iso obviamos explicar máis o seu funcionamento e incidencia e centrámonos nos dous servizos que os seguen en interese para os clientes das microfinanzas. O Aforro cumpre dúas funcións: por unha banda garantir unha reserva ao cliente que lle permite cubrir unha necesidade conxuntural e por outra capitalizar á microfinanceira. Nunha primeira etapa, as institucións microfinanceiras financiáronse na súa maior parte con achegas estatais. Certo é que dende hai uns anos entrou neste sector o capital privado como orixe do financiamento e grandes institucións bancarias fixeron acto de presenza no negocio. No noso país dous exemplos son o Banco de Santander e A Caixa de Barcelona que están realizando un importante negocio tanto en España como no resto de Europa. A capacidade de aforro é moi elástica e en maior ou menor medida está presente en todos os niveis de pobreza, incluída a indixencia, iso si, con diferentes cantidades. E os moi pobres ou pobres coñecen os beneficios do aforro aínda cando sempre tiveron unha marcada desconfianza das institucións financeiras, polo que é necesario que a microfinanceira ofreza unhas condicións aceptables para os pobres, que adoitan ser: .- Proxectar confianza..- Ofrecer acceso rápido aos aforros, mellor unha liquidez inmediata. Non son moi apreciadas as ventaxes das imposicións a longo prazo..- Custo baixo de depósitos e reintegros, mellor aínda se non teñen cargos..- É máis importante para os depositarios o servizo cá taxa de interese que reciben. O cal implica que o aforro dos pobres non é un modo de facer rendible o diñeiro, senón un método para se asegurar contra unha desgraza imprevista. (Vonderlack e Schreiner, 2001). Táboa 4ª.- Custos de xestión dos microcréditos segundo FelderKuzu, (2010, p. 44). Esta táboa amosa unha comparación dos custos dos empréstitos por cantidade. A menor cantidade do empréstito maior custo 4. 4 “ O tamaño do crédito ten un impacto máis decisivo na eficiencia cá escala, particularmente se os créditos promedio son menores de US $300. En operacións bancarias en cidades pequenas, Para as microfinanceiras, o aforro converteuse no segundo factor de financiamento e nalgunhas institucións pasou a ser o primeiro, aínda que o sector non dubida que no futuro será o máis destacado. Con todo, a microfinanceira debe enfrontarse con dous problemas con respecto ao aforro, unha de tipo legal e outra de custos. En primeiro lugar, os problemas legais veñen dunha falta de lexislación sobre o subsector das microfinanceiras que deixan no ar a regulación do aforro tanto dende o marco de garantías como dende a súa xestión. Esta problemática afecta máis aos países occidentais con forte medidas reguladoras do sector bancario que entre os países do terceiro mundo onde as normativas son, alomenos, máis suaves. En segundo lugar, os custos de control dos aforros son máis caros que na banca tradicional, dado que presentan un maior número de contas con moito menos capital aforrado, o que provoca unha sobredimensión dos trámites administrativos que se converten en custos, aínda cando estas situacións son unha constante no mundo das microfinanzas, tanto no aforro, como no microcrédito. Unha relación superficial dos servizos microfinaceiros sería: microaforro; microseguros de vida; microseguros de saúde; microseguros de accidentes ou calamidades naturais; envío de remesas (especialmente dos emigrantes); microleasing; microrenting; instrumentos de pago, fondos mutuos de garantía; fondos de pensións e asesoramento. 4.- INSTITUCIÓNS MICROFINANCEIRAS: ENTIDADES DE SEGUNDO PISO Tanto as institucións microfinanceiras como os clientes das mesmas teñen unha difícil clasificación xa que son de moitos tipos tanto organicamente como en función da contorna á que se dirixen. Os tipos van desde as ONGs, que foron as primeiras que deron microcréditos, aínda que non moi diferenciados ao principio das microsubvencións ou axudas sen obriga de devolución, ata bancos tradicionais, como indicamos anteriormente, que se introduciron no subsector por entender, e con razón, que era un campo no que se podían facer rendibles os investimentos. Pero non son os únicos tipos: cooperativas de aforro, asociacións comunais, institucións privadas ou públicas de cooperación en distintos sectores e ata oficinas postais entraron no subsector das microfinanzas. Nembargantes, unha das clasificacións que subsistiu ao longo dos anos está baseada na funcionalidade das institucións microfinanceiras e as estruturan en institucións de Segundo Piso e institucións de Primeiro Piso. As primeiras son as fontes dos fondos das segundas, ou sexa son as súas provedoras de financiamento. As de Primeiro Piso son as que tratan directamente co público, cos clientes e dalles microcréditos e todos os servizos que precisan para as súas microempresas. Isto non implica necesariamente que os límites dunhas e outras estean claramente definidos. Institucións de Segundo Piso poden, e nos países occidentais adoitan, implicarse tamén nas operacións de Primeiro Piso, directamente ou a través dalgunha empresa financeira subsidiaria. 4.1.- Entidades de Segundo Piso. Como dixemos son aquelas que proporcionan o financiamento ás de Primeiro Piso. A súa aparición débese ás dificultades con que se atopaban os grandes organismos internacionais, incluídos os Estados, para chegar ás institucións que directamente trataban cos clientes de microcréditos. Os organismos internacionais de por exemplo, onde o promedio do tamaño dos créditos a miúdo chega a cifras equivalentes a US $130 ou menos, os gastos operativos adoitan ser maiores ao 40% da carteira bruta promedia.” cooperación atopábanse cunha chea de ONGs e pequenas microfinanceiras, repartidas en zonas de difícil acceso de países do terceiro mundo, e os orzamentos que tiñan estes organismos para determinadas axudas non atopaban canles fáceis para instituírse. Hai que ter en conta que as entidades microfinanceiras no terceiro mundo son moitas e pequenas e chegar a todas ou ás máis interesantes pola súa especialidade ou área á que se dirixían era, canto menos, difícil. Neste contexto suscítase o problema da sustentabilidade das microfinanceiras. Enténdese que unha microfinanceira é sustentable se cobra cos ingresos os custos operativos, custos de fondos, de inflación e as provisións para errados. Neste aspecto as microfinanceiras clasifícanse en catro niveis: Primeiro nivel: a microfinanceira depende por completo dos fondos subsidiados. Son entidades que prestan por debaixo dos intereses do mercado e non cobren os seus custos operativos. Segundo nivel: operan só en parte con fondos subsidiados as súas taxas de interese están máis preto das do mercado. Cobren unha parte dos custos operativos pero non todos, o que lles obriga a depender de subvencións e donacións como no primeiro nivel. Terceiro nivel: establecen taxas de mercado nas súas operacións o que lles permite cubrir custos operativos. Tamén teñen unha estrutura máis eficiente e menos custosa có primeiro caso. Hai unha maior profesionalización e máis interese no negocio como empresa. Cuarto nivel: a entidade finánciase totalmente sobre a base do seu capital propio, dos fondos que conseguen do mercado de capitais e dos depósitos dos clientes, como calquera outra entidade do sector. Subsiste un problema dende o principio da existencia das entidades de Segundo Piso, que mesmo xurdía antes da súa institución. Estes fondos, e ata as propias entidades de Segundo Piso, están en moitos casos baixo o control de gobernos ou políticos que inflúen para que os fondos vaian a unha ou outra institución de Primeiro Piso ou cara a un fin que lles interese politicamente. En todo caso aínda que as institucións de Segundo Piso pódense cuestionar, entendemos que na actualidade e dada a estrutura do subsector son úteis e necesarias, aínda cando o seu futuro é discutible non pola súa función política ou polos seus custos, senón porque as institucións de Primeiro Piso cada vez tenden máis a autofinanciarse e están moi preto de conseguilo plenamente. 4.2.- Entidades de Primeiro Piso. Trátase, como dixemos, das entidades que tratan directamente cos clientes das microfinanzas e encárganse de prestar servizos financeiros aos máis pobres. Aparecen na década dos cincuenta respondendo aos primeiros movementos de cooperación que se materializan a través de ONGs e institucións gobernamentais de cooperación e axuda. Nunha primeira etapa inciden de xeito prioritario no sector rural; os primeiros programas tratan de elevar o nivel de vida dos agricultores ao proporcionarlles maquinaria, información na súa especialidade e financiar os investimentos necesarios para facer rendibles os seus predios. As ONGs foron non só as introdutoras das microfinanzas na maior parte das contornas de pobreza onde se desenvolveron, senón tamén das innovacións que configuraron ao longo dos últimos cincuenta anos o subsector financeiro que estamos tratando. Dificilmente pódese atopar un país subdesenvolvido no cal as ONGs non instituíran programas de microcréditos. Por outra banda tamén son estas organizacións as que máis elixen os gobernos e as organizacións internacionais para canalizar a través delas as subvencións e axudas. As ONGs partiron, nas décadas dos oitenta e noventa, con vantaxe sobre outro tipo de organizacións xa que actuaban sobre o terreo e coñecían as características da contorna social. A principios da segunda das décadas citadas as ONGs crearon o que se veu chamar “tecnoloxías do microcrédito” que non son máis que os elementos necesarios para que o subsector das microfinanzas pasaran de subvencionar a financiar. Estas novas estruturas cambiaron o funcionamento das microfinanzas e permitiu que estas puidesen establecer un negocio financeiro con posibilidades de se perpetuar ao obter beneficios e acadar a autofinanciación (Marulanda e Otero, 2005). As ONGs utilizaron tres modelos para converterse en entidades financeiras baixo regulación: No primeiro caso pasaron de ONG a entidade financeira regulada, de maneira que a ONG cesa nas súas actividades, desaparece como tal e aparece a entidade financeira. No segundo caso, a ONG crea a entidade financeira regulada pero mantén tamén as súas actividades como ONG. Subsisten, pois, dúas entidades que actúan complementariamente; a microfinanceira ofrece os servizos financeiros aos clientes e a ONG as axudas e apoios que estes necesitan. Este segundo tipo é o máis usado. O terceiro caso é cando a ONG é a orixe dun grupo de empresas, cada unha das cales se especializa nun tipo de servizos: microseguro, microcrédito, leasing, servizos de apoio, servizos formativos, etc. As ONG que optan por este terceiro tipo adoitan ser as que teñen maior capacidade financeira e humana, xa que é unha opción moi completa pero implica unha gran organización. A reconversión de ONGs en empresas de microfinanzas significou unha estratexia exitosa xa que o traballo de asistencia aos máis necesitados, que era a esencia das devanditas organizacións, mantense na nova formulación e, coa oferta de servizos microfinanceiros, non só chegan aos máis pobres senón que conseguen un sistema de financiamento, os beneficios e o aforro, que lles permiten autofinanciarse, que é algo así como o soño de toda ONG. Moitas destas organizacións seguen, como xa dixemos, co obxectivo principal asistencial e de desenvolvemento social aínda cando non sempre ambas actividades, microfinanzas e desenvolvemento social, pódense complementar con éxito dentro da mesma ONG. Isto non quere dicir que no futuro, as ONGs, non logren implementar outras innovacións e desenvolver o seu modelo de axuda con plena eficacia e éxito. 4.4.- Cooperativas de Aforro e Crédito. Aínda que non se pode dicir que as cooperativas de Aforro e Crédito sexan o mesmo que as microfinancireras, é certo que dende a segunda metade do século XIX, veñen intermediando na afiliación de millóns de cooperativistas que se atopan nos limiares da pobreza e necesitan destas organizacións para obter crédito e financiamento. Este tipo de cooperativas ás que nos estamos referindo cobre as necesidades de máis de 200 millóns de persoas no mundo e están estendidas en máis de 100 países, segundo datos do Consello Mundial de Cooperativas de Aforro e Crédito (WOCCU). Ofrecen, non só créditos senón tamén outros servizos financeiros moi parecidos aos que se poden conseguir nunha microfinanceira. Este tipo de cooperativas financeiras son propiedade dos socios, financian as súas carteiras de créditos, recaudan e fan rendibles os seus aforros, e traballan principalmente con capital propio que devén dos devanditos aforros e dos beneficios. seus socios, que poden gozar de todos estes servizos a un custo baixo 5. A característica distintiva con outras organizacións financeiras, incluídas as microfinanzas, é que non lles move o interese polo lucro, dado que os propietarios son os socios e o obxectivo é proporcionarlles o mellor servizo ao mínimo custo. Calquera beneficio é reintegrado aos socios en forma dunha máis alta taxa de interese sobre os seus aforros e un menor custo sobre os créditos. Por outra banda, están máis preto das microfinanceiras que da banca comercial xa que as súas contas 5 www.woccu.org de aforro ou a cantidade dos seus créditos son pequenas, pero teñen uns custos operativos máis baixos que as microfinanceiras, coas que compiten en determinados treitos e áreas. Os asociados, como na maioría das cooperativas, teñen un voto por socio nas Asembleas Xerais, sen ter en conta os depósitos que teñan na Cooperativa, o que permite unha maior liberdade de toma de decisións e unha maior implicación na organización. Deben enfrontarse cunha problemática frecuente nestas institucións: a cooperativa que ten por obxectivo, como se dixo, a autofinanciación e evitar recorrer ao capital exterior polos custos que representa, debe instituír uns sistemas de supervisión e control que permita un cálculo real e continuo dos custos e a distribución dos excedentes, xa sexan en intereses sobre aforros ou créditos. Tamén están suxeitas ao control das autoridades estatais correspondentes especialmente no relativo aos investimentos que se realizan destes aforros para que sexan rendibles. Se os aforros se destinan a ampliar a carteira de créditos, realmente non resultan moi rendibles pola propia natureza das cooperativas, pero os investimentos fóra delas teñen, en calquera caso, riscos que a cooperativa non se pode permitir. A perda do diñeiro dos socios depositados na entidade adoita significar o fin da traxectoria da mesma. As cooperativas de Aforro e Crédito, aínda que traballen en escenarios parecidos aos das microfinanceiras, e ata utilicen procedementos parecidos, pero non totalmente iguais, son cooperativas non microfinanceiras. 5.- BANCA COMERCIAL. Referímonos, evidentemente á banca comercial que se adica ás microfinanzas. Excepto nalgún caso concreto, como o Banco Grameen fundado especialmente para dar microcréditos aos máis pobres, a banca comercial que se adica ás microfinanzas son divisións dos bancos comerciais xerais ou organizacións creadas por eles co financiamento necesario e adicadas ás microfinanzas como unha especialidade máis. Este é o caso dos bancos comerciais que desenvolveron accións neste subsector en Europa. Un dos primeiros desenvolvementos deste tipo de banca comercial adicada ás microfinanzas foi na América Latina e no Caribe, onde as microfinanzas están moi enraízadas no sector agrícola e as cantidades dos microcréditos son máis altas que no sueste asiático. Este tipo de bancos non adoita traballar co primeiro e máis tráxico nivel de pobreza, os indixentes, senón co terceiro e cuarto niveis, que lles ofrecen maiores garantías por unha banda e por outra, ao ser cantidades máis altas, menores custos de xestión (Westley, 2007). Existen moitos factores que impulsaron á banca comercial a entrar no subsector das microfinanzas. A primeira e, ao noso xuízo a máis importante, son os elevados rendementos do capital xa que, como indicamos, os intereses que se manexan nos microcréditos son altos, tanto é así que segundo MicroRate os rendementos sobre activos en Latinoamérica chegaron a taxas do 17, 7%. Tamén influíu unha forte demanda que non podían cubrir as entidades microfinanceiras que ocupaban o mercado; os escasos índices de morosidade e a necesaria diversificación de carteiras con que se atopaba a banca comercial e, dende logo, unha política de imaxe fronte aos seus clientes tradicionais. Tampouco hai que esquecer que os primeiros pasos da banca comercial dentro do mundo das microfinanzas deron lugar a entidades de Segundo Piso, encargadas de distribuír os fondos subvencionados ou foron depositarios e xestores dos mesmos. A xestión operativa das microfinanzas non é a mesma cá banca comercial, polo que 38 as estruturas destas divisións ou departamentos, debe axustarse ás características das primeiras (Wenner, e Campos, 2000). Nembargantes, non suscita tantos problemas a conversión dunha parte dun banco comercial nunha microfinanceira, se se considera que a xestión do día a día dun banco que teña sucursais por exemplo en pobos agrícolas, non varía moito da das microfinanceiras. O problema do contacto directo cos clientes e a súa contorna para realizar avaliacións que lles permitan coñecer as garantías de devolución, non existe para un bancario afeito ao trato cos clientes dunha vila. É máis, nas mesmas vilas nas que se atopan as sucursais dos bancos comerciais e nos mesmos locais, pódense realizar as operacións de microfinanzas, polo que o investimento do banco comercial é mínima. É certo que para que as microfinanzas sexan realmente rendibles hai que minimizar os gastos operativos que son altos, pero coa axuda das novas tecnoloxías, que os bancos comerciais incorporaron xa hai tempo, é perfectamente posible. Para rematar tamén é necesario que o banco, como a microfinanceira, estea asentado, sexa coñecido entre os posibles clientes e que lle teñan a suficiente confianza como para confiarlle os seus aforros, o cal é perfectamente compatible cun banco comercial xa asentado na zona. 6.- RATIOS FINANCEIRAS MÁIS EMPREGADAS NO SECTOR DAS MICROFINANZAS. As ratios financeiras máis empregadas nas microfinanzas estrutúranse en catro agrupacións: Sustentabilidade/Rendibilidad.: Rendimento sobre o capital: Mide a capacidad para aumentar os beneficios da empresa e o aumento do patrimonio por medio dos rendimentos da súa operativa. Mide o uso dos activos segundo o rendimento das operacións. Se se inclúen só os factores operativos e se exclúen os non operativos, é un indicador das posibilidades futuras da empresa microfinanceira. É a relación entre os custos e os rendimentos operativos. Porcentaxe de ingresos operativos despois dos gastos financeiros, operativos e provisións. Rendimento sobre carteira bruta: Mide a capacidad da carteira bruta de xerar ingresos. Gastos de financiación: Trátase de obter o custo combinado do financiamento da carteira de microcréditos. Custo dos Fondos: Trátase do custo combinado do total das fontes de financiación da microfinanceira. Calidade da carteira. Carteira en risco: É a medida da calidade da carteira, neste caso de microcréditos, e consiste na porcentaxe da morosidade. Carteira cancelada: Son os microcréditos declarados impagados. Cobertura de risco: Unha parte, ou toda, a carteira de risco cuberta polas previsións. Implica a capacidade da entidade para se enfrontar aos impagos. Eficiencia/Produtividade. Produtividade do oficial de crédito: Número de clientes promedio que pode cubrir un xestor ao mesmo tempo. Valor medio do microcrédito: Promedio dos microcréditos concedidos. Ratio de Gastos Operativos: É medir a eficacia das microfinanceiras Custo por cliente: É o custo medio dun cliente activo. (AA.VV., 2003). 7.- CONCLUSIÓNS O éxito das microfinanzas, considerando os seus obxectivos básicos e o desenvolvemento do subsector foi espectacular a partir das dúas últimas décadas do século XX e os primeiros anos do século XXI. Os seus obxectivos primeiros foron proporcionar unha esperanza aos sectores máis pobres dos países máis pobres e isto sen dúbida foi acadado. Tamén había que conseguir un aumento do nivel de vida desas clases sociais empobrecidas e marxinais na sociedade, aínda cando por número eran as que reunían o maior volume de persoas. E conseguiron elevar o nivel de vida de importantes grupos de familias cuxo futuro, antes das microfinanzas, era moi problemático ou simplemente non existía. Os diversos servizos que ofrecen as microfinanzas, estruturados ao redor do produto estrela, o microcrédito, contribuíron a crear un sistema microfinanceiro que conseguiu incidir nos Produtos Interiores Brutos de moitos países do terceiro mundo. Pero, sobre todo, crearon unha cultura financeira entre os pobres, dende o primeiro e máis mísero nivel ao da relativa pobreza, que lles permite non só xestionar os seus microcréditos senón aforrar en previsión de futuras necesidades e introduciuna en modernas formas de negocios e tecnoloxías achegadas. En definitiva realizou un traballo considerable na promoción económica, educativa e social dos máis desposuídos. As microfinanzas, xa na segunda década do século XXI, enfróntanse con problemas derivados, en boa parte, deste éxito. O primeiro deles é o financiamento e o segundo o desembarco dos bancos comerciais no subsector. O financiamento foi, en parte, resolto polo aforro dos propios clientes e, tamén, pola entrada de capital atraído polas posibilidades dun negocio rendible. Os bancos comerciais entraron no negocio atraídos, así mesmo, polos seus rendementos. O problema nos dous casos, a entrada de capital nas microfinanceiras e a entrada dos bancos comerciais no negocio, suscitan unha dúbida: cal será a súa posición fronte aos obxectivos tradicionais das microfinanzas? As microfinanzas nacen con vocación de axuda aos máis pobres. Os capitais e os bancos comerciais, que son a máis xenuína expresión daqueles, teñen como obxectivo principal os beneficios. É posible un sincretismo entre estes dous obxectivos? O problema non está tanto nos clientes dos microcréditos que conseguiron saír da pobreza e se integraron nunha clase social máis elevada e económicamente máis forte, senón nos miles de millóns de pobres que aínda seguen na pobreza extrema ou case nela, aos que non lles queda máis esperanza que a axuda e a cooperación para saír da pobreza. Os próximos anos darannos unha resposta que de momento non parece moi alentadora. Tipos de organizacións de microfinanzas. Esta clasificación é de Tabonga e Lucano e mostra que xa en 1998 foron estruturadas as institucións de microfinanzas e desenvolvido practicamente todos os recursos ofrecidos hoxe. Táboa 1ª.- Tipos de microfinancieiras (clasificación de Tabonga e Lucano) Fonte: Lucano e Tabonga, (1998) Pola sua parte, Ledgerwood (1999, p. 109) as clasifica da seguinte maneira: Taboa 2ª.- Tipos de institucións microfinancieiras, Ledgerwood, 1999. Institucións formais: 1) Bancos de aforro e bancos de aforro nas oficinas de correos 2) Bancos comerciais 3) Intermediarios financeiros non bancarios Institucións semiformais: 1) Unións de crédito 2)Cooperativas con múltiples finalidades 3) ONG. 4) (Algúns) Grupos de autoaxuda Institucións informais: 1) Acredores individuais (puramente dedicados a esta actividade) 2) Os comerciantes, propietarios e similares (tales acredores individuais). 3) A maioría dos grupos de autoaxuda 4) Asociacións de aforro e crédito (grupos de traballo, grupos de autoaxuda multiusos) rotativas. 5) As familias e os amigos Táboa 3ª.- Costes medio, morosidad y eficiencia de los microcréditos, según el Banco Grameen.

Pártese do ditame normativo que establece como estándares nós e nosoutros /- as (na P 5 vós e vosoutros /- as), con diferenza de significado, co obxectivo de mostrar a apoiatura da norma. Analízase brevemente o tratamento destas formas na tradición gramatical galega anterior ás Normas, favorable á escolla entre ambas, sen distinción, e mais o seu uso na lingua escrita dos séculos XIX e XX. A análise detense, sobre todo, na descrición do seu estatus na lingua falada nas últimas décadas do século XX, tomando como base os datos de campo, o uso espontáneo en gravacións e as opinións dos falantes; desenvólvese en tres liñas fundamentais: a extensión e distribución territorial de nós e de nosoutros /- as, as posibles diferenzas de significado e o asunto da distinción de xénero. Conclúese sobre a adecuación desta norma aos criterios que guían a elaboración do estándar galego moderno.

As razóns da norma: nós e nosoutros, nosoutras 1. A NORMA No lugar en que as Normas establecen cales son as formas pronominais tónicas de primeira e segunda persoas de plural recóllense nós / nosoutros, -as e vós / vosoutros, -as, en aparencia sinónimas, tanto baixo o rótulo “suxeito” coma baixo o de “formas oblicuas libres” (sen cambios desde a primeira edición: RAG/ILG 1982, renovadas en 2003). Con todo, máis adiante, no aparato explicativo ou xusti fi cativo, que fi gura en corpo menor, aclárase que as formas simples (nós, vós) e as formas compostas (nosoutros, -as e vosoutros, -as) non son estritamente equivalentes: Na primeira e segunda persoas de plural utilízanse como formas non marcadas, polo tanto válidas en todos os contextos, nós e vós. Ao lado delas existen tamén nosoutros, nosoutras e vosoutros, vosoutras, aínda que cun signi fi cado específi co oposto ao das outras, que desde a orixe se mantén aínda en grandes zonas do territorio lingüístico galego. Nosoutros e vosoutros delimitan un grupo, establecido no contexto ou coñecido polo interlocutor, deixando fóra dese plural (“ eu e mais estoutros”, “ ti e mais esoutros”) todos os que non pertenzan a el; nós e vós, en troques, non establecen ningunha delimitación con respecto aos demais (imos repartir o traballo: vosoutros tallades o papel e vosoutros preparades o debuxo ; nosoutras non pensamos coma el). Esta diferenza tradicional nalgunhas zonas de Galicia eliminouse a favor dun dos dous pronomes concorrentes (nós e vós ou nosoutros e vosoutros). Nós e vós son demográ fi ca e xeogra fi camente maioritarias, e por iso deben ser preferidas en caso de renunciar á distinción mencionada (RAG/ILG 2003 : 89 - 90). O noso obxectivo é presentar a información que subxace no ditame, en dúas liñas principais: mostrando o contexto en que se produce, cos antecedentes de nós e nosoutros nas gramáticas anteriores a 1980 e cunha breve achega ao uso na escrita, con atención especial ás primeiras décadas do proceso de constitución do estándar culto contemporáneo; e describindo o seu estatus no diasistema, con datos obtidos de galegofalantes nas últimas décadas do século XX, para considerar tanto a distribución diatópica coma a vixencia na lingua espontánea e na lingua declarada polos falantes. 2. A NTECEDENTES : NÓS E NOSOUTROS NAS DESCRICIÓNS GRAMATICAIS A presentación das dúas formas como unha var i able é dominante na feble tradición gramatical previa á elaboración das Normas, con só dous casos de excepción: no primeiro dos textos considerados, Francisco Mirás, que redacta e publica a súa breve gramática en ambiente compostelán, só consigna nosoutros (1968 : 14 - 15), aínda que nos textos que inclúe no cabo use tamén nós ; no treito fi nal do período considerado, para Carballo só nós representa o “galego común”, de xeito que as formas compostas son desprazadas a unha nota a rodapé (“Existen las 1 Por razóns de brevidade, en adiante e sempre que non se advirta de forma específi ca, nós representa a nós e vós, e nosoutros a nosoutros, nosoutras, vosoutros e vosoutras. Cada unha delas representa, ademais, todas as variantes fónicas. Con todo, hai indicios e testemuños certos de que a vixencia de ambas as formas pode non ser igual na P 4 ca na P 5 (cf., p. ex., Suarna : 143). Asípois, hai amplo consenso e recoñecemento na nosa tradición gramatical para a consideración como formas normativas tanto de nós coma de nosoutros, pero non podemos esquecer que na altura xa Carballo advertira o carácter “común” (isto é, ‘normal’) só de nós. En efecto, comezara un proceso de secundarización de nosoutros na literatura lingüística (“non literaria”, “dialectal”, “arcaica”...), e por primeira vez déitanse sombras de sospeita sobre as formas compostas, por causa da súa similitude formal coas do castelán: 3. A FORTUNA NA LINGUA LITERARIA Nós é a variante máis frecuente na lingua escrita en todos os tempos, pero nosoutros nunca deixa de estar presente ao seu carón, con maior ou menor visibilidade segundo as épocas: «E porque nosoutros que estamos tan lexos, aquelas festiñas xamais as veremos» (1746, Sarmiento). O grá fi co que segue, elaborado a partir dos datos de TILG, mostra esa presenza continuada, pero desigual e azarosa, na escrita moderna: Os datos fornecidos polos textos das primeiras décadas do século XIX son, ao noso xuízo, especialmente signi fi cativos, porque, como é coñecido, comparten de forma xeral a vontade de mostrar un galego verosímil nun galegofalante e están menos mediatizados cós das épocas seguintes polos criterios con que se vai conformando un modelo de galego culto. Feito o baleirado das formas tónicas da P 4 do volume Papés —que contén todos os escritos en galego entre 1797 e 1846 coñecidos en 2008 —, dános unha presenza notable de formas compostas: Advírtense neles algunhas tendencias que se corresponden con comportamentos que comprobaremos tamén en falantes espontáneos de fi nais do século XX. As í, o cadro mostra o predominio absoluto de nós, con case as tres cuartas partes dos rexistros; pero mostra tamén como nosoutros aumenta a súa proporción na función de suxeito. Algúns autores presentan As razóns da norma: nós e nosoutros, nosoutras unha clara especialización funcional entre as dúas variantes, con preferencia da composta como nominativo e da simple como complemento; asías diferencia quen se oculta baixo o nome de Ramón González Senra (Santiago 1812), que ademais nos ofrece unha cantidade de exemplos que deixa pouca marxe para a dúbida: de 13 rexistros, seis son de nosoutros (5 Sux., 1 Atr.) e 7 de nós (6 con prep., 1 tras nexo comparativo). Tomemos como mostra, para facer unha cala personalizada, a lingua de Xoán Manuel Pintos, contemporáneo de Saco Arce e un dos protagonistas máis destacados na con fi guración do galego culto moderno, verdadeiro impulsor do Rexurdimento; como pontevedrés, pertence a unha área en que hoxe as formas compostas están practicamente desaparecidas. Pois ben, para a P 4 ofrece un total de 38 rexistros 3 : deles, 18 corresponden ao suxeito, repartidos ao 50 % entre nós e nosoutros ; como termo de preposición, en cambio, o uso de nosoutros é moi minoritario (4, de 17), e falta no segundo termo da comparación (3, todos de nós). A través da escrita é difícil establecer sen marxe de dúbida que nosoutros e vosoutros tiñan sempre, nestes autores, un signi fi cado diferente. Ora ben, nos máis dos casos, parece que deben interpretarse como contrastivas. Vexamos algúns exemplos: Tamén vos teño a todos vós diante párrocos dignos, e a vosoutros cregos, corporación ilustre de esa vila (Pintos 1853). Non teñades sentimento que Camiño se separe para sempre de nosoutros pois é gallego e esto baste (Pintos 1859). Ca de estorbar, mi Señor!! nosoutros non lle falamos cousas que non se poidan oir (Alameda 2 1836). Eu ben sei que á muller ten alma, entendemento memoria voluntâ é sentidos como nosoutros (Cacheiras 1836). Vemos, por tanto, que nesas primeiras décadas da andadura moderna as formas compostas estaban ben arraigadas na escrita. Sen embargo, no terceiro cuartel do século XX Carballo ten a percepción de que nosoutros e vosoutros non son “comúns” e de que son “de escaso uso literario”, ou sexa, escrito. En efecto, cando se elaboran as Normas sábese da súa vitalidade outrora, pero xa non se ten a percepción dese vizo; os datos de TILG mostran que nas décadas centrais do século foron case abandonadas, cos seus mínimos históricos nas décadas dos conese contexto de esmorecemento, que coincide cun novo pulo da escrita en galego, e non debe ser alleo á recuperación que se produce a partir desas datas. pdf). 4 Usamos como fonte o TILG que se ofrece en aberto (2009). Nesa versión non está concordada a totalidade das formas nós, como ocorre con outras palabras gramaticais moi frecuentes, pero si todos os rexistros de nosoutros. Por tanto, as porcentaxes reais poden ser aínda máis desfavorables para a forma composta. Grá fi co 2. Evolución da escolla na P 4 (nós / nosoutros) durante o século XX. Elaborado a partir de datos do TILG 4 4. O USO NA LINGUA FALADA Como xa foi anunciado en parágrafos precedentes, a norma apóiase sobre todo no coñecemento da gramática dialectal conseguido por volta dos anos setenta do pasado século; mais, como tamén xa se dixo, a distinción de signi fi cado normativa entre nós e nosoutros non se dá en todo o dominio do galego nin ten o mesmo grao de vixencia para os distintos grupos sociais. 4.1. Dúas grandes áreas dialectais As razóns da norma: nós e nosoutros, nosoutras (mapa nº 1). Non podemos pasar por alto que a primeira, o territorio galego en que máis e mellor triunfou nosoutros, é contigua dos territorios hispánicos en que prosperaron variantes equivalentes. Contemplado o conxunto da área e dos seus grupos sociais, as dúas interpretacións son compatibles, pois nós parece ser protagonista de dous procesos que se dan asemade: detéctanse indicios da emerxencia de nós implicada nun proceso de cambio por substitución que se comeza a dar paseniñamente na área, en detrimento da forma característica desta modalidade (novas xeracións, influencia dos medios e do galego escrito, ambiente urbano e presión vilega, valoración como trazo dun modelo máis depurado...); mais, xunto a eles, hai testemuños de nós que inequivocamente se presentan como conservadores (falantes maiores de instalación monolingüe, diferenzas sutís, etc.). 2. A «área nós », moito máis ampla, ocupa o resto do territorio. Todos os falantes se recoñecen na forma nós, que é a usada normalmente por individuos de todas as idades; en enquisa directa, case nunca se obtén nosoutros, sexa porque xa non forma parte do sistema do informante, sexa porque é tan pouco visible que non lle acorda, sexa porque a oculta á mantenta 9. Con todo, aínda se poden levantar testemuños de nosoutros en uso espontáneo, mais sempre procedentes de falantes maiores ou xa desaparecidos, de alto valor diacrónico e probatorios da vixencia que a forma composta tivo ata época recente. Non hai factores de prestixio ligados a nosoutros, polo que en ningún lugar se detecta a súa penetración moderna e innovadora na «área nós », a pesar de que entre certos grupos de falantes podería bene fi ciarse do seu parecido co español; este é un dos varios procesos de cambio, polos que unha forma diferencial occidental se estaba difundindo de xeito espontáneo, con anterioridade á elaboración da norma. Pódese a fi rmar sen reservas que os falantes novos e os de mediana idade non usan nunca nosoutros, e a maior parte só sabe da súa existencia a través 8 Nós [' O ] no centro e occidente e nós ['o] no oriente. A presenza da variante con vogal pechada, moi conservadora, en congruencia con toda a banda do galego oriental (ALGa : II 146, 147) e co asturiano occidental reforza o carácter autóctono da variante secundaria. Tamén nos dialectos asturianos nós é minoritaria fronte á forma composta, a usual en todo o dominio, e recúa ante o avance desta. A variante máis conservadora recóllese sobre todo en áreas laterais: na banda oriental e, sobre todo, na do asturiano occidental (nós, nosoutros, nosoutras), limítrofe co galego asturiano (información de Ramón d’Andrés, director do proxecto ETLEN, que agradezo). 9 Outros autores con fi rman a nosa experiencia. “Os puntos en que se recolleu a forma nosoutros foron 006 [=Nemenzo] e 007 a e 007 b [=Marantes]. [...] As informantes de Conxo negaron reiteradamente que empregasen nosoutros ; sen embargo, nosoutros e vosoutros aparecían de modo espontáneo na súa fala e ó preguntárselles pola conxugación verbal. Tamén rexistramos nosoutros nunha muller de San Lourenzo” (Compostela : 173). “ Nossoutros sentio en (EST SV); vossoutros em (SV). Estas duas variantes ouvias apenas circunstancialmente. Mais tarde ao intentar veri fi car em cada aldeia a sua existencia apareceram só nós e vós ” (Trasmiras & Cualedro : 41 - 42). As razóns da norma: nós e nosoutros, nosoutras do ensino 10 ; o cambio lingüístico cara á súa desaparición semella imparable, salvo que o éxito na implantación do estándar mude esa tendencia. Hai espazos en que estas formas xa non se rexistran en absoluto. Isto ocorre de maneira máis notable conforme avanzamos cara ao cadrante suroriental (mapa nº 1), ao punto de que na provincia de Ourense son practicamente descoñecidas 11. Para valorarmos ata que punto desapareceu nosoutros do sistema no centro e sur da Galicia oriental, poden ser ilustrativos algúns dos comentarios de informantes do sur de Lugo; únense aos moitos que declaran que non as coñecen e que nunca as oíron en galego: Os vellos de antes dicían connosco. Tamén haberá quen diga con nosoutros, pero en galego é con nòs (Palas de ReiLU). Nòs, aquísempre se dixo as í. O que ti dis é case castelán (TaboadaLU). Nosoutros, si..., noutros sitios. Hai moitas maneiras de falar... (PantónLU). Con nosoutros dino os que se botan de distinguidos e de máis cultos. Nós dicimos con nòs (PantónLU). Xunto co proceso espontáneo que cohesiona a «área nós » arredor dun paradigma cunha soa forma, eliminando nosoutros, prodúcese outro polo que nós parece ampliar o seu dominio, acantoando a outra variante e desprazando a isoglosa da «área nosoutros » en dirección nordés. 4.2. A cuestión da diferenza de signi fi cado Da exposición anterior conclúese que nós é forma secundaria na «área nosoutros » e que nosoutros é forma secundaria na «área nós »; esta constatación avala e dálle todo o sentido á presenza das dúas variantes no paradigma do galego estándar. Ora ben, resta por considerar a cuestión da diferenza de signi fi cado, sobre a que non hai coincidencia, porque nos lugares en que as dúas formas coexisten pódense dar tres situacións diferentes: (1) teren signi fi cado plural diferente, no sentido recollido nas Normas ; (2) ocuparen posicións diferentes no sistema, por se especializaren en funcións sintácticas distintas; (3) equivaleren en signi fi cado e función, polo que a distinta frecuencia de uso obedece a outros factores (o de estaren involucradas nun proceso de substitución, corpo fonético, capacidade de explicitar o xénero...). 1. A diferenza de signi fi cado proposta nas Normas rexístrase sobre todo na «área nós », e de forma máis constante na Galicia occidental (a maior parte da provincia da Coruña e o oeste e sur da de Pontevedra) 12. A distinción nós:nosoutros aparece con bastante frecuencia de forma espontánea nas gravacións, sobre todo en persoas maiores; non é raro que esas mesmas persoas a fi rmen usar só e sempre nós e descuali fi quen despectivamente nosoutros como “fala de 10 As referencias ao carácter esporádico dos testemuños e á avanzada idade dos produtores son recorrentes nas descricións: “De todas maneras, de nosoutros y vosoutros los ejemplos que se recogen pertenecen a hablantes de máis de 40 nós entendémonos, ó demáis, aquífalar non se sabe.» (Abraído, Tar.)”. Fernández (1981 : 115 - 116) rexistrou esta diferenza de signi fi cado no galego falado nos Ancares leoneses; posiblemente sexa tamén este trazo o que Muñiz chamou “valor enfático” na súa descrición do galego de Allande (Valledor : 273). vellos” 13. Algúns, como a informante de MerínVedra-CO (n. 1919) recoñece a forma nosoutros porque a usaba súa nai (probablemente con signi fi cado distinto ao de nós, coma aínda hoxe na veciña San Mamede de RibadullaVedra); é dicir, os datos apuntan a que estas formas eran normais en todo o occidente no século XIX, como testemuñan as gramáticas e a literatura, e se fi xeron desusadas só no prazo de dúas ou tres xeracións. Na maior parte dos lugares da Galicia occidental en que conviven as dúas formas, os falantes —incluso moitos dos que xa só usan a forma simple— teñen aínda competencia pasiva e son plenamente conscientes da falta de equivalencia, se ben ás veces amosan di fi cultades para explicar en qué consiste. Se nos guiaramos pola interpretación de bastantes informantes, teriamos que concluír que nosoutros se especializou como ‘os da nosa casa, a miña familia’ ou ‘os do noso lugar’. Como dixemos, os puntos en que rexistramos nós:nosoutros concéntranse sobre todo no suroeste de Pontevedra e no centro e occidente da Coruña, mais hai pegadas que nos indican que a área de expansión foi moito máis grande e compacta ata época recente; escollemos intencionadamente como mostra algunhas explicacións de informantes lucenses: nós úsase se acaso para un grupo grande e nosoutros para un pequeno, porque somos tres ou catro nada máis que facemos unha cousa (AltaLugo-LU). nosoutros é máis raro ca nós, refírese a unha serie de individuos que facemos algo (VilarelloLáncara-LU). nosoutros son os da casa, coñecidos e moitos xuntos (O CoutoSamos-LU). Tomando en consideración as explicacións dos falantes e o seu uso espontáneo, pódese concluír que nosoutros, -as son formas de plural marcadas, usadas de forma contrastiva para se referir a un grupo delimitado por un risco, expreso ou coñecido, que comparten os individuos que o integran: non é que falemos nosoutros portugués [...] sinón qu’eles [...]. Hai muitas palabras qu’eu, que nosoutros pronunciamos que son idénticas cás deles (CamposancosA GuardaPO). Vosoutros sólo érades dous irmáns, pero nosoutros éramos catro e tíñamolo máis difícil (AbanqueiroBoiroCO).Eíbamos ó chinchorro, ó aparello lle chamábamos daquela, e andábamos pois, pasando as calamidades de Ghesucristo, nosoutros daquela aqu í... o único que podíamos comer era cando había un cacho de pan de millo, e unha caldeirada de patacas, porque... (RianxoRianxo-CO). –¿Aquía que andades? –dice o contramaestre–. ¿A que andan ustedes? / –Ah, pois nosoutros andamos á vieira (DarboCangas-PO). Sempre uns están mellor e outros están peores. E nosoutros vamos tirando... (ForcadelaTomiño-PO). Porqu’ese ten a pesqueira pa coller lampreas; entón noñe interesa que nosoutros pesquemos cun ela (Caldelas de TuiTui-PO). Na maior parte dos casos, o trazo de fi nidor é consabido, pero pode explicitarse por medio dun sintagma en aposición: Asíque nosoutros os pescadores, se queremos temos... que ir a roubar, porque... (Caldelas de TuiTui-PO). Está presente, por tanto, a identi fi cación confrontativa engadida polas formas de alteridade que interveñen na composición: a delimitación realízase adoito en sentido positivo (‘nós, estes/estas [que...]’); con menor frecuencia, o grupo está delimitado negativamente, por non compartir as características dominantes ou establecidas (‘nós os outros/as outras’, ‘nós, os/as demais’). É un “plural exclusivo” na medida en que chama a atención sobre a existencia dun 13 Por exemplo, o máis vello e rural dos informantes de CarballoCarballo-CO (n. 1936) recoñece as dúas formas e o seu signi fi cado, pero di que non usa nosoutros porque “ese é falar de vellos”; unha das informantes de MelideCO (n. 1943) despacha a distinción “nós / nosoutros” como cousa de “xente moi maior” e non quere nin esforzarse en explicala. As razóns da norma: nós e nosoutros, nosoutras límite, e en consecuencia exclúe todos os demais individuos que están fóra del; mais, a diferenza do que ocorre noutras linguas, non se manifesta en relación coa inclusión ou exclusión do receptor, xa que nosoutros pode incluír ou non a ‘ti’ (vai de seu que vosoutros nunca pode incluír ‘eu’). Isto non signi fi ca que, en contrapartida, nós e vós teñan carácter ‘inclusivo’ fronte a nosoutros e vosoutros ; as formas simples son formas de plural non marcadas, e por iso extensivas, de aíque sexan “válidas en todos contextos” e deban “ser preferidas en caso de renunciar á distinción mencionada”, como se advirte e recomenda nas Normas (RAG/ILG 2. Tamén se observa unha tendencia a distribuír as dúas formas entre os contextos sintácticos en que poden aparecer as formas tónicas, preferentemente especializando nosoutros como nominativo e instalando nós como termo de frase preposicional e / ou segundo termo da comparación. Dáse, sobre todo, na Galicia nororiental, e por tanto na chamada «área nosoutros »; de feito, este trazo aparece recollido no texto das Normas particulares do galego asturiano, aínda que no cadro non se establece unha diferenza normativa entre nosoutros e nós 14 : As formas características de todo el galego de Asturias (vivas tamén en muitas comarcas de Galicia) son nosoutros e vosoutros ; nós e vós úsanse normalmente como formas tónicas precedidas de preposición (MDGA: 35). Non temos datos para conxecturar acerca da antigüidade desta especialización funcional, pero si para constatar que o reaxuste está en proceso e que non hai aínda un ou máis sistemas novos plenamente asumidos comunitariamente; nalgúns casos mesmo dubidamos de se se trata realmente de trazos colectivos —de comunidades máis ou menos grandes— ou de opcións individuais. Aínda as í, a pesar da disparidade de comportamentos entre uns e outros informantes, pódense tracexar algunhas liñas tendenciais: (a) nosoutros tende a asociarse máis co nominativo, e aíresiste mellor, como forma única ou non, fronte ao pulo de nós ; b) a instalación de nós no segundo termo da comparación e tras preposición non segue ritmos coincidentes, polo que se introduce unha diferenza formal pouco común en galego (cf. para min, ca min); c) o uso de nós como forma única ou preferente está máis difundido tras prep. con (en lugar da forma connosco, descoñecida neste territorio) ca tras outras preposicións. Vexamos algunhas mostras desa disparidade, tiradas de respostas obtidas en enquisa directa: Nosoutros non o sabemos. Iso habemos ter que facelo nosoutros. Ela é máis nova ca nosoutros / Agardade por nosoutros (nôs), Pois non quixo ir con nosoutros (nôs) (O CorgoLU). Nosoutros non o sabemos. Iso habemos ter que facelo nosoutros. Ela é máis nova ca nosoutros. Agardade por nosoutros / Pois non quixo ir con nós (Outeiro de ReiLU). Nosoutros non o sabemos. Iso habemos ter que facelo nosoutros. Ela é máis nova ca nosoutros / Agardade por nôs. Pois non quixo ir con nôs (PastorizaLU). Nosoutros (nôs) non o sabemos. Iso habemos ter que facelo nosoutros (nôs). Agardade por nosoutros (nôs) / Pois non quixo ir con nosoutros  nôs / Ela é máis nova ca nôs (BarallaLU). Nosoutros~nós non o sabemos / Iso habemos ter que facelo nós. Agardade por nós. Ela é máis nova ca nós. Pois non quixo ir con nós (Os VilaresGuitiriz-LU). Os nosos datos, avalados pola enquisa directa, mostran que a especialización funcional ocorre con maior frecuencia no mindoniense oriental (dentro da «área nosoutros ») e na zona luguesa de contacto entre as dúas áreas; en parte contribúe ao mantemento de ambas as variantes, como solución de resistencia fronte á ampliación da «área nós » en dirección nordés. Na banda de transición entre as áreas, o ascenso de nós na «área nosoutros » prodúcese seguindo pautas de comportamento semellantes, isto é, avanza preferentemente como forma oblicua. Aumenta a presenza de nós no nominativo e amplíase o seu abano de contextos conforme avanzamos cara ao sur, transitando da «área nosoutros » á «área nós ». a) En falantes que usan de forma habitual nosoutros, a forma composta parece funcionar como forma «plena»; a variante con menor corpo fonético segue a unha ou máis mencións de nosoutros co mesmo referente: Daquela eran catro os que comían os bistés e nosoutros criábamolos puchiños, e hai que deixarlle o leite, pagarían un pouquiño máis, e eles comerían os bistés e nosoutros pasábamos sen leite e mais sennos bistés, e nós mantíñamolos puchos (NarónCO). E eu ós meus fi llos cando lles decía eso, pos ríanse... ríanse de nosoutros..., claro, facíalles gracia, ó cativo lomenos faille unha gracia terrible..., rise de nós (GuitirizLU). b) Nosoutros, e sobre todo nosoutras, responde á conveniencia de expresar o xénero, como explican estas informantes (cf. Saco 1868): nosoutras cando se quere dicir que é un grupo só de mulleres; se non, nós (Pedra fi taLU). Agardade por nós. Se son todas mulleres pode ser nosoutras (ChandrexaOU). c) A escolla entre nós e nosoutros responde a factores sociolingüísticos, nos máis dos casos como testemuño dun proceso de cambio xeracional, por substitución. Algúns autores de monografías dialectais sinalan este aspecto: [en catro das parroquias estudadas] alternan as dúas posibilidades, pero cunha distribución xeracional: a xente máis vella utiliza nosoutros e vosoutros algunha vez, pero a xente máis nova xa opta claramente polas formas nós e vós, non empregando nunca as outras (Guitiriz : 77). Esta tendencia substitutoria obsérvase con moita frecuencia nas gravacións, sempre no sentido de ampliación da visibilidade de nós. Podemos exempli fi calo con tres testemuños diferentes, que nos orientan nesa única dirección: (1 º) de todos os informantes entrevistados nas distintas parroquias de Palas de ReiLU, os cinco que empregan nosoutros naceron antes de 1940 (tres deles parece que só teñen esa forma), mentres que outros coetáneos e todos os máis novos usan sempre nós ; (2 º) no texto de PantiñobreArzúa-CO interveñen tres mulleres de tres xeracións da mesma familia, a avoa usa adoito nosoutros e nunha ocasión nós, a nai sempre nosoutros e a fi lla sempre nós (a pesar de haber varios contextos en que ten claramente valor exclusivo); (3 º) a nai usa constantemente nosoutros, interveñen os fi llos na conversa usando nós e acto seguido ela usa nós, antes de volver ao seu habitual nosoutros (FriolLU). Hai factores de prestixio, que de cando en cando asoman nas gravacións ou nas enquisas. As í, por exemplo, en CariñoCO asegúrannos que as formas compostas son únicas nos falantes vellos e que tamén dominan nos máis novos en círculos familiares (na casa, cos amigos...), pero que estes «melloran» o seu galego empregando nós noutras situacións comunicativas (p. ex., con alleos). Outros apoian o seu uso de nós manifestando desapego cara ás formas compostas, con comentarios do tipo “é que vosoutros é máis fi no” (PiñorOU) e “só as usa a xente que quere destacar de máis distinguida ou culta” (PantónLU), ou dicindo que son propias de “xente de máis da montaña, máis aisladas” (MuíñosOU). 4.3. A distinción de xénero As formas compostas teñen marcas formais de xénero (nosoutros / nosoutras), trazo que pode verse como un bene fi cio fronte ao sincretismo de nós. Asío recoñeceron Saco e outros (vid. supra), que orientan o uso cara a nosoutras e nosoutros cando se queira facer explícito ese risco. Na fala espontánea é frecuente que esa oposición de xénero se suspenda a favor da forma masculina, como termo non marcado da oposición, polo que non é raro topar con informantes (tamén mulleres) que mostren estrañeza ante a variante nosoutras. Algúns estudos locais recollen este trazo gramatical; o comportamento está tan asumido que se chega a identi fi car cunha característica do galego fronte ao español: Este uso sincrético existe como posibilidade en toda a «área nosoutros », a que dá maior número de ocasións para comprobar a suspensión da marca de xénero; non podemos asegurar a mesma constancia dentro da «área nós », pois carecemos de mostras espontáneas abondas en que comprobalo. Os e as informantes que en enquisa directa din que a forma é descoñecida ou desusada concéntranse especialmente na metade occidental da área mindoniense e no bordo suroccidental da «área nosoutros ». Na selección de exemplos espontáneos que segue, móstrase que o uso de nosoutros non é incompatible coa presenza de formas cohesivas que porten marcas de xénero feminino: Era cando nos xuntábamos os mozos e as mozas eíbamos asíás festas de cerca, e eles levaban o viño, nosoutros levábamos as roscas, as rosquillas e esas cousas (FriolLU). –Ai condenadas, que... que... pillas sodes, que traidoras, que vosoutros non empezastes, pero empezastes por nosoutros (BegonteLU) [ nosoutros é o grupo dos homes]. E estaba arrimado desta maneira a..., o..., ó abedugo, e arrimado quedou, e nosoutros marchamos co carro, e... asífomos, non nos dixo nada. Nesoutros fomos entranquilas e en gracia de Dios (VilalbaLU).e non éramos nosoutros solas, que era todo o mundo (NarónCO). E nosoutros todas estábamos al í, e vimos a sombra dun home, ai, botamos a correr pensando que era a guardia civil [...], nosoutros botamos a correr que non había por onde collernos [...] e entonces, nosoutros, noo conocemos e el senteuno que estábamos xogando ó corro e alícantando e ríndonos todas... pícaras e, veu por al í, pero nosoutros nada, como noo conocíamos botamos a correr (ViveiroLU). Naturalmente, coa mesma espontaneidade, pero menor frecuencia, pode recollerse a variante con marcas de xénero feminino: e [as meigas] tiñan un animal desos que lle chaman o sapo, preso cun cordón por unha perna [...] e decían «salta saparranchón, pra eles si e pra..., e pra nosoutras non» (Castro de ReiLU). Vosoutras as mulleres cansaisvos axiña (BecerreáLU). Naide nel pueblo la viu más que nusoutras ; ¡que cousa más rara! (VillallónAS). Por iso resulta sorprendente que non só Saco —que podería responder a un trazo observable nunha contorna reducida—, senón os seus seguidores tomasen este trazo como o fundamental para motivar a escolla entre nós e nosoutros, toda vez que o uso xeneralizado leva a unha forma igualmente sincrética, nosoutros. Contra esa tendencia van as Normas, ao recolleren sen excepción a moción xenérica: nosoutros / nosoutras, vosoutros / vosoutras (RAG/ ILG 2003 : 89). 5. C ONCLUSIÓN A escolla nós / nosoutros, -as e vós / vosoutras / -as segue “as boas tradicións da lingua antiga” e dálle prioridade a un trazo que está vivo en falantes monolingües conservadores e que viña sendo habitual para o conxunto da comunidade ata época bastante recente; un trazo, ademais, ben avalado no uso polos nosos escritores ata o primeiro cuartel do século XX. O ditame normativo debe contribuír a afastar os prexuízos e o desprestixio que con frecuencia acompañan as formas máis tradicionais, e de feito non debeu ser alleo á recuperación na escrita que se advirte nas últimas décadas. É ademais unha escolla harmónica coas outras linguas romances que non eliminaron un dos membros da parella (coma, con distintos graos de vitalidade, portugués, francés e italiano). As razóns da norma: nós e nosoutros, nosoutras R EFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS nuel Mirás. Papés = Mariño Paz, Ramón / X. R. Barreiro Fernández / Rosa Aneiros Díaz (eds.) (2008): Papés d’emprenta condenada. A escrita galega entre 1797 e 1846 (I). Santiago de Compostela: CCG (http://consellodacultura.org/mediateca/files/ 2008 / 09 /papes_demprenta.pdf). RAG/ILG = Real Academia Galega / Instituto da Lingua Galega (2003 [ 1982 ]): Normas ortográfi cas e morfolóxicas do idioma galego. Vigo: RAG/ILG. fronteiriços de Trásos-Montes. Separata da Schneider, HansKarl (1938): “Studien zum Galizischen des Limiabeckens (Orense - Spanien)”, VKR Suarna = Santamarina Fernández, Antón (1973): El habla de Suarna. Tese de doutoramento. Univ. de Santiago. Terra Chá = Regueira Fernández, Xosé Luís (1989): A fala do norte da Terra Cha. Estudio descritivo. Tese de doutoramento. Universidade de Santiago de Compostela. TILG = Santamarina [Fernández], Antón (dir.): Tesouro informatizado da lingua galega. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega (http://www.ti.usc.es/tilg/). TMILG = Varela Barreiro, Xavier (dir.): Tesouro medieval informatizado da lingua galega. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega (http://www.ti.usc.es/ tmilg/). Valladares Núñez, Marcial (1970 [ 1892 ]): Elementos de gramática gallega. Vigo: GaValledor = Muñiz, Celso (1976): El habla de 1 Valledor. Estudio descriptivo del gallego asturiano de Allande (AsturiasEspaña). Amsterdam: Akademische Pers. Veiga = Fernández Vior, José Antonio (1997): El habla de Vegadeo (A Veiga y su concejo). Uviéu: Academia de la Llingua Asturiana.

Analizamos a continuación o nacemento do Instituto de Ciencias da Educación (ICE) da Universidade de Santiago de Compostela no ano 1969 recollendo a experiencia previa da Escola de Formación do Profesorado de Grao Medio, creada en 1964. Os ICE son un dos puntos dos que parte a Lei Xeral de Educación de 1970 para situar o panorama educativo español á altura dos países europeos. A formación do profesorado estaba, en todos os niveis, retrasada e necesitábanse medidas urxentes; no caso dos profesionais do maxisterio, a súa formación práctica contemplábase na propia carreira, como segue a ocorrer hoxe; non era así no caso dos profesores de ensino secundario, aos que se lles esixían coñecementos teóricos, pero non se lles daban as ferramentas para comunicalos nunha aula. Para solucionar a eiva ideouse o Curso de Aptitude Pedagóxica (CAP), que moi pronto acabou converténdose nunha pesada esixencia para os alumnos, o cal motivou sucesivos intentos de cambio ata a súa substitución polos másteres de formación de profesorado actuais. Polo CAP que ofrecía o ICE da Universidade de Santiago pasaron un elevadísimo número de alumnos e alumnas nun período de case corenta anos, entre 1970 e 2009; moitos deles son hoxe profesores de educación secundaria en institutos e noutros centros educativos. De aí que sexa relevante estudar a evolución do centro responsable da súa formación pedagóxica.

A FORMACIÓN INICIAL DO PROFESORADO DE EDUCACIÓN SECUNDARIA NO INSTITUTO DE CIENCIAS DA EDUCACIÓN (ICE) DA UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA: ANTECEDENTES E EVOLUCIÓN THE INITIAL TRAINING OF THE SECONDARY SCHOOL TEACHERS No se puede aprender a educar de otro modo que educando. Manuel B. Cossío (1966) : Instituto de Ciencias da Educación (ICE), Curso de Aptitude Pedagóxica (CAP), formación do profesorado, educación secundaria, Universidade de Santiago de Compostela. 1. O INICIO DOS ICE. INCORPORACIÓN DA EXPERIENCIA ANTERIOR A década de 1960 caracterizouse pola introdución do modelo tecnocrático na educación. Durante o goberno de Lora Tamayo no Ministerio de Educación Nacional (MEN), en 1966 o Ministerio cambia de nome, pasando a chamarse Ministerio de Educación e Ciencia (MEC). A Administración educativa anterior baseárase, fundamentalmente, nun criterio sectorial, é dicir, en compartimentos estancos, nos que, segundo Julio Seage e Pedro de Blas, «cada nivel de enseñanza tiene unos fines y objetivos diferentes y se dirige a un tipo de público distinto» (Seage e Blas, 1975). Cando en 1968 accede José Luis Villar Palasí ao novo Ministerio, un dos problemas co que debe enfrontarse é precisamente o da inadecuación da Administración educativa a unha concepción unitaria da educación (Puelles Benítez, 1980). Unha das primeiras medidas tomadas polo Ministerio foi a creación de novas universidades en Madrid, Barcelona e Bilbao; outra, a creación dos Institutos de Ciencias da Educación, radicados nas universidades e coordinados por un órgano, o Centro Nacional de Investigacións para o Desenvolvemento da Educación (CENIDE 1, máis tarde transformado en Instituto Nacional de Ciencias da Educación, INCIE 2). Segundo Manuel de Puelles, tratábase de acercar a Universidade aos demais niveis educativos, de que «en los institutos [nos ICE] se prepararan todos los profesores, públicos o privados, para la docencia y de que se adscribieran unos órganos específicos dedicados a la investigación de las ciencias de la educación» (Puelles Benítez, 1980, p. 430, nota 5), aínda que o intento «quedara, en su realización, muy lejos de los ambiciosos objetivos reseñados». Lémbranos o autor que ese intento de acercar a Universidade aos demais niveis do sistema xa se intentara anteriormente na Segunda República 3. Pero a decisión de realizar unha reforma global do sistema educativo estaba en marcha, aínda que os valores que sustentaban o réxime eran os mesmos, o concepto cristián da vida e os principios do Movemento Nacional. En outubro de 1969 tiña lugar en Buitrago unha semana de traballo do equipo ministerial de Villar Palasí, na que se formulou unha estratexia que se concretaría despois no famoso Libro Blanco. Loxicamente, toda a experiencia acumulada da anterior Escola de Formación do Profesorado de Grao Medio (196469) serviu de base para esta nova iniciativa. Os Institutos de Ciencias da Educación (ICE) foron creados ao abeiro do Decreto 1678/1969, de 24 de xullo (BOE de 15 de agosto). O citado Decreto establece como funcións específicas dos ICE a formación pedagóxica dos universitarios, a investigación activa no dominio das ciencias da educación e o servizo de asesoramento técnico nos problemas educativos. Un ano despois, a Lei Xeral de Educación de 1970 (LXE) asumiu por completo e reforzou as funcións dos ICE como centros universitarios de investigación e especialización. A Orde Ministerial de 14 de xullo de 1971 (BOE de 24 de xullo) aclarou e clasificou as actividades docentes dos ICE, centrándoas en cursos de obtención dos certificados de aptitude pedagóxica (CAP) para o exercicio da docencia, cursos de perfeccionamento do profesorado en exercicio e actividades complementarias como a difusión e información da Reforma Educativa, innovacións metodolóxicas e educativas, entre outras. Sinálase na LXE que as actividades dos ICE serán coordinadas a través do Centro Nacional de Investigacións para o Desenvolvemento da Educación (CENIDE). Suprimido este en 1974, continuou co labor o citado Instituto Nacional de Ciencias da Educación (INCIE). 2. O NACEMENTO DO ICE: ESTRUTURA INTERNA E EXTERNA 2.1. Estrutura organizativa e funcións Os primeiros ICE comezaron a funcionar nalgunhas universidades españolas no curso 196970. Durante este curso iniciou as súas actividades o ICE da Universidade de Santiago de Compostela, aínda que o CAP se poría en marcha algo despois. Atrás quedaba a formación do profesorado de ensinanza media, que comezara en Santiago de Compostela no curso 196465, na Escola de Formación do Profesorado de Grao Medio, adscrita á antiga Facultade de Ciencias, baixo a dirección do profesor Massaguer (Castro Sacido, 1984). O primeiro director do ICE foi o catedrático de Química Inorgánica José Ramón Masaguer Fernández (196972) 4. Como director adxunto nesta primeira etapa (19691972) figuraba Agustín Fernández Albor, profesor de Dereito Penal da Universidade de Santiago de Compostela 5, ao que sucedería Demetrio Díaz Sánchez 6 como adxunto no período 197376. Posteriormente foron directores o catedrático de Química Física Julio Casado Linarejos (197380), o catedrático de Lingüística Española Guillermo Rojo Sánchez 7 (198082), o catedrático de Orientación Educativa Luis Sobrado Fernández (198286) 8, o catedrático de Química Inorgánica Manuel Rafael Bermejo Patiño (198690, con José Antonio Caride Gómez na subdirección), o catedrático de Teoría e Historia da Educación Antón Costa Rico (1 de outubro de 1991 ata o 31 de xullo de 1994), o catedrático de Didáctica e Organización Escolar Miguel Ángel Zabalza Beraza (199498), o catedrático de Teoría e Historia da Educación Miguel Ángel Santos Rego (19982006), o catedrático de Métodos de Investigación e Diagnóstico en Educación José Cajide Val (200612) e a profesora titular de Métodos de Investigación Ana Mª Porto Castro (2012 ata a actualidade). Como se pode observar, nos primeiros anos a gran maioría dos directores procedían do campo das Ciencias, especialmente da Química, seguindo o modelo do primeiro director, José Ramón Masaguer 9. A partir dos anos oitenta en postos de responsabilidade e de 1990 na dirección, os directores e directoras proceden da Facultade de Ciencias da Educación, como o persoal colaborador e investigador do propio ICE 10. O ICE da Universidade de Santiago de Compostela comezou coas divisións de Formación do Profesorado e Investigación Educativa, das que foron xefes nos seus comezos Mª del Carmen Enríquez Salido, Manuel Luis Casalderrey García (que tamén foi director adxunto), Juana Castro Sacido e Miguel Ángel Ríos Fernández 11 ; a división de Tecnoloxía Educativa, con José Mª Díaz de Rábago 12, convertida no Servizo de Medios Audiovisuais (SERVIMAV) en 1984, como servizo autónomo na Universidade. En 1973 creouse a división de Orientación Escolar e Profesional, co profesor Luis Sobrado na xefatura. Estas divisións foron evolucionando ao longo do tempo 13. O ICE contou nos seus inicios con persoal administrativo e con persoal técnico, con Ángel Fagilde Trabada que continuaría no SERVIMAV; con José Ramón Lorenzo Creo, na Sección de Biblioteca e Documentación desde 1979 a 1986; con Pilar Redondo Santos, Directora da Sección de Biblioteca e Documentación de 1975 a 1978, e David de Prado Díaz, Director do Laboratorio de Investigación e Desenvolvemento Educativo (LIDE). Este persoal administrativo e técnico foi igualmente cambiando co paso do tempo. Así, no período 19982002, o ICE contaba coa seguinte estrutura organizativa (Instituto de Ciencias da Educación, 2002, pp. 1921): a) Dirección e subdirección b) Divisións c) Coordinación do CAP d) Xestión de Asuntos Xerais e) Biblioteca f) Equipo Informático g) Negociado h) Outro Persoal de Investigación Esta estrutura estaba composta polas seguintes persoas: a) Dirección e subdirección Director: Miguel A. Santos Rego Subdirector: Agustín Godás Otero 12 José Mª Díaz de Rábago naceu en Santiago, onde estudou Ciencias Químicas. Ingresou na Compañía de Jesús e amosou dende novo interese polos medios audiovisuais, o que o levou a especializarse na Universidade de Stanford (Estados Unidos) nos anos 60. Entre 1970 e 1982 foi Director da División de Tecnoloxía Educativa do ICE e dende 1982 a 1993 desempeñou a dirección do Servizo de Medios Audiovisuais da Universidade de Santiago; compaxinou estas actividades ca dirección do Colexio Maior San Agustín. Impulsou o proxecto Telegal entre a Universidade de Santiago e a UNESCO para introducir a informática no ensino de Galicia. Curmán da condesa de Fenosa, Carmela Arias y Díaz de Rábago, morreu no 2006 en Salamanca aos oitenta e oito anos, tras unha longa enfermidade. 13 No Documento de Bases elaborado polo novo equipo do ICE no curso 198687 (Memoria 19871991), entendíase que o Instituto debía estruturarse de acordo coas tres grandes áreas relacionadas coa Investigación, coa Docencia e coa Información e Documentación Educativa, cada unha delas con dúas divisións (6 en total), respectivamente: Investigación Educativa e Estudos sobre Blingüismo; Profesorado de nivel universitario e Profesorado de niveis non universitarios ; Información e Asesoramento e Documentación e Publicacións. Esta profusión de divisións entendemos que non era moi operativa, tendo en conta o escaso persoal co que contaba o ICE. Por iso as Memorias dos períodos posteriores amosan unha estrutura máis reducida. Así, por exemplo, no período no período 19911994 constan as divisións de Investigación Educativa, de Formación do Profesorado e de Asesoramento Didáctico, de Documentación Educativa e Publicacións, coas respectivas seccións. No período 19982002 contaba coas divisións de Programas de Intercambio e Relacións Institucionais, Investigación Educativa e Programas de Formación, Documentación e Tecnoloxía Educativa. No período 20022006, Investigación Educativa e Programas de Formación, Innovación Educativa, Documentación e Tecnoloxía Educativa. b) Divisións: * De Programas de Intercambio e Relacións Institucionais Xefe de División: Xosé Manuel Vez Jeremías Mª del Mar Lorenzo Moledo (Setembro 2000Setembro 2001) * De Investigación Educativa e Programas de Formación Xefe de División: Ana Mª Porto Castro (1998Abril 2001) Felicidad Barreiro Fernández (Maio 2001Setembro 2001) Mª del Mar Lorenzo Moledo (desde Outubro 2001) * De Documentación e Tecnoloxía Educativa Xefe de División: Eulogio Pernas Morado c) Coordinación do CAP: - Coordinadora Xeral: Mª del Carmen Morán de Castro - Coordinación de Didácticas Específicas Xosé A. Armas Castro Bieito Silva Valdivia Xosé Mendoza Rodríguez Mª del Carmen Morán de Castro d) Xestión de Asuntos Xerais Beatriz Gómez Corredoira (19992000) Mª Victoria del Río Garma (2001) Mª Carmen Mirás Nouche (20012002) e) Biblioteca Cristina Cabada Giadás f) Equipo Informático José Castro Torres (19992001) Marcos Franqueira González (20012002) g) Negociado Elvira Rodríguez Piñeiro Clara Budiño Vázquez h) Outro Persoal de Investigación Mª Begoña Gómez Vázquez Carmela Cambeiro Lourido Susana Martínez Sieira Entre as funcións iniciais do ICE, destaca a formación continuada do Profesorado, a Investigación e o Asesoramento; tamén como centro de recursos tecnolóxicos (Telegal), coa colaboración da Fundación Barrié de la Maza 14. Na investigación destacan os proxectos iniciais encargados polo MEC e o Banco Mundial, entre outros. Aínda mantendo as funcións orixinarias, o ICE da Universidade de Santiago de Compostela ten pasado por diversas fases de reaxuste interno, tanto na súa estrutura como nas súas funcións. Ademais das importantes publicacións, no seu seo lévanse constituído equipos de investigación, encargados do estudo técnico para os Informes do Consello Escolar de Galicia; estratexias no marco da colaboración para a innovación entre a Universidade e centros ou instancias non universitarias; cursos, congresos, seminarios e xornadas; o Taller Permanente de Educación Ambiental; o impulso dos premios á Innovación Educativa; os convenios de colaboración e intercambio; o servizo de Biblioteca 15. Máis especificamente, a Formación Inicial dos futuros profesores de Educación Secundaria (CAP), que trataremos máis adiante. 2.2. Infraestruturas e recursos A parcela afectada, propiedade de dona Eulalia Osorio de Moscoso, duquesa de Soma 17, tiña unha extensión de cincuenta mil oitocentos oitenta metros cadrados, e limitaba ao norte coa estrada de San Lourenzo a Vidán, ao leste e sur con terreos da cidade universitaria e ao oeste con parte da finca non expropiada. As obras previstas para a construción do Instituto de Ciencias da Educación considerábanse de utilidade pública. O Decreto foi asinado en Madrid por Francisco Franco o 23 de decembro de 1971, pero o proceso de expropiación debeu prolongarse no tempo e o ICE non contou cunha sede ad hoc, como estaba previsto. Finalmente nos terreos expropiados edificáronse equipamentos do Campus Vida, como a residencia universitaria do Monte da Condesa e a Facultade de Óptica e Optometría. destino era en comisión de servizos». Xa no curso 197374 comezou a funcionar o Colexio Nacional de Campolongo (Pontevedra) coa idea de servir igualmente de centro piloto. Véxase o Decreto 2606/1974, de 9 de agosto, polo que se clasifica como Centro Piloto de Educación Xeral Básica, baixo a supervisión do ICE da USC, o Colexio Nacional de Campolongo, en Pontevedra capital, acollido ao Plan de Urxencia (BOE do 16 de setembro de 1974). 15 Cada un destes apartados merecería un estudo específico, do que nos encargaremos nun traballo global da Institución. 16 BOE nº 27 de 1 de febreiro de 1972, p. 1828. 17 Mª Eulalia Osorio de Moscoso y López Embún (18901976) foi a XVI duquesa de Soma, marquesa de Elche e condesa de Saltes. Sucedeuna no título e na propiedade da antedita finca o seu fillo José Mª Ruiz de Bucesta y Osorio de Moscoso, quen casou con Mª Luz de Mora y Aragón, irmá de Fabiola de Mora e Aragón. Fabiola, raíña de Bélxica, frecuentou o pazo de San Lourenzo en compañía do seu marido o rei Balduino. O ICE non contaba pois con locais propios para a impartición do CAP. Este feito afectou á organización temporal dos cursos. En función da dispoñibilidade de aulas nas distintas Facultades, Colexios e Escolas Universitarias, houbo que distribuír os distintos seminarios. Segundo a Memoria 19871991, o ICE estivo ubicado durante todos estes anos nos baixos da Facultade de Xeografía e Historia, ocupando unha superficie duns 540 m 2, distribuída así: 1 despacho para a Dirección, 7 para as Distintas Divisións, 1 Sala de Xuntas, 3 para servizos administrativos e conserxería, 1 para Biblioteca e 3 para arquivo e almacén. O ICE dispuxo tamén para o seu uso de dúas aulas na mesma Facultade de Xeografía e Historia, de dimensións bastante reducidas e que se empregaron fundamentalmente para o Curso do CAP ou para outras actividades diversas co profesorado. Cómpre subliñar que estas aulas foron absolutamente insuficientes para desenvolver esa función de formación inicial do profesorado de Secundaria, para a que se chegaron a necesitar simultaneamente máis de10 aulas, o que supuxo utilizar locais cedidos en distintos centros universitarios e problemas organizativos de certa entidade. Canto a recursos materiais, segundo a mencionada Memoria 19871991, a dotación do ICE era mínima, botándose en falta especialmente todo o relacionado cos aspectos informáticos e medios audiovisuais. En concreto, á parte de armarios e andeis de biblioteca e de mobiliario de despachos, os recursos limitábanse en outubro de 1986 ao seguinte: 5 máquinas de escribir, 1 fotocopiadora, 52 arquivadores e 1 retroproxector. No período 19871991 o ICE foi dotado de material e recursos que permitiron abordar as funcións de docencia, investigación e documentación educativa cun mínimo de éxito. As adquisicións feitas durante ese cuadrienio foron as seguintes: 7 ordenadores, 5 impresoras (1 láser), 3 máquinas de escribir, 2 retroproxectores, 1 proxector de diapositivas, 1 magnetoscopio e monitor de TV, 1 radiocasette, 1 fotocopiadora (en substitución da xa existente), 6 arquivadores, 9 mesas de despacho, 4 armarios de biblioteca e 2 andeis de biblioteca. As limitacións de recursos técnicos e didácticos estaban sobre todo no terreo dos medios audiovisuais, e, ao mesmo que sucedía coa dotación de espazos, manifestábase especialmente na faceta da docencia durante o Curso do CAP, o que obrigaba á utilización de medios externos ao propio Instituto (SERVIMAV) para poder atender adecuadamente a demanda que se producía en momentos puntuais do Curso. 2.3. Financiamento (Orzamentos) Dende a Lei Xeral de Educación de 1970, os ICE percibían do Goberno Central importantes transferencias económicas para atender á formación permanente do profesorado, financiamento que desapareceu ao se produciren as transferencias en materia educativa á Xunta de Galicia e quedar o ICE sen esta competencia. Consecuencia desta situación de cambio político foi que no ano 1986 se realizaron moitos cursos que non contaron con tal fonte de financiamento. A Xunta da Galicia non asumiu as débedas ocasionadas e tivo que ser a propia Universidade a que se fixera cargo das mesmas (Instituto de Ciencias da Educación, 2002, p. 171). Na negociación co Vicerreitor de Asuntos Económicos e co Xerente da Universidade de Santiago realizada ao longo do ano 1987, acordouse a creación dun fondo de 25 millóns de pesetas na partida de Investigación procedentes de remanentes existentes no ICE para facer unha serie de pagos pendentes: titores do CAP que levaban ata 4 anos sen cobrar, profesorado que impartira cursos organizados polo ICE con anterioridade ao ano 1986, compromisos asumidos polo anterior equipo directivo e que non puideran cumprir, etc. En suma, tratábase de resolver cuestións económicas pendentes para poder comezar unha nova etapa, e isto foise facendo entre 1987 e principios de 1988. As Memorias dos períodos posteriores reflicten a evolución desta temática 18. 3. O DESENVOLVEMENTO DO CURSO DE APTITUDE PEDAGÓXICA (CAP) 3.1. Estrutura a) Primeiro ciclo, de carácter teórico. Estudaríanse os fundamentos e principios xerais da educación, necesarios para o labor docente. A programación xiraba arredor das seguintes temáticas: 1) Principios, obxectivos e problemática da educación nos seus aspectos psicolóxicos, sociolóxicos e históricos; 2) Tecnoloxía e sistemas de innovación docente; 3) Didácticas específicas. Este primeiro ciclo tería como mínimo unha duración de cento cincuenta (150) horas, quedando a criterio de cada ICE as modalidades de realización. b) Segundo ciclo, de carácter práctico. Tiña como finalidade o exercicio da «profesión docente». Desenvolveríase nos Centros de Ensino Medio, baixo a responsabilidade de profesores titores. A súa duración mínima era tamén de 150 horas. Como xa sinalamos anteriormente, a Orde do 14 de xullo de 1971 (BOE de 24 de agosto) establecía a clasificación das actividades docentes dos ICE. Unha desas actividades docentes a desenvolver eran os cursos para a obtención do Certificado de Aptitude Pedagóxica (CAP). De acordo co marco normativo anteriormente sinalado, o ICE de cada Universidade organizou os cursos para a obtención do CAP que, con certas variantes diferenciadoras, presentaban unha serie de características comúns: a) A estrutura en dous ciclos separados, que afectaba tanto ao espazo no que se ía desenvolver como ao profesorado e titores participantes. Tratábase dunha estrutura bipolar pouco coordinada para establecer unha axeitada relación entre os dous ciclos. b) A duración aproximada ás 300 horas, pero entendida de forma flexible, que daría lugar, en moitos casos, á redución horaria, sobre todo no segundo ciclo, diante das dificultades de contar con titores suficientes e para desenvolver a estancia do alumnado nos Centros. Así, pois, se ben se daban estes elementos comúns, as estratexias de desenvolvemento do CAP fóronse diferenciando nas distintas Universidades, dando lugar a unha importante heteroxeneidade, tanto no que afectaba ao modo de organizar a docencia como ás esixencias solicitadas aos/ ás candidatos/as. O problema xa foi explicado con lucidez por Castillejo Brull (1982): a separación radical entre o predominio do «saber científico» por un lado e o «pedagogismo» por outro, unida a unha patente falta de medios económicos e humanos, fixo que os ICE arrastrasen carencias dende mediados dos anos 70 en todos os distritos universitarios, e que a formación proporcionada polo CAP foxe rexeitada polos licenciados, que a vían como un mero e pesado requisito para acceder á docencia pública. Sobre estas bases, foi desenvolvéndose o CAP no ICE da Universidade de Santiago, con modificacións que afectaron, tanto ao número de horas para cada ciclo, como, principalmente, ao bloque específico do primeiro ciclo, no que se foron incorporando novas especialidades, en función da formación do alumnado. Como se sinalaba na Memoria 19871991, «a experiencia de case 20 anos demostra que este modelo de formación non responde ás necesidades dunha profesión cada vez máis complexa» 19. O equipo que se fixo cargo do ICE no curso 198687 iniciou un proceso que tivo como manifestacións más relevantes unhas Xornadas celebradas en Poio (Pontevedra) en setembro de 1987, coa participación duns 50 profesores de Ensino Medio e Universidade. A partir dos resultados de avaliación do curso 198788, o CAP quedou estruturado nun primeiro ciclo teórico, cunha duración aproximada de 120 horas, e un segundo ciclo práctico, realizado en centros de Ensinanza Secundaria, cunha duración aproximada de 50 horas. A título de exemplo, no período 19982002 (Instituto de Ciencias da Educación, 2002, pp. 1921), o curso para a obtención do CAP, cunha duración total de 150 horas, organízase en dous ciclos, teórico e práctico, estruturados arredor de tres bloques de traballo: a) Bloque común b) Bloque específico c) Practicum Os bloques común e específico, que corresponden ao ciclo teórico, teñen por obxectivo abordar os aspectos básicos da educación, a ensinanza e a profesión docente, desde a contribución das Ciencias da Educación. – No bloque común desenvólvense catro seminarios, cunha carga total de 60 horas: – Teoría e Socioloxía da Educación (15 horas) – Bases Psicolóxicas da Intervención Educativa no Ensino Secundario (15 horas) – Deseño Curricular e Organización Escolar no Ensino Secundario (20 horas) – Titoría e Orientación Educativa no Ensino Secundario (10 horas) No bloque específico, cunha carga total de 40 horas lectivas, analízanse os aspectos propios da didáctica das diferentes áreas e materias da educación secundaria. O alumnado, en función da súa formación, pode seguir este bloque nunha das vinte especialidades ofertadas (Cadro I): ICE da Universidade de Santiago Período 19982002 Especialidades ofertadas no bloque específico 1. Administración de Empresas 2. Bioloxía e Xeoloxía 3. Ciencias Sociais, Xeografía e Historia 4. Cultura e Linguas Clásicas 5. Debuxo 6. Educación Física 7. Filosofía 8. Física e Química 9. Formación e Orientación Laboral 10. Lingua Alemá 11. Lingua Castelá e Literatura 12. Lingua Francesa 13. Lingua Galega e Literatura 14. Lingua Inglesa 15. Matemáticas 16. Música 17. Psicoloxía e PedagoxíaOrientación 18. Rama Sanitaria 19. Servizos Socioculturais e á Comunidade 20. Tecnoloxía Cadro I : especialidades ofertadas O ciclo práctico ten por obxectivo que o alumnado tome contacto directo coa realidade educativa, podendo observar de forma guiada aspectos organizativos e de funcionamento dos centros e das aulas, iniciándose, así mesmo, no toma de decisións que supón a elaboración e posterior desenvolvemento de propostas de ensinanza na súa área ou disciplina. Este ciclo práctico, ou Practicum, cunha duración de 50 horas, desenvólvese nos Centros Públicos de Ensino Secundario baixo a orientación dun profesor titor desta etapa. 3.2. O alumnado. Evolución Imos desenvolver este apartado en distintos períodos, atendendo á aparición das grandes leis marco no sistema educativo: a LXE (1970), a LOXSE (1990), o breve período da LOCE (2002) e a implantación da LOE (2006). 3.2.1. O período da LXE (19711990) a) O tramo 197177 A opción pola configuración deste tramo vén determinada polo feito de que no ICE da Universidade de Santiago impartíase unicamente o CAP de Bacharelato nunha sola convocatoria anual ata 1977 20. Agás no curso 197172, en que houbo unha presenza masiva de alumnos, debido en boa maneira a que era a primeira vez que se implantaba o CAP a partir da LXE de 1970, nos demais cursos académicos deste primeiro tramo a media estivo arredor dos 200 alumnos por curso (Táboa I). Ademais, en 1977 estableceuse a obrigatoriedade do CAP para todos os licenciados que quixesen optar ás oposicións de agregados de Instituto 21 co que aumentou moi considerablemente a demanda do curso por parte de licenciados de todo o distrito universitario: «Con ello llegó la masificación y el deterioro de la calidad de las enseñanzas, aunque se siguieron manteniendo las normativas anteriores para los dos ciclos» (Castro Sacido, 1984, pp. 492). Ao mesmo tempo, aumentou o número de licenciados na Universidade compostelá, coa creación de novas Facultades e o crecente acceso da sociedade galega á ensinanza superior (Lois González, 1994). Pero o ICE contaba co mesmo número de profesores dos anos anteriores. b) Tramo 19771990 Tal como sinalamos anteriormente, a partir do curso 197778 apréciase un importante incremento no número de alumnos matriculados no CAP (Táboa II). Para cubrir a demanda, recorreuse a máis dunha quenda e nalgunha ocasión á convocatoria dun Ciclo extraordinario, incluso fóra da capital galega, como sucedeu no curso 197778, cun primeiro ciclo extraordinario que tivo lugar na Coruña, cun total de 127 alumnos matriculados 26. Táboa II. ICE da Universidade de Santiago CAP (1977/78 – 1989/90) 3.2.2. O período da LOXSE (19902002) A Lei Orgánica de Ordenación Xeral do Sistema Educativo, do 3 de outubro de 1990 (BOE, de 4 de outubro) introduciu nos artigos 24.2, 28 e 33.1 a esixencia dun Título Profesional de Especialización Didáctica, que se obtiña mediante a superación dun Curso de Cualificación Pedagóxica (CCP) para os docentes na etapa de Ensino Secundario establecida na propia Lei. Nestes anos noventa a necesidade de cambio no esquema dos ICE é palpable e nalgunhas universidades inténtanse poñer en práctica modelos máis acordes coas esixencias reais, como o que presentan Martín Toscano e Martín Muncharaz (1995) 35 no ICE da Universidade de Sevilla, que apostaba pola vinculación dos diferentes coñecementos, destrezas e habilidades dos futuros profesores ás actividades prácticas que se esperaba desenvolvesen; aínda así, tamén en Sevilla a masificación de alumnado impediu que o modelo prosperase. Cinco anos máis tarde, polo Real Decreto 1692/1995 de 20 de outubro (BOE de 9 de novembro), regúlase o título do CCP, establecendo os parámetros básicos que deben definilo e que, despois, deben resolver e concretar as respectivas administracións educativas con competencias. O Real Decreto establecía unha carga mínima lectiva de 60 créditos e máxima de 75, que se impartirían nun período de tempo non inferior a un ano académico. O R.D. 1692/1995, polo que se regulaban os novos cursos para a formación inicial do profesorado de educación secundaria, propiciou unha «avalancha de noticias, tomas de posición e protestas» (Zabalza Beraza, 1997, p. 5). Pero o ICE da Universidade de Santiago de Compostela continuou organizando anualmente o CAP (Táboa III), no contexto da reforma que se viña experimentando dende anos atrás, se ben, na Introdución á Memoria 19982002, «segue a manifestar o seu interese e mesmo inquedanza pola incertidume que aínda hoxe rodea a posta en marcha do CCP na nosa 3.2.3. O breve período da LOCE (2002) e a implantación da LOE (2006) Sabemos que no ano 2000 completáronse as transferencias educativas ás Comunidades Autónomas 42. A partir de aquí, comezou un proceso de transformacións, tanto a nivel autonómico como central. Este proceso afectou a diferentes ámbitos do sistema educativo, como foi o caso da formación inicial e permanente do profesorado. A transformación principal consistiu na substitución do anterior modelo establecido pola Lei Xeral de Educación de 1970, por outro baseado na estrutura de graos e postgraos do EEES (Espazo Europeo de Educación Superior). A manifestación máis emblemática no que respecta ao noso estudo afectou ao Curso de Aptitude Pedagóxica, que vai experimentar a súa adecuación ao sistema de graos e postgraos 43. Na transición entre a Lei Orgánica de Ordenación Xeral do Sistema Educativo (LOXSE, 1990) e a Lei Orgánica de Calidade da Educación (LOCE, 2002), apareceron algunhas propostas que non tiveron plena aplicación. A descentralización universitaria tivo tamén como consecuencia un certo decrecemento (Táboa IV) no alumnado do CAP para o ICE da Universidade de Santiago de Compostela. Curso Académico 3.3. A descentralización Unha vez producida a descentralización da Universidade galega, co reparto en tres universidades, A Coruña, Santiago e Vigo 46, ata o curso 19992000 inclusive, o ICE da Universidade de Santiago de Compostela veu organizando e coordinando o Curso de CAP para as tres universidades. A partir de entón, organízase para as universidades de Santiago e Vigo, no seguintes campus: Santiago de Compostela, Lugo, Pontevedra e Ourense (Instituto de Ciencias da Educación, 2002, pp. 2128). Esa organización, prestando o servizo na de Vigo, mantívose ata o curso 20022003 inclusive. A partir do curso académico 20032004, a Universidade de Vigo puxo en marcha un curso propio de formación, co que o labor concentrouse exclusivamente no ámbito de actuación da Universidade de 3.4. As modalidades Queremos facer finalmente referencia ás distintas «modalidades» que, ademais da ordinaria, foron tomando corpo co paso dos anos. Como modalidades organizativas, seguíronse as modalidades presencial, intensiva, semipresencial (esta última, froito dunha reforma efectuada no curso 20002001) e virtual (Táboas VII e VIII). O CAP organízase en dúas modalidades de idéntico contido e asistencia obrigatoria, no mesmo espazo de tempo: A modalidade ordinaria, en clases de luns a xoves, en sesións de dúas horas diarias. A modalidade semipresencial, reservada para as persoas que, por causa de traballo, non poden acceder diariamente ao curso. Desenvólvese intensivamente nas tardes dos venres, de 16:30 a 21:00 horas. O ciclo práctico ten as mesmas condicións e características que na modalidade Ordinaria. Esta segunda modalidade foi froito da citada reforma do curso 200001 da denominada «modalidade intensiva», que implicaba a asistencia á totalidade da carga lectiva do curso, celebrado exclusivamente en Santiago de Compostela os venres e algúns sábados, coas mesmas condicións de desenvolvemento que a modalidade ordinaria. A partir do ano académico sinalado planifícase o desenvolvemento do curso, atendendo ao criterio de asistencia obrigada ao 60% da carga lectiva de cada seminario, e traballo individual e tutelado no 40% restante. Planifícase tamén a descentralización desta modalidade, que pasa a realizarse en todos os campus. Xa, no curso 20012002, o ICE comezou a desenvolver unha experiencia de «CAP virtual» na modalidade semipresencial de Didáctica da Física e a Química, que se enmarca dentro da USC Virtual, é dicir, o Campus Virtual da Universidade de Santiago de Compostela, e empregando o Entorno Virtual de Aprendizaxe WebCT 47. Gráfica I. Alumnado do CAP segundo modalidade de matrícula CONCLUSIÓNS Estes son, en grandes cifras, os datos presentados, especialmente os referidos ao curso para a formación pedagóxica dos futuros profesores de educación secundaria. Quedan moitos aspectos a tratar, que non teñen cabida neste formato, e que estamos a desenvolver: os obxectivos que se pretendían, os contidos seleccionados, a metodoloxía de traballo, as prácticas de ensinanza, os sistemas de avaliación, a proporción alumnosalumnas en cada unha das especialidades, o número de alumnos por clase, as taxas de abandonos, repetidores e demais —que tampouco foron tantos—, o que nos levaría a unha profunda reflexión sobre o particular. Igualmente, profundar nos recursos persoais e materiais dispoñibles, nas infraestruturas, na atención e interese da propia institución universitaria que lle deu acubillo ao ICE para desenvolver o labor de preparación pedagóxica do profesorado. En total, segundo as fontes consultadas e o sistema de contabilización empregado, matriculáronse no CAP do ICE da Universidade de Santiago de Compostela no período 19712009, momento este último en que o CAP dá paso ao Máster de Formación do Profesorado de Educación Secundaria, canalizado xa a través de Facultade de Ciencias da Educación, un total de 42.141, entre alumnos e alumnas, un número realmente importante. Foron 38 cursos académicos cunha media de 1.109 alumnos por curso 48, menor nos primeiros anos, pero que se foi incrementando co paso do tempo, sen grandes modificacións nos recursos materiais e humanos dispoñibles. Este alumnado, ou polo menos unha parte importante del, sería o que ía ocupar os postos docentes no nivel da educación secundaria do noso sistema educativo. Neste achegamento ao labor formativo do profesorado 48 Agás no curso 197172, moito menor ata o curso 198687, e menor no período 20052009. de educación secundaria levado a cabo polo ICE da Universidade de Santiago constatamos un claro esforzo para atender as demandas dun moi elevado número de alumnos e alumnas, demandas acrecentadas pola procedencia do propio alumnado, de diferentes carreiras universitarias e con moi diferentes bases formativas e aspiracións profesionais. O modelo do CAP foi sistematicamente cuestionado e rexeitado polo alumnado, que tendeu a velo como un requisito sen fundamento. Neste sentido fixéronse cambios ao fío das diferentes reformas educativas das que damos conta no apartado 3 deste traballo, pero a postura do alumnado continuou sendo reticente, en gran parte polo peso, que aínda hoxe é palpable, dos coñecementos en detrimento dunha vertente pedagóxica que sempre se viu con certo menosprezo dende as Facultades e centros alleos aos estudos propiamente pedagóxicos. Certamente a Universidade, polo menos dende 1970 e ata á actualidade, tivo ocasión de facerse cargo das «cuestiones formativas de la docencia de las enseñanzas de carácter escolar», como ben apunta M. Menor Currás, pero non foi quen de facelo, encargándose tan solo «de producir licenciados en las distintas disciplinas» (Menor Currás, 2014, p. 78). O ICE, neste caso o da Universidade de Santiago de Compostela, procurou atender ao alumnado e fíxoo ata o ano 2009 cos cursos de aptitude pedagóxica, sen descoidar outras importantes facetas, como os cursos de formación continua para diferentes niveis do profesorado (dende o maxisterio ata o profesorado universitario), con publicacións dirixidas aos docentes, co impulso á innovación pedagóxica e con grupos de investigación que desenvolveron actividades senlleiras sen o gran pulo que hoxe teñen os proxectos patrocinados por diferentes entidades. No momento crucial no que estamos, en plena voráxine de reformas educativas contestadas desde moitas frontes, podemos contemplar o traballo feito polo ICE da Universidade de Santiago ao longo de corenta e cinco anos e valoralo con ecuanimidade; no caso do curso de aptitude pedagóxica, é innegable o inxente traballo para atender con limitados medios materiais e humanos a un número moi elevado de alumnos e alumnas. En última instancia, pensamos que seguen a ser válidas as verbas de Cossío que inician este traballo: «No se puede aprender a educar más que educando», e todos os profesores e profesoras o saben. REFERENCIAS

A COVID19 alterou as relacións globais e os equilibrios territoriais, e non menos afectada resultou a mobilidade, cuxas dinámicas foron reconfiguradas. O turismo foi o sector económico máis castigado pola pandemia. A presente proposta pon o foco de atención nunha realidade turística de envergadura internacional, tal e como é o Camiño de Santiago, baseado en desprazamento e mobilidade. O obxectivo é contribuír ao debate actual acerca dos impactos da COVID19 no Camiño de Santiago e avanzar reflexións para a súa futura recuperación. Por iso, adóptase unha metodoloxía cualitativa interpretativa que pon en relación estudos anteriores e ferramentas de planificación e xestión turística. Os resultados indican un comportamento diferente a curto, medio e longo prazo, e considérase que o Camiño volverá ser o benchmark dos itinerarios de peregrinación.

ARTIGO A nova normalidade no Camiño de Santiago: reflexións para o futuro Camiño de Santiago; COVID19; nova normalidade. The new normal on the Way of Saint James: Reflections for the future JEL Codes: O18, R11, Z12, Z3. * L. Lopez: [email protected] (autora para correspondencia), R. C. Lois González: [email protected] 1. Introdución A pandemia causada pola COVID19 alterou as relacións globais e os equilibrios territoriais, e non menos afectada resultou a mobilidade. Non vivimos só unha limitación á mobilidade internacional, senón que coñecemos unha inesperada limitación á mobilidade a escala local, que reduciu ou anulou os nosos desprazamentos diarios. A saída do confinamento da primeira onda, a finais de xuño de 2020, significou unha lenta e desigual recuperación da “liberdade de movemento” e, con ela, un pautado ingreso na, así chamada, “nova normalidade”, unha expresión que se difundiu nos últimos meses para indicar o conxunto de medidas e hábitos que deberiamos aprender para convivir coa pandemia. Estamos a ver como a nova normalidade non supón a saída definitiva da pandemia, cuxa duración segue sendo incerta (a pesar das vacinas e da inmunidade de rabaño), senón que alude á convivencia con ela para poder desempeñar as actividades diarias, resaltando así as capacidades de adaptación propias de toda comunidade. Como consecuencia deste feito histórico, reconfigurouse o escenario da mobilidade de negocio, reforzando modalidades de traballo non presencial e o ecommerce. O desexo de recuperar o tempo perdido animou os primeiros desprazamentos turísticos durante o verán de 2020 (primeiro verán da pandemia). O turismo foi o sector económico máis castigado pola pandemia, independentemente do segmento, precisamente por basearse no movemento de persoas (Febrero Paños e Bermejo Patón, 2021). Demostrouse a fraxilidade dos territorios dependentes sobre todo da actividade turística; así mesmo, unha das primeiras ensinanzas desta crise sanitaria, e consecuente caída turística, foi confirmar que a economía dun territorio debe contar con sectores diversificados (The World Tourism Organization [UNWTO], 2020). De feito, o peche causado pola explosión da pandemia desencadeou un balance das prácticas turísticas, en modo especial das de masa, que antepoñían un uso intensivo do espazo turístico ao seu valor cualitativo e experiencial. En tal sentido, segundo Thomas Friedman (2020), a pandemia marcou un fito histórico, que permite falar do mundo A. C. (antes do coronavirus) e do mundo D. C. (despois do coronavirus). A partir destas premisas, e cunha mirada máis atenta ao sector turístico, esta proposta pon o foco de atención nunha realidade turística de envergadura internacional: o Camiño de Santiago. Se ata hai pouco máis dun ano a preocupación era o overtourism e os seus impactos na experiencia da peregrinaxe, hoxe debemos de partir da actual crise turística mundial para analizar os impactos da COVID19 no camiño de peregrinación (Lo pez e Lois González, 2020). O Camiño de Santiago é un “mundo”, en canto que se caracteriza pola súa propia humanidade (é dicir, polos diferentes colectivos que o viven). Debido a isto, require unha atención especial, e por tanto para a súa reapertura deseñáronse unha serie de medidas que poderían ter impactos nas súas dinámicas, ritos e prácticas. O 2021 é unha cita importante, e esperada por moitos, debido a que, despois de once anos, o 2021 é Ano Santo Compostelán (ou Ano Xacobeo, xa que o 25 de xullo, día do Apóstolo, cae en domingo). Ao asumir que este Ano Santo 2021 non cumprirá coas expectativas, de forma excepcional declarouse Ano Santo tamén o 2022, durante o cal se espera poder recuperar os beneficios que xa se dan por perdidos neste 2021. Así mesmo, esta proposta quere contribuír ao debate acerca dos impactos da COVID19 no Camiño de Santiago a través dunha perspectiva histórica que analiza pasado, presente e futuro do itinerario xacobeo. Desde o punto de vista metodolóxico, adoptamos un enfoque cualitativointerpretativo, presentamos unha revisión de estudos anteriores sobre o Camiño, así como os instrumentos de planificación deseñados antes e durante a explosión da pandemia. Seguindo unha liña do tempo, introducimos a caracterización do Camiño antes da pandemia, resaltando a súa dimensión experiencial e vivencial. Continuamos presentando a nova normalidade ao longo do Camiño, valorando as posibles repercusións da limitación á mobilidade internacional. Como resultado, avanzamos algunhas reflexións sobre o futuro do Camiño na nova normalidade, tendo en conta os efectos das limitacións de mobilidade e as limitacións sanitarias prescritas para evitar o contaxio (idade, grupos de riscos, etcétera). 2. Materiais e métodos Segundo J. Creswell (2014), para o deseño dunha investigación é necesario establecer un marco xeral que aborde as diferentes facetas do estudo, desde a avaliación das ideas xerais, pasando polos datos para, logo, chegar á análise e á avaliación. Entre o variado mosaico de perspectivas de investigación, cada unha cos seus presupostos teóricoconceptuais e metodolóxicos (Patton, 2002), optamos por unha metodoloxía cualitativa interpretativa, a través da que se lles intenta dar sentido a fenómenos referidos a un caso de estudo (Creswell, 1998; Denzin e Lincoln, 2018; Vasilachis, 2006). Igualmente, a estrutura da investigación pretende responder aos tres elementos estruturais indicados por J. Mason (1996): 1) definir a esencia da investigación; 2) definir os datos; e 3) indicar os métodos de análise e explicación. En primeiro lugar, revisamos e analizamos estudos anteriores relativos ao Camiño de Santiago antes da pandemia a fin de presentar un estado da arte e con iso entender o alcance das peregrinacións xacobeas antes da pandemia. A través desta revisión, puxemos de manifesto os factores de éxito dun camiño de peregrinación que supera fronteiras intercontinentais. A revisión bibliográfica introduce tamén un aspecto cuantitativo, en concreto fai referencia á explotación da serie estatística publicada pola Catedral de Santiago de Compostela (que rexistra o número de peregrinos que recollen a Compostela 1 na Oficina de Recepción de Peregrinos da Diocese de Santiago). Os informes publicados pola Catedral de Santiago na súa páxina web presentan diferentes tipos de información. Neste exercicio interpretativo non menos relevantes foron as fontes referidas ás ferramentas de planificación e xestión do turismo, en xeral, e do Camiño, no específico. A través destas, destacamos o papel vertebrador que desempeña o Camiño para a política turística galega, e como consecuencia a atención recibida xa nas primeiras semanas da explosión da crise. Esta lectura transversal introduce a curto e a medio prazo novos patróns de comportamento, e avanza novos escenarios motivacionais que sumarán complexidade ao mundo do Camiño. 3. O Camiño de Santiago antes da pandemia da COVID19 A peregrinación é un ámbito interdisciplinar e un proceso histórico e xeográfico cuxo desenvolvemento está tamén relacionado con factores económicos, políticos, antropolóxicos e, como tivemos ocasión de descubrir recentemente, con cuestións sanitarias que afectan á mobilidade internacional (Mróz, 2021). De feito, os estudos de peregrinación están estreitamente relacionados con cuestións de mobilidade, sendo a peregrinaxe un desprazamento cara aos sitios (Coleman e Eade, 2004). Trátase dunha mobilidade complexa e frutuosa, resultante da interacción de varios fenómenos que xeran relacións espaciais e culturais a diferentes escalas e, por esta razón, é preciso analizar cuestións asociadas a distancia e comportamento (Cohen, 1992; CollinsKreiner, 2010; Digance, 2003; Eade e Sallnow, 1991; Stoddard e Morinis, 1997). As peregrinaxes son tamén consideradas as primeiras formas de desprazamentos turísticos (Apollo, Wengel, Schänzel e Musa, 2020; CollinsKreiner, 2010, 2015; Timothy e Olsen, 2006). Este carácter móbil explica a caída dos movementos de peregrinación cara ás principais metas católicas durante e despois da primeira onda da pandemia (Mróz, 2021). Unha das peregrinacións de máis éxito dos últimos anos é o Camiño de Santiago, primeiro Itinerario Cultural Europeo e unha das rutas de peregrinaxe medieval máis importantes do mundo. A expresión “c amiño ” utilízase para referirse a unha rede de itinerarios que numerosos peregrinos percorren para chegar á cidade de Santiago de Compostela, meta final. O centro histórico urbano de Santiago e algúns dos Camiños foron nomeados Patrimonio da Humanidade pola UNESCO. Primeiro, en 1993 o Camiño Francés foi declarado Patrimonio Mundial da Humanidade; logo en 2015 os Camiños do Norte recibiron o mesmo galardón internacional. Desde o ano 1993, o Camiño foi fortemente impulsado polo Goberno rexional, polo que nos últimos anos houbo un crecemento continuo no número de peregrinos que chegan a Santiago, pasando de 99.436 en 1993 a 347.578 en 2019 (Oficina do Peregrino). Ata a interrupción da serie histórica causada pola COVID19, os datos publicados pola catedral de Santiago referidos aos últimos dez anos mostran o aumento de peregrinos que recollen a súa Compostela. Con esta tendencia evidentemente positiva, e a súa relevancia na planificación turística galega, o Plan director e estratéxico do Camiño de Santiago en Galicia 20152021 (Xunta de Galicia, 2015) fixa unhas directrices a favor da conservación e da protección do Camiño (cun orzamento total de 56.119.805€ e un orzamento estimado por peregrino de 70, 66€). Esta ferramenta de xestión servía sobre todo en vista do Xacobeo 21, polo cal a estimación total era de 464.000 peregrinos, cun gasto medio diario de 44€/día e 264€/semana (Xunta de Galicia, 2015). Estas previsi óns xa positivas foron melloradas no Plan estratéxico do Xacobeo (Xunta de Galicia, 2019), segundo o cal os peregrinos previstos ían subir a 502.606. Todas esas expectativas motivaron a posta en marcha de proxectos colaterais, animando a moitos empresarios do Camiño a renovar os seus negocios (Lopez e Lois González, 2020). Segundo consta no cuestionario previo á entrega da Compostela, os peregrinos poden elixir entre oito opcións de rutas (Camiño Francés, Camiño Portugués, Camiño Inglés, Vía da Prata, Camiño do Norte, Camiño Primitivo e Camiño Portugués da Costa). Ata o comezo da pandemia, o Camiño Francés era a ruta máis transitada, e por iso empezaban a manifestarse problemas relativos á súa capacidade de carga e á saturación dos albergues públicos (Fraternidad Internacional del Camino de Santiago, 2014; MartínDuque, 2017; Porcal Gonzalo, Díez Angulo e Íñiguez de Heredia, 2012). Sempre ata o comezo da pandemia, a segunda ruta máis percorrida era unha das tres variantes do Camiño Portugués, é dicir, o Camiño Portugués da Costa, opción introducida pola Catedral en 2016. En catro anos, o número de peregrinos ao longo desta variante superou outras rutas como o Camiño do Norte, o Camiño Primitivo e o Camiño Inglés. Poderiamos, así, asumir que unha consecuencia da masificación da ruta principal é a progresiva diversificación dos itinerarios. O mesmo Plan director e estratéxico do Camiño de Santiago en Galicia 20152021 (Xunta de Galicia, 2015) contempla como liña estratéxica a potenciación de todas as rutas de peregrinación a Santiago de Compostela mediante a dinamización dos diferentes Camiños e a difusión dos valores de cada un deles, fomentando así a singularidade daquelas rutas pouco exploradas (Martínez Roget, Castro Domínguez e Fraiz Brea, 2018). O éxito do Camiño, reflectido en cifras positivas ata o ano 2019, pode ter a súa clave de interpretación no seu carácter inclusivo, resumido en: 1) mercados internacionais; 2) confesións e relixións; 3) mobilidade; 4) motivacións; 5) camiñonización 2 das industrias creativas. Eses aspectos están relacionados entre eles e retroaliméntanse. Factores diferentes contribuíron á internacionalización do Camiño, como confirma a diversificación da nacionalidade dos mercados emisores (Lois González e Santos, 2015) (Figura 1). Nos últimos dez anos, apréciase un crecemento no mercado estadounidense, cuxo número de peregrinos supera as cifras dos países veciños, é dicir, Francia e Portugal (Martínez Roget et al., 2018). Tamén aumentou o número de peregrinos procedentes do Brasil, mentres que no mercado asiático Corea case duplicou a súa presenza en catro anos, pasando de 4.535 peregrinos en 2016 a 8.224 en 2019 (Táboa 1). Esta visibilidade internacional transformou o Camiño nunha ruta multiconfesional e multirrelixiosa ao longo da cal peregrinos e turistas de distintas confesións comparten un único espazo (Lois González, 2013; Santos e Lois González, 2011). O mesmo Plan estratéxico do Xacobeo 2021 (Xunta de Galicia, 2019) recoñece a multiculturalidade do Camiño como valor estratéxico e punto de forza a partir do cal reforzar a imaxe exterior da ruta xacobea. Ao longo desta, os non crentes poden gozar estando preto da natureza; de feito, un dos atributos máis valorados do Camiño é a paisaxe (Xunta de Galicia, 2019), grazas á cal se propicia tamén a paz espiritual (Farias et al., 2018; Moscarelli, Lopez e Lois González 2020). Tendo en conta a complexidade do Camiño, adoptamos un dobre enfoque: mobilidade física e mobilidade “metafísica” (ou introspectiva). No que se refire á mobilidade física, esta caracterízase por ritmos lentos e finalizados ao longo do tempo (Lois González e Lopez, 2012). Para iso, os peregrinos dispoñen de distintas modalidades de desprazamento (a pé, a cabalo ou en bicicleta). A mobilidade física lenta é, á vez, consecuencia e causa da mobilidade interior e introspectiva. É consecuencia, na medida en que a mobilidade introspectiva alimenta o desexo de poñerse en camiño; é causa, en canto reforza unha dimensión espiritual non só para os camiñantes espirituais senón tamén para os que peregrinan por outras motivacións, e que de forma inesperada descobren unha viaxe máis profunda (Chemin, 2011; Doi, 2011). Esa mobilidade introspectiva está relacionada con outro aspecto que contribuíu á transformación poscontemporánea do Camiño: a variedade de motivacións (Nilsson e Tesfahuney, 2019). N. L. Frey (1998) xa afirmara que, debido aos diferentes perfís de peregrinos, era difícil xeneralizar as súas motivacións. Nesta mesma liña, K. Doi (2011) recoñeceu a dificultade en caracterizar os perfís de peregrinos debido á variedade de procedencia e motivacións. Desde logo, a motivación é relevante para os estudos turísticos en canto que explica comportamentos e expectativas (Losada Sánchez, Alén González e Domínguez Vila, 2014). No caso do Camiño de Santiago, estamos ante unha situación complexa. Por un lado, varios estudos sociolóxicos e antropolóxicos adoptan os seus criterios metodolóxicos para investigar os perfís motivacionais dos peregrinos ao longo do Camiño (Chemin, 2011; Kurrant, 2019). Entre eles, C. Kurrant (2019) adopta unha metodoloxía cualitativa social para analizar os perfís a través das biografías dos peregrinos alemáns, e sinala motivacións vinculadas a unha dimensión persoal (balance de vida, crise, transición e novo comezo). Por outro lado, existe a serie histórica producida pola Catedral, cuxas estatísticas seguen sendo referencia á hora de aproximarse ao número e ao perfil de peregrinos (aínda que cunhas limitacións). Os primeiros datos recollidos remóntanse ao ano 1989, cando o 83, 5% dos peregrinos que chegou a Santiago declarou ter realizado a viaxe por motivos relixiosos, o 12, 6% por motivos relixiosoculturais e só o 1, 5% por motivos culturais. Vinte anos despois (en 2009), as motivacións relixiosas son indicadas polo 42, 6% dos peregrinos, o 48, 2% declara razóns mixtas relacionadas con motivacións relixiosas, e o 9, 2% afirma ter feito o Camiño sen ningunha motivación relixiosa. En 2019 3, non se rexistran cambios significativos, xa que un 48, 7% indica ter feito o Camiño por motivos relixiosos e outros, un 40, 3% exclusivamente relixiosos, e un 10, 98% non relixiosos (Figura 2). Se ben estas estatísticas son de interese xeral, hai unha década o Observatorio do Camiño de Santiago encargouse de definir con precisión o perfil dos peregrinos e planificar, xestionar e mellorar a oferta e a experiencia dos camiñantes. As motivacións mostradas polo Observatorio eran máis variadas en comparación coas propostas polo Arcebispado, e os datos revelaban que a maioría dos peregrinos se desprazaba cara a Compostela por unha motivación espiritual, pero non relixiosa (Centro de Estudios Turísticos [CETUR] e Xacobeo S.A., 20072010). Só nos Anos Santos as razóns relixiosas se aproximaban a ese valor, pero destacaban moitas outras razóns para xustificar o inicio da viaxe, como a riqueza da natureza, a paisaxe, a historia, a arte ou, simplemente, os deportes ou a diversión (Táboa 2). No seu estudo, F. Cazaux (2011) afirma que os peregrinos definen a súa viaxe como espiritual porque deste modo establecen unha distancia coa Igrexa (cuxa historia e autoridade a miúdo se cuestionan), pero ao mesmo tempo afirman “crer en algo”. De feito, explica que se, por un lado, a relixión alude a un conxunto de regras e á submisión entendida como corolario da relixión, a definición de espiritual alude a un peregrino poscontemporáneo capaz de pór en cuestión o mundo que lle rodea. O significado de fe no Camiño diversificouse en épocas recentes; se ben a espiritualidade segue sendo unha das principais motivacións para percorrer o Camiño e visitar Santiago, a peregrinación xacobea é hoxe unha ocasión de redescubrimento dun mesmo, unha experiencia que permite vivir unha relación equilibrada coa natureza, unha forma diferente de vivir a vida social, o tempo e a contorna paisaxística (CETUR e Xacobeo S.A., 20072010; Lois González, Castro Fernández e Lopez, 2016; Moscarelli et al., 2020). O paso da relixiosidade á espiritualidade e a importancia cada vez maior da dimensión espiritual reforzan o carácter inclusivo do Camiño e, desde o punto de vista económico, permiten abrir novos horizontes de mercado. Recentemente, publicáronse os resultados do proxecto El impacto del Covid19 en el perfil del peregrino, coordinado por D. Riveiro García (2021). Entre os distintos cambios no perfil do peregrino que os investigadores destacaron, sinalamos aquí o aspecto motivacional, pois parece confirmarse a tendencia á baixa da motivación relixiosa, xunto a unha redución do carácter espiritual e experiencial do Camiño. Os peregrinos entrevistados responden máis a un perfil lúdico, facendo do Camiño unha alternativa vacacional con ampla oferta de recursos e ao aire libre. De feito, a principal motivación para facer o Camiño son a arte e a cultura, seguidos por vacacións e turismo. Efectivamente, ao longo do Camiño ofrécese unha lectura renovada das antigas obrigas de visitar igrexas e mosteiros, que se converteron en recursos para o turismo cultural e patrimonial. A oferta do Camiño é variada, sobre todo desde que, nos últimos anos, se lle recoñecesen valores asociados ao gozo de paisaxes e de elementos medioambientais que axudan á saúde física e espiritual (Lois González e Santos, 2015; Milani, 2001; Sobrino e López, 2006; Santos e Lois González, 2011). A tal propósito, as paisaxes do Camiño están asumindo o carácter de paisaxes terapéuticas, nas cales ambiente físico e construído, condicións sociais e percepcións humanas producen unha atmosfera propicia para a curación (Gesler, 1996). Esta reinterpretación pode axudar a comprender a práctica de continuar ata Fisterra como expresión dun “pluralismo espiritual”, xa que estes camiñantes reforzan o carácter individual da espiritualidade poscontemporánea, desvinculada do poder da Igrexa Católica (a ruta non está recoñecida oficialmente pola Igrexa) (Margry, 2015). Non menos importante é o feito de que o Camiño se convertera nun tema crecente nas industrias creativas, incluída a literatura, o cine e as artes, en resposta á tendencia á especialización nas artes e nas humanidades (Lopez e Lois González, 2020). Encontros, emocións, medos e sucesos inspiran ao peregrino, sexa escritor, artista ou debuxante, que aproveita eses tipos de espazos para compartir a súa xeografía persoal co seu público (Lopez, 2020). Motivacións e actitudes poscontemporáneas están contribuíndo a facer do Camiño un Leitmotiv das industrias creativas e, ao mesmo tempo, producen novas formas de explorar e de achegarse á dimensión subxectiva dos peregrinos. As resultantes combinacións destes cinco factores responsables da inclusividade do Camiño crean un espazo internacional e multiconfesional, no cal peregrinos e turistas interactúan para cocrear unha identidade e unha personalidade da ruta e reforzar a hipermobilidade que a pandemia global da COVID19 detivo abruptamente. 4. A nova normalidade do Camiño de Santiago A crise sanitaria e económica xerou un frenesí na planificación turística, pois foi necesario actualizar medidas e estratexias de xestión e dar respostas á urxencia de planificar o futuro da economía do turismo, lonxe de prácticas e realidades pasadas que causaron overtourism, xentrificación e, evidentemente, a dependencia do turismo (UNWTO, 2020). Por iso, confiouse moito neste momento de cambio para mirar cara a un posible decrecemento turístico (Fletcher, Murray, BlázquezSalom e Blanco Romero, 2020; Harvey, 2020). Despois de máis dun ano desde a explosión desta crise, convivimos con medos e incertezas, tentando facer un balance do pasado para sacar algún ensino útil que nos permita facer previsións a curto, medio e longo prazo (Febrero Paños e Bermejo Patón, 2021). En pleno Ano Xacobeo 20212022, considerado como oportunidade para a dinamización económica galega (sobre todo para o rural), polo cal se prevía un crecemento do Produto Interior Bruto (PIB) galego dun 0, 9% e a creación de 11.500 empregos a tempo completo (Xunta de Galicia, 2019), hai que convivir cunha realidade económica complicada e incerta. O informe Previsións de impacto do COVID19 no sector turístico galego (Clúster Turismo de Galicia, 2020), publicado en abril de 2020, analiza unha primeira caracterización da demanda turística: limitacións legais á libre circulación, dependencia a curto prazo do turismo de proximidade, crise de confianza e medo a viaxar, coa consecuente redución de conexións internacionais, anunciando así novos hábitos de consumo. No caso do Camiño, o primeiro e o principal problema foi a progresiva desaparición de peregrinos, xa que, como consecuencia do peche durante os meses de abril e maio de 2020, non se rexistrou ningún peregrino recollendo a súa Compostela e interrompeuse a serie histórica da Oficina do Peregrino. Segundo o xa mencionado informe (Clúster Turismo de Galicia, 2020), nun escenario postCOVID 2020, é dicir, co levantamento do confinamento desde finais de abril ou comezos de maio, e coa recuperación do mercado doméstico, as chegadas alcanzarían ao redor de 131.062 peregrinos, pero a realidade foi máis dura e os peregrinos que, finalmente, recolleron a súa Compostela no ano 2020 foron 53.905 (Oficina do Peregrino). O peche do Camiño e a progresiva desaparición do peregrino tiveron os seus impactos na “microeconomía do Camiño”, é dicir, naquel conxunto de actividad es económicas que floreceron grazas á ruta xacobea, aproveitando un comportamento de consumo baseado en bens e servizos locais e xerando procesos virtuosos para a economía local (Martínez Roget et al., 2018); unha microeconomía camiñeira que redistribúe riqueza ao longo da ruta e que contribúe a crear postos de traballo en actividades tradicionais, como aloxamento e manutención, xunto a outras actividades emerxentes máis ben vinculadas á loxística e ao transporte. De feito, a creación destes empregos estaba a xerar impactos socioeconómicos positivos. No seu estudo, M. Fernández Fernández, D. Fernández Méndez e D. Riveiro García (2021) analizan o efecto multiplicador do Camiño na creación de postos de traballos directos e indirectos. Entre as actividades símbolos do Camiño están os albergues (públicos e privados), lugares de encontro e de condivisión. O Plan director e estratéxico do Camiño de Santiago en Galicia 20152021 (Xunta de Galicia, 2015) defende o impulso á creación de novos albergues en zonas onde a oferta privada sexa escasa ou nula. Os albergues viron perigar a súa supervivencia por mor da COVID19, sobre todo nos casos de albergues rehabilitados e reformados baixo a expectativa do escenario positivo do Xacobeo 20212022. Para aqueles que decidiron reabrir, sexa a finais de xuño de 2020 (para os poucos peregrinos que qued aron “atrapados no Camiño”) ou nos meses sucesivos, foi necesario adaptarse ás indicacións sanitarias, sendo a primeira delas o respecto do distanciamento social e, en segundo lugar, a obriga de reducir a capacidade de aloxamento, facendo máis difícil a súa supervivencia polos custos de adaptación (Figura 3). A esas medidas, hai que sumar outro concepto nos orzamentos de xestión: os custos derivados das medidas de limpeza e hixiene. A tal fin, a Federación Española de Amigos do Camiño (FEAACS, 2020) informou de que o sector dos albergues requiría a colaboración de institucións públicas e un paquete de medidas específicas para manter a súa viabilidade. Precisamente para lle facer fronte á crise do sector, en maio de 2020 a Consellería de Cultura e Turismo da Xunta de Galicia fai público un Plan de reactivación dos sectores cultural e turístico fronte aos efectos derivados da COVID19 (Xunta de Galicia, 2020), dotado dun investimento de 26, 8 millóns de euros repartidos como segue: 10, 2 millóns para o sector cultural, 11 millóns para o sector turístico, reforzados con 5, 6 millóns de euros a través de medidas transversais enmarcadas no Xacobeo 20212022. Tamén pon en marcha o programa Camiño Seguro, co obxectivo de promover unha peregrinación adaptada á situación sanitaria a través dun protocolo integral de actuación nos itinerarios xacobeos en Galicia. Como indica na súa páxina web (https://www.caminodesantiago.gal/es/caminoseguro), o programa inclúe medidas como as seguintes: limitacións de aforamento de entre 50% e 75%, elaboración de guías e manuais de apoio, formación para máis de 300 albergueiros, axudas para a adaptación dos establecementos ás medidas hixiénicosanitarias, servizo de asesoramento para os negocios e un novo sistema online de reservas de albergues. O desenvolvemento de novas plataformas tecnolóxicas é importante para facilitar as reservas nos albergues, informando en todo momento aos peregrinos das prazas dispoñibles. De cara ao futuro, esta práctica podería levar a fomentar dinámicas de colaboración a diferentes escalas para detectar posibles necesidades no trazado. En definitiva, o éxito deste programa depende da capacidade de establecer a máxima coordinación entre os distintos organismos xestores interesados na reactivación da peregrinación xacobea. 5. O futuro pospandemia do Camiño (reflexións e perspectivas) Quizais aprendemos que non existen fórmulas máxicas ou algoritmos que poidan xerar gráficas da evolución dos fluxos de peregrinos, e, por tanto, as previsións estatísticas parecen pouco acertadas. Ademais, tamén aprendemos que existen diferentes escenarios (a curto, medio e longo prazo) que debuxan unha realidade diferente. 5.1. A hipermobilidade e a humanidade do Camiño, volverán ser as mesmas? A mobilidade é consecuencia da distancia que, no caso da peregrinaxe, se distingue en psicolóxica ou absoluta. No ano 1970, o xeógrafo Waldo Tobler afirmou que: “ todas as cousas están relacionadas entre si, pero as cousas máis próximas no espazo teñen unha relación maior que as distantes ” (Tobler, 1970, p. 236). A partir desta lei, a interacción entre os lugares debería perder intensidade ao aumentar a distancia (distance decay). No caso das relacións espaciais das peregrinacións, a distance decay perde o seu valor (Stoddard e Morinis, 1997) e trátase a distancia tamén desde un punto de vista relativo e psicolóxico, que pode mesmo chegar a reforzar o desexo de peregrinar. De feito, a distancia dun lugar sacro determina o comportamento do fiel e as relacións territoriais. Por exemplo, no imaxinario cristián as peregrinacións que comportan un desprazamento máis longo son tamén as peregrinacións que máis “recompensan”; esta imaxe positiva da distancia fúndase nas dificultades e ameazas que se lle adoita atribuír. Os datos referidos á procedencia dos peregrinos revelan unha contracción dos mercados intercontinentais. Por exemplo, o total de peregrinos estadounidenses chegados durante o 2020 foi de 438, e 343 no caso do Brasil. As restricións á mobilidade debuxan unha realidade formada por peregrinos españois (36.965), seguidos por peregrinos portugueses (2.949), e o mercado italiano mantén o terceiro lugar (2.694), como pasaba antes da pandemia (Oficina do Peregrino, 2021) (Táboa 3). A escala europea, reduciuse o número de peregrinos ao longo dos itinerarios transfronteirizos (Camiño de Santiago, Via Francíxena, etcétera), posto que os peregrinos optaron por itinerarios máis ben locais e nacionais (Mróz, 2021). Quizais, tamén a medio prazo haberá máis peregrinos europeos que asiáticos ou americanos, pero iso non significa que o Camiño non volva ser o paradigma da mobilidade, física e metafísica. Como no pasado, o peregrino poderá volver ser o auténtico protagonista da recuperación do Camiño. Ademais dos peregrinos, outro colectivo que é parte da humanidade do Camiño está representado polos hospitaleiros, cuxos perfís tamén están en risco, primeiro se se ten en conta o seu carácter internacional, e en segundo lugar poque entre eles tamén hai persoas maiores, ás cales se lles desaconsella pórse en camiño por razóns de saúde. Así que a curto e a medio prazo o seu perfil podería verse afectado e sufrir algunhas modificacións. Desde logo, a cuestión da idade concirne a todos os peregrinos, xa que nos meses de verán de 2020 a porcentaxe de camiñantes con máis de 60 anos é inferior con respecto aos anos anteriores (Oficina do Peregrino, 2020). Esta variación débese a unha maior sensibilidade e a un aumento de riscos e complicacións no caso de contraer a infección por COVID19. 5.2. Que impactos poderá ter o distanciamento social nas relacións sociais ao longo do Camiño? Tendo en conta as medidas de prevención ao contaxio impostas polas institucións (reflectidas en normativas e protocolos de actuación) e os trazos do Camiño, na Figura 4 avanzamos uns posibles efectos do distanciamento social en dúas dimensións do Camiño: as relacións sociais, e a reflexión e introspección. O distanciamento afecta ás relacións sociais na medida en que se impuxeron limitacións aos espazos comúns nos albergues e se reduciron os contactos sociais ao longo do Camiño. O resultado destas restricións é “menos communitas ”, é dicir, menos cohesión social. O concepto de communitas foi elaborado por V. Turner e E. Turner (1978) para referirse ao sentido de cohesión dunha sociedade relixiosa, tamén garantida pola lexitimización das institucións e polos produtos culturais. Ao longo destes anos, este concepto sufriu una certa secularización, como moitos outros aspectos relixiosos, ata ser concibido como unha interacción social que o ser humano necesita para tentar construír a súa subxectividade e encher os seus baleiros interiores. Evidentemente, non existe communitas se non hai interacción; por tanto, a curto prazo quizais este aspecto resulte prexudicado, pero sendo a dimensión social un dos elementos mellor apreciados do Camiño, non tardará en recuperarse. Doutra banda, este distanciamento forzoso pode significar máis tempo para estar só e, xa que logo, para pensar e atoparse, favorecendo así outro tipo de experiencia característica do Camiño: a introspección. De feito, un dos atractivos do Camiño é o “tempo”, que os peregrinos aprenden a recuperar e a valorar por estar lonxe dos ritmos acelerados da vida cotiá. 5.3. O Camiño, volverá ser o mesmo ou sufrirá unh a “metamorfos e ”? A mobilidade é unha peculiaridade da dimensión interior do peregrino poscontemporáneo (Coleman e Eade, 2004), convertendo a peregrinaxe en modelo de mobilidade transnacional (cos diferentes impactos que isto poida ter). O 21 de xuño de 2020 declárase o cesamento do estado de alarma en España e o 1 de xullo de 2020 reábrese oficialmente o Camiño de Santiago. A partir deste momento, empeza unha lenta e progresiva reaparición dos peregrinos. Ademais das limitacións hixiénicosanitarias que introduciron cambios no mundo da peregrinación, e da procedencia dos peregrinos, atendendo ás fontes estatísticas da Oficina do Peregrino, outros cambios asómanse no Camiño. En primeiro lugar, como xa se indicou, desde o punto de vista sociodemográfico no verán de 2020 diminúe o número de peregrinos con máis de 60 anos, e en segundo lugar, entre os peregrinos que terminan o seu Camiño nos meses de xullo, agosto e setembro de 2020 diminúe a motivación relixiosa. Este cambio pode xustificarse por cousa dos valores poscontemporáneos asociados ao peregrino nestes inicios do século XXI; é dicir, ansia por camiñar e por reafirmarse (Lorimer, 2011). Ademais, contextualizando eses aspectos a un momento histórico pospandemia, o Camiño volverá ser unha ocasión para saír, camiñar e estar en contacto coa natureza e recuperar aquela liberdade de movemento que a pandemia limitou. Esta recuperación poderá ser pautada e dependerá da distancia e da procedencia dos camiñantes. O Camiño ofrece a posibilidade de escapar da masificación e de gozar dos diferentes recursos da contorna natural (Galvani, Lew e Sotelo Pérez, 2020). Quizais será precisamente a motivación holística a que dominará nos próximos anos. Outro aspecto que habería que ter en consideración para entender o futuro do Camiño reside nunha das primeiras definicións de peregrinaxe, orixinariamente considerada unha quest, é dicir, unha viaxe espiritual que comporta a procura de si mesmo (Morinis, 1992; Osterrieth, 1997; Turner e Turner, 1978). Ao final da quest, prodúcese unha nova identidade ou un novo status; por iso, a experiencia peregrinatoria non termina coa chegada ao destino ou coa volta a casa, porque é unha experiencia espiritual que afecta á percepción do mundo, leva a profundas experiencias interiores e estimula a repen sar o pasado e a ter unha visión renovada do futuro (Frey, 1998). O “peregrino de mañá” necesitará esta quest e este momento catártico, por iso poderá atopar no Camiño unha resposta ás súas inquietudes. Polo tanto, a ruta xacobea ten os requisitos de “ruta de terapia possecular”, e quizais “posCOVID”. Segundo L. Mikaelsson (2012), a ruta terapéutica está constituída por dous elementos: o primeiro é a comprensión de feridas persoais (como divorcio, morte, perda do traballo, etc.), o segundo elemento consiste en experiencias de renovación ou transformación. Ambos os elementos converxen neste momento histórico, que pode facer do Camiño un exemplo de terapia gradual que traia beneficios para a curación física, mental e espiritual. Para tal propósito, non hai que esquecer o xa mencionado auxe do Camiño cara a Fisterra, e que podería renovarse xa que conta coa experiencia doutra paisaxe: a paisaxe marítima (e a auga como elemento catártico). A paisaxe encantadora de Fisterra e o propio nome da Costa da Morte están acompañados dun gran simbolismo que xorde dunha localización nunha das rexións máis occidentais de Europa, e enlazan cunha rica tradición de mitos e lendas (Alonso, 2002; Blom et al., 2016; SánchezCarretero, 2015). Ata o 2019, os peregrinos continuaban ata a fin do mundo porque querían regresar á natureza (lonxe da aglomeración urbana de Santiago). Na actualidade, chegar cara ao océano recuperaría o seu significado catártico e ancestral. A rexeneración espiritual é unha expectativa dos peregrinos que, cumprindo antigos rituais asociados ao lume e á auga, darían un paso máis cara á conceptualización da espiritualidade poscontemporánea (Margry, 2015). 6. Conclusións A crise causada pola COVID19 ofrece a oportunidade de establecer prioridades e direccións necesarias para apostar por un desenvolvemento futuro equilibrado, restablecer a visión do futuro a curto e a medio prazo, e revisar activamente estudos e informes anteriores sobre prácticas turísticas insustentables para evitar a súa repetición; en definitiva, debería ensinar a facer as cousas en virtude de novos valores, como a equidade, a ética, a inclusión, a sustentabilidade, a responsabilidade, a xustiza social e ambiental e, especialmente, a resiliencia (Benjamin et al., 2020; Edelheim, 2020; Fletcher et al., 2020; Gössling et al., 2021; HigginsDesbiolles, 2020; UNWTO, 2020). As ondas de pandemia mostran a continuidade dos efectos en diferentes sectores da vida económica, social e cultural, e con iso nos comportamentos da poboación (Mróz, 2021; Oxholm et al., 2020). Tendo en conta que o Camiño ofrece unha forma alternativa de viaxe sustentable, lonxe dos centros concorridos e en pleno contacto co rural, este volverá estar de moda, reconfirmando esquemas de consumo plurais e transversais. As motivacións do peregrino parecen adecuarse (e actualizarse) segundo o momento histórico e cultural, interpretando así os paradigmas de novas correntes relixiosas, espirituais e seculares (Farias et al., 2018; Moscarelli et al., 2020; Possamai, 2003). Por mor do vivido neses meses, as motivacións poderán ser cada vez máis diversas, e quizais aparecerá algunha motivación especificamente relacionada cunha “terapia pospandemia”, baseada no contacto coa natureza e co aire libre. O Camiño volverá ser unha modalidade de redescubrimento da natureza da man do gozo de diferentes recursos ao longo da ruta, ampliando así a súa xa variada oferta e aumentando as dificultades en recoñecer os límites entre peregrinos ou turistas, e con iso a caracterización dun perfil cada vez máis complexo. Todo isto requirirá unha xestión e planificación da ruta que estableza prioridades para garantir un desenvolvemento sustentable. Será necesaria a máxima coordinación entre os distintos organismos xestores, sen esquecer que a recuperación da mobilidade ao longo do Camiño pode contribuír á recuperación das economías locais. Os plans de xestión mencionados ao longo do texto confirman o interese na planificación do Camiño. Os seus xestores teñen unha responsabilidade non só local, senón tamén internacional. En canto ao seu modelo de xestión de bioseguridade, podería servir de exemplo para outros itinerarios. Así como no pasado o Camiño foi un benchmark na planificación e xestión territorial dun itinerario cultural, poderá volver selo no futuro, pois o Camiño acolle numerosos peregrinos e por iso todo o mundo o mira para aprender. Desde hai uns meses empezaron diferentes campañas de vacinación, pero o clima de incerteza segue imperando no escenario internacional. Empezou unha loita xeopolítica precisamente asociada ás vacinas que, xunto á evolución económica, será a principal responsable de determinar o rumbo dos desprazamentos internacionais. Por tanto, tendo en conta a data de finalización deste traballo (7 de xuño de 2021), apostamos por continuar a monitorear o desenvolvemento da pandemia COVID19 ao longo do Camiño, atendendo aos perfís sociodemográficos e motivacionais dos peregrinos, para valorar que papel vai desempeñar este tanto en termos socioeconómicos como en termos terapéuticos. Autoría do traballo Conceptualización, L.L. e R.C.L.G.; metodoloxía, L.L.; adquisición de datos, L.L. e R.C.L.G; análise e interpretación, L.L.; redacción e preparación do borrador, L.L.; redacción, revisión e edición, L.L. e R.C.L.G. Todos os autores leron e están de acordo coa versión publicada do manuscrito. Bibliografía Alonso, F. (2002). Historias, leyendas y creencias de Finisterre. Betanzos: Briga. Vasilachis, I. (2006). Estrategias de investigación cualitativa. Barcelona: Gedisa. Xunta de Galicia. (2015). Plan director y estratégico del Camino de Santiago en Galicia 20152021. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. Recuperado de: https://www.turismo.gal/canleprofesional/planse-proxectos/plandirector-caminode-santiago?langId=es_ES#:~:text=El%20Plan%20Director%20del%20Camino, privados%2C%20implicados%20en%20el%20mismo Xunta de Galicia. (2019). Plan estratégico del Xacobeo 2021. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. Recuperado de: https://www.turismo.gal/osdam/filestore/1/8/0/5/3_66c1f535732692d/18053_e66ed12a82097c3.pdf Xunta de Galicia. (2020). Plan de reactivación de los sectores cultural y turístico frente a los efectos derivados de la COVID19. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. Recuperado de: https://xacobeo2021.caminodesantiago.gal/es/institucional/plande-reactivacionde-lossectores-culturaly-turistico

Hoxe en día falar de proxectos de innovación educativa non é algo novidoso nas diferentes etapas educativas. Sen embargo, aínda segue a ser unha cuestión pouco visibilizada na Formación Profesional (FP) que, en moitas ocasións, queda reducida a propostas relacionadas co uso de recursos TIC nos procesos de ensino-aprendizaxe. Ante isto, podemos preguntarnos cal é a situación dos proxectos e potencial de innovación naqueles estudios de vocación eminentemente práctica en Galicia. Este traballo pretende achegarnos ao que se está a facer no ámbito da innovación nos centros de FP galegos, unha realidade pouco visibilizada e estudada que, sen embargo, recolle unha gran diversidade de accións, iniciativas e proxectos en materia de innovación educativa. Para iso, levouse a cabo unha investigación descritiva, de carácter exploratorio e eminentemente cualitativa na que, a partir da análise de fontes documentais primarias, como son as distintas resolucións das convocatorias anuais de premios á innovación en FP, se pretendeu responder ás seguintes preguntas de investigación: estase innovando nos centros de FP? Que tipo de proxectos son os considerados innovadores polas administracións e premiados? Que familias profesionais son as involucradas? Que tipo de centros participan máis da innovación? Analízanse así, as convocatorias de premios á innovación en FP dos anos 2019 e 2020 na comunidade autónoma de Galicia, na cal se presentaron en total 144 propostas innovadoras, das cales foron finalmente premiadas, 86. A modo de conclusión, realízase unha análise crítica da situación actual da innovación na FP en Galicia, aportando referentes a ter en conta e valorándoa á luz do papel que debe xogar a FP no marco da construción dunha cidadanía so século XXI.

A INNOVACIÓN NA FORMACIÓN PROFESIONAL EN GALICIA: PROXECTOS RELEVANTES E INICIATIVAS CON POTENCIAL DIDÁCTICO E DE TRANSFERENCIA Cando se alude á innovación en contornas educativas, téndese a relacionar ditas accións con proxectos ou programas levados a cabo en etapas educativas temperás ou que conteñen unha maior carga disciplinar, pero en menor medida con aqueles estudos de carácter eminentemente práctico como por exemplo a Formación Profesional (de aquí en diante, FP). A propia configuración destes estudos, cos que se pretende desenvolver competencias profesionais fai que se tenda a considerar que os seus procesos formativos ou ben, non se presten para xestar proxectos de innovación educativa ou ben dende unha perspectiva oposta, se asuma erradamente que o seu enfoque no deseño curricular e desenvolvemento docente xa son en si xa unha innovación educativa ao introducir a dimensión aplicada ou práctica. Estas concepcións non só invisibilizan as múltiples iniciativas de carácter innovador que se están a desenvolver nas contornas de FP, senón que ofrece unha visón nesgada que ensombrece o potencial didáctico e transformador destas realidades educativas. Nos últimos anos véñense observando cambios nos centros de FP galegos, algúns deles impulsados pola propia Consellería de Educación, Universidade e FP que, na liña doutras Administracións educativas, pretende darlle unha maior visibilidade a esta etapa, afianzando os vínculos entre sector público e privado en materia de formación (OCDE, 2015, cit. en Tardivo et al., 2019). Exemplo disto é a convocatoria de premios para proxectos innovadores ou a promoción de Olimpíadas Skills a nivel internacional. Ademais, nestes dous últimos anos moitos centros de FP fan uso das redes sociais para recoller e poñer en valor o que se fai no día a día das súas aulas. Sen embargo, outro tipo de innovacións didácticas como poden ser as que veñen da man da introdución de cambios metodolóxicos relevantes no marco da FP, na liña da aprendizaxe baseada en proxectos, pasan aínda desapercibidos e semellan tratarse dunha aposta persoal dun profesor/a concreto máis que propiciado polo propio centro ou pola Administración. De aí que proxectos de estas características poidan non ter continuidade debido a diversas cuestións administrativas como a maior mobilidade xeográfica docente e a súa inestabilidade nos centros (Sánchez Moreno e Murillo Estepa, 2010). Neste marco, o obxectivo principal deste traballo ten que ver coa necesidade de recompilar información sobre as distintas experiencias de innovación educativa levadas a cabo nos centros galegos de FP. A partir da análise das resolucións das convocatorias anuais de premios á innovación en FP, ofrécese una visión actualizada da diversidade de proxectos de innovación existente, destacando aqueles que foron premiados pola Administración autonómica, polo que tomando ditas resolucións como fontes primarias, realizarase unha análise da situación da innovación no marco da FP en Galicia. 1. COMO SE PROMOVE A INNOVACIÓN NA FP GALEGA DENDE AS ADMINISTRACIÓNS? O modelo de promoción da innovación no ámbito da FP en Galicia está composto, esencialmente, por tres iniciativas (Barreira Cerqueiras et al., 2021): os premios a proxectos innovadores difundidos mediante o Congreso FP Innova, diversos programas dentro do Plan Eduemprende e a liña de axudas a proxectos de innovación do Ministerio de Educación e Formación Profesional (de aquí en diante, MEFP). Dende o ano 2013, a Consellería de Educación, Universidade e Formación Profesional ven realizando unha convocatoria anual de premios a proxectos de innovación en FP. A posta en marcha destes premios non soamente comeza a trazar o camiño para dar visibilidade ás innovacións e creacións (Guerra, 2008; Torres, 2008) que se están a desenvolver nos centros de FP da nosa comunidade, senón tamén a promover a cooperación entre as empresas e entidades diversas, o cal contribúe indubidablemente á unha retroalimentación necesaria do proceso de ensino – aprendizaxe do alumnado de FP. Tal como se sinala nunha das derradeiras convocatorias do ano 20192, a Consellería establece que os proxectos innovadores presentados polos centros educativos deban acollerse a unha das seguintes modalidades: A) Innovación tecnolóxica ou científica e B) Didáctica. Mentres a primeira tería como obxectivo desenvolver proxectos orientados á transferencia tecnolóxica entre centros e contorna produtiva —en principio, prestando especial atención á inserción laboral do alumnado—, a segunda das modalidades promove a creación de materiais ou recursos didácticos que faciliten e estimulen as aprendizaxes vencelladas a cada unha das familias profesionais. En ámbalas dúas modalidades actúan como criterios para ser premiado pola comisión de selección, a participación activa do alumnado, así como o feito de involucrar no proxecto a outros centros educativos, entidades ou empresas que, xunto co centro coordinador, actuarán como colaboradoras e, en conxunto, desenvolverán o proxecto de innovación. Precisamente coa intención de dar visibilidade a estes premios á innovación no marco da FP, a propia Consellería organiza o denominado Congreso FP Innova Galicia de xeito anual, tendo en conta que os centros seleccionados se comprometen, vía Resolución da propia convocatoria (Art.14º), a participar destas accións de difusión e publicación, cedendo á propia Consellería os dereitos de explotación, edición e difusión dos proxectos. O profesorado que se decida a coordinar un proxecto destas características e reciba un dos premios, obterá en compensación, unha certificación do propio premio cunha equivalencia de 30 horas de formación permanente, que se converterán en 20 horas no caso de ser só profesorado participante (Art. 13º). Ademais destes premios destinados a proxectos de innovación en FP, a Xunta de Galicia, en colaboración con outros organismos, ten establecido o Plan de Emprendemento no Sistema Educativo de Galicia Eduemprende, ligado á Rede Galega de Viveiros de Empresas. A finalidade deste plan é fomentar o espírito emprendedor e establecer unha estratexia neste senso dirixida ao alumnado galego (Xunta de Galicia, s. d.)3. Dentro do marco do plan, existen actualmente unha serie de programas e actuacións en colaboración con diversas empresas e asociacións como poden ser por exemplo Eduemprende Idea, Emprende- rede de viveiros de empresas, Simula, Eduemprende Actúa, Programa Depoemprende, Programa EduTecEmprende ou o Programa Lanzadeiras de Miniempresas en Coruña ou Lugo. En todos eles podería participar alumnado e profesorado do sistema de FP galego, existindo un número considerable de programas orientados a este fin. Sen embargo, a cifra de centros de FP participantes nestas iniciativas é difícil de localizar. Por outra banda, o MEFP, seguindo un formato semellante ao da Consellería de Educación, Universidade e FP, establece unha liña de axudas destinadas aos centros educativos para a realización de proxectos de innovación aplicada e transferencia de coñecemento na FP do sistema educativo. Para esta convocatoria, considéranse proxectos de innovación aplicada e transferencia en FP, aqueles que teñan capacidade para xerar, compartir e mobilizar coñecementos entre os centros docentes, as empresas e entidades de utilidade social4. Tamén o propio MEFP, conta cunha liña de premios de calidade e innovación en Formación Profesional cuxa derradeira edición, segundo a propia páxina web do Ministerio foi no ano 20155. 2. METODOLOXÍA DO ESTUDO Este traballo é o resultado dun estudo documental e, polo tanto, de tipo esencialmente cualitativo, que pretende recompilar e analizar os proxectos considerados innovadores pola Administración educativa autonómica e, polo tanto, premiados a través das convocatorias anuais de innovación en FP. Trátase dunha investigación de carácter exploratorio na que, a partir da análise de fontes documentais primarias, como son as distintas resolucións das convocatorias anuais de premios á innovación en FP, pretende atallar as seguintes preguntas de investigación: estase innovando nos centros de FP? Que tipo de proxectos son os considerados innovadores polas administracións e premiados? Que familias profesionais son as involucradas? Que tipo de centros? Deste xeito, tomáronse en consideración dúas das derradeiras resolucións das convocatorias de premios por parte da Consellería de Educación, Universidade e FP — concretamente as relativas aos anos 2019 e 20206— e fíxose unha análise descritiva dos mesmos atendendo á información dispoñible, particularmente no marco das seguintes dimensións: número de proxectos presentados e premiados en cada convocatoria; número de premiados por modalidade; tipo de centros involucrados como coordinadores; familias profesionais participantes; títulos dos proxectos e temática central dos mesmos. No que ten que ver precisamente con estas últimas dimensións —familias profesionais implicadas, títulos e temática dos proxectos innovadores— centrarémonos exclusivamente naqueles que obtiveron os tres primeiros premios cada ano, co obxectivo de proporcionar unha visión global acerca daqueles que son mellor valorados pola comisión encargada da adxudicación dos devanditos premios. Na táboa 1 é posible localizar as cifras relativas ao número de proxectos presentados e premiados nos anos 2019 e 2020 en ámbalas dúas modalidades A e B, así como o tipo de centros dos que procedían as iniciativas presentadas e premiadas. Atendendo á suma dos dous anos analizados, presentáronse un total de 144 propostas innovadoras, das cales foron premiadas, 86. 3. RESULTADOS INICIAIS: VISIBILIZANDO AS REALIDADES DA INNOVACIÓN NA FP GALEGA Unha análise pormenorizada e conxunta de ambas convocatorias, por Modalidades, apórtanos una serie de sinxelos resultados, pero reveladores, que convén comentar (ver táboa 1). No ano 2019, os centros colaboradores que máis destacan pola súa concorrencia á Modalidade A son os IES (13) fronte aos CIFP (8) o cal contrasta coa Modalidade B —innovación didáctica— na cal observamos como se inverten as tornas mesmo en cantidades case similares, sendo os CIFP os centros colaboradores máis numerosos (15) fronte aos IES (8). Porén, os Centros Integrados destacan en canto a número de proxectos que presentan. Deste xeito, do total de 33 proxectos achegados á Modalidade A (I+D+I), 19 son presentados por CIFP e 13 por parte de IES. No que respecta á Modalidade B, dun total de 32 proxectos, 22 teñen como centros coordinadores a algún CIFP mentres que os IES concorren con 11 proxectos. En relación coa convocatoria de 2020, percíbese algunha diferenza nos datos en canto número de centros e ao número de proxectos. En liñas xerais, aumentan os proxectos (79 en total), sobre todo na Modalidade A, e os centros, independentemente da súa tipoloxía —30 IES e 24 CIFP como totais de ambas modalidades— que concorren á convocatoria deste ano. Así, un total de 18 IES e de 13 Centros Integrados presentan os seus proxectos á Modalidade A (44) mentres que 12 IES e 11 CIFP o fan na Modalidade B (35). Tal e como podemos observar na táboa de datos, prodúcese un descenso do número de CIFP que se presentan á Modalidade B (11) respecto do ano anterior (15), sen que poida considerarse un descenso demasiado significativo. Así mesmo, as propostas innovadoras presentadas no ano 2020 dentro da Modalidade A repártense tal como segue: 22 propostas realizadas por parte de IES e 22 por parte de CIFP. Na Modalidade B, de novo, volven destacar os CIFP —aínda que non moi significativamente— por enriba dos IES, con 19 e 16 propostas realizadas, respectivamente. Atendendo aos datos analizados, constátase que son os CIFP, exercendo de centros coordinadores, os que soen concorrer a estas convocatorias con máis dun proxecto, así como en colaboración con outros proxectos presentados. Realizando un primeiro achegamento aos proxectos premiados na Modalidade A, identificamos dúas tipoloxías básicas: aqueles centrados en produtos/servizos e aqueles vinculados a procesos produtivos. Deste xeito, a innovación en produtos/servizos enténdese como a introdución dun ben, produto ou servizo novo ou mellorado, en canto ás súas características —técnicas, compoñentes, materiais, tecnoloxía integrada, etc.— ou aos seus usos —características funcionais, facilidade na utilización, etc.—, mentres que as innovacións de proceso refírense á introdución dun proceso produtivo ou de distribución novo ou mellorado, téndose aplicado modificacións nos materiais, nas técnicas e/ou nos programas informáticos en ditos procesos (OCDE, 2005). Tendo en conta isto, na Resolución do 30 de abril de 2019 publícase o conxunto de premiados dese ano —todos con entidades colaboradoras incluídas nas iniciativas galardoadas—, podendo diferenciarse 11 proxectos vinculados a proceso produtivos e os 10 restantes relacionados con innovacións en produtos e servizos. Ao mesmo tempo, na meirande parte das iniciativas, hai dúas ou máis familias profesionais implicadas, cunha ampla participación de alumnado e profesorado. Destacan as familias profesionais de Electricidade e Electrónica, Enerxía e Auga e Transporte e Mantemento de Vehículos como aquelas nas que se presentan máis proxectos nestes dous anos, pero sen deixar de mencionar as de Hostalaría e Turismo, Madeira, Moble e Cortiza e Industrias Alimentarias. Cabería destacar o proxecto coa máxima contía recibida denominado Economía circular baseada nos residuos do CIFP Manuel Antonio (Vigo), un proxecto no que están implicados todas as familias profesionais que se imparten no centro —Hostalaría e Turismo; Industrias Alimentarias; Química; Sanidade, Téxtil, Confección e Pel e Seguridade e Medio Ambiente— e que trata de transformar os residuos xerados nos distintos ciclos impartidos en novas materias primas de utilidade para a oferta formativa do centro: Así, o plástico será convertido en fíos que alimenten as impresoras 3D que empregan para próteses dentais ou auditivas, ou ben en pezas destinadas a área de automoción. [...] A gran cantidade de refugallos orgánicos que producen os ciclos de Hostalaría e Turismo serán convertidos en compost co que abonarán máis de 50.000 metros de xardín [...], o cultivo de flores comestibles e de litoral […], a plantación de millo de variedades autóctonas […] (Sogama, 2019). En canto á contía dos premios, 500.000 € foron repartidos entre os 21 proxectos premiados nesta categoría. Deles, o primeiro premio, tal e como mencionamos anteriormente, foi destinado ao CIFP Manuel Antonio (Vigo) co seu proxecto de economía circular, cunha contía de 38.560 €. Séguelle de preto o IES Monte Neme (Carballo), coa iniciativa denominada Simulador Industria 4.0 e Internet of Things (IoT), premiado con 38.246 €. O terceiro premio correspóndelle ao CIFP Manuel Antonio, de novo, co proxecto Control de calidade en algas para a elaboración de cosmética natural biosaludable, ao cal lle foron outorgados 73.943 €. Igualmente, se tomamos como referencia a provincia de pertenza da totalidade dos centros premiados na Modalidade A de 2019, cabería sinalar a ausencia de centros coordinadores pertencentes á provincia de Ourense e a de A Coruña como aquela que máis centros colaboradores premiados posúe. Por outra banda, lembremos que na Modalidade B están incluídos aqueles proxectos orientados á creación de recursos didácticos dirixidos ao ensino-aprendizaxe nunha familia profesional determinada, podendo distinguir, á súa vez, propostas centradas en espazos didácticos, maquetas, simuladores ou aplicacións dixitais, entre outros. Nesta modalidade é a provincia de A Coruña a que máis centros galardoados acolle, entre eles, o centro coa maior contía económica recibida, o CIFP Ferrolterra —con outros dous proxectos premiados ademais—, co proxecto Gasodomésticos: creación dunha aula móbil para a posta en macha, o mantemento, a reparación e adecuación de aparellos de gas (21.966 €) Trátase dunha aula móbil na que o alumnado aprende a realizar o tratamento de produtos e instalacións de gas no ámbito doméstico. O segundo proxecto coa maior contía é o de Procesos de dixitalización, impresión 3D e fabricación mecánica (21.645 €) do CIFP Valentín Paz Andrade (Vigo). Este proxecto relaciónase, fundamentalmente, coa xeración de pezas a través de impresoras 3D previamente dixitalizadas no ámbito profesional da fabricación mecánica. O terceiro proxecto con maior contía recibida é o do CIFP Compostela, coa súa Aula multisensorial (20.919 €),proxecto no cal colaboran entidades como a Federación de Xordos de Galicia, a ONCE ou a Asociación Sarela —centrada no apoio a persoas con dano cerebral—. Trátase, pois, dun proxecto enmarcado na familia de Servizos socioculturais e á comunidade, de creación dunha aula destinada á estimulación dos sentidos e interacción co medio de persoas con algún tipo de discapacidade. Pola súa banda, a Resolución de 9 de xuño de 2020 publica a listaxe de centros premiados para ese ano, destacando na Modalidade A, 12 proxectos que se centran na innovación en produtos e servizos e 11 vinculados con procesos de produción e/ou elaboración. Volven destacar as familias profesionais como Enerxía e Auga, Transporte e Mantemento de Vehículos ou Madeira Moble e Cortiza. Un dato a ter en conta na análise das iniciativas premiadas é a forte presenza da compoñente ecolóxica e relativa á sustentabilidade en varios dos proxectos como por exemplo, os dous proxectos coordinados polo IES Universidade Laboral (Culleredo): o proxecto SMARTspringwater: fonte de auga intelixente, que, mediante o deseño, fabricación e montaxe de fontes de auga intelixentes no centro educativo, trata de aproveitar ao máximo este recurso, evitando desperdicios e o proxecto Climatización eficiente con enerxías renovábeis de axuda persoal, que trata de crear espazos habitables, sostibles e climatizados que poidan ser empregados de xeito autónomo por persoas con algunha diversidade funcional. Igualmente, destacan a iniciativa Eco Urban furtniture for schools do IES Plurilingüe Antón Losada Diéguez (A Estrada) ou o Proxecto Fénix: mellora enerxética da valorización dos produtos agroecolóxicos da horta familiar, entre outros. É este último o que se sitúa no primeiro posto, coa contía máis elevada recibida nesta convocatoria, concretamente 35.164 €. En segundo lugar, non moi afastado, situaríase o proxecto Café 5.0 do IES Fraga do Eume (Pontedeume) con 35.161 €, e, en terceiro lugar, a iniciativa Comparativa de equipos de CO2 para cámaras comerciais de conxelación, coordinado polo CIFP Valentín Paz Andrade (Vigo). Nesta convocatoria existe presenza das catro provincias galegas, porén, a provincia de Ourense segue sendo a que conta cunha menor representación —soamente dous proxectos premiados—, seguida de Lugo. De novo, Pontevedra e A Coruña sitúanse co maior número de centros que presentan proxectos e son galardoados con premios á innovación. Na Modalidade B, son 20 os proxectos premiados no 2020, dos cales, dous quedan en primeira posición coa mesma contía (21.274 €). Por un lado, o CIFP Carlos Oroza (Pontevedra), co proxecto formativo A mesa do Oroza, integrado na familia profesional de Hostalaría e Turismo e destinado á difusión dunha cultura alimentaria e gastronómica máis saudable entre a comunidade dos centros e entidades participantes. Por outra banda, o CIFP Ánxel Casal-Monte Alto (A Coruña) é premiado polo seu proxecto Oír para vivir 4.0, dentro da familia profesional de Sanidade —Ciclo Superior de Audioloxía Protésica—, na que se elaboran e propoñen solucións auditivas e protésicas adaptadas ao entorno, técnicas e tecnoloxías actuais. O segundo posto acádao o IES Universidade Laboral (Culleredo) (21.267 €) coa proposta dunha aula didáctica de simulación de turbinas de gas, Aula SITMUGA vinculada á familia profesional de Instalación e mantemento, e como terceiro galardoado, aparece o IES de Fene (21.240 €) presentando A realidade aumentada aplicada na tecnoloxía hidráulica. Trátase dunha iniciativa na que, mediante un dispositivo de realidade aumentada, a aprendizaxe se produce a través da interacción do alumnado con elementos, pezas e procesos hidráulicos presentes na industria. 4. ANÁLISE CRÍTICA DA SITUACIÓN E CONCLUSIÓNSSen dúbida as iniciativas e propostas innovadoras aquí mencionadas recollen algúns dos proxectos máis senlleiros a ollos da Administración e dos centros en relación á FP galega nos derradeiros anos. Nesta liña, é de destacar a elevada presenza dos CIFP en canto ao número de proxectos nos que concorren, o que pode dar conta da longa tradición e traxectoria organizativa e de innovación desta tipoloxía de centros. Igualmente, tamén cabe destacar que o número de proxectos presentados nas convocatorias analizadas sitúase entre 32 e 44 iniciativas por ano, sendo tan só premiadas aproximadamente entre 20 e 23, o que significa que existen proxectos que a ollos do profesorado poderían ser caracterizados como innovadores, pero que non chegan a recibir financiamento ou recoñecemento por parte da Administración educativa. Tal e como está configurado o proceso de premios e financiamento —mediante concorrencia competitiva entre os centros participantes—, existen proxectos que, a pesar de seren interesantes, non son dotados con fondos para saír adiante. Por outra banda, nestes dous anos analizados destacan as familias profesionais de Electricidade e Electrónica, Enerxía e Auga e Transporte e Mantemento de Vehículos como aquelas nas que se presenta un maior número de proxectos de innovación, sendo tamén relevantes, aínda que nunha proporción menor en canto ao número de iniciativas, Hostalaría e Turismo, Madeira, Moble e Cortiza e Industrias Alimentarias. Cabe destacar así mesmo, a implicación de entidades externas aos centros como empresas ou entidades da economía social como actores clave das propostas presentadas, o cal non deixa de reflectir a capacidade de xerar espazos e vínculos comúns que teñen estas iniciativas na FP entre os distintos axentes sociais implicados. Especial mención merecen as propostas que vinculan a varias familias profesionais nun mesmo proxecto, pois dan conta do máis que interesante papel que xoga a interdisciplinariedade na innovación educativa (Fernández Navas e Alcaraz Salariche, 2016). A pesar disto, tal como xa se sinalou noutra ocasión (Barreira Cerqueiras et al., 2021), o modelo de promoción da innovación no ámbito da FP en Galicia por parte da Administración, composto esencialmente polas tres iniciativas xa mencionadas, mantén unha visión pouco planificada, coordinada e un tanto reducionista dos procesos de innovación no marco da FP. Non semella existir unha entidade ou rede de recursos humanos e materiais encargados especificamente de impulsar a innovación no ámbito da FP e de proporcionar asesoramento técnico, orientación e soporte burocrático aos centros e ás empresas involucradas. Faise polo tanto recaer toda a responsabilidade á hora da innovación no profesorado dos centros educativos, colectivo que ao mesmo tempo, veu ampliadas dende o 2012 o número de horas lectivas ás que debe facer fronte7, o cal, segundo diversos estudos (Oliva, 2010; Sánchez Moreno e Murillo Estepa, 2010) acaba por influír, xunto con outras variables, na súa participación en iniciativas innovadoras que son consideradas a priori, como un elemento extra á súa labor. De feito, segundo Bakker et al. (2007) e OCDE (2013) a excesiva carga de traballo é considerada polo profesorado como unha fonte de estrés, o que pode limitar a súa implicación en accións máis vinculadas coa mellora continua da docencia de aula ou a innovación. Pola contra, existen estudos (Donmoyer et al., 2012; Sebastian e Allensworth, 2012; Vescio et al., 2008, citados en OCDE, 2019) que sinalan que a colaboración docente axuda a impulsar a innovación e a mellora continua, o que, unido á creación de comunidades profesionais de aprendizaxe (Kools e Stoll, 2016) pode favorecer que xurdan proxectos e iniciativas compartidas entre o profesorado de FP. Moi vencellado a esta cuestión, outras investigacións sinalan que para acelerar a innovación na FP se deben empregar enfoques integrais dende o punto de vista didáctico, así como metodoloxías flexibles e abertas (Juárez, 2019), o cal só pode verse favorecido pola xeración de espazos de traballo colaborativo entre o profesorado. Neste senso e actuando como un apoio ao profesorado e aos centros, pode resultar un referente a ter en conta, o Centro para a investigación e a innovación da Formación Profesional Tknika existente no País Vasco, focalizado en dar soporte no ámbito da innovación aos centros de FP dende a óptica tanto tecnolóxica como didáctica (Astigarraga Echeverría et al., 2017, p. 55). Non semella existir tampouco en Galicia un plan estruturado e específico da FP no que se determine o papel que esta debe xogar nos procesos de innovación nas empresas, especialmente nas pemes, compoñentes esenciais do mercado laboral galego. Así pois, non se vincula a FP galega co Plan Galicia Innova máis alá dos programas de fomento do emprendemento anteriormente mencionados nin tampouco cos obxectivos da Axencia Galega de Innovación. En diversos estudos que analizan a perspectiva dos sistemas rexionais de innovación (Olazaran e Otero, 2009; Brunet Icart e Rodríguez Soler, 2012), ponse de manifesto que cada país e cada rexión debe construír o seu propio camiño á innovación, existindo barreiras aos procesos innovadores como as dificultades á hora de establecer vínculos entre os axentes de I+D+I, cuestión na que un espazo compartido como un centro coordinador da innovación que actúe como soporte, pode xogar un papel relevante. De igual modo, o sistema de FP ten que participar na transformación do modelo produtivo predominante en Galicia e España (Barreira Cerqueiras et al., 2021), no cal os sectores de menor intensidade tecnolóxica son maioritarios e o seu nivel de innovación, un dos máis baixos de Europa (Robertson e Patel, 2007, cit. en Otero Gutiérrez et al., 2016, p. 404). Semella preciso, polo tanto, vincular os procesos de innovación nos centros coa estratexia xeral da comunidade autónoma en materia de I+D+I, así como relacionar os centros educativos cos institutos e entidades tecnolóxicas e de investigación —universidades e centros tecnolóxicos específicos— mediante proxectos nos que, xunto coas empresas, poidan atender a necesidades de desenvolvemento do territorio. Todo isto, sendo imprescindible contar cos medios e recursos suficientes que faciliten a posta en marcha de cada unha das iniciativas. Por outra banda, cabería organizar os materiais e recursos didácticos innovadores creados polo profesorado no marco do sistema de FP nun único repositorio aberto e accesible, de xeito que sexa máis factible a idea de transferibilidade que se supón a este tipo de experiencias. Actualmente, ademais dos materiais e recursos incluídos na modalidade B dos premios de innovación xa mencionados, é posible localizar materiais e recursos considerados destacables no Repositorio institucional Abalar —con recursos orientados a certas familias profesionais pero nunha porcentaxe sensiblemente inferior aos destinados a outras etapas educativas (Rego-Agraso et al., 2017)—, e tamén na intranet da propia Consellería destinada ás programacións. Nela o profesorado pode acceder aos recursos xerados polos seus colegas a través das licencias por formación concedidas en anos anteriores, ben de creación individual, ben en equipo docente, pero non existe acceso público a este material. Así mesmo, as experiencias innovadoras dos centros de FP inciden directamente no ensino-aprendizaxe de contidos, procesos, servizos e elementos do sector produtivo no que se insiren. É por iso que a FP non pode esquecer cuestións relevantes para a xeración da sociedade e da cidadanía do século XXI. Deste xeito, tendo en conta a distribución do alumnado galego nas familias profesionais en función do sexo —a cal segue respondendo claramente a unha segregación horizontal determinada por estereotipos de xénero (Mariño Fernández, 2008; Rial Sánchez et al., 2011; Rego-Agraso et al., 2021)—, é preciso centrar os procesos de innovación tamén na transformación desta realidade, sendo necesario favorecer a inclusión e a eliminación de estereotipos nas propias titulacións de FP. De igual modo, outro elemento clave que non por transversal semella menos relevante é a transformación industrial cara ás tecnoloxías verdes e a loita contra a contaminación e o cambio climático. Un plan de innovación autonómico en materia de FP debería axudar aos centros e ás empresas a camiñar cara un futuro sostible en termos medioambientais, sendo cada vez máis conscientes da necesidade de investir en tecnoloxías cero emisións, respectuosas coa contorna e cos dereitos humanos. Nesta mesma liña, cabe incidir na necesidade de promover unha maior equidade entre os traballadores/as, atendendo ao respecto polos dereitos laborais e á redución da precarización xuvenil, realidade con especial incidencia en España (INJUVE e Fundación Novia Salcedo, 2013, González García, 2013) e Galicia (Sánchez Sellero et al., 2013). Por último, outro dos elementos clave que ten que ver coa innovación no marco da FP, é a necesidade de abrir os centros, especialmente os integrados, en maior medida á formación continua e á formación para o emprego, así como facilitar —sempre con medios e recursos suficientes— a provisión de certos servizos ás empresas dende os propios centros. Estudos previos mostran que son as pemes cunha certa capacidade de innovación e con capacidade para identificar os seus problemas e necesidades tecnolóxicas (Lavía et al., 2011; Albizu et al., 2011, cits. en Navarro Arancegui, 2017, p. 27) a tipoloxía de empresas que máis e mellor uso farían dos recursos e servizos técnicos ofertados dende os centros. Ao mesmo tempo, tamén se constata que a cooperación con axentes externos en proxectos de innovación e sobre todo, a relación cos centros de FP en servizos de formación continua, exercen un efecto multiplicador sobre a probabilidade de participación dos traballadores/as nos procesos de innovación (Otero Gutiérrez et al., 2016, p. 404). Sen embargo, para poñer en marcha estas actuacións, sen dúbida favorecedoras da innovación na FP, é preciso reverter as carencias orzamentarias actuais tanto en recursos humanos como materiais dos centros, organizar a distribución dos ciclos formativos no territorio tendo en conta as necesidades socioeconómicas locais, comarcais e rexionais, as demandas dos centros e do alumnado, así como as posibilidades de revitalización económica que nesas mesmas contornas poida ter a oferta formativa implantada. Non se trata só de incrementar substancialmente o número de prazas ofertadas na modalidade de FP dual, dado que o obxectivo non debería ser a substitución da modalidade ordinaria pola particular adaptación (Rego-Agraso et al., 2015) que en España se fixo desta proposta formativa orixinaria de Alemania, senón compatibilizar a presenza de ambas modalidades, dando prioridade —cando menos polo de agora— á ordinaria a razón dos resultados obtidos pola mesma ata o de agora e en ausencia de estudos sobre a incidencia real da FP dual na formación e no emprego. En definitiva, segue sendo preciso continuar a revalorizar a FP neste ámbito, pois non podemos esquecer que o Índice Europeo de Innovación é elevado nos países que tradicionalmente deron un valor importante á Formación Profesional (Astigarraga Echeverría et al., 2017, p. 58). Polo tanto, a aposta decidida pola innovación na FP dende o eido institucional debe ir máis alá da promoción do emprendemento ou da xestión de premios, os cales —podendo constituírse como un elemento máis— semellan actualmente unha aposta reducionista e limitada en relación a tódalas posibilidades que unha estratexia de innovación planificada, enraizada co tecido socioeconómico local, dotada de recursos e coordinada por un centro específico, podería artellar.

Nun momento no que o continente africano parece iniciar un novo ciclo de adaptación das institucións do estado aos novos tempos, o escritor angolano Pepetela publica Sua excelência de corpo presente (2018), obra de ficción sobre as ambaxes do poder en África. Os estudos da “narrativa da violencia” (Tomás Cámara, 2017), no ámbito dos "African Dictator Novel" (Veit-Wild, 2006; Walonen, 2011) ou "Politique-Fiction" (Coussy, 2000) son o marco teórico que nos permite analizar esta novela, que representa nas letras africanas o xénero “novela de ditador” na súa manifestación arquetípica, revelándose ao mesmo tempo como unha obra sumamente orixinal. Trazos como a dimensión simbólico-mítica —coa elección dun tirano cadáver como protagonista—, a inexistencia de diálogo entre o discurso literario e outros discursos, o final metafórico e esperanzador da novela —estratexia burlesca que pecha a narración a modo de xustiza narrativa—, a estética satírica que domina a narrativa —combinando elementos paródicos con outros prototípicos das prácticas políticas africanas das ditaduras—, sitúan a novela na complexidade presente resultante da múltiple tipoloxía dos conflitos.

Parodia afropolítica, realismo grotesco e imaxi-Nación en Sua excelência de corpo presente, de Pepetela Introdución Sua excelência de corpo presente (2018), última novela do escritor angolano Pepetela, ofrece unha crítica mordaz ao abuso do poder e aos sistemas totalitarios disfrazados de democracias, tomando o pulso a derivas totalitarias que caracterizan o inicio do s. XXI. A acción transcorre nun país sen identificar do continente africano, no que o seu presidente falecido está a recibir unha última homenaxe das persoas que desfilan ante o seu féretro para presentar as súas condolencias. O sorprendente é que o falecido é capaz de ver, oír e entender todo o que sucede ao seu redor, o que lle permite lembrar a súa vida no seu camiño de ascenso ao poder, motivado polos recordos e as historias que nel xeran as persoas que pasan xunto ao seu cadaleito. Nun momento no que o continente mostra síntomas de iniciar un novo ciclo de adaptación das institucións do estado aos novos tempos, con maior rigor na loita contra a corrupción e máis transparencia na “cousa pública”, Pepetela preséntanos esta obra de ficción sobre as ambaxes do poder en África. Precisamente ese “novo ciclo” con prácticas dun mellor goberno, que inicia o continente, parece abrirse tamén para Angola, coa chegada do presidente João Lourenço, poñendo fin a 38 anos de mandato de José Eduardo dos Santos —que asumiu o poder en 1979—. Tras décadas á fronte do país, en 2010, as liberdades en Angola víronse sumamente restrinxidas na secuencia de aprobación dunha nova constitución, en virtude da cal quedaba abolida a separación de poderes, desaparecía a figura do primeiro ministro e, en definitiva, outorgábase máis poder á figura do presidente, pois será el quen dirixa as Forzas Armadas e o Tribunal Supremo, quedando tamén abolidas as eleccións presidenciais. Posteriormente, en 2012, os escándalos de corrupción agravaron aínda máis a situación política e fixeron dubidar a Dos Santos á hora de presentar a súa candidatura ás eleccións á fronte do MPLA1. Finalmente decidiu presentarse e resultou gañador, asumindo a presidencia durante un novo mandado. Con todo, non sucedeu así nas seguintes eleccións, en 2017, ás que a crispación social, o crecente aumento de protestas e a presión social exercida dende diversos colectivos levárono a non presentarse como candidato. É entón cando João Lourenço, antigo ministro de defensa, accede á presidencia de Angola, manifestando un talante democrático que fixo albergar esperanza no país. É moi probable, por tanto, que Pepetela escriba Sua excelência de corpo presente2 ao mesmo tempo que en Angola está a producirse o final do mandato do presidente Dos Santos, posto que a novela é publicada en 2018, pouco despois da súa saída do poder, inaugurando, por unha banda, a novela de ditador en Angola, á vez que adiantándose ao discurso historiográfico sobre o presidente, por outra. 2. O ditador como materia literaria no contexto africano Dende o punto de vista literario, a temática da ditadura ten un evidente carácter transnacional e foi reiteradamente abordada por autores de variada procedencia e diferentes linguas e estéticas dende o século XIX até a actualidade (Bellini, 2000). Con todo, é nas letras hispanoamericanas onde, como materia literaria, o ditador conta cunha vasta tradición, sendo neste ámbito no que algúns estudosos (Rama, 1976; Verdevoye, 1978; Calviño, 1985; Bellini, 2000) sitúan a orixe do xénero, así como o seu maior desenvolvemento. Se nas letras hispanoamericanas a temática da ditadura se desenvolveu de maneira especial —o cal se xustifica, como sinala Bellini (2000), pola sucesión incesante de formas unipersoais de goberno nos dous últimos séculos neste espazo—, no contexto africano, o xénero cobra importancia tras as desilusións posindependentistas e os primeiros gobernos coloniais, proliferando en boa parte dos estados africanos autores que se ven abocados a reflectir o virulento fenómeno dun “autoritarismo moderno sin precedentes” (Tomás Cámara, 2017, p. 283), ademais de contar cun elevado número de estudos teóricos que o tratan: “African Dictator Novel” (Veit-Wild, 2006) (Walonen, 2011), a “Roman de la Dictature” (Nganag, 2007), “Politique-Fiction” (Coussy, 2000), “Failed State-Fiction” (Marx, 2008), ou a “Authoritarian Syndrome” (Decalo, 1989). Trátase de novelas producidas por autores que loitaron pola independencia e mesmo naceron xa nela, pero viven e medran en ditadura, coñecendo, nalgúns casos, un só presidente no curso da súa vida. Autores que estruturan as súas historias “a partir de un principio disidente que marca la literatura contemporánea africana contra aquellas figuras terroríficas y fagocitarias” (Tomás Cámara, 2017, p. 260). Le pleurer-rice (1982), do congolés Henri Lopes é un bo exemplo, no que a figura do ditador grotesco chega a parecer unha esaxeración ou unha licenza, a pesar de que tristemente “forma parte de una realidad hiperautoritaria y tragicómica que supera con creces la realidad experimentada por varias naciones africanas” (Tomás Cámara, 2017, p. 284). Son novelas que operan na esfera do mito, nas que a figura do ditador se sitúa no dominio do mitolóxico “desplegando el dispositivo arquetípico del caníbal que se alimenta de una población de muertos vivientes” Tomás Cámara, 2017, p. 260). Nelas o retrato do ditador nútrese dun modo hiperbólico, grotesco, excesivo e monstruoso, como sucede en La vie et demi (1979) ou en L´Etat honteaux (1981), do tamén congolés Sony Labou Tansi, que recrean a típica figura poscolonial do autócrata africano vitalicio en toda a súa fealdade, obscenidade, imbecilidade e pretensión surrealista. Os sistemas ditatoriais africanos, coma se de pesadelos se tratase, esvaecen os límites da realidade, por iso é polo que a maneira de escribir sobre ela sexa deformándoa, xa que só así será posíbel describila, no que podería considerarse como “realismo grotesco” (Tomás Cámara, 2017, p. 288). En palabras de Veit-Wild, trátase dunha “sobreexplotación hiperbólica que supera cualquier paralelismo con personalidades o acontecimientos reales” (2006, p. 95). Xunto á figura omnipresente do ditador africano, adoita ser frecuente nestas obras a da súa antagonista, paradigma de calidades como o heroísmo, a resistencia, a disidencia e o sometemento total como vítima fronte ao poder absoluto do autócrata. Finalmente, boa parte destas novelas utiliza os espazos imaxinarios como estratexia para sortear os obstáculos da censura e da persecución política. Desta maneira, países ficticios como Katalamanasia en La vie et demi, funcionan —do mesmo xeito que sucede na ficción latinoamericana— como tapadeira alegórica na que se perfilan claramente países recoñecibles, á vez que ao resgardo desa indeterminación xeográfica. 3. Parodia afropolítica, realismo grotesco e imaxi-Nación: trazos de orixinalidade de Sua excelência de corpo presente En García Benito (2021) analízase como a novela que nos ocupa estabelece un diálogo directo co xénero novela de ditador3, contendo boa parte dos trazos caracterizadores do mesmo: — o ditador como produto literario; — o artificio da biografía ficticia —co ditador como protagonista que describe e evoca a súa vida— mediante o cal a complexidade enunciativa alcanza á temporalidade ficcionada, posto que o ditador lembra a súa vida xa prostrado no seu féretro; pero o narrador-autor atópase nun tempo que coincide precisamente co fin dun réxime de 38 anos, o do presidente José Eduardo dos Santos, en 2017, polo cal resulta inevitábel relacionar o ditador morto de Sua excelência de corpo presente, publicada en 2018, co fin da presidencia de Dos Santos en Angola, a pesar da indeterminación cronolóxica deliberada; — o propósito de superar as coordenadas concretas para elaborar unha figura arquetípica —realmente nada na novela permite estabelecer conexión ou paralelismo algún co exercicio do poder de Dos Santos—, conseguindo que a ditadura apareza cun rostro único, debuxo dun tirano calquera; — a construción dun tirano de orixe humilde, seguindo os modelos previos de García Márquez ou Cardoso Pires; — a afirmación negativa da figura do tirano a través das prácticas horrendas que asume no seu mandato, unha interminábel sucesión de abusos de poder —nunha clara estratexia do exceso— onde non falta nin unha soa das prácticas abusivas asociadas aos réximes ditatoriais; — a figura do axudante, man executora dos actos viláns do ditador; — a relación do gobernante coas mulleres, mantendo a súa condición de opresor nas súas relacións co xénero feminino; — a austeridade persoal, trazo presente nalgunhas novelas de ditador portuguesas e brasileiras4; — a dicotomía moral entre o Ben e o Mal, habitual en numerosas novelas de ditador, que aparece representada en Sua excelência de corpo presente na figura do ditador protagonista —encarnación do Mal— e como antagonistas —o Ben— as figuras dunha das súas fillas e un dos seus ministros. Non é menos certo, con todo, que a novela se revela ao mesmo tempo como unha obra sumamente orixinal, aspecto cuxo desenvolvo nos propoñemos analizar. A orixinalidade comeza xa no parágrafo inicial da novela, coa contundente á vez que insólita declaración do narrador: “Estou morto” (Pepetela, 2018, p. 9). A partir de aí, dese protagonista e narrador do que non sabemos o seu nome, tan só coñecemos que foi mandatario dun país africano e que faleceu de forma repentina, afectado por unha enfermidade. En boa parte das novelas de ditador, o ciclo vital do gobernante imponse como referente temporal, manifestándose a través da linearidade que adopta a diéxese, que se inicia coas orixes do tirano e finaliza coa súa morte (Fernández García, 2008). Con todo, en Sua excelência de corpo presente ocorre exactamente o contrario; a novela comeza cando o ditador morre, sendo el mesmo quen, no seu propio velorio, bota a vista atrás para contar a súa vida e o seu ascenso ao poder, rememorando o pasado, nun relato que interrompe con constantes apreciacións sobre o presente. O aspecto sombrío e fúnebre, habitual na caracterización dos tiranos de Valle Inclán en Tirano Banderas5 e Miguel Ángel Asturias en El señor presidente, é desta forma levado ao extremo en Sua excelência de corpo presente, ao presentar o tirano non con aspecto fúnebre, senón como finado propiamente. De feito, en varias pasaxes da novela, alúdese aos evidentes cambios de coloración que vai experimentando o cadáver no transcurso do velorio, na súa exposición ante o pobo. Certamente, poderiamos establecer, neste sentido, algunha similitude con El gran Burundún-Burundá, do arxentino Jorge Zalamea, quen presenta ao “caudillo de los difuntos”, un tirano xa cadáver cuxo poder permanece intacto até o momento do seu enterro oficial. O sorprendente, neste caso, é que o protagonista de Sua excelência de corpo presente está morto, pero conserva a súa capacidade de ver, oír e pensar: Estou morto, de olhos cerrados, mas percebo tudo (ou quase) do que acontece à minha volta. Sei, estou deitado dentro de um caixão, num salão cheio de flores, as quais, em vida, me fariam espirrar. As pessoas não sabem que flores de velório cheiram mal? Sabem, mas a tradição é mais forte e velório sem flores é para pobre. Ora, não somos pobres, dominamos uma nação. Estou morto, no entanto posso escutar, entender os dizeres, mesmo os sussurros e, em alguns casos, adivinhar pensamentos. (Pepetela, 2018, p. 9) É aquí onde, sen dúbida, reside a súa orixinalidade. Como nos lembra Santos (2018), a morte, dende o punto de vista literario, sempre foi un bo lugar dende o cal observar a vida, tanto a propia como a allea, xeralmente con efectos cómicos e críticos devastadores. En lingua portuguesa, o modelo foi inaugurado de forma maxistral por Machado de Assis nas súas Memorias Póstumas de Brás Cubas (1881), abrindo a porta a un filón que, no caso das literaturas africanas en lingua portuguesa, preséntase como especialmente produtivo: Um morto & Os vivos (1993), do angolano Manuel Rui; A varanda do frangipani (1996), do mozambicano Mia Couto, que comeza de maneira extraordinariamente similar a Sua excelência de corpo presente, “Sou o morto. Se eu tivesse cruz ou mármore neles estaria escrito: Ermelindo Mucanga. Mas eu faleci junto com meu nome faz quase duas décadas” (Couto, 1996, p. 11); O regresso do morto (1997), do tamén mozambicano Suleiman Cassamo; Um rio chamado tempo, uma casa chamada terra (2002), de novo de Mia Couto, con un dos personaxes principais tamén prostrado no seu cadaleito nun estado cataléptico a camiño entre a morte e a vida. O escritor caboverdiano Germano Almeida utiliza tamén a estratexia en Memórias de um espírito (2001) e máis recentemente “mata” ao comezo da novela o protagonista e narrador de O fiel defunto (2018) e de O último mugido (2020), como subterfuxio para satirizar con maior liberdade sobre os usos e costumes políticos e literarios no arquipélago. Para comprender e interpretar correctamente estas obras debemos considerar, en primeiro lugar, que, se no pensamento europeo o mito é algo residual, ou aparentemente residual, desprazado polo pensamento racionalista de base cartesiana, en África, en cambio, o mito sitúase no centro do pensamento tradicional. Comprender a vixencia de determinados mitos, a textura simbólica en que se expresan e os rituais a eles asociados, é fundamental para salvar a distancia cultural que separa o lector europeo dos textos (Salinas Portugal, 2006, p. 45), porque nas sociedades tradicionais africanas o mito non é un discurso conscientemente enganador, senón que constitúe o discurso fundamental no que se basean todas as xustificacións da orde e do contra orde social. É por iso fundamental para o lector europeo que se aproxima á literatura africana comprender o peso das estruturas míticas e formas simbólicas, pois iso facilita a apropiación do significado dos textos, permitíndolle percorrer o traxecto antropolóxico que o distancia do contexto de produción e recepción primeira deses discursos. Desta forma, tanto o protagonista morto de Sua excelência de corpo presente, como a posterior aparición do espírito do ministro virtuoso6, non poden ser pensados en termos empíricos e racionais, senón en termos de expresión mítica e simbólica (Ndaw, 1983, p. 81). En segundo lugar, debemos considerar o lugar que ocupa a morte no pensamento mítico africano. Para iso, acudiremos ás reflexións de Janheinz Jahn (1971) na súa xa clásica, pero aínda fundamental obra Muntu. Nela, categorías como “muntu”, en plural “bantu”, que expresa un concepto próximo ao de home e que inclúe tanto os vivos, como os mortos e os antepasados, son fundamentais para entender como se sitúa o pensamento africano tradicional ante o transcendente. Xunto a esta categoría, segundo Janh, atopamos outras tres: “kintu”, en plural “bintu”, que designa as forzas que para existir necesitan a intervención de “muntu”, como animais, obxectos, etc.; “hantu”, categoría que corresponde ao tempo e ao espazo; e “kuntu”, que abarca as formas abstractas, como a alegría, a beleza, etc. Na África negra tradicional, o home ve a súa propia vida como un estadio tras o cal, ao sobrevir a morte, existe outra forma de vida. Cando un home morre continúa vivindo, aínda que como unha nova forza diminuída7 —de aí o costume na África negra de colocar comida e bebida sobre as tumbas—conservando o poder do seu ser, que pode verse aumentado ou diminuído en función das relacións estabelecidas cos vivos8. En relación con esta concepción da morte, convén revisar tamén o propio concepto de vida nas culturas africanas negras tradicionais. Segundo Jahn (1971), na lingua kinyarwanda 9 existen tres termos para designar vida: “bugingo”, “buzima” e “magara”. O primeiro, “bugingo”, expresa o sentido da duración. “Buzima” é o principio que significa a unión entre un corpo e unha sombra, da cal resulta a vida biolóxica, que se manterá mentres non haxa separación entre estes dous elementos. No caso dun animal, unha sombra animal únese a un corpo animal e cando este morre, a sombra disólvese e o corpo entra en putrefacción. “Magara” é o principio de vida intelixente que preside calquera nacemento humano. No home “buzima”, vida biolóxica e “magara”, vida espiritual, están unidos. Coa morte desaparece a vida biolóxica, pero o “magara” permanece. A forza vital que formou parte da personalidade mantense máis aló da morte. Entendemos agora que o concepto de “muntu” integre o home vivo e tamén o morto, pois aglutina esa dobre dimensión, por iso é polo que a morte é considerada un cambio de estado, sen o compoñente definitivo que adquire na cultura occidental. Coa morte, en “muntu” desaparece o “buzima”, a vida biolóxica, pero o seu “magara”, vida espiritual, continúa. Esta concepción conduce naturalmente ao culto aos mortos, aos antepasados, como trazo determinante das culturas africanas negras. O “magara” dos antepasados é fundamental na transmisión da vida. Os vivos poden aumentar o “magara” dos antepasados a través da veneración, do recordo, da colocación de alimentos nas súas tumbas, etc. De igual maneira, o “magara” dos antepasados expandirase entre os seus descendentes, facendo aumentar o benestar e a felicidade. Do equilibrio entre este sistema de interferencias depende a vida da comunidade. É por iso polo que, na nosa opinión, a elección dun tirano cadáver, pero que conserva as súas facultades perceptivas, como protagonista da novela de Pepetela, non debe ser interpretado soamente como estratexia do autor na demolición do personaxe, senón, ao mesmo tempo, como algo naturalmente posíbel dentro do pensamento mítico africano tradicional. Como consecuencia da enfermidade, desaparece o “buzima” do gobernante, permanecendo, con todo, o seu “magara” moi atento a todo o que sucede ao redor del, dende os preparativos do funeral de Estado, ás maquinacións derivadas da súa propia sucesión, pasando polo debullar de recordos que constitúe a súa vida pasada. Esta dimensión mítico-simbólica explica igualmente a aparición do espírito do ministro virtuoso no capítulo cinco. Un episodio que, doutra maneira, sería susceptíbel de ser interpretado por un lector occidental como derivado do exotismo esperábel tratándose dunha obra dun autor africano, ou como simplemente rocambolesco. Así, a visita do ministro falecido, cuxo espírito acode tamén a render unha última homenaxe ao presidente, descríbesenos na novela da maneira seguinte: Uma figura se destaca entretanto por entre as pessoas que estão de pé diante de mim. E se destaca porque não é real. Ninguém o via ou reparou nele, aquele senhor de fato preto e ar tristíssimo que ficou bué de tempo em frente ao esquife, muito além do permitido. Mais cinzento que todos os outros do salão, um cinzento que não é de gente. Os outros se inclinam e prosseguem, ele ficou parado, sem incomodar o rítimo da fila. Nenhum segurança o empurrou, avance que impede a marcha da bicha. Pela cara o reconheci, tinha razão para a cinzentez. Está morto há mais de dez anos, ficou conhecido como o «ministro virtuoso». Alguns lhe passaram a chamar «o governante virtuoso». Perdeu o nome de origem, ficou só com a alcunha, virou lenda nacional. Depois da sua morte, talvez fosse frequentador habitual de velórios ou então só possa ser visível para os finados, porque ninguém reage ao tom etéreo dele, de outro mundo. (Pepetela, 2018, p. 107) Trátase certamente do “magara” do ministro, cuxa presencia é inmediatamente admitida: Então sempre é verdade, os cazumbis existem, se misturam com as pessoas, ninguém que lhes reconhece? Ou a minha imaginação a pregar partidas? No entanto, não houve até então uma só cena em que tivesse usado da imaginação, ela me parecia interdita. Ou morta. Aliás, nesta terra abençoada é desnecessário ajudar a imaginação, a realidade está sempre à frente dela. Admitamos então a presença insólita do fantasma do governante virtuoso, com toda a calma do mundo, dele e minha. (Pepetela, 2018, p. 107-108) Estabelecéndose entre eles unha animada conversación: Ali estava o governante virtuoso fitando-me. De pena, de raiva, de alegria, de indiferença, qual a expressão do seu rosto? Já devia saber a resposta. Nenhuma expressão. Como eu, ele não sentia ou não mostrava emoções. A fila de gente vestida para a cerimónia continuava passando através dele. Revi o salão à procura de mais cazumbis. Devia haver muitos, se todos se dignavam a assistir às exéquias do seu protetor ou do seu inimigo. Nada à vista. Só o ministro honesto. [...] Se lhe pedisse perdão por tê-lo metido na alhada de um governo de escorpiões, aceitava perdoar-me?—Não o culpo de nada— respondeu o kazumbi sem mover os lábios, nem se mexer do seu sítio. —Sempre me tratou com consideração. Já estava para lá da estupefação, por isso nem me admirei um coxito com a resposta imediata, vinda do outro lada da barreira de veludo vermelho. (Pepetela, 2018, p. 118) Tras a cal se afasta: Esfumou-se, ele que já tinha cor de fumo. Apresentava, no entanto, forma de pessoa. Agora nem forma nem cor, nada, sumiu de repente. Estou morto, porém não entro em delírios. Mantive mesmo conversa com ele, não me venham tentar convencer do contrário, que foi um sonho ou uma ilusão, ou já o apodrecimento das células do cérebro. (Pepetela, 2018, p. 122) Se o mito e os rituais a el asociados están no centro do pensamento tradicional africano, os discursos en que ese pensamento se actualiza están elaborados, como acabamos de comprobar, con constelacións de símbolos que constitúen material imprescindíbel do texto literario. A morte é un dos principios fundamentais dese pensamento, por iso é polo que o seu coñecemento resulta esencial para a comprensión das sociedades tradicionais e tradúcese —como demostra Sua excelência de corpo presente e as restantes obras de escritores lusófonos que sinalamos— en material de alto rendemento literario. Outro aspecto sen dúbida orixinal en Sua excelência de corpo presente é que se trata dunha novela que inaugura, de maneira implícita e encuberta, o discurso sobre os últimos 38 anos de goberno en Angola, a pesar de que nada na novela nos permita identificar os feitos con este país. Por unha banda, a nacionalidade do autor, unida a determinadas coincidencias temporais que xa explicamos —o final do mandato do presidente José Eduardo dos Santos coincide coa escrita e publicación da novela— fan inevitábel trasladarnos a Angola e interpretar a novela en clave metafórica. Tomás Cámara (2017, p. 287) ao analizar o espazo na ficción africana, chama a atención sobre os países imaxinarios como recurso clásico adoptado para sortear o obstáculo da censura, a persecución política ou simplemente para evitar problemas. Trátase de países ficticios, topografías imaxinadas, aos que esta autora denomina “Imagi-Naciones”, utilizados polos autores para negociar a identidade, para cuestionar os territorios xurídico poscoloniais existentes, inscribindo estas distopías dentro dos límites artificiais ou imaxinados. Países imaxinarios, “Imagi-Naciones” como “Nambula” en Nambula, (2006) de Maximiliano Nkogo Esono, “Marigots du Sud”, en Le cercle des tropiques (1972), de Alioum Fantouré, “Free Republic of Aburĩria”, en Wizard of the Crow (2006), de Ngũgĩ wa Thiong'o, “République des Longs Cauteaux”, en Le discours d'un affamé (1993), de Edgar Okiki Zinsou, “Viétongo”, en Les Petits-Fils nègres de Vercingétorix (2006), de Alain Mabanckou, son habituais na ficción africana e funcionan como tapadeiras alegóricas baixo as cales non é difícil detectar países recoñecibles aínda ao resgardo da indeterminación xeográfica10. Doutra banda, en Sua excelência de corpo presente, o concepto de “estado errado” (Tomás Cámara, 2017, p. 287), de nación imaxinada ou “Imagi-Nación”, evidente pola total ausencia de elementos espaciais que permitan localizar a novela, é algo máis que un recurso do autor para difuminar os límites entre ficción e realidade, xa que permite que poida erixirse como arquetipo de calquera país africano baixo unha ditadura opresiva (García Benito, 2021). E iso constitúe, certamente, un dos aspectos que máis valor outorga á novela: o seu interese transautorial e transtextual, xa que se pode ler como crítica continental “en forma de sátira política a las transgresiones de las personalidades autocráticas, despóticas, nepóticas y verticales” (Tomás Cámara, 2017, p. 287) que estiveron vixentes —e nalgúns casos aínda o están— en África. Con todo, Pepetela non inventa un país imaxinario, simplemente non proporciona na súa novela ningunha información de carácter espacial que permita situala, e será esa indeterminación espacial a que inaugure —implicitamente e de forma extremadamente orixinal— o discurso sobre o mandato de Dos Santos en Angola, pois o habitual á hora de construír o pasado é que a literatura estabeleza un diálogo coa historiografía, a partir do cal, narración histórica por unha banda e ficción literaria por outra, traballen para a construción do imaxinario sobre unha época ou sobre determinada figura histórica. É moi probable, por tanto, que tras o prolongado período de goberno do presidente Dos Santos en Angola, a historiografía vaia revisar de maneira profunda o seu mandato. Revisión que, á súa vez, verase complementada coas achegas doutros discursos, como o xornalístico, o artístico, textos e documentos do propio mandatario, etc. Todos estes discursos interactuando co discurso literario contribuirán a modular a recepción dos lectores, suscitando o diálogo coa súa enciclopedia, individual ou colectiva (Arnaut 2002, p. 309), para crear ou cuestionar a chamada “memoria colectiva” (Winter, 2007, p. 173, como se citou en Fernández, 2008, p. 172). No caso de Angola —país implícito ao que talvez remita a novela—, esa interacción é imposible, pois ao non ter lugar aínda o labor de revisión do mandato de Dos Santos, todos os discursos están por aparecer, anticipándose a todos eles o discurso literario. Así pois, con esta obra, Pepetela non só se anticipa ao discurso historiográfico sobre a figura do gobernante, senón a calquera outro tipo de discurso. O extraordinario é que, ao non existir distancia temporal entre o momento da escritura e o da diéxese, a necesidade de construír o pasado desaparece. Para construír a memoria histórica sobre o mandato do presidente Dos Santos, o discurso literario non ten necesidade de estabelecer un diálogo con outras formas de discurso, debido a que dita memoria forma parte do imaxinario dos lectores, coetáneos dese período que coñecen ben. Cos lectores actuais, a función do discurso literario non pode ser outra que a de contribuír a comprender ese pasado recente, utilizándoo como cimento para construír o futuro. O final metafórico e esperanzador da novela —co cadaleito do gobernante tendo que ser ocultado precipitadamente no xigantesco vertedoiro “a lixeira”, que hai nas proximidades do palacio presidencial na capital do país— ademais de ser unha excelente estratexia burlesca para acelerar e concluír a narración, responde tamén a un propósito de denuncia dunha problemática endémica nas grandes urbes africanas: o exceso de lixo e a mala xestión dos residuos urbanos11, funcionando ao mesmo tempo como metáfora adecuada á distopía actual do presente en África: A lixeira principal da capital era ao ar livre e em breve se veriam as centenas de gaivotas e outras aves a sobrevoar o verdadeiro morro, de altura correspondente a uma casa de dois andares que ia crescendo, apesar dos protestos e irritação de jornalistas, estudiosos e povo em geral. As aves iam competir ferozmente com as pessoas pela porcaria, também às centenas, na esperança de encontrar algo para comer, vender ou trocar. (Pepetela, 2018, p. 190-191)Esa montaña de lixo é o destino final para o cadaleito do presidente na secuencia dun ataque ao palacio presidencial: Alguns gritos eram perceptíveis, até eu os ouvia. Abaixo os corruptos, abaixo a ditadura, abaixo a polícia, ladrões para a cadeia, e coisas desse teor, absolutamente inaceitáveis numa democracia avançada. Já não era problema meu, mas em todo o caso compreendia que os distintos fidalgos da sala se indignassem com a falta de educação da populaça. Pareciam masé assustados. [...]De repente, por trás de mim, sem que eu visse, devem ter trazido a tampa do caixão, porque me taparam. Fiquei no escuro mais absoluto. Ouvia vozes dos lados e em breve as marteladas, pregando a tampa. Não brincavam com coisas sérias, quando era para fechar, pregavam com toda a força, talvez com medo de que eu fugisse. Aumentava o ruído vindo do exterior e já ouvia as senhoras a gritarem, gente a correr por cima da alcatifa, berros de comando, vamos bazar pela porta de serviço, este palácio não tem passagens secretas, eles estão a chegar, derrubaram a última barreira de segurança. Eram os gritos que conseguia identificar, sem saber quem eram os invasores que atacavam o palácio, enquanto continuavam as marteladas. Só o pensamento de ser possível algum ousar atacar o palácio comigo lá dentro, mesmo sem vida, deveria me enfurecer para a eternidade. Mas estava em paz, como há dias. (Pepetela, 2018, p. 254-255). En consecuencia, os máis próximos ao mandatario vense obrigados a fuxir, transportando o cadaleito a través dun túnel subterráneo que lles permite saír do palacio. Con todo, ante a imposibilidade de continuar a fuxida co pesado féretro, deciden enterralo no vertedoiro próximo, convencidos de que o insólito do agocho impedirá aos atacantes atopar o corpo: Para onde iriam? Enterrar o corpo no primeiro sítio ou apenas escondê-lo. Para que os amotinados não fizessem do meu cadáver uma bandeira. [...] Devem ter pousado o caixão no terreno. Se bem me lembro, perto estaria a lixeira. Discutimos bastante a necessidade de tirar a lixeira dali, demasiado perto do centro do poder, uma vergonha e a prova de que pouco nos interessávamos pelo meio ambiente. Mas havia sempre dificuldades de última hora, constrangimentos, e por mais que os ministros discutissem de como e quanto fazer, outros assuntos nos distraíam e a lixeira permanecia no mesmo sítio. Foi crescendo, se tornou na maior montanha da região, atingia já uma altura superior a qualquer prédio e se estendia por uma extensão equivalente a vários bairros. O lixo se misturava com a água dos pântanos, o cheiro devia ser sufocante. Havia derrocadas frequentes, e quando isso acontecia, sobretudo por causa da chuva, havia sempre vidas a lamentar. Lamentavam as famílias e nós, as eternas vítimas dos jornalistas, criticando-nos pela ineficácia. Quem mais se importava com catástrofes de lixo? Nunca me aproximei muito e portanto não reconheço o cheiro. Felizmente, com o caixão pregado, ou foi antes, não recordo, perdi grande parte do olfato. No momento me favorece. Vão deixar o meu caixão no meio daquela porcaria? (Pepetela, 2018, p. 259-260) A pesar do tráxico do momento, o humor domina toda a pasaxe, contribuíndo ao seu carácter burlesco, co propio mandatario facendo bromas sobre o acertado do agocho: Pensando bem, é um bom sítio para esconder um cadáver, mesmo que só por uns dias, até as coisas acalmarem. Pelo menos não se nota o mau cheiro provocado pela corrupção do corpo, porque o fedor ambiente envolve tudo. Se for um caixão com muito lixo por cima, só se notará quando resolverem acabar com a lixeira, o que não será na próxima geração. (Pepetela, 2018, p. 260) Adiantándose, mesmo, ás bromas e mofas das que será obxecto cando se descubra o corpo: Vão me enterrar numa lixeira. Um presidente soterrado por lixo, deve ser uma metáfora que não entendo, com as faculdades já diminuídas. Mas adivinho as piadas a surgir se me descobrirem o caixão aqui no meio da merda. O que pode acontecer por causa do desespero. Ninguém sabe quanto cava uma pessoa quase morta de fome e que espera encontrar qualquer coisa para comer, mesmo podre, ou para vender, mesmo estragada. Algum jornal satírico põe logo em título: «Presidente enlixado», o que deve ter mesmo piada, porque não estou propiamente enterrado, mas sim, enlixado mesmo. E bem lixado. Talvez não tenha sido a melhor ideia dos meus familiares e amigos, mas até compreendo, a rapidez da manobra não permitia olhar ao sítio, este era o melhor entre os próximos. Ou o menos mau. Como se tivessem a intenção de me impedirem de pensar com os meus botões de punho em ouro, atiraram mais entulho para cima, o qual foi abafando todo o som do mundo vivo e do inerte, se este tem alguma voz. (Pepetela, 2018, p. 261) Finalmente faise o silencio: O manto de silêncio me cobria finalmente:Tentei enganar o destino, como tantas vezes fizera numa vida de aventuras e enganos, cantarolando a marcha militar que tinham decidido ser a melodia a acompanhar o funeral, sobretudo quando o corpo descesse à cova. As palavras e a música estavam na minha mente. [...] mas não ouvi nenhum som, nem o produzido por mim. Como saber o que se passava? Duvidava de ter a mesma sorte do governante virtuoso e o meu cazumbi poder sair para a luz e redescobrir o mundo. (Pepetela, 2018, p. 261-162) E a novela conclúe practicamente coas mesmas palabras coas que comezara: “Que acontece com o país, as pessoas? Que acontece com o Mundo? Nenhuma resposta. Porra, agora sim, estou mesmo morto” (Pepetela, 2018, p. 162). Certamente, a imaxe escollida por Pepetela para o destino final do corpo do presidente é moi potente: o lixo, no que é unha indicación clara de que é aí onde deben terminar os fundamentos sobre os que a ditadura asenta a súa poder. Tomás Cámara (2017) identifica nestes casos o que Jill Scott denomina “imaginación quasi judicial”, é dicir, a historización novelística doutra forma de xustiza. A partir das historias que se contan e de como se contan poden xurdir “nuevas justicias”. Trátase da idea de “justicia narrativa” (Tomás Cámara, 2017, p. 226), unha forma de xustiza alternativa, deconstrutiva, non formal, social, identificadora e comprensiva que emerxe da publicación, circulación e lectura de obras como a que nos ocupa, proporcionando sentido para o proceso de construción dunha xustiza narrativa, que alentará os lectores para atopar novos significados e formas de recuperación. Interesa destacar a este respecto o propósito de servir para construír o futuro que anteriormente identificabamos na novela de Pepetela. Dentro do espazo narrativo da ficción, Sua excelência de corpo presente, a través do seu final metafórico e á vez esperanzador, comprométese coa reparación social en contextos posconflito a partir da estruturación dun diálogo igualmente de denuncia. Paul Gready (2009, como se citou en Tomás Cámara, 2017, p. 228) denomina a estas novelas “Novel truths”, algo así como gramáticas alternativas que abren camiño a verdades que non se poden dicir. Estariamos así, segundo Tomás Cámara, ante iniciativas literarias —como é o caso de Sua excelência de corpo presente— que recoñecen o papel da produción literaria nos procesos de construción dunha “justicia narrativa” presente neste deber cara á memoria, que apunta a transmitir e producir un verdadeiro coñecemento social e político utilizando a literatura como plataforma explicativa e, no mellor dos casos, reparadora (Tomás Cámara, 2017, p. 230).Finalmente, a orixinalidade do discurso de Sua excelência de corpo presente reside tamén na súa retórica, que poderiamos cualificar como “realismo grotesco”, posto que o estilo que domina a narrativa é unha estética satírica unida a un realismo grotesco. Tomás Cámara (2017, p. 288) propón utilizar o termo de “parodia afropolítica”, xa que os elementos paródicos combínanse indisociabelmente cos elementos prototípicos das prácticas políticas africanas da ditadura. Entre os primeiros, atopamos, en primeiro lugar, a caracterización paródica da ditadura —polo seu carácter excesivo que a transforma en surrealista—. Rodearse dunha rede de parentes afíns, manipular as eleccións, fomentar prácticas corruptas de todo tipo: ...como se usássemos de transparência total nos negócios e métodos do governo para exigir exóticos e complicados truques de encobrimento. Estamos onde? Na virtuosa Suécia ou Noruega? Parece querem gozar com a minha memória. Como explicar tal aberração? Passei outras coisas muito mais importantes para várias mãos, inclusive para as do Porco-Espinho, quando ele foi meu ministro das Infraestruturas e se encheu com comissões para estradas mal asfaltadas ou pontes que caíam à primeira passagem de um camião pesado só porque o contrato estava sobrecarregado de despesas e dispensava inspeções. Entregava essas obras e respetivos pagamentos sem precisar de licença ou de fazer um esclarecimento. Ele era o ministro mais avesso a concursos públicos para obras que eu tinha... (Pepetela, 2018, p. 103) Mover ao seu favor os fíos da política internacional: Atrasado como sempre, o ministro das Relações Exteriores vem com ar de quem acabou de acordar com a notícia da minha morte. [...] Acaba de chegar de viagem, mandei-o intoxicar o cérebro de um grande chefe do oriente, mesmo no fundo do oriente, que me deve favores, contra o nosso vizinho do oeste, sempre agitado e a tramar armadilhas. A jogada era plena de oportunidades, podíamos ganhar um território carregado de minerais raros, entre os quais a apetecível matéria usada na indústria espacial. Mas o golpe tinha de aparentar vir de longe para enganar os tribunais internacionais, agora pretendendo mostrar alguma atividade, apenas contra os países menos desenvolvidos, pois claro, ou parece que somos parvos. (Pepetela, 2018, p. 164) Limitar a capacidade de acción dos medios de comunicación independentes “O meu discurso recebeu grandes elogios nos órgãos de comunicação do Estado, únicos que podem funcionar regularmente num país de democracia avançada como a nossa, pois os independentes são pasquins, todos nós sabemos” (Pepetela, 2018, p. 115). Desprezar as necesidades do país en áreas tan fundamentais como a educación ou a sanidade: Raio de doença traiçoeira. Em vida deveria ter ajudado a erradicá-la do país. Quando o ministro da Saúde vinha pedir reforço de verbas porque o orçamento era estreito para tanta praga e epidemia, sempre ultrapassado por outros serviços geridos por mais poderosos, eu lhe dizia para pacientar, um dia chegará a vez da saúde, como também da educação, mas isso é só no futuro, quando tivermos criado uma burguesia nacional bem forte, capaz de administrar as riquezas que vão sonegando ao tesouro público, e quando tivermos um exército poderoso, que faça estremecer de medo os vizinhos e nos dê estabilidade total, e quando os nossos serviços de segurança estiverem equipados com o mais moderno equipamento descoberto lá no estrangeiro e com agentes de primeira classe, saídos das melhores universidades e com muitas especializações nas novas tecnologias de espionagem e contraespionagem. Como vê, há muitas prioridades sérias, o país ainda não está seguro. Aguente, está a fazer milagres com o dinheiro de que dispõe, adulava. (Pepetela, 2018, p. 72-73) Socavar os dereitos civís e a independencia do poder xudicial, cuestionando o valor da constitución: Agora os civis andavam muito com a mania dos direitos constitucionais e por tudo e por nada tentavam fazer uma manifestação. Abortada à partida, pois claro, para que serve a polícia? Além do mais, o que interessa o que diz uma Constituição feita por uns mabecos escolhidos em momento de aperto para se justificar qualquer coisa ou levar um partido ao poder, pretendendo ser definitivamente? Sempre se arranjam depois uns juízes do Tribunal Constitucional que interpretam os direitos como nos interessa, para isso são nomeados. (Pepetela, 2018, p. 127) Burlarse dos dereitos básicos da muller: Em alguns países é crime olhar duas vezes para a empregada, até há leis contra o chamado assédio no serviço. Coisa de anormais, felizmente não entre nós. Um grupinho de mulheres intelectuais um dia quis propor uma legislação nesse sentido, mas logo voltaram ao redil, perante as ameaças brandidas pela própria organização que as representava. Novidades vindas da vil Europa, como se já tivéssemos esquecido todo o mal que nos impuseram durante séculos com suas modernices de tráfico de escravos, colonialismo, homossexualidade e igualdade de género. (Pepetela, 2018, p. 110-111) Menosprezar o valor da cultura e do pensamento crítico: Os intelectuais, esses petulantes, não vinham ao velório. [...] Os intelectuais nunca me perdoaram ter fechado as inúmeras e inúteis academias. Apontavam o facto como o meu erro capital em relação aos únicos cérebros que ousavam imaginar o país, a sua cultura e os desejos da população, como se de facto os conhecessem. Que queriam? Era academias para tudo e para nada, sem trabalho concreto que se visse. Uma corja de velhos saudosistas se reunindo aos sábados de manhã para discutirem coisas tão interessantes como, vinham os pássaros das lagartixas, ou o contrário? Ou se tal tipo que vendia mais livros que o sal do mar podia ser mesmo considerado escritor ou apenas um bom vendedor de ilusões. Assuntos desses que não importavam a ninguém, senão aos próprios. (Pepetela, 2018, p. 167-168) Evadir capitais en paraísos fiscais:É claro, não fui ao pote mas mandei a palanca tratar de guardar a recato no estrangeiro, em conta secreta, algumas prendas que me deram por mandar assinar contratos volumosos. Se por acaso houvesse um golpe de Estado ou uma fatalidade qualquer que me afastasse do trono, como recuperá-lo se nem dinheiro para armas tivesse? Poucas vezes mexi nesse fundo de emergência, no entanto. De vez em quando era necessário pagar a um profissional para fazer desaparecer algum inimigo perigoso, nacional ou estrangeiro. [...] Tinha de haver recursos para comprar consciências, almas e mercenários. Compreende-se. Nunca o confessei, não precisei de o fazer. Agora também já é tarde. (Pepetela, 2018, p. 244)Lexitimar como inevitábel a dexeneración e corrupción que leva consigo o poder: No entanto, entre os presentes, quem não mete bens do Estado no bolso? Só as crianças, inocentes. Por enquanto. Basta crescerem um pouco... O que é de todos (o Estado) não tem dono, pode ser cassumbulado, ideia persistente e que ultrapassa este país, atingindo o continente, e outros. Os críticos do meu regime nos chamam a todos de corruptos oportunistas, aproveitadores. Gostaria de os ver embriagados pelo poder que de facto possuímos. Ainda roubavam mais, ao pé deles seríamos considerados arcanjos. Só criticam porque estão longe do favo do mel. (Pepetela, 2018, p. 18) Unha interminábel sucesión de prácticas abxectas, nunha clara estratexia do exceso, onde non falta nin un só dos abusos asociados aos réximes ditatoriais, no que sen dúbida constitúe unha das manifestacións máis caústicas e escarnecedoras de Pepetela (Santos, 2018).Como elementos prototípicos das ditaduras africanas, podemos sinalar en Sua excelência de corpo presente a farsa democrática, Recordo bem esse dia das eleições [...] No entanto estávamos muito preocupados também porque, a pesar de todas as calúnias lançadas pela oposição e reproduzidas por alguns jornalistas nacionais e estrangeiros, não se sabia sequer fazer uma séria manipulação de dados. Havia uma batotita aqui ou ali, que um qualquer responsável local improvisava com pouca habilidade, logo denunciada pelos mesmos de sempre, um caso de trezentos votos a merecer destaque de milhões nalguns jornais ou rádios. (Pepetela, 2018, p. 19) O personalismo, Em tempos complicados imaginei criar a figura de primeiro-ministro para aumentar o número de fusíveis entre mim e o povo furibundo, mas desisti da ideia, era inventar um poder fáctico que se podia tornar real e me disputar a primazia, mesmo se tratando de um meu filho. (Pepetela, 2018, p. 204) O elitismo e o nepotismo, Acedi ao pedido da minha mulher, sempre tão devota a proteger a família, mandei-o com bolsa de estudos para os Estados Unidos aprender economia, eles lá é que ensinam melhor a malta a aldrabar nas contas e usar paraísos fiscais. A guerra, se rebentasse, tinha de ser ganha, como é evidente, mas menos um não altera nada, ainda por cima alguém tão grande que seria difícil de esconder dos olhos inimigos. Não tive problemas de consciência quanto a esse aspeto, nenhum familiar, meu o das minhas mulheres e namoradas, devia arriscar a vida pela pátria. Existiam demasiados jovens sem trabalho nem preparação para um futuro promissor. O sacrifício da guerra não lhes custava nada, se tornavam ao menos úteis. Assim, arriscando um ferimento, ou mesmo a morte, poupavam os verdadeiramente dotados para dirigir o país, contribuindo para um bem maior. Toda a elite pensava desta forma e deixei-os pensar. (Pepetela, 2018, p. 26) Unha ética autoritaria, Nos longos anos de mando, aprendi muita coisa. É muitas vezes prejudicial e até perigoso ter subalternos que pensem pela própria cabeça. Prefiro os seguidores, mesmo estúpidos. Não lhes ocorre ter atitudes contra os meus desejos ou sonharem com poderes a que nunca devem aspirar. Arriscam a cabeça por a usarem demais e eles geralmente sabem. Nós podemos, ensinava aos meus filos, porque somos nós, mas nunca devemos permitir essas pretensões aos nossos subordinados, pois um dia alguém imaginará que pode deixar de o ser. (Pepetela, 2018, p. 166) A política como algo privado/étnico, Como se eu não tivesse aprendido a plantar provas falsas num cenário de crime. [...] O espião e eu nos divertíamos a fazer partidas dessas a quem queríamos ter bem seguros, presos aos nossos cintos, de preferência embaixadores estrangeiros. Haverá melhor maneira para conseguir sempre relatórios favoráveis às nossas práticas e intenções? Se houvesse alguma reclamação de um governo, o embaixador estava fatalmente implicado, pelo menos as acusações tinham passado por ele. Ou deviam ter passado, obrigação própria do cargo. Era o momento de usar o que tínhamos plantado. Depois, tudo ficava entre nós, os amigos não lixam os amigos. Um exemplo simples: a propósito, aquele relatório sobre o acontecido no domingo me parece exagerado, não acha mesmo? Claro que eles enverdeciam, gaguejavam, como podíamos ter descoberto o relatório? dali saíam a correr para corrigir o escrito ou ditado dias antes. As almas mal pensantes e ignorantes de assuntos de Estado chamam a isso chantagem. Ignorantes dos diferentes comércios. Apenas esquema de sobrevivência para um território fraco perante um rinoceronte enfurecido, incapaz de conter ímpetos assassinos. Barato e eficaz, como arranjar uma jovem linda e aparentemente pura, empurrá-la para a cama do alvo, fotografar ou filmar abundantemente. Serve se houver esposa ciumenta ou o chefe dele for um fundamentalista cristão. No caso de embaixador de um tirano qualquer, é recomendada uma bebedeira e muita conversa de segundo sentido. Gravação completa. Depois retira-se o que não interessa, há sempre umas frases que postas em determinado contexto o condenam a uma morte vexatória. Banalidades, todos conhecem. O curioso é que funcionam sempre. O meu espião era um plantador diplomado, dava para confiar nos seus conhecimentos de agricultura. Com este tipo de pressão, a combina é feita sem sangue e dura para a vida. (Pepetela, 2018, p. 57)A extrapolación da idea de familia extensiva á de goberno oficial, Pouco a pouco, aproveitando ou estimulando desavenças, fui segurando um, afastando outro, nomeando novos. A primeira-dama, que de política só sabia o pouco que ouvia no bar paterno, foi ajudando a criar a rede, chamando a família a conselhos. (Pepetela, 2018, p. 220) Elementos omnipresentes en Sua excelência de corpo presente, non faltando tampouco a utilización de mecanismos das relixións africanas en contextos gobernamentais tales como maxia, adiviñación, etc., xa que o gobernante confesa en varias pasaxes da novela solicitar os servizos de adiviños “Isso de os videntes desconfiarem dos seus dotes também pode não ser verdadee. Pelo menos os que utilizei se mostravam sempre muito confiantes. E acertavam a maior parte das vezes” (Pepetela, 2018, p. 104), e mesmo someterse a rituais practicados por feiticeiros, como o caso dun ritual de protección contra a morte, ante a posibilidade dun atentado contra a súa persoa: Uma vez foi o ritual de me fecharem o corpo a balas ou outros projéteis danosos, porque se suspeitava de um atentado. Sofri com os preparativos, sobretudo os maus cheiros dos produtos com que me untaram o corpo e os fumos que se libertavam das cabaças sobre brasas. Foi útil. De facto, realizaram o atentado, dispararam sobre mim, morreram dois seguranças no tiroteio. Saí ileso, para alegria do povo e das igrejas, que organizaram muitos cultos de ação de graças. [...]—Não disse ao chefe que valia a pena se blindar?— perguntou depois o meu espião, um raro sorriso no rosto. —Esses kimbandas da minha zona são mesmo capazes. Concordei no momento e foram bem recompensados pelo sucesso. Já agora, deviam também me ter blindado contra essa maligna que me pegou por traição. (Pepetela, 2018, p. 105) Todos estes elementos, os paródicos, por unha banda, e os representativos das prácticas políticas ditatoriais africanas, pola outra, son claves para comprender figuras da tiranía extrema —como o protagonista de Sua excelência de corpo presente— e os seus barrocos comportamentos. Son tamén frecuentes os elementos humorísticos e divertidos, especialmente os motivados pola condición de cadáver prostrado nun cadaleito do protagonista, que chancea constantemente coas vantaxes de estar morto: “Tenho sossego e devo confessar estar a me divertir bastante com o espectáculo se desenrolando à minha frente” (Pepetela, 2018, p. 73). Así como coas incomodidades derivadas da horizontalidade, que non lle permiten apreciar ben o que sucede ao seu redor: “Também não vejo grande coisa, deitado, cabeça na horizontal do corpo, melhor visão do teto que das pessoas à minha frente” (Pepetela, 2018, p. 23). Trátase da estratexia utilizada por Pepetela para subverter, aínda que textualmente, as atrocidades da tiranía política extrema a través do relato da vida do ditador e das condicións sociais que xeran unhas actuacións descritas mediante unha forte crítica, que se exacerba coa sátira e a parodia (Tomás Cámara, 2017, p. 289), expoñendo de maneira contundente a calidade surrealista da ditadura. Sinala así mesmo esta autora que a calidade hiperbólica e paródica, presente nalgunhas novelas de ditador, libera ao escritor dos límites que impón a realidade, permitíndolle expoñer a magnitude do horror da violencia despótica “al tiempo que genera un espacio expandible que pueda acomodar una variedad de formas de exageración que resalta así la enormidad ridícula de los crímenes de la tiranía” (Tomás Cámara, 2017, p. 288). Neste sentido, tamén Diop (2002) insiste na utilización social da dor cómica ou da risa satírica nestas traxicomedias, sinalando como a comedia permite construír unha defensa contra a dor. 4. Conclusións Partindo da idea defendida en García Benito (2021) de que Sua excelência de corpo presente representa nas literaturas africanas de expresión portuguesa o xénero da novela de ditador na súa manifestación arquetípica, coa parodia como estratexia empregada polo autor na súa denuncia dunha elite político-militar depredadora, tremendamente corrupta, ademais de prepotente e incompetente (Santos, 2018), constatamos, ao mesmo tempo, trazos de evidente orixinalidade. Así, a novela sitúase máis aló dunha literatura como a africana, que a miúdo se converte nun índice estatístico ou termómetro sociopolítico das diversas problemáticas do continente. Bisschoff e Van der Peer (2013) chaman a atención sobre o arriscado da análise da extrema conflitividade en África nas súas representacións artísticas, xa que facilmente se pode caer nunha “configuración unidimensional” (2013, pp. 5-6) que de novo reducise o continente nunha única narrativa da corrupción, da guerra, etc. Non sucede así en Sua excelência de corpo presente, na que a orixinalidade outorgada por trazos como a dimensión simbólico-mítica —que xustifica tanto a elección dun tirano cadáver como protagonista, como a aparición do espírito/“magara” do ministro virtuoso—, a inexistencia de diálogo entre o discurso literario e outros discursos como o historiográfico —debido á falta de distancia temporal entre o momento da escritura e o da diéxese—, o final metafórico e esperanzador da novela —presentando un vertedoiro como destino final para o corpo do mandatario, no que resulta unha sorte de xustiza narrativa ou xustiza social (Tomás Cámara, 2017)—, a retórica do humor e do realismo grotesco —froito da convivencia na novela de elementos paródicos con outros prototípicos das prácticas políticas africanas de ditadura—, permiten situar a narrativa na complexidade presente resultante da múltiple tipoloxía dos conflitos. En virtude destes trazos de orixinalidade actívase en Sua excelência de corpo presente un debate habitual na literatura africana: o dilema entre unha postura “objetivista”, á maneira de Nadine Godimer, e unha postura “alegorista”, na liña de Coetze, en relación aos réximes do terror. Para Godimer, a palabra non pode ser soamente protesta, senón tamén afirmación. Coetze, en cambio, defende que a verdadeira provocación consiste na “desconstrucción del idioma monomaniaco del poder y la introducción de unas imágenes propias y libres, una narración más ambigua, matizada y compleja y bajo ningún punto de vista sometida a la información metódica y oficial sobre la violencia, transmitida en compartimentos preceptivos” (Tomás Cámara, 2017, pp. 245-246). Ambas as posturas podemos atopalas, na nosa opinión, en Sua excelência de corpo presente, movéndose entre a categoría de denuncia evidente e a de protesta simbólica, a partir da estratexia combinatoria de adoptar elementos dunha e doutra. A primeira é evidente na obra que nos ocupa na súa manifestación como arquetipo da novela de ditador, na que a mensaxe —a denuncia de réximes autoritarios de poder— é primordial. A segunda maniféstase mediante a incorporación de elementos orixinais, que indican de maneira clara o desexo do autor de situar a súa produción textual máis aló da problemática que mostra. Por iso é polo que Pepetela, ao contrario do que adoita ser habitual noutros autores africanos, non ofrece solucións simbólicas para os conflitos sociais e políticos. Expón ao mundo os abusos da tiranía e a problemática diversa que esta xera, sen achegar unha solución, aínda que coa capacidade de guiar os lectores cara ao terreo cognitivo da reflexión. Trátase da función maieútica, que para Tomás Cámara (2017, p. 32) se lle confire aos autores africanos. Así, os lectores de Sua excelência de corpo presente —en calidade de testemuñas secundarias— están preparados para iniciar un proceso de reflexión individual e crítica sobre o funcionamento da ditadura, o seu impacto, as súas consecuencias, etc. Xerar reflexión sobre a ditadura, sen dúbida, axudará á súa comprensión, posibilitando a construción do presente e, de maneira especial, abrindo o camiño para o futuro, xa que si buena parte de las novelas de dictador coinciden en cuestionar las diversas versiones y hechos de la Historia, mostrando una concepción de la novela de base histórica como reconstrucción o narración del pasado, en el caso de las narrativas africanas, la contemporaneidad de los acontecimientos —que los hace coincidir con el momento de la escritura—, lleva a concebir novelas como la que hemos analizado, no bajo la necesidad de reconstruir el pasado, sino de construir el futuro. (García Benito, 2021, p. 147) Desta maneira, o autor toma posición nun pacto co lector, asumíndose como custodio colectivo de algo que, aínda que finalmente se conciba como unha historia, acaba resultando tamén un imperativo ético. Sua excelência de corpo presente preséntasenos, polo tanto, como unha maneira de denunciar o fracaso dunha comunidade, ao mesmo tempo que como unha porta que se abre á reflexión para alumar unha nova forma de comunidade futura.

Coa chegada das Misións Pedagóxicas a partir de 1931 producíase en Galicia un intenso acercamento á ILE, nacida en Madrid en 1876. A pesar de ser acusada ás veces de “elitismo cultural”, encontramos na ILE unha importante vertente dirixida ao popular que rebasa o ámbito meramente sentimental para converterse en algo máis profundo, de reencontro coa historia real do pobo. No marco da Segunda República atopa a Institución un terreo fertilizado para desenvolverse fóra dos seus establecementos educativos e chegar a lugares recónditos do pobo. A guerra civil, como é ben sabido, supuxo a drástica desaparición daquel proxecto innovador, cheo de ilusión e esperanza. Á parte da imprescindible consulta de fondos documentais en Madrid (Biblioteca da Real Academia da Historia, Biblioteca Nacional, CSIC, Hemerotecas Nacional e Municipal, etc.), no noso estudo facemos uso de material de arquivo, especialmente do Museo Provincial de Pontevedra e do Arquivo Histórico Universitario de Santiago, da prensa e revistas galegas da época, de memorias e demais literatura pedagóxica de ou sobre o tema, xunto a textos de carácter normativo (Gaceta de Madrid, Boletíns Oficiais da Provincia, etc).

INNOVACIÓNS REPUBLICANAS NA EDUCACIÓN POPULAR: AS MISIÓNS PEDAGÓXICAS. ANÁLISE DUNHA EXPERIENCIA, CON REFERENCIAS A GALICIA REPUBLICAN INNOVATIONS IN PEOPLE’S EDUCATION: THE MISIONES PEDAGÓGICAS. ANALYSIS OF AN EXPERIENCE, REFERRING TO GALICIA canciones, farsas poéticas, teatro de Lope y Calderón”. Alejandro Casona, Nuestra Natacha, Madrid, Castalia, 2007, p. 31. : Innovacións na historia da educación, educación popular, Misiones Pedagógicas, Institución Libre de Enseñanza, Historia da Escola en Galicia. ABSTRACT When the Misiones Pedagógicas arrived in Galicia from 1931 took place a remarkable approach to the Institución Libre de Enseñanza (ILE), born in Madrid in 1876. Despite of being branded as prone to 1. AS MISIÓNS PEDAGÓXICAS O 14 de abril de 1931 quedaba implantada a Segunda República en España. As cidades mostráranse republicanas, pero o mundo rural, baixo intereses e formas de vida tradicionais, ofrecera notábeis resistencias. Interesaba, por conseguinte, elevar o nivel cultural deste sector, cara á súa integración no novo marco social (Otero Urtaza, 1982, p. 13). Dentro deste contexto de educación popular sitúase o nacemento das Misións Pedagóxicas. Non se trataba de organizar unha ensinanza sistemática; o que se pretendía era unha modalidade de educación, onde o que asistise ás Misións fora alcanzando un novo caudal de coñecementos a través do espectáculo ao aire libre, da conversación directa, das conferencias, etc. Era a plasmación do vello ideal institucionista da extensión universitaria. Marcelino Domingo, o Ministro que subscribía o Decreto, sostiña que era necesario e urxente ensaiar novas formas de influencia educativa no pobo, non soamente coa letra impresa, senón coa palabra e o espírito que a animaba: Se trata de llevar a las gentes, con preferencia a las que habitan en localidades rurales, el aliento del progreso y los medios de participar en él, en sus estímulos morales y en los ejemplos del avance universal, de modo que los pueblos todos de España, aun los apartados, participen en las ventajas y goces nobles reservados hoy a los centros urbanos. (Decreto do 29/5/1931, Gaceta de Madrid do 30/5/1931). Diante destas preocupacións da Segunda República, non é de estrañar a pronta aparición do Patronato de Misións Pedagóxicas. O Patronato foi creado por un Decreto de 29 de maio de 1931 (Gaceta do 30/5). Constituíuse tres meses despois. Os iniciadores das Misións recibiran a súa inspiración na doutrina predicada por Manuel Bartolomé Cossío dende os seus primeiros anos de acción educadora, e, por iso, pensaron nel para poñelo á fronte do Patronato. Cossío reflexionara con frecuencia en levar ás aldeas e pobos apartados o alento da cultura, reivindicando o ocio e a contemplación estética como valores educativos, convencido de que o goce no estudo e na beleza da arte era tan importante para un campesiño como para un intelectual. É este un punto fundamental na súa concepción educativa. Esta preocupación por chegar ao corazón do mundo rural xa o expresara naquel Primeiro Congreso Nacional Pedagóxico de 1882: Cando F. Barnés acode á Estación madrileña do Norte, ao retorno de Manuel B. Cossío de Suíza, para rogarlle que garantise coa súa dirección e consello a viabilidade da empresa, este, aínda que xa enfermo, dá a súa conformidade. Cossío sitúase, pois, no centro da obra das Misións Pedagóxicas. O Decreto que nomea Presidente do Patronato a Manuel B. Cossío sae á luz o 6 de agosto (Gaceta do 13 de agosto). Nel aparecen nomeados os restantes membros da Comisión Central: Vicepresidente, Domingo Barnés, Director do Museo Pedagóxico; Secretario, Luis Álvarez Santullano, moi vinculado a Cossío; catorce vogais: Rodolfo Llopis, Marcelino Pascua, Francisco Barnés, Antonio Machado, Lucio Martínez, Luis Bello, Pedro Salinas, Enrique Rioja, Juan Uña, Oscar Esplá, Ángel Llorca, José Ballester, Amparo Cebrián e María Luisa Navarro. O Decreto de Misións, impulsado pola corrente institucionista, sinala tres grandes apartados nos que vai centrar a súa actividade: a) Fomento da cultura xeral, mediante o establecemento de bibliotecas populares, fixas e circulantes, organización de lecturas e conferencias públicas, audicións e exposicións, etc. b) Orientación pedagóxica, con visitas a escolas e celebración de Semanas ou Quincenas pedagóxicas; c) Educación cidadá, con reunións onde se afirmasen os principios democráticos, acompañadas de conferencias e lecturas nas que se explicasen ao pobo diversas cuestións relacionadas coa estrutura do Estado, participación política e demais. Un dos servizos máis importantes do Patronato de Misións constituíuno a creación de bibliotecas. O 8 de agosto de 1931 a Gaceta publicaba o Decreto do día anterior que daba paso á creación de bibliotecas escolares. A biblioteca escolar convertíase así nun dos elementos fundamentais da escola. Para elo, a primeira atención do Patronato neste servizo foi seleccionar as obras que habían de integrar as bibliotecas, tarefa que ofrecía importantes dificultades polo público ao que ían dirixidas e polas resistencias atopadas nos ámbitos rurais, a miúdo controlados polas forzas contrarias á República. A experiencia do Museo Pedagóxico e o ensaio de bibliotecas circulantes iniciado en 1912, xunto co consello de persoas coñecedoras da bibliografía recomendable, facilitaron o labor. O labor cultural das bibliotecas complementábase cos outros servizos do Patronato: coleccións de gramófonos e discos; o cinematógrafo e as proxeccións fixas, dous dos auxiliares máis poderosos da actuación misioneira; o Coro e o Teatro do Pobo, encargados de espertar a sensibilidade artística; o Retablo de Fantoches; os cursos para mestres, e, finalmente, o Museo do Pobo, con reproducións de cadros, especialmente do Museo do Prado. Sabemos que as Misións foron duramente atacadas durante o segundo bienio, a partir de 1934, reducindo os seus orzamentos e criticando as súas funcións. O Patronato publicou dúas Memorias, Misiones Pedagógicas (Septiembre de 1931, Diciembre de 1933) (1934) e Memoria de una misión pedagógicosocial en Sanabria (Zamora) (1935). 1.1. Actividades desenvolvidas en Galicia a) 1931. O Servizo de Bibliotecas Creadas as Misións Pedagóxicas, comezouse co servizo de bibliotecas. As orixes das bibliotecas de instrución primaria con servizo circulante hai que situalas moi anteriormente na creación e desenvolvemento do Museo Pedagóxico Nacional, do que Cossío foi director dende 1883 a 1929, e despois director honorario até a súa morte (1935). Recibiron un novo pulo coa política de Rafael Altamira dende a Dirección Xeral de Ensinanza Primaria (19111913). Na Segunda República este labor correu ao cargo de Patronato de Misións Pedagóxicas. Durante 1931 concedéronse para Galicia as seguintes bibliotecas: A Coruña (19), Lugo (20), Ourense (25) e Pontevedra (16). A finais de 1934 o Patronato de Misións Pedagóxicas repartira un total de 5.000 Bibliotecas, das que correspondían a Galicia 485: A Coruña, 98; Lugo, 68; Ourense, 148, e Pontevedra, 171. Aínda hoxe podemos topar con algún daqueles libros, perdidos polas antigas escolas unitarias. Recoñécense, porque levan o carimbo do “Patronato de Misiones Pedagógicas”. O seu achádego pode seguir dando máis luz sobre este tema. A Memoria redactada en 1935 pon de manifesto o papel desempeñado por estes pequenos centros culturais nos que lían os nenos, os seus familiares e o público, en xeral. Sen embargo, o clima político nótase no ambiente, como sucedeu en Chantada e Pedrafita do Cebreiro, onde o mestre só daba os libros que lle parecían morais, “confiscando” os demais e agachándoos na súa casa, e con elementos que pregoaban que cando viñese un Goberno favorable suprimirían as Bibliotecas (Porto Ucha, 1986, pp. 304306). As lecturas poden clasificarse en dous grupos: para rapaces e para adultos. Como autores preferidos polos lectores infantís, os seus clásicos Perrault, Grimm, Andersen, Hoffmann, Las mil y una noches, Homero e Dante; as novelas de aventuras de Swift, Poe, Mayne, Reid, Verne, Lagerlöf e Kypling; as descricións xeográficas; as biografías de homes ilustres: A. Magno, Gonzalo de Córdoba, Cervantes, Napoleón, Franklin, Stephenson, Livingstone, Miguel Servet, etc. Os adultos inclinábanse en primeiro termo pola novela; pero a poesía e as obras de carácter sociolóxico tamén figuraban entre os libros solicitados. Pérez Galdós e os seus Episodios Nacionales, Valera, Pérez de Ayala. Dos clásicos, Cervantes e Quevedo. Entre os estranxeiros, Dickens, Tolstoi, Víctor Hugo. Dos nosos poetas, Bécquer, Machado e J. R. Jiménez. Alentados por Santullano, os mestres elevaban as peticións de bibliotecas para as súas escolas, co informe favorable da Inspección. O servizo viuse xa afectado pola redución nos presupostos do Ministerio do ano 1934. Lembremos que despois dos avances do Bienio 193133 (Bienio Azañista), comezou unha época de retroceso, coñecida como Bienio Negro. É significativa a actitude de Tiburcio Romualdo de Toledo, deputado a Cortes en 1933 que chegaría a xefe de primeira ensinanza en 1938, que propuxo suprimir do orzamento de 1934 a dotación asignada ás Misións Pedagóxicas. b) 1932. O labor de Alejandro Rodríguez Cadarso. Conferencias Pedagóxicas Nunha xuntanza do 29 de decembro de 1931, o Reitor da Universidade de Santiago, Alejandro Rodríguez Cadarso, moi vinculado aos institucionistas, propoñía a conveniencia de que o Consello Universitario de Primeira Ensinanza realizase un labor eficaz, dentro das atribucións que tiña conferidas polo Decreto do 9 de xuño de 1931, no que se creaban os Consellos Universitarios, Provinciais, Locais e Escolares. Para redactar as bases, o Reitor propuxo unha ponencia integrada polos inspectores Díaz Rozas e Lorenzo Gil. Na reunión do 5 de xaneiro de 1932 dábase conta dos traballos a desenvolver. Entre eles, “dar conferencias ao Maxisterio”, dentro dos proxectos das Misións Pedagóxicas. A noticia era recollida por El Noroeste, sobre o papel da Universidade neste cometido: No es hoy el Rectorado el que ordena y manda desde su torre de Oro de la Universidad, como en tiempos de antaño, sino que es el mismo Rector quien viene a la montaña, encareciéndoles el mayor celo, cariño y energía para las Misiones Pedagógicas. La propia Universidad se presta a ser Misionera, llevando a las recónditas aldeas de estas provincias en forma vivida, sencilla y práctica, cuanto pueda y deba saber nuestro aldeano, desterrando los prejuicios que la imaginación y la fantasía, sin el control del juicio y el discernimiento, han embotado durante centurias el cerebro de nuestros campesinos (Marras, 1932). Tamén El Pueblo Gallego destacaba a orientación especificamente galega en senllos artigos publicados o 4 e o 7 de maio de 1932 co título “Elogio a las Misiones Pedagógicas”. Sen embargo, á chamada do Reitor só acudiron os Presidentes dos Consellos Provinciais da Coruña (Díaz Rozas) e Pontevedra (Álvarez Limeses). Descoñecemos as causas polas que non acudiron os de Lugo e Ourense. Nunha sesión de 15 de xuño acordouse o desprazamento dunha comisión a estas dúas últimas cidades para realizar un labor relacionado coa problemática xurdida. Así pois, neste ano 1932 o traballo estivo dirixido á realización de conferencias. Unha Circular do Consello Provincial de Primeira Ensinanza de Pontevedra, publicada no Boletín Oficial da provincia, concretaba os obxectivos das Misións: tratábase de conseguir que todos os domingos se desen nos locais escolares conferencias de divulgación daquelas materias indispensables para elevar o nivel cultural dos cidadáns. Para dar estas conferencias requiríase o concurso de todas as persoas cultas dos Concellos: médicos, peritos agrícolas, farmacéuticos, avogados, sacerdotes [obsérvese este dato], mestres, “y cuantos se presten a realizar esta obra de divulgación en un terreno neutral, como esas mismas enseñanzas requieren” (El Pueblo Gallego, 1932). O 30 de xullo unha carta do Ministro de Instrucción Pública felicitaba ao Consello Universitario. Foron importantes as xestións de Rodríguez Cadarso, que mantiña relacións moi cordiais co Director Xeral de Instrucción Pública, Rodolfo Llopis. Ademais da correspondencia sostida, acompañou a Llopis durante varios actos por Galicia. Neste ano, á marxe das accións directamente programadas polo Consello Universitario, o Patronato de Misións Pedagóxicas, co informe favorábel das inspeccións provinciais de primeira ensinanza, continuou co labor iniciado en 1931, relativo ao fomento das bibliotecas e ao obxectivo da República de proceder á renovación dos libros escolares. Sen embargo, os resultados non debían ser óptimos, xa que o mestre Víctor Fraiz (Garrido Moreira, 2002) —fusilado despois, en 1937— (Porto Ucha, 2003, pp. 158163) queixábase en El Pueblo Gallego o 1 de xullo de 1932 de que “salvo contadísimas excepciones, en las escuelas de España siguen poniéndose en manos del niño los libros de la vieja farándula pedagógica”. c) 1933. Misións Pedagóxicas nas catro provincias Cadarso pensaba continuar coas Misións Pedagóxicas da Universidade, pero non puido ser porque faleceu nun accidente de coche. Precisamente no ano 1933 as accións misionais correron a cargo do propio Patronato de Misións Pedagóxicas. Entre o 11 de agosto e o 17 de decembro as Misións estendéronse polas catro provincias galegas. Contouse coa colaboración de Rafael Dieste, Ramón Gaya, Antonio Sánchez Barbudo, José Otero Espasandín e Arturo Serrano Plaja. A nivel local colaboraron tamén Cándido Fernández Mazas e Antonio Ramos Varela. Durante estes meses percorréronse os pobos de Xinzo de Limia, Allariz, O Carballiño e Maside (Ourense), Lalín, Silleda e A Estrada (Pontevedra), Rianxo, Boiro, Noia, Outes, Muros, Serres, O Pindo, Corcubión (Figura 1), Cee, Fisterra, Carballo, Malpica (Figura 2) e Betanzos (A Coruña), Vilalba, Ribadeo, A Fonsagrada, Baralla e Becerreá (Lugo), para rematar de novo na provincia de Ourense: A Mezquita, Queiruga e o Barco de Valdeorras. Foi a Misión de máis longa duración das realizadas por España e a primeira vez que se fixo coincidir co Museo circulante de pintura. De acordo cos datos publicados polo Patronato de Misións Pedagóxicas (Patronato de Misiones Pedagógicas, 1934, pp. 105106), o Museo circulante estaba composto por dúas coleccións. Integraban a primeira colección catorce copias doutros tantos cadros do Museo do Prado, orixinais dos máis famosos pintores da escola española: “Autos de fe”, de Berruguete; “Retrato del príncipe Don Carlos”, de Sánchez Coello; “Resurrección” e “Retrato de un Caballero” de El Greco; “El sueño de Jacob” de Ribera; “Las hilanderas”, “Retrato de la infanta Margarita” e “Don Antonio el inglés” de Velázquez; “La visión de San Pedro Nolasco” de Zurbarán; “El niño Dios pastor” e “Santa Isabel de Hungría” de Murillo; “Los fusilamientos del Dos de Mayo”, “La maja vestida” e “El pelele” de Goya. Con eles expoñíanse tamén reproduccións dos gravados de Goya: Los caprichos (Retrato de Goya, ¡Que viene el coco!, Se quebró el cántaro, Bravísimo), Los desastres de la guerra (¡Qué valor!, No saben el camino), La Tauromaquia (El animoso moro Gazul, El diestrísimo estudiante de Falce, Desgracias acaecidas en la plaza de Madrid) e Los disparates (Disparate femenino, Disparate de miedo, Los ensacados, Los majos bailarines, Una reina del circo). Figura 2: Mariñeiros e nenos esperando aos misioneiros para oír a charla impartida en Malpica (A Coruña), outubro de 1933. Fotografía de José Val del Omar. Archivo María José Val del Omar y Gonzalo Sáenz de Buruaga, Madrid. Formaban a segunda colección circulante gravados de Goya, e as seguintes copias de cadros do Museo do Prado, a Academia de San Fernando e o Museo Cerralbo: “Pasaje de la vida de Santo Domingo” de Berruguete; “Retrato de la Infanta Doña Isabel Clara Eugenia” de Sánchez Coello; “Crucifixión” e “San Francisco” de El Greco; “Martirio de San Bartolomé” de Ribera; “Las Meninas”, “Retrato ecuestre del Príncipe Don Baltasar” e “El bobo de Coria” de Velázquez”; “Un fraile mercedario” de Zurbarán; “Familia del pajarito” e “Sueño del patricio romano” de Murillo; “El entierro de la sardina”, “Aquelarre de brujas” e “La nevada” de Goya. As exposicións, que con frecuencia tiñan lugar no salón de actos dos concellos, soían abrirse de once a trece horas, e de dezaseis a dezanove horas. A esa hora, un dos misioneiros falaba do valor artístico dos cadros. En Lalín fíxose a exposición o 30 de agosto e o 3 de setembro. A xulgar pola relación de cadros e gravados descrita anteriormente, non había por que escandalizarse. Todo o contrario. Sen embargo, parece ser que nalgún lugar houbo problemas. El Emigrado de A Estrada, expresábase así nun artigo publicado o 10 de setembro de 1933: Una nota censurable merece mención y es que los elementos derechistas, arguyendo que entre los cuadros había algunos con figuras escasas de ropa, y otras de la época de la Inquisición, han empezado a aconsejar a la beatería que no asistiesen ni dejasen ir a sus hijos. Las gentes exentas de esos prejuicios han concurrido. Pola noite, a partir das dez e media, proseguíase a actuación, para finalizar cunha pequena sesión de cine. Púxose tamén en marcha unha nova creación artística de Misións: o Teatro de Guiñol. A colaboración de Rafael Dieste foi decisiva neste cometido. Mediante o Guiñol, representáronse, tamén noutras zonas da xeografía española, romances escenificados como La Doncella Guerrera, e farsas creadas por Dieste como El falso fakir, El gato de Siloc, La amazona y los excéntricos, Curiosa muerte burlada, Duelo de máscaras, El dragón y la paloma e Equivocación fatal ou El Extranjero. Entre o repertorio do Coro e Teatro de Misións, figuraban cancións populares de Galicia. Dentro do apartado de bibliotecas solicitadas ao Patronato de Misións Pedagóxicas, o InspectorXefe de primeira ensinanza de Pontevedra, Pedro Caselles Rollán, laiábase de que “nuestra provincia es una de las que más bajo nivel han dado en la petición” (El Pueblo Gallego, 11/5/1933). Para mentalizar ao maxisterio enviouse unha circular, que aparece nos xornais El País e El Noticiero Gallego dos días 3 e 11 de maio de 1933, respectivamente. A resposta debeu surtir efecto, xa que a petición seguiu nesta provincia un ritmo ascendente, a xulgar polos datos do propio Patronato de Misións Pedagóxicas: 16 Bibliotecas en 1931, 12 en 1932, e 103 en 1933. Á parte das Misións Pedagóxicas programadas polo Patronato de Misións, queremos subliñar que Daniel Calvo, InspectorXefe de Lugo, dirixía o 27 de maio de 1933 un escrito ao Reitor, pedindo a conformidade para solicitar do Patronato de Misións Pedagóxicas unha saída á provincia, coincidindo cunha Semana Pedagóxica na que tomaba parte tamén Luis Soto Menor, e na que estaba garantida a asistencia de “elementos de Madrid”. Entre estes elementos figuraba Mª Luisa Navarro, a dona de Lorenzo Luzuriaga, que fixo labor de divulgación tamén noutros lugares da xeografía española, como Cantabria (González Rucandio, 2011). Debemos aclarar nese sentido que os mestres, en colaboración coa Inspección, desenvolveron durante estes anos “pequenas” Misións. Das celebradas en Lovios, presididas pola inspectora María Cid, infórmanos Lagares: a presentación correría a cargo do mestre de Delás, Sebastián López; o de Gandeiros, Manuel González, disertaría sobre “Derechos y deberes sociales”; o de Grou, Isidro Prieto, sobre “La escuela considerada como primero y principal centro de cultura”; José Pena, Presidente da Asociación “Sociedad Loviense de Trabajadores de la Enseñanza”, resumía as distintas misións realizadas; entre os oradores figuraba o médico Antonio Lorenzo; a rondalla entrimeña, co seu director Ricardo Domínguez, interpretou varias composicións (Lagares, 1933). A ese respecto, cabe destacar o labor de apoio das distintas colectividades culturais (bandas de música, coros, rondallas, gaiteiros, etc.) neste tipo de tarefas pedagóxicas, acercándonos, así, a unha vertente institucionista pouco estudada, a da cultura popular na ILE, tema do que nos levamos ocupado nalgunha ocasión (Porto Ucha, 1996). d) 1934. Dúas Misións Pedagóxicas (en Pontevedra e A Coruña). O labor da Inspección En 1934 Galicia contou con dúas Misións Pedagóxicas, dirixidas por Antonio Ramos Varela e Xavier Arias. A primeira tivo lugar na provincia de Pontevedra, colaborando na súa organización o Inspector de Primeira Ensinanza Rogelio Pérez González. A Misión Pedagóxica celebrada en Pontevedra pode dividirse en dúas fases: a primeira dende o 23 ao 28 de maio, na que se visitou Meaño, Vilalonga e Combarro; a segunda, do 5 ao 23 de xuño, coa visita a Arbo, A Lomba, Valeixe, A Cañiza, Ameixeira, A Franqueira, Luneda, O Covelo, Maceira e San Pedro de Campo (Patronato de Misiones Pedagógicas, 1935, p. 59). En A Coruña a Misión tivo lugar en Outes, A Picota, Mazaricos, Beba, Muros, Serres e Abelleira, durante os meses de xullo e agosto. Contouse coa participación do Inspector Manuel Díaz Rozas, que o ano anterior fora nomeado director da sección de Pedagoxía creada no Seminario de Estudos Galegos para mellorar o coñecemento da escola rural. Con esta finalidade, creouse o “Patronato da Escola Rural Galega” (Lage Casal, 1989, pp. 179181). d.1. Labor desenvolvido na Cañiza Cando no mes de xuño de 1934 o Patronato de Misións encargou aos misioneiros Ramos e Farias o desenvolvemento dun plano misional na provincia de Pontevedra, o inspector José Muntada Bach ofreceuse a compartir o plano levado a cabo na Cañiza, polo carácter rural da zona onde se ía desenvolver. Este inspector, procedente da decimo sexta promoción (19241928) da Escola de Estudos Superiores do Maxisterio, e que tiña adxudicada a Zona 10ª da provincia (comprendía o Partido da Cañiza e o Concello de Salceda de Caselas), foi un dos máis destacados impulsores da renovación educativa na Segunda República a nivel de inspección, se ben despois da guerra experimentou unha fonda reversión ideolóxica. Colaboraron tamén os mestres da Cañiza, o freinetiano José Benito González Álvarez e o de Achas, Jesús Eugenio Pérez Pérez (fusilado en outubro de 1936); xunto a eles, tomaron parte activa os mestres da Lamosa e Paraños, que fixeron cos misioneiros un percorrido polos montes da Franqueira. A Misión celebrouse entre o 5 e o 24 de xuño de 1934. Os actos misionais, enfocados cara os tres eidos distintos de fomento da cultura xeral, a orientación pedagóxica e a educación cidadá, ían precedidos dunha sinxela presentación que facían, ben o inspector ou o Sr. Ramos, “exaltándose la figura de Cossío, alma mater del ideario misional”, e subliñando que as Misións, no nome da República, intentaban acercarse ao pobo para proporcionarlle recreo espiritual (Muntada Bach, 1934). Proxectábanse despois películas como “Curiosidades de otros países”, “En el reino del carbón”, “La seguridad en el mar”, etc. As películas eran explicadas Realizáronse tamén audicións musicais, que eran escoitadas nun emocionado silencio. Para iso, a Misión acudía á facilidade do gramófono e dos discos, escrupulosamente seleccionados para formar interesantes coleccións graduadas de obras universais ou de estimación xeral (Patronato de Misiones Pedagógicas, 1934, p. 73): de Bach, Haendel, Mozart, Beethoven, Schubert, Mendelsshon, Weber, Chopin, Liszt, Wagner, Rossini, Berlioz, Gounod, Verdi, Franck, Brahms, Strauss, Saint Saëns, Debussy, Mussorgski, Borodin, Rimski Korsakoff, Grieg, Puccini, Dukas, Ravel, Stravinski, etc.; dos autores españois, Chapí, Bretón, Albéniz, Falla, Esplá, Turina, García Lorca, e exemplos de canto gregoriano e da lírica rexional galega, asturiana, montañesa, catalana, valenciana, andaluza, etc. Muntada Bach aproveitaba ese recollemento para recitar poemas como “La ermita de San Simón”, “La loba parda”, e outros romances que “les enternecían como versos que son del pueblo”; entón, Ramos anunciaba o remate con películas de debuxos ou cómicas, tales como “La calle de la paz” de Charlot. Nembargante, como ocorrera xa o ano anterior na Estrada, onde elementos dereitistas, obxectando que entre os cadros expostos había algúns “escasos de roupa”, empezaron a aconsellar á beatería que non asistise nin deixase ir aos seus fillos e tamén aquí houbo dificultades. Muntada Bach (1934) fálanos dos “espíritos do mal” que divulgaban aquilo de “xa veredes na cédula” ou “buscan votos para o partido comunista”: todas partes el pueblo asistió maravillado, desentendiéndose de ‘tartugos’ y escuchando las gentes, en pie y descubiertos, con el máximo respeto, el himno nacional que cerraba los actos misionales. d.2. Unha Semana Pedagóxica Pola Orde Ministerial do 31 de xullo de 1934 (Gaceta do 8/8), foille subvencionada unha Semana Pedagóxica ao Centro de Colaboración da Cañiza, baixo a orientación do seu Inspector, Muntada Bach. Esta subvención incluía varias viaxes a escolas galegas. Neste tempo, os mestres programaron para as súas escolas o estudio dos feitos xeográficos das respectivas parroquias, a xeito de base para o ensino globalizado, dun gran caudal de experiencias escolares (Boletín Oficial da Provincia de Pontevedra, 1934, pp. 2223). Ademais de trasladarse a A Coruña, onde visitaron as Escolas da Guarda e recibiron leccións de María Barbeito Cerviño (Vázquez Ramil, 2012, p. 180), a única galega entre os dez primeiros inspectoresmestres correspondentes ao concurso restrinxido de abril de 1933, todos eles de gran prestixio, os mestres da Cañiza e dos concellos limítrofes (O Covelo, Arbo, Crecente) visitaron a Escola Rural de Budiño (O Porriño), na que funcionaba unha cooperativa escolar rural, creada polo mestre Luis Carragal Peón (Porto Ucha, 2003), e que contaba cunha prometedora granxa agrícola, traballada e administrada polos propios rapaces (parque, horta, galiñeiro, colmeas, etc.). Sublíñaselle aos semanistas a importancia do medio rural no que os nenos vivían, e a necesidade de traballar todos na redacción dun folleto divulgativo da xeografía cañicense nas escolas da zona. Pídeselle aos mestres que xunten materiais documentais completos para que este labor cristalice nun libro de lecturas xeográficas que sexan firme iniciación do ensino xeográfico, nun tramo que comprendía 43 parroquias. Para orientar este traballo, Muntada Bach trazou un guión que, aínda transcorridos preto de oitenta anos, segue a ser, ao noso entender, de grande interese metodolóxico: I.- Idea de conxunto da parroquia – Planos das dúas escolas, barrios, lugares e nomes típicos, fixándose nun esbozo sinxelo. – Situación, delimitación e extensión aproximada. – Porcentaxes medias de natalidade, mortalidade e emigración: poboación actual. II.- Paisaxe da parroquia – Ambiente natural (relevo, vexetación e fauna). – Causas dos fenómenos naturais que aquí se observan e fixación deles nun sinxelo esbozo. – Conxunto climático e a súa influencia nos cultivos agrícolas (variedade e intensidade destes e esbozo comparativo). III.- Vida humana – Alimentación, vestido, hixiene e edificación de casas, segundo o clima. – Traballos da muller, do home e do rapaz, e consecuencias para a escolaridade (problemas de asistencia). – O que produce, vende e consume a parroquia e as aspiracións desta: Melloras agrícolas ou industriais, camiños, escolas, etc. – Costumes e moralidade. Rexístranse feitos delituosos? – Santuarios e romarías. – ¿Conta a parroquia con algún fillo ilustre? – As supersticións e a súa influencia e manifestacións nos nenos. – Número de tabernas e de “manciñeiros”, e a que especialidades se dedican estes. – Médico e farmacias máis cercanas. – Carteiría. – Regadíos e aproveitamentos agrícolas comúns. – Vías de comunicación e puntos de referencia (pobos importantes nas cercanías...). – Sociedades culturais. En máis dunha ocasión, preguntámonos se estas ambiciosas actividades se realizaran na práctica. Entre os mestres da zona da Cañiza, temos noticias do labor de Julio Olivares Guzmán, da escola de Piñeiro, en Santa María de Oroso, que acompañou aos alumnos á Cañiza para disfrutar das películas de Charlot, lles mandou facer un mapa da parroquia, cos ríos, aldeas e montes, e organizou unha excursión ao arboredo, a 3 quilómetros (Porto Ucha, 2013). Ao igual que outros que colaboraron con estas experiencias, Julio Olivares foi expedientado no proceso de depuración, a partir dos sucesos de 1936, con traslado dentro da provincia e inhabilitación para cargos directivos (Boletín Oficial da Provincia de Pontevedra, 115-1940). e) Actividades realizadas en 1935 e 1936 En 1935 o Seminario de Estudos Galegos levou á práctica en Pontevedra un curso de extensión escolar, que ben pode encadrarse dentro do conxunto de actividades misionais realizadas en Galicia durante o período republicano. Estes cursos tiñan o propósito de iniciar a sistematización Ao curso asistiron inspectores, mestres, alumnos de escolas normais, alumnos universitarios, de bacharelato y doutros centros profesionais. Se ben o número oficial se sitúa en 110, A Nosa Terra informaba que houbo unha matrícula de 120, ademais de gran cantidade de persoas invitadas e non matriculadas, que asistiron ao curso, cun público diario de 200 persoas. Foron, ademais, seguidas a través da radio, por moitas máis. En total, foron 56 conferencias sobre temas diversos, 32 en castelán, e 24 en galego. A organización correu a cargo de José F. Filgueira Valverde. Por outra banda, os proxectos de Misións Pedagóxicas seguiron nestes dous últimos anos da República. Escola Vivida, a Revista dos mestres da Casa del Maestro de Pontevedra (Porto Ucha e Vázquez Ramil, 2013), presentaba entre os seus proxectos de 1935 os de Misións Pedagóxicas nas apartadas localidades rurais, “allí donde la voz de la vida civilizada se silencia en ancestralismos de resignación y renunciamiento”. A súa idea era preparar unha especie de TeatroBarraca, que puidese ser eficaz auxiliar na obra misioneira (Escuela Vivida, 1935). De acordo cos datos do Boletín Provincial de Educación (Pontevedra), seguiron, ademais, desenvolvendo o seu labor os Centros de Colaboración Pedagóxica, e continuaron recibíndose Bibliotecas que, ao non seren publicadas as correspondentes Memorias do Patronato de Misións Pedagóxicas, é difícil saber o número exacto. Na Revista Vida Escolar, de Lugo, E. Díaz manifestábase así: A citada nota aporta información sobre o distrito de Castroverde, no que existían tres bibliotecas: FurísAlbardeiro, Riomol e Furís de Arriba, concedidas polo Patronato de Misións Pedagóxicas, que contiñan 102 exemplares “profusamente encuadernados”. 2. A CHEGADA DA GUERRA E A DEPURACIÓN, A PARTIR DE 1936 Non puido ser. O estourido da guerra civil rompeu con aquel proxecto de ilusión. Neste clima de ruptura, nun traballo aparecido en 1940, F. MartínSánchez Juliá refírese ás Misións Pedagóxicas como: “verdadero apostolado del diablo, corruptor de pueblos, enardecedor de revolucionarios del surco y de la estepa. Repartiéndose ‘bibliotecas populares’ cuyos libros comprados en masa por sectarios antiespañoles del Ministerio de Instrucción Pública eran manuales de anarquismo (…) con los cuales se ‘ilustró’ a pobres campesinos que sólo sabían leer o a jóvenes obreros con ambiciones políticas”. (MartínSánchez Juliá, 1940, p. 117). 2.1. Os ataques contra a ILE. O final dunha innovación Os ataques ían especialmente dirixidos contra a Institución Libre de Enseñanza e as institucións creadas por ela. Unha Orde Circular sobre depuracións en Instrucción Pública, asinada o 7 de decembro de 1936 polo Presidente de “Cultura y Enseñanza”, José Mª Pemán, propoñía a separación inexorable das súas funcións maxistrais de cantos directa ou indirectamente contribuíran a soster e propagar aos partidos, ideario e institucións da chamada “Fronte Popular”. A Orde fala “de los envenenadores del alma popular, primeros y mayores responsables de todos los crímenes y destrucciones, que sobrecogen al mundo”. A Circular engadía: Los individuos que integran esas hordas revolucionarias, cuyos desmanes tanto espanto causan, son sencillamente los hijos espirituales de catedráticos y profesores que, a través de instituciones como la llamada ‘Libre de Enseñanza’, forjaron generaciones incrédulas y anárquicas. Na mesma liña, ao tempo que anunciaba uns cursos de formación para mestres, o Boletín Provincial de Educación (Pontevedra) insería en 1937 unha Orde Circular da “Comisión de Cultura y Enseñanza” da Xunta Técnica do Estado. Nela pode lerse: Las fuerzas secretas de la Revolución adueñadas por completo estos últimos años del Ministerio de Instrucción Pública, llevaron a cabo la obra de deformación espiritual del Magisterio español; iniciado ya, muchos años antes, por la ILE, ejecutora de aquella ‘espantosa liquidación del pasado’ que anunció Menéndez Pelayo, seduciendo con el espejuelo de una falsa y postiza Cultura a la juventud en vez de adiestrarla en el ‘cultivo de sus propio espíritu’ que es lo único que ennoblece y redime a las razas. 2.2. O proceso de depuración. Depuración de mestres e bibliotecas Fracasada a sublevación militar do 17 de xullo de 1936, constituíuse a denominada Xunta de Defensa Nacional, substituída logo pola Xunta Técnica do Estado, formada por sete comisións. Entre elas, a Comisión de “Cultura y Enseñanza”, estivo presidida por José Mª Pemán. Como vicepresidente, Enrique Súñer “un auténtico extremista, obsesionado por la obra de la Institución Libre de Enseñanza”, (Morente Valero, 1997). Creáronse 57 comisións depuradoras do Maxisterio. Entre os cargos que se formulaban contra os mestres e mestras, figuraban: • Aplicación de métodos pedagóxicos estranxeirizantes • Posta en marcha da coeducación • Participar en campañas de alfabetización de adultos • Creación de Bibliotecas • Laicismo e neutralidade relixiosa • Ensinar en linguas vernáculas, etc. Moitos deles estaban relacionados coa experiencia republicana das Misións Pedagóxicas. As acusacións aparecen a miúdo até ridículas. Dunha mestra asturiana, consta que cantaba cos alumnos “Asturias, patria querida”. Coméntase que Unamuno, nunha ocasión en que presidía unha Comisión na que se analizaba o expediente dun mestre, e no que o cura anotara á marxe que “non ía á misa”, aquel contestou: “¡Ni yo tampoco!”. Aportamos só algúns datos sobre a depuración. Molero Pintado (1977) apunta a cifra de 50.527 mestres nacionais en 1935. Pola súa banda, Morente Valero sinala unha cifra próxima a 61.000 mestres depurados entre 1936 e 1943. Practicamente, todos. Por provincias, Asturias tiña 2.427 mestres, dos que foron depurados 2314 (o 95, 34%). Pontevedra tiña 1651, dos que sufriron depuración 1478 (o 89, 52%), aínda que pensamos que a cifra real pode andar arredor dos 1800. O mesmo Morente Valero sinala que Pontevedra foi a provincia na que a Comisión Depuradora Provincial actuou como maior dureza. Pola contra, en Asturias sucedeu ao revés; tivo que actuar con maior endurecemento a Comisión Central do Ministerio, para corrixir a actitude máis temperada da Comisión da provincia. Temos localizado para Pontevedra arredor de 30 mestres que perderon a vida. Ademais do exilio, os traslados forzosos (dentro e fóra da provincia, fóra da rexión, baixas no escalafón, suspensións de emprego e soldo, etc.) É frecuente encontrar unha clara relación entre estes mestres e mestras e a súa participación nas Misións Pedagóxicas. Á parte, estaba a depuración de libros e bibliotecas. Para saber da concepción que tiña o réxime franquista das Bibliotecas e libros escolares utilizados durante aqueles anos de República, non temos máis que fixarnos nunha Circular do Gobernador Civil de Lugo, Ramón Bermúdez de Castro, publicada no Boletín Oficial da Provincia (BOPL) o 21 de xaneiro de 1937, anunciando que a Comisión Depuradora de Bibliotecas Escolares ía realizar o labor que lle fora encomendado. Nesta Circular lemos: “Por desgracia los fondos de libros escolares y Bibliotecas de Misiones Pedagógicas no sólo no respondían a un criterio cristiano y nacional de la cultura sino que revelaban un deplorable intento de disipación y una pedantesca concepción de la tarea escolar”. Despedíanse cun ¡Viva España! os membros da Xunta Depuradora de Bibliotecas Escolares, Andrés García Conde, Joaquín García Ojeda e José Fernando Filgueira Valverde. 2.3. As estratexias do Estado novo Como estamos observando, para construír un novo sistema educativo, era necesaria unha purga. Había que castigar ao maxisterio, non soamente polo que fixera anteriormente, senón como prevención para o futuro. De aí a represión dende os primeiros días do alzamento militar. Había que construír unha nova escola. A escola do “Estado Novo”. Este novo Estado había que dotalo de legalidade e de lexitimidade. Alicia Alted (1996) sinala que a canle privilexiada para esa lexitimación era fixar na memoria da sociedade uns principios que encarnasen a esencia do réxime. Había que eliminar todo o que recordase á República, someter o pasado inmediato ao esquecemento, substituíndoo por outro pasado máis afastado que se proxectase cara ao futuro. Había que institucionalizar a memoria. Foron profundos os cambios que se produciron en poucos meses. Ademais da censura ríxida dos libros de texto e bibliotecas, os docentes pasaron por un proceso de reeducación, organizándose cursiños de formación do Maxisterio para unificar os criterios e o sistema educativo e na defensa da educación católica. Como exemplo desa estratexia, dicir que nese mesmo ano 1937, en agosto, a Asociación Católica de Maestros de Lugo presentaba uns “Cursillos de Formación del Magisterio”, nun Programa redactado pola Inspección de 1ª Ensinanza da provincia encabezado cunha foto do “Generalísimo”, co rótulo do “Segundo Año Triunfal” e con catro salutacións: ¡Viva Cristo Rey!, ¡Viva España!, ¡Viva Franco! e ¡Arriba España!. As sesións tiveron lugar na segunda metade do mes de agosto. Trataron de temas relixiosos, da lonxana historia de España (Roma, a unidade imperial dos Austrias...), de formación patriótica e demais. Asinaba o InspectorXefe, Joaquín G. Ojeda. En síntese, é verdade que as Misións Pedagóxicas foron cualificadas por algúns de “utopismo educacional”. Pero, fronte a aquela senlleira experiencia, despois viría “a longa noite de pedra”, como diría o noso escritor Celso Emilio Ferreiro. Durante moitos anos, a innovación e a modernización dificilmente ían ter cabida. E alí, onde –como en Galicia– había unha lingua e unha cultura diferenciadas das que se pretendía impoñer un modelo único, sen concesións á diversidade, o estrago foi dobre. BIBLIOGRAFÍA

O obxecto principal deste traballo é presentar un conxunto de feitos estilizados sobre o patrón de investimento que amosou a economía española nas derradeiras décadas. A realización deste tipo de análise é relevante como punto de partida para posteriores estudos sobre o investimento en España, especialmente pola importancia central que ten o investimento no crecemento económico. Utilízanse os datos da base BBVAIVIE pero cun enfoque metodolóxico distinto, máis achegado ás categorías do BEA estadounidense. Grazas a isto, neste traballo apórtase nova evidencia sobre os trazos característicos do patrón de capitalización, dos que os máis interesantes son: i) Existiu unha “aceleración” no crecemento entre os dous ciclos expansivos; ii) A nivel de composición técnica, o investimento en equipamentos é o que amosou un maior dinamismo; iii) a nivel de axentes investidores, o investimento corporativo tivo unha gran constancia no seu crecemento, véndose complementado polo “relevo” dos outros axentes, é dicir, o investimento das AA.PP: creceu máis no primeiro ciclo expansivo (19811993) e o investimento dos fogares no segundo (19942007), e iv) a nivel sectorial o investimento concentrouse en sectores con maior dinamismo en creación de emprego, sendo paradigmático o caso do sector da construción.

FEITOS ESTILIZADOS DO PATRÓN DE INVESTIMENTO NA ECONOMÍA ESPAÑOLA : Investimento, feitos estilizados, economía española 1. Introduci ó n Neste traballo abórdase a obtención e sistematización dos principais feitos observados no comportamento do patrón de capitalización, pola especial relevancia desta macromagnitude, da economía española durante o período 19812013, tomando como referencia e punto de partida o traballo de Más, Pérez e Uriel (2015) e a base de datos descrita neste estudo (en adiante BBVAIVIE 1). A principal diferenza metodolóxica, con respecto á literatura especializada, consiste en trasladar as categorías utilizadas na BBVAIVIE ás categorías seguidas polo Bureau of Economic Analysis (2014). Esta transformación consiste en distinguir a composición técnica entre: i) investimento en instalacións (structures); e ii) investimento en equipamentos (equipment and software). Ademais, distinguiremos a composición institucional, é dicir, en función do axente que realiza o investimento: i) o investimento dos fogares corresponde ao investimento residencial en vivendas (residential structures), ii) o investimento das Administracións Públicas (AA.PP.) en infraestruturas (government structures and equipments) e iii) o investimento corporativo privado (private structures and equipments). Esta clasificación presenta varias vantaxes á hora da análise dos feitos estilizados: por unha banda, permite vencellar os trazos observados ás análises do ciclo económico porque son conceptos máis achegados aos que xeralmente se utilizan nestes estudos (as categorías da Contabilidade Nacional Trimestral); e por outra banda, a clasificación por axentes investidores ofrece unha base aos estudos que opten por microfundamentar as flutuacións do investimento agregado. O período seleccionado da mostra responde ás datas cíclicas 2 da evolución económica da economía española, pero a diferenza desta clasificación o punto máis baixo da acumulación do stock de capital (tanto en FBCF como na valoración do stock de capital) prodúcese no ano 1981, polo que tomaremos ese dato como ano base, existindo, polo tanto, dous períodos cíclicos de expansión cunha duración semellante: 19811993 e 19942007. A efectos comparativos engádese tamén o período posterior ao ano 2008, pero dada a brevidade do período de auxe a partir dese ano, pola existencia da “dobre recesión”, e a substancial diferenza na duración da actual fase expansiva con respecto ás anteriores, prestaráselle menor atención. A principal contribución é, como consecuencia do enfoque metodolóxico, aportar nova evidencia e con iso contribuír á identificación dos trazos do patrón de acumulación, sendo un paso necesario para posteriores estudos sobre as súas causas e consecuencias, e de interese para os investigadores interesados na materia. A estrutura do documento é a seguinte, primeiro elabórase a base de datos para constatar os feitos a un nivel agregado, e, a continuación, séguenlle tres apartados onde se analiza a evidencia dende unha perspectiva agregada, dende unha perspectiva institucional (por tipos de axentes) e dende unha perspectiva sectorial. Remátase coas conclusións. 2. Elaboración e reclasificación da base de datos Como se sinalou, o criterio metodolóxico, para distinguir a composición técnica do investimento, agrupouse en dúas categorías: i) o investimento en instalacións abrangue tanto o investimento en vivendas non domésticas e, principalmente, o concepto doutras construcións (infraestruturas e outros); ii) O investimento en equipamentos inclúe todos os investimentos en maquinaria e bens de equipo, equipos de transporte, activos cultivados, e activos inmateriais (software e outros activos inmateriais). Á hora de distinguir por axentes optouse por: • Investimento dos fogares: definido como o investimento residencial doméstico neste caso, aproximado mediante o investimento en vivendas no sector inmobiliario (clasificado como “7. Actividades inmobiliarias”). • I nvestimento das AA.PP., que cobre o realizado por todas as institucións públicas, pero sen incluír o investimento das empresas públicas, o que supón a suma dos epígrafes seguintes: i) 9.1. Administración pública; ii) 9.2. Educación pública; iii) 9.4. Sanidade pública, e iv) 9.5. Servizos sociais públicos. Tanto en instalacións como equipamentos (sendo o primeiro máis do 80% do conxunto). • I nvestimento realizado polas empresas, que se define en consecuencia como o investimento total descontado o investimento dos outros dous axentes. En consecuencia, o investimento inmobiliario corporativo non conta co investimento en vivendas (pero si o resto de tipos) e o investimento da administración é só o realizado polo sector privado. Por último, a desagregación sectorial realízase seguindo un esquema baseado nas características de cada rama produtiva. Para iso, primeiro, considerando como o indicador máis axeitado para facer unha primeira distinción a evolución da produtividade do traballo, obtidas acudindo á base EUKLEMS 3 (O’Mahony e Timmer, 2009), o criterio de demarcación será o 2% de crecemento da produtividade do traballo, medido en horas, para o período 198107. Despois de facer esta primeira distinción, agrupamos as ramas pola semellanza nos procesos produtivos e a evolución do emprego. Con iso, cons é guense os seguintes grupos (v é xase o Cadro 1) de sectores: • Sectores Básicos (SB): presentan un incremento positivo da produtividade pero con destrución de emprego. • Sectores Manufactureiros (SM): caracterízanse por un crecemento positivo da produtividade do traballo sen creación nin destrución de emprego. • Sectores máis creadores de Emprego (SE) caracterízanse por un moi lento crecemento da produtividade do traballo pero con forte creación de emprego. • Sectores máis produtivos (SP) caracterízanse por un forte crecemento da produtividade do traballo e unha moderada creación de emprego. Esta clasificaci ó n ser á utilizada para analizar o investimento corporativo, que conforme aos criterios metodol ó xicos antes sinalados non incl ú en nin o investimento dos fogares nin o realizado polas AA.PP., polo que é necesario esclarecer que o obxectivo non é explicar estes comportamentos da produtividade (o que supera amplamente os límites deste estudo), sen ó n facilitar a identificaci ó n do patr ó n de acumulaci ó n sectorial ao agregar varias industrias. Cadro 1. Clasificación sectorial do investimento Sectores básicos (SB) 1. Agricultura, gandería, silvicultura e pesca 2.1.1. Industrias extractivas Sectores manufactureiros (SM) 2.2. Manufacturas Sectores creadores de emprego (SE) 3. Construción 4.1. Comercio e reparación 4.3. Hostalería 7. Actividades inmobiliarias “corporativas” 8. Actividades profesionais 9. “Administración privada” 10. Outros servizos 2.1.2. Enerxía eléctrica, gas e auga Sectores intensivos en produtividade (SP) 4.2. Transporte e almacenamento 5. Información e comunicacións 6. Actividades financeiras e de seguros Fonte: Elaboración conforme á descrición anterior 3. Evidencia en perspectiva agregada O primeiro dos feitos observados na an á lise descritiva é que a FBCF total amosou unha tendencia crecente, tanto na s ú a relaci ó n co stock de capital neto, medido como taxa de acumulaci ó n (I/K), como na s ú a relaci ó n coa demanda agregada, medido en taxa de esforzo investidor (I/Y), de tal forma que a taxa de acumulaci ó n I/K bruta amosa unha media do 7, 9%, que se incrementa moderadamente durante a primeira fase expansiva (crecemento do 0, 5%) e m á is notablemente na segunda (crecemento do 2, 2%), ata acadar o m á ximo de I/K no ano 2006. Por iso, o investimento na economía espa ñ ola no s ó foi moi significativo, con respecto á s ú a evoluci ó n sen ó n tam é n superior á dos países da s ú a contorna (S á nchez, S á nchez & Urtasun, 2008), dado que se materializou nun incremento do stock de capital en taxas elevadas, a economía espa ñ ola presenta unhas taxas de capitalizaci ó n media, en termos de capital per c á pita, con respecto ao resto de economías europeas (Mas, P é rez & Uriel, 2015, pp. 5054). Polo tanto, o investimento amosa un bo comportamento tanto en termos das s ú as tendencias previas como en termos de comparativa internacional (P é rez, 2011), polo que non existe atraso relativo da capitalizaci ó n per c á pita total. En consecuencia, outro trazo característico é o forte crecemento da Formaci ó n Neta de Capital Fixo (FNCF), calculada mediante a diferenza dos datos anuais de stock neto, e que amosa unha forte correlaci ó n co ciclo econ ó mico, crecendo substancialmente nas fases de expansi ó n e caíndo substancialmente nas recesi ó ns, de tal forma que o investimento de reposici ó n, destinado a cubrir a depreciaci ó n, creceu en menor medida que a FBCF, e polo tanto que a FNCF, reflectíndose na evoluci ó n da participaci ó n relativa, aínda que malia que o investimento de reposici ó n é dominante, a s ú a cota de participaci ó n relativa decaeu sensiblemente a favor da de ampliaci ó n (que crece do 32% durante o primeiro período ao 45, 5% durante o segundo). En terceiro lugar, desagregando os sectores de destino do investimento agregado, obs é rvase que na FBCF: i) os SP e os SE presentan taxas de crecemento non moi dispares (6, 2 fronte a 7, 1) na segunda fase de expansi ó n, a pesar de que entre os segundos se incl ú e o que amosa o maior crecemento (un 15, 3% na construci ó n); ii) a derruba do investimento en manufacturas (do 3, 9% ao 0, 8%); iii) a escasa importancia cuantitativa dos SB en termos de participaci ó n sobre o total da FBCF e o seu moderado crecemento. iv) Como consecuencia, a participaci ó n dos SE creceu notablemente, pero non o fixo á conta dos SP (que mante ñ en o seu ritmo), sen ó n esencialmente con respecto aos outros sectores (SM e SB). Como consecuencia, pódese afirmar que os SE son os predominantes e incrementaron a súa importancia ao longo da etapa expansiva, pero namentres que os SP mantiveron boas taxas de crecemento, tanto en bruta como en neta, as manufacturas e os SB sufriron unha caída importante evidenciando unha forte deterioración do investimento de ampliación. Equipamentos 4, 8 -7, 1 18, 2 -24, 5 19, 3 16, 2 21, 9 5, 0 Notas: *Substituído o ano 1993 por 1994, por ter un valor negativo. Fonte: Elaboración a partir da base do BBVAIVIE 4. Evidencia por tipos de axentes Analizando agora a composici ó n do investimento polos grupos de axentes que o realizan. Obs é rvanse, primeiro, que o investimento dos fogares mantivo taxas de crecemento moi modestas na primeira fase, creceu intensamente durante a segunda fase, chegando a superar a media do período, como consecuencia do espectacular incremento da FNCF, que se en 1994 supo ñí a un cuarto do investimento, en 2007 supo ñí a a metade da FBCF (unha taxa de crecemento da cota do 5, 6%). 11 Loxicamente este importante incremento do investimento de ampliaci ó n ten como consecuencia un crecemento paralelo do stock de capital. De igual forma, a participaci ó n da FBCF dos fogares amosa un patr ó n semellante, xa que perde importancia durante a primeira fase (do 36% ao 26%) e ga ñ a participaci ó n na segunda (ata o 29% en 2007). Estes feitos parecen relacionados coa apreciaci ó n de Á lvarez & Cabrero (2010), que soste ñ en que o investimento residencial tende a adiantarse no ciclo econ ó mico da produci ó n e o investimento agregado, medido tanto en vivendas iniciadas como en visados concedidos, sendo semellante aos patr ó ns observados noutras economías occidentais, como Estados Unidos e Alema ñ a. Asímesmo, as AA.PP. (DíazRoldan & Martínez, 2006; Torres, 2009), creceron a un ritmo notable durante a primeira fase, freou sensiblemente o seu crecemento na segunda fase expansiva, a FNCF creceu a taxas superiores que a depreciaci ó n durante a primeira fase, namentres que durante a segunda de feito perdeu participaci ó n en favor do investimento de reposici ó n. A partir de 1993 comeza a reducirse progresivamente o investimento de ampliaci ó n, chegando ao 42% en 2007. A participaci ó n na FBCF total das AA.PP tivo unha maior importancia durante a primeira fase, ga ñ ando un 5% de puntos de cota, que perdería posteriormente durante a segunda fase (quedando no ano 2013 nun 7, 5%). Con respecto ao investimento das empresas é o que amosou unha maior semellanza coa FBCF total, cunha aceleraci ó n do crecemento do 3, 5% ao 6, 8% do mesmo, e unha aceleraci ó n do investimento de ampliaci ó n aínda m á is importante, do 3, 1% ao 9, 6%. O investimento corporativo amosa tam é n un incremento da participaci ó n da FNCF sobre a bruta durante o período expansivo do 33% ao 39% (chegando ata o 41%). Malia que é significativo que neste caso non supere o 50% da FBCF. Isto d é bese á s s ú as superiores taxas de crecemento da depreciaci ó n con respecto á depreciaci ó n dos fogares (loxicamente a depreciaci ó n dos bens de equipo é maior que a das instalaci ó ns e equipamentos produtivos). O investimento corporativo incrementou sempre a s ú a participaci ó n na FBCF total (do 51% no ano 1981 ao 67% no 2013). Como se observa nos dous comportamentos claramente diferenciados entre o investimento dos fogares e as AA.PP., na primeria fase as AA.PP. tiveron un papel de estímulo, namentres que na segunda toma o relevo a FBCF dos fogares. O mesmo comportamento amosa o investimento de ampliaci ó n, que foi superior na segunda fase, como consecuencia de que tanto o investimento corporativo como o dos fogares intensifican o seu crecemento. En segundo lugar, desagregando a composici ó n t é cnica da FBCF, por unha banda, a FBCF das AA.PP. conc é ntrase principalmente en instalaci ó ns (na contorna do 80%) durante todo o período considerado, malia que se observa un incremento dos equipamentos a partir de 1994. Adem á is, a ampliaci ó n produciuse con maior intensidade durante a primeira fase expansiva en á mbalas d ú as variables, namentres que durante a segunda predomina a reposici ó n. Na FBCF corporativa, malia que dominan as instalaci ó ns e ga ñ aron certa participaci ó n durante a primeira fase, os equipamentos melloraron a s ú a cota de forma progresiva e acelerada (xa que creceron a unha taxa do 8, 6%) durante a segunda fase expansiva (acadando o 46% en 2007 superando o 58% en 2013). A FNCF foi bastante estable nas instalaci ó ns corporativas, sendo aproximadamente do 50% da FBCF durante todo o período e cunha escasa incidencia do ciclo econ ó mico. Como consecuencia, o investimento en equipamentos (esencialmente das empresas) tivo unha importancia crecente, gañando participación relativa. Isto descarta a idea de que o investimento en instalacións tivera un efecto crowdingout sobre os equipamentos, xa que ámbolos dous tiveron un importante crecemento e de feito, os equipamentos gañaron importancia, malia que unha parte significativa fora destinado a cubrir a depreciación. 5. Investimento sectorial corporativo Finalmente, para completar o patrón de capitalización é necesario desagregar sectorialmente o investimento corporativo (conforme o esquema e categorías sinaladas previamente). Por unha banda, as manufacturas perderon progresivamente participación na FBCF (pasando de taxas da contorna do 25% durante os anos 80 a tan só un 9% no ano 2013) como consecuencia do seu estancamento (un 0, 8%) durante a segunda fase de expansión, o que se reflicte na caída da súa taxa de acumulación ao longo de todo el período 198107 (un -0.2%). Os SB presentan tamén unha continuada perda de importancia, pero a súa evolución é a contraria á dos SM, durante o primeiro ciclo expansivo presentan unha notable caída que vai acompañada dunha mellora na segunda fase, a pesar diso, o I/K presenta unha importante caída durante o período 198107. Entre tanto os SP teñen un crecemento importante no segundo período, reflectíndose 14 tamén nas súas taxas de acumulación brutas, namentres que as manufacturas reducen o seu crecemento (9, 2% ao 8, 7%), os SE (do 10% ao 12, 7%) e os SP (do 9, 9% ao 12%) crecen a un ritmo notable. Loxicamente, estes comportamentos son consecuencia do importante volume de FNCF que presentan os SE durante todo o período, e unha vez máis, con maior intensidade durante a segunda fase. Pola contra, tanto nas manufacturas como nos sectores máis produtivos o investimento predominante é o de reposición, sendo sintomática a perda de FNCF sobre a FBCF, pasando do 26% ao 20%, namentres que o resto de sectores incrementan a participación da FNCF nestes mesmos anos. En resumo, a composición sectorial do investimento empresarial amosa o feito do forte protagonismo dos SE, e dentro deles o peso da construción. Así como do importante investimento de ampliación que levaron a cabo estes sectores; e que en termos dinámicos se reflicte na acentuación do seu crecemento durante a segunda fase expansiva. 6. Conclusi ó ns Neste traballo abordouse a tarefa de identificar os principais feitos estilizados do patr ó n de capitalizaci ó n da economía espa ñ ola dende principios dos anos 80. Con ese obxectivo desenvolveuse unha metodoloxía inspirada principalmente nas categorías do Bureau of Economic Analysis, pero adaptadas á informaci ó n dispo ñ ible e característica do obxectivo do estudo. Este novo enfoque permite identificar os seguintes trazos característicos do investimento na economía espa ñ ola: • Pódese afirmar que os SE son os predominantes e incrementaron a súa importancia ao longo da etapa expansiva, pero namentres que os SP mantiveron boas taxas de crecemento, tanto en bruta como en neta, as manufacturas e os SB sufriron unha caída importante evidenciando unha forte deterioración o investimento de ampliación. Estes feitos apuntan a complementariedades no patr ó n de capitalizaci ó n nos seus distintos niveis, a aceleraci ó n entre os intervalos v é n acompa ñ ada do relevo entre o investimento dos fogares e das AA.PP., un incremento da capacidade produtiva (polo maior investimento de ampliaci ó n e o maior investimento en equipamentos) e unha localizaci ó n en sectores m á is baseados en creaci ó n de emprego (especialmente, o da construci ó n). Loxicamente cunha an á lise descritiva deste tipo non se poden inferir relaci ó ns causais, polo que quedan para futuras investigaci ó ns, pero p ó dense apuntar posibles interconexi ó ns:

Na presente contribución estúdanse diferentes fenómenos sintácticos en proceso de mudanza en galego como soporte (obviamente moi parcial e aproximativo) dun modelo posible de explicación do sentido do cambio lingüístico en sintaxe. Asúmese a idea de que a natureza e difusión dos cambios que atinxen ás construcións gramaticais son distintos aos que atinxen á compoñente fónica da lingua. A partir de a í, sostense a hipótese de que os sistemas lingüísticos evolúen, na con fi guración da súa morfosintaxe, movidos por unha tensión dialéctica entre as bondades da formalización rigorosa do código gramatical —gramaticalización como proceso de institucionalización, que permite superar limitacións e ambigüidades inherentes ao acto comunicativo— e as vantaxes da máis laxa codi fi cación pragmática —moi versátil á hora de modular o texto para axeitalo ás características inestables do contexto. En apoio desta hipótese preséntanse evidencias empíricas de fenómenos variacionais en curso no galego, basicamente referentes á concordancia, á marca de caso (nomeadamente ao uso da prep. a con OD e a certos efectos colaterais na expansión do OI) ou á evolución das formas de expresión da futuridade.

Os camiños da gramática: unha aproximación á variación e o cambio lingüístico desde a sintaxe do galego Sintaxe, cambio lingüístico, gramaticalización, galego, concordancia, marca de caso, expresión da futuridade 1. I NTRODUCIÓN É bastante escasa a importancia que tradicionalmente se lle adoita outorgar á sintaxe nos estudos de lingüística variacional. Como a outra cara da mesma moeda, semellante situación atopamos tamén nos estudos de gramática prescritiva, orientados ao establecemento do estándar. Este estado de cousas non sorprende demasiado pois a sintaxe é a parte do sistema lingüístico en que menos distantes e elaboradas (‘abstand’ e ‘ausbau’ en terminoloxía klossiana) son as linguas entre si, sempre que non pertenzan a familias ou tipos moi afastados. Se hai pouca variación interlingüística, hai pouca necesidade de prescrición e o mantemento deítems variacionais intralingüísticos non compromete a solidez do estándar. O esforzo prescritivista concéntrase noutras zonas dotadas de maior visibilidade. De aía limitada presenza da sintaxe nos estudos orientados tanto ao estándar como á variación, e asemade o baixo teor simbólico da compoñente en ambos os tipos de disciplinas (Cidrás 2004). Porén, dándolle unha volta ao tema, non deixa de resultar curioso ese escaso relevo se pensamos na innegable importancia que a sintaxe ten na caracterización dos sistemas de comunicación e na súa evolución. É a sintaxe, moito máis que calquera outra compoñente, a que nos serve para establecer os límites do que fi loxeneticamente podemos considerar un sistema de comunicación lingüístico e xa non un sistema prelingüístico, como os que no seu día tiveron os nosos ancestros homínidos ou os que seguen a ter outros primates antropomorfos. Desde logo, remitímonos a un lapso temporal enorme; mais tamén é enorme a distancia entre os estadios aludidos: o paso dunha sintaxe incipiente a outra enormemente complexa tivo que ter lugar (natura non facit saltus) dun xeito paulatino pero constante ao longo de ducias ou centos de miles de anos. E dalgún xeito ten que seguir agora. Tal vez resulte un bo punto de partida a seguinte caracterización das distintas dimensións de variación sintáctica que atopamos no diasistema do galego (común en esencia a moitas linguas e tal vez mesmo xeral): No plano diatópico, a variabilidade sintáctica é certamente escasa. Se xa o era, como se apuntou, no nivel interlingüístico, é lóxico que o sexa máis aínda no nivel dialectal: moi poucos trazos sintácticos resultan relevantes na delimitación dos bloques e áreas dialectais do galego, como amosa Fernández Rei (1990) cos 81 fenómenos que emprega no seu traballo xa clásico, basicamente fónicos e morfonolóxicos; mesmo os adoito considerados sintácticos non son propiamente tales: teísmo e cheísmo, e.g., non aluden a neutralizacións das funcións OD e OI, senón só das marcas formais asociadas a elas nunha pequena área da morfoloxía verbal clítica. Por contra, no plano diastrático e, sobre todo, no diafásico a variabilidade é moi importante 1 : hai unha gran dispoñibilidade funcional de variantes sintácticas dentro da competencia comunicativa de cada falante. De feito, as zonas inestables ou áreas críticas do sistema lingüístico dos individuos atinxen esencialmente á sintaxe, máis que aos outros ámbitos da gramática, como profusamente ilustran Peres e Móia (1995) co portugués. Na diacronía, porén, esa variabilidade tende a facerse crónica. Aínda que no subsolo desas áreas críticas se agachen movementos tectónicos de fractura interna do sistema, estes non son proclives a afloraren e convertérense en mudanzas de norma, ou demoran moito en facelo, por mor da antes aludida escasa presión uniformadora que polo xeral se exerce sobre as variantes sintácticas. 1 A variación social stricto sensu en galego é menor que a situacional ou estilística por causa da escasa sociodiversidade desta lingua: o confronto lingüístico entre grupos sociais tende a manifestarse en Galicia máis nun confronto entre linguas (galego vs. castelán), que entre sociolectos dentro do galego. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 2746 a) b) c) En realidade, a riqueza na variabilidade (=dispoñibilidade sincrónica) vén propiciada pola escasa fluidez no cambio lingüístico diacrónico. Aínda que algúns cambios evolucionan rapidamente de xeito que as formas emerxentes substitúen as anteriores sen que se propicie a variabilidade (como é o caso do marcado selectivo de OD, vid. secc. 4 infra), en moitos outros a convivencia entre usos innovadores e conservadores prolóngase inde fi nidamente, alcanzando con frecuencia toda a historia da lingua: a variación na concordancia (vid. secc. 3 infra) ou estruturas de incorporación de Obxecto do tipo teño medo que (vs. teño medo de que) acompáñannos desde os primordios da lingua: no galego medieval son moi comúns ocorrencias do tipo ouveron acordo que, chegou recado que, parade mentes que…, asícomo as concordancias máis discordantes que caiba imaxinar. E non hai indicios de que a situación vaia mudar. Iso si, tan prolongada cohabitación de formas non se sostén dunha maneira afuncional: as variantes en concorrencia subsisten en tanto que adquiren valor social (lato sensu), como caracterizadores dun código de grupo ou rexistro. Chégase asíao acabado de sinalar na alínea b. En Cidrás (1994) exempli fi co este fenómeno con diversos usos do galego. Prescindo de detallar as numerosas e importantes achegas da tradición laboviana nesta liña —nomeadamente no ronsel de Labov (1966). Son moitas as construcións sintácticas inestables actualmente (e seguramente en calquera outro momento) e moitos os procesos perceptibles de cambio lingüístico que atinxen á sintaxe. Porén, non organizarei a miña contribución como un relatorio expositivo deste tipo de fenómenos, ao xeito dun anecdotario de usos lingüísticos en proceso de mudanza. ‘Demostrar’ a obviedade de que os sistemas lingüísticos se moven, incluíndo a súa sintaxe, paréceme un plano de traballo pouco estimulante. Asípois, aínda tratándose esta dunha contribución moi xenérica e de alcance limitado, tentarei artellala presentando diferentes fenómenos sintácticos en proceso de mudanza para inserilos nun modelo posible (saliéntese isto, como tamén certa dose especulativa) de explicación do sentido do cambio lingüístico sobre a base da sintaxe do galego. Ocupareime especi fi camente do cambio sintáctico (ou morfosintáctico, nunha lingua flexiva como é o galego), en parte porque doutros niveis se ocupan outros colegas con mellor criterio —e.g. a contribución de Xosé Luís Regueira neste mesmo volume. Mais tamén porque me parece máis que probable que a natureza e difusión dos cambios que atinxen ás construcións gramaticais sexan distintos aos que atinxen aos sons como soporte matérico da lingua: Os cambios fónicos, coas repercusións morfofonolóxicas que con frecuencia acadan, responden a unhas leis cunha mecánica amplamente estudada xa polos neogramáticos (leis de Grimm ou de Verner, e.g.), e teñen unha gran transcendencia no deseño do agrupamento de linguas xeneticamente vencelladas —i.e., das ‘familias’ lingüísticas. As múltiplas evidencias pérdense nas orixes da gramática comparada e histórica: cando os comparatistas do XIX establecían as súas familias cotexando os resultados das correspondencias sonoras entre determinadosítems lexicais (pénsese na distinción entre linguas centum e linguas satem que divide o complexo indoeuropeo en dous grupos, occidental e oriental respectivamente, sobre a base da pronuncia doítem ‘cen’), repetían —dun xeito máis científi co, iso si— a metodoloxía aplicada xa a comezos do século XIV por Dante (coa súa clasi fi cación das linguas iò, s ì, oc e o ï l, segundo as correspondencias da partícula a fi rmativa) ou a principios do XVII por J. J. Escalígero (coa súa proposta de linguas Deus, Theós, Godt e Boge sobre a base das correspondencias sonoras na denominación da divindade). Porén, as mudanzas na morfosintaxe presentan probablemente unha difusión máis libre da fi loxenia, e por iso contribúen ao deseño dunha tipoloxía lingüística escasamente coherente cos agrupamentos ‘de familia’. Pénsese no cambio de tipo lingüístico SOV > SVO que se veri fi ca no paso do latín ao galego, ou do xermánico ao inglés, que sitúa a nais e fi llas en tipos distintos, ao tempo a) b) que as asocia a linguas fi loxeneticamente moi distantes (o latín ao xaponés e o galego ao chinés, e.g.). Outro exemplo moi claro ofrécenolo, no ámbito das linguas romances, o funcionamento do sistema de marcado selectivo do OD con preposición (vid. secc. 4 infra): o español ten neste punto un comportamento moi similar ao do romanés (co marcado máis extensivo da Romania) e fortemente oposto ao do portugués (cun marcado moi restritivo), o que para nada se corresponde cos agrupamentos xenéticos —e.g. familia iberorrománica; románico oriental vs. occidental. Estes agrupamentos fanse sobre a base de diferenzas fónicas —e.g. o tratamento do –s e das oclusivas xordas -p-, -t-, -kno paso do latín aos romances, que separa os sectores oriental e occidental pola coñecida liña La SpeziaRimini. En de fi nitiva, os cambios na maneira de pronunciar os sons na cadea fónica parecen responder a unha dinámica distinta á dos cambios da gramática que esas cadeas soportan 2. 2. D INÁMICA DO CAMBIO LINGÜÍSTICO : ENTRE A VERSATILIDADE DA PRAGMÁTICA E O RIGOR DA GRAMÁTICA Comezarei por debullar unha serie de postulados acerca da natureza, funcionamento e evolución das linguas que, aínda que espallados, se atopan lonxe de suscitar un acordo unánime. Sitúanse, porén, no alicerce da miña exposición e, daquela, asumireinos sen necesidade dunha demostración explícita previa. As linguas son sistemas dinámicos e adaptativos, en constante proceso de mudanza guiada polo uso e orientada á optimización da súa función comunicativa. En consecuencia, están integradas por complexos códigos, dotados de distintas densidades de estruturación, segundo as zonas. Cara ao núcleo do sistema atopamos as áreas máis altamente codi fi cadas, as máis automatizadas e menos proclives á variabilidade, aínda que tamén elas están en constante mudanza. Cara ás marxes as estruturas presentan un menor grao de codi fi cación, unha maior motivación icónica e un meirande dinamismo variacional. Por suposto, a transición dunhas zonas a outras é gradual e nonestática 3. Cando frecuentemente se a fi rma que a lingua é unha institución social quere dicirse que o sistema lingüístico é o produto dunha institucionalización levada a cabo, mediante procesos autoorganizados de negociación e converxencia, polos membros dunha comunidade de individuos que precisan formalizar a súa interacción comunicativa para mellor regular asía súa convivencia. O que se institucionaliza mediante tales procesos son os usos comunicativos dos individuos, que denominamos usos lingüísticos. Asípois, os usos lingüísticos preexisten á codi fi cación gramatical, no plano social, do mesmo xeito que, no individual, a actuación preexiste á competencia. O produto desa institucionalización, i.e. o código, a gramática, é por tanto un epifenómeno da lingua (Hopper 1987). A lingua e a gramática son producións sociais, pero o acto de fala é claramente unha actuación individual —falan as persoas, non os colectivos— construída consonte unha competencia tamén individual 4. A gramática é, pois, unha produción social espontánea emerxente de múltiplas actuacións individuais realimentadas (que chamamos corpus lingüístico), non orientadas intencionalmente á construción da gramática senón á obtención de bene fi cios na interacción grupal. A gramática pertence ao que Rudi Keller (1994) denominou, evocando a Spielberg, “fenómenos da terceira clase”. Trátase de fenómenos que non son naturais, pero tampouco artefactos creados de maneira intencionada: son efectos colaterais nonintencionais de múltiples actuacións individuais guiadas por intencións distintas á do produto causado —como ocorre, por exemplo, coa inflación ou cun atasco de estrada. O cambio lingüístico, unha modi fi cación da gramática ao cabo, tamén é en parte un fenómeno de terceira clase: engloba procesos xurdidos de actuacións individuais inconexas e innovadoras que exploran opcións marxinais do código (replicacións mutantes, en terminoloxía evolucionista) e que, ao xeneralizarse, acaban por xerar neste mudanzas cualitativas, non procuradas propositadamente, non predicibles pero tamén non aleatorias. Do devandito derívase a convición —non universalmente aceptada— de que as linguas non mudan de maneira cega ou azarosa, senón que o cambio lingüístico é funcional e direccional. Repárese, porén: ‘Funcional’ e ‘función’ son termos tan polisémicos que poden signi fi calo case todo. Soster que o cambio é funcional non implica que o cambio teña unha función entendida como unha motivación, unha fi nalidade apriorística —que pode tela ou non. Implica si que o cambio é unha función do uso lingüístico (nun sentido próximo ao que o termo ten en matemáticas: as mudanzas do código son correlativas das mudanzas de uso) e non algo que ocorra de xeito autónomo (Keller 1997). Neste senso, dicir que o cambio lingüístico ten como función (= fi nalidade) acadar un óptimo desempeño da comunicación é algo que me parece certo no predicado pero inexacto no suxeito, en tanto que o aserto recolle unha propiedade das linguas, non do cambio lingüístico 5. Por suposto, a direccionalidade do cambio non debe entenderse como un movemento rectilíneo e uniforme: contempladas cunha perspectiva cronolóxica reducida (ou de rango dos fenómenos considerados moi parcial), o carácter sinuoso das mudanzas empece a percepción dese camiño baixo a fasquía do caos ou o puro azar e conduce á crenza de que non existen ao longo do tempo sistemas (ou estadios) lingüísticos máis avanzados que outros e de que o cambio lingüístico non está orientado (Newmeyer 2002). Porén, contemplando os feitos cunha perspectiva ampla, é difícil subtraerse á idea de que a linguaxe humana evoluíu paulatinamente desde primitivos sistemas gramaticais moi simples, cunha morfosintaxe rudimentaria di fi cilmente identi fi cable como tal, ata sistemas gramaticais enormemente complexos como os das linguas actuais, con toda a súa aparataxe de marcas morfolóxicas, palabras funcionais e arrevesados códigos para o seu manexo. Numerosos estudos sobre a evolución lingüística a longo termo teñen fornecido múltiplas evidencias empíricas de que o estadio primixenio da linguaxe careceu de toda esa so fi sticación que amosan as linguas actuais. Media entre ambos os puntos un longo camiño (vid. Heine e Kuteva 2007 para a súa reconstrución) que conduciu a códigos enormemente institucionalizados. Consonte ditan o sentido común e o principio do uniformitarismo lingüístico, o proceso evolutivo segue hoxe o seu curso e responde en todo momento á mesma dinámica —de aíque se poida soster aquilo de que “o presente é a chave do pasado”. Ora ben, iso non implica exactamente que o cambio lingüístico responda a unha dinámica constante de complexidade crecente ad in fi nitum. Como en todo mecanismo deseñado para un fi n (comunicarse ou lavar 5 Croft (2006) sinala atinadamente que o cambio lingüístico é funcional na súa fase de innovación (emerxencia da variante) en tanto que encerra unha alteración da relación entre forma e contido da construción modi fi cada (funcional como pertinente, como valor semántico alicerzado na expresión), mentres que é social na súa fase de propagación da variante. Isto é congruente coa visión funcionalista da linguaxe como produción social comunicativa, pero non implica que a propagación dos cambios sexa funcional, no senso de motivado ou intencional —que pode selo ou non. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 2746 a) b) roupa) o que se procura é conseguir a máxima e fi ciencia na consecución da tarefa da maneira óptima, i.e., coa mecánica máis simple. Por tanto a evolución fi loxenética cara á complexidade non é unha dinámica sen fi n, e menos aínda un fi n en si mesmo. O que non ten fi n é o proceso de cambio, guiado por unha necesidade de adaptación ás necesidades sempre cambiantes do contorno. Por iso as máquinas (de lavar ou de comunicarse) non acostuman utilizar mecánicas cada vez máis simples, ao teren que atender demandas adicionais de uso, máis so fi sticadas —non abonda con que a máquina lave a roupa sen máis: ten que tratala con delicadeza, evitar que se engurre, deixala lista para o ferro, aforrar auga, etc. A liña evolutiva da linguaxe humana pode ser en boa medida caracterizada, consonte as ideas xa clásicas de Givón (1979), como unha longa transición desde sistemas comunicativos baseados no que podemos denominar modo pragmático, ou ‘natural’, cara a outros organizados esencialmente segundo un modo gramatical ou sintáctico. No primeiro predominan o contido, as intencións comunicativas e a inestabilidade formal sobre unha codi fi cación de construcións incipiente ou pouco asentada, polo que o éxito da comunicación é altamente dependente do contexto. O modo gramatical xorde do pragmático a través de procesos de elaboración do código que dan lugar a sistemas altamente formalizados, con construcións sintácticas estables, explícitas, máis convencionais, automatizadas e fortemente pautadas, por tanto de interpretación independente da situación comunicativa 6. Porén, a evolución lingüística non consiste nun paulatino abandono da ‘primitiva’ pragmática que dá paso a un modo sintáctico ‘superior’ e máis so fi sticado. Os sistemas lingüísticos foron acadando co tempo máis gramática, pero non menos pragmática. Dáse, de certo, no proceso evolutivo da linguaxe, un peso crecente da (morfo)sintaxe, inicialmente inexistente, mediante procesos de gramaticalización de pautas pragmáticas. Pero ao mesmo tempo a pragmática reclama o seu papel fundamental na e fi ciencia comunicativa, xerando constantes procesos compensatorios de (re)codi fi cación de valores pragmáticos —i.e., mecanismos de pragmatización. Os modos pragmático e gramatical son dúas manifestacións polares do xeito de organizárense as linguas na súa dimensión comunicativa, concorrentes en todo o proceso fi loxenético da linguaxe (agás do seu primordio, que presumiblemente carecía dunha gramática de seu). Ningún deles é superior ao outro. A multimilenaria supervivencia de ambos é proba de que o triunfo evolutivo do produto reside na complementariedade de ambas as ordes, que conxuntamente optimizan os recursos para acadar o éxito da comunicación. Un e outro tipo de recursos (pragmáticos e sintácticos) son máis ou menos adecuados segundo as circunstancias en que ten lugar o acto comunicativo, de xeito que aquilo que nunha situación supón unha vantaxe relativa se converte noutra nunha pexa, e viceversa. As í, a forte dependencia do contexto que amosa o modo pragmático constitúe unha desvantaxe en situacións comunicativas distantes, moi complexas ou moi formais, en que o contexto físico non está accesible ou é pouco operativo. Porén, na interacción próxima, en que ese contexto, pola súa inmediatez, asume moito protagonismo comunicativo, a pexa convértese en vantaxe: a pragmática outórgalle unha maior versatilidade ao sistema lingüístico, que se adapta ás circunstancias comunicativas como a auga se adapta á forma da xerra que a contén. A maior densidade estrutural do modo sintáctico faino máis independente do contexto, pero asemade menos versátil para adaptarse a el, o que, na comunicación próxima, supón algunha eiva. En de fi nitiva, os sistemas lingüísticos evolúen movidos por unha tensión dialéctica entre as bondades da formalización/institucionalización rigorosa do código gramatical, que permite superar limitacións, ambigüidades e ambivalencias do acto comunicativo, e as vantaxes 6 De xeito simpli fi cado, no modo pragmático prevalecen as estruturas tópicocomentario, asícomo a xustaposición aditiva de enunciados ou a súa coordinación con conectores laxos ou inespecífi cos; a orde de palabras e a entoación teñen gran relevancia no marcado de relacións (pragmáticas) mentres que as marcas morfolóxicas teñen escaso relevo. No modo sintáctico dáse, por contra, unha prevalencia da estrutura suxeitopredicado, dos conectores trabados, con alta presenza de subordinación específi ca, unha ampla morfoloxía e abondosos marcadores funcionais e dependenciais, entre outros trazos. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 2746 da máis laxa codi fi cación pragmática, máis versátil á hora de modular o texto para axeitalo ás características inestables do contexto. Se o resultado a longo termo son sistemas gramaticais progresivamente máis explícitos (e en principio tamén máis complexos), non é por causa dunha irrefreable pulsión regulamentista dos seus usuarios, senón da incorporación do mínimo de regras que en cada momento se estiman necesarias para o óptimo funcionamento comunicativo deses sistemas. Concibido o cambio lingüístico como produto da tensión dialéctica que acabo de referir, compréndese tanto que o dinamismo liberado avance a través de numerosos ciclos sucesivos de gramaticalizacións sintactizantes e pragmatizacións restauradoras, como a tendencia da variabilidade de construcións a facerse crónica. Os constantes procesos de gramaticalización, co lixiviado ou desemantización que desencadean, supoñen con frecuencia a perda de ricos valores de contido pragmáticotextual, o que favorece a emerxencia de novas pezas rexeneradoras do subsistema (pragmático) lañado. O proceso cíclico avanzaría asíen espiral, pois de cada volta nunca se volvería ao punto inicial, senón a unha situación parella nun estadio máis evoluído. Por suposto, as devanditas constituirían as hipotéticas liñas mestras do cambio lingüístico nunha perspectiva a gran escala. Non se pode pretender explicar todas e cada unha das modi fi cacións puntuais do sistema, nunha dimensión microtemporal, como mostra desa direccionalidade, do mesmo xeito que os avatares da meteoroloxía cotiá (en que se suceden anos secos e húmidos, invernos duros e suaves, en secuencias que, a pequena escala, semellan caóticas) non poden de fi nir illadamente unha hipotética situación de cambio climático. Porén é o certo que, supoñendo correcta a hipótese do cambio (climático ou lingüístico), todas e cada unha das mudanzas veri fi cadas, mesmo aquelas que circunstancialmente semellan moverse en sentido oposto, forman parte da mesma corrente global, e todas elas contribúen activamente ao seu fluxo. Nas seguintes seccións baixarei ao ‘ámbito micro’ do galego actual, para presentar diferentes fenómenos de variación sintáctica en curso como manifestacións puntuais e parciais dunha dinámica global de cambio nonaleatorio. Porque parece claro que as pequenas mudanzas do cotián algo teñen que ver co cambio lingüístico, do mesmo xeito que a Historia emerxe día a día dunha morea de anécdotas azarosas que en realidade son menos anecdóticas e menos azarosas do que aparentan. 3. A VARIACIÓN NA CONCORDANCIA : COHESIÓN DISCURSIVA E MARCADO DE FUNCIÓNS A concordancia é hoxe, como debeu ser sempre, un dos paraísos da variabilidade, escenario privilexiado das tensións cotiás entre o modo comunicativo pragmático e o sintáctico. Perm ítenos asemade percibir, no eixe diacrónico, a orientación do cambio lingüístico cara a unha meirande complexidade e prevalencia da gramática, matizada pola aludida tendencia da variabilidade a facerse crónica, a non asentar nunha reformulación estable do código sintáctico. Comezarei lembrando unha evidencia que tende a pasar máis desapercibida do que debera: na concordancia dáse moita variabilidade, máis ou menos discrecional, pero só na concordancia externa —i.e., na concordancia verbal: alúgase/alúganse pisos, houbo/houberon festas, un grupo de rapaces foi/foron de excursión. Na concordancia interna ou nominal a variabilidade é practicamente nula: un/*uns grupo numeroso/*numerosos de xente traballadora/*traballadoras. Este comportamento radicalmente distinto de dúas modalidades do que en esencia é un mecanismo formal común (de copia de trazos) explícase por seren procedementos moi distintos desde o punto de vista funcional, i.e., atendendo á contribución que fan para a comunicación: A concordancia interna é un mecanismo xerado cunha estratexia relacional, de marcado de relacións gramaticais no ámbito da frase. Actúa como indicador formal do alcance da proxección do Núcleo da frase, marcando ata onde chegan os límites do goberno deste. A concordancia externa, por contra, responde a unha estratexia cohesiva, de ámbito textual: a súa función orixinaria e básica é a de recuperar entidades presentadas noutro lugar do texto ou na situación comunicativa (Lehmann 1988, Cidrás 1992). Actúa como indicador do máximo grao de accesibilidade dunha entidade no discurso, marcando ata onde esa entidade se pode recuperar da memoria a curto prazo mediante anáfora cero, i.e., sen necesidade de reactivala mediante nomes ou pronomes. Acontece que, co tempo, esa función pragmático/textual se volve menos relevante e sobrepónselle gradualmente a función (subsidiaria da anterior) de marcar determinadas relacións gramaticais no seo da oración. Convértese asíunha estratexia referencial de ámbito textual nunha relacional de ámbito oracional, mediante un proceso de gramaticalización. Rodrigues Lapa, nunha atinada indagación preteórica do modo pragmático que goberna a concordancia, refería hai xa moitos anos a crecente presión que sobre ela exerce o modo gramatical: Qualquer dos exemplos de contrução irregular [modernos] é verdadeiramente inofensivo, se o comparamos às audácias dos escritores bem vernáculos dos séculos XVI e XVII. (…) O que hoje se a fi gura aos olhos do gramático um erro ou uma impropiedade foi largamente empregado pelos nossos melhores escritores clássicos. (…) É que, de um modo geral, o sistema de concordância tem evoluído de forma que se têm refreado as liberdades da silepse em benefício da concordância literal. Tem sido o triunfo da lógica sobre a imaginação (Lapa 1945 / 1979 : 218 - 9). Porén, esa rica variabilidade segue viva na lingua. Máis ou menos encuberta baixo o veo do prescritivismo institucional, atopamos mostras de alternancias na concordancia verbal en practicamente toda a súa diversidade tipolóxica: construcións de se impersoal (1), existenciais con haber ou facer (2), mensurativas coa estrutura ‘QN-deN’ (3), con nomes colectivos (4) ou coordinativas (5). Velaíexemplos de todas elas, con atestacións literarias das opcións normalmente tidas por ‘anómalas’ (en (3) recóllense as dúas alternativas, ao non estar clara a opción gramatical preferida): (3 b) Un grupo de mozos puxéronse a berrar (Casares) (4) Mandou dar alto á súa xente para que non se espallasen ou caesen nalgunha emboscada (López Ferreiro) (5) O rosario que rezaba a vella e mailo sobriño medrou aquela noite (Castelao) Podemos seguir citando a Lapa para lembrarmos que “a língua não acumula formas de dizer só por amor à variedade. Essas variantes traduzem outros tantos matizes do sentimento e da ideia” (1945 / 1979 : 220). Detrás de cada unha delas está, en efecto, unha forma distinta de conceptualizar, de construír na mente a imaxe da entidade evocada. As í, no caso de Suxeitos múltiplos coordinados, o verbo aparecerá en singular nomeadamente cando (a) os membros agrupados se conciben na mente do falante como un todo unitario (A novidade e a orixinalidade desta obra é inmensa, García Sabell), ou (b) cando un deses membros —xeralmente o máis próximo ao verbo— acapara a atención do falante, como semella acontecer no exemplo (5) de Castelao, en que a prominencia conceptual da vella fronte ao sobriño é análoga á que reflicte a construción O rosario que rezaba a vella co sobriño, onde o rapaz é degradado de argumento coAxente a adxunto co papel semántico de Compaña 8. Cos nomes colectivos e coa estrutura cuanti fi cadora ‘QN-deN’ a alternancia resulta da prevalencia da imaxe mental do colectivo ben como unha entidade unitaria (A maor parte dos refuxiados era de orixe xermánica, Risco), ben como unha pluralidade de individuos: A maor parte dos vedoiros de que hoxe ouvimos falar son homes (Risco). Ora ben, como dicía, este modo de comunicar que chamamos pragmático, baseado na solidariedade de trazos semánticoconceptuais, dá moitos problemas cando opera o modo gramatical: a función da concordancia como marcadora de relacións sintácticas (de SU coa concordancia númeropersoal, de OD e OI coa concordancia de clíticos 9) fundaméntase na solidariedade formal de determinadas categorías gramaticais (número, persoa, xénero, caso) e o seu funcionamento debe estar estritamente pautado, pois as vacilacións poden facer cambalear a identi fi cación das funcións sintácticas na oración. De aía aludida tendencia á redución da variabilidade no sistema da concordancia, coa marxinación e proscrición das opcións ‘discordantes’. Porén, as restricións non afectan por igual a todo o sistema. Atinxen particularmente: a) ás modalidades lingüísticas que funcionan máis polo modo sintáctico (i.e., ás máis gramaticalizadas), e b) dentro de cada modalidade, ás áreas en que a gramaticalización resulta máis determinante (i.e., ao núcleo central do sistema). En efecto, as concordancias gramaticalmente anómalas son moito máis frecuentes nos modelos de lingua orais, nas producións informais e nonestándar que nos textos escritos, formais e estándar. O motivo é obvio: estes últimos están sometidos a un proceso de (auto) corrección que leva a desbotar, ás veces de maneira inconsciente, estruturas que producimos libremente noutras modalidades menos institucionalizadas e, por tanto, codi fi cadas dunha maneira máis laxa. Porén, é claro que tamén nos textos literarios e formais asoman, como viamos nos exemplos dados, as vacilacións. Estas tenden a manterse máis doadamente naquelas áreas en que a gramaticalización da concordancia resulta menos transcendente. Vexámolo: Nas construcións de se impersoal, a alternancia alúgase/alúganse casas resulta completamente inocua para a integridade da estrutura: trátase de construcións transitivas en que se omite o primeiro actante, de maneira que carece de relevo que o argumento restante sexa tratado como un SU ou como un OD, dada a perda do valor opositivo da parella de funcións, ao quedar só un dos candidatos ás mesmas. Verifícase certa preferencia normativa polas formas concordadas, pero as outras non atentan contra a integridade do sistema (nin introducen ningún tipo de ambigüidade de contido). Algo semellante ocorre coas construcións existenciais con haber ou facer (houbo/houberon festas, fi xo/ fi xeron uns días moi bos): son tamén un tipo anómalo de estrutura transitiva en que falta o ‘primeiro’ actante, o que determina a irrelevancia da asignación de función SU/OD ao único argumento. Neste caso a preferencia normativa é a inversa: o modo gramatical privilexia (en galego) as formas non concordadas. Na estrutura cuanti fi cadora ‘QN-deN’ a alternancia (un grupo de embozados asaltara/ asaltaran a casa) carece tamén de toda transcendencia sintáctica ao non comprometer a identi fi cación do SU, dado que só afecta á escolla do constituínte da FNSU que debe determinar a concordancia verbal, i.e., que actúa como Núcleo da frase, unha frase inequivocamente SU sexa cal sexa a opción tomada. De feito, a norma gramatical non amosa unha preferencia clara por ningunha delas, síntoma inequívoco da súa inocuidade. Por contra, as concordancias ad sensum coas construcións coordinativas e con nomes colectivos son notoria e progresivamente mal asimiladas nos usos máis formais, máis elaborados consonte o modo sintáctico. O motivo é que poden comprometer a identi fi cación das funcións oracionais, sen que concorran as circunstancias ‘neutralizantes’ vistas nos casos anteriores. En consecuencia, o ditame prescritivo é contundente. Tanto como os seus efectos: se no galego medieval aproximadamente na metade das oracións con SU coordinado se daba silepse 10, na actualidade esa opción é moi marxinal, sobre todo na escrita. Porén, mesmo nas modalidades máis institucionalizadas seguimos a atopar este tipo de concordancias, contrarias ao ditado da gramática mais non ao das necesidades da comunicación —sobre todo en certos contextos que as favorecen e que agora serían prolixos de explicitar 11. Esta relutancia a desapareceren e a tendencia á croni fi cación da variabilidade nas concordancias amosan como o avance do modo sintáctico nunca chega a sobrepoñerse completamente ao pragmático, dado que ambos optimizan de maneira complementaria a función comunicativa da linguaxe. 4. A VARIACIÓN NA MARCA DE CASO Consonte o devandito, a rica variación na concordancia, tanto flexiva como de clíticos, está asociada ao seu duplo funcionamento nos modos pragmático e gramatical: como recurso cohesivo e como marcador de relación gramatical (SU, OD, OI) respectivamente. Nesta segunda dimensión, ademais de ser un mecanismo inespecífi co (a súa función cohesiva, no plano 10 Datos de Alexandre Rodríguez Guerra (comunicación persoal). 11 Determinadas construcións con silepse poden chegar a ser asumidas mesmo como opción non marcada no uso, por máis que gramaticalmente susciten reticencia (cfr. ex. 4, ou ocorrencias do tipo A súa maxestade é moi xeneroso, dito dun rei). Por tanto, cando digo que estas concordancias ad sensum son progresivamente mal asimiladas fago un xuízo xeral, estruturalmente motivado, que ten o seu reflexo na diminución cuantitativa do fenómeno. Iso non implica, porén, que as silepses que persisten no uso o fagan dun xeito necesariamente máis marxinal que as outras concordancias anómalas. Tal vez haxa mesmo certa tendencia ao contrario, como efecto dun proceso moi restritivo, que selecciona como superviventesítems excepcionalmente ben adaptados ao medio. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 2746 a) b) pragmáticotextual, é a orixinaria) a concordancia ten un alto potencial de erro. A marca non vai colocada no termo de que se marca a función, senón no verbo; isto provoca incerteza na identi fi cación do constituínte a que fai referencia (e.g., o su fi xo númeropersoal pode coincidir con varios constituíntes á vez, de xeito que non se saiba de certo con cal deles concorda o verbo, i.e., cal deles é o SU). Dado que o modo gramatical precisa dun alto grao de explicitación e e fi ciencia formal, no marcado de funcións atopamos a carón da concordancia un mecanismo máis inequívoco: a marca de caso. Na marca de caso elimínase o problema da referencialidade, pois a marca (ora flexiva, como en latín, ora adpositiva, como en galego) vai hospedada no propio termo ao que fai referencia. O procedemento resulta as í, de seu, inequívoco. Como é sabido, a marca de caso non alcanza nunca ao SU e está plenamente asentada e gramaticalizada no OI (que sempre leva prep. a). No OD, porén, dáse unha situación inestable e unha variación tanto sincrónica como diacrónica moi interesante de estudar. 4.1. Marcando o Obxecto: sistemas selectivos e nonselectivos A perda da flexión casual latina provocou nos romances emerxentes un de fi ciente marcado diferencial das funcións SU e OD, que xeraba unha considerable incerteza na interpretación dos enunciados, con frecuencia soluble só acudindo ao contexto ou ás presuposicións. Esta situación atentaba gravemente contra os principios do modo gramatical no cerne mesmo do seu núcleo duro: a transitividade. Algunhas linguas (francés, italiano) recompuxeron o sistema de marcado gramaticalizando a orde de constituíntes —de natureza pragmáticotextual, repárese. Porén, a maioría reconstruíron un novo sistema de marca de caso, que pasou a ser prepositivo e selectivo, fronte ao latino, que era flexivo e nonselectivo 12. Esta nova marca de caso xorde tamén da gramaticalización de mecanismos pragmáticos, por máis que esa gramaticalización estea moi asentada, o que escurece a percepción dos valores pragmáticos orixinarios.O novo sistema gramatical, que denominaremos Marcado Selectivo de Obxecto (MSO), demorou bastante tempo en callar. No galego medieval (e nos comezos dos restantes romances que emprenderon esta vía) non existía de seu. Só a fi nais do século XV se asenta o sistema en portugués, mentres o galego entra no período escuro sen o seu MSO plenamente gramaticalizado (Cidrás 2005); o castelán xa daquela camiñaba un pouquiño máis adiantado. O que si se documenta desde os primeiros textos romances é un uso esporádico da prep. a ante OD que os estudosos interpretan unanimemente cun valor pragmático —falan de “nota de insistencia”, “forza afectiva”, “posta de relevo”, “signi fi cación enfática”, etc. Esta innovación no xeito de presentar algúns OD (unha ‘replicación modi fi cada’ en termos de teoría da evolución) é o punto de partida dun proceso de cambio: a gramaticalización do MSO. O proceso avanza coa difusión dese marcado preposicional de (algúns) OD, a paulatina perda do seu valor enfático e a parella adecuación do seu uso ás necesidades gramaticais do marcado e fi ciente de OD, consonte as regras do sistema MSO (Cidrás 1998). En de fi nitiva, co acusativo preposicional “un phénomène qui primitivement ne devait avoir souvent qu’une fonction stylistique, a fi ni par devenir un simple morphème grammatical ou syntaxique (Rohlfs 1971 : 331). Repárase asíunha eiva do sistema gramatical a custo dunha perda no sistema pragmático, que é rapidamente recomposta. En efecto, a prep. a non era a única usada con algún tipo de valor enfático perante OD naquel período. Por iso, a ferida causada no modo pragmático pola súa gramaticalización no sistema MSO debeu estiñar axiña ao abeiro do emprego desoutras preposicións. De feito moitas delas seguen sendo de grande uso na actualidade, sobre todo en rexistros non formais da lingua: en (Estivo apañando na herba), de (Comeu daquel pan tan rico), con (Tirou co vaso ao chan), etc. Fronte aos seus correlatos sen preposición, estes usos (que se adoitan etiquetar como Obxectos Preposicionais —OP vs. OD) seguen a asociarse a contidos pragmáticos de énfase ou posta de relevo. Porén, o espallamento do uso dalgunha(s) destas construcións leva camiño de pechar algunha nova rolda gramaticalizadora. Refírome nomeadamente a en + OD, cuxo moi frecuente uso se limita en galego de xeito cada vez máis restritivo a contextos sintácticos durativos e atélicos, de acción considerada no seu desenvolvemento. Semellan cada día máis insólitas ocorrencias desta construción con eventos puntuais e télicos, como E cueso escolleu nela e casáronse (Contos Vianeses 60). Non parece aínda que a atelicidade sexa un valor achegado pola preposición en si, senón unha propiedade das construcións sintácticas en que é empregada —e.g., perífrases verbais durativas. Mais tal vez está a piques de converterse o en nunha marca aspectual, pois ao especializarse o seu emprego neses contextos, acaban por atribuírselle á preposición esas propiedades gramaticais que inicialmente eran responsabilidade doutras pezas do contexto sintáctico. É posible que a aparición desoutras pezas acabe sendo puramente eventual e daquela terase consumado a transferencia dos seus valores gramaticais á preposición.En de fi nitiva, tanto neste caso (en + OD) como no do MSO con a ou na habilitación da orde de constituíntes con valor de marca, a folla de ruta é parella: gramaticalízase e institucionalízase un recurso inicialmente pragmático, versátil e discrecional, ao tempo que ese desprazamento favorece a habilitación ou promoción doutros mecanismos afíns ao desprazado. Dáse pois unha mudanza global no sistema lingüístico, que atinxe asemade aos seus modos sintáctico e pragmático. 4.2. Avance no uso de prep. a con OD: economía, prevención e interferencia Outro aspecto evolutivo do MSO moi interesante e debatido é o avance no uso da prep. a co OD. O goberno do sistema é común a todas as linguas que o posúen: márcanse con preposición os OD que presentan os trazos semánticos prototípicos dos SU, para evitar que se confundan con estes. A presenza da prep. a asóciase asíaos chanzos máis altos da xerarquía de animación: [PronPers [+deíct]] > [N prop] > [+parent] > [+hum] > [+anim] > [+discr] > [+contin] O que muda dunha lingua a outra, ou dun momento histórico a outro dentro dunha mesma lingua, é a zona de conmutación entre os segmentos marcados e os non marcados por preposición. Nesta variación dáse unha situación que semella paradoxal: visto que o sistema selectivo substitúe nos romances un nonselectivo (o do latín, en que se marcaban todos os chanzos) sería de esperar nestas linguas un uso da marca preposicional restritivo. Porén, a tendencia dominante (non carente de excepcións puntuais, certo) é a incrementar co paso do tempo os segmentos marcados, i.e., a usar de maneira cada vez máis extensiva a preposición. Podería chegar a reinstaurarse asíun sistema nonselectivo, opción que fora inicialmente rexeitada por todas as linguas neolatinas. A partir dese futurible escenario, cabería pensar na repetición da mesma serie: desgaste da marca, substitución por outra selectiva, avance do marcado…En realidade, este é o mesmo itinerario que transitou o latín no marco da evolución xeral do sistema indoeuropeo (vid. Villar 1983). Partindo dunha situación primitiva en que non se diferenciaban formalmente as posicións de SU e OD (o denominado sistema neutro, moi pouco representado nas linguas actuais polo alto potencial de fracaso comunicativo que encerra), o latín iniciaría un camiño de marcado selectivo do OD mediante o espallamento progresivo dunha marca de caso diferencial fronte ao SU: o acusativo 13. Concordan os expertos, © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 2746 13 Noutras linguas o proceso de diferenciación dos constituíntes básicos da transitividade resolveuse de maneira simétrica, marcando o SU dos verbos transitivos cun caso (o ergativo) inicialmente selectivo e progresivamente espallado. case con certeza, en que a marca de acusativo apareceu nos pronomes persoais (en P 1, cunha expansión P 1 >P 2 >P 3), consonte predío funcionamento do sistema MSO, e foi alargándose pouco a pouco sobre o resto do léxico, primeiro animado e logo inanimado. A expansión viña guiada pola vontade de evitar erros (cun modus operandi cada vez máis preventivo: ‘o erro é improbable, mais por se acaso marca’) e asemade pola forza da expansión analóxica (que se realimenta e fai máis forte canto máis avanza o marcado). Esta dinámica non é circunstancial senón xeral e, en consecuencia “es de esperar que cualquier sistema de marca no generalizada experimente la tendencia a transformarse en sistema de marca generalizada y obligatoria” (Villar 1983 : 122, curs. miñas). A evolución do galego insírese na mesma dinámica: o sistema MSO comeza a instaurarse tamén nos pronomes persoais e segue a rota P 1 >P 2 >P 3 (procúrese en López Martínez (1993) os datos documentais), o mesmo que, nun plano máis global, o avance no uso da marca segue a rota da xerarquía de animación e determinación. Porén, tamén responde a unha tendencia xeral, non circunstancial, a preferencia dos falantes polo marcado diferencial fronte ao nondiferencial cando este entra en crise e debe recompoñerse —Bossong (1991) constata esa preferencia en numerosas familias lingüísticas non emparentadas. Desta dupla evidencia xorde un escenario que encerra algún enigma: Por que se dá esa preferencia translingüística polos sistemas selectivos na emerxencia do cambio lingüístico? Por que, se hai tal preferencia, os sistemas incrementan o marcado na fase de expansión do cambio, situándose asíno camiño de se converteren en nondiferenciais? A motivación económica non semella xusti fi cación abonda da preferencia sinalada en (a) por culpa da evidencia incluída en (b): se o que se procura é apenas un aforro de marcas, non parece lóxico que a seguir se camiñe cara á xeneralización delas. Na miña opinión, algo debe ter que ver tamén o feito de que o sistema MSO sexa o produto da gramaticalización dun sistema pragmático precedente, en que a preposición marcaba o carácter eventualmente enfático do OD. A natureza selectiva do sistema sintáctico deviría pois do feito de ser produto da reciclaxe dun sistema pragmático previo que era, pola súa propia natureza, selectivo. Ao gramaticalizarse como marca (selectiva) de OD, o sistema despragmatízase, o que favorece a súa deriva cara a un marcado cada vez máis extensivo e preventivo (i.e., menos selectivo) dos OD.A preferencia (a) sería asímáis ben produto dunha constante externa ao sistema de marcado gramatical, ao imputarse a unha herdanza do sistema pragmático previo. Este escenario facilita a explicación da tendencia xeral (b) ao alargamento do uso da preposición no MSO, impulsado polas referidas forzas da prevención de erros e da analoxía. Ora ben, a dinámica asíxerada non conduce a un sistema realmente menos económico: éo en canto á cantidade de marcas, pero non en canto á complexidade de xestión, de xeito que o que o falante aforra en uso de marcas (fonicamente moi leves, polo demais) contrapésase coa complexidade do sistema á hora de decidir se cómpre ou non usalas. O espallamento do marcado conduce, pois, a sistemas máis seguros contra o erro e máis económicos en tanto que máis simples na súa xestión; pero menos en tanto que usan extensivamente unhas marcas das cales, ben mirado, se podería prescindir sen risco de erro —iso si, despois de tomar o traballo de miralo ben, i.e., de veri fi car en cada caso que a ausencia da marca non induce ao erro. O galego está actualmente mergullado nesa dinámica de avance no marcado preventivo do OD dunha maneira acelerada. Constátase un gran espallamento ao longo dos séculos XIX e (sobre todo) XX no uso de prep. a con OD [+hum], ata o punto de que hoxe por hoxe este uso (aínda que rexeitado polo estándar, vid. Cidras 2006) está de feito moi xeneralizado, tanto na lingua literaria como na daqueles falantes que se supoñen máis coidadosos co seu uso. E o proceso continúa acelerándose nas xeracións máis novas: nunha recente enquisa que fi xen entre alumnos meus, estudantes de terceiro ano de Filoloxía Galega (elaboración dun texto guiado, formalmente orientado a outro fi n para evitar reaccións de alerta), a construción do tipo Un xornalista entrevista a un extraterrestre e O extraterrestre desintegra a o xornalista (o contoía de marcianos!) resultou esmagadoramente maioritaria, fronte a un uso sen preposición case residual. Mais o modelo está xa (e non precisamente a título de excepción) nos nosos mellores escritores modernos e contemporáneos 14 : (6) ¡Era que unha man piadosa / coidaba ós desamparados ! (R. Castro I, 472) Dos magos deixa as leituras, / lee ós gallegos escritores / e poetas (Curros, 137) Eu coñecín ao fi dalgo padronés (Castelao, Sempre, 176) O ano pasado mataron a un mozo (M. Antonio, 184) Un día destes plántome a ver ao señor bispo (Blanco Amor, Xente, 50) Comezaba a nevar i a neve a cobrer ao cabaleiro (Cunqueiro, Merlín, 60) Non entrarei agora no apaixonante tema das estreitas relacións entre o contacto de linguas e o cambio lingüístico, na extrema di fi cultade para deslindar o cambio interno do externo (i.e., o inducido nunha lingua polo influxo doutra), no feito de que o contacto dunha lingua di fi cilmente provoca noutra mudanzas contrarias á súa dinámica natural, senón que acelera ou retarda movementos propios, etc. Unha cousa é ponderar a di fi cultade de discernir o cambio que é inherente ao galego do que é inducido polo castelán, e outra minimizar a existencia deste último e a magnitude dos seus efectos 15. O cambio e o contacto son fenómenos intrínsecos á natureza das linguas, agás que estean mortas. Mais cómpre non esquecer que hai formas de contacto entre linguas que conducen á morte dalgunha delas. E que é ao cabo a morte dunha lingua senón a forma derradeira e máis radical de cambio lingüístico? 4.3. Do avance no marcado preposicional de OD á expansión do OI Un aspecto do cambio das linguas que, na miña opinión, pasa máis desapercibido do que debera é a expansión do OI. Tanto en galego como noutras linguas, o OI é unha función que vai gañando paulatinamente novos usos (i.e., novos tipos) e novos efectivos (i.e., maior emprego), de xeito que se está a converter nun colector funcional de contido heteroxéneo en que os membros prototípicos (o OIReceptor) son unha parte cada vez máis pequena do todo. Pénsese, por exemplo, en estruturas innovadoras atípicas como a construción OIV-SU (A Marta gústalle o queixo) cun OI que ocupa a posición funcional do SU, ou en construcións de avance de nonargumentos a argumentos (Colocou uns estores nas ventás > Colocoulles uns estores ás ventás), ou de elevación de constituíntes secundarios a primarios (Comeu o bocadillo da nena > Comeulle o bocadillo á nena)… Son diversos os factores implicados nesta complexa expansión de usos, mais un deles é precisamente o avance no marcado de a con OD. Trátase de dous procesos distintos, pero vencellados. Tamén no caso do latín se dá unha circunstancia análoga: a difusión da marca de acusativo –m vai asociada de xeito connatural ao cambio do sistema dos xéneros, coa decadencia do xénero inanimado (o neutro, que acabará por desaparecer nos romances) e a conversión do animado (masculino e feminino) nunha categoría formal que engloba indistintamente entes animados e inanimados. Ocorre asíporque o acusativo é unha forma que xorde asociada ás entidades animadas: consonte 14 Exemplos tirados de López Martínez (1993); remito alípara as referencias e veri fi car a extensión do fenómeno. Nos textos editados máis recentemente a taxa de ocorrencias poderá ser algo menor por causa, maiormente, do labor dos correctores editoriais. 15 Unha di fi cultade adicional á hora de avaliar o alcance do castelanismo no uso de a con OD é a situación do portugués actual como lingua MDO. O portugués non é un indicador óptimo do tipo de marcado que debería exhibir o galego se non fose polo influxo do castelán, pois experimentou a fi nais do s. XVIII un notable recuamento no uso da preposición (ata entón con toda probabilidade non menor que o do galego) inducido desde as elites ilustradas e abeirado polo poder (Delille 1970, cfr. Cidrás 2005). En todo caso, isto demostra que as dinámicas neste eido son reversibles e tamén poden reverterse no galego. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 2746 Coa marca preposicional do OD ocorre en galego algo similar. Lémbrese que a preposición habilitada ao efecto non é unha propia, senón que se bota man da marcadora de OI. A escolla, comprensible ao abeiro do carácter tan excepcional que o marcado preposicional tiña nos comezos do sistema MSO, produce co tempo diversos efectos colaterais. Entre eles non é o menor o de propiciar a reanálise como OI de non poucos OD [+hum] marcados con a, ao posuíren as características dos OI prototípicos. É o caso de verbos que se constrúen cun atípico SU [-anim], non axentivo e con tendencia á posición posverbal, que combina cun OD [+hum] frecuentemente preverbal: A túa contestación estrañou a aquela muller ~ ?A aquela muller estrañouna a túa contestación → A aquela muller estrañoulle a túa contestación. Repárese: a) cando o Obxecto ten forma léxica, necesita levar sempre preposición, mesmo correspondendo a chanzos da xerarquía de animación nos A nena imítalle moito ao pai OI [‘parécese a el’]. Nalgúns casos a vitalidade do uso destes OI emerxentes amosa diferenzas dialectais, “con distribución distinta para cada verbo: aténdelle ao leite, chámalle por teléfono, etc., nalgunhas zonas, fronte ao común aténdeo, chámao ” (Álvarez / Xove 2002 : 555). Tamén teño a impresión (intuitiva, como observador) de que o fenómeno presenta certa distribución etaria no proceso de adquisición da linguaxe. Cando menos algúns nenos tenden a usar, en faixas de idade relativamente temperás, formas innovadoras de OI a partir de OD que habitualmente se constrúen con a consonte as regras do MSO. Refírome a construcións do tipo das seguintes: (8) Bea está no parque coa rapaza que lle coida [Clara, 6 anos] (recol. propia) Despois ao can perseguían lle as abellas [Cristina, 9 anos] (García Soto 1996) Co paso do tempo, ao asentaren a súa competencia gramatical como falantes, parece que os rapaces abandonan estes usos, reconducíndoos ao seu tratamento canónico como OD: que a coida, perseguían o. Aínda que non coñezo estudos específi cos sobre o tema, existen algunhas evidencias empíricas que apuntan neste sentido 16. Manteñen, iso si, os casos consolidados no corpus social ambiente, como os antes referidos (estráñalle, imítalle, dial. aténdelle, dial. chámalle). © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 2746 16 No corpus de 70 textos de nenos e nenas de entre 4 e 11 anos que emprega García Soto (1996) no seu estudo da evolución da linguaxe en nenos galegofalantes, recóllense 7 exemplos claros de construcións como as de (8). No corpus de control de adultos non rexistrei ningún, a pesar de tratarse de individuos novos —entre 23 e 40 anos. Aínda que o tamaño de ambos os córpora son de certo distintos (ratio aprox. 70 / 30), a correlación (7 / 0) semella signi fi cativa. Cómpre aclarar que García Soto marca como usos ‘indebidos’ de clítico de dativoítems do tipo lambeulle na cara que non son de seu tales, pois encerran unha construción de dobre Obxecto; un deles (o OP con en) enche a posición de OD e despraza o outro a OI (cfr. lambeuno → lambeulle a cara). Desta construción (que non computo) hai un exemplo nos textos adultos e dous nos infantís —a ratio é, repárese, correlativa ao tamaño dos respectivos córpora. 5. A VARIACIÓN NA TEMPORALIDADE / MODALIDADE : OLLADAS NO FUTURO Referireime por último brevemente á variabilidade e ao cambio na expresión do futuro. Situámonos asínos lindeiros entre a temporalidade e a modalidade, no vector temporal máis dinámico e nutrido (e.g., case todas as perífrases temporais son de futuro) e nunha atalaia especialmente interesante, e bastante estudada, para contemplarmos os procesos históricos de ciclos sucesivos de gramaticalizacións. Este estado de cousas ten que ver co feito de non ser o futuro un vector temporal aséptico, de mera localización dos eventos con relación ao momento do discurso. O futuro é o ámbito da predición, da potencialidade, non da constatación obxectiva do que é ou foi. Porén, como vector temporal reclama o seu espazo no sistema gramatical da temporalidade. Dada a súa natureza, a gramaticalización do futuro faise moitas veces a partir de primitivas formas modais —de obrigación, desexo, etc. Co desgaste do uso vanse apagando devagar esas notas orixinarias, que acaban sendo redemandadas; ábrense asínovos procesos de substitución dunhas formas por outras. Limitándonos á liña xenealóxica do galego, cómpre lembrar que a forma básica de futuro latina en –b (cantabo) procede da gramaticalización como su fi xo dun verbo ‘ser/estar’ seguramente a través dun valor modal de predestinación —cfr. o noso <estar de + in fi nitivo>. Algunhas outras formas de futuro latinas (as sigmáticas), como todas as do grego, posúen unha orixe modal desiderativa. En calquera caso, ao abeiro do apagamento deses valores modais, a forma sintética (e xa opaca) de futuro pasou no Baixo Latín a concorrer coa forma perifrástica <in fi nitivo + habere >, de transparente carácter modal, que acabou por substituíla nos romances 17. Reiníciase asíun novo proceso gramaticalizador. A forma sintética resultante daquela primitiva perífrase modal (cantare habeo > cantarei), devén tamén opaca e sofre a competencia progresiva de formas perifrásticas emerxentes, que volven patentizar o carácter pragmaticamente incerto do futuro. En galego (e nas linguas veciñas) as formas alternativas son < haber (de) + in fi nitivo>, que reabre o proceso en termos idénticos aos seus precursores, e unha innovadora perífrase < ir + in fi nitivo> —ademais do uso do presente con valor de futuro (vou mañá), en xeral minoritario, aínda que cunha crecente presenza. A evolución dos usos romances duns e outros procedementos concorrentes varía sensiblemente no tempo, no espazo e nas condicións de uso, e a súa descrición detallada cae fóra dos límites da presente achega. Destaca, porén, unha notable perda de frecuencia de uso da forma sintética, máis mitigada na lingua literaria que na oralidade (se na primeira di fi cilmente alcanza o 50 %, na segunda semella francamente minoritaria na actualidade, cfr. Rojo 1974). Semellante situación se dá en español, se ben cuns niveis de uso da forma sintética algo máis altos (segundo reporta Sáez Godoy 1968), e asemade no portugués, en que, polo contrario, é hoxe xa raro o emprego do futuro simple con valor temporal fronte ao seu uso predominante con valor modal —de probabilidade (Oliveira 1985). Na outra cara da mesma moeda, ao longo da historia do español e o portugués verifícase un proceso simétrico común (que, como veremos, cómpre matizar para o galego) na sorte das perífrases alternativas: < haberde + in fi nitivo>, moi usada como forma de futuro no período medieval e clásico, cae dramaticamente nestas linguas ata a casemarxinalidade actual, en que se (re)impón o seu uso modal obrigativo. Por contra, < ir + in fi nitivo>, extremadamente rara ao principio, incrementa o seu uso con valor de futuro de xeito espectacular, sobre todo no século XX. Estes datos parecen suxerir un cambio de modelo na construción das formas de futuro, cun abandono da base modal de obrigación/predestinación, en decadencia fronte a unha imaxe metafórica do futuro como un camiño que se emprende cara a un destino máis 17 O que visto desde hoxe non resulta tan claro é o tipo de valor modal que expresaba esta perífrase: se de obrigación, como aparenta, se de predestinación, cun sentido máis próximo a ‘estar de’ que a ‘ter que’, como sosteñen algúns (Benveniste 1968, Bybee et al. 1994). No segundo caso estaríase a reconstruír, repárese, o valor modal orixinario da forma clásica en – b. ou menos incerto. De seren asías cousas, a decadencia das formas sintéticas e con haber na expresión da futuridade non estaría ligada ao seu lixiviado semántico, senón inversamente a un reforzamento dos seus valores modais sobre os temporais. Isto é: Cantarei: modal obrig/predest. > temporal posterioridade > modal probabilidade Heide cantar: modal obrigativo > temporal posterioridade > modal obrigativo Neste senso, a construción da posterioridade con ir a —parella á da anterioridade con vir de (menos gramaticalizada en galego, cfr. o francés) e á da simultaneidade con estar a — faise sobre unha metáfora de base espacial: o tempo como un camiño que se percorre. Trátase dunha construción da temporalidade máis neutra, en tanto que evita a interferencia do sistema modal (na gramática concorren ambos sistemas, de aías interferencias) ao tempo que salvagarda o valor de incerteza inherente ao futuro (e ao camiño) sen que esa incerteza se sobrepoña sobre o valor puramente temporal. En galego a situación é algo máis matizada. A pesar do gran incremento de uso de < ir + in fi nitivo>, dáse un notable mantemento da construción < haber (de) + in fi nitivo>, que está moi lonxe da marxinalidade acadada nas linguas veciñas como forma de futuro. Temos asíunha situación de equilibrio entre todos os mecanismos de expresión formal da futuridade (a forma analítica, as dúas formas perifrásticas e o presente con valor de futuro) non exenta dalgunhas tensións, mesmo inducidas por ditames prescritivos diverxentes de distintos normalizadores 18. Máis que optar por algunha, a dispoñibilidade de alternativas semella en galego croni fi carse, cunha ampla paleta de cores a disposición do falante á hora de retratar (i.e., relatar) o futuro. En calquera caso, a variación lingüística vén ser sempre o produto dun equilibrio dinámico e inestable entre a necesidade de codi fi car/institucionalizar un mecanismo de gran importancia para a gramática (a deíxe temporal) e a de salientar o carácter incerto, preditivo, do que aínda non ocorreu, mais xulgamos que pode ocorrer ~ ten que ocorrer ~ desexamos que ocorra, etc. O modo pragmático demanda recursos versátiles, de interpretación discrecional, altamente dependentes do contexto, mentres o gramatical demanda unha codi fi cación expl ícita e formalizada do vector de posterioridade. 6. R EMATE É difícil e arriscado propor unha caracterización direccional única para todo o complexo proceso de cambio das linguas. Porén, as achegas clásicas ao tema tenden a ser inseribles nun modelo con dous polos: a) o cambio responde a unha evolución basicamente lineal —ás veces avaliada como progreso, ás veces como decadencia— ou b) a evolución é esencialmente cíclica —por suposto, tanto nun caso como noutro, visto cun determinado grao de abstracción e xeneralización. En realidade, estes dous escenarios correspóndense aos dous tipos máis comúns de atractores que gobernan os sistemas dinámicos: os de punto fi xo (en que o sistema evoluciona cara a un punto de equilibrio) e os de ciclolímite (en que a evolución deseña unha órbita periódica). Roger Lass, que aplica á lingüística estes principios da dinámica, presenta o fenómeno da gramaticalización como exemplo prototípico de atractor de punto: cada chanzo do itinerario sitúa oítem cambiante máis preto do punto de atracción, que actúa como un ‘sumidoiro’ que conduce o cambio linealmente cara a si (Lass 1997 : 295 ss). O modelo explicativo semella válido e útil; mais cómpre reparar nun par de cuestións: 18 AsíNovo (1991) denunciaba a “utilización inmoderada da opción verbal do futuro sintético” nos medios de comunicación, mentres Álvarez Blanco (1994) se refería a ese tipo de xuízos prescritivos como unha “cruzada en contra do futuro galego, que está levando a un uso abusivo e erróneo da perífrase / haber + in fi nitivo/ nos medios”. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 2746 Debe a gramaticalización ser vista como un exemplo dos mecanismos a través dos cales mudan as linguas ou como o modelo marco para explicar o cambio lingüístico? Aínda que o termo abrangue ámbitos diversos segundo quen o use, na miña opinión, cando menos no cambio morfosintáctico, a gramaticalización semella máis o segundo que o primeiro: é o proceso constante de construción sempre en curso da gramática. A pregunta viría daquela a ser, no ronsel de Hopper e Traugott (1993 : 31), a seguinte: “What phenomena in language are not examples of grammaticalization?” 19. Considerarmos a gramaticalización como o modelo marco do cambio gramatical conduce á seguinte cuestión: É realmente a gramaticalización un atractor de punto fi xo (lineal) ou encerra algún tipo de dinámica cíclica? (Repárese que o que se pon en xogo, en de fi nitiva, é se esta segunda dinámica é ou non irrelevante no cambio gramatical). Como se ten posto de manifesto de xeito reiterado, os itinerarios de gramaticalización presentan case sempre un número moi limitado de chanzos no seu proceso evolutivo. Asípois, nada ten de particular que, percorrida toda a escala, se chegue a unha situación distinta pero dalgún xeito análoga á do punto de partida, desencadeante do proceso. Os exemplos examinados nas seccións precedentes son boa mostra disto: a gramaticalización do futuro ou da marca de Obxecto, e.g., conducen fi nalmente a produtos moi similares ás formas iniciais das cales se fuxira. Desde un punto de vista funcional, os procesos de gramaticalización (e en de fi nitiva as gramáticas no seu conxunto) xorden como bené fi cos mecanismos de codi fi cación formal de contidos semántico/pragmáticos a través de procesos de automatización; mais estes procesos provocan o esvaemento daqueles contidos ata facelos irrecoñecibles. Desde un punto de vista formal verifícase como, a partir do inicio mesmo da emerxencia das marcas que integran o código gramatical, a erosión fónica e a coalescencia comezan a operar nun sentido tal que conducen dun xeito máis ou menos rápido á destrución (da perceptibilidade) desas marcas. Esta situación propicia o recomezo do proceso. Asípois, a gramaticalización pasa a ser, vista cunha perspectiva temporal su fi cientemente ampla, unha sorte de atractor cíclico. A lingua evolucionaría, a certo nivel, en órbitas periódicas en espiral. A imaxe do cambio en espiral (abofé que moi antiga, remite cando menos ao neogramático von der Gabelentz) semella máis apropiada que a da simple circularidade, pois de cada volta o punto de partida é parello ao anterior, pero situado noutro nivel, i.e., cunha gramática modi fi cada (e potencialmente máis evoluída) e un sistema pragmático reconstitu ído. Cada período condúcese cunha traxectoria semellante pero en distinta cota. Esta dinámica cíclica ten levado a algúns autores mesmo a presentar o cambio lingüístico como algo moitas veces superfluo, próximo á ganancia cero: “There is much change just for the sake of change”, sostén Lehmann (1985 : 316). Ora ben, quitado o anecdótico (que por outra banda pode selo menos do que aparenta), a constante recomposición do sistema sintáctico das linguas semella responder, máis que a unha oca inclinación ao cambio polo cambio, a unha dinámica de equilibrio inestable entre dúas forzas que teñen carácter de constante: a necesidade de codi fi cación explícita e rigorosa propia do modo gramatical e as vantaxes da versatilidade inherente ao modo pragmático. As linguas actúan sempre e asemade nestes dous modos. Pero son dous modos de traballo para un único sistema. Daquela, as formas lingüísticas dese sistema mudan nunha constante tensión entre eses dous polos de atracción. Xérase asíunha dinámica cíclica que parece explicar cando menos boa parte do cambio lingüístico en (morfo)sintaxe. 19 A concepción radicalmente emerxentista da gramática que sostén Paul Hopper leva non xa a identi fi car a gramaticalización co cambio gramatical, senón a identi fi cala coa gramática: “Because grammar is always emergent but never present, it could be said that it never exists as such, but is always coming into being. There is, in other words, no ‘grammar’ but only ‘grammaticization’ —movements towards structure which are often characterizable in typical ways” (Hopper, 1987 : 148). © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 2746 1) 2) R EFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

A toponimia medieval veu sendo utilizada historicamente como un instrumento ao servizo de determinadas propostas etimolóxicas, mais poucas veces se concibiu como unha ferramenta que permita comprender globalmente as transformacións internas e os procesos de renovación do sistema toponímico, en constante interacción coa historia e a xeografía. Por outra banda, a relevancia dada á toponimia nosíndices incluídos nas diversas coleccións documentais é escasa, cando non nula ou de fi ciente. Co propósito de subsanar estas carencias levamos a cabo a elaboración dun inventario que recollese todo o material toponímico presente no tombo do mosteiro de Toxos Outos (documentación dos séculos XII ao XIV), indicando a totalidade de formas distintas baixo as que aparece cada topónimo, a contextualización cronolóxica e documental de cada unha delas dentro do tombo e a situación do seu referente extralingüístico no marco xeográ fi coadministrativo correspondente (galego ou foráneo). Neste artigo descríbense de xeito breve as principais fases do proceso de elaboración dese inventario, asícomo certas cuestións teóricas e prácticas que se nos foron presentando no transcurso do mesmo, coa intención de deseñar un principio de metodoloxía para o tratamento da toponimia na documentación medieval galega.

Proceso de construción dun inventario toponímico medieval: o Tombo de Toxos Outos Lingüística histórica, onomástica, toponimia Sumario 1. A toponimia medieval no marco dos estudos toponomásticos. 2. Obxecto de estudo: a documentación do tombo de Toxos Outos. 3. A construción do inventario toponímico do tombo de Toxos Outos. 3. 1 O procesamento dos textos. 3. 2 A dimensión lingüística dos topónimos. 3. 3 A dimensión referencial dos topónimos. 3. 4 Identi fi cación e localización dos topónimos: fontes utilizadas. 4. Algunhas conclusións. Constructing an inventory of medieval placenames: the Tombo de Toxos Outos 1. A TOPONIMIA MEDIEVAL NO MARCO DOS ESTUDOS TOPONOMÁSTICOS Os estudos onomásticos, e máis en concreto os toponímicos (estudo diacrónico e/ou sincrónico da xénese e evolución dos nomes xeográ fi cos), constitúen unha liña moi produtiva desde sempre en todo o ámbito da lingüística románica, e, dentro deste, no dominio cultural galegoportugués. Estudosos como Martín Sarmiento, J. M. Piel, Dieter Kremer, Edelmiro Bascuas ou Abelardo Moralejo, por citar soamente uns poucos, realizaron achegas impagábeis a este eido, e é grazas a eles que contamos hoxe cunha idea máis cabal e coherente de como se comportou ao longo do tempo o sistema toponímico galego, tanto no seu conxunto como no tocante a certas parcelas máis ou menos amplas do mesmo. Porén, non é menos certo que aínda nos nosos días fi can por resolver moitas cuestións, algunhas das cales esixen unha solución até certo punto urxente. É o caso, por exemplo, da estandarización grá fi ca de numerosos topónimos sometidos durante séculos a presións de distinto signo (salientando entre elas a da castelanización) que acabaron por deturpalos. Esta eiva, e aínda outras doadamente detectábeis por calquera investigador que se mergulle no mundo da toponomástica galega, só poden emendarse mediante o afondamento nas liñas de traballo abertas e a ampliación das fontes existentes a día de hoxe. Entre esas fontes, como é evidente, atinxe unha importancia vital a documentación medieval. Tradicionalmente, as atestacións de topónimos nos textos antigos (medievais sobre todo, mais non só) viñeron empregándose como argumentos para apoiar ou rebater a validez de determinadas hipóteses etimolóxicas. Tamén se utilizaron para realizar, na medida do posíbel, un seguimento das mudanzas e alteracións sufridas polas formas estudadas, asícomo da cronoloxía de tales transformacións. As posibilidades que disto se derivan son numerosas. Atendendo á toponimia medieval poderemos extraer datos interesantísimos sobre os movementos de poboación (que sempre deixan unha pegada directa ou indirecta nos nomes de lugar), a emerxencia, desaparición ou fusión de asentamentos humanos, a vixencia e cronoloxía de determinados fenómenos lingüísticos (fonéticos, léxicos e mesmo morfolóxicos) ou, xa nun plano máis específi co, o grao de interacción da toponimia co outro grande subsistema onomástico, a antroponimia. Estes poucos exemplos fálannos, como vemos, duns aproveitamentos que atinxen non soamente á lingüística, senón tamén a outros eidos de coñecemento tan amplos como a historia ou a socioloxía, o que converte a toponimia (e en xeral a onomástica) nun campo de traballo de fi nido polo seu carácter interdisciplinar e dotado dunha inmensa riqueza de contidos. En palabras de Terrado Pablo (1999 : 127), “la toponimia es una ciencia histórica, es una parte de la antropología cultural, sin dejar de ser una ciencia lingüística”. Na actualidade contamos con instrumentos que nos facilitan sensibelmente o acceso a esas fontes medievais ás que nos referiamos. Medrou de xeito considerábel o número de coleccións documentais publicadas, grazas non só ao traballo dos paleógrafos e editores máis veteranos, senón tamén ao dos novos autores que comezan os seus labores de investigación achegándose ao moito material inédito pendente de transcribir, ou ben ás obras xa disponíbeis mais necesitadas dunha revisión e actualización que as faga máis fi ábeis. En todo caso, e salvando sempre honrosas excepcións, podemos dicir que a atención dada á toponimia nestas publicacións é bastante escasa, ou mesmo marxinal. Son moitos os exemplos de coleccións documentais cuxosíndices toponímicos, de existiren, non contemplan sequera todo o material existente nos textos, ou ben rexistran soamente unha parte das variantes formais que tales topónimos ofrecen. Noutros casos, as localizacións que se propoñen para os referentes deses nomes de lugar son demasiado vagas, cando non inexactas. Por outra banda, unha boa parte deste inxente corpus textual antigo pode consultarse desde hai tempo en soporte dixital grazas ao CODOLGA (Corpus Documentale Latinum Gallaecie) e especialmente ao TMILG (Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega), desenvolvido pola sección de Gramática Histórica do Instituto da Lingua Galega e que pretende contar a curto prazo cun módulo complementario, o Inventario Toponímico da Galicia Medieval, que afondará máis aínda nas posibilidades da toponimia medieval. A creación dese inventario é unha consecuencia lóxica do proceso de tratamento dos textos, unha de cuxas fases principais consiste na marcaxe dos múltiples elementos onomásticos dos documentos. Neste contexto concreto de informatización e sistematización do abondoso material toponímico da documentación medieval galega é no que comezamos a desenvolver o noso Inventario Toponímico do Tombo de Toxos Outos, concibido como un amplo glosario que recolla todos os topónimos (coas súas diversas variantes formais e o contexto cronolóxico e documental de cada unha delas) dun cartulario medieval galego concreto, o Tombo de Toxos Outos. 2. O BXECTO DE ESTUDO : A DOCUMENTACIÓN DO TOMBO DE TOXOS OUTOS Situado na ruta que une a ría de Muros coa cidade de Santiago de Compostela, o mosteiro dos Santos Xusto e Pastor de Toxos Outos (radicado na freguesía homónima, hoxe pertencente ao concello de Lousame) foi fundado a comezos do s. XII polos cabaleiros Froila Afonso e Pedro Muñiz. Grazas á protección de Afonso VII e da poderosa familia dos Traba, o cenobio non tardou en se converter nun dos máis importantes de Galiza, chegando a contar con posesións territoriais en áreas tan distantes como a comarca leonesa de Los Oteros ou o norte de Portugal. Porén, o mosteiro de Toxos Outos foise sumindo a partir do s. XIV nunha progresiva decadencia que culminou en 1475 coa súa anexión á abadía de Santa María de Sobrado dos Monxes. Mais foi antes, a fi nais do s. XIII, cando os monxes de Toxos Outos comezaron a reunir toda a documentación xerada desde a súa fundación e relacionada, directa ou indirectamente, cos seus diversos dominios. A elaboración deste tombo iniciouse seguramente durante o abaciato de don Sancho Eáns, concretamente no ano 1289, mais contou con adicións posteriores datábeis na primeira metade do s. XIV. Hoxe consérvase no Arquivo Histórico Nacional e xa desde época temperá foi obxecto de transcricións parciais por parte dalgúns autores. A máis antiga da que temos noticia apareceu publicada en 1889 en Galicia Diplomática, da man do diplomático Pedro Pais Lapido. Seguíronlle, xa un século máis tarde, as edicións de Mª de los Ángeles GuajardoFajardo Carmona (1989) e a de Vicente Salvado Martínez, realizada na década dos 40 do pasado século, mais que non foi dada a coñecer até o ano 1991 nas páxinas da revista Compostellanum. A única edición completa do tombo de Toxos Outos coa que contamos a día de hoxe, e sen dúbida a máis fi ábel de cantas foron aparecendo ao longo do tempo, saíu á luz no ano 2004 da man de Francisco Javier Pérez Rodríguez, e é esta a que tomamos como referencia para o noso traballo. Os seusíndices onomásticos son, con moitísima diferenza, os máis completos de cantos dispomos até o momento. De feito, oíndice toponímico serviunos como base impagábel para a construción do noso inventario e ofreceunos as claves para a localización de numerosos topónimos, moitos deles menores (regatos, outeiros, leiras...) e difíciles de identi fi car por outras vías. Aínda as í, non deixan de observarse certas carencias bastante comúns neste tipo de obras: nosíndices non se dá conta de todo o material toponímico do tombo, nin tampouco resultan sempre todo o exhaustivos que deberían á hora de enumerar o total de ocorrencias dun determinado topónimo ou a diversidade de formas distintas baixo as que pode aparecer na documentación do cartulario. Os topónimos que aparecen unicamente como apelidos dentro de cadeas antroponímicas son sistematicamente ignorados, decisión comprensíbel no caso de topónimos excesivamente xenéricos ou abundantes (casos como o de Oduarius Carvalius, por exemplo), mais xa non tan xusti fi cábel noutros que non ofrecen tales di fi cultades (como Petrus Conde de Gamazanes, no que se recoñece o actual Gasamáns, lugar da parroquia de Agrón, concello de Ames). Estas foron algunhas das de fi ciencias que quixemos emendar, sempre dentro das nosas posibilidades, no inventario que elaboramos e cuxo proceso de construción e estruturación pasamos a describir polo miúdo. 3. A CONSTRUCIÓN DO INVENTARIO TOPONÍMICO DO TOMBO DE TOXOS OUTOS 3.1. O procesamento dos textos A elaboración do noso traballo constituíu un proceso laborioso e complexo, organizado en varias fases. A primeira delas, imprescindíbel de cara á posterior organización e manipulación do material toponímico, consistiu na etiquetaxe de todos e cada un dos documentos do tombo, facendo constar unha serie de informacións que nos permitisen fi xar as coordenadas xeográ fi cas, cronolóxicas, lingüísticas, autoriais e editoriais de cada documento. Porén, na versión de fi nitiva do inventario soamente fi gura unha parte desesítems informativos, concretamente os relativos ao ano, capítulo e páxina (ordenados sempre nesta orde) nos que se rexistra cada forma toponímica. As í, no seguinte exemplo vemos que a forma Santiago d’Arquos aparece no tombo nun documento do ano 1334, e que ese documento constitúe o número 795 e aparece na páxina 704 da edición utilizada como referencia: As restantes etiquetas presentan valores que non xulgamos pertinentes polo de agora para o estudo toponímico, mais que seguramente haberá que incorporar conforme se vaian sumando novas coleccións documentais ao noso proxecto. É o caso do lugar de redacción do documento ou o nome do notario responsábel da elaboración do mesmo. Estes datos poden resultar de grande relevancia para comprender aspectos como, por exemplo, os distintos mecanismos empregados na adaptación de certas formas toponímicas xa romances aos hábitos escriturais herdados da tradición latina e imperantes aínda na época en que se están a producir os textos que máis tarde integrarán o tombo de Toxos Outos 1. A segunda fase consistiu na minuciosa identi fi cación e marcaxe de todas e cada unha das cadeas onomásticas da obra. Neste proceso consideramos tanto as cadeas estritamente toponímicas (Carnota, Beato Jacobo) como as secuencias antroponímicas que conteñen un ou varios apelidos de natureza detoponímica (Rudericus Carnota, Munionis Beato Jacobo). Neste segundo grupo xurdiron algunhas di fi cultades metodolóxicas, reducíbeis en última instancia a dúas circunstancias principais. 1. A presenza de elementos en principio claramente toponímicos, mais cuxa identi fi cación resultaba a miúdo moi complicada ou mesmo imposíbel debido ao carácter xenérico da forma en cuestión e, xa que logo, á multiplicidade de posíbeis referentes asociados a ela. Tal foi o que aconteceu con topónimos como Vilar, Carvalius ou Castro, entre outros. Por tal motivo, moitos destes topónimos, aínda que fi guren na versión de fi nitiva do inventario, fi caron como non localizados e foron obxecto dun tratamento especial que comentaremos no seu momento. 1 Pensemos, a xeito de exemplo, no propio topónimo Toxos Outos, que só na documentación do tombo coñece até dous xeitos distintos de (pseudo)latinización: por un lado, a mera latinización externa do topónimo, mediante a aplicación dunhas correspondencias fonolóxicas e grá fi cas moi básicas (e non poucas veces antietimolóxicas) entre lingua latina e lingua romance (Togios Altos, Togios Octos...); polo outro, o recurso a formas semanticamente afíns, extraídas da lingua culta latina (en ocasións mesmo carentes de continuidade no romance) e empregadas para “traducir” unha forma sentida xa como vulgar (SP Ī N Ŭ S > Spinis Altis, TRIB Ŭ L Ŭ S > Tribulis Altis). Pois ben, investigando a fondo esta cuestión, seguramente concluiriamos a existencia dalgún tipo de conexión entre o predominio dun ou outro mecanismo e os factores xeográ fi co (no sentido de demarcación notarial, basicamente), autorial e/ou cronolóxico. As í, das catro atestacións da forma Spinis Altis, todas elas restrinxidas aos anos centrais do s. XII, dúas delas aparecen en documentos redactados por un tal Pelagius Cardinalis, diaconus / Pelagius Cardinalis, clericus, asentado segundo parece na cidade de Santiago de Compostela. Porén, é certo que nalgúns casos o contexto xeográ fi co explicitado no texto orientounos con maior ou menor claridade nunha determinada dirección: por exemplo, nun testamento outorgado en 1232 (doc. 470 do tombo) comparece como con fi rmante un tal Fernandus Petri de Ferreiros, cuxo apelido se corresponde cun topónimo amplamente estendido por todo o territorio galego (na actualidade, e cinxíndonos tan só ao terreo da toponimia maior, localizamos máis de 50 entidades de poboación con ese nome). No testamento faise alusión a diversos lugares doadamente identi fi cábeis, todos eles localizados nun marco xeográ fi coadministrativo moi concreto como é o actual concello de Rois: vémolo no caso de villa Silua Redonda sub aula Sancti Johannis de Bugian (hoxe Silvarredonda, na freguesía de San Xoán de Buxán), de Sancti Petri de Oruogo (hoxe San Pedro de Herbogo) e de Nederonio (actual Leroño, na freguesía homónima). Por outra banda, os demais con fi rmantes son aludidos mediante secuencias antroponímicas e especi fi cacións profesionais nas que concorren topónimos igualmente situados no devandito concello coruñés ou ben na súa contorna máis inmediata: ademais de Didacum Petri de Carrales (seguramente Carrais, aldea da freguesía de San Pedro de Herbogo), podemos mencionar a Petrus Pelaiz, presbiter de Ermedelo (actual freguesía de San Martiño de Ermedelo) e a Pelagius Iohannis, clericus Sancti Martini (identi fi cábel tal vez coa parroquia de San Martiño de Fruíme ou ben coa de San Martiño de Lesende, englobadas ambas as dúas no concello de Lousame, mais limítrofes xa co de Rois). A conxunción de todos estes datos permitiunos estabelecer unha identi fi cación case segura entre o devandito Ferreiros e a aldea do mesmo nome localizada na freguesía de San Miguel de Costa, sempre dentro do concello de Rois. Outro tanto podemos dicir a respecto do Alfonsus Iohannis de Insula citado como testemuña nun testamento con data de 1215 (doc. 352): as propiedades enumeradas no documento radican todas elas en Sancti Laurencii de Ogrom, ou sexa, na actual freguesía de San Lourenzo de Agrón (Ames); e, ademais, os apelidos detoponímicos das restantes testemuñas remiten sempre a núcleos de poboación desa mesma freguesía, como vemos en Johannes Didaci de Sendar (hoxe Sandar), Petrus Conde de Gamazanes (actual Gasamáns) ou Martinus Iohannis de Pinol (identi fi cábel co moderno Piñor). Todo parece indicar, xa que logo, que o Insula que lle serve como apelido a ese tal Alfonsus Iohannis debe ser a variante latinizada da forma Ínsua que lle dá nome hoxe en día a unha das aldeas de San Lourenzo de Agrón. Asíe todo, o criterio que acabamos de exempli fi car con estas dúas cadeas antroponímicas non sempre resulta igual de e fi caz, e non son poucas as ocasións nas que a súa aplicación resulta excesivamente di fi cultosa, arriscada ou mesmo imposíbel, dada a precariedade da información toponímica fornecida polo texto. Noutros casos, a maior relevancia social acadada polos personaxes portadores do topónimo facilitou sensibelmente o traballo de busca. Por exemplo, Ferran Rroyz de Castro, citado como con fi rmante en dous privilexios reais do monarca Afonso X (docs. 37 e 38 do tombo), pertencía á estirpe dos Castro, cuxo epónimo era, segundo parece, a vila castelá de Castro ou Castro Seriz, hoxe Castrogeriz (Burgos). Procedementos similares foron os que adoptamos con apelidos detoponímicos como Mendoza, Guzmán, Haro e outros. 2. A di fi cultade á hora de discernir a natureza detoponímica ou delexical dun sobrenome. Este problema advírtese sobre todo naqueles topónimos que, pola súa forma externa, poderían remitir etimoloxicamente a apelativos vixentes na lingua medieval e aínda na moderna. É o caso, por exemplo, de Biteyro, rexistrado en dúas ocasións na documentación do tombo (Dominici Petri dicti Biteyro e Domingo Perez dito Biteyro). Este apelido podería relacionarse co fi tónimo bieiteiro, denominación dunha árbore moi común en Galiza, e estaría por tanto na liña doutros moitos sobrenomes igualmente procedentes do mundo vexetal. Porén, tampouco existe ningún impedimento aparente para consideralo un apelido detoponímico, tendo en conta a existencia de topónimos como O Bieiteiro (núcleo de poboación da freguesía de Santa María de Laxe). Por outra banda, a especi fi cación do sobrenome mediante o participio dictus / dito, aínda sendo máis característica dos de orixe lexical, non resulta en absoluto estraña nos apelidos detoponímicos, e asío vemos en casos como Martinus Pelagii dictus Brandonias (hoxe Brandoñas, no concello de Zas), Fernandus Pelagii dictus Padrum (alusivo a Padrón, no concello coruñés homónimo) ou Roderico Petri dicto Villarino (seguramente o actual Vilariño da freguesía de Cornanda, concello de Brión), entre outros moitos que poderían extraerse da documentación do tombo. A di fi cultade increméntase cando o sobrenome delexical aparece integrado na cadea antroponímica pola preposición de, sistema moito máis habitual nos apelidos detoponímicos como indicador de procedencia xeográ fi ca ou de calquera outro matiz relacionado. Encontramos este mecanismo en casos como o de Johanne de Ganancia (doc. 247), seguramente relacionado co sintagma fi llo de ganancia ou fi llo de gaança, co signi fi cado de ‘ fi llo ilexítimo, bastardo’ (Boullón 1999 : 232). Menos comúns poden resultar outros exemplos, como o de Fernando Fernandi dicto de Manu (doc. 723), onde de todas formas non resulta difícil recoñecer o uso onomástico do apelativo man, encadrábel dentro da tendencia ben coñecida de tomar os membros e extremidades corporais como elementos de fi nitorios do individuo e, por tanto, como xeradores de alcumes 2. Tamén pode darse confusión cando se produce a duplicación desta estrutura, un fenómeno relativamente habitual nos documentos do tombo: vémolo en Johanne Pelagii de Noya dictus de Molendino, Munionis Martini de Noya de rua de Valado ou Petro Fernandi de Noya dicto de Lauro, exemplos nos que a combinación de dúas formas toponímicas distintas dentro da mesma secuencia parece suxerir unha certa relación xerárquica entre elas ou, incluso, unha etioloxía distinta para cada unha. En todo caso, o problema vén dado por casos como Johannes Petri dictus de Cornoes de Roo, onde, á luz dos exemplos anteriores, poderiamos considerar Cornoes como un apelido detoponímico, calquera que sexa a súa relación con respecto a Roo (nome compartido por dúas freguesías pertencentes respectivamente aos concellos de Noia e Outes). A favor desta hipótese estarían os numerosos topónimos galegos creados sobre a raíz prerromana * corn-, varios deles concentrados ao redor da área de influencia do mosteiro de Toxos Outos 3, mais tampouco poderían descartarse outras opcións estritamente lexicais, como por exemplo un aumentativo do substantivo corno 4. En de fi nitiva, podemos observar ao longo dos textos unha grande versatilidade na creación de estruturas antroponímicas complexas, quer na súa constitución quer na súa articulación sintáctica interna, o cal complicou notabelmente o recoñecemento da natureza delexical ou detoponímica dun bo número de apelidos. Porén, unha vez superadas con máis ou menos éxito estas di fi cultades, e con todo o material toponímico xa debidamente reunido, identi fi cado mediante os marcadores pertinentes e contextualizado dentro dos parámetros de fi nitorios de cada documento, procedemos á construción dunha grande base de datos da que servirnos para a terceira e máis laboriosa fase do noso inventario: a lematización, clasi fi cación e (cando for posíbel) localización sobre o territorio de todas e cada unha desas formas toponímicas. Mais isto obrigounos a distinguir dentro da base de datos (e do texto de fi nitivo dela derivado) dous grandes bloques de información nos que se recoñecen os dous grandes núcleos constitutivos do nome de lugar: por unha banda, a información estritamente lingüística; pola outra, a información referencial ou extralingüística. 3.2. A dimensión lingüística dos topónimos A información lingüística incluída no noso traballo refírese única e exclusivamente á forma externa dos topónimos. Encabeza cada rexistro da base de datos, e no inventario atoparémola concentrada no lema de cada entrada, tal e como se observa no seguinte exemplo: L OURO [L OURO ] - [L AURO ] n.h. (L OURO -Muros1). Como podemos comprobar, distinguimos en primeiro lugar un lema moderno (en negriña), que se corresponde coa forma actual do topónimo sempre e cando esta perdurase até os nosos días. O lema moderno é o que serve de cabezallo na maioría das entradas que conforman o glosario, concretamente no 64 % das mesmas, mais existe asíe todo unha porcentaxe considerábel de casos (o 36 % restante) para os cales tivemos que recorrer a procedementos alternativos na construción das respectivas entradas. Estas excepcións están constituídas por aqueles topónimos para os que nos resultou imposíbel estabelecer un lema moderno, pois a forma en cuestión careceu de continuidade ou ben, téndoa, non fomos capaces de localizar o seu referente extralingüístico. Podemos falar asídos seguintes grupos de topónimos carentes de lema moderno. 1. A forma antiga foi substituída por outra que segue vixente na actualidade como denominación dese lugar, un fenómeno que podemos de fi nir como substitución toponímica e que se observa no 5 % das entradas do inventario. Adoita acontecer nos eidos da oronimia e da hidronimia menor, xa de por si propensos a fenómenos de polinomia, asícomo na toponimia urbana (odonimia), tenuemente representada na nosa documentación. Pensemos, por exemplo, nas rúas compostelás hoxe denominadas de Xelmírez e da Acibechería, ás que se alude en varios textos do tombo como Moneta Nova e Moneta Grande / Moneta Magna, respectivamente. Fóra xa do ámbito urbano, o río Gamo, mencionado ao longo de moitos documentos en relación co monte Iroite, a praia de Barraña, o río Duabra (actual Brea) e as freguesías de Santo André de Cures, Santa Baia de Boiro e San Vicenzo de Cespón, só pode corresponderse co río hoxe denominado Coroño, designación que seguramente tomou do núcleo de poboación homónimo pertencente á devandita parroquia de Santa Baia de Boiro. En todos estes casos habilitamos como cabezallo a denominación hodierna correspondente, mais en letra itálica e subliñada, de xeito que unha simple visualización do lema permita xa ao usuario recoñecer a existencia dun fenómeno de substitución toponímica: F IGUEIRA [B OUZAS ] - [-] n.h. F IGUEIRA (CuresBoiro1). 2. Existe un pequeno grupo de exemplos nos que a forma toponímica non se conservou nin tampouco perviviu a realidade xeográ fi ca a ela asociada, mais a abondosa documentación existente permítenos situar no territorio os seus antigos referentes cun grao de precisión máis ou menos elevado. Esta circunstancia, constatábel no 1 % das entradas do inventario, aféctalle principalmente aos nomes de demarcacións de tipo natural e/ou xurídicoadministrativo, sempre suxeitas (especialmente estas últimas) a fenómenos de reestruturación, recti fi cación e, en último caso, de supresión ou de substitución por outros modelos de organización territorial que poden herdar ou non as antigas denominacións. A teor disto, englobamos neste grupo topónimos alusivos a antigas terras ou territorios (sempre no sentido medieval dos termos), asícomo a xurisdicións eclesiásticas e/ou civís hoxe extintas e cuxo nome non se perpetuou en ningunha outra institución ou entidade poboacional. Tampouco podemos esquecer algúns exemplos de edi fi cacións (principalmente mosteiros, igrexas e capelas) caídas en desuso e fi nalmente desaparecidas. Na documentación do tombo concorren asítopónimos como Corenza / Corentia, couto e freguesía baixo a advocación de San Martiño e en cuxos termos existiu antigamente un mosteiro. Hoxe, todas as realidades noutrora designadas polo topónimo Corenza / Corentia desapareceron; no que se re fi re concretamente ao núcleo de poboación, este repartiuse entre os lugares de Nimo, Vilardante e Vilafabeiro, todos eles actualmente englobados na parroquia de Santa María de Roo (Noia). Nunha situación similar encontraríase o topónimo Sancta Taasia / Sancta Talasia, designación dun mosteiro (e mesmo dunha freguesía asociada a este) hoxe xa desaparecido, mais que estivo radicado no que hoxe é a parroquia de Santo Ourente de Entíns (Outes) 5. A un nivel xeográ fi co máis amplo podemos sinalar exemplos como o de Toronium (antigo territorio do suroeste de Galiza) ou Montem Nigrum (antigo territorio estendido polo norte da actual provincia de Lugo), bastante recorrentes ao longo das distintas coleccións documentais medievais. En todos estes casos utilizamos como cabezallo o lema romance ou, no seu defecto, o latino, pois son estas as referencias que necesariamente terá que manexar o usuario á hora de buscar información sobre tales entidades. O cabezallo fi gura sempre entre corchetes ([ ]) e en itálica, mentres que no corpo da entrada o símbolo [ ∅ ] (conxunto baleiro) denota a inexistencia moderna do referente extralingüístico orixinal do topónimo: [C ORENZA ] - [C ORENTIA ] n.h. [ ∅ ] Nimo~Vilardante~Vilafabeiro (RooNoia1). 3. Cómpre xebrar claramente o subconxunto anterior do formado por topónimos que, malia perderen o seu referente inicial, seguiron existindo aplicados a realidades da contorna xeográ fi ca máis ou menos inmediata. Neses casos, que non superan o 2 % das entradas do glosario, produciuse por tanto unha deslocación do referente. Obsérvase especialmente no caso de antigos mosteiros cuxa denominación, ao desapareceren, foi conservada pola freguesía na que radicaban, con independencia de se a orixe desta foi anterior ou posterior á da propia institución monástica. Pensemos por exemplo no desaparecido mosteiro de Portoor / Portus Hodorii, situado na parroquia que aínda hoxe conserva a denominación e mesmo a advocación do antigo cenobio (Santa María de Portor, no concello de Negreira). Tamén adoita observarse en nomes de circunscricións e comarcas medievais que unicamente se mantiveron como denominación de entidades poboacionais creadas dentro dos seus límites, case sempre coa estrutura [Haxiónimo + de + Territorio de referencia]. Este fenómeno, ben coñecido, pode exempli fi carse co antigo territorio de Ribadulla (Ripa Ulie na documentación do tombo), cuxa extensión se correspondería aproximadamente coa dos actuais concellos coruñeses de Boqueixón e Vedra. Ese territorio desapareceu como tal demarcación políticoxur í dica e mesmo como bisbarra, mais a súa denominación perpetuouse a través de topónimos como San Mamede de Ribadulla e Santa Cruz de Ribadulla (freguesías do concello de Vedra), asícomo o propio Ribadulla (nome dunha aldea da parroquia de San Xiao de Arnois, na Estrada). 5 A extinción destas dúas realidades e das súas respectivas denominacións non se remonta a época especialmente remota, pois aínda o arcebispo Jerónimo del Hoyo as rexistra nas súas Memorias del Arzobispado de Santiago (1607), referíndose a elas cos nomes de San Martino de Corença e Santa María la Real, alias Santa Tasia y Anastasia. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 6783 No inventario encontraremos estes casos introducidos pola forma moderna conservada como cabezallo: P ORTOR [P ORTOOR ] - [P ORTO H ODORI ] most. [ ∅ ] Portor (PortorNegreira1). 4. Por último, contamos cun 28 % de entradas nas cales non só se perdeu a forma topon ímica antiga reflectida nos documentos, senón que ademais descoñecemos a denominación hodierna da realidade xeográ fi ca á que aludía. Aínda as í, e grazas ás referencias directas e indirectas dos documentos, podemos estabelecer cunha certa marxe de seguranza a freguesía, concello e/ou provincia onde se encontraría tal referente, cando menos na maioría dos casos. Por exemplo, o topónimo Cortal (doc. 609 do tombo) carece, até onde nós sabemos, de continuadores na toponimia galega actual, mais na carta de partición na que o rexistramos explicítase que totam istam hereditatem habet monasterium Sancti Justi in villa Aluariza, información coincidente coa do propio rexesto redactado polo copista en época posterior (De particione ville de Aluariza de parte Sancti Justi). Deste xeito, aínda descoñecendo o referente actual de Cortal e/ou a denominación que podería dárselle na actualidade, podemos cando menos situalo nunhas coordenadas xeográ fi cas moi precisas: o lugar de Alvariza, pertencente á freguesía de Santa Cristina de Barro, no concello de Noia. Noutros casos, en cambio, a información extraíbel do corpo do documento será moito máis parcial, difusa ou mesmo inservíbel para o noso cometido 6. Xa que logo, as particulares circunstancias que caracterizan este conxunto de topónimos obrigounos a utilizar marcadores numéricos a xeito de cabezallos, seguidos en cada caso dun determinado número de asteriscos (*) mediante o cal expresamos a maior ou menor cantidade de información disponíbel para ese topónimo en cuestión. Deste xeito, a ausencia de asteriscos supón que o corpo da entrada está completo: 042 [C ABANA ] - [-] agr.? Alvariza (BarroNoia1). Pola contra, un único asterisco (*) indica que non conseguimos localizar o lugar, ou que a opción que damos é cando menos dubidosa; dous asteriscos (**) implican xa a ausencia de información relativa ao lugar e mais á parroquia; nos topónimos marcados con tres asteriscos (***) falta ademais o concello; e, fi nalmente, catro asteriscos (****) signi fi can o descoñecemento de calquera posíbel coordenada xeográ fi coadministrativa segura na que encadrar o topónimo: 107 * [D OMBAZ ] - [-] n.h. ??? (CespónBoiro1). 122 ** [F ORCA S] - [-] c.fluv. ??? (???-Negreira1). 076 *** [C ERESA ] - [-] n.h. ??? (???-???- 1). 087 **** [-] - [C ONCHIS ] n.h.? ??? (???-???-???). En de fi nitiva, podemos ver como os distintos grupos de topónimos que acabamos de comentar veñen de fi nidos en cada caso por unha determinada relación entre a forma topon ímica e o seu referente extralingüístico, relación que pode expresarse basicamente en termos de pervivencia / extinción e que, nas súas diversas posibilidades combinatorias, exempli fi can as dinámicas internas que foron conformando e transformando ao longo do tempo o sistema toponímico galego. Velaqu í, por tanto, unha aplicación do noso traballo que cremos especialmente interesante para reorientar os estudos onomásticos cara a unha concepción máis sistémica e global da toponimia: 6 Evidentemente, a situación que se reflicte no inventario para moitos destes topónimos debe entenderse como algo provisional, pois a ampliación do repertorio documental manexado e un traballo de campo exhaustivo seguramente nos permitirán localizar boa parte deses referentes xeográ fi cos xunto coas súas correspondentes denominacións modernas ou, cando menos, perfeccionar a cantidade e calidade de información ofrecida en moitas destas entradas. topónimos apareceren en ocasións con trazos evolutivos xa claramente de fi níbeis como romances (principalmente galegos, mais nalgúns casos tamén casteláns e incluso leoneses), mentres que noutros casos a súa fi sionomía externa é aínda latina, ou ben resultado dun proceso de (pseudo)latinización. Deste xeito, tanto as formas claramente latinas como as latinizadas 7 obrígannos a considerar un lema medieval latino ao carón do lema medieval romance. En moitas ocasións, esta distinción revélase como unha convención puramente práctica orientada a unha mellor manipulación do material, pois son moitos os topónimos que ofrecen solucións intermedias entre o romance e o latín (Palazos, Figaria...), asícomo os compostos cuxos constituíntes aparecen en linguas distintas (Juncaria de Rielo, Paaços de Celticos...). Nestes casos dámoslle sempre primacía ao romance: sempre que o topónimo presente un cambio vocálico e/ou consonántico identi fi cábel como romance será clasi fi cado como tal e motivará, xa que logo, a presenza dun lema medieval romance no corpo da entrada. Outro tanto acontecerá sempre que nun topónimo composto exista cando menos un elemento romance. Noutras ocasións, o problema orixínano as distorsións provocadas pola representación grá fi ca: son casos nos que o topónimo presenta unha forma externa que podería ser adscrita tanto ao latín como ao romance. A miúdo esta complicación vese agravada polo emprego de grafías ou combinacións grá fi cas que poden entenderse efectivamente como propias da escrita latina, mais tamén como opcións arcaicas para a representación de fonemas xa romances, algo nada estraño se temos en conta as datas tan temperás (fi nais do s. XII e primeira metade do s. XIII) nas que comezaron a producirse os documentos logo reunidos no tombo. 7 Esta latinización (ou pseudolatinización) materialízase de distintos xeitos. Salienta especialmente a reconstrución de grupos consonánticos cultos incongruentes coa etimoloxía real da palabra: é o caso de Coczario por Couceiro (< CALC Ĭ AR ĬŬ) ou de Octario por Outeiro (< ALTAR ĬŬ). Tamén habería que falar de latinizacións super fi ciais como a que implica a forma Istario por Esteiro (< AESTUAR ĬŬ), p. ex., ou da intervención da asociación etimolóxica, que explica a forma Tauro para Toro (probábel derivado da raíz prerromana *tur-). Todos estes casos, e algúns máis que poderían engadirse, foron considerados como formas latinas, e xusti fi caron a presenza de cadanseu lema latino. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 6783 Alternancias como Brandonas / Brandonias, Luana / Luania ou Beseço / Besecio ilustran esta di fi cultade, incrementada naqueles casos en que descoñecemos a base etimolóxica. Noutros exemplos a decisión resultou máis sinxela: en Bugian (e variantes) hai que ver xa un topónimo claramente romance, por máis que na representación do fonema / ӡ / se optase polos grafemas <gi> nunha solución continuadora da tradición escriptográ fi ca latina, mais cuns referentes fonolóxicos xa alleos á mesma. En canto aos criterios de lematización, estes procuraron sempre a creación de lemas homoxéneos e coherentes, mediante a redución das numerosas variantes grá fi cas existentes ao longo do tombo. As í, fronte á vacilación entre < u > e <v >, allea moitas veces á natureza vocálica ou consonántica do fono que se procura representar, nós optamos por estabelecer unha distribución sistemática: <u> cando se trata dunha vogal e <v> cando o son en cuestión é de natureza consonántica. Deste xeito facilítase ademais o acceso do usuario á correcta pronuncia dos topónimos, pois a alternancia grá fi ca dos textos medievais conduce non poucas veces a confusións neste sentido. Por exemplo, o lema romance das formas toponímicas Uazas e Vanzas (actual Banzas, na freguesía de Santo Ourente de Entíns) é [ V ANZAS ], mentres que para Curuido e Coruido (hoxe Croído, na freguesía de San Xoán de Lousame) reconstruímos un lema [ C URUIDO ], que obriga a unha lectura [  ]  coherente coa posterior evolución da forma toponímica en cuestión. Asemade, optamos sistematicamente polo emprego de <y> como representación da semivogal de articulación palatal ([ j ]) nas formas romances, e por <j> nas formas latinas, respectando asías tendencias grá fi cas características dunha e outra lingua. De acordo con esta pauta, o lema romance das formas Noia e Noya é [ N OYA ], mais para as formas Briom de Juso e Brium de Iuso reconstruímos un lema [ B RION DE JUSO ]. Por outra banda, reservamos <i> para os casos en que a vogal palatal é núcleo silábico, de xeito que o lema romance de Moino é [ M OINO ], por exemplo.Para os casos de vacilación <ç> / <z>, <v> / <b> e similares escollemos as opcións grá fi cas máis acordes coa etimoloxía, coa condición de tales opcións estaren apoiadas por formas toponímicas concretas dos textos. Todos os casos de nasal homosilábica fi nal, grafada alternativamente como <m> ou <n> nos documentos do tombo, foron reducidos a esta segunda opción: por exemplo, as formas Orelam e Orelan (hoxe Orellán, nome dunha aldea da freguesía sonense de San Pedro de Baroña) redúcense por este criterio a un lema [ O RELAN ]. En canto aos grupos vocálicos heterosilábicos resultantes da síncope consonántica, conservámolos sempre e cando non haxa exemplos no texto que representen xa a súa crase, e optando pola forma máis próxima á solución moderna: as í, Braonio e Broonio (actualmente Broño, nome dunha freguesía do concello de Negreira) presentan un lema [ B ROONIO ]. A toponimia latina ou latinizada presenta o problema da flexión casual, que nos textos do tombo xa raras veces se adapta aos patróns do latín clásico. Para solventar esta cuestión e dotar dun mínimo de homoxeneidade ao tratamento desta inxente masa toponímica, optamos por lematizala reducindo todas as ocorrencias ao caso xeral do latín galaico (procedente do acusativo latino), por outro lado o máis habitual na nosa documentación. Deste xeito, Ferrarios e Ferrariis teñen como lema latino [ F ERRARIOS ] (correspondente ao caso acusativo plural), mentres que pola súa banda as formas Gallecia, Gallaetia, Gallecie... remiten a un lema [ G ALLECIA ]. 3.3. A dimensión referencial dos topónimos A información referencial, relativa á realidade extralingüística aludida polo topónimo, ocupa o corpo da entrada e presenta distintos niveis: Porén, eses niveis poden reducirse, como decote, a dous grandes subgrupos con características de fi nitorias netamente diferenciadas: 1. O contexto xeográ fi coadministrativo do topónimo: neste punto habilitamos as categorías Lugar (núcleo de poboación subordinado á freguesía ou a unha entidade poboacional equivalente a esta), Freguesía (referido a parroquias propiamente ditas), Concello e Provincia. Canto a esta última, permitiunos estabelecer dous grandes grupos de topónimos: os galegos e os extragalaicos, dicotomía bastante acorde co grao de presenza e representatividade duns e outros na documentación do tombo. Asímesmo, estabelecemos un código numérico que nos permitiu un manexo máis áxil e práctico desta categoría. Desta maneira, para os topónimos galegos tomamos como referencia a división administrativa vixente nos nosos días, asignándolle o número 1 á provincia da Coruña (a máis representada con moita diferenza na documentación), o 2 á de Lugo, o 3 á de Ourense e o 4 á de Pontevedra. Aplicamos este criterio aínda sabendo das limitacións que supón para certos topónimos, nomeadamente aqueles que designaban entidades supralocais cuxos límites raramente poden conciliarse cos das modernas provincias. Porén, cando tales entidades se manteñen hoxe en día abonda coa simple xustaposición dos códigos numéricos propostos. É o caso da diocese de Santiago de Compostela, que, ao estenderse por parte das actuais provincias da Coruña e Pontevedra, foi caracterizada mediante a combinación numérica 14. O mesmo procedemento adoptamos con certos fenómenos xeográ fi cos, concretamente o río Miño (Minei na documentación do tombo), marcado coa combinación 234 en alusión ás tres provincias (Lugo, Ourense e Pontevedra) polas que discorre o seu caudal. Para os topónimos non galegos (exceptuando o caso dos españois), a etiqueta Provincia non resulta plenamente funcional, cando menos tomada no sentido xurídicoadministrativo co que llelo aplicamos aos topónimos galegos, e máis aínda tendo en conta que moitos deses topónimos aluden a reinos e entidades políticas maiores (Hispania, Anglaterra...), non localizadas obviamente en ningunha provincia, distrito ou circunscrición análoga. Por tanto, esta etiqueta servirá unicamente para indicar en que país actual se encontran localizados. Tomando como base o número 5, que por si só implica situación non galega da referencia toponímica en cuestión, creamos os códigos 51 (España), 52 (Portugal), 53 (Francia), 54 (Italia), 55 (Inglaterra), 56 (Turquía) e 57 (Palestina). En todo caso, somos conscientes de que esta cuestión deberá ser retomada, repensada e re fi nada conforme vaia avanzando e perfeccionándose o propio proxecto. Asemade, farase necesario ir arrequentando o repertorio de categorías administrativas (dándolles entrada a realidades como as comarcas, dioceses, arciprestados, partidos xudiciais, xurisdicións antigas...), o que necesariamente implicará unha profunda reformulación do que empregamos para o noso inventario, ao mesmo tempo que posibilitará unha localización máis exacta e matizada de cada topónimo. Ademais destas catro categorías existe unha quinta, Outros, pertinente tan só para aqueles topónimos que designan entidades non habitadas (montes, ríos, fontes, terras de cultivo…) ou que, estándoo, presentan unha extensión supramunicipal e/ou supraprovincial (reinos, dioceses, arciprestados…) que nos obriga a tratalos de xeito particular e específi co. Cando coñecemos con certa precisión os lugares, freguesías e/ou concellos abarcados por esas entidades, facémolas constar todas no lugar correspondente da entrada, mais debidamente separadas entre si polo símbolo ~. Pensemos, por exemplo, no antigo territorio de Besezo / Besecio, cuxa extensión podería corresponderse grosso modo coa da actual freguesía de Santa María de Viceso e parte da de San Xulián da Luaña, no concello coruñés de Brión (González Pérez S EGO [S EQUA ] - [-] c.fluv. S IRVES (Olveira~ArtesRibeira1). V ICESO [B ESEZO ] - [-] terr. [ ∅ ] (Luaña~VicesoBrión1). mos neste punto baséanse na natureza referencial dos diversos topónimos do tombo, e foi en función dela que recoñecemos os seguintes subgrupos: como Inferno / Infernum (e o mesmo podería dicirse dos seus respectivos sinónimos, como Paraíso ou Tártaro, por exemplo) presentan as características e fi sionomía propias do topónimo, aínda posuíndo referentes de natureza radicalmente distinta ao da inmensa maioría dos nomes de lugar. O resultado desta división foi a creación do seguinte repertorio de tipoloxías referenciais, acompañadas en cada caso da abreviatura coa que aparecen expresadas no inventario: © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 6783 indistinta e sistematicamente a calquera outro corpus toponímico distinto daquel para o que foi construído. De feito, a nosa intención é ir perfeccionando, ampliando e matizando esta proposta tipolóxica, algo ao que tamén nos irá obrigando a progresiva introdución de novas obras no proxecto. As grandes clasi fi cacións toposemánticas existentes (tan diversas como autores, mais asentadas nun catálogo máis ou menos recorrente de categorías) e os manuais de xeografía e historia serán instrumentos claves para este propósito. Por outra banda, algunhas das categorías contempladas presentan o problema de que se solapan mutuamente, ou ben presentan zonas importantes de intersección entre si. Advertímolo sobre todo no eido das demarcacións naturais, políticas e/ou relixiosas, fondamente interconectadas xa desde os comezos da territorialización do Noroeste peninsular (Baliñas 2006 : 95). É moi habitual que comarcas inicialmente de fi nidas por unhas características físicas e nalgúns casos tamén sociais acabasen servindo como base territorial para a constitución de condados (o que nos fala xa dunha realidade estritamente sociopolítica), na órbita do poder civil, e de arciprestados ou arcediagados, se falarmos desde a óptica da administración relixiosa. Neste sentido, cómpre lembrar que moitos topónimos antigos foron conservados única e exclusivamente na nomenclatura relixiosa, unha vez desaparecidos do ámbito estritamente civil. Tendo en conta esta realidade, os problemas resultaban evidentes á hora de clasi fi car topónimos como Valeirón, antiga comarca que se estendía por varias freguesías do que hoxe é o concello de Rois e que tamén funcionou como arciprestado da arquidiocese compostelá até a súa integración no da Maía, a comezos do s. XIII (González Pérez 1999 : 24). No universo político contamos con exemplos análogos: Lemos, por exemplo, é desde época temperá un comitatus, mais este alicerzouse á súa vez nunha realidade xeográ fi ca preexistente que, neste caso, si se mantivo até os nosos días (aínda que fose parcialmente ou con variacións territoriais máis ou menos signi fi cativas con respecto á extensión orixinal), a través da comarca da Terra de Lemos, no sur da provincia de Lugo. Nunha liña similar están casos como Sarria, Berez (= Bierzo), Limia e varios outros. Para resolver esta cuestión optamos por respectar no máximo posíbel o contexto no que aparecen este tipo de topónimos. Fixámonos as í, por un lado, no contexto textual, procurando referencias dentro do documento que nos especi fi casen en que categoría exacta debiamos inscribir esa mención concreta do topónimo. Volvendo ao exemplo de Valeirón, clasi fi cámolo como circunscrición relixiosa (arciprestado) só cando o topónimo se relaciona con indicadores léxicos que asío explicitan: por exemplo, a secuencia archipresbiter de Valeyrom (doc. 178) é su fi cientemente clara a este respecto. No resto de atestacións deste topónimo ao longo do tombo, polo demais moi numerosas, non existen especi fi cacións deste tipo, de xeito que optamos por clasi fi calo, por defecto, como nome dun territorio natural. No caso de Transtamar, denominación dun arcediagado da igrexa compostelá mais tamén dun dos condados máis importantes da Galiza medieval, efectuamos unha operación similar, mais desta vez procurando termos desambiguadores como archidiaconus fronte a comes ou tenens, por exemplo. Por outra banda, respectamos sempre que puidemos a tipoloxía referencial explicitada na documentación do tombo, ou ben a que lle coñecemos ao topónimo en cuestión a través doutras fontes: Lemos existe hoxe efectivamente como comarca física dotada ademais dunha certa personalidade administrativa, mais na Idade Media era o núcleo dun poderoso condado e, conforme a isto, clasi fi camos ese topónimo como denominación dunha entidade política menor. 3.4. Identifi cación e localización de topónimos: fontes utilizadas Tal e como viñemos comprobando, un dos puntos clave do noso traballo consistiu en estabelecer as correspondencias entre as formas toponímicas atestadas no tombo de Toxos Outos e os seus correlatos modernos, asícomo o contexto xeográ fi coadministrativo dos seus referentes extralingüísticos. Nesta angueira recorremos a distintos tipos de fontes, salientando moi especialmente as seguintes: Coleccións documentais da área xeográ fi ca na que se instalou o mosteiro de Toxos Outos e pola que se espallaron os seus dominios. Trátase principalmente de documentación eclesiástica tanto monástica como arcebispal, mais tamén adquiriu moita relevancia a © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 6783 1. documentación civil xerada nas principais vilas e cidades da contorna de Toxos Outos. Referímonos basicamente a Noia, Muros (con especial importancia da documentación do antigo Hospital dos Pobres, Lamas 198 ?), Rianxo (para a cal contamos coa magnífi ca edición dos documentos do notario Álvaro Pérez, Tato 1999), Padrón e, en menor medida, Santiago de Compostela Obras de carácter estritamente onomástico, centradas tanto no eido da toponimia como no da antroponimia. Estas últimas servíronnos moitas veces para determinar a natureza de certos sobrenomes persoais e a fi rmar ou descartar a súa natureza detoponímica. Entre elas debemos sinalar, para o ámbito galegoportugués, a Antroponimia medieval galega de Ana Boullón, a Antroponímia portuguesa de Leite de Vasconcellos, o Hispanogotisches Namenbuch de J. M. Piel e D. Kremer e, quizais cun menor grao de fi abilidade en moitos aspectos, a Onomástica persoal do Noroeste hispano de Elixio Rivas. No que respecta aos estudos sobre toponimia, recorremos primeiramente a obras teóricas, que nos axudaron a con fi gurar un marco e unhas categorías nas que ir encaixando as distintas fases e obxectivos do noso traballo. Tamén nos resultaron de grande axuda as obras centradas en subáreas toponímicas concretas (toponimia prerromana, antropotoponimia, hidrotoponimia...) e, por suposto, os estudos toponímicos sobre zonas xeográ fi cas concretas que, pola súa relación no pasado co mosteiro de Toxos Outos, resultaban de especial interese para o noso propósito Obras de temática histórica e xeográ fi ca sobre a nosa área de referencia. A utilidade deste tipo de textos é dupla: por un lado, permítennos afondar nas características que de fi nen, a eses dous niveis, o territorio no que centramos o noso traballo; por outro, estas obras sempre fornecen, directa ou indirectamente, datos sobre a toponimia das zonas estudadas e as posíbeis alteracións que esta puido experimentar ao longo dos séculos Dicionarios e glosarios, tanto de uso común como de natureza estritamente onomástica e, máis en concreto, toponímica. Aínda necesitando unha profunda revisión, deben destacarse por motivos obvios dúas obras: o Dicionário Onomástico Etimológico da Língua Portuguesa, de J. P. Machado, e o Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico de Joan Coromines. 4. A LGUNHAS CONCLUSIÓNS Porén, cremos que ao longo destas páxinas puideron xa intuírse algúns dos bene fi cios máis salientábeis que poden reportarnos inventarios toponímicos como o construído para o tombo de Toxos Outos. Un deles consiste en subliñar o carácter sistémico da toponimia e expresar, mediante unhas convencións sempre suxeitas a crítica e revisión, algunhas das dinámicas que interviñeron na súa evolución e transformación e que explican, xa que logo, a súa fi sionomía actual. Mais poderían sinalarse tamén outros aproveitamentos máis inmediatos, como a grande utilidade de repertorios deste tipo para as cuestións etimolóxicas, consubstanciais á propia ciencia toponímica, ou para traballos históricos e xeográ fi cos sobre territorios como, neste caso, o dominio monástico de Toxos Outos. Utilidades todas elas que invitan a seguir explorando o terreo complexo, escuro mais fascinante da nosa toponimia medieval. R EFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS Fontes documentais Cal Pardo, Enrique (2005): Colección diplomática medieval do Arquivo da Catedral de MondoñeLamas Carballo, Adela (198 ?): Edición dos documentos do Espital dos Pobres da vila de Muros. Santiago de Compostela. Memoria de licenciatura inédita. Pais Lapido, Pedro (1889): “Documentos del monasterio de TojosOutos”, Galicia Diplomática 49 - 50, 337 - 341.

A participación no mercado bolsista é un tema de estudo con varias décadas de historia, aínda hoxe en discusión, como resposta á persistencia de baixas taxas de participción. Neste traballo analízanse os determinantes da participación no devandito mercado mediante modelos probit, onde a variable dependente recolle a tenza directa de accións e/ou a participación indirecta a través de fondos de investimento. Os resultados amosan que a idade, educación, preferencias de risco e uso de internet resultan ser variables chaves á hora de explicar a participación dos fogares no mercado de valores na España.

T ANIA P UMARES I GLESIAS * : determinantes, individuo, investimento, mercado bolsista. S TOCK MARKET PARTICIPATION : W HY DO PEOPLE INVEST ? 1. INTRODUCIÓN Na actualidade os fogares están máis implicados nas tomas de decisión económicas ca no pasado, o cal pode ter como causas a liberalización dos mercados e a expansión do crédito (Guiso e Sodini, 2012). A participación no mercado de valores constitúe unha decisión de carácter económico para os fogares, como o é a contratación de seguros, a compra de bens ou servizos, e o aforro. Pero malia que os fogares teñen hoxe un papel máis activo, as taxas de participación no mercado de valores seguen en niveis relativamente baixos no ámbito europeo, por exemplo, arredor do 30% para Reino Unido ou ao 22% para Alemaña, e en niveis moi baixos para o caso de España, situándose arredor dun 5% (Guiso e Sodini, 2012). No caso latinoamericano, a situación non difire moito. Así, no ano 2012, un 3, 4% dos fogares en Chile posuía algún tipo de activo financeiro de renda variable -accións, fondos mutuos ou participacións en sociedades, entre outros activos- (Banco Central de Chile, 2013). Por outra banda, só un 0, 7% da poboación en Colombia inviste en accións, fondos ou bonos (Serrano e Hoesli, 2009). * Enderezo para correspondencia: Facultade de Ciencias Económicas e Empresariáis. Universidade de Santiago de Compostela; Avda. Burgo das Nacións, s/n; C.P. 15.782 – Santiago de Compostela (España). 1 Esta investigación utiliza datos da Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe (SHARE). Os autores agradecemos a súa cesión para fins de investigación. Desde finais dos anos 90 e, sobre todo, a partir de inicios do século XXI, varios traballos centraron a súa atención en tratar de atopar os factores que determinan a decisión de participar no mercado bolsista. O seu fin último é explicar por que as taxas de participación sitúanse nunhas cifras tan baixas, tendo en conta o gran desenvolvemento, tanto financeiro como tecnolóxico, experimentado nas últimas décadas. Ademais, a crise económica e financeira actual protagonizou unha gran volatilidade nos mercados de valores, o que sen dúbida ten e terá tamén consecuencias sobre as decisións económicas dos fogares, e polo tanto, sobre a participación nos devanditos mercados. Tras esta introdución, o resto do documento está organizado da seguinte forma. No segundo epígrafe preséntase unha sinopse das principais achegas realizadas pola literatura financeira previa. O terceiro epígrafe destínase ao comentario dos resultados empíricos obtidos a través da análise estatísticadescritiva e a econométrica. Finalmente, o último epígrafe recolle as conclusións e limitacións do estudo, así como o comentario das posibles implicacións cara ao deseño da futura política económica. 2. REVISIÓN DA LITERATURA E FORMULACIÓN DE HIPÓTESES Dende a teoría financeira máis tradicional faise fincapé en factores tales como a aversión ao risco, as oportunidades de investimento e os custos fixos asociados para tratar de explicar as decisións de investimento dos individuos e fogares. No entanto, achegas recentes incorporaron á análise un maior e máis variado número de variables que poden influír na participación no mercado de valores. Desta forma, podemos atopar factores como o activismo e as preferencias políticas, a confianza, a cultura financeira, o asesoramento financeiro, o uso de tecnoloxías ou a interacción social, entre outras. A Táboa 1 amosa os resultados dalgúns dos estudos máis recentes e de maior relevancia empírica no tema de estudo. Estes traballos teñen como obxectivo principal coñecer a influencia dun determinado factor na participación dos fogares nos mercados de valores. A partir da revisión destes traballos, sinalamos a continuación os factores que poderían actuar como determinantes da decisión dos individuos de investir no mercado de valores, ao mesmo tempo que se establecen as hipóteses que se contrastarán na análise empírica (Táboa 2). fillos/as (-) 3. METODOLOXÍA 1.1 3.1. MOSTRA DE ESTUDO Esta investigación utiliza como fonte de datos a Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe, coordinada polo Mannheim Research Institute for the Economics of Ageing (Táboa 3). SHARE é un panel de datos multidisciplinar realizado en países europeos para recoller información sobre o estatus socioeconómico, a saúde e as redes sociais dos participantes na enquisa, así como dos seus cónxuxes ou parellas. Ademais, proporciona información relacionada con variables psicolóxicas e de apoio social. É unha enquisa dinámica que procura realizar o seguimento dos mesmos participantes na enquisa e doutros novos. Este traballo utiliza información contida na cuarta edición, por razóns de proximidade temporal e de deseño do cuestionario. A mostra final confórmase polos fogares españois que participaron na enquisa ao longo do ano 2011. Táboa 3. Información técnica do estudo Universo Persoas de 50 anos ou máis, e o seus cónxuxes ou parellas con independencia da súa idade. Método da entrevista Entrevista Persoal Asistida por Ordenador, complementada cun breve cuestionario en papel autocumprimentado. Selección da mostra Mostraxe en dúas etapas: 1) Selección de distritos censais entre unha lista estratificada por tamaño de municipio; 2) Selección de fogares con persoas elixbles de cada un dos distritos censais seleccionados. Tamaño da mostra 3.570 entrevistas en España Recollida de información Ano 2011 Publicación de datos Novembro 2012 Fonte: elaboración propia a partir de SHARE.No Anexo 1 inclúese a Táboa 4. 4. ANÁLISE EMPÍRICA 4.1. ANÁLISE ESTATÍSTICA – DESCRITIVA As estatísticas descritivas das variables incluídas nesta investigación detállanse na Táboa 5. Antes de nada, debe sinalarse que a mostra inicial foi filtrada por razóns de estudo, eliminando da mesma aos participantes na enquisa cunha idade superior a 80 anos. En relación coa variable dependente, obsérvase que as taxas de participación no mercado de valores en España son moi baixas. Menos do 6% das persoas que participaron na enquisa afirmaron que posuían accións e/ou participacións en fondos de investimento. Estas cifras contrastan coas apuntadas para 2005 por Ampudia Frade (2013), que indicaban que un 13, 05% dos fogares españois participaba directamente nos mercados mediante accións e un 16, 68% facíao indirectamente mediante fondos de investimento. As razóns de tales divergencias poden obedecer fundamentalmente a dúas cuestións. Por unha banda, a mostra utilizada por Ampudia Frade (2013) abarca individuos que van dende os 16 anos ata máis de 70, mentres SHARE céntrase naqueles que superan os 50 anos. Como se indicou, a maior idade, menor propensión ao risco e menor investimento no mercado de valores. Doutra banda, en 2005 a situación “eufórica” dos mercados de valores españois, e da economía en xeral, era radicalmente oposta á existente en 2011, que escorrentou aos inversores do mercado de valores español. En relación coas variables independentes, comprobamos que a mostra de estudo está formada por individuos cuxa media de idade atópase nos 64 anos, maioritariamente son mulleres (54%) e manifestan ter un compromiso de parella (81%) cun número medio de fillos próximo a dous. Así mesmo, o saldo medio de ingresos mensuais supera os 4.700 euros, máis do 90% dos participantes na enquisa manifesta ter unha vivenda en propiedade, e só unha media do 23% traballa por conta propia ou allea. Isto último é debido a que o colectivo máis numeroso da mostra corresponde aos xubilados (37%), que se situaría dentro do grupo de persoas que non traballan. De feito, só o 27% dos participantes na enquisa afirma usar Internet, feito que se pode relacionar directamente coa idade, pois tipicamente o uso é menor entre a xente de idade máis avanzada. Referente ao nivel educativo, o número medio de anos de estudo a tempo completo sitúase en 8, o cal corresponderiase coa educación secundaria. Ao prestarlle atención aos coñecementos financeiros do participante, o primeiro a destacar é o baixo número de persoas que se amosaron dispostas a contestar á pregunta relativa a esta cuestión, e o segundo, o baixo nivel de alfabetización financeira daquelas persoas que responderon. De feito, só un 19% das persoas que responden á pregunta sobre o cálculo do nominal e os intereses dunha conta de aforro faino de forma correcta. No entanto, esta baixa taxa de éxito na resposta é consistente cos resultados que atopa Jappelli (2010) cando compara o nivel de cultura económica (utilizada como proxy da cultura financeira) utilizando datos do IMD World Competitiveness Yearbook dende 1995 ata 2004, e situando a España moi por baixo de Estados Unidos e do resto dos países da OCDE coa excepción de Italia. No caso da variable que mide as preferencias de risco, a conclusión principal é que a actitude que predomina entre os participantes é a dunha clara aversión ao risco. De feito, un 87% da mostra di non estar disposto a asumir ningún risco financeiro. Pola súa banda, un 56% dos participantes non teñen confianza nas demais persoas e só un 20% participou nalgunha actividade social. Agora ben, un 87% manifesta estar satisfeito coa súa vida. A orientación política dos participantes sitúase máis próxima á esquerda, xa que só un 22% declara unha ideoloxía política de dereitas. Por outra banda, un 47% practica unha relixión. A Táboa 6 recolle as diferenzas que poden existir entre inversores e non inversores no mercado de valores en relación ás variables independentes, así como o seu nivel de significatividade. Constátanse diferenzas significativas nas variables: ocupación, propiedade dunha vivenda, educación, risco, Internet e orientación política. significativas entre as persoas que participan no mercado de valores e as que non o fan. En particular, as persoas que participan no mercado bolsista presentan porcentaxes de ocupación laboral, niveis educativos, porcentaxes de uso de Internet e niveis de propiedade de vivenda máis elevados. Así mesmo, presentan menor aversión ao risco e unhas preferencias políticas máis próximas “á dereita”. 4.2. ANÁLISE ECONOMÉTRICA MULTIVARIANTE Estimáronse oito modelos diferentes (Táboa 7 no Anexo), incluíndo no primeiro modelo (Modelo 1) variables tales como a idade, a idade ao cadrado, a aversión ao risco, a educación e o feito de estar empregado. Ditas variables pertencen aos catro grandes grupos de factores que, tras analizar a literatura, consideráronse básicos, a saber, demográficos, relativos ás preferencias de risco, educacionais e económicos. Os seguintes modelos (modelos 28) van engadindo variables co fin de contrastar todas as hipóteses suscitadas. Os resultados obtidos amosan que, contrariamente ao esperado, a idade exerce un efecto negativo sobre a participación no mercado de valores para o caso español. Este efecto podería atribuírse, polo menos en parte, a que as persoas de maior idade invisten en activos con risco, tales como accións e fondos de investimento, en menor medida que os mozos (Direr e Viser, 2013; Dohmen et a o., 2011). Ademais, atopáronse relacións non lineais, xa que a idade ao cadrado tamén resultou significativa e con signo positivo. Estes resultados indican que existe unha relación en forma de U entre a idade dos individuos da mostra 2 e a participación no mercado de valores. Este resultado podería atribuírse a que en idades próximas aos 5055 anos, os individuos aínda destinan unha parte importante dos seus ingresos ao pago de hipotecas, o que limitaría a súa capacidade de aforro e, por tanto, os fondos dispoñibles para colocar no mercado de valores. Con todo, acadada unha determinada idade na que os préstamos estivesen amortizados, os individuos terían máis capacidade de aforro e, consecuentemente, saldos dispoñibles para colocar no mercado de valores. O feito de ser adverso ao risco inflúe negativamente na participación no mercado de valores. Algúns traballos miden a variable risco como aquela que toman os individuos que participan nos devanditos mercados, de modo que obteñen resultados positivos entre o risco asumido e a participación (Almenberg e Dreber, 2011; Dohmen et a o., 2011; Halko, Kaustia e Alanko, 2011). Por tanto, destes traballos pódese concluír que, se o nivel de risco tomado é moi baixo, a participación será menor, o cal coincide cos nosos resultados, confirmándose así a hipótese de que aqueles individuos adversos ao risco participan no mercado de valores en menor medida que os individuos propensos ao mesmo. Isto débese a que os individuos adversos non cren que a expectativa dunha maior ganancia xustifique a asunción dun risco maior. Cómpre destacar que esta variable relativa á actitude do individuo ante o risco puido ter unha especial relevancia no momento no que se realizou a enquisa SHARE. Como xa se comentou, os datos utilizados refírense ao ano 2011, época na que os mercados de valores, especialmente os españois, estaban -e aínda estánvivindo un momento de gran incerteza trala forte caída dos índices bolsistas de todo o mundo e a crise da débeda pública española. Nunha contorna con estas características, os inversores máis adversos amosarianse aínda máis reticentes que en condicións normais á participación no mercado de valores. A educación tamén resulta unha variable significativa na maioría dos modelos estimados, e ten un efecto positivo sobre a participación no mercado de valores. Autores como Bogan (2008), Christiansen, Joensen e Rangvid (2010a), Cole, Paulson e Shastry (2012) ou Guiso, Sapienza e Zingales (2008) tamén obtiveron este resultado. Por tanto, a hipótese suscitada de que, ante un maior nivel de educación, a participación no mercado tamén é maior, confírmase. Iso fundaméntase en que a educación posibilita un aumento das habilidades que posúen as persoas para solicitar información, especialmente no caso daquelas de 2 Nótese que o 97% dos individuos da mostra teñen máis de 50 anos. 25 natureza informática e cognitiva, as cales son de gran utilidade á hora de investir nos mercados bolsistas. A variable relativa ao uso de internet resultou significativa e con signo positivo, do mesmo xeito que no traballo de Bogan (2008). Desta forma, confírmase que a súa utilización aumenta a probabilidade de que os individuos participen no mercado de valores, ao constituír unha forma de coñecer as tecnoloxías que se poden usar para participar no devandito mercado. Ademais, como suxire Ampudia Frade (2013), o comercio en liña permite reducir non só o custo monetario derivado do investimento, senón tamén o custo en tempo. En contraposición á evidencia atopada por Guiso, Sapienza e Zingales (2008), non se obtiveron resultados significativos para a variable relativa ao feito de estar empregado. Na nosa opinión, iso pode obedecer, en parte, ao feito de que a mostra de estudo está integrada maioritariamente por persoas de máis de 50 anos, onde unha gran parte está xubilada (50, 3%). En relación coa variable que identifica a propiedade dunha vivenda, reflexo tamén do estatus económico dos individuos, non puidemos probar a súa relevancia nos modelos estimados -non se inclúe no cadro-, non podendo concluír así que actúe como investimento alternativo fronte á participación no mercado bolsista. Iso difire dos resultados atopados por Vestman (2012); aínda que pode vir explicado pola idiosincrasia da cultura española onde o feito de ter unha casa en propiedade está firmemente enraizado. Segundo Ampudia Frade (2013), o 81, 3% dos fogares españois son propietarios da súa vivenda principal, fronte a un 68, 3% no caso dos estadounidenses, percibindo iso como un investimento “básico” fronte a outras alternativas. Tampouco se atopou evidencia de que o xénero exerza unha influencia sobre a participación no mercado de valores, polo que a hipótese suscitada que afirma que os homes participan máis no mercado non se pode confirmar, do mesmo xeito que nas investigacións de Kaustia e Torstila (2011) e Khorunzhina (2011). De forma análoga, a evidencia empírica non permite confirmar a hipótese relativa ao número de fillos. Estes resultados difiren dos atopados por Christiansen, Joensen e Rangvid (2010a), onde se ratificaba a hipótese de que a participación diminúe a medida que o número de fillos aumenta. É probable que estas diverxencias se deriven dos diferentes perfís que integran ambas mostras. Así, a mostra de Christiansen, Joensen e Rangvid (2010a) incorpora a individuos que van dende os 20 ata os 60 anos, mentres que a nosa sitúa a metade dos individuos por enriba dos 65 anos. A esta idade, é de esperar que os fillos se atopen independizados e non actúen como unha barreira ás decisións de investimento de seus pais. No referente á confianza, a diferenza do traballo de Guiso, Sapienza e Zingales (2008), non se atopou evidencia que permita confirmar a hipótese de que ante un maior nivel de confianza, a participación tamén será maior. Este feito podería ser consecuencia, en parte, da forma como se mediu a variable. Esta foi definida como confianza noutras persoas, e non como confianza nas institucións ou asesores financeiros; é dicir, trátase dunha medida xeral da confianza e non dunha medida específica en relación a cuestións financeiras. De forma análoga, non se atopou evidencia que soporte a hipótese de que as preferencias políticas inflúen na participación no mercado de valores. No traballo de Kaustia e Torstila (2011) confirmouse que a xente “de esquerdas” participaba menos no mercado, mentres que Laakso (2010) atopou que a xente “de dereitas” era máis propensa a investir. O feito de que non se poida confirmar esta hipótese para o caso español pode deberse, en parte, a que en España, nestes momentos, non existe unha diferenza tan marcada entre a “dereita?” e a “esquerda” política. De feito, na enquisa SHARE para España, das 1.336 26 persoas que responderon a esta pregunta, máis do 40% situouse no punto 5 nunha escala de 1 a 10 -onde 1 e 10 representan, respectivamente, ideoloxías próximas á esquerda e á dereita políticas-; é dicir, que a maioría dos participantes non se situaron políticamente. En canto á relixiosidade, non se puido confirmar a influencia da práctica dunha relixión no mercado de valores. Este resultado difire do atopado por Laakso (2010). Unha explicación plausible a esta non significatividade pode estar relacionada coa definición da variable, pois se asocia o acto de rezar co de ter unha afiliación relixiosa definida, o cal non tería por que ser estrictamente certo, xa que na actualidade existe unha gran parte da poboación crente, pero non practicante. Por último, tampouco se atopou evidencia de que a satisfacción vital e a interacción social inflúan na participación no mercado de valores. Estes resultados difiren dos atopados por Alimohammadisagvand e Matos (2012) e Laakso (2010). 5. CONCLUSIÓNS A participación no mercado de valores é un tema académico recorrente, pois resulta moi controvertido que os niveis de participación sigan tan baixos malia os avances que vivimos nos últimos anos no que se refire á tecnoloxía e aos produtos financeiros. Daí derívase o interese do seu estudo, tamén para o caso español, onde os traballos centrados neste ámbito xeográfico son limitados, do mesmo xeito que sucede no caso latinoamericano. A análise econométrica consistiu na realización de estimacións probit utilizando unha mostra de datos creada a partir da enquisa SHARE para España no ano 2011. Os resultados amosan que os determinantes da decisión individual de investir no mercado de valores son a idade, a educación e a aversión ao risco. En concreto, a relación entre a idade e a participación resulta non ser lineal, pois ata unha determinada idade, a participación vai descendendo debido ás cargas que iso supón pero, a partir de dita idade, os saldos dispoñibles para investir son maiores, producíndose un cambio de tendencia. Coa educación, a relación é claramente positiva, pois a maior número de anos de estudo, maior é a participación no mercado, o cal resulta sinxelo de entender, pois tamén serán maiores os coñecementos e habilidades dos que dispón o individuo. Para rematar, a aversión ao risco exerce unha influencia negativa, como cabería esperar, xa que os individuos que non están dispostos a asumir riscos participan no mercado de valores en menor medida. Ademais dos determinantes mencionados, que fan referencia á teoría máis tradicional, o uso de internet tamén resulta un factor significativo á hora de explicar a participación. Iso está motivado pola revolución tecnolóxica que alterou o modo de participar no mercado, ata converterse nunha operación relativamente sinxela que calquera usuario pode realizar a través de Internet. Este traballo contribúe á literatura existente porque aporta evidencia inédita do mercado español e, dada a proximidade cultural e económica, pode constituír un punto de partida adecuado para a análise de Latinoamérica que tamén rexistra niveis baixos de participación no mercado de valores. Este traballo tamén presenta limitacións, fundamentalmente, referidas á fonte de datos utilizada. En concreto, a pregunta que identifica o nivel de cultura financeira do participante foi só contestada por menos dun 9% da mostra, o que de facto limita a súa inclusión nos modelos econométricos. Por tanto, sería importante a procura dunha resposta no participante na enquisa que corrixise o baixo índice, así como a formulación de preguntas adicionais para medir este concepto, xa que medir os coñecementos financeiros dunha persoa a través dunha soa pregunta pode non aportar unha visión completa. Ademais, en relación coas variables relativas ás actividades sociais, sería conveniente indagar máis sobre a súa medición e posible influencia dada a importancia dos “efectos de grupo”. Esta investigación é susceptible de ampliacións, entre as que se destacan dúas. En primeiro lugar, sería conveniente aumentar o ámbito de estudo a outras zonas xeográficas para realizar comparativas entre países. Desta forma, poderíase analizar si existen diferenzas culturais a nivel de país que expliquen a escasa participación da poboación española no mercado de valores. En segundo lugar, habería que explotar a enquisa utilizando a mostra correspondente aos datos de panel. Esta alternativa permitiría comprobar se a decisión de investir nos mercados de valores a través de accións ou fondos de investimento viuse afectada pola crise económicofinanceira na que España está inmersa dende o ano 2007. frecuentemente; 0= a persoa no usa a rede frecuentemente. Satisfacción vital Dicotómica con valores: 1= a persoa considerase satisfeita coa su vida; 0= a persoa non está satisfeita coa súa vida. Preferencias políticas Dicotómica con valores: 1= a persoa afirma ter una ideoloxía de “dereita”; 0= a persoa declara non ter posición política ou en favor dunha ideoloxía de "esquerda". Relixiosidade Dicotómica con valores: 1= a persoa practica unha relixión; 0= a persoa non practica unha relixión. O UTROS Interacción social Dicotómica con valores: 1= a persoa participa en actividades sociais; 0= a persoa non participa en actividades sociais. Fonte: elaboración propia. [1]) (z G é a función de distribución cumulativa dunha variable aleatoria normal tipificado. Y i é a variable dependente con dous valores posibles: cero ou unidade; u i é unha variable aleatoria distribúese N (0, σ 2); X i recolle o conxunto de variables independentes. Neste traballo, o conxunto de variables explicativas é resumida en: Nota: A Táboa 7 mostra as estimacións de probit da decisión de investimento en accións e / ou fondos de investimento por parte de individuos analizados. En especial, distínguense efectos parciales medios de cada estimación. Os símbolos ***, ** e * indican niveis de significatividade 0, 1%, 1% e 5%, respectivamente. Erros estándar robustos están en parénteses. G. L. Refírese aos graos de liberdade. Wald X2 é unha proba de bondade de axuste, asintótica distribuída como unha X2 baixo a hipótese nula de ausencia de significación conxunta das variables explicativas (excluíndo temporal dicotômica), validou seu poder explicativo (graos de liberdade entre parénteses). Revista Galega de Economía: http://www.usc.es/revistas/index.php/rge

Galicia presenta unha longa tradición de escavacións de xacementos da Idade do Ferro dende fi - nais do século XIX. Malia a grande cantidade de investigacións, o intercambio da información xerada continua a ser opaca e a expresarse en formatos dificilmente interoperables, polo que o seu empre - go non reverte habitualmente nunha maior calidade científica ou profesional. Neste texto realízase unha biografía das escavacións e sondaxes sobre a cultura castrexa en base aos datos aportados nas publicacións −a única fonte existente−, ao tempo que se reclama a necesidade de establecer un debate sobre o intercambio de datos en formatos estándares e de acceso público. TEMOS DA IDADE DO FERRO? No século XIX evidenciouse en Galicia o xurdimento da arqueoloxía. A Idade do Ferro foi un tema preferente, grazas ao senlleiro dos seus asentamentos máis característicos e á mitoloxía popular en torno deles. Os castros definiron esta etapa cultural enmarcada cro - noloxicamente entre os séculos VIIII a.C. non obstante, como modelo de asentamento presenta unha perduración maior e unha certa materialidade común que motivou tratalos coma unha cultura arqueolóxica de seu, a Cultura Castrexa, tanto dende as súas primeiras manifestacións no Bronce Final, ata ocupacións posteriores ao inicio do seu abandono xeneralizado no século I d.C., ou reocupacións serodias de época baixoimperial ou medieval que responden a unha realidade social xa modificada.

QuE TIPO DE COñECEMENTO Idade do Ferro, Noroeste ibérico, Infraestruturas de Datos Espaciais (IDE), biografía escavacións. O coñecemento da Idade do Ferro (asociado ao castro) foi aumentando, transformándose, adaptándose e sustentándose sobre cada debate establecido e cada teoría, técnica ou metodoloxía incorporada ata hoxe, mais ao longo de toda esta andaina seguen sen ter resposta unha serie de preguntas básicas. Cantos xacementos desta cronoloxía hai en Galicia? Onde están? Cantos foron escavados? Que metodoloxía foi a empregada? Cal foi a materialidade recuperada? Cantas campañas? Canta superficie? Para case ningunha delas existen datos concretos, ou polo menos, de habelos, a miúdo non o son dunha maneira explícita. rarely expressed in interoperable formats. As such, its use does not usually result in increasing scientific or professional quality. In this text a biography of excavations of the Castro Culture is presented based on the data provided in the literature, the only source that exists, while also highlighting the need to establish a debate on the exchange of data in standard formats with public access. Estas ausencias acentúanse de entrarmos en cuestións claves para entender o peso e configuración do sector, habitualmente acerbas na profesión. Que organismo/persoa o financiou? Que cantidade se inverteu? Cal foi a finalidade da intervención? Detrás destas interrogantes emana un debate, o de como (na arqueoloxía) xeramos e accedemos á información. O discurso arqueolóxico emana duns estándares acordados e recoñecibles. Os protocolos e termos manexados son comprensibles nun principio. Existen, así e todo, códigos diversos no rexistro da información, diferenzas que poden provir do emprego de diversas metodoloxías de campo ou de denominacións de conceptos entre outras. Contra isto son varias as iniciativas pensadas para establecer unha conversa entre as linguaxes existentes (tesauros) e así fuxir do caixón de xastre que ás veces se produce cando non procuramos unha información para ser utilizada alén do uso privado. O noso obxectivo neste texto é máis sinxelo, o de reclamar a través dun exemplo concreto (a biografía das escavacións en xacementos da Idade do Ferro en Galicia) a necesidade dunha mellor xestión de datos, e a do seu uso público para a comunidade arqueolóxica como punto de partida. Consideramos que determinadas expresións da información se producen en formatos dificilmente interoperables −o uso do soporte papel, ou ás representacións gráficas estáticas−, aquelas nas que os datos só existen como texto ou como imaxe. Obviamente non nos estamos a referir a todas as formas do discurso arqueolóxico, senón ao intercambio de determinado tipo de información. Malia as posibilidades que as novas tecnoloxías nos ofrecen, as formas actuais de intercambio e publicación de datos entre os distintos colectivos profesionais da arqueoloxía −administración, empresas e academia 1 − non son áxiles nin transparentes. Ademais de obviárense a cotío os procedementos teóricos e metodolóxicos, presentan a problemática inicial de non publicar o conxunto dos datos. Polo corrente só accedemos a filtros xerados polos arqueólogos, e ignoramos os criterios de filtrado. Os exemplos son diversos: dende que material se “ensina” e en que xacemen - tos, que planos se debuxan, e cales son as variables escollidas para elaborar un traballo. As posibilidades de difusión dunha síntese ou obra específica en texto pasan imperati - vamente por ser outra síntese/obra, onde as partes tomadas da primeira configuran a to - talidade ou parte da mostra considerada na segunda, e así de forma sucesiva. Establecémonos nun discurso perigoso próximo ao principio de excepción. Todo o que sucede de forma recorrente non é esencial, sendo as desviacións da norma as que marcan a pauta, consciente ou inconscientemente. Dende o momento en que non ofrecemos a oportunidade de acceder ao global dos datos e a como se extraeron incapacitamos a análise e coartamos as posibilidades para establecer unha crítica. Falla o diálogo, e a información permanece, dalgún xeito, silenciada. Para optimizar a información arqueolóxica serían necesarias varias consecuencias, pero quizais dúas sobremaneira: información pública e un formato de datos lexible para todos os usuarios 2. Independentemente do que consideremos un usuario (un arqueólogo, un investigador, a administración, ou un público non especializado), resulta obvio, ao noso parecer, que a información procedente do rexistro dunha intervención arqueolóxica debería entregarse en soportes que poidan utilizarse por outra persoa allea sen necesidade de que a volva reelaborar/reescribir. En todo caso, este problema non é exclusivo de Galicia, nin tan sequera deste tipo de información concreta. As novas capacidades dos formatos dixitais, e máis concretamente do pulo do traslado dos datos á nube (cloud) permitirán -e xa o fanter uns datos cada vez máis accesibles e almacenados en estándares que todos poidamos recoñecer. O anteriormente exposto afecta na mesma medida ao texto deste artigo, que adoece do paradoxo de eivas moi semellantes. Os seus contidos non parten dun rexistro pechado e tampouco permiten a adición ou corrección dos datos. Por este motivo forneceremos máis adiante unha serie de enlaces a outros soportes que permitirán descargar, engadir e ampliar información, ou corrixir os erros por nós cometidos, algo que dende o momento de publicación será imposible. Enténdase entón coma un ensaio sobre a potencialidade do libre acceso a unha información básica, a través dun tema que pode ser unha achega para comprender parte da actividade arqueolóxica desenvolvida na cultura castrexa en Galicia. VALORACIÓNS PREVIAS Neste traballo non se pretende un catálogo completo de todas as escavacións en xacementos da Idade do Ferro habidas ata o 2011, pois os datos non proceden dun rexistro oficial tal e como sería óptimo e esixible. Ademais, hai unha omisión consciente de certas intervencións das que non se obtiveron referencias fiables que permitan contextualizalas. Aínda que non é unha busca exhaustiva e dirixida a tal fin, si consideramos que hai un alto grao de representatividade, non tanto das escavacións da cultura castrexa en si, senón da actividade arqueolóxica transmitida a partir delas. Aserto que explicaremos a continuación. Existen unha serie de limitacións na elaboración deste corpus de xacementos que cómpre comentar. En primeiro lugar respecto o obxecto de estudo. Só se contabilizan intervencións que implican o rexistro de información mediante a metodoloxía de escavación, ben sexa escavación en área, sondaxes manuais ou mecánicas. Quedan excluídas, polo tanto, outro tipo de aproximacións ao coñecemento da materialidade arqueolóxica, a saber: prospeccións, limpezas, postas en valor, controis e seguimentos de obra, levantamentos topográficos, achados e noticias de materiais recom - pilados mediante procedementos non científicos, ou calquera outra actuación que non derive nunha escavación do tipo antes sinalado. Establecemos pois un nesgo en certo modo irreal respecto da praxe, coa prioridade da recuperación de datos mediante as metodoloxías antes explicadas e sobre unha época cultural acoutada, reflectindo un aspecto concreto dun - ha actividade arqueolóxica máis complexa. O motivo é a accesibilidade cara este tipo de información, onde converxen varios aspectos: unha intensa publicación e maior persistencia na biografía arqueolóxica, e, sobre todo, un maior reflexo de certos datos básicos. En segundo lugar comprender as limitacións referidas á natureza da información. Todos proceden de baleirados bibliográficos e, nalgún caso, do coñecemento directo das actividades de arqueólogos participantes, ou de novas en medios de comunicación pública. Ningún dos datos proceden de fontes oficiais, agás os relativos ás intervencións dos anos 1987 a 1989 (XUNTA DE GALICIA 1989, 1991 e 1995) e do 2006 ao 2008 (XUNTA DE GALICIA 2008, 2009 e 2010), tamén en formato publicación. Esta limitación provoca que teñamos que establecer unha crítica do tipo de información almacenada. Emporiso, debemos entendelos como datos cualitativos en todo momento, pois apón o que denominamos “visibilidade” das escavacións aos datos cuantitativos. Sinalar que tampouco as referencias consultadas – agás (XUNTA DE GALICIA 2008, 2009 e 2010)– presentan un formato orientado á análise de variables indispensables para esta clasificación. Neste catálogo tense en conta a representación dunha información básica de cada entrada: • A referencia á escavación ou sondaxes nun xacemento da Idade do Ferro é dato mínimo incluído, sempre e cando se poida vincular a unha campaña de escavación única e determinable e de calquera duración, dende un día a varios meses. • Tipo de escavación. Non se expresa nun alto número de casos, ou ben non é o suficientemente claro como para discernir entre escavación en área ou sondaxes. • Ano de campaña. Non sempre aparece recollido, sobre todo en intervencións anteriores a 1980. Nestes casos optamos por empregar o ano de publicación ou unha data en base ás descricións da bibliografía por mor de ser máis sinxelo de integrar na base de datos. O uso do ano de publicación leva aparellados erros de precisión, mais consideramos que a súa inclusión nunha división por fases ou décadas aporta unha lectura que si podemos considerar dentro da evolución da actividade arqueolóxica. • Director/a ou directores/as da escavación. Antes do Decreto 62/1989 pode fi - gurar máis dunha persoa. O número total de intervencións referidas para este texto é de 502 dun total de 147 xacementos, clasificadas por data, arqueólogo director e tipo de intervención, que abranguen dende a primeira escavación coñecida de 1867 no castro de Zoñán −segundo López García (2003)− ata o ano 2011. Nos planos non aparecen etiquetados os xacementos, pois entendemos que a escala empregada e a cantidade de puntos suscitaría certo ruído e distorsionaría a súa lectura, por este motivo os datos de cada un (nome do inventario, código GA e localización xeográfica) e o nú - mero total de intervencións intégranse nunha táboa que se pode consultar na Figura 10 ao final do texto, ademais dos formatos e servi - zos que se expoñerán máis adiante (Capítulo 4). As limitacións que o formato papel impuxo e impón á presentación da información, esperamos salvalo con estas posibilidades, onde non nos encontraremos con problemas de etiquetaxe nin de escalas. O lector poderá acceder aos datos que queira e da forma que necesite. AS ESCAVACIÓNS. CONTExTOS Das orixes da arqueoloxía ao Seminario de Estudos Galegos (18671936) A procura de erudición e satisfacción das necesidades culturais foi un aliciente para que a arqueoloxía prendese entre as clases burguesas medias e altas do século XIX (BERLANGA 2001). Varias sociedades canalizaron este interese constituíndose coma grupos de traballo arqueolóxico, polo corrente de curta vida e escaso apoio institucional, coma o Museo Arqueológico Central de Galicia de Santiago de Compostela, a Comisión Principal de Monumentos Histórico y Artísticos de Ourense dirixida por Marcelo Macías, e a Sociedad Arqueológica de Pontevedra fundada por Casto Sampedro y Folgar en 1894 (PEREIRA 1996, 1997). Daquela, a Arqueoloxía mantiña unha finalidade descritiva e de catalogación de antigüidades, polo que epistemoloxicamente gardaba unha forte ligazón coa Historia da Arte. Pero a segunda metade do s. XIX tamén suporía o seu nacemento como disciplina científica no marco europeo ao abeiro das correntes de pensamento positivistas e da man das Ciencias Naturais. Galicia non estivo ao marxe, e entraría cedo no tránsito do anticuarismo ao estudo das sociedades prehistóricas construído a partir do método científico 3. A súa ensinanza chegaría á Universidade tempo despois. A idea de implantar un profesorado especializado xurdiría co gallo da viaxe de Hugo Obermaier en 1922, e coa creación da sección de Historia na Facultade de Filosofía e Letras ese mesmo ano (ARMADA 200305, 2008). Mais debemos agardar ata 1936 para ver creada a primeira cátedra de arqueoloxía na Universidade de Santiago de Compostela, a de Historia del Arte, Arqueología y Numismática, praza que Julio Martínez Santaolalla posiblemente nun3 “...he procurado descartar todo juicio atrevido, toda aseveración aventurada, toda afirmación insegura; pu - diendo, por otra parte, responder de que cuanto en él se contiene está fundado sobre el sólido cimiento de la certidumbre absoluta de los hechos referidos y de la más exquisita escrupulosidad en la presentación de datos, y revestido de la mayor prudente parsimonia que me ha sido posible emplear en la exposición de principios y admisión de ideas.” (VILLAAMIL1873). ca chegaría a ocupar polo cedo estoupido da Guerra Civil (ARMADA 200305). As primeiras escavacións emerxeron de iniciativas individuais de persoas podentes, habitualmente de formación universitaria, que co seu peto corrían co gasto dun traballo realizado por xornaleiros 4. Maioritariamente centráronse arredor das súas rexións de orixe ou do lugar onde exercían o seu oficio. O comezo produciuse no norte de Galicia, unha área que a día de hoxe non presenta unha grande concentración de intervencións. Os precursores foron Villaamil y Castro en Zoñán -escavado en 1867 segundo López García (2003)-, Riotorto e Vilamar (VILLAAMIL 1876); e Federico Maciñeira na Croa de Ladrido (MACIÑEIRA 1899) e en Vila dos Cotos −posiblemente o castro de Espá nas Pontes− (MACIÑEIRA 1897). Ambos amosan nas súas escavacións o paradigma científico propio da época, e o emprego de metodoloxías que serán cotiás na práctica arqueolóxica: o rexistro dalgunhas plantas, seccións e descricións dos obxectos atopados. Tamén realizan as primeiras catalogacións de castros, onde se enumeran as súas características (recintos, orientación e dimensións) e localización. Malia que tanto Villaamil como Maciñeira publicaron en revistas científicas nacionais e mantiveron frecuentes contactos coa comunidade arqueolóxica, autores como Pereira (1996) sinalan que toda esta xeira de traballos non tería grande repercusión na bibliografía posterior. A arqueoloxía permaneceu sen regulamentar ata os comezos do s. XX. Debemos agardar ata a entrada en vigor o 1 de agosto de 1912 da Normativa Básica de Excavaciones y de Conservación de restos y monumentos arqueológicos, publicada o 7 de xullo de 1911. Esta lei instituía a Junta Superior de Excavaciones y Antigüedade s como organismo encargado do control das prácticas arqueolóxicas, determinaba as condicións da concesión de permisos de escavación, e sometía os obxectos descubertos á propiedade estatal. Un exemplo de súa aplicación práctica é a visita no 1929 da comisión enviada pola Deputación Provincial de Pontevedra co gallo do achado de restos cerámicos no Monte de Castro de Vigo narrada en Carballo et al. (1998) e seguida con atención polos xornais época. Esta comisión estaba formada por Florentino López Cuevillas, membro do Seminario de Estudos Galegos, Antón Losada Diéguez, catedrático do Instituto de Pontevedra, e Xosé Filgueira Valverde, licenciado en Ciencias Históricas, acompañados de Castelao e do deputado Massó. Os anos 20 e o comezo dos 30 veñen marcados polo empuxón que lle confire á arqueoloxía o Seminario de Estudos Galegos (19231936). Os coordinadores das seccións de Prehistoria e a de Arqueoloxía foron ocupadas, respectivamente, por Florentino López Cuevillas e por Xoán Carro. O Seminario mantivo unha intensa actividade de dignificación da cultura galega nos máis diversos eidos. Os seus membros fomentaron as catalogacións de castros e as escavacións nalgúns xacementos con sona hoxe en día. Sucederíanse os traballos en San Cibrán de Las, Neixón Pequeno e Neixón Grande, Borneiro, Baroña, Vigo, Troña ou as varias intervencións en castros en torno ao concello da Estrada de Antonio Fraguas, entre outros. As campañas en Santa Tegra de Ignacio Calvo (19141923) inaugurarían as intervencións sistemáticas sobre un mesmo castro. Iniciábase dende entón o maior peso das escavacións na área suroccidental galega. Esta xeración veríase truncada pola represión das tendencias políticas de esquerdas a raíz do alzamento franquista. A castración da produción intelectual galeguista afectará en menor medida á arqueoloxía, pois parte dos principais responsables da disciplina no Seminario sobrevivirán asimilándose na estrutura do novo réxime. O FRANQuISMO E A TRANSICIÓN Na práctica a Comisaría deixou fóra do sistema aos profesores universitarios en todo o estado, quen no 1955 redactaron unha carta ao Ministerio competente en clara oposición a Martínez Santaollalla (HERNANDO e TEJERIZO 2011). Un ano despois (1956) sería substituída polo Servicio Nacional de Excavaciones Científicas, organismo que concederá dende entón os permisos de arqueoloxía, vinculados á aprobación dos proxectos de intervención en concepto de subvención. O Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento (1944 en diante) herdará do papel que acadara antes da Guerra Civil o Seminario de Estudos Galegos. Non obstante, distaría tanto en ideoloxía coma en estrutura, e as similitudes entre ambos son consecuencia máis das traxectorias e iniciativas dos seus membros ca dunha liña de traballo continuísta. O primeiro director, tamén da sección de Prehistoria, foi Florentino López Cuevillas, substituído ao seu pasamento por Xesús Taboada Chivite. A sección de Arqueoloxía será responsabilidade de Fermín BouzaBrey ao ser rehabilitado na carreira xudicial despois de acusáreno de desafección aos principios do Movemento durante a Guerra (DOMÍNGUEZ 2009). Ata a transferencia de competencias á Xunta os permisos de escavación das diversas institucións centralizábanse extraoficialmente a través do Padre Sarmiento. Malia a non ter responsabilidade legal sobre a súa licitación, na praxe exerceu de filtro capitalizando o envío das so - licitudes. Os museos provinciais foron outra institución activa arqueoloxicamente. Os seus membros tomaron parte en escavacións e a publicación de revistas propias contribuíu á difusión do seu coñecemento. Outro aspecto transcendente foi a creación de centros museísticos vinculados a castros, coma o Museo Arqueolóxico de Santa Tegra (1953) e o inicio das obras de construción do Museo de Viladonga nos 70. Dende a primeira campaña do Tegra en 1914 cada ano estívose escavando ininterrompidamente nalgún castro en Galicia ata a actualidade, todos os anos agás no período pree postGuerra Civil, do 1936 ao 1942. Nos 40 e 50 serán as intervencións da área ourensá, en mans Florentino López Cuevillas e de Xesús Taboada Chivite preferentemente (San Cibrán de Las, Cameixa, San Millán, Medeiros, Bouzadoiro, Baixada de San Xosé...) as que destaquen, amais de iniciárense os traballos noutros xacementos coma Elviña, Meirás e na Lanzada. A partir dos 60 consolídase o protagonismo dun relevo xeneracional e unha maior profesionalización. Hai un interese por novos xacementos (Taboexa, Santomé, Penarrubia, Novás, Santa Águeda), e non tan novos (Castromao, Borneiro, Viladonga, Neixón, A Lanzada, Santa Tegra), que serán escavados ou reescavados de maneira recorrente. Sobresae a importancia dunha renovación metodolóxica da arqueoloxía, máis nidia a partir da década dos 70, caracterizada pola introdución do método de escavación Wheeler, as datacións de C14, e o comezo dos estudos interdisciplinares, como se reflicte nas I Jornadas de Metodología Aplicada de las Ciencias Históricas celebradas en Compostela do 24 ao 27 de abril do 1973. O relevo do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento (IEGPS) nas direccións arqueolóxicas irá amainando paseniño, xa en mans de moitos profesores universitarios vinculados á Facultade de Xeografía, Historia e Historia da Arte, creada en 1974, e persoal de museos (ARMADA 200305). O papel da Universidade xerárase xa na Facultade de Filosofía e Letras, a partir da toma posesión da cátedra de Carlos Alonso del Real en 1955—despois dos intentos frustrados de Julio Martínez Santaolalla (1936) e Martín Almagro Basch (1939)—, a agregaduría de Arqueoloxía de Alberto Balil en 1968, e finalmente a praza de José Mª Luzón Nogué en 1976 (ARMADA 200305), constituíndose arredor destes dous últimos sendas tendencias ou escolas. | REVISTA DE ARQUEOLOXÍA E ANTIGÜIDADE 92 A COMuNIDADE AuTÓNOMA A partir da constitución oficial da Comunidade Autónoma de Galicia en decembro de 1981 (Lei Orgánica 1/1981), e co traspaso de funcións en materia de cultura e do patrimonio históricoartístico -Real Decreto 2434/1982-, a xestión administrativa das intervencións arqueolóxicas centralízase nas dependencias da Xunta de Galicia. A encetada etapa democrática reemprazou a lexislación vixente dende o primeiro terzo de século XX. A nivel estatal vería a luz a Ley 18/1985 de Patrimonio Histórico Español. En Galicia, este mesmo ano de 1985 créase o Servizo de Arqueoloxía. No 1988 reestruturaríase a Comisión Técnica de Arqueoloxía (LG 1988\65), e un ano despois, o Decreto 62/1989 do 31 de marzo, regularía a actividade arqueolóxica. Posteriormente a Lei 8/1995, do Patrimonio Cultural de Galicia, e o Decreto 199/1997 (que substitúe ao Decreto 62/1989), remataban de configurar a base legal da actividade arqueolóxica aos “ novos contextos culturais e socias ”. 5 No período 19811990 prodúcese a confluen - cia, por un lado do resultado das dinámicas iniciadas a finais da época franquista, coma un maior peso dos membros da Universidade e museos nos proxectos arqueolóxicos; e por outro, a fundamental asunción de competencias da Xunta de Galicia. A descentralización administrativa propiciará a medra da inversión en arqueoloxía promovida dende unha administración autonómica que centralizará as subvencións. A isto debemos engadir a consolidación dunha arqueoloxía profesional. As promocións en Historia que participarán como voluntarios serán protagonistas da seguinte década. Nas súas mans recaerá a formación das empresas de arqueoloxía, ou ben se irán integrando no crecente organigrama da Xunta. As intervencións presentan certas singularidades coma o predominio dos proxectos que contemplan a realización de varias campañas sucesivas nun mesmo xacemento, os centrados na escavación de varios castros en comarcas naturais en liña coa arqueoloxía espacial (o Deza, Ortegal ou o Bocelo), directores vinculados preferentemente a institucións públicas; traballos asumidos por estudantes universitarios e peóns, e a entrada de restauradores. Contra do corrente ata daquela, a finalidade das escavacións non remataba na exhumación da súa materialidade, senón que a miúdo se consideraba a conservación das estruturas. A posta en valor convertíase nun obxectivo fundamental en moitos dos xacementos (Santa Tegra, Vigo, Troña, Borneiro, Santomé...). Malia a estarmos no momento de apoxeo das campañas de escavación, constátanse diferentes ritmos na actividade e unha maior intensidade na área suroccidental, resultando significativa a escaseza de datos para a área máis oriental e para o interior da provincia de A Coruña. No período 19912000 prodúcese un acusado descenso das escavacións, parello a unha transformación da actividade arqueolóxica cara unha maior segmentación e privatización. A andaina da arqueoloxía empresarial 6 iníciase na década dos 90 (véxase PARGA 2009 e 2011) a raíz da obrigatoriedade de control arqueolóxico en determinadas actuacións para dar solución ás afeccións previsibles ao patrimonio dentro do pulo das obras públicas e infraestruturas do momento. A introdución das primeiras normativas de protección do patrimonio arqueolóxico nos concellos, plans xerais ou normas subsidiarias -Vigo (1993), Cangas (1993), A Guarda (1993), Tui (1994)- orixina un debate en torno a resignificación do patrimonio (que debemos protexer e cando) visible no número de publicacións sobre planificación e xestión (ABAD et al. 2000), coincidente no tempo coa Lei 8/1995 de Patrimonio de Galicia e cun novo e vixente Decreto (199/1997) antes citados. As intervencións arqueolóxicas inician un forte in crescendo, e pasarán de roldar as 100 por ano en Galicia no período 199095 ata acadar as 804 no 2007 (véxase XUNTA DE GALICIA 2010: 359). Este aumento cimentarase sobre as prospeccións e controis/seguimentos de obra, e en menor medida sobre as sondaxes, realizadas preferentemente en ámbito urbano. Pola contra as escavacións manteranse en números moi parellos en toda esta etapa (véxase TALLÓN et al. 2004). A arqueoloxía traspasa o ámbito académico e instálase como unha profesión liberal regulada administrativamente. Aínda que non dispoñemos de datos oficiais, deixa de financiarse con fondos públicos para depender da contratación privada/pública, como se deduce da orixe das actuacións. Hai algunhas excepcións onde os cartos proceden de organismos oficiais: Cas - tromao, Punta dos Prados, Neixón, O Achadizo, A Graña, Viladonga, Barán, Castro do Vilar, Castro da Torre... Esta situación, de troco de papeis entre os distintos actores, produciu unha quebra na arqueoloxía −extensible a todo o estado− pola privatización da actividade pa - rella á obra pública e o afastamento maioritario da universidade e doutras institucións a estas novas formas de xestión. Malia á posible coexistencia de ambas fórmulas, decidiuse apostar por reducir a inversión destinada a postas en valor, escavacións e xacementos de mecenado público. Algo que se sintetiza no xornalístico titular “ O mellor xacemento é o non escavado ” (La Voz de Galicia, 14 de marzo de 2001) 7. De feito, e como se observa na Figura 6, o descenso de actuacións deste tipo para a Idade do Ferro é notorio, pois sustentábase maiormente a través das subvencións da Dirección Xeral de Patrimonio. A modificación nas políticas arqueolóxicas a mediados da década provoca un impulso do financiamento público de escavacións en castros que son entendidas como un recurso económico e social (As Grovas, A Ourela, Formigueiros, San Cibrán de Las, Castromao, O Facho, Neixón, Socastro, Elviña....) parcialmente destinado ao acondicionamento daqueles xacementos que van contar cun centro de interpretación, castros con potencialidade turística (ou próximos a recursos deste tipo) e a realización e campamentos de verán; ao tempo que continúan as intervencións de promoción privada. Como resultado prodúcese un aumento das escavacións e sondaxes en xacementos da Idade do Ferro. Malia a habitual ausencia ou escaseza de publicación da información das intervencións, a obra pública tivo para a investigación unha contrapartida positiva como o foi o traballo en xacementos singulares (San Tomé de Nogueira, Punta Cociñadoiro, Valdamio) ou en estruturas da Idade do Ferro fóra dos intramuros dos castros (O Peto, Follente...), único obxecto de escavación ata daquela. A arqueoloxía levaba tempo regulada a nivel administrativo, mais non existía unha lexislación laboral propia. A aprobación no 2009 o Convenio Colectivo de Arqueoloxía en Galicia establece as condicións de traballo específicas para a actividade. Este mesmo ano sería o comezo dunha recesión económica, onde entran en crise os sectores que a soportaban, fundamentalmente a construción, e unha política de axustes e recortes orzamentarios que prexudica sobremaneira a investigación e a cultura, causantes dun marcado descenso das escavacións en castros (véxase Figura 6). uN NOVO SOPORTE DA INFORMACIÓN ARQuEOLÓxICA O presente traballo debe entenderse como un exemplo de explotación da información aloxada dentro das formulacións e principios dunha Infraestrutura de Datos Espaciais (IDE). Quizais sería conveniente comezar por establecer que é unha IDE. Como xa se recolle nos documentos iniciais de INSPIRE 8, unha IDE é unha infraestrutura de información espacial, que ofrece aos usuarios o acceso a uns servizos integrados onde poden identificar e acce - der a información xeográfica dende unha am - pla gama fontes, a diferentes escalas locais e globais; e para unha grande variedade de usos. Podemos encontrar a súa definición na propia páxina web da IDE de España: “ Unha IDE (Infraestrutura de Datos Espaciais) é un sistema informático integrado por un conxunto de recursos (catálogos, servidores, programas, datos, aplicacións, páxinas Web, …) dedicados a xestionar información xeográfica (mapas, or - tofotos, imaxes de satélite, topónimos, …), dispoñibles en Internet, que cumpren unha serie de condicións de interoperabilidade (normas, especificacións, protocolos, interfaces, …) que permiten que un usuario, utilizando un simple navegador, poida utilizalos e combinalos segundo as súas necesidades.” Contemplado dende un punto de vista tecnolóxico, podemos considerar as IDE como a evolución dos Sistemas de Información Xeográfica (SIX), e da información que manexan dende os postos de traballo illados, cara a súa distribución e participación a través de Internet. Pero esta evolución apóiase tamén na adopción de políticas europeas comúns que posibilitan o desenvolvemento de iniciativas como INSPIRE e o cumprimento de principios que permitan a configuración e desenvol - vemento das IDEs, principios que podemos resumir nos seguintes puntos: • Os datos deberían ser recollidos e mantidos ao nivel onde esta tarefa poida ser feita de forma máis eficiente. • Debe ser posible combinar, de forma coherente, a información procedente de fontes heteroxéneas a través de toda Europa e compartila entre diversos usuarios e aplicacións. • Debe ser posible que información recollida a un determinado nivel poida ser utilizada a outros niveis e para outros propósitos diferentes para os que foi creada. • A información xeográfica debe difundirse en condicións que non limiten o seu uso de forma xeneralizada. • Debe ser sinxelo descubrir que Información Xeográfica está dispoñible, avaliar a súa adecuación para un determinado propósito e coñecer as condicións nas que pode ser adquirida e usada. • O dato xeográfico debe ser doado de entender e interpretar, para que poida ser visualizado dentro dos contextos apropiados e seleccionado dunha forma sinxela para o usuario. A Directiva Europea tivo a súa transposición nunha norma con rango de lei en España, coñecida como lei LISIGE 11. Esta permite que se implante nas administracións públicas españolas unha IDE de xeito coordinado. Cos mesmos principios xerais de INSPIRE, LISIGE establece tamén uns anexos nos que se clasifican as temáticas dos datos espaciais. Xunto á definición dos lugares protexidos como INSPIRE nos seus datos de Información Xeográfica de Referencia, no Anexo III inclúense os que non se corresponden cos outros dous ou que “ singulariza ou desenvolve algún aspecto concreto da información... ”. Neste caso menciónanse especificamente temáticas que poden relacionarse coa información arqueolóxica como son os “ patrimoniais, culturais..., ou da evolución histórica dun territorio ”. Polo tanto, na propia lexislación española recóllese a obriga de poñer a disposición do público en xeral a información de carácter patrimonial e cultural. Este tipo de obrigas xa se encontraban non obstante en textos anteriores como a Lei 8/1995, do 30 de outubro, do Patrimonio Cultural de Galicia, onde se destaca no seu artigo 22 que debe existir un Inventario xeral do patrimonio cultural e que será público e accesible. Quizais as novas normas veñan a complementar a primeira declaración de intencións, chegando a conseguir que a información sexa plenamente transparente e accesible. Os obxectivos de INSPIRE son perfectamente aplicables á temática histórica e arqueolóxica en particular, polo que debería cumprir os mesmos criterios de interoperabilidade que o resto da información espacial. Como xa mencionamos, o acceso á información arqueolóxica é en boa medida unha tarefa complicada e condicionada por unha dobre casuística: por como se crean os datos e como se almacenan. A recompilación levada a cabo neste traballo é proba diso, e as consecuencias tradúcense nos mesmos problemas diagnosticados, falta de acceso á información total, e como consecuencia caer en erros e inexactitudes. É evidente que a información arqueolóxica é elaborada polos arqueólogos a través da compilación de datos en campo, polo que é a ese nivel ao que deben dirixirse as iniciativas do establecemento de protocolos de recuperación e rexistro das evidencias arqueolóxicas. É a esta escala onde serán máis eficientes os es - forzos de estandarización da información. O propio carácter heteroxéneo dos arqueólogos, confírelles diferentes perfís á hora de documentar a información. Nos últimos tempos, o papel de empresas privadas ou traballadores autónomos tomou unha especial relevancia polo número de intervencións que realizan. As súas propias limitacións en recursos ou formación inflúen de xeito directo na adopción de estratexias que lles permitan elaborar a información arqueolóxica de base, de xeito digamos interoperable. Como xa se mencionou, o devandito problema non é xa por unha falta de capacidade das empresas, senón da inexistencia de facilidades ou de políticas que obriguen á divulgación da información que xera unha intervención arqueolóxica, e polo tanto a xeración dunhas bases documentais estandarizadas e accesibles. Unha vez rematado o compromiso administrativo que dá lugar a unha escavación, os resultados desta pasan a un segundo plano, sen que existan eses “depósitos accesi - bles de datos”. Pero non soamente a empresa privada elabora información, senón que outros actores como os investigadores de diversas institucións, particulares,..., tamén participan desa tarefa, caendo na mesma práctica que leva a que a información arqueolóxica, ou máis simplemente os datos, continúen nun alto grao de fragmentación e de difícil consulta. A actividade arqueolóxica ten un alto custo, non soamente dende o punto de vista económico senón tamén noutros aspectos como o esforzo humano, investimento de tempo, intelectual, etc. Esa dedicación está orientada á preservación e xeración do coñecemento histórico, que en boa medida non se logra polas actividades individuais e puntuais, senón pola comparación e combinación de múltiples intervencións por parte de moi diferentes actores. É evidente que se dispoñemos dos repositorios de datos axeitados, en formatos apropiados e dun xeito accesible, toda a actividade arqueolóxica gañaría valor engadido ao poder ser utilizada por diferentes momentos e diversos axentes, máis alá dos os cales no seu momento orixinaron a súa creación. Neste contexto, calquera dato dunha intervención arqueolóxica podería ser utilizado non só xa polo propio arqueólogo autor material do “dato”, senón que pasaría a formar parte de fondo documental común a diferentes escalas de uso. cara á sistematización da información tanto publicada como inédita, derivando un corpus unificado que mellore as capacidades de investigación e divulgación. Con todo tamén entendemos que non podemos tratar dita información como algo illado, pois é evidente que o castrexo relaciónase con outras evidencias, entendendo o noso modelo coma un módulo máis dun arquetipo máis complexo integrado nunha IDE de Patrimonio Cultural. Este traballo entenderase como un produto derivado destas formulacións e como proba das vantaxes que ofrece a xeración das devanditas infraestruturas de datos. Como base elaborouse un modelo que toma ao xacemento como núcleo base, entendido nos principios de INSPIRE como un espazo suxeito a unha protección legal e dentro do modelo simple de identificación dos devanditos datos 12. Esta acción permítenos a individualización inequívoca de cada xacemento dentro do conxunto de datos. A súa representación xeométrica realizámola mediante un par de coordenadas, de maneira que podamos situar a información en combinación con outras cartografías de referencia. Xunto aos sites establecemos unha nova clase de datos nos que identificamos as interven - cións arqueolóxicas do traballo de baleirado de fontes. Estas intervencións contan como atributos de referencia o ano e o director. CONCLuSIÓN O número de xacementos da Idade do Ferro en Galicia oscila entre os 1.300 aos 5.800 (CALO 1993), e algunhas fontes estiman unha cifra en torno a 4.500 ou a 3.000, sendo quizais esta última a máis aproximada. Todas proxeccións estimativas. No Catálogo de Patrimonio depositado na Delegación Provincial de Pontevedra o número de castros inventariados no 2005 era de 454 18. Pontevedra é a provincia cun maior número de xacementos escavados (54) e de intervencións (186) 19. Existen, polo tanto, datos (de diversa cantidade/calidade, publicados ou sen publicar) do 11, 89% dos xacementos coñecidos (inventariados) para esta provincia cando menos. É sintomático que sendo un número elevado de intervencións, e que reflicten unha mostra suficientemente representativa, teñamos un coñecemento sobre a Idade do Ferro tan parcial. Esta situación resulta ser un indicador, non só do tipo de información que manexamos, senón tamén da súa calidade. Dende o nacemento da arqueoloxía científica a forma de expresión foi a publicación de libros e artigos, rexida por certas regras. Os datos eran recollidos, elaborados e reproducidos de forma escrita. A chegada de novas tecnoloxías non semella que mudase demasiado esta forma de facer. O emprego de ordenadores e redes axilizou a busca −maior accesibilidade− e a elaboración, pero seguimos copiando a información. Cambiaron as ferramentas, pero non se avanzou á hora de compartir, onde empregamos os mesmos protocolos estáticos. Como vemos cada colectivo ten a súa problemática específica. Focalizar a solución en esixir publicacións quizais sexa erróneo. A configuración da información arqueolóxica é un problema profesional e as posibles solucións deberían ser postas en común. Neste senso consideramos que poden existir iniciativas á hora de compartir información que impliquen aos profesionais e non supoñan unha interferencia ou un custe non asumible na súa actividade. Parte delas deberían centrarse en plataformas de datos públicas que faciliten a elaboración e o acceso á información que obrigarían a que o rexistro dependese do consenso dunha serie de estándares e protocolos de rexistro acordados. Non somos depositarios de datos, senón usuarios. Porén, o dispoñer das plataformas de recepción e almacenamento dos datos dunha forma regulamentada e transparente, facilitaría que as relacións entre os diferentes actores no escenario arqueolóxico sexan máis fluídas. Así, o acceso aos datos po - derá levarse a cabo xa non pola proximidade dun individuo ao depositario dos mesmos, ou dependendo da vontade ou xenerosidade; senón porque ten as canles de acceso axeitados, cos permisos pertinentes e nun contexto de seguridade integral para todos os implicados, e de forma especial para o principal implicado, o patrimonio arqueolóxico. Loxicamente a posibilidade de xestionar grande cantidade de información non vai enriquecer os contidos ou provocar unha divulgación espontánea. A arqueoloxía debe actuar de filtro para producir un discurso comprensible socialmente. AGRADECEMENTOS Agradecemos as achegas sobre o borrador do texto de Xulio Carballo Arceo, Raquel Casal García e Pepa Rey Castiñeira. Este texto foi financiado polo proxecto Deseño e desenvolvemento dun modelo de datos para unha IDE arqueolóxica da Idade do Ferro en Galici a: IDEPatri (09SEC002CT). REFERENCIAS ABAD VIDAL, E.; ABOAL FERNÁNDEZ, R.; CARBALLO ARCEO, L.X. CASAL GARCÍA, R.; (2000) Bibliografía arqueolóxica de Galicia (19801998). Deputación de Pontevedra, Pontevedra. ACUÑA CASTROVIEJO, F.; ACUÑA FERNÁNDEZ, P.; ARIAS VILAS, F.; CALO LOURIDO, F.; FARIÑA BUSTO, F.; GARCÍA MARTÍNEZ, M.C.; LÓPEZ GÓMEZ, F.S.; DE LA PEÑA SANTOS, A.; RAMIL SONEIRA, X.; RIVAS FERNÁNDEZ, X.C.; PEREIRA GONZÁLEZ, F. (1996) Unha contribución ó estudio da historia da arqueoloxía galega: O emprego da información arqueolóxica en Galicia (18001922). Gallaecia, 15: 729 PEREIRA GONZÁLEZ, F. (1997) As opinións sobre a humanidade primitiva na Galicia do século XIX e as súas relacións coa información arqueolóxica. Gallaecia, 16: 7195. TALLÓN NIETO, M.J.; RODRÍGUEZ PUENTES, E.; INFANTE ROURA, F.; REY GARCÍA, J.M. (2004) A Rede Galega de Patrimonio Arqueolóxico. RGPA 1. Xunta de Galicia, Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. VILLAAMIL Y CASTRO, J. (1873) Antigüedades prehistóricas y célticas de Galicia. Lugo: Imprenta de Soto Freire. Castro de Vilarrube -8.08553 43.63691 1 GA15089002 Castro de Merín -8.45296 42.76934 2 GA15901007 Castro de Cancela -7.89506 43.69442 1 GA27003014 O Castro dos Carreiros -7.86353 42.78788 1 GA27005005 Punta do Castro -7.17765 43.56278 1 GA27005007 Os Castros/ Castro de Vilamar -7.2711 43.49274 1 GA27010020 Praza da Igrexa de Castro de Rei -7.40013 43.20893 1 GA27010026 Castro de Viladonga -7.38787 43.16042 17 GA27012001 Castro de Santa María -7.04231 42.86489 5 GA27013006 A Atalaia -7.43722 43.6997 3 GA27017006 Castro de Vilar -7.23556 42.55767 1 GA27017016 Castro de Sobredo -7.18472 42.61811 4 GA27019010 Castro de Fazouro -7.29896 43.60353 2 GA27028043 Penarrubia -7.61857 43.01169 1 GA27028145 O Castro A Casilla -7.49735 42.96443 1 GA27030010 Castro de Zoñán -7.3944 43.42646 9 GA27036023 Castro de San Miguel -7.20962 42.91838 1 GA27040035 Castro da Ourela -7.86017 42.94557 3 GA27042027 O Castro de Barán -7.53104 42.76526 3 GA27049013 Castromaior -7.71985 42.83328 5 GA27051007 Castro das Grovas -7.04955 43.55495 1 GA27054003 A Croa / As Rodrigas / Riotorto -7.26543 43.3424 1 GA27055001 Castro de Formigueiros -7.35344 42.70584 5 Castro de Louredo -7.92396 42.33618 1 GA32085015 A Muradella -7.421 41.88651 1 GA32085022 Baixada de San Xosé -7.40803 41.92351 1 GA32085023 Bouzadoiro -7.41436 41.92666 1 GA32087004 Castro de Santa Águeda -7.85851 42.44435 1 GA36004021 Xacemento do Monte da Torre -8.81521 42.33092 1 GA36005012 O Castro de Follente -8.66416 42.60918 1 GA36007008 Castro do Coto de Penalba -8.55258 42.54294 6 GA36008017 Castro do Facho -8.86107 42.27649 6 GA36008040 Castro Liboreiro -8.78873 42.29845 1 GA36010006 Torres do Oeste -8.72582 42.67667 14 GA36012040 Cruz do Castro -8.47624 42.48117 1 GA36015002 Castro Loureiro -8.53078 42.67783 1 GA36015009 Castro de Castrolandín -8.55239 42.63673 6 GA36015021 Castro de Laxos -8.55023 42.62942 1 GA36017010 Castro de Trasmonte -8.46092 42.73164 1 GA36017014 Castro de Marcenlos -8.43093 42.63239 1 GA36017023 Castro de Guimarei -8.47628 42.67813 1 GA36017024 Castro de Matalobos -8.51107 42.70502 1 GA36017034 Castro de Coto De Castrovite -8.34275 42.74663 1 GA36017038 Castro de Ribela -8.43256 42.64113 1 GA36021055 Castro de Pedra Moura -8.79868 42.09824 2 GA36022001 Xacementos castrexo e romano da Punta de Cantodorxo Castro do Chan das Pipas O Castro de Lameán de Arriba Castro de A Lanzada

Nesta nota pretendo iluminar a etimoloxía do substantivo galego estibada / estivada, moi común como topónimo, e a doutros termos pertencentes á mesma familia léxica. Achego exemplos tirados da documentación medieval e razóns semánticas e fonéticas que contradín a etimoloxía máis difundida, segundo a cal tería relación co latín AESTAS e AESTIVUS. Sosteño a etimoloxía que o explica a partir do verbo ST Ī PARE. Razoo a evolución do signi fi cado de estibada a partir de ‘terreo cercado con sebes ou estacas’ e ocúpome dalgúns posibles exemplos de pervivencia dun signi fi cado patrimonial de estiba ‘estaca’. Baseándome nesa etimoloxía, defendo a grafía con b empregada pola Comisión de Toponimia no ditame dos topónimos que conteñen o nome estibada, en contra da grafía con v, que é a máis consolidada na nosa tradición lexicográ fi ca e a que fi gura actualmente no Vocabulario Ortográ fi co da Lingua Galega.

As estibadas ou estivadas. Nota etimolóxica Gonzalo Navaza Universidade de Vigo Léxico, toponimia, etimoloxía, ortografía. Sumario 1. Estibada ou estivada en obras lexicográ fi cas. 2. Estibar. 3. Atestacións medievais. 4. Etimoloxía. The estibadas or estivadas. An etymological note 1. E STIBADA / ESTIVADA EN OBRAS LEXICOGRÁFICAS Sarmiento recolle coas grafías estibada e estivada este substantivo: Es la roza que se hace en el monte para quemar la broza y después arar la tierra y sembrarla de trigo o centeno (en Pontevedra cachar). O viene de esteva o mejor de aestiva, aludiendo al verano, que es cuando se quema, o de aestus. (Sarmiento, CatálogoVF 1745 - 1755, en Santamarina 2004 :s.v.). Ese signi fi cado que lle asigna Sarmiento a mediados do século XVIII é o que fi gura en case todos os dicionarios do galego. En Reguera (1840 - 1858): “Lo mismo que roza: es un terreno de monte calvo, que se cierra y se le alza el cesped, se quema y se le siembra centeno o trigo. (Santamarina 2004 : s.v.). En Valladares (1884): “Monte, ó terreno inculto, cuya broza se cava y quema, para en él sembrar despues alguna cosa” (Santamarina 2004 : s.v.). En Filgueira e outros (1926): “sf. Monte o terreno inculto cuya broza se cava y quema para luego sembrarlo” (Santamarina 2004 : s.v.), etc. Ás veces especifícase que as estibadas ou estivadas se practican no monte de man común. AsíCarré (1974, 4 ª): “Partición provisional que, de vez en cuando, se hace en un monte comunal para roturarlo y sembrarlo con objeto de obtener una cosecha de trigo o avena y después renovarlo.” (Santamarina 2004 : s.v); Eladio Rodríguez (1958 - 61): “Distribución que hacen los vecinos de un monte comunal para aprovecharlo entre ellos...” (Santamarina 2004 : s.v.), etc. E Aníbal Otero (1949 - 1977): “Parte de un monte en condominio que se parcela y se cava para una cosecha de cereales, restableciéndose luego el aprovechamiento común sin cultivo, en Berres. Montoncillo de terrones secos que se queman (...). Del lat. stipa.” (Santamarina 2004 : s.v.).Nalgúns dicionarios galegos e portugueses recóllese tamén un substantivo estiva, variante de estivada e distinto doutro estiva relacionado coa carga das embarcacións e co verbo estivar ou estibar, que trataremos máis adiante. As í, en Alonso Estravís (1995, s.v. estiva) lemos: “Estiva, s.f. Campo en que se labrou trigo ou centeio e que se torna a labrar para semear millo seródio. Sinón. Estivada [ Latín stiva ] ”. Esta vinculación do termo co latín STIVA contradise coa etimoloxía que o mesmo Alonso Estravís ofrece para o sinónimo estivada (s.v.), que considera derivado de AESTIVUS, coincidindo na hipótese defendida por Corominas e outros, como veremos, e que xa fora suxerida por Sarmiento. O dicionario portugués de Morais recolle estiva cunha de fi nición case idéntica (“ provinc. minh. Campo em que se segou centeio e que se lavra logo para sementeira de milho seródio”), caracterizándoo como propio do portugués miñoto, mais sen atribución de étimo (Morais 1958 s.v. estiva 2), en tanto que para a outra entrada homónima (a relacionada coa carga das embarcacións) dá como étimo o latín stiva (Morais 1958 s.v. s.v. estiva 1). O dicionario da Academia das Ciências de Lisboa (2004, s.v. estiva 2) tamén recolle en entradas distintas esas dúas estiva ; a primeira explícaa como derivado regresivo do verbo estivar (e este de STIP Ā RE), en tanto que a equivalente á nosa estibada vén de fi nida as í : “(Do lat. stiva ‘Rabiça do arado’). Region. (Minho). Campo de milho seródio, anteriormente semeado de centeio e trigo”. Dalgunha destas fontes debe de tomar tamén a súa información o dicionario Cumio, que considera o galego estivada como “deriv. do lat. st ī va ‘rabela, rabiza, caderna’” (Pena 2004 : s.v.). O portugués medieval rexistra este substantivo co mesmo signi fi cado de hoxe; nas inquirições de Afonso III (1258) atopamos referencia ao pan de estiva (“Item de Campo de Ripa I almude de pane d estiva”) 1 que interpretamos como cereal cultivado en terras gañadas ao monte, equivalente ao grao de revolta da documentación medieval galega (Navaza 2007 : 54). Para o castelán, o dicionario da Real Academia Española inclúe, desde a edición de 1899, o substantivo estivada, acaso como voz propia do noroeste peninsular, aínda que sen indicar localización. Defíneo como “Monte o terreno inculto cuya broza se cava y quema para meter1 PMH, I, Tomo I. Inquirições de D. Affonso III. Quinta alçada, p. 1456. “In collatione Sancti Petri d Ermeriz” (hoxe Esmeriz, en Vila Nova de Famalicão). © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 225233 lo en cultivo”. A mesma explicación (co cambio de meterlo por ponerlo a partir de 1992) fi gura en tódalas edicións posteriores (DRAE: s.v.). Fronte aos signi fi cados comúns expostos nos parágrafos precedentes, o dicionario de Pintos (c. 1865) daba unha explicación e unha etimoloxía diferentes para estibada : “Seto, de stipes, tis, estaca.” (Santamarina 2004 : s.v.). Debemos interpretar que ese seto serían as sebes que pechan un terreo gañado ao monte para o seu cultivo. Xa vimos que Reguera (1840) explicaba que a estivada era un terreo de monte calvo “que se cierra”. Eladio Rodríguez (1858 - 61) recolle asímesmo para estiva e estivada signi fi cados próximos aos que daba para estibada Pintos, explicando o primeiro destes termos como: “Seto, cercado de estacas o palos. / Cercado de matas y arbustos que rodea una heredad. / Cierre de una fi nca labrantía, que se hace con terrones; E STIVADA ” (Santamarina 2004 : s.v. estiva). Para indagarmos na orixe deste substantivo non podemos desprezar este trazo semántico de ‘terreo cercado’, vinculado á acepción de ‘sebe’ ou ‘cercado de estacas ou paus’ que recollen Pintos e Eladio, por máis que calquera terreo de monte que se cultivaba debía pecharse forzosamente para evitar que entrase nel o gando que pacía no comunal. O substantivo estivada ~ estibada ten presenza abundante na nosa toponimia, mesmo como nome de entidade de poboación (o Nomenclátor recolle nove localidades chamadas A Estibada, Estibadiña ou As Estibadas), e non parece haber dúbida de que en orixe estes topónimos designaron terras gañadas ao monte para o cultivo. Dentro dos topónimos pertencentes a ese campo semántico, tan ilustrativos da expansión das actividades agrícolas, interesa saber se as estibadas reciben o seu nome do procedemento de roturación e preparación para a actividade agricola (coma arada, brita, decrúa, cavada, cachada, roza, rozada, rotea ou arrotea, vesada, cernada, queimada...) ou ben da súa condición de terreos cercados (coma en chousa, cerrada, zarra, tapada...). 2. E STIBAR A morfoloxía de estibada ~ estivada é a dunha forma feminina de participio, pero os dicionarios non inclúen o verbo correspondente. Acevedo e Fernández (1932) recollen no bable occidental un verbo estibar, que dan como equivalente de arar (Santamarina 2004 : s.v.). Non sabemos se os autores o rexistraron asína fala ou se é un signi fi cado inferido, sexa por eles ou polos informantes, a partir do substantivo estibada ; e se cadra podemos dicir outro tanto do estibar que recolle Constantino García (1985, en Santamarina 2004 : s.v.) como variante, localizada en Friol, dun in fi nitivo estibadar, recollido noutros tres puntos. Esta última forma só se explica como recreación a partir do substantivo estibada. Existe nas linguas románicas un verbo estibar (esp.), estibar (cat.) estivar (pt.), estiver (fr.), stivare (it.) con signi fi cados como ‘apertar, calcar cousas soltas para que ocupen o menor espazo posible’ ou ‘distribuír a carga dunha embarcación’; e tamén, como derivado regresivo deste verbo, un substantivo estiva, estiba, estive ‘acción de repartir a carga, especialmente nunha embarcación’ ou ‘parte da embarcación onde se acomoda a carga’. En xeral, a tradición lexicográ fi ca non considera que este verbo e este substantivo garden relación coas nosas estibadas ou estivadas. No dicionario etimolóxico de Machado considérase de orixe italiana o verbo portugués estivar referido a cargamentos: “do it. stivare, este do lat. stip ā re ” (Machado 1977 : s.v.). A mesma opinión recóllese no Aurélio: “ estivar. (Do lat. stipare, poss. pelo it. stivare)” (Ferreira 1999 : s.v.). O dicionario Houaiss (2004 : s.v. estiva, estivar) tamén atribúe ao italiano stivare o portugués estivar. Concorda con esa orixe a data relativamente serodia das atestacións portuguesas (estivar no XVI, algo antes estiva, grafado como estiba, no XV). Non parece fi able unha suposta atestación de estivar en portugués no século XIII, mencionada no dicionario Houaiss 2. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 225233 2 A data que se ofrece para estivar é “talvez a 1566 ”, coa dúbida provocada por outra posible primeira atestación do século XIII (Houaiss 2004, s.v. estivar, s.v. estivado), tomada do Vocabulário HistóricoCronológico do Português Medieval de A. G. da Cunha. Un exame do contexto desa atestación (procede de M. P. Merea: “A versão portuguesa das Flores de las leyes de Jácome Ruiz”, Revista da Universidade de Coimbra n º 6, pp. 343 - 371, 1916 - 17) permite sospeitar que non se corresponde co estivar actual e semella erro de lectura por estimar: “deue o juyz entregar ao demandador en ualya de tanto [ s ] béés de que e uençudo quanto estiuar o juyz”. En francés o verbo correspondente estiver, relativo á acomodación dos cargamentos, tamén se rexistra relativamente tarde, a partir do XVI, e considérase asímesmo tomado do italiano (Dauzat 1964 : s.v. estive, estiver ; Rey 2000 : s.v. estiver). En castelán, atendendo á data das primeiras atestacións de estibar (ou estivar), que son do século XV (Nieto / Alvar 2007 : s.v.; DCECH s.v.) tamén é probable que proceda do italiano. E acaso podemos dicir o mesmo do catalán estibar, cuxa primeira documentación corresponde ao último terzo do século XIV (Alcover 1993 : s.v. estibar). Corominas, non obstante, cre que no hay fundamento alguno para suponer que el cast. estibar sea italianismo (...); el it. stivare (...) o stipare, el langued. estibà ‘poner tirante, tenso’, prov. estiblàíd., cat. estibar ‘estibar’, port. estivaríd., serán también representantes autóctonos de la voz latina, que no hay motivo para suponer palabra migratoria en romance (con la excepción del fr. estiver, probablemente de origen italiano). (DCECH s.v. estibar) Concordamos con Corominas en que algunhas das acepcións do latín ST Ī PARE deixaron descendencia patrimonial nos romances, polo menos nos hispánicos, independentemente de que outras acepcións (as relacionadas coa terminoloxía náutica e o cargamento ou almacenamento de mercadorías) sexan ou non italianismos. Semella que entre eses descendentes debemos contar estibada e outros termos galegos emparentados. Naturalmente, outras voces relacionadas con ST Ī PARE como constipar (fr. constiper etc.) son cultismos incorporados serodiamente. 3. A TESTACIÓNS MEDIEVAIS DO TERMO GALEGO Na documentación medieval de Galicia localizamos exemplos do substantivo estivada na súa forma romance. Aínda que non proporcionan información precisa sobre o signi fi cado do termo, algún corrobora que se trata de terreos labrados no monte. Os seguintes están tomados do TMILG: Item maýs, o noso agro que chaman da Porta, con todo seu chantado, commo departe d -outro voso agro de vos, o dito Fernán Peres, et departe da Estivada da vos dos Anayas et da herdade de Iohanne. [ M SPT | 1314 |doc. 19, páx. 253 | Trasancos, Neda (Trasancos, NedaC) (mosteiro San Salvador de Pedroso) ]. Item mando a Johan Migelez, clerigo de Pereyra, por deueda que lle deuo o pam da estiuada que jaz entre as estiuadas do Amenal. [ F DUSC | 1326 | doc. 63, páx. 65 | Santiago (Santiago de CompostelaC) ]. Item mando a Johan Martinz do Amenal por alguna errança, se lla fi z, o pam da outra estiuada que jaz entre as gorueas sobre la casa de Soellanes, que fuy de meu padre. [ F DUSC | 1326 | doc. 63, páx. 65 | Santiago (Santiago de CompostelaC) ]. Item vos arrandamos et aforamos o agro que chaman da Porta, con seu chantado que en él está, commo departe do agro que foy da Fernán Pérez Tinnoso, et departe da estivada de vos dos Anaýas, et departe da herdade de Iohannes, et departe da leyra de Dominga Martínez et do agro que ora ten Iohán dos da Riba; de que nos avedes a dar, por renda en cada hun anno, çinco soldos. [ M SPT | 1346 | doc. 21, páx. 256 | Ferrol (FerrolC) ].... Grueyro que vos assy aforamos for ẽ a fazer et labrar estiuadas enos dictos montes da dicta Graña de Carn ẽ es que se... [ DGS 13 - 16 | 1474 | doc. 69, páx. 153 | (Sobrado dos MonxesC) ]. No seguinte documento en latín, que tomamos do CODOLGA, aparece tamén a forma romance deste substantivo, malia a desinencia de acusativo: quomodo se departet de ecclesia dicti sancti Laurenti et quomodo departet se de Sancto Vincencio, et deinde per ipsam estivadam de Petro Melle [ ano 1243, Fernández de Viana et al. Caaveiro, n º 37. n º 38] © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 225233 Outra atestación en latín, tamén tomada do CODOLGA, é un documento de Sobrado, sen data pero atribuíble aos séculos XIII ou XIV; contén información que axuda a entender un dos signi fi cados orixinarios do termo: DE B RION orta est contentio inter fratres Superaddi ex una parte et fratres Sancti Martini de Iuuia super unam estiuadam quam fratres de Brione fecerunt in monte inculto de Brione superiori, et deuenerunt inde in presentia principis terre domni Roderici Gomet qui posuit inquisitores domnum Mateum de Siloure et domnum Nunonem Iohannis de Sarantis et Ouecum Froile presbiter de Leixa et Martinum Petri presbiter de Sedis, qui uenientes dixerunt quod terra culta de Brione superiori erat diuisa inter eos per marcos et diuisiones factas et mons incultus non erat diuisus, et quod fratres Superaddi habebant de monte inculto tres quartas cum suis heredibus et fratres de Sancto Martino habebant quartam. dixerunt etiam quod frater Petrus Fernandi qui eo tempore erat procurator monasterii de Iuuia defenderat magistro de Brion predictam estiuadam (...) fratres Sancti Martini nolentes hoc facere coadunauerunt multitudinem grandem hominun et fuerunt ad estiuadam et miserunt boues in seminata et magister stetit ante boues cum fratribus suis, quod uidentes fratres Sancti Martini accesserunt cum armis, laceis, gladiis, cultellis et brosis et fustibus, et percusserunt et uulnerauerunt fratres et dederunt unam brossadam et unam lanzadam in equo quo sedebat magister de Brione uolentes illum occidere ruperunt capam magister cum lancea et posuerunt fratres Iuuia per uiolentia de ipsa estiuada fratres de Superaddo et magister de Brione pedibus caballi euasit manus eorum” [ Loscertales, Tumbos Sobrado 2, n º 390, páx. 368 - 369, en CODOLGA ]. Os mosteiros de Sobrado e de San Martiño de Xuvia compartían dereitos e propiedades en terras de Brión, en Ferrol. As terras cultivadas tiñan marcos e divisións, pero o monte inculto (do cal correspondían tres cuartas partes a Sobrado e unha cuarta a Xuvia) non estaba dividido, e foi a realización dunha estibada o que desencadeou o enfrontamento, co seu episodio de violencia armada e mailo litixio que deu lugar ao documento. Non rexistramos atestacións romances do correspondente verbo * estivar, pero si atopamos stipare en documentos en latín datados no século VIII, todos eles de Lugo, pertencentes ao conxunto dos chamados documentos odoarianos. A data é dubidosa, pois non se conservan os orixinais, mais aínda que as copias poidan conter interpolacións un ou dous séculos posteriores á súa data, a información lingüística que conteñen é igualmente válida, e en calquera caso anterior ás atestacións arriba mencionadas. Máis ca polo –p– das grafías (que podería ser unha hiperlatinización, aínda que cremos que non o é), interesan estes textos polo signi fi cado que revelan, que é o de ‘cercar’ ou ‘demarcar’, e vemos que non só se aplica a montes incultos, senón tamén a propiedades en xeral, mesmo a villae, e vai acompañado ás veces dun complemento preposicional como stipare in circuitu, stipare per terminos anticos ou locucións semellantes. ipsam urbem, et uniuersam prouinciam studuit restaurare, hac propria familia stipauit (ano 745, Floriano Cumbreño, Diplomática española del periodo astur, n º 4 ; dátao en 745 Risco, M., España Sagrada, 40 - 41, n º 9 ; en 760 García Conde, Documentos Odoarianos, n º 2 ; en CODOLGA). Miranti stipata de familia mea, in territorio sancte Ololalie de Latriti, et sancti Mameti de Nandor, sancti Iacobi de Mera stipatas de familia mea ab integro. in Besancos sancto Mamete de Larido, et sancto Georgio de Castrobomir ab integro stipatas de familia mea (...) in dexteris lucense uilla de Benati de mea pressura stipata de mea familia per suis terminis (...) in monte Lappio ecclesia © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 225233 sancte Marie uirginis stipata de familia mea in omnique circuitu per suis terminis antiquis. (ano 747 ; Floriano Cumbreño, Diplomática española del periodo astur, n º 5 ; Risco, M., España Sagrada, 40 - 41, n º 10 ; García Conde, Documentos Odoarianos, n º 1, en CODOLGA) et illa uilla in giro que desuper mandamus stipata de nostra familia, his perhactis precepimus edifi care eclesiam in nomine sancti Iuliani de Boccamalos (...) eclesia sancte Eulalie de Macedoni ubi posuimus Macedonio et ipsa uilla integra stipata de familia nostra per suis terminis antiquis ab omni integritate (ano 757 -s.d García Conde, Documentos Odoarianos, n º 4 ; datado en 760 por Floriano Cumbreño, Diplomática española del periodo astur, n º 5 ; en c. 760 por Risco, M., España Sagrada, 40 - 41, n º 10 ; en CODOLGA) Non debe sorprendernos a grafía con v (e non b) das atestacións medievais que rexistran a forma romance, dada a posición intervocálica da consoante; do mesmo xeito, á beira de poboo, pibidal, riba, etc., podemos atopar igualmente povoo, pividal, rivas (e arriva, Rivadavea) ou exemplos semellantes, que as normas ortográ fi cas vixentes na actualidade prescriben con b porque a consoante responde a un p do étimo latino. 4. E TIMOLOXÍA Na toponimia actual da vertente meridional pirenaica existen topónimos La Estiva, L’Astiba e semellantes que corresponden a apelativos rexistrados na documentación medieval en latín (séculos IXXII) como estiva, aestiva, stiva... Desde Menéndez Pidal vénse considerando que estas formas medievais pertencen á familia léxica de AESTAS e AESTIVUS, e atribúeselles o signi fi cado de “lugar fresco donde permanece el ganado durante el verano” (LHP s.v. estiua, aestiua, estiva, stiua, stiva). Non hai dúbida de que eses topónimos aragoneses e navarros designan pastos de montaña, mais non dispomos de información que nos permita con fi rmar que en efecto proceden dese étimo unanimemente aceptado. De ser as í, a relación desas estivas coas galegas e portuguesas sería a dunha mera coincidencia homonímica. Asíe todo, cabe salientar que estas estivas pirenaicas corresponden a un terreo cercado, “cerrado, o al menos delimitado, en el que se señalan entradas y salidas o límites” na documentación medieval (Vaquero 2005 : 523). É probable que sexan esas formas da toponimia do Pireneo, e a explicación aceptada para elas, o que leva a Corominas a non vincular o galego estivada (“la roza que se hace en el monte para quemar la broza y después arar la tierra y sembrarla de trigo o centeno”) co verbo estibar e a propoñer tamén para ela a etimoloxía a partir de AESTIVUM (DCECH s.v. estío). É esta unha hipótese que presenta di fi cultades semánticas e fonéticas. O fi lólogo catalán non desenvolve a razón semántica da súa etimoloxía, pero cabe supoñer que a apoia no feito de que as queimas se fan supostamente no verán, tal como argumentaba Sarmiento, a quen segue literalmente Corominas, sen citar a fonte, na de fi nición do vocábulo. As di fi cultades fonéticas teñen que ver coa conservación do v do étimo, que se perde noutras voces patrimoniais emparentadas con AESTIVUM, tanto en galego e portugués coma no castelán (gal. estío, estiaxe, estear - estiñar; cast. estío, estiaje...) e só se conserva en termos que debemos considerar cultismos, isto é, latinismos incorporados á variedade literaria dos romances na idade moderna. O máis arraigado destes cultismos é seguramente o adxectivo estival, que só se rexistra en español e portugués a partir de fi nais século XV (Nieto / Alvar 2007 : s.v.; Houaiss 2004 : s.v.) e en francés é raro antes do XVI (Bloch / Wartburg 1975 : s.v.). Tampouco son patrimoniais os verbos estivar (esp. port.), estiuar (cat.), estiver (fr.), emparentados con AESTAS e estío, por máis que Alain Rey considere que este último, usado no francés contemporáneo unicamente desde mediados do XIX, está tomado dun antigo occitano estivar, e este só documentado no XIV na forma dun substantivo correspondente ao participio estivada (Rey 2005 : s.v. estiver 2). A documentación medieval de Galicia permite apoiar unha etimoloxía para o galego estibada na dirección suxerida por Xoán Manuel Pintos e por Aníbal Otero, isto é, que non pertence á familia léxica emparentada con AESTAS e AESTIVUS senón que constitúe un derivado © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 225233 de STIPARE. A diferenza doutros derivados deste, coma estibar e estiba, que son seguramente italianismos nas súas acepcións náuticas e relativas a cargamentos para almacenamento e transporte, o substantivo estibada constituiría unha voz patrimonial en galego. O latín STIPARE adoita considerarse emparentado co substantivo ST Ī PES, - ITIS (‘estaca, tronco, pau’) e ten signi fi cados que xiran arredor das ideas de ‘a fi rmar, apertar, comprimir’, ‘xuntar, amontoar’ e ‘cinxir, rodear, cercar’. Lewis & Short (s.v. st ī po) vinculan este verbo co grego στέφω, στέφω (‘ to surround, crowd upon ’), e ademais dunha primeira acepción co valor de ‘apertar, comprimir’ (to crowd or press together, to compress), asígnanlle outra co signi fi cado de ‘rodear’ (to surround, encompass, environ...), ilustrada con exemplos coma o de Cicerón: Catilina stipatus choro juventutis (‘Catilina rodeado dun coro de mocidade’). Gaf fi ot ofrece tamén eses dous signi fi cados: por unha banda mettre dru, mettre serré, entasser e por outra mettre serré autour, entourer (Gaf fi ot 2000 : s.v. st ī p ō). O mesmo fan Ernout/Meillet (1985 : s.v.) (serrer, presser, entasser... / entourer étroitement) e outras fontes lexicográ fi cas latinas. Raimundo de Miguel (2000 : s.v.) vincúlao co sánscrito sthap ‘ fi rmare’ e glosa o participio STIPATUS como ‘circumdatus, circumfusus’. No Universal vocabulario de A. F. de Palencia (1490) de fi níase do seguinte xeito: “ stipare es estibar, apretar, cercar en derredor, ceñir y ayuntar” (Palencia 1967 : s.v. stipare). Son os signi fi cados de ST Ī PARE como ‘cercar, rodear, cinxir’ os que concordan coas atestacións galegas medievais dese verbo e permiten interpretar o substantivo estibada na súa orixe participial: talvez a partir dunha [ TERRA ] ST Ī PATA. A orixe remota do signi fi cado ‘cercar, rodear’ debeu estar nun uso agrícola; posiblemente se cercaban os terreos chantando estacas vivas, para que prendesen e formasen sebes vexetais, e puido ser ese uso o que deu lugar ao galego estibada. Non sabemos se a de fi nición que dá Pintos, facendo estibada sinónimo de sebe, responde á fala viva do momento ou se é máis ben unha dedución do pontevedrés a partir do étimo que lle atribúe. En calquera caso, Pintos coñecía sen dúbida o que dixera o seu admirado Sarmiento acerca de estibada / estivada, pero desbota as súas hipóteses etimolóxicas para propoñer esta nova, que consideramos atinada. A partir do substantivo latino ST Ī PES (‘estaca, palo hincado en tierra, tronco, ramo grueso’, segundo R. de Miguel 2000 : s.v.), ou dunha variante en – a, da primeira declinación, rexistrada por Isidoro de Sevilla en uso fi tonímico 3 e nacida probablemente como derivado regresivo de ST Ī PULA, poden explicarse algunhas voces románicas coma o antigo francés estive ‘perna’ (Rey 2000 : s.v. stipe), fr. estivale, ital. stivale 4, esp. estival (“bota de calzar” segundo a Real Academia Española no Diccionario de Autoridades, que o dá como italianismo), e con el o antigo español estivo ‘zapato’ (Nieto / Alvar 2007 : s.v.), un galego estibo recollido co signi fi cado de ‘rastrojo’ por García de Diego, quen o remonta ao latín STIP Ŭ LUM (1985 : s.v.), algunhas acepcións portuguesas de estiva con signi fi cados como ‘leito de traves’, ‘grade de madeira’ (Houaiss 2004 : s.v.) ou o español estiba e estibar como ‘castigo’, ‘castigar’, propio do léxico de ambientes marxinais (Chamorro 2002 : s.v.), que Corominas explica supondo que “en germanía, de la idea de ‘apretar’ ‘atiborrar’ se pasó a ‘castigar’” (DCECH s.v. estibar), mais que tamén pode explicarse polo uso de ST Ī PES no latín medieval co signi fi cado de “furca, patibulum” (Forcellini 1965 : s.v.) ou ben directamente a partir do signi fi cado de estiva ~ estiba como ‘estaca, pau’. En relación con este último uso debemos considerar un substantivo feminino galego estiva que recolle dicionario de Porto (1900) de fi níndoo como “Paliza, en algunas partes” (Santamarina 2004 : s.v.), coincidindo con Eladio Rodríguez, quen, recolle entre as acepcións de estiva as seguintes: “Seto, cercado de estacas o palos. / Cercado de matas y arbustos que rodea una heredad. / Cierre de una fi nca labrantía, que se hace con terrones; E STIVADA. / Castigo, paliza, zurra de golpes: díronlle unha estiva de paus que o brearon.” (Santamarina 2004 : s.v.). Esta última acep- © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 225233 3 “Stipa vocata propter quod ex ea stipentur tecta”, in Isidorus Hispalensis Episcopus: Etymologiarum libri XX, Libro XVII, VII, 56. 4 Explícase como galicismo en italiano e español: “Dal fr. ant. estival, deriv. di estive ‘gambo’ che è il lat, stipa, estr. da stip ŭ la” (Devoto 1999 : s.v.). ción tamén é recollida por Valladares: “Castigo, zurra &. Unha estíva de páus. Una zurra o mano de palos.” (Valladares inédito, 1896 - 1902, en Santamarina 2004, s.v. estìva). En conclusión, debe admitirse que o substantivo estibada ou estivada pertence etimoloxicamente á mesma familia léxica de estibar, remonta ao verbo latino ST Ī PARE, relacionado co substantivo ST Ī PES ‘estaca’ e a súa variante ST Ī PA ‘id’, e tiña por signi fi cado orixinario o de ‘terreo cercado’. Fronte á tradición de escribilo con v, maioritariamente seguida polos lexicógrafos, en galego debería escribirse con b, tal como fan Pintos, Carré ou Elixio Rivas (Santamarina 2004 : s.v.), e tal como vén ditaminando Comisión de Toponimia nos topónimos que conteñen estas formas. R EFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS Academia das Ciências de Lisboa (2001): Dicionário da língua portuguesa contemporânea. Lisboa: Editorial Verbo. Alcover, A.M. / F. de B. Moll / M. Sanchis Guarner (1993): Diccionari catalàvalencià-balear, Palma de Mallorca: Moll. [ http://dcvb.iecat.net/ ] Alonso Estravís, I. (1995): Dicionário da língua galega. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco. Bloch, Oscar / Walther von Wartburg (1975): Dictionnaire étymologique de la langue Française. Paris: Presses Universitaires de France. Cicerón, M. T., Pro Murena : http://www.thelatinlibrary.com/cic.html (último acceso 13 -XI08) Chamorro Fernández, María Inés (2002): Tesoro de Villanos, diccionario de germanía. Barcelona: Herder. CODOLGA = López Pereira, J.E. (dir.) (2006 -): Corpus Documentale Latinum Gallaeciae. Santiago de Compostela: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades [ http://balteira. cirp.es/codolga/consulta.asp ] [ último acceso: 13 / 11 / 2008]. Cunha, Antônio Geraldo da (2007): Vocabulário HistóricoCronológico do Português Medieval. Rio de Janeiro: Ministério da Cultura. [ CD. Vers. 1. 0 abril 2007] Dauzat, A. / J. Dubois, J / H. Mitterrand (1964): Noveau dictionnaire étymologique et historique. Paris: Larousse. DCECH = Corominas, J / J.A. P ASCUAL (1980 - 1991): Diccionario Crítico Etimológico Catellano e Hispánico. Madrid: Gredos. Devoto, Giacomo (1999): Avviamento alla etimologia italiana. Milano: Mondadori DRAE = Real Academia Española (2001 22): Diccionario de la lengua española [ http://buscon.rae. es/draeI/ ] Ernout, A. / A. Meillet / A. André (1985): Dictionnaire étymologique de la langue latine. Histoire des mots. Paris: Klincksieck Ferreira, Aurélio Buarque de Holanda (1999): Novo Aurélio Século XXI: O dicionário da língua portuguesa. Rio de Janeiro: Nova Fronteira. Forcellini = Furlanetto / Corradini / Perin / De Vit (1965): Lexicon totius latinitatis ab Aegidio Forcellini (18641926). Bologna: Forni. Gaf fi ot, Félix (2000): Le grand Gaf fi ot. Dictionnaire LatinFrançais. Paris: Hachette.

Tras a crise financeira, a reordenación do mapa bancario e consecuente perda de entidades financeiras propias, cuestionámonos se a problemática de acceso a crédito bancario pode ser máis acusada para as PEMEs galegas en entornas rurais. O obxectivo da investigación é o estudo do crédito comercial como alternativa ao crédito bancario, o diagnóstico das dificultades de acceso a financiamento e a súa relación cos desequilibrios territoriais ruralurbano. Os resultados son aínda preliminares, pola necesidade de refinar os datos de acceso a financiamento das empresas e as escollas de tipo econométrico. Con todo, tomando unha mostra de empresas industriais da provincia da Coruña, compróbase que os volumes de crédito comercial son relativamente baixos no contexto europeo, e as empresas que operan no rural conceden menos crédito comercial que as urbanas. Ademais, fináncianse máis vía provedores – coherente coa hipótese de contar con peor acceso a crédito bancario – mais o efecto non é significativo para as empresas independentes.

: financiamento empresarial, crédito comercial, desenvolvemento rural, PEMEs 1. IntrOduCIón As desigualdades territoriais dificultan o desenvolvemento e cohesión rexionais, agravadas polo envellecemento e as peores perspectivas demográficas que a miúdo caracterizan ás zonas rurais. As políticas públicas procuran por iso incidir nos factores que explican o mellor comportamento dalgunhas rexións. No ámbito empresarial, as PEMEs son un obxectivo chave na estratexia Europa 2020, orientada a promover condicións de competencia equitativas nas que as empresas, con independencia do tamaño, teñan as mesmas posibilidades de éxito. As políticas de desenvolvemento rural avogan por fomentar o emprendemento con enfoques multisectoriais, as integracións horizontais e verticais, a innovación, a creación de redes e a cooperación entre os empresarios (Cork, 2016). Porén, as PEMEs rurais deben facer fronte a problemáticas de seu, como ter que desenvolver as súas actividades en ecosistemas menos favorables, a capacidade de xestión da innovación, ou os problemas de acceso a financiamento. É neste último aspecto no que se centra este artigo. A dificultade de acceso ao crédito é un factor determinante na competitividade empresarial das PEMEs rurais. O marco conceptual de referencia identifica o crédito comercial –operación na que un provedor ofrece condicións que permiten ao seu cliente retrasar o pagamento do ben ou servizo adquirido– como substituto do financiamento bancario. En particular, nun contexto de restrición de crédito, unha empresa que non pode conseguir dos bancos todo o financiamento preciso, é probable que recorra a fontes alternativas, coma o crédito comercial (Danielson e Scott, 2004). O efecto substitución sería máis patente de cumprirse a “hipótese da fuxida á calidade”, segundo a cal, en tempos de crise, o crédito fuxe das pequenas empresas máis necesitadas de financiamento, cara ás máis grandes ou con posicións máis solventes (Psillaki e Eleftheriou, 2015; McGuinness e Hogan, 2016). Contribuímos á literatura co caso de Galicia, centrado no contexto posterior á crise financeira, e con especial énfase na interpretación territorial dos resultados. O caso galego é de especial relevancia por dúas cuestións. Primeira, Galicia é un exemplo paradigmático a nivel europeo de rexión envellecida en recesión demográfica, resultado das fortes migracións nos anos 19501975. O estudo do impacto territorial ruralurbano na literatura sobre crédito comercial non é novidoso (e.g., Niskanen e Niskanen, 2006), pero tampouco extensa nin concluínte. Máis aínda, a liña de investigación principal céntrase na análise de economías rurais en países en desenvolvemento, pero poucas interpretan a dualidade ruralurbana en rexións de Europa, e ningún artigo de referencia fai fincapé en contextos de estancamento demográfico. No presente traballo cuestionámonos se a problemática de acceso a financiamento pode ser máis acusada para as PEMEs galegas en entornas rurais: o obxecto de estudo é o crédito comercial concedido e recibido por pequenas empresas (PEs) de sectores industriais, o diagnóstico das dificultades de acceso a financiamento e a súa relación cos desequilibrios territoriais ruralurbano. O artigo contribúe en dúas direccións. Primeira, a partir dunha mostra coas preto de 1.000 empresas da provincia da Coruña con entre 5 e 50 empregados e información financeira completa na base de datos SABI, operando en calquera dos sectores industriais e construción da CNAE, realizamos unha análise descritiva comparativa do acceso a financiamento bancario, o seu custe, e o recurso ao crédito comercial, das PEs en concellos rurais fronte ao resto. Segunda, aplicando a metodoloxía de datos de panel, analízanse os principais determinantes do crédito comercial concedido e recibido nos anos 20122016, ao obxecto de identificar diferenzas significativas para empresas operando en entornas rurais. Para a clasificación de empresa operando en contornas rurais, intermedias ou urbanas, relaciónase cada empresa co concello de domicilio social, e este coa clasificación IGE conforme a metodoloxía DEGURBA. A estrutura do artigo é a seguinte. Tras unha breve introdución de Galicia e o sector empresarial industrial da provincia da Coruña como caso de estudo, revísase a literatura de factores determinantes do crédito comercial. Na Sección 4 descríbese a mostra e variables, e realízase unha análise descritiva dos datos. Na Sección 5 preséntase a metodoloxía e resultados da análise con datos de panel. Por último, conclúese con algunhas reflexións sobre o alcance e limitación dos resultados na Sección 6. 2. CasO de estudO: GalICIa Galicia, afronta un escenario demográfico nas vindeiras décadas cando menos preocupante. É un caso paradigmático en Europa, de maior gravidade que calquera dos países do entorno, manifestado nunha baixa natalidade e elevado envellecemento, altos niveis de dependencia, a perspectiva dunha forte perda poboacional nas vindeiras décadas, e grandes desigualdades territoriais no acceso a emprego e servizos, en particular nos concellos rurais. A polaridade ruralurbana e a dinámica recesiva das zonas rurais é aínda máis acusada. O devalo demográfico e socioeconómico do rural, a súa supervivencia tal e como a entendíamos ata agora, é un reto que debe afrontar a sociedade galega. Hoxendía, case o 70% da poboación vive no 15% do territorio, o Eixo Atlántico (ver Figura 1). A orixe deste comportamento ten raíz económica: Galicia leva décadas por detrás de España en termos de crecemento demográfico e PIB, perdendo peso relativo de xeito persistente. No rural en particular, desde mediados do século XX prodúcese un descenso abrupto do emprego no sector agrícola, non compensado por creación de emprego noutros sectores, o que levou a fortes migracións do rural ao urbano nos anos 60 e 70 do século pasado. O Plan para a dinamización demográfica de Galicia 2013 – 2016 apunta ao fomento da natalidade como eixo principal, pero esa é xa unha solución tardía para corrixir a estrutura de poboación das comarcas do rural e interior de Galicia (López Iglesias, 2013). A inercia demográfica dunha poboación envellecida leva a que a perda poboacional persista no tempo ata hoxe en moitos concellos do rural galego. Entre as posibles solucións que algúns autores formulan, serían necesarias políticas adicionais de tipo socioeconómico (emprego, servizos) e de ordenación do territorio (Fernández e Peón, 2017). O apoio ao emprendemento e desenvolvemento empresarial das PEMEs é un obxectivo central da estratexia Europa 2020 e, en particular, nas zonas rurais. En España representan o 99.8% das empresas, sendo as micro empresas con menos de 10 traballadores o 95.8% (o 92.4% na UE), e ocupando ao 66.0% dos traballadores, dato similar á media europea. 1 Porén, a capacidade destas empresas para contribuír a reverter o devalo 1 Fonte: CEPYME (http://www.cepyme.es/1344las-pymesprotagonistas-delcrecimiento-ydel-empleo/). Acceso Abril 2018. do rural é limitada –en particular, a de aquelas que operan baixo un enfoque de ‘economía residencial’ (Barbut, 2009), dependente da capacidade de consumo de residentes e turistas. Con altos niveis de despoboamento e envellecemento, as expectativas de crecemento demográfico negativas amenizan con marxinar boa parte dos concellos rurais no futuro. O presente artigo céntrase, pois, no estudo de empresas de varios sectores industriais conforme a clasificación CNAE, máis orientadas a un enfoque de ‘economía produtiva’, menos dependente da capacidade de consumo local. A razón desta escolla débese á importancia que o crédito comercial xoga na relación provedor – cliente en empresas deste tipo. Conforme aos datos do Instituto Galego de Estatística (IGE), o total de empresas rexistradas con actividade en sectores industriais na provincia da Coruña no ano 2012. Dun total de case 20, 000 empresas, o 81.0% teñen 0 a 2 traballadores e máis do 90% son pequenas empresas con menos de 10 empregados. Dous terzos delas concéntranse nos sectores de construción especializada e construción, e entre as empresas industriais destacan por número de empresas as industrias de alimentación, confección de roupa, madeira, fabricación de produtos metálicos, fabricación de mobles e reparación de maquinaria. 3. FaCtOres determInantes dO CrédItO COmerCIal: estadO da arte O crédito comercial é a posibilidade que os provedores ofrecen para recibir hoxe a mercadoría ou provisión do servizo, e adiar un tempo o pagamento efectivo do importe debido. Para o provedor representa un investimento en clientes, no epígrafe de ‘debedores comerciais e outras contas a cobrar’, mentres que para o cliente é unha vía de financiamento que figurará en balance no epígrafe de ‘acredores comerciais e outras contas a pagar’ (GarcíaTeruel e MartínezSolano, 2010). Para moitas empresas representa unha vía de financiamento habitual: pode actuar como substituto ou como complemento ao financiamento bancario, mais nun contexto de forte restrición crediticia como a experimentada tras a crise e reestruturación bancaria en España na última década, o seu papel substitutivo cobra relevancia. Varios estudos empíricos recentes mostran como, nun contexto de restrición de financiamento bancario, as empresas con posicións de liquidez suficiente actúan como financiadores doutras máis necesitadas (GarciaAppendini e MontoriolGarriga, 2013; Psillaki e Eleftheriou, 2015; McGuinness e Hogan, 2016). Non está tan estudada, en cambio, a relación entre o crédito comercial e o ámbito rural ou urbano onde operan as empresas – e os resultados non son concluíntes. A literatura temperá apunta un maior uso das contas a cobrar e pagar en ámbitos urbanos, porque as empresas rurais terían menores restricións de crédito ao haber máis información dispoñible sobre os pequenos negocios e os seus xestores, e a presión para pagar as débedas ser maior (Petersen e Rajan, 1995). Porén, Harhoff e Körting (1998) identifican que as empresas de Alemaña Oriental soportan un custo do financiamento bancario un 0.9% superior ao de empresas comparables de Alemaña Occidental. Na literatura máis recente, a liña de análise máis extensa en relación ao rural é a que analiza as condicións de financiamento das pequenas empresas en países en desenvolvemento. En China, Yano e Shiraishi (2011) comproban que o financiamento vía crédito comercial é máis eficiente que o bancario, e Sun e Hu (2013) mostran que o crédito comercial ten un efecto positivo sobre a produtividade empresarial. Na India hai unha vasta literatura sobre micro créditos e emprendemento, pero pouco sobre a alternativa que o crédito comercial supón para as PEMEs (e.g., Milder, 2008). Algúns destes artigos analizan diferenzas étnicas ou entre provincias, pero non tanto as diferenzas rural – urbano nun contexto onde ademais o sistema bancario apenas está desenvolvido. Referido a economías desenvolvidas, Gustafson (2005) observa que as PEMEs do rural norteamericano con maior uso de sistemas informáticos de xestión de tesouraría e crédito actúan de prestamistas nas relacións de crédito comercial. Niskanen e Niskanen (2006) observan que as empresas nas zonas urbanas de Finlandia ofrecen e utilizan máis crédito comercial que as de entornas rurais. Por último, en Italia, Cassia e Vismara (2009) comproban que as empresas tenden a financiarse vía provedores cando as condicións de crédito bancario non son boas – o cal relacionan cun menor nivel de desenvolvemento da banca local – mais Deloof e La Rocca (2014) obteñen resultados contrarios: a maior desenvolvemento da banca local, aumenta a redistribución de préstamos vía maior oferta de crédito comercial. 3.1. Factores determinantes da concesión de crédito comercial Por que empresas non financeiras ofrecen financiamento aos seus clientes de xeito frecuente? Os primeiros modelos teóricos xa apuntaban á existencia de restricións de crédito bancario para as empresas financiadas (Schwartz, 1974), fundamentadas na existencia de asimetrías de información (Biais e Gollier, 1997). Na actualidade, a literatura académica ofrece diversas razóns polas que os provedores ofrecen crédito comercial aos seus clientes, que podemos sintetizar en motivos de catro tipos: comerciais, operativos, financeiros, e de acceso a crédito. Os motivos comerciais teñen dúas orixes. Primeira, se existen asimetrías de información entre compradores e vendedores, o crédito comercial permite aos provedores garantir a calidade dos seus produtos (Smith, 1987). De xeito recíproco, os provedores conseguen información sobre a capacidade crediticia dos seus clientes (Pike et al., 2005). Segunda, a teoría de discriminación de prezos (Petersen e Rajan, 1997) sinala que o crédito comercial permite aos provedores cobrar un prezo superior aos clientes de peor solvencia. A evidencia empírica mostra que as empresas con maior marxe comercial (diferenza entre o custo do ben ou servizo que ofrecen e o prezo que repercuten ao cliente) son as que máis teñen que gañar de incrementar as súas vendas e, polo tanto, as que máis crédito comercial ofrecerían por discriminación de prezos. Os motivos operativos fundaméntanse na consecución de maiores niveis de eficiencia de negocio e redución de custos. O uso de crédito comercial reduce a incerteza de cobramentos e pagamentos (Ferris, 1981) e proporciona ás empresas maior flexibilidade para responder a variacións na demanda (Emery, 1987). Este enfoque tradúcese en varias predicións. Primeira, as posibilidades de crecemento do negocio poden influír nun sentido ou noutro á hora de conceder crédito a clientes: de xeito positivo, cando a empresa pretende medrar máis rápido, e ofrece mellores condicións de crédito comercial aos seus clientes que a competencia; ou de xeito negativo, cando o crecemento da demanda é baixo ou negativo poden ofrecer crédito comercial para mellorar o seu ritmo de vendas (Niskanen e Niskanen, 2006). Segunda, a existencia de economías de escala pode influír na concesión de crédito: neste sentido, a predición sería que as empresas de maior tamaño ofrecerían máis crédito (Ng et al., 1999). Por último, o distinto poder de negociación entre clientes e provedores (Porter, 1979) influiría nos prazos e condicións do crédito comercial concedido. A motivación financeira é a primeira apuntada na literatura académica. A teoría da liquidez e o crédito (Schwartz, 1974) suxire sinxelamente que o crédito comercial é o mecanismo polo cal as empresas que poden acceder a financiamento sen restricións e a baixo custo ofrecerán crédito máis gravoso a aquelas con limitacións financeiras. A motivación financeira está ligada, en primeiro lugar, coa existencia de asimetrías de información antes mencionadas, pero neste caso desde o punto de vista das entidades financeiras: os provedores contarían cunha vantaxe comparativa respecto dos bancos á hora de conseguir e monitorizar información sobre os seus clientes. E, en segundo lugar, a motivación financeira estaría ligada, tamén, coa solvencia e acceso a fontes de financiamento por parte de provedores e clientes. Respecto á accesibilidade ao crédito, en resumo, as empresas con mellor acceso a fontes de financiamento, tanto propias como alleas, estarían dispostas a ofrecer crédito aos seus clientes en condicións que lle beneficien. No caso das PEMEs, as fontes habituais de financiamento poden ser o autofinanciamento (vía beneficios retidos), e o financiamento bancario. Neste caso, no caso de non contar cunha observación directa – a concesión ou denegación dos préstamos e créditos bancarios solicitados – soen empregarse proxies como a idade e tamaño da empresa, na idea de que empresas máis grandes e maduras teñen acceso máis factible ao crédito bancario (GarcíaTeruel e MartínezSolano, 2010), o custo da débeda inferida a partir da información contable – gastos financeiros sobre pasivos excluído crédito comercial – ou información sobre a estrutura competitiva do mercado bancario (Niskanen e Niskanen, 2006). 3.2. Factores adicionais determinantes da solicitude de crédito comercial As motivacións polas que unha empresa cliente solicita financiamento do seu provedor son en boa medida similares ás identificadas no epígrafe anterior, pero gañan relevancia as referidas ao motivos financeiro e de acceso a crédito (e.g., GarcíaTeruel e MartínezSolano, 2010b). No referido a motivo financeiro, á teoría da liquidez e o crédito se engaden dúas razóns adicionais. Por unha banda, as empresas deben xestionar as necesidades de capital corrente, equilibrando o vencemento dos seus pasivos e a liquidez dos seus activos, de xeito que o fluxo de caixa xerado polos activos permita atender os vencementos de acredores (Morris, 1976). Por outra, existe un efecto substitución entre a débeda a longo prazo e o financiamento vía crédito comercial. Canto ao acceso a fontes de financiamento, dependerá da capacidade da empresa para xerar financiamento interno, e do acceso a financiamento bancario. Porén, a observación empírica da ‘dispoñibilidade de préstamos bancarios’ requiren o uso de enquisas. En ausencia desta información, ou complementándoa, son habituais o uso de proxies, como a idade e tamaño da empresa, o custo do crédito bancario ao que teñen acceso (cando o teñen) ou a estrutura competitiva do mercado bancario – medida polo número de bancos presentes no concello da empresa. Aos motivos anteriores engádense condicionantes xeográficos (e.g., o contexto rural ou urbano xa mencionado) ou macroeconómicos – medido habitualmente có crecemento do PIB. A relación entre ciclo económico e crédito comercial non está clara: en recesión os saldos de contas a cobrar poden aumentar polo efecto substitutivo do menor crédito bancario concedido e pola demora nos pagamentos por parte dalgúns clientes, pero en expansión económica o volume de negocio das empresas – e por tanto o crédito comercial recibido e concedido – é previsible que aumente (Niskanen e Niskanen, 2006). Por último, unha limitación adicional deste tipo de estudos é non poder inferir, a partir unicamente de información contable, cal é o custo do crédito concedido polo provedor, ou a frecuencia con que as empresas cliente fan uso do desconto por pronto pagamento (DPP). Exemplos de estudos que conseguen esta información vía enquisas sobre o uso de DPPs inclúen Harhoff e Körting (1998) ou Niskanen e Niskanen (2006). 4. mOstra e datOs Co obxecto de realizar un estudo do crédito comercial concedido e recibido, o diagnóstico das dificultades de acceso a financiamento, e a relación cos desequilibrios territoriais ruralurbano, aplicando a metodoloxía de datos de panel, faise uso da información financeira empresarial facilitada en SABI – Bureau van Dijk database, para tomar unha mostra de PEs galegas sectores industriais. Céntrase a análise nestes sectores, como é habitual en moitos estudos, pola importancia do crédito comercial entre provedores e clientes a través da cadea de valor. 4.1. mostra Seleccionamos unha mostra coas empresas da provincia da Coruña con entre 5 e 50 empregados e información financeira completa na base de datos SABI para os anos 2012 a 2016, que operan nos sectores de Industria da alimentación e fabricación de bebidas (SECT1), Industrias téxtil, madeira e papel (SECT2), Industrias do metal, metalurxia, fabricación e reparación de maquinaria (SECT3), Construción de edificios (SECT4), e Enxeñaría civil e construción especializada (SECT5). 2 A seguir, fíltrase a base de datos eliminando en primeira instancia as empresas que non conten con activos e ingresos positivos en todos os anos. Neste paso caen tamén dúas empresas atípicas cun volume de activos o triplo superior que a maior das empresas da mostra. Elimínanse ademais observacións correspondentes a valores extremos nas variables dependentes e en doce dos regresores definidos na seguinte sección, se ben a robustez dos resultados será contrastada finalmente facendo uso tamén dos datos sen eliminar outliers. Por último, dado que algúns dos regresores requiren estimar o crecemento entre anos consecutivos, na aplicación das regresións pérdese o ano 2012, co que o panel data consiste en observacións para os anos 2013 a 2016. En total, resultan 1.069 empresas (o 5.8% das empresas no IGE para estes sectores, pero o 65.5% das que contan con entre 5 e 50 empregados). Para a clasificación do entorno rural ou urbano no que opera cada empresa, relaciónase a empresa co concello do seu domicilio social, e este coa clasificación de concellos rurais, intermedios ou urbanos IGE (2016), a cal segue a metodoloxía DEGURBA de Eurostat. A Táboa 1 amosa que a mostra está equilibrada tanto a nivel sectorial (porcentaxes do 12.0% ao 34.6%) como rexional (26.5% das PEs operan nos concellos da Coruña, Santiago de Compostela e Ferrol, 28.9% en concellos rurais, e 44.9% en intermedios). Os datos amosan que os concellos urbanos contan cun menor peso no sector de industrias do téxtil, madeira e papel (SECT2) e maior peso no de construción especializada (SECT5), mentres os concellos rurais amosan a situación contraria en ambos sectores, e un infrapeso no sector de industrias do metal e maquinaria (SECT3). táboa 1. Distribución sectorial e rexional das empresas da mostra Fonte: Elaboración propia 2 Os códigos CNAE incluídos en cada categoría son os seguintes: SECT1: 10. industria da alimentación, 11. fabricación de bebidas. SECT2: 13. industria textil, 14. confección de prendas de vestir, 15. industria do coiro e calzado, 16. industria da madeira e corcho, 17. industria do papel. SECT3: 24. metalurxia, 25. fabricación de produtos metálicos, 26. fabricación de produtos informáticos, electrónicos e ópticos, 27. fabricación de material e equipo eléctrico, 28. fabricación de maquinaria e equipo, 29. fabricación de vehículos de motor, 30. fabricación de outro material de transporte, 31. fabricación de mobles, 32. outras industrias manufactureiras, 33. reparación e instalación de maquinaria e equipo. SECT4: 41. construción de edificios. SECT5: 42. enxeñería civil, 43. actividades de construción especializada. 4.2. Variables Realizamos unha selección das variables de estudo conforme á revisión de literatura realizada na Sección 3. A lista de variables, a súa definición, e estatísticos descritivos facilítanse na Táboa 2. A seguir describimos cada unha delas, agrupadas por categorías. Variables dependentes. Ao obxecto de analizar tanto o crédito comercial concedido como o recibido, tómanse variables dependentes de dous tipos: • Contas a cobrar (RECS). Definida como a ratio de contas a cobrar sobre os ingresos por vendas, mide a porcentaxe das vendas que unha empresa financia aos seus clientes. Canto maior RECS, maior financiamento concedido. • Contas a pagar (PAYAS). A ratio de contas a pagar sobre o total de activos mide a porcentaxe dos activos que se financian vía provedores. A maior PAYAS, máis relevante é o crédito comercial na política de financiamento da empresa. Capacidade crediticia. Incluímos nesta categoría regresores de tres tipos. Primeiro, como medidas de autofinanciamento tomamos a ratio de beneficio neto máis amortizacións sobre os ingresos por vendas (INTFINS), e a mesma ratio sobre activos (INTFINA). Empregaremos INTFINS para explicar as contas a pagar, pero INTFINA coas contas a cobrar, evitando a multicolinealidade de INTFINS con outros regresores medidos en relación ás vendas que empregaremos. Espérase unha relación positiva entre INTFINA e RECS e negativa entre INTFINS e PAYAS: a maior capacidade para xerar financiamento interno, máis crédito ofrecerán aos seus clientes, e menos necesidade terán de solicitar financiamento dos provedores. Segundo, como proxy da capacidade crediticia empréganse habitualmente na literatura a idade (AGE), medida polo número de anos desde que a compañía foi fundada, e o tamaño medido polo logaritmo dos activos da empresa (logASSETS) –a efectos descritivos incluímos tamén os estatísticos para os ingresos, logREVEN). A priori, tamaño e idade terían relación positiva con RECS (as empresas con acceso a crédito bancario ofrecerían máis crédito comercial se poden beneficiarse del), e negativa con PAYAS –as empresas máis maduras usan menos crédito de provedores polas súas oportunidades de investimento relativamente menores, e por contar con fontes alternativas de financiamento. A maiores, ante a ausencia de medidas directas de dispoñibilidade de crédito bancario, tomamos dous proxies. Por unha banda, a variable dummy crecemento da débeda (DGRD) toma valor 1 nos anos nos que a débeda a longo prazo da empresa aumenta. A interpretación é similar á de tamaño e idade, positiva con RECS e negativa con PAYAS. Porén, é unha medida limitada no seu obxectivo de medir o acceso a financiamento, xa que só funciona nunha dirección: se medrou a débeda sabemos que a empresa tivo acceso a novo financiamento, pero se DGRD = 0 ignoramos se non precisaba crédito, ou si o precisaba, pero non o puido conseguir. Por outra banda, un segundo proxy empregado é o custo da débeda (KD), medida pola ratio de gastos financeiros sobre pasivo total menos acredores comerciais. Xa que crédito comercial e bancario son substitutivos, KD tería a priori relación positiva con PAYAS e negativa con RECS. Motivos comercial e operativo. Incluímos regresores de catro tipos. Primeira, as oportunidades de crecemento do negocio medidas co crecemento anual das vendas se é positivo (PGROWTH) ou negativo (NGROWTH). Na literatura, o impacto sobre as contas a pagar é claro: a máis oportunidades de negocio máis necesidades de investir que necesitan ser financiadas, polo que PGROWTH (e NGROWTH, definida en termos negativos) terían relación positiva con PAYAS. A relación coas contas a cobrar dependerá da estratexia da empresa. Se unha empresa quere medrar máis rápido pode concederlle aos seus clientes prazos de pagamento maiores que os competidores, co que PGROWTH estaría positivamente ligado a RECS (a causalidade sería inversa). Porén, pode tamén ofrecer crédito como mecanismo comercial para mellorar datos pobres de vendas. Nese caso, PGROWTH e NGROWTH terían relación negativa con RECS. Segundo, conforme a teoría de discriminación de prezos, as empresas con mais marxe comercial benefícianse ao cobrar prezos maiores a algúns clientes vía crédito comercial. Polo tanto, usamos a marxe operativa (MARG), definida como a ratio resultado de explotación sobre os ingresos por vendas. MARG estaría por tanto positivamente relacionada con RECS, e incluímos MARG 2 para moderar o efecto das empresas con marxes elevadas (GarcíaTeruel e MartínezSolano, 2010). Comprobamos ademais se a rendibilidade para o accionista (ROE, medida có beneficio antes de impostos sobre fondos propios), puidera ter igual efecto sobre RECS. Terceiro, o crédito comercial permite reducir asimetrías de información garantindo a calidade do produto. Entón, a rotación do activo (TURN), definida como vendas sobre activos, estaría negativamente relacionada con RECS (a máis controis de calidade máis tempo require o ciclo de produción e venda). Porén, TURN introduce unha correlación ficticia con RECS por formar as contas a cobrar parte tamén do activo. Polo tanto, empregamos a medida modificada TURN2, ratio das vendas sobre activos, excluídas as contas a cobrar. Por último, dado que coa información financeira dispoñible descoñecemos en que porcentaxes o crédito comercial ten custe ou non, o poder de negociación de clientes e provedores (Porter, 1979) afectaría aos casos nos que unha parte ou outra imporía condicións gratuítas ou gravosas. Para explicar RECS poderíamos incluír os prazo estimado de pago a provedores (PAYD), pero o seu carácter explicativo xa está recollido en MARG e STFINS. Para explicar PAYAS usamos o prazo estimado de cobro a clientes (RECD), medido polas contas a cobrar multiplicado por 360/vendas, así como o ROE (xa descrito). En ambos casos, a relación prevista é negativa. Motivo financeiro. Incluímos regresores de tres tipos. Primeiro, definimos o financiamento a curto prazo (STFINS) como a ratio dos pasivos correntes sobre as vendas. Consonte a teoría da liquidez e o crédito pola que as empresas que conseguen financiamento bancario a baixo custo ofrecerán crédito comercial ás empresas con restricións, esperamos unha relación positiva entre STFINS e RECS. Para as contas a cobrar empregamos a débeda a curto prazo (STDA), ratio dos pasivos correntes menos acredores comerciais sobre activos totais. O efecto substitución entre crédito bancario a curto prazo e crédito comercial, normalmente con tipos de xuro efectivo superiores, fai que a relación agardada entre STDA e PAYAS sexa negativa. Comprobamos tamén un efecto substitución entre débeda a longo prazo e crédito comercial coa variable apancamento (LEVER), definida como a ratio de pasivos de longo prazo sobre capitais (pasivos L/P e fondos propios). Espérase unha relación negativa con PAYAS. Ademais, para explicar RECS incluímos LEVER coa seguinte hipótese: é posible que as empresas menos endebedadas teñan máis capacidade e interese en endebedarse para medrar. A relación con RECS sería positiva, pero non por motivo financeiro, senón comercial. Por último, as empresas precisan xestionar as súas necesidades de capital corrente, cadrando a liquidez dos seus activos coa esixibilidade das súas contas a pagar. Por tanto, para explicar PAYAS incluímos como medida de liquidez a ratio de activos correntes sobre activos totais (CURRAS), cunha relación esperada positiva con PAYAS. 4.3. estatística descritiva En primeiro lugar, canto ás variables explicadas crédito comercial concedido e recibido (Táboa 3), aprécianse diferenzas sectoriais relevantes no crédito concedido no sector alimentación vs. construción e enxeñería. As diferenzas no crédito recibido non son tan claras, só a menor concesión no sector téxtil. Canto ás diferenzas rural urbano, concédese menos crédito no rural, mentres que o recibido é similar. As cifras son relativamente baixas en comparación có uso habitual de crédito comercial en países europeos (véxase GarcíaTeruel e MartínezSolano, 2010). Así, canto ás contas a cobrar, as medias para os sectores industriais galegos móvense máis na liña táboa 3. Crédito comercial concedido e recibido. Promedio 20132016, por sector e DEGURBA Fonte: Elaboración propia do habitual en países escandinavos, entre o 20% e o 25%, do que en Francia ou España, habitualmente no 35%. Si se aprecia unha maior concesión de crédito no sector da construción, como tamén se desprende dos resultados na literatura. Canto ao financiamento vía provedores, os datos entre o 15% e 20% para o caso galego tamén son inferiores aos habituais nos países do sur de Europa. Canto as variables para diagnosticar as posibles dificultades de acceso a financiamento (Táboa 4), apréciase que o crecemento da débeda é similar entre sectores e concellos de distinto tipo, polo que non semella será unha variable que axude a determinar a Promedio 20132016, por sector e DEGURBA distinta política comercial dunhas empresas e outras. Sorprende máis a análise descritiva respecto ao custo da débeda: as empresas do rural fináncianse a un custo lixeiramente inferior aos dos outros concellos. Non é unha diferenza elevada, aínda que si recorrente (todos os sectores agás alimentación) e contrario ao esperado. A explicación pode vir da tipoloxía de empresas coas que contamos na mostra, xa que hai diferenzas notables por tamaño e marxe operativa (rendibilidade). Por unha banda, as empresas industriais no rural son notablemente máis pequenas, principalmente no sector téxtil, e as urbanas moito maiores no sector da construción. A priori isto suporía un maior custo da débeda para as empresas pequenas, polo que a diferenza o atopamos na rendibilidade: as empresas sitas en concellos urbanos, e máis en particular as dos sectores alimentación e téxtil, amosaron nos anos da mostra unha rendibilidade negativa, moi inferior á de empresas noutros concellos e sectores. Con todo, a explicación última é que estamos a empregar unha definición ampla de gastos financeiros. Conforme á normativa contable, os gastos financeiros poden incluír máis conceptos que xuros por débedas con entidades financeiras, como xuros por desconto de efectos comerciais a cobrar, así como as perdas por deterioro do valor da débeda, de instrumentos financeiros, diferenzas negativas de cambio, e outras. É posible, por tanto, que haxa empresas ás que lles afecten diferenzas de cambio ou perdas en débeda cotizada, menos habituais en empresas pequenas. Na Figura 2 podemos comprobar a relación do custo da débeda coas variables crédito comercial concedido e recibido, crecemento da cifra de negocio e marxe operativa. A tipoloxía urbana (1), intermedia (2) ou rural (3) do concello onde opera a empresa indícase en distinta cor. Por unha banda, a relación do custo da débeda – crédito comercial semella coherente (en particular, para RECS): canto máis caro é o custo de financiarse, menos crédito conceden aos seus clientes. Por outra, entre os posibles determinantes de KD, o crecemento das vendas ten unha relación coherente: as empresas que máis medran son as que conseguen financiamento máis accesible. Porén, non hai un patrón recoñecible para a marxe de beneficios do negocio, pola elevada presencia de casos anómalos (rendibilidades por baixo do -50%, por exemplo). Esta será, por tanto, unha limitación dos resultados econométricos na Sección 5. Con todo, a especificación do modelo incluíndo regresores que recollan as diferenzas de marxe, tamaño, crecemento das vendas, etc., debe axudar a discriminar en que medida o carácter rural ou urbano do medio onde operan as empresas implicou realmente un maior uso ou concesión de crédito comercial. Na Táboa 5 recóllense as principais diferenzas ruralurbano para as variables de estudo mediante tests ANOVA de un factor, así como os para comparar especificamente as variables das empresas de concellos rurais contra as das empresas nas tres cidades da provincia (test de Levene de igualdade de varianzas e tTest para igualdade de medias). Como se indica, as diferenzas de medias entre os DEGURBA urbano, intermedio e rural son estatisticamente significativas para as contas a cobrar pero non para o crédito comercial recibido, e en canto aos regresores, para a idade, tamaño e ingresos, autofinanciamento, custo da débeda, crecemento das vendas cando son negativas, marxe, rendibilidade, e proporción de activos correntes sobre activos. Ademais, a comparativa entre concellos urbanos vs. rurais apunta que as diferenzas son significativas en todas as devanditas variables agás ROE. 5. espeCIFICaCIón dOs mOdelOs. resultadOs A continuación estímanse dous modelos, un para as contas a cobrar (RECS) e outro para as contas a pagar (PAYAS). A especificación dos modelos realízase conforme a revisión de literatura sobre os determinantes do crédito comercial e variables seleccionadas en consecuencia levada a cabo na Sección 4.2. 5.1. especificación dos modelos Realízase unha análise estática con datos de panel. As variables RECS e PAYAS estímanse con sendas regresións lineais do tipo onde Z it é o vector de regresores conforme a literatura de determinantes de crédito comercial, e D i é un vector que inclúe as dummies rural / urbana (DEGURBAd) – definidas 1 = urbano, 2 = intermedio, 3 = rural – e sectorial (SECTd) – unha para cada sector SECT1 a SECT5 antes identificados. Ademais, μ i controla os efectos individuais de carácter inobservables, λ t son variables dummy anuais, variables no tempo pero iguais para todos os individuos, e ε it é a perturbación aleatoria. As variables explicativas e impacto previsto sobre a variable explicada en cada regresión son as sinaladas na Sección 4.2., e que se detallan a continuación. Como é habitual tamén na literatura, incluímos entre elas AGE 2 e MARG 2 para moderar o efecto de valores máis elevados. Deste xeito, no modelo para RECS consideramos as variables (co signo previsto entre paréntese) logASSETS(+), AGE(+), AGE 2 (+), INTFINA(+), DGRD(+), KD(-), PGROWTH(-/+), NGROWTH(+/-), MARG(+), MARG 2, TURN2(-), STFINS(+), e ademais comprobamos o posible impacto de ROE(+) e LEVER(+). Canto a PAYAS, as variables son logASSETS(-), AGE(-), AGE 2 (-), INTFINS(-), DGRD(-), KD(+), PGROWTH(+), NGROWTH(+), STDA(-), LEVER(-), CURRAS(+), e comprobamos ademais o posible impacto de ROE(-) e RECD(-). As hipóteses principais a testar identificarán as diferenzas para empresas operando en concellos rurais a respecto da concesión e recepción de crédito comercial. En termos da dicotomía rural/urbana, unha evidencia do peor acceso ao crédito en zonas rurais sería que as empresas destes entornas se financiaran, ceteris paribus, en maior medida vía acredores comerciais (o que implica un coeficiente positivo para as dummies DEGURBA_intermedio e DEGURBA_rural no modelo explicativo para PAYAS). En consecuencia, comprobaríamos se quen actúa de financiadores dese crédito comercial son tamén as empresas dos propios concellos rurais (có que identificaríamos sendos coeficientes positivos no modelo para RECS), ou non. 5.2. resultados Nos modelos de datos de panel nos que regresores invariantes no tempo, como as dummies rural (DEGURBAd) e sectorial (SECTd), son de particular interese, o estimador de efectos fixos non resulta de utilidade – xa que emprega en efecto a variabilidade dos datos no tempo. Por tanto, a alternativa básica que empregaremos é a estimación de efectos aleatorios. Deste xeito, no que se refire ás contas a cobrar, o modelo por efectos aleatorios que inclúe só as dummies rural/urbana apunta un impacto significativo negativo –isto é, as empresas de concellos rurais conceden 2.6% menos crédito comercial sobre vendas, ceteris paribus, que as empresas urbanas. Porén, ao introducir as dummies sectoriais e temporais (Táboa 6) a diferenza d é bese substancialmente á composición sectorial das empresas no rural: o coeficiente das dummies DEGURBA intermedio e rural seguen sendo negativas, pero deixan de ser estatisticamente significativas. En particular, apréciase claramente a maior concesión de crédito comercial nos sectores de maquinaria, construción e enxeñería –un 12% a 14% das vendas con respecto ao de alimentación. Resultan estatisticamente significativas e coherentes co previsto na literatura que conceden máis crédito comercial as empresas máis grandes, con menor crecemento (o cal sería indicativo dun enfoque marketing do crédito a clientes, para mellorar as vendas) e canto máis financiamento a curto prazo conseguen (coherente coa teoría da liquidez e o crédito). Tamén resulta coherente coa teoría de discriminación de prezos a relación positiva coa marxe comercial (pero non é un resultado estatisticamente robusto). Canto á capacidade crediticia, os dous proxies empregados resultan significativos: as empresas que incrementan débeda e as que se financian a un custo da débeda inferior, conceden máis crédito comercial aos seus clientes. Os resultados son cualitativamente robustos a empregar a mostra completa con valores extremos. Canto ao financiamento vía provedores, a Táboa 7 recolle os resultados do modelo de contas a pagar. Neste caso, o sector alimentación é o que recibe máis financiamento dos seus provedores, mentres que sectores como o téxtil financian ata un 6% menos das súas vendas. Case todas as variables resultan estatisticamente significativas e coherentes co previsto na literatura: procuran máis financiamento dos seus provedores as empresas máis novas, con menor capacidade de xerar financiamento interno, canto máis necesitan financiar o crecemento das súas vendas, canto menos débeda bancaria a curto prazo e longo prazo empregan (por efecto substitución), e canto maior a liquidez dos seus activos (conforme a xestión das necesidades de capital corrente). Canto á capacidade crediticia, o indicador DGRD de crecemento da débeda non explica o crédito comercial, pero si o custo da débeda, de xeito coherente e significativo: canto maior é o custo de financiarse, máis recorren ao crédito dos provedores. Os resultados son cualitativamente robustos tamén a empregar a mostra con valores extremos. No que respecta á interpretación rural / urbana, o modelo amosa que as empresas de concellos intermedios e rurais fináncianse máis vía provedores (en torno ao 1.5% do seu balance) que as empresas urbanas – coherente coa hipótese de que as empresas situadas no rural contan con peor acceso ao crédito. Porén, o efecto non é estatisticamente significativo. Para profundar na interpretación deste resultado, replicamos o modelo discriminando aquelas empresas que pertencen a un grupo empresarial (DB0F = 0) das PEMEs independentes, sen máis empresas no grupo que a empresa en estudo (DB0F = 1). O resultado amosa o distinto comportamento das empresas dun tipo e doutro. Para as que pertencen a un grupo empresarial, o resultado en termos rural / urbano é claramente significativo: as empresas de concellos intermedios e rurais financian vía provedores un 3% dos seus activos máis que as urbanas. Para as empresas independentes, o resultado é oposto: o significativo é o custo da débeda ao que conseguen financiarse, mais non se aprecian diferenzas entre as empresas rurais ou urbanas. 6. COnClusIóns Ao obxecto de identificar diferenzas significativas entre empresas rurais e urbanas no acceso a crédito bancario e comercial, analizáronse os principais determinantes do crédito comercial concedido e recibido por unha mostra de empresas industriais no período 20122016, mediante a metodoloxía de datos de panel. A análise preliminar amosa que as cifras de concesión e uso de crédito comercial son relativamente baixas para as empresas galegas no contexto europeo, agás no sector da construción. Non se observa un efecto restrición de crédito diferencial para as empresas do rural, mais concédese significativamente menos crédito no rural e non hai diferenzas significativas no crédito recibido. A demografía empresarial rural – urbana é tamén significativamente distinta a nivel idade, tamaño, ingresos, e xeración de recursos propios, entre outros. Canto ao modelo econométrico, contrastáronse boa parte das predicións teóricas sobre determinantes de crédito comercial. Por unha banda, conceden máis financiamento aos seus clientes as empresas máis grandes, con menor crecemento (indicativo dun enfoque marketing), canto máis crédito bancario a curto e longo prazo conseguen (coherente coa teoría da liquidez e o crédito), e menor sexa o custo da débeda ao que se financian. Por outra, procuran máis financiamento dos seus provedores as empresas máis novas, con menor capacidade de xerar financiamento interno, canto máis necesitan financiar o crecemento das súas vendas, canto menos débeda bancaria a curto e longo prazo empregan (por efecto substitución), e canto maior é o custo de financiarse. Canto aos efectos diferenciais rural – urbano, as evidencias empíricas son limitadas. Por unha banda, o crédito comercial concedido polas empresas do rural é significativamente menor – un 2.6% menos crédito comercial sobre vendas – que as urbanas, mais a diferenza débese substancialmente á distinta composición sectorial das empresas no rural. Por outra, as empresas de concellos intermedios e rurais fináncianse máis vía provedores (en torno ao 1.5% do seu balance) que as urbanas – coherente coa hipótese de que as empresas situadas no rural contan con peor acceso ao crédito – mais o efecto só é estatisticamente significativo para as empresas que pertencen a un grupo empresarial e non para as PEs independentes. Estes resultados deben ser tomados con especial cautela, por preliminares. Así, o estudo presenta varias limitacións de tipo econométrico e de acceso aos datos financeiros das empresas analizadas. Canto ás limitacións econométricas, a inclusión de sectores e compoñente rural – urbana, invariantes no tempo para os individuos, esixiu a aplicación de estimación por efectos aleatorios como primeira aproximación. Tamén fica pendente de mellora a identificación de posibles problemas de endoxeneidade entre algúns dos regresores e a perturbación aleatoria. Canto ao acceso a datos de tipo financeiro, a principal limitación é non contar con medidas directas de accesibilidade a crédito bancario, como por exemplo o resultado da súa última solicitude de crédito. No noso caso debemos recorrer ao uso de proxies contables para o crecemento da débeda a longo prazo e para o custo da débeda. Máis aínda, cos datos dispoñibles descoñecemos canto do crédito comercial recibido polas empresas ten custo ou non, nin en que casos fan uso das facilidades de desconto por pronto pagamento. Isto limita a interpretación dos resultados que se poidan derivar do estudo. Por último, estas limitacións poderían ter influído tamén na obtención de poucas evidencias do efecto rural – urbano no acceso a crédito bancario tras a crise financeira, e no uso do crédito comercial como substituto. Máis aló desas limitacións, dúas hipóteses poderían xustificar os resultados. Unha interpretación máis favorable á eficiencia do sistema bancario sería considerar que as distancias entre o contexto rural e urbano, nun pequeno país coma Galicia, e en particular coa crecente utilización nos últimos anos das tecnoloxías na relación banca – cliente, poidan non ser pouco relevantes. Unha interpretación oposta sería que o problema foi precisamente bancario, non empresarial: o proceso de reestruturación do mapa bancario e das extintas caixas de aforro foi de tal escala, que o peche da billa do crédito tería sido similar para todo tipo de empresas, con independencia da súa dimensión territorial. aGradeCementOs Os autores agradecen a Xulia Guntín (USC) polas súas proveitosas recomendacións na elaboración deste artigo.

Após unhas consideracións previas sobre a noción tradicional de gramática e o valor simbólico da gramática normativa, no presente traballo relátase a historia interna do fracasado proxecto de a Academia Galega elaborar unha gramática oficial da entidade nos inicios do mandato de Sebastián MartínezRisco como presidente na década de 60 do século pasado á luz da nova documentación coñecida, tanto édita como inédita; préstase especial atención ás dificultades con que se encontrou a Comisión de gramática encargada de levar a cabo o traballo e ao informe presentado por Ramón Piñeiro, que supuxo a paralización do proxecto. A seguir, faise tamén o relato interno dos procesos de elaboración das dúas gramáticas galegas publicadas nesa década, a de Ricardo Carvalho Calero e a de Leandro Carré Alvarellos, a primeira con toda a axuda solidaria do grupo de Galaxia que dominaba a Academia e a segunda co labor solitario dun autor que non contaba con apoios relevantes para as súas propostas lingüísticas na entidade. Por último, dáse conta dunha síntese gramatical que en finais da década fora encargada pola Xunta de Goberno da Academia e que ficou inédita, determínase a súa autoría e datación, descríbese o seu contido e finalmente realízase unha análise valorativa dela.

na década de 60 da anterior centuria Historiografía gramatical; gramática galega; Real Academia Galega; Editorial Galaxia New insights into the grammatical debates of the Real Academia Galega, 19601970 1. I ntroducIón O proxecto, fracasado, de a Real Academia Galega (RAG) elaborar unha gramática do galego na década de 60 do século XX, baixo a presidencia de Sebastián MartínezRisco, foi abordado nalgún traballo anterior (Freixeiro 1994: 166179). Mais, transcorridos xa bastantes anos, semella conveniente retomar este tema á luz de nova información existente ao respecto, entre ela a correspondencia publicada nas últimas décadas con personalidades da cultura galega directamente involucradas nese proceso, como Ramón Piñeiro, Carvalho Calero 1, Fernández del Riego etc., alén da que permanece aínda inédita tanto no arquivo particular de MartínezRisco (no sucesivo AMR) como no arquivo da Academia Galega (no sucesivo ARAG), que custodian igualmente outra documentación de interese para o tema. Entre toda esa documentación incorpórase a relativa a Leandro Carré Alvarellos, que apenas fora tomado en consideración anteriormente. Na análise do proceso gramatical desa década insírese tamén a historia relativa á elaboración das dúas gramáticas que se publicaron no período, a do propio Carré e a de Carvalho, pois ambas están directamente ligadas ao proxecto gramatical da RAG, como tamén o está o inédito Epítome de gramática galega de que se dará noticia. Mais antes de iniciar o relato interno das peripecias seguidas por esas propostas gramaticais, convén, a modo de introdución, facer algunhas breves consideracións a respecto do que representa a gramática prescritiva ou normativa, pois desta natureza eran tanto o proxecto fracasado como os levados a cabo na década, e do seu valor simbólico para a comunidade lingüística. Cómpre indicar, de entrada, que a lingua galega iniciou serodiamente a súa ‘gramatización’, ou grammatisation na expresión literal de Auroux, quen sinala o Renacemento europeo como o punto de inflexión dun proceso de produción de dicionarios e gramáticas (Auroux 1994: 9) que no caso galego só chegou a se substanciar na segunda metade do século XIX. Tal proceso tivo lugar a partir da tradición grecolatina en exclusiva e constitúe para este autor, após a invención da escritura, a segunda revolución tecnolingüística, cuxas consecuencias prácticas para a organización das sociedades humanas “sont considérables” (Auroux 1994: 71). Non torna estraño, pois, que as primeiras persoas e entidades que dalgún modo tentaron unha planificación da lingua galega con vistas á súa revitalización social fixasen a cuestión gramatical como un obxectivo a alcanzar. Gramática significa literalmente en grego ‘ensino das letras’, cuxa tradución latina é ‘litteratura’. Como a primeira das ‘artes liberais’, a gramática clásica constaba de dúas partes, a recte loquendi scientia e a poetarum enarratio, bipartición fundada no papel do escritor como mestre do idioma e na necesidade dunha explicación da linguaxe dos poetas naquilo que se afasta do uso vivo da lingua. Estas dúas partes fóronse desenvolvendo independentemente e chegaron ao ensino moderno do idioma nas escolas como ‘teoría gramatical’ ou gramática en sentido estrito e ‘lectura’, a subsistiren igualmente no estudo e pesquisa actuais da filoloxía como ‘lingüística’ e ‘ciencia da literatura’, respectivamente (Lausberg 1990: 7273). Canto á recte loquendi scientia, o alumnado debía ser instruído no uso oral e escrito correctos do idioma, facendo parte as categorías de ‘correcto’ (recte) e ‘incorrecto’ (vitiose) da teoría das virtutes, de modo que a gramática se pon en relación coa ética. A poetarum enarratio xorde da necesidade de seleccionar a materia da lectura con criterios gramaticais, expresivos, literarios e éticos, sendo fundamental que esa selección ofreza exemplos para a imitación estilística, literaria e activa (ética); os bos autores fornecen nas súas obras exemplos que serven como modelos para a imitación tanto no relativo á corrección gramatical como ao estilo e ao exercicio de composición literaria, de modo que a obra deles así seleccionada se converte na única materia que se debe recomendar como lectura (Lausberg 1990: 76). Pódese dicir que esta é a concepción clásica e máis tradicional de gramática, que en boa parte está presente no proxecto de dicionario da RAG desde a súa fundación e inclusive nas súas primeiras normas ortográficas e morfolóxicas de inicios da década de 70 (Real Academia Gallega 1971), alén de na gramática de Galaxia dos anos 60, pois todos toman como modelo ou finalidade a lingua literaria (Alonso Pintos 2002: 107117). Porén, existen outras conceptualizacións da gramática do punto de vista social e político; na opinión de Agustini (2004: 16) a gramática é parte da constitución dun saber lingüístico que fai historia e que afecta as formas da sociedade, de modo que non só é un manual de aplicación de regras lingüísticas, mais igualmente lugar de interpretación do proceso de constitución da identidade nacional e da produción de sentidos das institucións sociais. No caso concreto do Brasil, considera esta autora que a construción dunha gramática como instrumento tecnolóxico de gramatización do portuguésbrasileiro fai parte do modo como a sociedade brasileira se constitúe historicamente. Ao trasladarmos estas consideracións ao caso galego, achamos que a serodia e escasa tradición gramatical (Sánchez Rei 2005) comeza a se desenvolver na segunda metade do século XIX, xusto cando, so as denominacións de ‘provincialismo’ primeiro e ‘rexionalismo’ despois, emerxe lentamente o proceso de construción da identidade política galega. E, dalgún modo, non deixa de ser certo que cada paso que se foi dando no afianzamento da tradición gramatical do galego supuxo máis un chanzo nesa construción identitaria. Por iso torna significativo o interese que tivo o emerxente nacionalismo galego das Irmandades da Fala por elaborar gramáticas, como tamén o tivo a RAG desde os inicios e nomeadamente na década de 60 de que se vai tratar nestas páxinas. Continuando coa visión doutra autora brasileira, Agustini (2004), a gramática —entendida como a gramática tradicional— traballa na institución da unidade imaxinaria dunha lingua, dunha nación ou dun estado, de maneira que a lingua nacional non se define institucionalmente en relación coas persoas que a falan, mais en relación cos obxectos simbólicos sociohistóricos que a representan, a gramática un deles. É, por tanto, esta un obxecto simbólico que se referencia na escrita, o que permite estabelecer unha relación entre gramática e literatura: “a literatura aparece na gramática como prática linguageira legítima e correta de que se vale o gramático para 2 Neste caso e en todos os sucesivos os subliñados con tipografía diferente son da responsabilidade do autor concreto de cada texto reproducido, incluída a correspondencia que se citará nos diferentes capítulos do traballo. X. R. Freixeiro Mato 58 © 2018 Estudos de lingüística galega 10, 5572 instituir/legitimar as regras gramaticais via os exemplos” (Agustini 2004: 11). Ao mesmo tempo, a relación entre gramática e literatura funciona segundo ela nunha dupla dirección: a segunda produce unha realidade lingüística para a primeira, que por súa vez produce para os autores que aparecen nela a imaxe modélica que institúe ou lexitima unha regra. Así, a gramática adquire importancia na consagración dun autor ou dunha autora, xa que a converte en modelo de comportamento lingüístico correcto; e, por súa vez, esa consagración da autoría “dá credibilidade à gramática, o que produz uma circularidade” (Agustini 2004: 12). En conclusión, a gramática tradicionalmente estivo asociada á literatura, e tal asociación produciuse igualmente nos ámbitos galeguistas que aspiraban a unha gramática galega de carácter oficial; mais tamén a gramática adquiriu un valor identitario, como máis un elemento simbólico constitutivo e demostrativo dunha realidade política e/ou cultural propia, e así o entendeu o galeguismo, cando menos dun modo difuso; do mesmo xeito, unha gramática normativa baseada na fala culta das persoas ilustradas fixo parte igualmente das aspiracións galeguistas, aínda tendo en conta que a verdadeira lingua de cultura no territorio galego foi o castelán durante séculos. Se noutras realidades lingüísticas, sobre todo socialmente moi desiguais e desequilibradas, a defensa da gramática normativa pode xulgarse excesiva, excluínte e ameazante para a enriquecedora variedade do idioma, no caso do galego a elaboración dunha gramática normativa con recoñecemento oficial foi vista polo movemento galeguista como ferramenta imprescindíbel para a propia supervivencia do galego e tamén como instrumento necesario para a súa dignificación social e para a construción dun modelo de lingua culta unificado e con prestixio. Ese foi o motivo que guiou as actuacións da RAG na década de 60 da anterior centuria para conseguir a elaboración dunha gramática oficial da entidade, que non chegou a se materializar polas causas que a seguir se tentarán explicitar; e foi tamén o obxectivo presente nas dúas gramáticas editadas no período e mesmo dese epítome gramatical que ficou inédito. 2. A preocupAcIón polA grAmátIcA dA A cAdemIA nA presIdencIA de m Artínez -r Isco Sebastián MartínezRisco presidiu a RAG desde 1960 até a súa morte en 1977. O recoñecemento que posuía como xurista, escritor e orador convertérano en firme candidato para substituír o desaparecido presidente Manuel Casás Fernández; e, con efecto, foi elixido para ese cargo o 910-60. Coa súa presidencia a RAG entra nunha nova etapa caracterizada por unha maior proxección pública e un intenso dinamismo interior, que se manifesta na continuada renovación dos seus membros para ir dando entrada a personalidades do ámbito galeguista, nomeadamente vinculadas ao grupo de Galaxia, a que o propio Sebastián pertencía, e da oposición ao réxime franquista. O acceso a este cargo vaino converter no símbolo representativo da cultura galega, tanto no interior do país como na emigración peninsular, europea e, nomeadamente, americana. No desempeño do cargo foi un presidente conciliador e dialogante, que soubo exercer o seu posto mantendo un difícil equilibrio entre as persoas nuns momentos complicados, non faltos de tensións e intereses persoais ou de grupo contrapostos. Arbitrou e mediou para resolver problemas, a procurar sempre unha relación amigábel con todas as persoas, polo que obtivo o respecto e a simpatía xeral. Conseguiu tamén grandes metas para a entidade que presidía e para a cultura galega en xeral, mais algún dos obxectivos propostos nunca chegou a se materializar. Este é o caso da elaboración dunha gramática galega da institución, que aínda hoxe non existe. 2.1. A gramática como grande obxectivo do seu mandato Desde a súa fundación a RAG tiña como meta a elaboración dun dicionario e dunha gramática do galego. Así o explicitaba con clareza a circular que a Comisión Organizadora da “Asociación Iniciadora y Protectora de la Academia Gallega” da Habana dirixira ás persoas simpatizantes do proxecto o 246-1905 (cf. López Varela 2001: 121). Na primeira páxina do número 1, de 2051906, do Boletín de la Academia Gallega informábase de que en xullo do ano anterior Manuel Murguía recibira un escrito procedente da Habana en que se comunicaba o acordo da Comisión de regulamento desa asociación iniciadora onde se lle encargaba a constitución da “Academia Gallega que ha de formar el Diccionario y Gramática de nuestra lengua”. No número 2 do mesmo boletín, de 206-1906, insírese tamén na primeira páxina o “Reglamento de la Asociación Iniciadora y Protectora de la Academia Gallega”, en cuxo artigo 2, punto 1º, consta: Constituir en el punto que mejor convenga de Galicia una Academia Gallega ajena a toda idea política y religiosa sin más carácter que el de dar unidad al idioma gallego por medio de la publicación de una Gramática y un Diccionario; estudiar nuestras ciencias; cultivar la literatura y las artes, inclusas las industriales; recoger nuestros cantos populares y nuestros monumentos arqueológicos, y realizando cuanto tienda a enaltecer y glorificar el buen nombre de Galicia. Fica, pois, ben claro que na intención dos fundadores da RAG estaba a unificación escrita do idioma mediante a elaboración dunha gramática e tamén dun dicionario, obxectivo que constantemente se verá ratificado nos primeiros pasos da nova entidade. Se a respecto do dicionario a RAG recolleu moito material e mesmo conseguiu publicar 27 cadernos do seu inconcluso Diccionario gallegocastellano entre 1913 e 1928, no relativo á gramática case nada fixo no período anterior a 1936. Non conseguiu tampouco levar a cabo o obxectivo de elaborar unha gramática durante as dúas primeiras décadas de posguerra. Mais cando en 1960 MartínezRisco accedeu á presidencia, fixo propósito firme de promover a elaboración desa gramática institucional, como ben afirma Franco Grande, na altura colaborador do presidente no seu gabinete de avogado da Coruña, quen xulga que “a idea máis cara a don Sebastián era a publicación da Gramática galega da Academia” e que “esa ía ser a grande aportación da súa presidencia”, aínda que logo Piñeiro fixo que deixase “a unha beira o que sen dúbida era unha ilusión da súa vida” (Franco Grande 2004: 253254). Certamente, MartínezRisco falecería sen ver publicada a gramática académica e durante todo o seu mandato na institución tivo de soportar a presión de non dar conseguido ese obxectivo, pois a ausencia dunha gramática, ou dunhas normas gramaticais mínimas que servisen de criterio unificador na escrita, tornábase clamorosa cando a recuperación literaria do galego atinxía xa un grao de desenvolvemento importante. Así o pon en evidencia, por exemplo, o membro de honra da corporación Rodrigues Lapa nas cartas que dirixiu a Fernández del Riego a propósito das sucesivas edicións da Estilística da Língua Portuguesa, que incluía exemplificación tirada de autores galegos; nunha carta de outubro de 1963, entre outras, manifesta algunhas cautelas para o incremento da presenza do galego perante a ausencia dun modelo lingüísticogramatical claro e coherente: “Receio porém chamar a atenção para um idioma que não dispõe ainda de uma gramática aceitável. Insisto com vocês: isso é de uma urgência suprema” (Lapa 2001: 195). MartínezRisco non puido controlar o proceso de elaboración da gramática porque este estivo baixo o control de Piñeiro e do grupo de académicos de Galaxia que dominou a entidade. Aínda que aquel tamén facía parte dese grupo, que o levara á presidencia, porén nin era filólogo nin pertencía ao seu núcleo dirixente, de modo que a súa capacidade de influencia no ámbito gramatical era reducida e, alén diso, tiña de compaxinar a fidelidade ao grupo que o apoiara e a que en certo modo se debía coa posición arbitral que como presidente debía exercer, sen esquecer os vínculos co grupo de académicos coruñeses con que diariamente convivía, mesmo nas tarefas de goberno da institución. De todos os modos, durante o seu mandato a RAG conseguirá a aprobación e publicación das súas primeiras normas ortográficas e morfolóxicas (Real Academia Gallega 1971), o que en parte compensará unha certa sensación de fracaso que supuxo a imposibilidade de levar adiante unha gramática da corporación que, por outro lado, ningún outro presidente deu conseguido. 2.2. A Comisión de gramática da Academia e as súas dificultades A preocupación pola falta dunha gramática da entidade non era exclusiva do presidente e existía tamén na nova corporación presidida por el. No AMR consérvase o guión da súa propia man da “Junta ordinaria del dia 11dibre-1960”, cun punto tres sobre asuntos de carácter interno para dar conta da proposta de nomeamento de “vocales de las Comisiones para la redacción de una Antología y una Gramática gallegas”. Con data de “20 de San Martiño de 1960” figura no ARAG, nunha carpeta rotulada “Comisións para a creación dunha gramática e dunha antoloxía galegas. Correspondencia e informes”, un escrito ao presidente, asinado por M. Banet Fontenla, en que comeza por afirmar que “[n]a derradeira xuntanza ordinaria da Academia foi tomado o acordo de facer un epítome ou síntesis da Gramática Galega e mais unha Antoloxía de traballos escolleitos”. Para tal fin nomeouse unha “comisión encargada de redactar un compendio, o epítome, o librillo escolar de Gramática galaica”, como diría máis tarde Manuel Rabanal nun dos seus artigos xornalísticos 3. Tamén a pouco de entrar en funcións MartínezRisco, a dirección da RAG visitara Compostela e contactara con Manuel Rabanal e Abelardo Moralejo, os catedráticos máis cualificados en materia lingüística, segundo comenta Piñeiro a Carvalho en carta de febreiro de 1961 (Alonso / Cuquejo / Fariña 2004: 37), na perspectiva de os implicar nas tarefas desa Comisión. No mesmo arquivo e carpeta hai copia dun escrito do secretario da RAG, Vales Villamarín, datado a 261-61, en que convoca os membros da Comisión de gramática para unha sesión de constitución o día 18 de febreiro e unha nota manual, escrita con diferentes tipos de letra e de tintas, cos nomes dos membros da Comisión, formada pola Xunta de Goberno e os señores V. Risco, F. BouzaBrey, Filgueira Valverde, V. Taibo, Iglesia Alvariño (marcado cunha cruz e entre parénteses o nome de Ramón Piñeiro), Chao Espina, Carvalho Calero, Abelardo Moralejo e Rabanal, estes dous últimos tipograficamente separados dos demais ao final da nota. Por tanto, o 182-61 constituíuse na RAG a Comisión de gramática e, falecido o 297-61 Iglesia Alvariño, Piñeiro ocuparía esa vacante, segundo tamén consta noutro documento existente no AMR. Carvalho, que máis adiante desempeñará un papel importante, nesa altura estaba totalmente agoniado pola dirección do Colexio Fingoi e pola elaboración da historia da literatura para Galaxia, de modo que posibelmente non asistise a esa reunión constitutiva, como el mesmo comenta en carta a Fernández del Riego de 132-61 (Carballo 2006: 193194). V. Taibo, por súa parte, resístese a facer parte da Comisión de gramática coa desculpa dunha saúde precaria aos seus 76 anos, mais tamén por non ser gramático nin filólogo; a súa proposta é que os académicos con esa condición sinteticen e actualicen a gramática de Saco, segundo carta a MartínezRisco de 33-61 (AMR) 4. Cara a finais do ano 1961 pouco ou nada se avanzara nos traballos da Comisión, como pon en relevo un escrito do secretario da RAG, de 1310-61, en que se dirixe aos seus membros para lles solicitar que informen por escrito do traballo realizado. Case todos responden ao requirimento, como consta no ARAG, mais é de resaltar o escrito de Carvalho, de 2010-61, en que afirma que o acordo fora crear unha subcomisión formada por Iglesia Alvariño, Filgueira Valverde, Abelardo Moralejo e Rabanal, e que era ela a encargada de realizar o traballo previo antes de interviren os demais membros da Comisión; algo similar se di no escrito de resposta de Chao Espina e doutros máis; o mesmo Chao, en cartapostal de 2811-61 (AMR) ao presidente, fala de que é “unha vergoña” que a Galiza non teña unha gramática e de que é urxente dispor dun guión dela. A carta de Abelardo Moralejo leva data de 2011-61 (ARAG) e nela di escribir tamén en nome de Rabanal, para a seguir indicar que a Comisión de gramática non se chegou a reunir e que eles non son os indicados para ese labor, que deberán facer persoas galegas. Nun escrito de BouzaBrey ao presidente, de 3012-61 (ARAG) dá conta de que ese día se reuniron no Instituto P. Sarmiento, convocados por el propio, os “componentes de la Comisión nombrada para confeccionar un epítome de Gramática de la Lengua Gallega” P. Pedret, M. Rabanal, A. Moralejo, R. Piñeiro e F. BouzaBrey, aos que se uniu A. Fraguas por se achar nese momento no mesmo lugar; e continúa a informar de que se acordou facer un esquema sobre o cal “se irían colocando las conclusiones que fuesen aceptadas” polos demais membros da Comisión ou polo resto de académicos e de que se barallaron outros nomes para esa, como J. L. Pensado, X. Alonso Montero ou R. Lorenzo, mais que se decidiu desbotalos pois nela “existen personas capaces de realizarlo dada su sencillez”, aínda que o problema era a falta de tempo; informa igualmente de que Cesáreo Saco tiña feito un epítome gramatical e de que fixeron a Piñeiro a encomenda de llo pedir para así o poderen estudar. Os criterios e problemas de método a seguir para a elaboración desa gramática orixinaron outras dificultades e conflitos entre os membros da Comisión. Rabanal, na xa citada “Primera carta a la Academia...”, afirmaba que unha gramática académica “tiene que aspirar a ser una especie de canon del mejor decir y no un inventario de peculiaridades coloquiales”; e ese artigo vai provocar algunhas reaccións de membros da Comisión, como a de BouzaBrey, quen escribe a MartínezRisco con data de 231-62 (AMR), e após comezar por se referir a unha intervención súa sobre o “epítome gramatical gallego” que provocou outra de Rabanal en que manifestaba que “mientras no hubiese trabajos monográficos respecto del gallego, esto es, estudios gramaticales sobre las distintas partes de la oración, no podría hacerse una Gramática en forma”, opina que iso non era impedimento para a elaboración dun “compendio gramatical” como o que se perseguía, pois só había que procurar unha norma xeral e logo indicar en letra pequena as excepcións e variantes, a corresponder á RAG a capacidade de escoller entre varios criterios cando for preciso. Sobre iso falaran tamén en privado BouzaBrey e Rabanal, mais este tratou o tema no artigo do xornal compostelán, o que orixinou as críticas dalgúns académicos e a petición de mediación a MartínezRisco para preservar a confidencialidade das deliberacións; tamén alude BouzaBrey na carta á esperada chegada de Piñeiro con noticias para poder realizar unha nova reunión. Na resposta, de 291-62 (AMR), MartínezRisco expresa a BouzaBrey a opinión da Xunta de Goberno da RAG de a discusión pública a través de artigos nos xornais ser inconveniente e inoperante, alén de insistir en que se trataba de elaborar un “epítome” para uso de escolares que enchese o baleiro existente e non de realizar un labor exhaustivo que abranxese todas as variantes fonéticas, morfolóxicas e sintácticas; tamén mostra concordancia con BouzaBrey na orientación que este lle quere dar á redacción da gramática, anímao a continuar a colaborar no encargo coa mesma dedicación e lémbralle que os membros “de esa subcomisión”, cando terminaren o traballo, deberán sometelo á Comisión en pleno para ser estudado particularmente por todos, de modo que a responsabilidade científica deles e a da RAG ficará sempre garantida. Con tal situación dentro dunha Comisión que achaba grandes dificultades para levar adiante o proxecto gramatical, vai aparecer un informe de Piñeiro que mudará o discorrer dos acontecementos e que na práctica deixará aquela sen funcións. 2.3. O informe de Piñeiro e a paralización do proxecto gramatical Como mostra a correspondencia, o certo é que Piñeiro foi falando cos diferentes membros da Comisión para os convencer da conveniencia de adoptaren unha posición prudente no tema gramatical; véxase, por exemplo, o que di a Carvalho en carta de 151-62: “Logo teño que me ocupar do choio da Gramática, do que penso falar longamente contigo na primeira ocasión que vaia por Lugo” (en Alonso / Cuquejo / Fariña 2004: 50). O mesmo Carvalho por estas datas estaba dando os últimos retoques á súa historia da literatura e achaba dificultades para unificar graficamente a obra, a se formular a posibilidade de el propio elaborar unha gramática galega, segundo afirma en carta de 53-62 a Fernández del Riego (Carballo 2006: 418419). En contraste coa chamada á prudencia de Piñeiro, o académico Chao Espina, polo contrario, continuaba a pedir urxencia a MartínezRisco, e á RAG, en carta de 72-62 (AMR): “Cuido que isto non pode ser; a Gramática non pode estar sin fazer por mais tempo”. Catro días despois escríbelle outra carta (AMR) no mesmo sentido, aínda que reforzando os argumentos en prol da urxencia da gramática, en que el mesmo parece estar traballando xa: “Da vergoña que Galiza esteña no século XX sin Gramática”. Nestas dúas posturas defrontadas que representan Piñeiro e Chao Espina, o presidente da RAG móstrase en principio de acordo co segundo, como lle transmite en carta de 142-62 (AMR): “Eu abundo nas túas inquedanzas ó respeito; entendo, coma tí, que é pra nós un deber de comprimento urxente dar ciume (sic) a ise proiecto, e agardo que ista acertada intervención túa sirva pra estimular a actuación dos colegas de Santiago”. Nesta mesma misiva MartínezRisco acusa recibo do envío por parte de Chao “do esquema gramatical” e agradécelle o interese que pon “na execución do proiecto do noso compendio de Gramática galega, como membro que eres da Comisión redactora”. Chao elaborara un esquema de compendio gramatical, ou “Índice” segundo el propio dicía na carta anterior, seguindo “o mesmo método pedagóxico dos meus libros de Portugués”, pois impartía aulas de lingua lusa na Coruña e era autor de obras como Curso de Lengua Portuguesa. Con efecto, na subcarpeta correspondente ao ano 1962 que figura no ARAG está o “Índice” de Chao, que ocupa cinco páxinas manuscritas e que é bastante parecido ao da súa gramática portuguesa antes citada (Chao 1958: 147151). No entanto, as ideas que van prevalecer finalmente son as de Piñeiro, que con data 17262 envía ao presidente da RAG o informe, non solicitado, que lle prometera en carta anterior: “Velahí o informe encol da nosa situación lingüística, das suas necesidás máis inmediatas e das posibilidás da Academia pra lles facer frente axeitadamente” 6. MartínezRisco fala dese informe a Antonio Fraguas en carta de 53-62 (AMR) e nela afirma que o vai someter á opinión de cada un dos membros da Comisión e que logo convocará unha Xunta extraordinaria para acordar o que for máis conveniente. Tamén lle resume o contido do informe dicindo que Piñeiro propón “a ouservancia de tres etapas: estudo dos feitos lingüísticos, é decir, da multiplicidade polifórmica do galego; unificación selectiva, e redacción da Gramática”; xulga igualmente Piñeiro que a primeira debe ser sometida aos lingüistas da RAG e que as outras dúas son competencia desta. O informe de Piñeiro, que está custodiado na mesma subcarpeta do ARAG que o índice de Chao, ocupa catro páxinas mecanografadas con letra apertada. Hai tamén nese arquivo copias dos escritos de envío del aos membros da Comisión de gramática e respostas dalgúns destes, como o propio Chao, que dá a máis longa, en cinco páxinas manuscritas, para manifestar no fondo a súa discrepancia con Piñeiro e urxir a elaboración da síntese gramatical sen máis dilacións. Ou Carvalho, que mostra a súa conformidade coa primeira fase proposta por Piñeiro, aínda que deixa as outras nas mans das persoas que utilizaren o galego por seren elas as que deberán determinar a súa forma escrita. Nunha carta de 16-62 Piñeiro comenta a difusión do seu informe con Carvalho, anúncialle que lle enviou copia a Pensado porque o considera “a meirande autoridade romanística con que contamos hoxe os galegos” e que este lle mostrou a súa conformidade, o que lle deu “bastante tranquilidade”; tamén se alegra de Carvalho coincidir con el na primeira fase e de que por medio do seu informe “a Academia tome plena concencia do problema e das suas dificultás” (en Alonso / Cuquejo / Fariña 2004: 5758). BouzaBrey, por súa parte, escribe a MartínezRisco (ARAG) con data de 303-62 para lle dicir que Fraguas lle devolvera o informe de Piñeiro alegando que el non era lingüista e para lle comunicar, cun certo ton sarcástico, a súa decisión de causar baixa na Comisión de gramática que presidira. 6 Pode lerse a carta completa de remisión en Freixeiro (1994): o informe anexo de Piñeiro non se acha no AMR, mais si no ARAG, de onde foi reproducido e extensamente anotado por Santamarina (2009). É evidente que Piñeiro non confiaba na capacitación lingüística das persoas galegas cun certo grao de compromiso co galego e que estaban dispostas a traballaren na elaboración da gramática, incluído o seu amigo Cesáreo Saco, que xa tiña elaborada unha síntese gramatical. En troca, parece confiar en exceso no traballo que puideren facer persoas galegas afastadas do país ou non galegas con preparación técnica sobre a materia, mais con carencia de interese ou compromiso coa tarefa a realizar. É ilustrativa ao respecto unha carta a Carvalho, de 111-62, onde se mostra confiado en que a chegada a Compostela dos profesores Diego Catalán e Clavería supoña que “os nosos estudos lingüísticos comenzarán a marchar por bó camiño”, de maneira que se inicie unha “verdadeira escola de Lingüística galega, que tanto se bota de menos na nosa cultura”; e onde tamén o postula para a cátedra de Lingua e Literatura Galegas que deberá de ser convocada no futuro próximo (en Alonso / Cuquejo / Fariña 2004: 63). Con todo, Piñeiro pensa en Carvalho para ser a referencia da literatura galega, mais non así da lingua, aínda que faga parte da Comisión de gramática e asista ás súas reunións en ocasións. As teses de Piñeiro, que exerce unha función tutelar sobre a RAG a pesar de aínda non ser en 1962 membro numerario, acabarán por se impor e a gramática non se vai levar a cabo. No fondo, non é que Piñeiro estivese en contra da elaboración desa gramática; o que acontecía é que non confiaba na preparación técnica dos académicos. Así, en carta de 21-62 a Pensado, propuxéralle que fose el quen a fixese por ser o romanista galego con máis preparación científica, e por Abelardo Moralejo e Rabanal, a pesar da súa competencia, non seren galegos nin dominaren a lingua (en Alonso / Abal / Cillero 2009: 4142). No entanto, Pensado rexeitará a oferta de Piñeiro aludindo ás súas responsabilidades universitarias afastadas da realidade lingüística galega, como se deduce doutra carta que lle dirixe Piñeiro con data de 42-62, onde lle fala da “elaboración da Gramática Normativa Galega” e lamenta que Pensado non estea destinado en Compostela; tamén recoñece a necesidade da gramática e comprende a urxencia da RAG, mais opina que esta “debería dar un paso previo: promover o estudo de algúns problemas fundamentás da nosa realidade idiomática viva”, que son a “determinación das zonas e caraiterísticas dialectás do galego” e o “estudo e ordenación do noso verbo” —ofrece varios exemplos de polimorfismo na conxugación verbal—, mostrándose inclusive partidario de convocar un concurso ao respecto (en Alonso / Abal / Cillero 2009: 4345). En carta de 262-62 Piñeiro transmite a Pensado máis información sobre o proceso en que está a RAG, a ratificar así a súa dirección e control deste, e deixando constancia do peso da súa opinión na entidade: “Semella que están dispostos a modificar o programa de traballo” (en Alonso / Abal / Cillero 2009: 46). O informe de Piñeiro puxo fin na práctica ao proxecto gramatical e a Comisión de gramática non resultou, pois, operativa, aínda que para o 1612-62 se convoca unha Xunta Extraordinaria da RAG coa seguinte orde do día: “Lectura y estudio de los dictámenes presentados por los señores Académicos encargados de informar acerca de la proyectada edición de un manual de Gramática gallega”; como os ditames eran en xeral favorábeis ao informe de Piñeiro, é posíbel que o acordo a que se puido chegar fose deixar en suspenso as urxencias gramaticais. Algúns membros da Comisión, con todo, non daban enviado o seu ditame sobre o informe de Piñeiro, pois no ARAG hai copia dun escrito do secretario, de 2010-62, a Filgueira Valverde en que o insta a enviar ese ditame que xa lle solicitaran en dúas ocasións anteriores e outra copia dun escrito similar coa mesma data a V. Risco; e aínda figura copia doutro escrito de MartínezRisco a Filgueira en que lle roga que envíe o ditame por ser importante a súa opinión e que asista á reunión que para ese efecto se iría celebrar o día 16. Como xa se suxeriu, talvez nesta reunión se acordase dar por válido e definitivo o informe de Piñeiro. O caso é que, aínda seis anos despois, en 1968, escribe o presidente que a RAG está orientada cara á “necesaria redaición dunha Gramática do galego ” (S. Risco 1968: 25), tarefa que el non verá realizada. Tivo de se contentar coa aprobación dunhas breves e incompletas normas ortográficas e morfolóxicas xa pasado o ecuador do seu mandato presidencial. Isto foi o que lle permitiu o núcleo de Galaxia dominante na RAG, capitaneado por Piñeiro, quen mesmo antes de formalmente ingresar como académico numerario o 2511-67, xa tiña en mente unha rápida solución nese sentido, pois así o deixa translucir no discurso pronunciado ese día (Piñeiro 2007: 7986). Certamente, pouco máis de dous anos despois, a inicios de 1970, aprobáronse as normas ortográficas e en 1971 as morfolóxicas. 3. A producIón grAmAtIcAl nA décAdA de 60 Após a interrupción do proceso de elaboración de gramáticas que supuxo a guerra de 1936, con dúas décadas ermas en traballos dese teor, na década de 60 vaise reemprender esa tradición coa publicación de dúas novas gramáticas, unha que contou co apoio solidario do grupo de Galaxia, a de Carvalho Calero, e outra que Leandro Carré levou a cabo co seu traballo solitario. Ambos eran membros da RAG, mais en canto o primeiro tiña o recoñecemento xeral pola súa condición de filólogo e a axuda explícita do núcleo dominante da corporación, o segundo non gozou da mesma consideración nin colaboración, a pesar de facer parte da Xunta de Goberno da entidade. Con todo, as dúas obras xorden como gramáticas de autoría individual e ningunha delas, por tanto, foi asumida como propia da institución académica, a pesar de ese ser talvez o propósito de Carré, que inclusive chegou a preparar unha síntese gramatical con algunha expectativa nese sentido en finais da década. Esta síntese ficou inédita até a actualidade. 3.1. O traballo solidario de Carvalho Calero Piñeiro, que asume certamente un compromiso persoal coa defensa do galego (González 2006), após ver fracasada a opción de Pensado como autor da gramática académica, dirixe a súa atención cara a Carvalho, que xa publicara a súa historia da literatura, mais para o animar a que leve adiante o proxecto de elaborar unha gramática da súa exclusiva autoría dentro do proxecto editorial de Galaxia, non para facer a gramática da RAG. Na realidade, como informa Villanueva Gesteira (2015: 223228), a editora viguesa e o seu director xa andaran previamente “á procura dun lingüista”, para o que contactaran sucesivamente con Aníbal Otero, Aquilino Iglesia Alvariño, Isidoro Millán GonzálezPardo e Ramón Lorenzo; foi só perante a negativa destes cando se dirixiron a Carvalho Calero. O profesor ferrolán vai asumir esa nova empresa con esforzo e disciplina, como máis unha angueira no seu compromiso persoal de traballar polo galego, de modo que en finais de 1963 Galaxia xa publicitaba unha gramática de Carvalho que este aínda non comezara, como se desprende dunha carta súa a Del Riego de 2212-63: “Xa que anunciades a miña Gramática teréi que pensar en facela. Conviría que me mandaras todo o que teñas de antecedentes; pois eu carezo de libros de filoloxía galega” (Carballo 2006: 379); con todo, noutra carta ao mesmo destinatario de inicios de 1964 aínda afirma que “[d]a Gramática polo de agora non hai máis que darlle voltas na cabeza. É horrible” (Carballo 2006: 383); mais a primeiros de marzo, após terminar o encargo dunha breve antoloxía de literatura galega, xa só pensa en se concentrar na elaboración da gramática (Carballo 2006: 384387). E na correspondencia dese ano e do seguinte con Del Riego tanto lle pide libros e artigos de consulta como se lamenta das súas moitas ocupacións e do escaso tempo que lle deixan para se ocupar da gramática. Por iso Piñeiro, en carta de 42-64, xa lle dicía: “Alégrome ben de que vaia madurecendo na tua mente o plan da futura Gramática” (en Alonso / Cuquejo / Fariña 2004: 76); e noutra de 45-65 móstralle a súa coincidencia coa “absoluta prioridade da Gramática a calquer outro traballo” (en Alonso / Cuquejo / Fariña 2004: 90). Por esas datas Carvalho estaba totalmente centrado nesta obra e agoniado coa súa próxima finalización, como mostra nunha carta a Del Riego de 315-65 en que fala de que ten materiais para un segundo libro sobre Pondal, mais engade: “Pero ¿quén pensa niso coas triganzas da Gramática ?”; nela mostra tamén a preocupación polo resultado “porque a Gramática non pode sair tan ben que xustifique o tempo empregado en compoñela” e porque non se poderá igualar coa gramática catalá de Badia, aínda que esa tampouco era a intención con que afrontou un proxecto que outros non quixeron facer por consideraren preferíbel “non facer nada” (Carballo 2006: 394396). Non se atrevía nesa mesma carta a pór data para o final dunha tarefa para a cal continuará a se documentar, recibindo a obra de Badia e a gramática portuguesa de Tavani (carta a Del Riego de 27-65); e tamén fai propósito en cartas sucesivas de avanzar decisivamente nela, de modo que nos primeiros meses de 1966 xa comeza a enxergar o final do túnel, sen por iso reducir a súa dedicación ao proxecto, a renunciar mesmo ao descanso estival, como manifesta en carta de 167-66 (Carballo 2006: 411413). Nesta mesma carta comenta a Del Riego que “todo o meu traballo, mesmo as miñas lecturas, están orientadas á Gramática de cuia posesión demoníaca desexo me liberar”, obxectivo que cumprirá axiña, pois nas misivas sucesivas xa vai dando conta do proceso de corrección de probas. Finalmente, a Gramática elemental del gallego común de Carvalho Calero sairá do prelo en Galaxia no ano 1966, coa seguinte nota final: “Este libro terminó de imprimirse en los Talleres Gráficos de “ F aro de V igo ”, Colón, 2830, el día 5 de noviembre de 1966”. En carta do autor a Del Riego, de 2211-66, comunícalle que recibiu a gramática e que “resulta un fremoso volume”. Con todo, non se liberará por moito tempo do traballo gramatical, pois en xuño do ano seguinte xa manifesta estar a traballar para unha nova edición da obra (Carballo 2006: 433). E non deixa de saudar a concorrencia doutras gramáticas galegas nese ano 1967: “Vin a Gramática de Carré, e merquéina. Agora agardo que chegue por eiquí a de Saco, que tamén adquiriréi. ¡De súpeto, puxémonos moi ben de Gramáticas!” (Carballo 2006: 440). Naquela altura os antigos membros da Comisión de gramática da RAG, entre os que tamén se contaba Carvalho, estaban ocupados en ditaminaren os informes de Carré, presentados en 1965, sobre as terminacións -ción/-zón e sobre as grafías ao/ó/ô, ambos depositados no ARAG. Precisamente cando Rabanal emite o seu ditame a través das páxinas dun xornal compostelán sobre este último aspecto, a mostrar a súa preferencia por ao, tamén aproveita para saudar a saída do prelo da gramática de “Ricardo Carballo, gramático cabal y bien informado”, que “ha venido a llenar un hueco que urgía llenar” 7. O proxecto gramatical de Galaxia e de Carvalho non só non se detén en 1966 como continúa até 1979, con sucesivas reedicións revisadas e ampliadas que supoñen a constante actualización dunha obra que comezou sendo a gramática de Galaxia feita por Carvalho para terminar por ser a gramática deste publicada por Galaxia. El deu ao prelo esta obra após ter finalizado a historia da literatura, ambas as obras a faceren parte do proxecto editorial e políticocultural de Galaxia seguindo o deseño ideolóxico de Piñeiro e coa inestimábel colaboración operativa de Fernández del Riego. Mais a gramática de Carvalho tamén obedece en parte ás novas necesidades da lingua galega, incorporada ao ensino universitario, e ao labor docente e investigador do seu autor, que se encarga das aulas de galego no ensino superior e que ao mesmo tempo se está a preparar para optar á primeira cátedra de Lingua e Literatura Galegas da USC. El mesmo o explicita: “É unha gramática concebida como instrumento de traballo nas clases, nas aulas de Língua Galega que estavan ao meu cargo” (en FernánVello / Pillado 1986: 175). Fala a seguir das modificacións que foi introducindo nas distintas edicións da súa gramática, cuxa evolución “segue unha liña absolutamente recta”, segundo el, de acordo co avanzo dos tempos, co debilitamento do “réxime imperante” e co incremento da “liberdade con que un profesor pode expresar a sua doutrina a propósito da língua galega”. Recoñece que as diversas edicións da obra se fan de acordo con esas circunstancias, mais rexeita categoricamente que a sétima edición de 1979 “supoña unha rectificazón da primeira edizón publicada en 1966”, a insistir na prudencia e precaución que exixía a evolución da situación política (en FernánVello / Pillado 1986: 177). Mais se as anteriores edicións da obra podían ser asumidas polo proxecto cultural e lingüístico de Galaxia, a última viña a supor de facto a ruptura do autor co que representaba Piñeiro, para avanzar nunha vía reintegracionista en que este definitivamente non acreditaba. Carvalho terminaba o prólogo á sétima edición anunciando aínda novos pasos nesa vía en vindeiras edicións: “La necesidad de una reintegración del gallego en su mundo originario se nos aparece más clara, y ello nos impondrá en el futuro inevitables retoques” (Carballo 1979: 12). Mais xa non habería novas edicións da gramática; e a intensa e prolongada relación de Carvalho con Galaxia irá minguando até a extinción, a minguar tamén a solidariedade do grupo editorial con esa derradeira versión da Gramática elemental del gallego común que tanto apoiara anteriormente. De todas as formas, non cabe dúbida de que esta obra foi produto do esforzo solidario do seu autor co proxecto galeguista de Galaxia, que, por súa vez, lle prestou toda a súa solidariedade no plano material e humano. 7 Véxase “Nebulosa. Consulta y buena noticia”, artigo asinado co pseudónimo “R. del Camino” en La Noche e cuxo recorte figura no ARAG sen datación. 3.2. O labor solitario de Carré Alvarellos Pouco tempo despois da aparición da primeira edición da gramática de Carvalho, tamén vai publicar Carré Alvarellos a súa Gramática gallega, sen contar cos apoios que tivo a de Carvalho, no mesmo ano 1967 en que Gráficas Tanco tira do prelo en Ourense a segunda edición da gramática de Saco Arce que leva o mesmo título. Así o comenta Piñeiro a Basilio Losada en carta de 3110-67, a valorizar pexorativamente o contributo do autor coruñés: “Agora reeditouse a Gramática gallega de Saco y Arce, e o Carré editou a súa —ben maliña por certo—” (Piñeiro / Losada 2009: 620). Carré posuía unha escasa preparación filolóxica, de modo que o seu contributo á lingüística e á gramática galega debe medirse basicamente pola capacidade de crear ferramentas de utilidade para a fixación do galego escrito. En tal sentido, Carré tivo a ousadía de enfrontar a elaboración de materiais filolóxicos —gramáticas e dicionarios— que outras persoas non tiveron, sendo “o elemento motivador ou o revulsivo” para a emerxencia doutros estudos gramaticais e propostas estandarizadoras (Maceira 2014: 517). As súas iniciativas gramaticais pretenderon encher baleiros que as entidades máis directamente involucradas —nomeadamente a RAG— non daban cuberto e que era urxente facer, seguindo as directrices marcadas nos textos programáticos do nacionalismo irmandiño, primeiro, e logo na posguerra de acordo coas demandas de persoas implicadas na recuperación do galego. As inquietudes filolóxicas de Carré foron constantes durante a súa vida, a pesar de non posuír unha formación académica ao respecto, feito que compensaba con moita dedicación e entusiasmo xa desde novo. Percorreu todo o país na procura de información lingüística, mais tamén sobre costumes e tradicións, alén de se interesar polas fontes bibliográficas existentes; e posuía igualmente coñecementos teóricos e prácticos do portugués que probabelmente superaban o promedio dos seus compañeiros de corporación académica e que se alimentaban coa relación directa con personalidades da cultura portuguesa, como explica el propio nun escrito enviado á RAG, após deixar constancia de ter estudado o idioma galego desde a súa infancia e de levar percorrido todo o país na procura das súas tradicións e costumes 8. conxuntamente (Carré 1933). Na posguerra Leandro Carré continuou a cultivar a súa afección filolóxica e o estudo de temas relacionados coa lingua galega, a se manter constante o seu interese por ela tanto no relativo á súa situación presente, canto desde a perspectiva histórica 9. Pasados os anos máis duros da represión franquista Carré, xa membro de número da RAG, empéñase en que esta institución poida dispor das ferramentas imprescindíbeis para a recuperación literaria do galego e, nese sentido, ofrece o seu traballo e o seu labor precedente na procura de apoio institucional e aval de prestixio para a súa propia obra filolóxica. Arredor de 1950 o Centro Galego de Bos Aires pide un informe a Otero Pedrayo sobre a posibilidade de elaboración dun dicionario galego e na resposta 10 este menciona os máis relevantes e non cita o de Carré, feito bastante significativo da soidade en que este tivo de levar adiante os seus proxectos filolóxicos. Maceira afirma que as propostas de Carré dentro dunha entidade totalmente controlada polo grupo de Galaxia a partir dos anos 50 tiñan sempre como resposta “un clamoroso silencio” e, a pesar diso, el nunca se rendeu e mesmo “propuxo a súa gramática co fin de desencadear a reflexión que resolvese crear unha oficial e protestou contra as manobras dilatorias na confección dun dicionario e mais dunha gramática da Academia”; e aínda pouco antes de morrer “esixía que a xunta xeral da RAG afrontase a necesidade de editar unha gramática, segundo os estatutos da institución, que partise duns criterios tradicionais e que combatese a castelanización do galego” (Maceira 2014: 545546). Nunha carta de Piñeiro a Carvalho, de 126-61, alúdese á falta de apoios de Carré na altura, “coa única esceición de Banet” (en Alonso / Cuquejo / Fariña 2004: 43). Xa pouco tempo antes, en carta de 33-61 a MartínezRisco (AMR), V. Taibo rexeitaba facer parte da Comisión de gramática da Academia co argumento de non ser experto na materia como outros académicos que si o eran e que coñecían ben o idioma; mais entre eles non cita, curiosamente, Leandro Carré, a pesar de este ser autor na altura dun compendio gramatical, dun dicionario e dunha gramática aínda non publicada, mais que sometera a xuízo valorativo da Academia con resultado positivo, como mostra un informe de MartínezRisco ao presidente da RAG de 73-56 (AMR). Anos máis tarde, nunha carta a Basilio Losada, de 223-70, Piñeiro explica que, para evitar a participación de Carré na elaboración das normas ortográficas da Academia, ideou a artimaña de crear “unha Comisión espontánea de académicos” (Piñeiro / Losada 2009: 796). Mais, como se acaba de ver, a desconfianza no valor científico dos traballos filolóxicos de Carré estaba bastante estendida entre os académicos e, por tanto, non era exclusiva de Piñeiro. Dela participaba tamén o portugués Manuel Rodrigues Lapa, quen por finais de 1952 dicía por carta a Fernández del Riego que “[n]ão se pode fazer cultura pactuando com o que é medíocre e francamente ruim” (Lapa 2001: 70), a se referir ao dicionario de Carré que ía camiño da terceira edición. Certamente, o escaso rigor académico das propostas lingüísticas deste autor non era un bo aval para seren tomadas en consideración. A pesar desa marxinación, Carré estivo a traballar nas décadas de 50 e 60 na elaboración dunha gramática completa do galego e, ao mesmo tempo, fixo propostas sobre a codificación do idioma, tanto enviando informes á RAG en prol de -zón e de ao como ao “Seminario didáctico da língoa galega” que no verán de 1966 se reuniu en Vigo. Nas súas propostas lingüísticas sempre está presente a idea de construír un galego máis auténtico e menos castelanizado que, sendo moderno e actualizado, manteña a fidelidade ás súas raíces históricas e evite na súa forma culta as deturpacións da fala popular descoidada, como ben explicita nas “Objeciones a las respuestas relativas a mi proposición...” (ARAG). Deixando de lado a síntese gramatical publicada en 1919, Carré estivera a traballar nos inicios da década de 50 nunha gramática que presentou ao Premio Otero Pedrayo convocado polo Lar Gallego de Caracas, escrita en galego co título de Gramática galega e que obtivo o terceiro premio (Maceira 2014: 518). Segundo este mesmo investigador, a obra foi presentada polo autor á RAG en 1955 para que esta emitise o correspondente informe a respecto do seu valor científico, presumibelmente coa intención de que esta entidade a recomendase ou inclusive a asumise como obra de referencia. Aínda que Maceira afirma que os académicos “nunca trataron o tema oficialmente”, porén cómpre indicar que se nomeou unha comisión ao respecto e que esta emitiu informes particulares dos seus membros e un informe final, segundo documentación existente no AMR. No mesmo arquivo figura copia dun escrito da RAG, asinado por Manuel Casás como presidente e con data de 224-55, en que se comunica a MartínezRisco o acordo da Xunta de Goberno do día 16 do mesmo mes “de que por la Junta de Goberno se designasen los Numerarios que habrían de dictaminar respecto de la Gramática Gallega que el señor Carré Alvarellos presentó a informe de la Academia”. De todos os modos, o asunto non foi tratado precisamente con moita dilixencia, pois non será até o 2011-58 cando o secretario da RAG comunique por escrito a MartínezRisco que xa recibiu todos os ditames dos membros da comisión. Após a reunión desta, debeu aprobarse un “Informe” que figura sen datación no AMR e que foi Con este informe parece finalizar o percurso académico desa Gramática gallega —tal como figura na correspondencia citada— de Leandro Carré, que posibelmente fose a tradución para o castelán do orixinal premiado no concurso caraqueño, segundo Maceira (2014: 518) “ampliado, mellorado con reflexións propias e doutros filólogos como Joseph M. Piel ou Ernst Zellmer”. Non achamos moita máis información dela até que sae do prelo co mesmo título en 1967, editada pola Imprenta Moret da Coruña e en cuxo “Prólogo” o autor comeza por afirmar que escribira a obra orixinariamente en galego, mais que algúns amigos, filólogos estranxeiros e outras distinguidas personalidades lle pediran e aconsellaran que a publicase en español para así conseguir unha maior difusión e facilitar o coñecemento “de nuestra lengua” ás persoas interesadas nela (Carré 1967: 7). A obra segundo Maceira (2014: 518) “tivo un grande éxito e unha divulgación internacional moi importante”, a se basear en declaracións do propio autor de agosto de 1968 afirmando que a edición estaba case vendida nun ano e na correspondencia que se conserva no seu arquivo particular; mais non chegou a ser reeditada. 4. u nhA grAmátIcA InédItA de fInAIs dA décAdA : E pítomE dE gramática galEga Próxima a finalizar a década de 60, aínda MartínezRisco continuaba coa idea de elaborar unha gramática da RAG. Maceira (2014: 519) informa de que na reunión da Xunta de Goberno de 15269 se tomou o acordo de encargar a Carré “un epítome de Gramática gallega, con un vocabulario anexo, para someter á consideración da comisión académica correspondente”, expresión literal que procedería dunha carta da RAG a Carré asinada polo presidente e o secretario, e que se acharía no arquivo particular daquel. Consultada a acta da Xunta de Goberno dese día, nela constan como asistentes MartínezRisco, Carré Alvarellos e Vales Villamarín, e entre os acordos tomados figura o seguinte: “Asimismo se acordó encomendar a don Leandro Carré Alvarellos la presentación de un epítome gramatical gallego, con su vocabulario, para que la Academia pueda hacer uso de él en su oportunidad”. Con efecto, Leandro Carré realizaría nese período unha versión sintetizada da súa gramática a que puxo por título o mesmo que a RAG estivera barallando para o seu proxecto durante os anos iniciais da década, Epítome de gramática galega. O exemplar mecanografado que coñecemos está depositado no AMR, mais nas carpetas do ARAG que xa se citaron non aparece copia deste texto nin documentación ao respecto. 4.1. Autoría e datación O exemplar é un texto mecanografado, sen indicación de autoría e sen datar, que con certeza debe ser de Leandro Carré Alvarellos por se tratar dunha síntese da Gramática gallega deste, tanto polo modelo xeral de lingua que propón canto pola coincidencia de definicións e exemplos, ben como por certas similitudes co compendio de 1919 do mesmo autor. Porén, nin no AMR nin no ARAG demos con ningún documento en que expresamente conste que é Carré o autor do texto. A referencia máis explícita provén dunha carta do propio Carré a MartínezRisco, datada a 2910-69 e custodiada no AMR, onde consta a posibilidade de dar a obra ao prelo: Como nas conversas que seguiron na xuntanza do domingo aludíuse ao proxecto da imprentazón do Epítome de Gramática Galega, vou enviarlle as copias das tres ou catro respostas que temos encol dela, e por se se tratar na próisima xunta xeral dese asunto, rógolle me envíe un escrito decindo por qué me foi encarregada por vostede a redaizón, e ouxetos que se pretenden con ela. Tamén non localizamos este escrito do presidente, se é que existiu, nin esas copias das respostas que lle tería enviado Carré, pois nese momento aquel estaba destinado en Xirona por un curto período de tempo e as posibilidades de a documentación se perder eran certamente maiores. Mais da carta de Carré pode desprenderse con clareza que recibira realmente o encargo de elaborar ese epítome e que nesa altura xa estaba terminado e mesmo fora obxecto dalgún informe particular; e talvez igualmente do informe conxunto dunha comisión nomeada para tal propósito, segundo se deduce dun escrito de Filgueira Valverde ao presidente, de 4270, en que lle comunica o acordo dos membros da “Ponencia” de “[r]edactar o informe conxunto encol do libro da ‘Gramática’” (ARAG), que con certeza se refire ao Epítome de Carré. Mais o que non se substanciou foi esa posibilidade de “imprentazón” por razóns que non se achan explicitadas en ningún documento que coñezamos. Canto á autoría, non existen, pois, dúbidas a respecto de o texto ser escrito por Carré, que o elaboraría a partir da súa gramática de 1967 ao recibir en febreiro de 1969 ese encargo por parte da Xunta de Goberno da RAG, a que o propio Carré pertencía como tesoureiro. O epítome ficaría esquecido por o núcleo dominante da entidade, liderado por Piñeiro e Galaxia, non partillar os seus criterios normativos. Segundo a interpretación de Maceira (2014: 519), aquel encargo tiña por obxectivo “dispor dun material que contrapoñer a outras gramáticas como a de Carballo Calero” e as “liñas de actuación do grupo de numerarios afíns ao proxecto da Editorial Galaxia, dentro da Academia, ían destinadas á marxinación de Carré e a prescindir das súas propostas normativas”. MartínezRisco parecía apoiar o labor gramatical deste, mais ao mesmo tempo era un home de Galaxia e seguía as directrices de Piñeiro. Como presidente, tentaría manter un difícil equilibrio: contentar o seu colaborador Carré sen contradicir estas. Non era Carré, certamente, filólogo nin tiña unha especial preparación científica na materia, mais tomou iniciativas e levou adiante proxectos gramaticais que outras persoas, talvez máis preparadas, non puideron ou quixeron emprender. O Epítome de gramática galega, posibelmente de 1969, foi o derradeiro deles. 4.2. Descrición e valorización A síntese gramatical consta de 45 folios de 27 cm. de longo por 22 cm. de largo mecanografados por unha cara a duplo espazo e numerados manualmente na marxe superior dereita de cada páxina; a última está invertida e vai numerada con “65”, posibelmente por erro, en lugar do “45” que lle correspondería. Non contén máis indicacións que o título e unha nota de rodapé na segunda páxina relativa á grafía histórica <j>. A respecto da estrutura, organiza os contidos en catro partes, como xa se indica ao inicio, que denomina “Analoxía”, “Sintase”, “Prosodia” e “Ortografía”, moi descompensadas canto á extensión, pois a primeira ocupa 33 páxinas, en canto a “Prosodia” apenas chega á media páxina, por unhas sete de “Sintase” e cinco de “Ortografía”. Na “Analoxía” inclúe nocións de fonética e toda a morfoloxía: “artigo”, “nome”, “adxetivo”, “pronome”, “verbo”, “adverbo”, “preposizón”, “conxunzón” e “interxeizón”; a maior parte do espazo está dedicado á conxugación verbal, en que se inclúe, alén dos verbos regulares, irregulares, auxiliares e reflexivos, a “conxugazón dos verbos con pronomes enclíticos”; esta estruturación da obra é bastante similar á que ten o Compendio de 1919, que por súa vez bebe directamente da gramática de Saco Arce. As outras tres partes do Epítome coinciden coas de Saco, en canto no Compendio se inclúen algunhas nocións de sintaxe e prosodia na epígrafe “Algunhas regras de escritura” e se mantén unha parte final intitulada “Regras ortográficas”. Por súa vez, a Gramática gallega de 1967 presenta diverxencias organizativas na sección inicial para coincidir nas demais. Hai bastantes coincidencias en xeral entre as catro obras e, por tanto, tamén entre as dúas sínteses gramaticais de Carré, a de 1919 e a de 1969. Canto ao modelo normativo que propón este derradeiro traballo gramatical de Carré, cómpre subliñar a existencia dunha substancial liña de continuidade cos anteriores, con algunhas modificacións tendentes á harmonización das solucións gráficas e morfolóxicas. No Compendio de 1919 fai un uso maioritario da terminación -ción, ao lado da solución minoritaria -zón, ambas a alternaren inclusivemente nunha mesma palabra (oración e orazón, terminación e terminazón etc.) e que definitivamente unificará en -zón após ter presentado en 1965 aquel informe á RAG en que propuña que esta a adoptase como propia; así, o Epítome iguala todos os casos en -zón, salvo uns poucos que se poden xulgar como descoidos ou erros. No outro informe propuña ao(s) para a unión da preposición e o artigo masculino, solución xa presente en 1919 e que mantén en todas as (re)elaboracións posteriores, incluída a última do Epítome ; non acontece así co pra de 1919, que se regulariza en para nos 60, nin co plural tipo varós do primeiro traballo, que torna varóns ou cans no último, do mesmo modo que vocás ou ordinás viran en vocaes ou ordinaes. Mantéñense, iso si, en todos os casos certos usos gráficos como o do acento circunflexo (â, irmâ, lêr), do apóstrofo (co’ela, co’este, c’unha) ou do trazo (polo ben), o que leva a Alonso Pintos situar o autor nas “concepcións ortográficas de certo autonomismo que, na posguerra, continuaba escribindo segundo as coordenadas gráficas e grafotácticas do período 19161936”; tamén é certo que as propostas de Carré “careceron basicamente de uso e influencia no galego literario do período gobernado de maneira emblemática polo padrón que marcaba Ramón Piñeiro e o seu grupo” (Alonso Pintos 2006: 2324). Nas “Verbas limiares” do seu Diccionario galegocastelán explicita Carré (1933: 6) a súa vontade de consagrar os usos gráficos dominantes na tradición literaria contemporánea que xa utilizara no seu primeiro traballo gramatical. Estes usos serán os que primen tamén na súa obra de posguerra e de modo particular no Epítome, onde tanto ratifica o uso da terminación -zón, que porén non facía parte da tradición literaria maioritaria, canto do grafema <x> para o son fricativo prepalatal xordo en substitución dos etimolóxicos <j>, <g>. Isto é, Carré defendeu por razóns de uso histórico a terminación -zón e non as grafías etimolóxicas do son fricativo prepalatal, o que non deixa de constituír un caso de incoherencia. A modo de síntese, pódese dicir que o modelo xeral de lingua proposto por Carré Alvarellos no seu Epítome de gramática galega, a pesar de manter unha esencial continuidade co utilizado por el nos seus traballos anteriores de teor filolóxico, tanto gramáticas como dicionarios, resulta máis coherente e uniformado. Se no plano gráfico mantén o uso de apóstrofos, trazos e acentos propios da época das Irmandades da Fala en contra do criterio utilizado por Galaxia nas súas publicacións, será no plano morfolóxico onde o Epítome se mostre máis innovador: por un lado, universaliza a terminación -zón que era rexeitada por aquela e polos académicos e, por outro, consolida os plurais de tipo corazóns, xornaes, ouriñoes, picheles e perniles, coas súas excepcións, a mostrar neste caso vacilacións en parte semellantes ás da gramática de Galaxia ou ás das futuras normas académicas. 5. c onclusIón Na década de 60 da anterior centuria a RAG, baixo a presidencia e o decidido impulso de MartínezRisco, tentou elaborar unha gramática de carácter institucional que servise de guía e orientación para acabar cunha práctica caótica que viña caracterizando a escrita en galego desde o período oitocentista. Visto que as dificultades eran tan grandes como as urxencias, xa desde o inicio se foi estendendo entre os académicos a opinión de se conformaren coa realización dunha gramática elemental ou sintética, isto é, dun epítome de gramática galega en expresión frecuentemente utilizada por algúns deles. Desde que MartínezRisco accedeu á presidencia activouse unha Comisión de gramática que posibelmente podería ter levado a cabo o proxecto, non sen dificultades, se non irrompese en escena a figura de Piñeiro, membro dirixente do grupo de Galaxia que na altura pasou a controlar a RAG, sen el propio ser membro numerario dela. Piñeiro impuxo a paralización do proceso de elaboración do epítome gramatical e propiciou a realización dunha gramática da Editorial Galaxia, para cuxo obxectivo escolleu a figura de Carvalho Calero. Apareceu así a Gramática elemental del gallego común en 1966, que se foi reeditando en anos sucesivos e que foi a gramática de referencia desa década e da seguinte, antes de ‘Carballo’ se converter en ‘Carvalho’. O profesor da USC contou desde o inicio con todo o apoio solidario do grupo de Galaxia a que tamén pertencía, mais ese non foi o caso doutro académico, Carré Alvarellos, que ao ano seguinte, 1967, publicou a segunda gramática da década desde a soidade institucional, pois Piñeiro non só non confiaba na súa condición de lingüista como mesmo manobrou para o marxinar en todo o proceso de codificación idiomática levado a cabo na década. Mais, curiosamente, o modelo estandarizador de Carré, que en 1965 propuxera á RAG a adopción das solucións -zón e ao e que sempre criticara as cesións ao modelo do español, acabará por se parecer máis ao modelo de Carvalho das etapas finais da súa vida que ao do que colaborou directamente na redacción das primeiras normas da entidade. Ese modelo de galego autónomo, non dependente do español, fica reflectido con maior precisión no Epítome de gramática galega que no ano 1969 presentou á RAG como máis unha tentativa de incidir no proceso normativizador desta e de evitar a que el xulgaba como deriva castelanizadora. Porén, máis unha vez, as súas propostas non foron tidas en conta e ese derradeiro contributo gramatical de Carré durmiu un longo sono de case 50 anos nunha gabeta. r eferencIAs bIblIográfIcAs

O abandono da terra agrícola é un tema de plena actualidade en Galicia: existen traballos científicos que confirman a súa existencia, textos legais que falan da “continua perda de superficie agraria útil”, e evidencias visuais para calquera observador atento. Non obstante, o problema atópase pendente de ser cuantificado e ubicado territorialmente, en grande medida porque a insuficiente desagregación espacial dos datos estatísticos dispoñibles sobre coberturas ou usos do solo non permite capturar a súa grande complexidade. Neste traballo achégase unha aproximación cartográfica ó problema tomando como base a escala municipal, dentro dunha das comarcas máis dinámicas do sector agrario galego, e cunha perspectiva temporal a medio prazo. Os resultados confirman a diminución da superficie agrícola da comarca, pero destaca o feito de que esa diminución se concentrou exclusivamente nunha parte dos concellos que a integran, mentres que o resto se mantiveron nos niveis de 1956 ou incluso os incrementaron. Deste resultado conclúese a necesidade de territorializar as políticas concebidas para combatir o abandono e as súas consecuencias negativas, de modo que se actúe principalmente nas áreas máis afectadas.

Artigo ISSN 18855547 Eduardo Corbelle Rico · Rafael Crecente Maseda Estudio da evolución da superficie agrícola na comarca da Terra Chá a partir de fotografía aérea histórica e mapas de usos, 19562004 being quantified and spatially located, largely because the spatial detail of the available statistical sources about land use and/or land cover is insufficient to capture its great spatial complexity. This paper approaches the problem from a cartographic perspective at municipal level, taking a group of municipalities usually considered as having a dynamic agriculture, and using a 50 year timeframe. The results confirm the decrease of agricultural area at the group level, but also point out that the decrease was concentrated on only a part of municipalities while the rest of them maintained levels that were equivalent to those of 1956 or even higher. Conclusions point towards the need for the spatial planning of measures intended to fight land abandonment and its consequences, so that they are tailored to the actual distribution of the problem. A recente aprobación da Lei do Banco de Terras de Galicia (Lei 7/2007, do 21 de maio, de medidas administrativas e tributarias para a conservación da superficie agraria útil e do Banco de Terras de Galicia, DOG de 31 de maio) sitúa o problema do descenso da Superficie Agrícola Utilizada (SAU) na comunidade nun lugar importante e de dominio público, na medida en que este está directamente relacionado con algúns dos problemas de fondo do medio rural galego como, por exemplo, os incendios forestais, a diminución e envellecemento da poboación rural, ou a perda de agroecosistemas tradicionais de alto valor ecolóxico e paisaxístico. A literatura científica europea establece con claridade esta relación entre os procesos de marxinalización e abandono da agricultura e as consecuencias negativas de tipo social, ambiental e paisaxístico que conlevan (Baldock et al., 1996; MacDonald et al., 2000; EEA, 2004; Strijker, 2005; DLG, 2005). No caso galego foron os traballos realizados desde a economía agraria, apoiados fundamentalmente sobre os datos de sucesivos Censos Agrarios, os que resaltaron a existencia dunha continua diminución do número de explotacións que, combinada coa escasa transferencia da terra ás explotacións que se mantiveron en activo, daría como resultado o descenso Palabras clave SAU · uso do solo · abandono de terras · sistemas de información xeográfica · fotografía aérea Abstract Land abandonment has become a topical issue in Galicia: there are scientific works that confirm its existence, legal texts that mention the “continuous reduction of agricultural area”, and enough visual evidence for any attentive observer. Nevertheless, the problem is far from Eduardo Corbelle Rico · Rafael Crecente Maseda Departamento de Enxeñería Agroforestal. Escola Politécnica Superior. Universidade de Santiago de Compostela Campus Universitario s/n, 27002. Lugo. http://laborate.usc.es Tel. 982285900, ext. 23292. email: [email protected] progresivo da SAU e o relativo estancamento da superficie media das explotacións (López Iglesias, 1996, 2000). Non obstante, a información sobre usos/cubertas do solo procedente das diferentes fontes estatísticas (por exemplo os Anuarios de Estadística Agroalimentaria do Ministerio de Agricultura, os Anuarios de Estatística Agraria da Consellería de Medio Rural, ou os propios Censos Agrarios) non permite apoiar de maneira contundente afirmacións como as contidas no texto da Lei 7/07 acerca da “continua redución da superficie agraria útil”, e en todo caso obriga a grandes matizacións. Por exemplo, o Censo Agrario de 1989 cifra a SAU galega en 675.038 ha, mentres que o correspondente a 1999 fala de 696.690 ha (INE, 2008a). De modo similar, os Anuarios do Ministerio tampouco indican unha tendencia clara ó descenso: 870.500 ha en 1980, 973.000 ha en 1989, e preto das 874.000 ha en 2003, por citar só algunhas (MAPA, 19812004). A fiabilidade das fontes, a maiores, é discutible: por exemplo os datos de superficie presente nos Censos son os declarados polos entrevistados, e entre os Anuarios só os da Consellería informan da metodoloxía empregada (que precisamente cambiou desde 2002 en adiante; Xunta de Galicia, 2003). Non obstante, a existencia de procesos de abandono da actividade agrícola no noso territorio é evidente para calquera observador atento. A súa existencia si se reflicte nas fontes estatísticas cando se descende, por exemplo, ó nivel provincial: tanto os Anuarios do Ministerio como os Censos Agrarios permiten identificar a Ourense como a provincia con perda neta de SAU dentro da Comunidade Autónoma nas últimas décadas (INE, 2008a; MAPA, 19812004). Resulta evidente que os valores medios contidos nas estatísticas enmascaran un fenómeno complexo que ten lugar a diferentes escalas que van desde a explotación individual ata a parroquia, municipio, comarca e provincia, e que se distribúe de maneira irregular polo territorio. Isto leva a pensar que para un axeitado tratamento do problema -por exemplo, para dirixir as accións ás áreas máis afectadasé necesario ter esta complexidade en conta e realizar un tratamento particular da cuestión, máis centrado na súa compoñente espacial. É dicir, trataríase de identificar a unha escala operativa (por exemplo municipal) as entidades que máis sufriron a perda de SAU. Obxectivos O traballo que se presenta toma unha área de estudo relativamente extensa e diversa como é a comarca da Terra Chá e analiza cunha perspectiva a medio prazo (aproximadamente 50 anos) a evolución seguida pola superficie ocupada pola agricultura. Interesa en particular someter a proba o hipotético descenso da SAU que tería sucedido, así como coñecer a súa distribución a escala municipal e as direccións de cambio operadas. Conflúen neste traballo o concepto de SAU, entendido como a suma de terra arable, prados e pasteiros, e por outro lado o concepto, máis amplo, de superficie agrícola. A distinción é pertinente por canto a superficie utilizada pola agricultura na Galicia de mediados do século XX incluía unha parte da superficie de mato, na súa función de aporte de pasto e estrume, e polo tanto era máis ampla que a SAU. Estrictamente, este traballo utiliza a variacion de SAU como un estimador das variacións da superficie agrícola. Área de estudio A comarca da Terra Chá está situada na provincia de Lugo (figura 1) e inclúe, segundo a definición establecida polo decreto que regula o mapa comarcal de Galicia (Decreto 65/1997, de 20 de febreiro, polo que se aproba definitivamente o mapa comarcal de Galicia), nove concellos: Abadín, Begonte, Castro de Rei, Cospeito, Guitiriz, Muras, A Pastoriza, Vilalba, e Xermade. A extensión dos diferentes municipios oscila entre os 127 km² de Begonte e os 379 km² de Vilalba, ata un total conxunto de 1822 km². Desde o punto de vista xeográfico, a comarca está formada por unha extensa chaira central, da que toma o nome, rodeada por un conxunto de formacións montañosas que a separan das comarcas veciñas: as serras de Cova da Serpe e da Loba polo oeste forman a fronteira coa provincia de A Coruña, as serras da Carba e do Xistral establecen o límite coa Mariña luguesa, e o Cordal de Neda e a serra de Meira forman o límite oriental. O conxunto da comarca constitúe unha área de drenaxe natural en dirección sur a través do Figura 1.- Situación e concellos da comarca de Terra Chá río Miño e os seus afluentes. O interese da comarca para este traballo reside en varios factores: (a) está situada nunha provincia (Lugo) que de acordo coa información estatística existente non se viu seriamente afectada por un descenso de SAU nos últimos vinte anos (De acordo cos Materiais O voo fotográfico de 195657 O voo de 195657 é resultado dos acordos comerciais e militares, iniciados arredor do ano 1943, firmados entre os gobernos de EEUU e España. Os militares norteamericanos realizaron dous voos fotográficos con cobertura completa do territorio español: o voo da serie A, realizado en 19451946 a escala 1:45.000, e o voo da serie B, feito en 19561957 a escala 1:30.000 (Fernández García & Quirós Linares, 1997). Este traballo baséase na hipótese de que o voo de 195657 proporciona unha boa imaxe do sistema agrario tradicional, entendido como previo á “revolución verde” da segunda metade do século XX. Ata que punto o sistema agrario xa sufrira transformacións na altura é difícil de afirmar, pero todas as fontes indican que o período de guerra civil e posguerra supuxo un freo á dinámica transformadora que comezara no primeiro tercio do século XX e incluso unha pequena volta atrás, e que as novas transformacións non comezaron ata finais dos 50 ou primeiros dos 60. No caso galego e en particular na Terra Chá está ben documentado como o sistema de rozas, a gandería extensiva e o sistema de “ano e vez” nas agras se mantiveron ata ben entrada a década de 1950 (Cardesín Díaz, 1992; Bouhier, 2001). O mapa de usos e as ortofotografías do SIGPAC Os datos de cobertura actual foron derivados do mapa de recintos do SIGPAC, correspondente ós anos 20032004. Tamén se utilizaron as ortofotografías do proxecto SIGPAC, para a fotointerpretación e como material de apoio na ortorrectificación das fotografías de 1956. Dixitalización e ortorrectificación da fotografía de 1956 O material fotográfico de 1956 estaba dispoñible na forma de copias de contacto dos negativos orixinais, en papel fotográfico convencional e cun grao de conservación aceptable. O voo sobre a provincia de Lugo foi realizado en pasadas na dirección lesteoeste e numeradas de norte a sur, de modo que a zona de traballo quedou recollida nas pasadas 6 a 18, tomadas en diferentes momentos comprendidos entre abril de 1956 e agosto de 1957 (figura 2). As copias en papel dixitalizáronse empregando un escáner convencional tamaño A3, a unha resolución de 21 mm/píxel. Dada a escala de voo, a resolución espacial sitúase aproximadamente nos 60 cm/píxel. Posteriormente sometéronse a un proceso de ortorrectificación e mosaico co paquete informático Erdas Imagine 9.1, empregando como material de apoio un modelo dixital do terreo con malla de 5 metros derivado da cartografía 1:5000 e as ortofotografías dixitais do SIGPAC (anos 20032004 e erro medio cuadrático menor de 1, 25 m; MAPA, 2002). A calidade da ortorrectificación foi estimada mediante puntos de comprobación independentes, cun resultado en torno ós 5 metros de erro medio cuadrático, de modo que constitúe un produto cartográfico válido segundo os criterios máis habituais para unha escala de publicación de 1:20.000 (Corbelle Rico et al., 2006). Deseño da mostraxe Dada a grande extensión da área de estudo optouse por utilizar técnicas de mostraxe estatística, e non un inventario completo. Escollemos un esquema sistemático coa finalidade de asegurar un bo reparto sobre a superficie de estudio, unha aproximación similar á empregada noutros estudos de uso/cobertura do solo como o caso do proxecto da Unión Europea Land Use/Cover Area frame statistical Survey (LUCAS) (Martino & Fritz, 2008). O deseño da mostra tomou a forma de malla cadrada de 500 m de lado, na que cada vértice define un punto de mostraxe (7.274 en total). En cada un destes puntos identificouse un círculo de 100 m² (12 m de diámetro), e a cuberta existente obtívose por fotointerpretación para 1956 e directamente do mapa de recintos do SIGPAC para o ano 2003. As clases de cuberta identificadas reducíronse a catro, de maneira similar a outros traballos (Calvo Iglesias, 2005; Mottet et al., 2006; Millington et al., 2007; van Doorn & Bakker, 2007): (1) terra arable, prados e pasteiros, (2) mato, (3) arborado, e (4) outras superficies. Fotointerpretación Para facilitar unha mellor comprensión dos tipos de cuberta existentes en 1956 e a súa distribución recorremos á descrición das formas de organización agraria realizada por Bouhier (2001), que no caso da área de traballo se corresponde a grandes rasgos coa área de “eidos de cerrados das montañas septentrionais” no caso do concello de Muras, e coa área dos “eidos de agras” no resto dos concellos. Desde o punto de vista do fotointérprete, a primeira delas representa a maior dificultade, debido á mistura confusa entre as áreas de labradío, pasteiros e mato que pode chegar a “despistar ó observador e ás veces ata ó propio utilizador” (Bouhier, 2001). A fotointerpretación das zonas de agras é máis simple, polo contrario, debido á presencia dos grandes bloques de cultivo (agras) facilmente indentificables. En ambos casos, unha dificultade adicional débese á coexistencia de diferentes graos de intensidade no aproveitamento do mato, que van desde as áreas de mato sementado, a miúdo na proximidade da explotación e en ocasións inserido na zona de agras, ata o mato que cubría áreas intermedias entre dúas parroquias, constituíndo en principio un terreo inculto pero “de vez en cando, furado por vastos bloques de cultivo, non cerrados, e traballados senón de xeito absolutamente definitivo, alomenos durante períodos longos ou bastante longos” (Bouhier, 2001). Esta diferenciación non afecta á identificación de cubertas, pero ten implicacións importantes á hora de estimar a superficie explotada pola agricultura en apartados posteriores. A figura 3 mostra un exemplo de identificación de diferentes cubertas nunha zona de agras. Figura 2.- Pasadas do voo de 19561957 sobre a área de estudio Figura 3.- Exemplo de interpretación de cubertas (Cerdeiras, Begonte, xullo de 1957) Adaptación do mapa de recintos do SIGPAC Dado que a lenda de usos de SIGPAC é máis detallada que a que utilizamos neste traballo, era necesario simplificala. O criterio seguido para adaptala aparece na táboa 1. Destaca ó final da táboa a categoría ZC (“Zona Concentrada non reflectida na ortofoto”) sobre a que o SIGPAC non aporta datos de cuberta: para os puntos de mostraxe que caeron nestas zonas realizouse unha interpretación manual sobre a fotografía de 20032004. Resultados Distribución das cubertas do solo Os resultados (figura 4) mostran unha paisaxe que en 1956 estaba dominada case a partes iguais pola superficie cultivada e a superficie de mato (arredor do 45% da superficie comarcal) cunha presenza moi reducida das áreas cubertas por arborado (en torno ó 7% da superficie). Os datos de 200304 mostran un lixeiro descenso da superficie cultivada (40% da superficie comarcal), un descenso considerable da superficie de mato que a reduce case á metade (28%), e un incremento notable da superficie cuberta por arborado ata igualar á de mato (28%). A nivel municipal a distribución da superficie ocupada polas diferentes cubertas segue un patrón similar (SAU e mato son as cubertas maioritarias en 195657) pero con certas diferencias entre concellos (táboa 2). Para valorar a evolución seguida pola SAU de cada concello, e dado que os datos proceden de mostraxe, o criterio para decidir se a variación entre as proporcións observadas era significativa ou non foi o intervalo de confianza ó 95% calculado para cada ano segundo o método proposto por Goodman (1965) para distribucións multinomiais (figura 5). Como se pode observar na figura, existen diferencias significativas nos concellos de Begonte, Guitiriz, Muras, Vilalba e A Pastoriza, coa particularidade de que as variacións nos catro primeiros foron á baixa mentres que no último a SAU municipal se incrementou. Nos catro concellos restantes (Abadín, Castro de Rei, Cospeito e Xermade) existe solape entre os intervalos de confianza calculados para cada período, polo que non é posible afirmar que tivera lugar un cambio da superficie ocupada por SAU. Direccións de cambio A comparación das cubertas identificadas en cada punto da mostra nos dous anos de referencia permite detectar os cambios entre as diferentes superficies. A táboa 3 compara as superficies segundo o tipo de cuberta que tiveron en 19561957 (en filas) e a que presentaban en 20032004 (columnas). A suma de cada fila representa a superficie cuberta por unha determinada categoría en 195657 e a Táboa 1.- Adaptación da lenda do SIGPAC suma dunha columna corresponde ó total de 2004. As cifras na diagonal da táboa representan as áreas que non mudaron de cuberta, e o resto das cifras representan a área que mudou dunha cuberta anterior (fila) a outra actual (columna), de modo que ó ler unha fila podemos ir descifrando o destino da superficie orixinal. Da análise da táboa 3 destaca o feito de que a perda de SAU entre 1956 e 2004 se debe de modo maioritario á ocupación por arborado (181 km²), e en segundo lugar á colonización por mato (119 km²). Tamén se pode apreciar que amplas superficies de mato foron roturadas para soster un uso agrícola máis intensivo (182 km²), de modo que o balance de cambios entre mato e SAU é favorable a esta última. Non obstante, neste punto é necesario ter en conta que o uso de grande parte da superficie de mato en 195657 tiña un carácter ben diferente do actual: hoxe é posible afirmar que as superficies cubertas por mato non soportan practicamente ningún tipo de aproveitamento, o cal non era certo cincuenta anos antes. É razonable pensar que grande parte dos 182 km² de terras roturadas simplemente impliquen o paso dunha forma de aproveitamento agrogandeiro extensivo a outra máis intensiva e non sexan, en definitiva, terras gañadas pola agricultura. O crecemento do arborado, pola súa parte, sería en parte o resultado da rexeneración natural pero sobre todo consecuencia da repoboación con fines de produción madeireira. Por exemplo como consecuencia das actuacións do antigo Patrimonio Forestal do Estado (PFE), activo entre os anos 1941 e 1971 e co período de máxima actividade entre 1952 e 1962. Aínda que os concellos da Terra Chá non foron dos máis afectados, a superficie repoboada nesta comarca entre 1941 e 1971 sitúase en torno ós 160 km² (Rico Boquete, 1995). Tendo en conta que as actuacións se concentraron sobre montes veciñais non incluídos no Catálogo de Utilidade Pública, as repoboacións tiveron lugar principalmente sobre áreas que ata entón eran aproveitadas como mato para leña e pastoreo extensivo, como acreditan as protestas veciñais que suscitaron en numerosos casos. Polo tanto, esta actividade repoboadora está incluída fundamentalmente no cambio de mato a arborado e non de SAU a arborado, de xeito que este último debe responder sobre todo á repoboación por parte dos propietarios a título individual, e podemos supoñer que se deu maioritariamente nun momento moito máis cercano - probablemente na década de 1990-, en grande parte ó abrigo das subvencións outorgadas precisamente para ese fin (García Arias & Pérez Fra, 2001). Cambios por grupos de concellos As táboas 4, 5 e 6 mostran as diferentes direccións de cambio detectadas nos concellos. Para simplificar a comprensión, agrupamos os concellos en tres conxuntos baseándonos na evolución seguida pola SAU: Grupo 1: concellos nos que diminuíu a porcentaxe de SAU (Begonte, Guitiriz, Muras e Vilalba). Grupo 2: concellos nos que se mantivo a porcentaxe de SAU (Abadín, Castro de Rei, Cospeito e Xermade). Grupo 3: concellos nos que se incrementou a porcentaxe de SAU (A Pastoriza). Da comparación das táboas pódense destacar tres ideas principais. En primeiro lugar, o paso de SAU a mato é similar entre os tres grupos pero lixeiramente maior nos concellos nos que a SAU descendeu (grupo1). Sen embargo, o paso de SAU a arborado presenta diferencias máis importantes entre os tres grupos, aínda que reproduce a mesma tendencia (maior no grupo 1 que nos outros dous). Finalmente, e o que é máis importante, o cambio que presenta maiores diferencias entre os tres grupos é a roturación de terras de monte (paso de mato a SAU), practicamente se duplica do grupo 1 ó 2 (6, 5% e 12, 6% respectivamente) e ten moita importancia no grupo 3 (18%). É dicir, semella que o factor determinante na diferente evolución da SAU nos concellos estudados non é tanto o abandono da terra (a expansión do mato por superficie anteriormente cultivada), senón á repoboación con fins madeireiros sobre áreas cultivadas (responsable da maior parte da expansión do arborado) e, sobre todo, a escasa actividade de roturación realizada nos concellos do grupo 1. A SAU e a evolución das explotacións Co fin de valorar ata que punto a evolución detectada se corresponde con outros datos dispoñibles, podemos comparala coa evolución do número de explotacións en cada un dos grupos de concellos xa definidos (táboa 7). Da Táboa 4.- Transicións observadas entre 1956 e 2004 (km²), grupo 1 Táboa 5.- Transicións observadas entre 1956 e 2004 (km²), grupo 2 Táboa 6.- Transicións observadas entre 1956 e 2004 (km²), grupo 3 comparación pódese apreciar que foi nos concellos do grupo 1 onde o peche de explotacións foi máis acusado, o que é coherente coa bibliografía (López Iglesias, 1996). Por outra parte, para avaliar que tipo de aproveitamento realizan as explotacións sobre a súa superficie, e tendo en conta que non se dispón de datos de SAU por explotación para o censo de 1962, utilizamos a relación entre SAU e superficie total (SAU/ST) correspondente a 1999 (táboa 6). Como se pode observar, os valores son maiores para os grupos 2 e 3, o que está relacionado coa relativa importancia -en termos de superficieda transición de mato a SAU detectada nas matrices de cambio nestes grupos (táboas 4, 5 e 6). Este feito indica que moitas das explotacións destes concellos incrementaron a súa SAU mediante a roturación, para usos máis intensivos, de superficies de mato da súa propiedade, e corrobora o maior peso da transición de mato a sau detectada no traballo. Un dos factores que puido facilitar ese mellor aproveitamento da superficie das explotacións (especialmente no grupo 3 formado por A Pastoriza) é a concentración parcelaria: destaca o feito de que A Pastoriza sexa o concello da comarca con máis superficie concentrada en 1999 (22 zonas de actuación e máis de 13.000 ha afectadas), seguida de Castro de Rei (5 zonas de actuación) e con bastante menor importancia no resto (Crecente Maseda et al., 2001). Conclusións Os resultados mostran que a SAU comarcal descendeu levemente entre 1956 e 2004: do 44, 5% ó 39, 8% da superficie comarcal. Non obstante, débese ter en conta que dentro do marco do sistema agrario imperante en 1956 o concepto de superficie utilizada pola agricultura incluía non só a terra arable e os prados e pasteiros senón tamén unha boa parte da superficie de mato (que en 1956 ocupaba arredor do 45% da superficie comarcal). Nese sentido podemos afirmar que o descenso de superficie agrícola en sentido amplo tivo que ser moito máis marcado. En todo caso o descenso de SAU é o resultado de tres cambios de uso en sentidos diferentes: aqueles que actúan diminuíndo a súa superficie (de SAU a mato, de SAU a arborado) e o que actúa incrementándoa (de mato a SAU). O balance das transferencias entre a SAU e o mato foi favorable á primeira, revelando que foi maior a superficie de mato roturada para usos agrícolas que a SAU que evolucionou a mato como consecuencia do abandono. O caso das transferencias entre SAU e arborado é diferente, xa que é case anecdótico o caso da superficie arborada que pasa a ser utilizada pola agricultura pero moi importante a superficie agrícola que se cubre de arborado (10% da superficie comarcal). O traballo confirma a complexidade espacial do proceso ó detectar diferencias importantes na evolución seguida pola SAU nos distintos concellos que forman a comarca: os resultados permiten detectar a presencia de concellos nos que a SAU descendeu durante o período estudado, xunto a outros nos que se mantivo estable ou incluso se incrementou (o caso particular do concello da Pastoriza). A diferente evolución entre concellos parece ser gobernada fundamentalmente por dous tipos de cambio: o paso de SAU a arborado, e o paso de mato a SAU, que a grandes rasgos se corresponden coa repoboación forestal e coa roturación de terras de monte para uso agrícola (reflectida na relación SAU/ST). Interesa resaltar que foi o cambio de uso voluntario por parte do propietario e non o simple abandono da terra, o factor que máis afectou ó descenso de SAU. Por outra parte, tamén se demostra que o descenso local de SAU se pode producir incluso nunha comarca considerada moi productiva, e cunha clara especialización gandeira, como é o caso da Terra Chá. En resumo, o traballo confirmou que máis alá das variacións que a superficie agrícola experimente a nivel rexional, é necesario ter en conta a gran variabilidade espacial do fenómeno. Demóstrase que o descenso local de SAU se produciu incluso nunha comarca considerada moi produtiva. En consecuencia, as medidas encamiñadas a contrarrestar o proceso de perda de SAU e as súas consecuencias negativas beneficiaríanse en grande medida dunha planificación espacial que dirixa a súa atención cara as áreas nas que esta é máis necesaria. É evidente a necesidade doutros estudios que, tamén desde o punto de vista territorial, completen esta análise e, en particular, fagan máis fina a escala temporal de traballo. Agradecementos Os autores queren expresar o seu agradecemento á Dirección General de Medio Natural y Política Forestal, e en particular ó Dr. Enxeñeiro de Montes D. Roberto Vallejo, polas facilidades para acceder ós seus fondos. Referencias Baldock, D., Beaufoy, G., Brouwer, F. Godeschalk (1996).

As escolas nas contornas rurais en Galicia teñen un presente complexo e un difícil, aínda que posible, horizonte. Na procura de comprender e interpretar esta realidade o autor realiza unha viaxe xenealóxica e histórica sobre a presenza escolar nas contornas rurais de Galicia, partindo das décadas finais do século XIX, a través do tempo de certa alborada dos pasados anos vintetrinta e do posterior franquismo, achegándose ao presente, que sitúa entre o colapso e a renovación, que significa dignificación das contornas humanas e das escolas rurais, a condición de acometer o conxunto de iniciativas políticas, económicas e culturais que aquí se indican.

ESCOLAS EN CONTORNAS RURAIS EN GALICIA: HORIZONTE DIFÍCIL / HORIZONTE POSIBLE 1 SCHOOLS IN THE RURAL SURROUNDINGS OF GALICIA: : Espazo rural/ Escola/ Desenvolvemento rural endóxeno/ Decisións políticas/Antropoloxía cultural galega Recibido: 1/X/2014. Aceptado: X/2014 1 Para Alicia López Pardo, que nos trouxo O Conto da Pita escrito hai máis de trinta anos polos escolinos dos Prados (Ancares) e para Suso Rodríguez, director da Revista Galega de Educación, entusiasta coorganizador das Xornadas Interxeracionais Rurais de Cabreiros (Xermade), unha experiencia de educación popular, renovación do patrimonio e vida comunitaria, que en 2014 cumpre dez anos. O autor agradece a lectura do texto e os coidados comentarios realizados polos profesores e amigos Francisco Veiga, Xesús Rodríguez e Francisco Lestegás. O autor non pode deixar de recordar aquí os fermosos momentos de fala sobre estes asuntos con Avelino Pousa Antelo; mediante correo postal, co pedagogo arxentino Luis Fortunato Iglesias, fillo de nai e de pai galegos; nin as aprendizaxes realizadas co profesor Pierre Furter, quen desde a súa capacidade teórica tivo azos para se deter na observación do caso galego, sempre e nos tres casos con Cando era nena gocei do campo, das flores, das cereixas vermellas, dos figos maduriños, dos migueliños, das brevas, das peras de manteiga, das urracas, das rabudas, dos abruños, dos pexegos, das mazas de príncipe, das de san xoán, das amoras das silveiras, dos amorodos que había polos cómaros, das ameixas...pero na actualidade son moitas as nenas e os nenos ‘que non teñen aldea’, que non tiveron a sorte de ver muxir unha vaca, nacer un becerro, sentir o cacarexar das galiñas cando andaban polo curral ou sachar unhas patacas. (Cachaza, 2013, p. 23). O SENTIDO QUE AQUÍ DAMOS Galicia foi unha terra intensamente rural ou agromariñeira, poderiamos dicir, articulada sobre a base dun hábitat conformado por parroquias e aldeas cunha poboación en cada caso xeralmente reducida. Configurouse, en particular durante os dous últimos séculos, como un territorio profundamente humanizado o que, en troques, non facilitou a creación de escolas de por parte dunha Administración Pública, que en toda España se asentou desde perspectivas centralizadoras e “españolizadoras” nos planos político, cultural e lingüístico. As formas e modos como se comportaron os diversos factores políticos, económicos e culturais impediron o que hoxe sinalariamos como un desexable e acaído desenvolvemento endóxeno, centrado e ecolóxico, vindo a prexudicar non só o proceso de creación de escolas entre nós, senón tamén o seu engarce coa cultura e a lingua propias de Galicia, singularmente no que poderiamos chamar “in extenso” a Galicia rural, de tal xeito que, por exemplo, non é posible observar entre nós a memoria dun patrimonio escolar construído, de quitados os bastantes máis de cen edificios escolares compostos nas máis das ocasións por varias aulas e outros servizos mandados facer polos emigrantes galegos a América e polas Sociedades de Instrución, a contrario de como este patrimonio si se pode observar, en troques, nos espazos rurais de Francia, de Suíza, de Alemaña, ou mesmo en tantos concellos de CastelaLeón ou en Aragón. Por isto en Galicia, na Galicia rural sobre todo, case non hai edificios escolares con 80 ou 100 anos. Se pensamos nas arredor de 3.000 parroquias, compostas por algo máis de 30.000 núcleos de hábitat, as menos de 2.000 escolas públicas que había en Galicia no comezo dos pasados anos 20, que eran case sempre de mestre ou mestra únicos, isto é, escolas (chamadas) unitarias, temos que afirmar que eran poucas e insuficientes, como temos analizado (Costa Rico, 1989). Ademais de poucas eran polo común malas en canto ás súas instalacións e servizos 2 tal como foi denunciado en diversas ocasións ou como as radiografou con acento crítico Luís Bello (Costa Rico, 2010a). Eran escolas que non lles gorentaban aos nenos, como quedou plasmado certeiramente nunha viñeta de Castelao 3. E tampouco aos maiores, nin mesmo gozaban de boa saúde nos medios de comunicación. De por parte, os trazos da sociedade agraria galega (agromariñeira), xunto cos trazos do modelo de sociedade política liberalconservadora que se foi consolidando ao longo do século XIX, non intensa amizade de por medio. Os tres deixaron mostras documentais magníficas do seu exercicio docente e reflexivo, como se poderá ollar na bibliografía. 2 Na maior parte instaladas en casas da veciñanza, alugadas polo concello respectivo, cando non polos propios veciños, podendo ocupar a totalidade ou parte do edificio. 3 Aquela na que unha nai leva a un neno contra da súa vontade cara á escola mentres o neno di: “Non quero ir porque o escolante pégame e a escola cheira que fede”. facilitaron tampouco a expresión e a expansión das demandas sociais de escolarización. A brevidade do período republicano non foi tampouco tempo abondo para modificar seriamente o anterior panorama, en momentos nos que se comezaron a valorar máis declaradamente desde ámbitos urbanos as máis custosas escolas de organización graduada (con varias unidades e mestres) na vez das escolas de mestra ou mestre únicos cun modelo organizativo necesariamente multigraduado e impúxose de camiño “a noite de pedra do franquismo”, tempo no que, con todo, cando se foi chegando aos pasados anos sesenta si se procedeu á creación dun moi notable número de escolas xeralmente unitarias nas contornas rurais. Escolas de condicións extraordinariamente modestas, cando non insatisfactorias, que cumprían, sobre calquera outras, a función de lexitimar a ditadura franquista e a de “españolizar” como horizonte de socialización política (Costa Rico, 2008), por unha parte, e a de realizar, por outra, un traballo de cribo selectivo para aqueles que deixarían de formar parte da sociedade agraria para pasar ao mundo urbano, considerado máis “desenvolvido, moderno e civilizado”, imaxe e representación que axudou a solidificar a rede de teleclubes rurais que o ministro de Información, Manuel Fraga Iribarne, aquí impulsou. Nada a ver, pois, coa proposta de facer de cada escola situada na contorna rural un lume e un fogar cultural da comunidade, atento a potenciación das enerxías endóxenas, como expresaba e quería o galeguismo republicano, desde Viqueira a Castelao, pasando por Risco, por Otero Pedrayo e por José Toba 4, quen desde as aulas da Escola de Maxisterio de Compostela foi docente recordado por parte do profesor Avelino Pousa Antelo, de quen se falará. No contexto dun réxime político autoritario que eliminara as persoas e todos os trazos singulares de creatividade sociopolítica que en Galicia se foran construíndo ao longo dos anos vintetrinta, que convertía a Galicia en catro provincias administrativas do noroeste de España, non era doado facer emerxer posicións alternativas, nin imaxinalas nin madurecelas. Deste xeito, sendo a escola pública dos contornos agromariñeiros deficiente, mala ou modesta, non por iso houbo daquela devezos expresados dunha mellor escola, dunha escola distinta, dunha escola axeitada... alén dalgún gromo simbólico, pero non significativo no terreo sociolóxico. Deste modo, cando o Ministerio de Educación decide pechar as escolas unitarias (que creara, como dixemos, en número notable a partir dos anos cincuenta) e concentralas nos chamados “Grupos escolares”, que adoptaban formalmente a estrutura organizativa graduada e que ofrecían ademais mellores instalacións e máis, coma o comedor ou espazos para o deporte (aínda que non sempre) para o alumnado, non foi difícil que a maior parte das familias e tamén do profesorado o aceptasen ou mellor consentisen, sen examinar nin entrar a valorar posibles alternativas a esa decisión da Administración do Estado. E foi así, dito de modo simplificado, como a extensa rede de escolas que finalmente chegara a haber nas contornas rurais, unitarias ou de pequenos agrupamentos, foron sendo pechadas non só na mesma década dos setenta, senón tamén nos tempos máis recentes e xa dentro do marco autonómico, amparándose as autoridades e os concellos en criterios chamados de racionalidade administrativa, demográfica —habendo espazos rurais que se viñeron degradando—, cultural 4 O profesor José Toba Fernández foi autor en 1935 do folleto Problemas que plantea la escuela y el niño de Galicia (La Coruña: Imp. de El Noroeste), que tiven ocasión de reeditar en 1996 nos anexos do noso libro A reforma educativa en Galicia. Xoán V. Viqueira e a historia da psicopedagoxía. Sada: Edición do Castro. e económica, algo que só nun menor número de casos foi (ou aínda é) refugado por distintas parroquias e comunidades que alternativamente defenderon/defenden a existencia da escola na aldea, na parroquia, isto é “a escola de proximidade”. Unha, polo xeral, torpe “racionalidade burocrática” que suscita en xullo de 2014 a seguinte valoración: “os nenos son números para o XADE”, o programa electrónico de Xestión Administrativa de Educación da Consellaría de Educación. Fomos chegando, deste xeito, a un panorama que actualmente presenta unha reducida presenza de escolas pequenas nas contornas rurais en Galicia. Isto é, o número de escolas de parroquia no contexto dun mundo rural en crise reduciuse extraordinariamente, mentres foron ampliando o seu número os chamados grupos escolares, os que, en efecto, en abondosos casos dan respostas escolares para as parroquias grandes, pero que en moitos outros, na maioría, incorporaron un alumnado de procedencia distinta e frecuentemente distante –mediante os antieconómicos e nada sustentables transportes escolares-, enfraquecendo con iso, tanto a vitalidade dos hábitats rurais de procedencia do alumnado, como os vínculos e as potencialidades de desenvolvemento social, emocional e cultural deste alumnado, que se ve forzado a procesos de aprendizaxe e de formación sostidos sobre a ruptura cos contornos máis próximos. O proceso deste “baleiramento”, acompañado todos os anos con intermitentes manifestacións de contrariedade e de conflito expresadas por distintas parroquias e vivido con moita intensidade nalgunhas circunstancias, semella non ter rematado. A pesar da gravidade, que conecta co empobrecemento demográfico e social extraordinario que se vive, en particular, nas provincias de Lugo e de Ourense, non parece haber nin un diagnóstico suficiente nin, sobre todo, plans e programas que aborden estratexicamente esta problemática. Por iso falaremos de horizontes difíciles; con todo, posibles. HISTORIA E MEMORIA: O DESLEIXO FOI O MÁIS COMÚN, A PESAR DAS BOAS E IMPERFECTAS INTENCIÓNS E DAS FERMOSAS ILLAS A historia vivida socialmente arredor das escolas nos contornos rurais fala negativamente delas o máis das veces, como vimos de indicar. Malas, deficientes e a miúdo lugares de tormento para os nenos e as nenas, ao que contribuían con frecuencia os seus mestres e mestras, tanto que falemos das chamadas “escolas de ferrado”, que examinou con detemento crítico Narciso de Gabriel, como das escolas públicas ou as de obra pía e de padroado. Isto está así reflectido na memoria común da xente e veu sendo confirmado polas distintas achegas de historia da educación que levamos realizado. Esta memoria e esta narración só é distinta no caso das escolas mandadas facer desde a emigración americana con edificio e condicións específicas, con superior dotación de recursos e medios e cun profesorado máis atento e consciente do seu labor, aínda que, como sabemos, a fotografía nestes casos non é sempre idéntica, pois que tamén de todo había, como puxeron de relevo os magníficos estudos históricos feitos, entre outros e en particular, por Vicente Peña e por Xosé Manuel Malheiro. Esta memoria que fala do desleixo e que aquí queremos referir ao tempo anterior ao franquismo (Costa Rico, 1983, 1984) só tivo pequenas excepcións no caso das poucas escolas e mestres que coidaron do seu traballo e condicións e que promoveron, ademais, xardíns escolares, campos de experimentación agrícola, bibliotecas escolares, paseos e excursións e algunhas outras actividades chamadas circumescolares, como podía ser o caso da sericultura. Recordemos ao mestre Justo Pico de Coaña no Mondoñedo de 1860, a Manuel Monge que facía paseos instrutivos cos nenos no comezo do século XX nas beiras de Ribeira, as propostas de 1916 do inspector Seoane Seoane para implantar campos agrícolas ou tamén as de López Otero, o autor en 1925 de Los jardines escolares, a Luis Carregal Peón que a finais de 1932 promovía a “Cooperativa Rural Escolar Anexa a la Escuela Nacional de Niños” (CREANN) en Budiño (O Porriño), a Granxa Pedro Murias de Vilaselán (Ribadeo), ao mestre Juan Pérez Palacios cos seus centros de interese decrolianos en Cervo, a elaboración do xornal El pequeño escolar, que facían de modo mancomunado os nenos e mestres das escolas da Mariña en 1935, os casos dos mestres Alfonso García Rojo ou de Rosa Pons en Ourense (Cid, 2008, 2009), ou os relatos de excursións escolares que fixeron varios mestres e que mereceron ser recoñecidos e publicados nas páxinas da Revista de Pedagogía (Pérez López, 1935; Torres, 1935; Álvarez, 1935) que dirixía Lorenzo Luzuriaga. O mestre José Torres razoaba así a conveniencia desta práctica das excursións na mesma liña de recomendacións que realizara o inspector catalán, brevemente presente na provincia de Lugo, Joan Comas Camps (1929) 5 : Para hacer fructíferas nuestras excursiones comenzamos por preparar alguna lección de carácter experimental que haya necesidad de vivirla en plena naturaleza y no en la clase, con lo cual pretendemos justificarnos ante el pueblo que, en su ignorancia, no acierta a ver en las excursiones escolares sino un eufórico pasatiempo, olvidando o desconociendo su valor altamente tonificador y educativo. (Torres, 1935, p. 559). Neste contexto da II República, tempo este no que se atendeu con algunha intensidade a problemática das escolas rurais como se apreciaba en textos como os de Marti Alpera 6, de Fernando Sainz e outros publicados na Revista de Pedagogía, o Goberno dispuxo en 1933 a celebración en todas as Escolas Normais provinciais españolas de Cursos de Información Cultural e Pedagóxica para Mestres Rurais, encomendando a súa programación e realización aos respectivos Claustros de Profesores das mesmas e á Xunta Provincial de Inspectores respectiva. No caso de Pontevedra (Puga, 1992, p. 45) participaron tamén nesta programación membros dos Servizos Provinciais Agronómicos e de Sanidade Pecuaria, procurando realizar unha programación eminentemente práctica, que se complementou coa realización de visitas e excusións en relación coa produción conserveira, coa Misión Biolóxica, que dirixía Cruz Gallástegui, ou para un mellor coñecemento do patrimonio históricoartístico da cidade. Sería neste concreto escenario do tempo republicano, ou en todo caso nos finais dos anos vinte, onde se suscitaron algúns maiores interrogantes sobre o que debera ser a escola nas contornas rurais. Despois do que escribiran Johan V. Viqueira, Vicente Risco (co seu “Plan pedagóxico pr´a a galeguizazón d´as escolas” publicado en Nós, porén, un documento limitado) ou Otero Pedrayo, aínda que coa mestura de imprecisos termos idealistas e con visión organicista, tocaba agora o momento das concrecións, porque como escribía en 1936 o mestre Manuel Tobío Cernadas (1936) de Bandeira: “la triste realidad es que la escuela rural no existe y es preciso crearla” 7. Mais foi pouco o que a este respecto se chegou a establecer. O Seminario de Estudos Galegos poñía en marcha o Padroado da Escola Rural Galega (Costa Rico, 1989, p. 332 e 2010b), que apenas deu de si unha certa preocupación pola adecuación dos edificios ao que quería ser unha arquitectura ‘rexionalista’ e pola presenza de contidos escolares galeguizadores (do que foi un exemplo o limitado Método de lectura de Josefa Iglesias Vilarelle impreso en 1932), ademais de varios textos de prensa moi críticos sobre o papel da escola en Galicia elaborados sobre todo por Antón Alonso Ríos, quen soubo inspirar algunhas reformas pragmáticas e galeguizadoras nalgunhas das escolas creadas polos emigrantes americanos, tendentes a facer das escolas centros para a reforma da vida campesiña nun senso galeguista e tamén para o impulso das innovacións profesionais no campo agrario. A adecuación ao contexto produtivo agrario era o que expoñían así mesmo outras voces, como a do profesor Grandío Parapar que reclamaba a reforma escolar para dispoñer, segundo o seu contexto produtivo, de escolas ou ben agrícolas, ou mariñeiras (como era o caso das escolas dos pósitos marítimos 8 xa existentes e creadas naqueles mesmos anos) ou comerciais. E esta era tamén a proposta que lanzaba á altura de 1933 a profesora da Escola Normal de Pontevedra, de conviccións republicanas e relacionada coa xente do Seminario de Estudos Galegos, Ernestina Otero Sestelo, mediante un texto (Puga, 1992, p. 46), que nos traslada unha imaxe de acentos negativos sobre o mundo rural galego, sobre a realidade das escolas rurais e, tamén, unha visión segmentada do corpo social á hora de propoñer reformas, que se sintetizaría na seguinte expresión extraída do máis amplo fragmento que incluímos por coidalo moi significativo: ¿Que hay que hacer? Perfeccionar la escuela rural y para conseguirlo hay que hacerla cada vez más rural... Mientras no nos demos cuenta que el niño campesino es distinto por completo del de la ciudad no estaremos en camino de ninguna perfección (...). Hemos de procurar que el niño labrador sea cada vez más labrador, que el ganadero sea cada vez más ganadero. Todo isto dito dentro do seguinte texto: (...) Todo conspira contra la escuela rural. La inescolaridad la destroza, pues no hay medio de seguir un plan racional; los 19 que asisten hoy son distintos de los que asistirán mañana y de los que encontraremos dentro de ocho días y por eso cada día es el volver a empezar; la miseria de los aldeanos les obliga a utilizar desde edad temprana el trabajo de sus hijos y la falta de sensibilidad para la obra de cultura hace lo demás; pues aún cuando los padres de los niños dicen lo contrario, sin embargo, en su fondo insondable sienten un profundo desprecio para todo lo que no sea rutina de lo más elemental y rudimentario. Con todo esto y más tiene que luchar el maestro rural y digo más porque en general el niño que asiste a esta escuela es pobre, famélico y con una pobreza psicológica mayor que su pobreza física; 7 El Pueblo Gallego 12/5/1936. 8 Fixemos unha exposición sobre as escolas dos pósitos marítimos tamén no libro Escolas e mestres..., op. cit., pp. 335338. ¿Que hay que hacer? Perfeccionar la escuela rural y para conseguirlo hay que hacerla cada vez más rural, pues desde el momento que quiera emular a la de la urbe está irremediablemente perdida. Mientras no nos demos cuenta que el niño campesino es distinto por completo del de la ciudad no estaremos en camino de ninguna perfección (...). La obligación del maestro será, pues, no regatearle aquellos conocimientos que son la base de toda cultura, tratando de enmendar sus yerros, pero sobre todo la enseñanza en la aldea debe tender a mejorar(la), no a hacer una caricatura de la de la urbe. Hemos de procurar que el niño labrador sea cada vez más labrador, que el ganadero sea cada vez más ganadero y el industrial sea cada vez más industrial acostumbrando también a estas gentes a hacerse a la idea de que en la perfección de sus propios medios estriba toda su fuerza. No se trata de que a los niños de las escuelas rurales se les de una preparación para hombres inferiores (...). Cuanta más porción de humanidad pongamos en el niño de la aldea menos tendremos que preocuparnos en asimilarlo al niño de la urbe. Por lo demás, todo lo que sea común a uno y a otro debe dársele como común y lo diferencial en diferencia manifiesta. (...) Será así cuando en la aldea no haya analfabetos, cuando se practiquen en ella cultivos racionales, se seleccionen especies y razas pecuarias, se multiplique la riqueza vitícola, se fomenten las industrias caseras, se enseñen las prácticas del pequeño comercio, se divierta con su propio folclore, y cuando se lea el periódico, es decir, cuando queda aún un sentimiento superior para sentir la vida de la comunidad. Unha proposta diferente por canto quería eliminar o feito da segmentación social, desde unha visión cidadá e democrática, era a que formulaba na primavera de 1936 o sector máis progresista do profesorado galego, encadrado nas Asociacións (comarcais/provinciais) de Traballadores do Ensino no momento de articularse en Galicia na Federación Galega de Traballadores do Ensino, con ligazón a Federación Española de Trabajadores de la Enseñanza (FETEUGT). Reclaman unha formación pedagóxica e cultural idéntica para todos os mestres (urbanos ou rurais), aínda que con especificidades, e para todos o “modelo de escola politécnica”, aínda que con especialización adscrita aos diversos organismos de produción (Costa Rico, 1989, pp. 449451). Pero xa non podería materializarse, chegándose no mellor dos casos a ensaios de escola activa con atención ao escenario rural onde se localizaba a escola, como a reflicte o texto elaborado por Gregorio Sanz (1932, pp. 451458) 9, o mestre que deu pé ao fermoso relato do escrito Manuel Rivas, de descomposición. Prueba de ello: carece de alumbrado eléctrico, a pesar de que los cables de alta tensión atraviesan la parroquia a 100 m de la escuela. ¿Causas? Aparentemente caprichos de baja política que a tantos pueblos envenena. Realmente, atavismo de raza, miedo a la innovación, ignorancia y rutina. (...) Posesionado de la escuela me encuentro un conjunto heterogéneo de niños, de carácter brusco en su mayoría, distraídos, que hablaban a gritos, que se insultan, que se pegan por el motivo más pequeño, y veo enseguida la necesidad de obrar activamente y sin pérdida de tiempo para dar la batalla al medio ambiente en que se mueven los niños. De ellos me sirvo para invitar a las personas mayores a una reunión que ha de celebrarse en la escuela el domingo próximo, por la tarde; coloco varios anuncios de invitación en los lugares más apropiados (iglesia, cartería, taberna) y llegado el domingo espero en la escuela. ¿Resultados? Dolorosos para mí. Catorce o quince personas entre hombres y mujeres. Les hablo sencillamente; hago mi presentación; expongo mis deseos, mis ansias, mis esperanzas y les ruego me ayuden enviando sus hijos a la escuela con la mayor asiduidad posible. Lo prometen. Pero desgraciadamente las promesas no son cumplidas. Comprendo que mi labor ha de ir orientada directamente a los niños y sobre los niños tomando a éstos como agentes para propagar y extender entre sus familias los efectos de la obra escolar, a ellos me entrego con entusiasmo y con alegría, para inspirarles confianza, para que vean en la escuela un lugar agradable donde gozar, reír, jugar, vivir su vida. Por esto las primeras semanas las dedicamos a conversaciones generales sobre asuntos también generales: la lluvia, el viento, el mar, los pinos, la habitación, la luz, los cultivos, etc. Unos emiten sus opiniones, otros hacen sus preguntas, los mayores leen algún trozo apropiado, previamente elegido por mí y todos desean intervenir. A veces se desvía la conversación hacia cuestiones que apenas afectan a la idea principal, pero les dejamos cierta libertad con objeto de ganarnos su confianza. Gregorio Sanz pronto daría paso á posta en marcha dunha cooperativa infantil que facía venda de rifas para a compra de libros de lectura, ao que seguiu o proxecto de posta en marcha dun proxecto de campo agrícola escolar como ensaio de escola activa que se converteu no motor do traballo escolar entre os nenos. Un antecedente valioso do que posteriormente emprendería Avelino Pousa servindo de exemplo para outros. AvELINO POUSA, O MESTRE DUNHA NOvA ESCOLA RURAL NO TEMPO DO FRANQUISMO Avelino Pousa, aquel mozo que posuía intensos saberes lingüísticos e populares aprendidos no Val da Barcala, chegou á Escola de Maxisterio, situada no corazón de Compostela, en San Xerome, cando a República estaba a asentarse socialmente. No tempo preciso en que se falaba da necesaria reforma política e democrática da educación en España e tamén en Galicia. No tempo en que había unha consideración favorable do reformismo e do activismo didáctico e educativo, que impulsaban, por unha parte, a Institución Libre de Enseñanza e a Revista de Pedagogía de Luzuriaga, e por outra, o intenso e plural movemento internacional da Escola Nova e Activa. Era, entón, posible acceder a algúns textos de Dewey (Learning by doing), de Clapàrede, coa súa proposta de educación funcional, de Montessori, de Decroly, cos seus centros de interese didáctico e coas súas propostas de globalización, de Ferrière… ou de Freinet, cos seus ensaios e utilización da imprenta escolar arredor da libre expresión infantil. O conxunto parecía encaixar coas súas experiencias de vida e novas aprendizaxes viñan fortalecer a formación de Avelino Pousa. Entre o profesorado semella que para el destacou o profesor da Escola de prácticas anexa, e tamén profesor de Pedagoxía na propia Escola de Maxisterio, José Toba Fernández, militante galeguista e autor do coidado ensaio Problemas que nos plantea la escuela y el niño de Galicia. E o normalista Avelino Pousa tamén deu en soñar na nova nación galega, horizonte tronzado no 36 (Costa Rico, 2012). Porén, quedarían fíos de memoria e de vontade que se expresaron no momento en que o empresario agrario Antonio Fernández López, propietario dunha Granxa porcina na parroquia de Barreiros do concello de Sarria, ao ter coñecemento do mestre situado nunha escola non distante, o invita a desenvolver un novo proxecto escolar, unha escola rural innovadora a poñer en marcha naquela parroquia, con instalacións apropiadas e novas. É do caso afirmar que non era Avelino Pousa un teórico da pedagoxía, nin un intelectual coñecedor ben avisado da pedagoxía científica internacional, dos debates metodolóxicos e das centrais cuestións sometidas a debate na hora de emprender reformas sociais e políticas da educación; non era, tampouco, unha figura comparable coa media ducia de figuras do pensamento pedagóxico que para o mesmo tempo de vida existiron, por exemplo, en Cataluña. Porén, como nos recorda tantas facetas da escola do Pioulier que en Vence (arredores de Niza) impulsaban polos mesmos anos Célestin e Élise Freinet! e como recorda outras tantas facetas da escola ucraína e rural de Pavlish, onde exerceu como mestre, educador e soñador de horizontes de xustiza e de liberdade Vasili Sujomlinski, que nacera en 1918, este si autor dunha considerable obra teórica pedagóxica, que acompañaba a súa fértil tarefa de educador. O membro do PCUS Vasili Sujomlinski, como Avelino Pousa, tamén cría que o primeiro acto da escola non comezaba dentro dela, senón ás súas portas, en contacto íntimo coa Natureza, para provocar dende alí, dende o sentido da beleza, o que S. Solovéichik definiu como o “espertar emocional da razón”; e, coma el, tamén coidaba a educación intelectual, a física, a moral 10 O que inicialmente fora Tesiña de licenciatura (1980), converteuse logo nun fermoso libro que se detén principalmente no estudo das escolas de orientación agropecuaria de ensino primario da provincia de Lugo, que impulsaron o empresario Antonio Fernández e a Inspección provincial de educación, entre 1948 e 1971. Para a rede de escolas que se estenderon por toda a provincia houbo un programa de “Cursillos de Formación agropecuaria para maestros del medio rural”, un espazo onde Valentín Arias chegaría a presentar en 1969 unha proposta de Cooperativa Escolar Rural de Lugo para servizo da rede de hortas escolares. e a emocional; atendía o equilibrio mental, desde o coidado da saúde, nun clima de ledicia escolar, dende un profundo amor e fe nos nenos, na súa forza e na súa capacidade. Como nos fai acordantes, igualmente, da fermosa escola rural que nas terras arxentinas e polos mesmos anos coidaba o mestre Luís Fortunato Iglesias, fillo de galegos! O mestre Luís Iglesias, tan recoñecido en América Latina entre os grandes educadores do século XX, e tan descoñecido en Galicia, fóra dos círculos da Nova Escola Galega, da que, en certo modo, foi socio de honra (Costa Rico, 1996b). Hai, pois, en Avelino Pousa unha traxectoria de mestre, de educador (Lastra, 2011) e de soñador dunha nación libre e solidaria que será oportuno que prenda na nosa memoria social, cultural e pedagóxica, entre os esteos dun horizonte desexable 11. A LOITA POLA DIgNIFICACIÓN DA ESCOLA COMO PARTE DA DIgNIFICACIÓN No mesmo lugar, á hora de analizar as circunstancias das escolas rurais de mestra ou mestre único en México (2014, p. 3), Rockwell, facéndose eco dun fundamental estudo elaborado por Tyack e Cuban (2001), salientou que a estrutura graduada, estandarizada paulatinamente como modelo de expansión das institucións educativas e dos sistemas nacionais de educación occidentalizados, impuxo regras administrativas, avaliativas e curriculares que configuraron as rutinas cotiás da vida escolar e influíron na relación pedagóxica predominante. Deste modo, establecéronse formalmente programas homoxeneizados e uniformes graduados curso a curso e estándares que se pretendían comúns no alumnado que conforma un grupoclase, con ritmos parellos e instrución e con promoción sometida a avaliacións periódicas, baixo os reclamos por outra parte dunha pedagoxía por obxectivos de orientación condutista e nalgún punto pragmatista. dor da expansión “comarcalizada” das institucións escolares aquí. O instrumento utilizado para a graduación e a expansión dos Grupos escolares, que se coñeceron tamén como “concentracións escolares”, en tanto que o que se facía non era tanto crear unidades de clase novas, canto concentrar nun punto xeográfico e con novas instalacións o que antes eran escolas unitarias de mestra ou mestre único dispersas polas distintas parroquias rurais, cun alumnado de diversos graos e heteroxéneo. Coa instrumentación complementaria dunha extensa e irregular rede de transportes escolares, frecuentemente complementada coa existencia de comedores escolares, en tanto se mantivo o réxime escolar de xornada partida ou dobre, a que, porén, deixou de ter xeral vixencia desde o comezo dos pasados anos noventa en pro da xornada única, da man de reivindicacións profesionais sindicais a miúdo inoportunas desde os significados de defensa da educación pública. O destino negativo das escolas unitarias estaba escrito, tal como xa o viña de denunciar Xesús Cambre Mariño, daquela na Universidade de Porto Rico, mediante o texto Educación e Desenrolo (1969): o seu peche paulatino e mentres estiveran abertas non gastar un peso nelas. Aínda que, afortunadamente, non sempre iría ser así. O final do franquismo, que chegaba coa morte do ditador en 1975, e as enerxías a prol da transformación social que se viñeran acumulando en anos de intensa e dura loita social por parte de algúns sectores sociais, quizais permitían pensar noutro escenario de continuidade e vitalidade para as escolas unitarias rurais. A loita pola democracia tiña o seu correlato nas contornas rurais na busca da dignificación. Cómpre salientalo máis de 30 anos máis tarde. Daquela nacían as Comisións Campesiñas e as Comisións Labregas, de carácter sindical, que coas súas iniciativas e dinámicas de loita contribuíron a esa precisa dignificación e a evitar algunhas das máis agresivas operacións capitalistas de destrución ambiental e dos horizontes para unha renovada vida campesiña. Á beira delas, un número non menor de sacerdotes de alento conciliar, coordinados a través dos Coloquios de Parroquias ou dos Europeos 13 e influenciados pola chamada Teoloxía da Liberación, de axentes dos servizos públicos da entón chamada “Extensión Agraria” do Ministerio de Agricultura e de mestras e mestres con destino case sempre provisorio nas contornas rurais, tomaran conciencia sobre a destrución destas escolas unitarias ou de pequeno agrupamento de unidades. Ao efecto, leváronse a cabo entre os finais dos anos setenta e os primeiros anos oitenta diversas dinámicas de rexeitamento ao peche de escolas, aos longos traxectos de transporte escolar, contra os “Grupos escolares comarcais” de máis de dúas liñas, isto é con máis de 16 unidades escolares de Educación Xeral Básica (EXB), que empezaran a dispoñer, por outra parte, de dúas unidades de educación infantil, e tamén contra a ‘españolización’ cultural e idiomática. Con algúns éxitos, en maior medida reflectidos nas decisións administrativas da nova Consellaría de Educación da Xunta de Galicia en canto ao tamaño dos Grupos escolares, que comezarían a axustarse en 1984 á anterior reivindicación. Este estado de preocupación e de opinión podería quedar, nalgunha medida, sintetizado a través de varios traballos e notas daquela publicados 14 (Arias, 1975; Costa Rico, 1975, 1977, 1980, 1981, 1985, 1986). 13 Está aínda por realizar un atento estudo sobre a súa contribución ás transformacións do mundo campesiño e mariñeiro galego, tamén no ámbito da educación popular. 14 O autor case 40 anos despois daquela longa nota publicada sobre a cuestión na ‘mitica’ revista Triunfo, dado que en diversos momentos se referiu á problemática da escola nas contornas rurais en Galicia, considerou Un específico protagonismo tiveron os ensinantes de educación infantil e primaria que formaron parte dos varios grupos territoriais do Movemento Cooperativo de Escola Popular Galega (MCEPG), que seguía as formulacións e orientacións da Pedagoxía Freinet, en relación cos que foron aparecendo outros varios colectivos como Escola Aberta, Avantar e Preescolar na Casa (Ferradás, 2004; Armesto, 2012), a fundamental experiencia de nova educación infantil 15. A reivindicación a prol dunha nova escola rural e por unha educación ligada ao territorio gozou desde aquela e durante os anos 80 dun estimable eco social e fíxose patente en diversas experiencias educativas como foron, dito a modo de exemplo, algúns Colexios Familiares Rurais (entre outros, os de Celanova e de Negreira), a escola de Pantín (Costa Rico, 1992), o colexio privado relixioso que sostiñan os “Padres Paúles” en Maceda, o colectivo de ensinantes Estiño cos seus fermosos calendarios anuais de parede, a singular experiencia do “Circo dos Muchachos” de Bemposta (Ourense) e unha ringleira de modestas pero necesarias experiencias noutro lugar anotadas (Costa Rico, 2007). A cuestión comezou igualmente a ser motivo de investigación e de estudo, como se reflectiu na pioneira pero tamén case solitaria investigación de José A. Caride (1983) 16. de nova organización baixo a figura dos Colexios Rurais Agrupados 19, agora e por vez primeira cun certo apoio institucional baixo o goberno do PSOE a partir de 1982, que en distinta medida influenciaron as perspectivas galegas. Esta expresión organizativa foi a que tamén se puxo en marcha entre nós en 1988 sobre a base do Decreto 63/1988 (DOG, de 8 de abril) da Xunta de Galicia relativo á creación dos CRA, tomando en consideración as medidas ditadas desde 1983 en favor da educación compensatoria, se ben sen dárselle o impulso políticoadministrativo que sería de desexar, de tal modo que cinco anos despois só eran oito os CRA creados en Galicia, segundo os datos confirmados no Informe (Caride, 1994) sobre o estado e situación do sistema educativo en Galicia no curso de 199293 aprobado polo Consello Escolar de Galicia 20. En todo caso, o profesorado galego dos CRA contribuíu a abrir un novo escenario de reflexión e de práctica pedagóxica, coordinándose a través de encontros anuais, que se fixeron complementarios das varias Xornadas anuais que desde 1986 comezara a convocar Nova Escola Galega, entidade que a estes efectos tiña establecida unha conexión coa dinámica rede de Escolas Rurais de Cataluña, amparada no seu caso pola Federació des Moviments de Renovació Pedagógica, polas administracións locais, polas Facultades de Ciencias da Educación 21 e pola Generalitat de Catalunya. Deste modo andaron as cousas en Galicia entre os finais dos anos oitenta e ao longo dos anos noventa, con algún incremento no número de CRA, cunha mellora substancial de recursos e en canto á formación do profesorado e instalacións das escolas situadas en contornas rurais, e coa realización dalgunhas moi interesantes experiencias pedagóxicas 22 (Castro Rodríguez et alii, 2013) mentres, con todo, o número destas escolas foi descendendo aos poucos e dun ano para o seguinte 23. O número de CRA en Galicia ascendeu no curso 201011 a unicamente 27, con 2.500 alumnos pertencentes a 218 unidades escolares; mentres hai 197 en CastelaLeón con máis de 21.000 alumnos, 76 en Aragón e 37 en Estremadura, segundo datos do Informe anual de 2011 do Consello Escolar do Estado. Cómpre sinalar, ao efecto, a inexistencia entre nós dunha reflexión institucional e política visible, como a realizada noutras instancias 24 e espazos e previa ao establecemento dunha estratexia relativa ao mantemento e desenvolvemento das escolas nas contornas rurais, cuestión sobre a que Antonio Bustos (2011) desde Andalucía ten realizado unha magnífica achega, mentres abondan as actuacións administrativas curtopracistas. AS CONTORNAS RURAIS EN gALICIA: ENTRE O COLAPSO E A RENOvACIÓN O panorama das contornas rurais en Galicia ao longo dos últimos vinte anos presenta unha tonalidade xeral de derrubo que, ao mesmo tempo, se acompaña de numerosas iniciativas de renovación. Forman parte da tonalidade xeral o gravísimo declive demográfico de toda Galicia, de tal modo que os espazos rurais en particular perden poboación nova para rexenerar o rural; xunto ao avellentamento e dispersión existe unha sangría demográfica que fai que exista unha crecente desertización rural, que o mundo rural se perciba en crise e que as aldeas queden sen habitantes ou en proceso moi avanzado de desaparición, ao que se suma o proceso de extrema redución da poboación activa agraria. E todo isto afecta ao desenvolvemento cultural e educativo: ao descompoñerse e minguarse os procesos tradicionais de socialización e ao aumentar as distancias educativas, os propios factores de disolución do medio rural levan canda si as dificultades de concibir un contramodelo alternativo e de renovación. É doado que se impoña unha ollada negativa, como apuntou en 2013 o mestre Fernando Marcelín: Ao longo de máis de dez anos traballando no ensino en CPI do rural estou farto de escoitar en boca de veciños e docentes frases como ‘aquí non hai saída’, ‘isto xa morreu’, ‘pouco faltará para que pechen o colexio’, ‘non hai que facerlle’, ‘total nada imos conseguir’, ‘han facer o que queiran’: un pobo que así fala non cre en si mesmo porque non é capaz de valorarse e de traballar e de loitar unido, está derrotado de antemán pola súa mentalidade; por iso é fundamental o labor da escola e que nunca perdamos a ilusión é a ledicia por seguir loitando por un mundo rural vivo, para que dunha vez Galiza deixe de ser o pais ‘que puido ser e non foi. (Marcelín, 2013, p. 13). Fronte ao deterioro e ao colapso hai, porén, distintas iniciativas que chaman pola renovación do mundo rural nos varios planos de participación social, económico, cultural, político e educativo. Cinguíndonos ao da educación algunhas desas iniciativas son, por exemplo, a que representa a Mesa Galega de Educación no Rural constituída por varias organizacións sociais e pedagóxicas en 2002 cos seus encontros de intercambio de experiencias e os varios Manifestos 25, a “Plataforma pola defensa da montaña e do rural” formada por sete concellos 26 da provincia de Lugo, a “Coordinadora de ANPAS do Ribeiro”, a “Coordinadora Galega de ANPAS do Rural” formalizada en 2012 en Compostela, o grupo de traballo coordinado arestora polo profesor Francisco Candia desde Lugo ou a moi interesante experiencia desenvolvida arestora no CEIP de Castroverde baixo a modalidade de “comunidade de aprendizaxe”. En conxunto demándase: o máximo mantemento das escolas de parroquia, unha nova planificación da educación infantil, a adecuación dos currículos e unha forma25 http://praza.com/movementossociais/6004/amesa-deeducacion-norural-denunciaa-politicainvolucionista-daxunta-epide-unplan-especificode-ensino/ 26 Os de Cervantes, Samos, Navia de Suarna, Becerreá, As Nogais, San Román e O Incio. ción pertinente do profesorado, o establecemento de “zonas educativas rurais”, a atención constante ás condicións dos edificios escolares e aos seus servizos, a coordinación entre centros e con outras axencias e servizos das comunidades rurais e sobre todo a inclusión da planificación educativa “no marco dunha política xeral (un proxecto global de desenvolvemento comunitario) de fomento e dinamización do desenvolvemento rural galego”. Máis alá deste plano e fronte ao deterioro económico, social e cultural causado por unha torpe orientación inspirada polo funcionalismo tecnocrático pode ser posible un punto de vista ecolóxico que tome en consideración a proposta do desenvolvemento endóxeno e a dimensión territorial e social do patrimonio e da formación. É o que se propón por parte de recoñecidos tratadistas (HenriotVan Zanten, 1990; Charlot, 1994; Díaz González, 2009), que lle asignan á dimensión cultural un papel estratéxico a prol do desenvolvemento local. É o que se procura desde instancias e experiencias tan relevantes como as que promoven por exemplo: a Asociación Ponte... nas Ondas, nos espazos e escolas de Galicia e Norte de Portugal abeiradas ao Miño, a Asociación Galega do Xogo Tradicional e Popular, coa convocatoria de xornadas en distintos puntos do País, ou a través das Xornadas Interxeracionais Rurais, que desde hai dez anos se celebran nas terras luguesas de Xermade. Parece posible pensar en procesos sustentables e participativos, globalmente políticos, (Cáritas, 2009) que abran novos horizontes para o desenvolvemento local (Simón Fernández e Prado Orbán, 2006; Caride e Vargas, 2007), contemplando os territorios (Furter, 1983; Janer, 1989), as comunidades e as súas redes de participación cos actores locais empoderados, os patrimonios, os recursos e as potencialidades económicas (nova agricultura ecolóxica). Isto precisa levar a cabo distintas concrecións en canto á súa planificación estratéxica social, política e organizativa: a creación de grupos de traballo cos diversos axentes sociais e institucionais presentes no territorio; que se deseñen, programen e avalíen obxectivos, etapas e accións (con consciencia dos proxectos prioritarios e estratexicamente tractores); que se tome en consideración a Axenda 21 local; que se promova a combinación comunitaria de servizos, programas e actividades e que se realicen accións concertadas máis alá do plano das administracións municipais. A este respecto, compre ser conscientes de que actualmente a xeografía non urbana de Galicia perdeu homoxeneidade e diversificouse e nela podemos encontrar ao mesmo tempo e en calquera dos seus puntos, espazos agrícolas, residenciais e outros de orientación industrial, e por iso a anterior representación da “ruralidade” necesita ser redefinida, mais non desde unha mentalidade “urbanita” como adoita facerse mesmo desde boas intencións, senón desde unha nidia consciencia da antropoloxía cultural galega. A anterior homoxeneidade das sociedades rurais, ligada ao traballo e á produción agraria, viuse radicalmente afectada por unha extraordinaria descomposición e a subseguinte crise de identidade; entre tanto, están a darse situacións novas en relación á diversificación produtiva, que ten a ver coa construción, co sector secundario e coa terzarización, de onde procede igualmente unha observable recomposición social, tamén motivada pola utilización dos espazos rurais como espazos residenciais por parte de xentes de hábitos e vida urbana. Por iso, o sentimento de identidade local rural por parte de compoñentes significados da poboación que hoxe vive en espazos rurais xa non é o doutros momentos, rompéndose así a unidade rural e aumentando a interrelación coa cidade e os seus habitantes; o que nos leva a categorizar como Conscientes de todo isto afirmamos que é posible, por máis que non doado, xerar unha estratexia de desenvolvemento local asentada e acordada co respaldo das forzas políticas parlamentarias en Galicia, que identifique unhas delimitadas zonas ou espazos rurais en relación cos que abrir e promover un proceso de desenvolvemento social, cultural e educativo, propoñendo obxectivos, ordenados no tempo cun horizonte que necesariamente rebordará os limitados ciclos parlamentarios de catro anos, que son tempos excesivamente breves para a finalidade pretendida. A demografía, o desenvolvemento económico, a calidade de vida e a confianza nos horizontes poderán beneficiarse dunha estratexia deste tipo. Os trazos da crise actual precisan dunha estratexia institucional, política e social conxuntada para poder reverter o colapso. QUE ESCOLA?, QUE EDUCACIÓN DESEñAMOS? Este modo de comprensión do mundo rural en Galicia hoxe debe obrigarnos tamén a repensar o escenario da escola rural no comezo do século XXI. Nos se trata dunha escola para un mundo rural “substancialmente” campesiño e mariñeiro, nin o é tampouco para o simplista mundo “moderno e urbano. Faremos unha reflexión articulada arredor de varios puntos: 1. Poderemos partir como suposto de base da existencia de escolas urbanas e de escolas rurais ou situadas no medio rural, entendendo por estas todos os centros educativos de educación formal situados no contexto rural ou mesmo en espazos vilegos ou periurbanos, sempre que o seu alumnado proceda maioritariamente de hábitats rurais, con presenza efectiva de trazos culturais e antropolóxicos ligados á cultura tradicional. Pero, debemos considerar hoxe que non necesariamente o seu contorno socioeconómico deberá ser predominantemente agrícolamariñeiro ou pesqueiro, nin tampouco responder o seu contorno cultural a parámetros culturais tradicionais. 2. Superadas as máis graves carencias e limitacións que noutro momento lastraron tanto ás escolas unitarias, mixtas e incompletas, como ás concentracións escolares, a través da súa máis adecuada dotación de infraestruturas e recursos (mediante a creación de Colexios Rurais Agrupados, a redución de unidades nos grandes colexios e outras medidas), é posible entender a convivencia das dúas modalidades organizativas con conexión e interrelación entre elas, tal como se comezou a facer. 3. Segue existindo unha estendida crenza social sobre as maiores “dificultades culturais” que terían os alumnos de centros rurais no seu cursus polo sistema educativo, debido á problemática do illamento xeográfico e social, o que remitiría a un “déficit cultural”, e isto explicaría o seu menor éxito escolar. Pero haberá que corrixir este suposto e non deberiamos persistir no discurso da necesidade de ter que suprimir por ineficaces as pequenas estruturas escolares. Cómpre, polo mesmo, contemplar escenarios de modificación da filosofía homoxeneizadora canto á aprendizaxe e ao ensino para recoñecer a diversidade entre estudantes e a necesidade de diversificación das formas de ensinar, como sinalou Angela W. Little (2004). 4. Os datos de avaliación parecen indicar que o medio rural concentra maiores dificultades para o rendemento escolar do alumnado, pero derivado das características socioprofesionais e culturais da súa poboación; isto é, non parece que sexa actualmente o medio rural en si o condicionante negativo das prácticas culturais e do rendemento escolar, senón a maior concentración dunha orixe social máis modesta do alumnado (Alpe e outros, 2002; Prado, 2007), o que nos debe levar a realizar, se é preciso, intervencións de discriminación positiva no uso de recursos, coidando con esmero as prácticas docentes e os programas escolares, que poden contemplar estratexias didácticas de multigraduación, evitando a tentación do “traslado á cidade” do alumnado rural, dado que non é a estratexia de solución de posibles problemas que aparecen ligados á orixe social. A mesma convicción debe estar presente á hora de establecer cautelas e correccións na comparabilidade do “rendemento” de centros rurais e urbanos, en termos de progreso e continuidade do alumnado. 5. A este respecto, cómpre xerar un espazo ou axencia consorciada que faga posible desenvolver tanto desde a Consellaría de Educación, como desde os ámbitos universitarios das Ciencias da Educación e outros próximos, unha liña de estudos, de asesoramento, de intercambio e de contribucións “en rede”, actualmente inexistente, a pesar da relevancia da cuestión, para así evitar a precaria dependencia da vontade dos investigadores e dos animadores ou impulsores de distintas experiencias e estudos. 6. Esta perspectiva deberíanos conducir á visión dos centros escolares rurais como unha importante peza no contexto dunha rede comarcalizada de servizos públicos de formación e de desenvolvemento sociocultural, adecuadamente cualificada, que sexa consciente da diversidade dos espazos rurais, con capacidade para realizar unha oferta cultural, formativa e educativa global, con moitos elementos de transversalidade, e de uso compartido dos recursos. 7. Isto supón contemplar as escolas como parte dunha estratexia de desenvolvemento integrado rural, que é tamén desenvolvemento económico sostible, defensa e promoción do patrimonio natural, e loita contra a continua precarización e perda da diversidade dos espazos rurais, o que obriga a pensar en termos de proxectos comarcalizados (de territorio e de educación), con elaboración de programas experimentais, con implicación local e integración das persoas nestes procesos. 8. Se os centros educativos os situamos como parte dunha estratexia ampla de desenvolvemento integrado rural, isto tamén se debe reflectir en medida oportuna nos curricula: a conversión do territorio en soporte pedagóxico para a adquisición do coñecemento tradúcese no enraizamento das aprendizaxes, a fin de que os coñecementos poidan servir para facer abrollar potencialidades no territorio; este suposto debe ter a debida tradución na formación inicial e permanente do profesorado, nas especificacións precisas no seu estatuto docente e como axente cultural, e nos libros de texto e outros recursos e apoios didácticos, tendo por horizonte a calidade da educación (Costa Rico, 2009). 9. A toma en consideración de perspectivas similares ás sinaladas debería pasar pola apertura dun proceso técnico e social de análise, de avaliación e propositivo, o que implica moi directamente as Consellarías de Educación, de Agricultura e de Medio Ambiente, pero non só, pois deberá contar co respaldo institucional, político e social adecuado; supoñería ordenar “en rede” algúns programas específicos xa existentes; dotarse dun staff técnico, investigador e de apoio; acadar un horizonte de principios e supostos de programación xeral, e pensar e desenvolver varios e concretos exercicios experimentais sobre a base de acordos políticos que lles dean sostén. As avaliacións e os procesos de desenvolvemento programático marcarán concretamente os pasos futuros. Estas son, para min, as claves do difícil e posible horizonte. REFERENCIAS dad. Barcelona: Octaedro, pp. 157169. Costa Rico, A. (2010a). Luis Bello: Viaje por las escuelas de Galicia. Vigo: Nigratrea.

Tomando como exemplo a obra de dúas autoras tan recoñecidas como Eavan Boland e Chus Pato, esta análise dá conta das semellanzas e conexións entre os procesos de renovación poética e de reapropiación da voz feminina na literatura galega e a irlandesa, estabelecendo as confluencias temáticas e formais que se dan entre eles. Ponse de relevo o papel que desempeñaron as mulleres na historia da literatura, relacionado tradicionalmente coa súa identificación como obxecto do poema, como a súa musa ou protagonista, unha tendencia que muda nas últimas décadas do século XX, cando a identidade feminina se converte en suxeito do poema e “reapropia” o discurso da feminidade.

Nova arte na vella terra: poetas contemporáneas en Galicia e Irlanda Vanessa Silva Fernández [Recibido, xaneiro 2011; aceptado, marzo 2011] :Galicia, Irlanda, muller, poesía contemporánea. ABSTRACT Taking as an instance the production of two wellknown authoreNo seu poemario Code, a poeta irlandesa Eavan Boland (2001: 34) inclúe o poema “How We Made a New Art on Old Ground” (“Como fixemos unha nova arte na vella terra”), no que se celebra o poder dos artistas para moldear a realidade e transformala a través das súas obras. Tal será tamén o título deste artigo, que pretende dar conta das profundas transformacións que tiveron lugar no sistema literario irlandés para permitir que tal declaración viñese da man –ou da pluma– dunha autora. E é que en Irlanda, coma en Galicia, o panorama literario ao longo do século XX caracterizouse polo predominio de autores homes, con moi poucas mulleres que foron quen de publicar unha obra ou aparecer nunha antoloxía. Expoñerei aquí o xeito no que os canons literarios se entretecen co contexto sociohistórico en ambos os dous sistemas, dando lugar así a numerosas coincidencias entre ambas as tradicións literarias. O meu obxectivo será presentar a aparición de novas formas de expresión na poesía contemporánea, esa nova arte da que fala Boland, como o resultado dunha tendencia renovadora mediante a cal a identidade feminina se converte en suxeito do poema e “reapropia” o discurso da feminidade na poesía tras longas décadas de silencio. Tomando como exemplo a obra de dúas voces moi recoñecidas en cadanseu sistema, Eavan Boland no caso irlandés e Chus Pato no galego, a miña análise dará conta das semellanzas e conexións entre eses procesos de renovación poética. For if Irish journals have been hospitable to both genders in the range of poetry, the message in so far as the larger, more powerful world of collections and anthologies is concerned has been one of resistance towards women poets, if not outright exclusion (Roche, 1996: 79). De feito, o meirande proxecto literario na Irlanda da fin de século, a Field Day Anthology of Irish Writing, unha escolma de tres volumes que daba conta da gran tradición da escrita irlandesa, foi atacada dende o momento da súa publicación pola patente exclusión de mulleres autoras. Esta situación non sería reparada até entrado xa o século XXI, coa publicación de dous novos volumes dedicados á escrita de autoría feminina. No que se refire ao caso de Galicia, aquí tamén son as revistas e colectivos literarios os que lles ofrecen refuxio ás mulleres poetas. Así, Nogueira (2000: 344) destaca o “papel aglutinador desenvolvido pola revista Festa da Palabra Silenciada, que (...) acolleu nas súas páxinas a práctica totalidade da expresión feminina a partir da súa creación no ano 1983”. Na mesma liña vai a defensa desa revista por parte de Louzao Outeiro (2006: 186), quen opina que o movemento xerado pola revista Festa da Palabra Silenciada na promoción, apoio e desenvolvemento da creación feminina foi definitiva para o xurdimento e a consolidación de tantas voces femininas en igualdade de condicións ou mesmo con predominio das produtoras fronte aos seus pares. De feito, que a partir de 1997 retire do seu nome o adxectivo “silenciada” vén ser unha mostra de que a palabra feminina xa ocupou certo lugar de normalidade e mesmo de privilexio. Se tomamos o momento indicado por Louzao Outeiro como aquel no que se alcanzou unha normalidade respecto da posición das autoras no panorama literario galego, podemos decatarnos de que non é até case rematado o século cando podemos apreciar unha ampla presenza de mulleres cunha voz propia na literatura galega. Esa noción de voz propia é a que desexo subliñar, xa que paradoxalmente, aínda que as mulleres estaban limitadas no seu acceso á representación artística isto non impediu que estivesen moi presentes na arte. De feito, tanto en Irlanda coma en Galiza e en moitas outras tradicións, a presenza da muller na arte é un elemento omnipresente, até o punto de que a muller se considera un gran tema literario, cando non o tema literario por excelencia. A experiencia feminina ten sido fundamental á hora de achegarse a motivos inexorábeis na cultura irlandesa e galega, como o son os conceptos de nación, exilio, lingua ou relixión entre outros. Non obstante, a pesar desta posición central, a experiencia feminina ten sido representada maioritariamente a través dos ollos e as plumas de homes. Isto deu lugar a unha representación deficiente da identidade feminina na literatura que, co tempo e os efectos da canonización de autores e obras, foi deixando unha pegada difícil de borrar, resultado da fosilización de certas imaxes de muller como estereotipos arraigados nas tradicións literarias irlandesa e galega. Por moi diferentes que fosen as representacións da experiencia feminina en calquera obra de arte concreta, todas esas percepcións se xuntaban para construír unha serie de arquetipos que etiquetaban e paralizaban as mulleres. Así, a autora Jenny Beale proporciona as tres imaxes dominantes que “coloreaban” a visión que os homes e mesmo as mulleres tiñan delas mesmas: a virxe, a prostituta e a nai. Segundo Beale, a virxe é a imaxe pura e casta da muller namentres que a prostituta representaría o seu lado máis sensual e escuro, a fonte de tentación. Por último, a nai sería o símbolo de seguridade e calor, alguén que alimenta corpo e alma. site ends of the sexual dimension in men’s minds, the mother image is somewhat different. She is the symbol of security and warmth, someone who nourishes both body and soul (Beale, 1986: 7173). Estas tres imaxes que Beale describe distintamente non son nin de lonxe exclusivas do contexto irlandés. Do mesmo xeito que as leis fundacionais lles outorgaban similares posicións ás mulleres irlandesas e galegas, ambos os grupos estaban suxeitos ás mesmas estratexias estereotipantes na obra dos seus contemporáneos. Así, o traballo de Blanco (1995: 1517), ao analizar os prototipos femininos que aparecen na obra dalgúns dos máis considerados autores galegos, garda grandes similitudes co de Beale. Blanco dá conta de catro arquetipos, a nai, como “paraíso perdido, que todo o envolve, (...) sostén das familias e base da nación”, a dama recipiente da “erótica cortés, cristiá e romántica”, a prostituta que encarna “o sexo e os praceres prohibidos”, e, por último, as feirantas, mulleres públicas arrodeadas da “ambigüidade daquilo que se admira e se teme, sexa como bruxa, sabia, menciñeira, ou muller independente”. O resultado da fosilización destes estereotipos de muller foi unha visión taxonómica das mulleres, que non só retroalimentaba a visión que a sociedade xa tiña sobre a función das súas cidadás, senón que tamén afectaba á percepción que as mulleres tiñan de si mesmas e da súa valía. Non foi até os anos setenta cando se puideron observar cambios notábeis nas condicións de vida das mulleres, transformacións que unha vez máis tiveron lugar case de xeito simultáneo en Irlanda e Galicia. Do mesmo xeito que as nocións sobre a posición das mulleres se alimentaran na produción artística contemporánea, agora era a vez de transformar esa produción artística para acomodar as novas concepcións da muller. Na miña opinión, a aparición dos movementos feministas e os procesos de democratización e igualdade que estaban a ter lugar en Irlanda e Galicia contribuíron significativamente ao auxe da escritura de autoría feminina en ambas as tradicións. Esta teoría é apoiada no caso irlandés por Goodby (2000) que, no seu estudo da poesía irlandesa dende a década dos cincuenta, salienta o traballo do Comité para a Educación das Mulleres organizando grupos de escritura específicos para autoras ou que de facto as primeiras escolmas de escritura feminina apareceron ao tempo que os traballos críticos feministas e as redes de publicación e lectura. As palabras de Goodby estabelecen a natureza beneficiosa da relación entre movementos feministas e de autoras, unha relación na que os primeiros proporcionan un refuxio onde as segundas poidan afrouxar as rendas da súa creatividade. No caso galego, Forcadela (1995: 585586) tamén resalta o “advenimento do chamado contradiscurso das mulleres ” como “sen dúbida, un dos grandes acontecementos culturais, sociais e políticos dos últimos dous séculos, aínda que sexa nestas últimas décadas cando a súa elaboración teórica adquira un grao de desenvolvemento acorde coa súa magnitude e importancia”. Forcadela resalta asemade a idoneidade de Galicia para a exploración e explotación deste discurso, por contar desde vello, con importantes pensadoras, intelectuais e escritoras (...) aínda que tamén haxa que ter en conta a algúns homes (...) que, con distintas ópticas, e sempre en contra do discurso androcéntrico predominante, foron deitando a súa semente sobre a paisaxe árida dunha Europa que (...), chegou ata hai ben pouco sen optar polo recoñecemento explícito dos dereitos elementais das cidadás dos seus estados. Ao longo das décadas dos setenta e oitenta as mulleres autoras foron entrando progresivamente na vella terra literaria. Xa que este espazo lles fora hostil durante tanto tempo, as creadoras debían en primeiro lugar transformalo para acomodalo aos seus propósitos. Por iso, unha vez gañado o acceso ao poema, as autoras galegas e irlandesas precisaban reapropialo. Nun dos seus artigos, a poeta Eavan Boland describe vividamente as sensacións que inundan a muller poeta cando ten que facerlle fronte á súa tradición literaria nacional e reclamar o interior do poema. Para esta autora, o paso de ser o obxecto do poema a ser a súa autora nun intervalo temporal relativamente curto representa unha fonte de ansiedade para as mulleres poetas e un trastorno para algúns dos seus contemporáneos: [I]n subtle ways the fusion of the national and the feminine persisted, and made the interior of the Irish poem less hospitable to the women poet who had to claim to that interior. Through that claim, she moved from being the object of the Irish poem to being its author in a relatively short space of time. This has been stressful for Irish women poets, as well as disruptive for some of their male contemporaries (Boland, 1996: 142143). Eses sentimentos veñen dados pola súbita comprensión de que a muller poeta irlandesa, como xa explicara a autora nunha intervención anterior, é un tropo que abandonou o texto dunha tradición nacional ambiciosa e dominante onde outrora fora unha imaxe pasiva e controlada no seu interior. In a real sense, the Irish woman poet now is an actual trope who has walked inconveniently out of the text of an ambitious and pervasive national tradition, which found its way into far too much Irish poetry. Her relation to the poetic tradition is defined by the fact that she was once a passive and controlled image within it; her disruption of that control in turn redefines the connection between the Irish poem and the national tradition (Boland, 1995: 38). Non obstante, a pesar da ansiedade que isto podería representar, o repentino incremento no número e a visibilidade de mulleres poetas é innegábel, como tamén o é o efecto enriquecedor que este auxe tivo na poesía irlandesa e galega. A ambos os lados do Atlántico, as poetas comezaron a apropiarse do poema mediante a reapropiación desa experiencia feminina que por décadas fora filtrada a través de plumas masculinas. Cabe preguntarse que transformacións trae esa nova e reapropiada experiencia ás creacións destas autoras. Sen dúbida, a transformación máis radical é o punto de vista dende o cal o poema se achega á realidade feminina, é dicir, a inclusión da voz feminina como suxeito do poema. A finais dos anos oitenta, Blanco (1988: 4950) observaba na poesía galega contemporánea unha cosmovisión profeminina, que impregnaba o poema mediante unha nova linguaxe, a afirmación do ser e do corpo e a alusión a funcións sociais e biolóxicas tradicionais determinadas polo xénero. Blanco destacaba ademais o esforzo por parte das poetas de examinar a experiencia doméstica en termos favorábeis. E é que, de feito, as poetas non lle viraron as costas á domesticidade, senón máis ben todo o contrario. Tanto as autoras galegas coma as irlandesas lle proporcionaron á vida cotiá unha dimensión poética ao se desfacer dos clixés da tradición anterior, engadíndolle unha boa cantidade de franqueza. Ese enfoque no doméstico, porén, corre o risco de non ser interpretado en toda a súa potencialidade. No seu traballo sobre a poesía contemporánea en Irlanda, Wills (1993) inclúe unha advertencia que é igualmente válida para aqueles que se acheguen á poesía galega contemporánea. Wills lamenta que o confinamento tradicional das mulleres na esfera privada do fogar se reflicta nunha tendencia a ler a escrita das mulleres máis en termos da súa importancia persoal que polas súas apreciacións sobre o mundo do traballo e a política. Para esta autora, é esencial ter en conta que unha poeta aparentemente persoal ou confesional pode chegar a ser radical precisamente na súa tentativa de falar sobre sucesos públicos e políticos mediante o simbolismo do privado. [W]omen’s traditional confinement in the private sphere of the home is mirrored by a tendency to read women’s writing in terms of its personal significance, for what it has to say about love, marriage, and the condition of being female, rather than for its insights into the world of work and politics. The difficulty of analysing privacy as a code for the domestic is compounded by the traditional habit of reading women’s texts through an autobiographical grid. Nevertheless, despite the dangers of a reading which would merely serve to reconfirm notions of women’s concerns as primarily personal, it is important to be aware of the ways in which a seemingly personal or confessional poet (…) is radical precisely in her attempt to talk about public and political events through the medium of private symbolism (Wills, 1993: 61). Sería interesante ver como os discursos do doméstico conflúen de xeito moi parecido na poesía galega e irlandesa, igual que o fan outros tantos discursos como son o da linguaxe, a xeografía ou a intertextualidade, por mencionar uns poucos. Pero para facer visíbeis as confluencias entre ambos os sistemas literarios vou optar aquí por cinguirme a dúas autoras e a un mesmo tema: as reflexións sobre o mundo da arte e as súas posibilidades, sobre que é o que pode facer parte dun poema e cal é a responsabilidade da poeta cara á sociedade. En especial, centrareime na relación das voces poéticas coa “Musa”, ese elemento aparentemente fundamental no proceso de creación artística, que durante séculos foi a única vía de acceso das mulleres á obra de arte e ao que a poeta irlandesa Nuala Ní Dhomhnaill (1996: 114) se refire como ese rol deprimente, aburrido e mal pagado: “Woman, as woman, has only been accepted in the literary tradition as either Muse or, if she refuses to play that dreary, boring and unpaid role, then as Bitch”. A Musa encarna na tradición anterior os estereotipos sobre as mulleres e por iso a relación das voces poéticas coa Musa é ambigua e unha fonte de ansiedade. Esa ambigüidade queda patente no seguinte fragmento dun dos poemas recollidos en Hordas de escritura de Chus Pato (2008: 58): Definición: poeta é o non poeta Proposición I: verdadeiramente poeta é aquela/aquel cuxa musa foi integramente destruída Escolio: se quen escribe poesía é aquel/aquela cuxa musa foi destruída, isto significa que a identidade entre poeta e non poeta nunca é perfecta, que non é posíbel destruír integramente a musa, que sempre resta algo. Ser poeta é ser ese resto. Podemos ver aquí claramente o debate entre o desexo de eliminar a figura da musa con todo o que ela representa e o coñecemento de que esa reacción cara á musa é precisamente unha vez máis o motor do poema. Namentres que Pato estabelece a figura da poeta nese recuncho que deixa a musa, Boland opta por facerlle fronte e botarlle en cara os erros do pasado nun poema incluído no poemario In Her Own Image (1980). Así, na súa diatriba para a Musa da Mímica, Boland repróchalle primeiro que deixase atrás tantas historias por contar, que non son senón as historias silenciadas da historia recente de Irlanda como o confinamento no fogar ou a violencia doméstica. A postura da voz poética tórnase desafiante ao percibir a indiferenza da Musa cara aos problemas reais das mulleres ás que se supón que representa, ao optar esta por recompoñerse o vestido no canto de ofrecer un refuxio, e comprométese a espertala desa apatía mostrándolle a realidade mediante as súas verbas: How you fled The kitchen screw and the rack of labor, The wash thumbed and the dish cracked, The scream of beaten women, The crime of babies battered, The hubbub and the shriek of daily grief That seeks asylum behind suburb walls – A world you could have sheltered in your skirts – And well I know and how I see it now, The way you latched your belt and twitched your hem and shook it off like dirt. (...) I will wake you from your slutish sleep. I will show you true reflections, terrors. You are the Muse of all our mirrors, look in them and weep. (Boland, 1997: 91). Noutra colección, The Journey, Boland retoma este tema nunha nova diatriba, esta vez dirixida á Musa da Lírica. Neste caso, a voz poética non se aproxima á Musa de forma belixerante senón case que compasiva. Así, dille que é a vítima dun crime perfecto, unha boneca de trapo mantida artificialmente nun estado de perpetua xuventude pero na que son visíbeis os remendos que lle fixeron. Nesta ocasión ademais, a voz poética considérase tamén responsábel da situación na que a Musa se atopa, pois como poeta tamén houbo ocasións nas que botou man dun recurso tan elástico. No canto dun castigo, a voz poética ofrécelle á musa unha saída a través das súas verbas e a posibilidade de compartir a súa pena, da que é en parte responsábel: Pola súa parte, Chus Pato (2004: 72) coincide con Boland ao ver unha monstruosidade oculta no lirismo da poesía. En “Percy Bysshe Shelley” varias personaxes comentan as escollas da poeta, que rexeita a poesía romántica que tan ben traballa para outros. Namentres o demogorgón opta por criticar a súa actitude ou suxerir que ese rexeitamento debe ser agochado, as personaxes femininas defenden a postura da poeta e a súa visibilidade. Desta visibilidade, desafiando as formas antigas de crear, xorde a nova arte que Boland define no xa mencionado “How We Made a New Art on Old Ground”. Neste poema a nova arte, neste caso un poema pastoral, convértese, aínda que sexa de xeito modesto, nunha adición á propia paisaxe. Á súa vez, a paisaxe só existe na medida en que é descrita no poema, polo que a noción de localización, tan importante na literatura poscolonial, perde poder, o lugar agarda pola linguaxe, pois só vemos o que nos dita o poema: Wait for language, for a different truth: (...) you will know that the nature poem Is not the action nor its end: it is (...) an aftermath, an overlay and even, in Its own modest way, an art of peace: (...) What we see is what the poem says: (...) what we see is how the place and the torment of the place are For this moment free of one another. Esta nova arte fai que a poeta irlandesa gañe poder, pero non é unha arte descoñecida para a poeta galega. A mesma satisfacción coas novas armas descubertas que se pode apreciar no poema de Boland aparece no poema “e agora” de Chus Pato (2004: 45), onde se ve claramente a sensación de poder e control sobre a paisaxe como obxecto do poema: e agora o panóptico é unha ruina non importa porque a paisaxe podo imaxinala como decida (...) se ten vexetación as glicinias instalaranse no edificio se na Antártida, será unha fantasmagoría de xeo. A descuberta do poder na voz propia, que consegue apropiarse do poema e dos seus obxectos é sen dúbida a manifestación máis clara de como as poetas contemporáneas teñen conquistado a vella terra coa súa nova arte. Tentei con estes exemplos demostrar como as autoras irlandesas e galegas moven os seus materiais de xeito parecido, respondendo quizais ao ditame dunha irmandade que xa vén de antigo. O xogo intertextual non premeditado que se estabelece entre autoras a un e outro lado do Atlántico non debería sorprendernos dados os contextos tan similares dos que son produto. Emporiso, non podo senón confesarme continuamente abraiada polos lazos que se estabelecen entre elas e gustaríame concluír este artigo cun exemplo máis recente. En 2008 apareceron os poemarios Domestic Violence de Boland e Hordas de escritura de Pato. Un dos poemas de Boland fala do mito de Philomel, unha 251 princesa grega violada polo seu cuñado, quen ademais lle corta a lingua para que non poida revelar o sucedido. Philomel decide contar a súa historia sen usar a súa voz, tecendo un tapiz que fale por ela. Namentras Philomel tece, recibe sen darse conta a visita da voz poética, que dende a Irlanda do presente admira os recursos desta creadora mitolóxica ao mesturar as cores que conten a súa historia. Esta voz decátase de que o silencio de Philomel non fará senón darlle máis significado á súa obra: Afterwards, she determined to tell her story another way. She began a tapestry. (...) she never saw me enter. An Irish sky was unfolding its wintry colors slowly over my shoulder. An old radio was there in the room as well, telling its own unregarded story of violation. Now she is rinsing the distances with greenish silks. Now, for the terrible foreground, she is pulling out crimson thread. (Boland, 2008: 16). Curiosamente, no primeiro episodio de Hordas de Escritura podemos atopar á voz poética pensando ou falando dun xeito similar, e reflexionando entre a relación entre silencio e voz: Tal e como a voz poética de Boland se asomaba por enriba do ombreiro de Philomel para comprender a súa historia e a forma en que traballa para crear unha voz, a voz do poema de Pato permítenos aos lectores botar unha ollada ao proceso de composición do poema, un proceso silencioso que tamén pretende chegar a ser verbalizado. Se o fío carmesí de Philomel pode chegar a ser un testemuño mudo aínda que enxordecedor da súa historia, a nova arte que as poetas contemporáneas crean en Irlanda e Galiza non permitirá que se volvan silenciar as súas voces.

Ofrécese nestas páxinas un estudo comparativo entre o galego, o portugués e o español sobre o uso do infinitivo. Galego e portugués posúen unha variante conxugada deste tempo, inexistente en español, e será tratada con particular atención. A base do estudo será a diacronía que marca, en gran medida, o uso actual. A subordinación é o campo de acción do infinitivo conxugado e cada caso particular será exemplificado con pasaxes extraídas de diferentes corpus online consolidados. Verase o uso canónico esperable en galego e portugués e as variantes reais de tales usos, así como as solucións (traducións convenientes) do español perante o infinitivo flexionado. Aínda que a intención primeira é dar apoio aos estudantes, a pescuda pretende afastarse da sistematización clásica dada ao infinitivo conxugado nas gramáticas e quere propor principios funcionais –as estruturas sintácticas– (e non só estilísticos) no emprego dese tempo verbal.

Introduction. 1. The personal infinitive. 2. The syntax of the personal infinitive: subordination. 2.1. In complement clauses. 2.2. In adverbial clauses. 3. Final considerations. 0. I ntroducIón Habemos tentar explicar nas seguintes liñas o uso dunha forma verbal particular en dúas linguas da Romania: o infinitivo conxugado galego e portugués, con especial atención ás posibles solucións castelás. Na Universitat de Barcelona, onde estudan os dous idiomas moitos dos nosos alumnos de fala materna catalá ou castelá, a diferenza entre o infinitivo non conxugado e o que se conxuga, en galego e portugués 1, suscita un enorme interese. Tentaremos explicitar a casuística na cal aparece o infinitivo conxugado de maneira que un lector alleo ao galego e ao portugués, poida entender, a través do español, o seu funcionamento. En definitiva, trátase de ofrecer, utilizando a tradución, as solucións españolas do infinitivo conxugado comprendendo previamente a súa formalización e uso. Imos explicar o seu uso facendo un percorrido diacrónico desde o latín porque coidamos que a lingua do Lacio determina o emprego actual. O proceso que se seguirá será o enfoque sintáctico, xa que a aparición do infinitivo conxugado remite á subordinación. Dada a súa natureza nominal, porén, pode desempeñar calquera das funcións dun nome. Será a través desas funcións que nos achegaremos ao uso do infinitivo, concretamente do conxugado. Presentarase o tempo verbal e, a seguir, delimitarase a subordinación como o seu campo de acción: especificamente as oracións completivas e as circunstanciais ou adverbiais. En cada unha delas partirase do latín (como xa se afirmou, conforma o uso actual) para chegar ao galego e ao portugués engadindo as solucións esperables castelás. Para ilustrar cada unha das estruturas que se presentan serán utilizados exemplos pertencentes a textos publicados, non inventados a propósito. Coa intención de aforrar tempo na busca de pasaxes en diferentes libros (traballo que nos desbordaría), recorremos a catro corpus on line consolidados que se citan a continuación: ¾ para a lingua galega 2 : http://www.ti.usc.es/tilg/ = Corpus Informatizado da Lingua Galega (Antón Santamarina, dirc.). Instituto da Lingua Galega, Universidade de Santiago. http://corpus.cirp.es/corga/ = Corpus de referencia do galego actual. Centro Ramón Piñeiro para a investigación en Humanidades, Xunta de Galicia. ¾ para a lingua portuguesa: http://www.corpusdoportugues.org/ Corpus do Português: 45 million words, 1300s1900s (Davies, Mark / Michael Ferreira, 2006-). Brigham Young University / Georgetown University. ¾ para a lingua española: http://www.corpusdelespanol.org/. Corpus del Español: 100 million words, 1200s1900s (Davies, Mark, (2002-). Brigham Young University. 1. o InfInItIvo conxugado Nunca é fácil explicar a estudantes o uso preciso deste tempo verbal: aos casteláns e aos cataláns porque non existe na súa lingua, e aos galegos e aos portugueses porque o utilizan de xeito natural e se lles fosen pedidas leis sobre o seu uso, remitirían a explicacións pouco pensadas gramaticalmente. E é que ao longo da historia dos estudos románicos ten habido moita literatura escrita sobre o tema 3, pero pouco funcional no que respecta á didáctica. Non entraremos na orixe do tempo, interesa máis formular as estruturas sintácticas en que se dá. -(r) [(eu) falar] -(r)es [(ti g /tu p) falares] -(r) [(el g /ele p) falar] -(r)mos [(nós) falarmos] -(r)des [(vós) falardes)] -(r)ren g /rem p [(eles) falaren/falarem] O seu uso dá énfase ao suxeito e evita ambigüidades e, sintacticamente, sirvan as palabras de Huber (1986: 210) para delimitalo: “tem importância e interesse verificar que o infinitivo flexionado, geralmente ligado a preposições, é apenas usado para reduzir orações subordinadas”. Atopámolo nas oracións completivas e nas circunstanciais. Non obstante, preséntase en todos eses casos con restricións. E esas restricións son as que dificultan a súa aprendizaxe e mais o uso. Certamente, en español e catalán, cando se ten que traducir un infinitivo conxugado, emprégase a estrutura [que (complet) ~ conx / loc. conx (circunst) + verbo finito] como solución posible maioritaria. Véxase un exemplo: Convén saírmos cedo g / Convém sairmos cedo p / Conviene que salgamos temprano e / Cal que sortim d’hora c Vinte ao chegares g / Vite ao chegares p / Te vi cuando llegabas e / Et vaig veure quan arribaves c Español e catalán podían ter optado polas seguintes solucións, se cadra, máis usuais: “Conviene salir temprano; Cal sortir d’hora / Te vi al llegar; Et vaig veure en arribar”. Pero nos dous casos quedariamos sen saber a quen lle convén saír cedo e quen chega. É dicir, en galego e portugués, o infinitivo conxugado de maneira sintética dá esa información; a estrutura española ou catalá debe usar unha conxunción e un verbo finito se se quere ofrecer a mesma información (en indicativo ou subxuntivo, e ese é outro reto para os nosos estudantes). 2. a sIntaxe do InfInItIvo conxugado : a subordInacIón Como se vén de dicir, o infinitivo conxugado, flexionado ou persoal, aparece en dous dos tres tipos de subordinación que a tradición marca: completivas (ou substantivas ou integrantes) e circunstanciais (tamén chamadas adverbiais). Recorreremos á diacronía, como xa se afirmou, para este estudo sintáctico, e por dúas razóns: a primeira, porque as restricións no uso do infinitivo flexionado veñen marcadas pola sintaxe/semántica latina e, a segunda, porque usos arcaicos ou pouco usuais no español de hoxe nas completivas (con infinitivo non persoal, obviamente) continúan vivas en portugués e en galego (co infinitivo conxugado), aínda que na lingua de Galicia comezan a ser escasas na fala oral. 3 Desde os primeiros traballos de Carolina Michaëlis de Vasconcelos (“O imperfeito do conjuntivo e o infinito pessoal no português”, 1918), pasando por Augusto Moreno (“Problemas de morfologia e sintaxe. A concordância. O infinito impessoal e o pessoal”, 1951), Henri Meier (“Infinitivo flexional portugués y español”, 1955), Zdenek Hampejs (“Alguns problemas do infinito conjugado no português”, 1959) e Maurer (1968) chegamos os máis actuais: García Gondar (1978), Körner (1988), Penas Ibáñez (1996), Freixeiro Mato (1999), Scida (2004), Xove Ferreiro (2005), Schulte (2007), Silva (2008), Jansegers / Vanderschueren (2010), Vanderschueren / Jansegers (2010) ou Vesterinen (2011) por nomear algúns deles. A sintaxe das linguas románicas reduciu a poucas partículas nexuais a cantidade de elementos de ligazón que tiña o latín (concretamente nas completivas); ese feito é a consecuencia da mudanza que se produciu na estrutura xeral da lingua. O latín utilizaba diversas vías, condicionado pola semántica do verbo principal, para marcar a subordinación. Así, nas completivas, por exemplo, se se quería indicar unha acción volitiva afirmativa usábase ut + subx, na negativa ne + subx ; se a mesma acción era identificadora usábase a oración de infinitivo 4 (sen nexo) e se era explicativa quod + ind. Unha vez que nas linguas romances, de modo xeral, se impuxo como forma universal subordinante que 5 (+ ind ou subx), esta conxunción comezou a introducir todos os valores do latín. Ese sincretismo semántico inicial esvaeceuse rapidamente e fixo que a estrutura formal das subordinadas (completivas) fose igual, entrando en xogo o modo subxuntivo –con máis forza que a que xa tiña no latín– para marcar o valor perdido da estrutura latina. Véxanse algúns exemplos: Malo ut legas Dico te venire Praetereo quod invidiam subieris Prefiro que leas Digo que vés Non teño en conta que teñas envexa Vexamos xa os dous tipos de subordinación, cun especial tratamento á completiva. 2.1. En oracións completivas Son as completivas o tipo de oracións subordinadas máis especializadas do latín. Dado que completan necesariamente o significado do verbo principal actúan como suxeito, complemento directo ou atributo, e este feito sintáctico xa estipula o tipo de verbo que as vai gobernar. En xeral, son verbos que se distinguen por manifestaren características ligadas á psique e, por tanto, o seu complemento é unha subordinada; non é igual ordeno que fagas o xantar que ordeno os libros ou xuntei o diñeiro. O verbo ordenar pode implicar unha acción que depende da psique (ordeno/mando que fagas o xantar) ou non (ordeno/poño en orde os libros). Con todo, xuntar nunca aparecerá nunha oración completiva porque non implica acción mental ou afectiva (xuntei o diñeiro pero non *xuntei que...). Se reparamos con atención na cantidade de divisións semánticas dadas polas gramáticas, veremos que case todos os verbos no campo que nos ocupa poden agruparse en seis ou sete categorías: vontade, causa, licitación, temor, lingua, xuízo, existencia... En latín, existían tres procedementos sintácticos esenciais para formar unha oración subordinada completiva: quod + v. finito. ind, ut + v. finito. subx e a oración de infinitivo. a) Quod + v. finito. Podían exercer a función de suxeito do verbo principal cun verbo intransitivo (asociadas semanticamente a verbos de acontecemento: accidere ‘acontecer, acaecer’, evenire ‘vir, suceder’, contingere ‘acontecer, ocorrer’) e de complemento directo [CD no resto do texto] (polo tanto, con verbos transitivos declarativos: omittere ‘omitir’, gaudere ‘gozar’, declarare ‘declarar’...). Todas elas presentaban un valor explicativo (< o feito de [que ]). 4 Algúns verbos moi comúns podían empregar estas dúas estruturas: Volo ut venias ~ volo te venire (Quero que veñas). 5 Quod cedeu ante quia > ca na Idade Media, e con quid > que actual. Véxase Abuín (1971: 203204), onde o autor dá unha explicación detallada do proceso. © 2012 Estudos de Lingüística Galega 4, 107130 b) Ut + v. finito. Exercían a función de CD do verbo principal, polo tanto sempre con verbos transitivos. Semanticamente tiñan valor optativo cun matiz de finalidade; asociábanse aos chamados verbos de vontade: velle ‘querer’, nolle ‘non querer’, malle ‘preferir’ (na negativa, cos de receo e perigo; timere ‘temer’, metuere ‘ter medo, temer’). c) Oración de infinitivo. Nela, podía actuar o infinitivo de maneira concertada (cando o seu suxeito interno era igual que o do verbo principal) ou non concertada (cando non había concorrencia de suxeitos) 6. Podían exercer a función de suxeito coa cópula –acompañada ou non de adxectivos– e con verbos intransitivos: videri ‘parecer’, decere ‘convir’, oportere ‘ser preciso, ser necesario’, licere ‘ser lícito’, interesse ‘importar’, placere ‘agradar’. Con verbos transitivos actuaba como CD, sexa concertado (posse ‘poder’, solere ‘adoitar’, debere ‘deber’ …), sexa non concertado, e neste caso, o seu suxeito viña expresado no caso acusativo e o verbo da principal asociábase a verbos de vontade (velle ‘querer’, cupere ‘desexar’, nolle ‘non querer’, malle ‘preferir’, petere ‘pretender’, decidere ‘decidir’, impedire ‘impedir’, recusare ‘recusar’, obstare ‘obstar’, timere ‘temer’, rogare ‘pedir’, monere ‘aconsellar’), de entendemento, xuízo, lingua (credere ‘crer’, putare ‘pensar’, intellegere, capire ‘entender’, cogitare ‘coidar’, scire ‘saber’, opinari ‘opinar, xulgar’, animadvertere ‘advertir, darse de conta’; dicere ‘dicir’, promittere ‘prometer’, nuntiare ‘anunciar’, negare ‘negar’, monstrare ‘mostrar’, scribere ‘escribir’, iurare ‘xurar’) e percepción, influencia e causa (videre ‘ver’, sentire ‘sentir’, audire ‘oír’; tueri ‘mirar’, advertere ‘observar, notar’, auscultare ‘escoitar’; monere ‘aconsellar’, iubere ‘ordenar’, imperare ‘mandar’, vetare ‘prohibir’, permittere ‘permitir’, rogare ‘pedir’; lamentare ‘lamentar’, timere ‘temer’, excusare ‘desculpar’, permittere ‘deixar’, causare, efficere ‘facer que’). Tiña un valor informativo. A oración de infinitivo era a fórmula máis produtiva para subordinar unha frase completiva. Xa no latín vulgar, porén, comezou a documentarse unha profunda mudanza na estrutura subordinada. Di Väänänen (2003: 251): La prosa latina clásica ha desarrollado en medida considerable un sistema de subordinación, mientras que el habla familiar y popular, aun sin ignorar la sintaxis de la subordinación, ha hecho de ella un uso relativamente reducido y poco variado, sobre todo por cuanto se refiere a las oraciones completivas y circunstanciales. No eido das completivas en que nos estamos movendo, a redución dos tres parámetros a quod/quia/quid (> que) fixo que este asumise todas as funcións e modos. Non obstante, a oración de infinitivo concertado mantense (quero beber = *eu quero que eu beba). O non concertado pasou a ser substituído maioritariamente pola fórmula que + verbo finito. Con todo, durante o período medieval atopamos nas tres linguas consideradas a oración de infinitivo non concertado con verbos de (a) entendemento, xuízo e lingua por un lado, e con verbos de (b) percepción, influencia e causa por outro. Na actualidade, (b) é usado nas tres linguas, mais (a), só no galego escasamente e no portugués común (aínda que algúns verbos xa se sente que forman parte dunha linguaxe máis coidada). Retomemos as palabras de Huber (1986): se o infinitivo conxugado actúa reducindo unha oración completiva, entón a fórmula [ que + v. ind/subx ] equivale a [ (prep) + inf. conx ]. A seguir, pódese ver o percorrido das completivas agrupadas segundo as restricións marcadas pola semántica do verbo principal na escolla do nexo. As frechas indican a solución esperable no español do infinitivo conxugado galego e portugués. Trataremos as construcións que utilizan o infinitivo. 6 Usaremos no resto do texto esta terminoloxía (suxeito concertado : mesmo suxeito; suxeito non concertado : diferente suxeito) para continuar coa terminoloxía clásica asociada ao infinitivo latino. A) En función de suxeito : a) Verbos de acontecemento. Latín [ quod + ind ]. “ Accidit quod eum nusquam vidisti” (Ad Atticum, Cicerón). Acontece que nunca o chegaches a ver/Acontece nunca o chegares a ver. Estas oracións poden aparecer co infinitivo de xeito impersoal, como o exemplo español (5) que se verá a seguir, ou acompañadas dun dativo que indica semanticamente o suxeito do tal infinitivo (en letra itálica no texto, os exemplos 1 e 3). Cando se quere especificar formalmente o suxeito do infinitivo, as tres linguas utilizan que + v. finito. Con todo, galego e portugués poden utilizar o infinitivo conxugado (► 2 e 4) ofrecendo o mesmo resultado. Os exemplos 6 e 7 corresponden ás traducións españolas do infinitivo conxugado (fórmula que se repetirá ao longo do texto). Portugués(3) “Quando em tal lhe acontece pensar, não consegue repelir de si uma dúvida” (História (6)>(2) G– [...] suele suceder [ que las cosas son vistas = se ven ] de noche (7)>(4) P– Muchas veces acontecía [ que venían ] a buscarlo b) Verbos e expresións de existencia. Latín [ oración de infinitivo ]. “Docto homini vivere est cogitare ” (Tusculanae Quaestiones, Cicerón). Para o home sabio, vivir é pensar. Neste caso, o infinitivo non flexionado é usado de modo impersoal (8, 9, 11 e 12). Cando se precisa especificar formalmente o suxeito da estrutura copulativa, pódese usar que + v. finito. O infinitivo flexionado permite que galego e portugués (► 10 e 13) mesturen as dúas estruturas nunha: uso do infinitivo cos morfemas que identifican os suxeitos dados pola completiva que + v. finito. poráneo, G.-Sabell, 1976) As de suxeito concertado poden aparecer impersonalizadas, como é o seguinte exemplo do español (22, aplicable ao galego e ao portugués, 18 e 20), ou cun complemento indirecto expreso (no texto, en itálico, 18 e 20) que indica semanticamente o suxeito do Galego(25) “Ter animais dá moito traballo” (Arredor da muller en 18 mundos, Ú. Heinze, 1985) Portugués(26) “Em que medida o saber falar pode ser tomado pela totalidade do saber?” (Sofistas (séc. V - IV a.C), Enciclopêdia Brasileira) Español(27) “El verla me da la vida y el no verla me da muerte” (La mesonera del cielo, Mira de Amescua, 1609) B) En función de complemento directo : a) Verbos declarativos. Latín [ quod + ind ]. “ Mitto quod invidiam subieris” (Epistulae ad Familiares, Cicerón). [Omito/Paso por alto] que teñas envexa. Neste caso, nas de suxeito concertado pode alternar a estrutura que + v. finito (primitiva na lingua < quod explicativo), co infinitivo (28, 29, 33, 34, 38 e 39). Os exemplos galego e portugués 29 e 34 corresponden á construción infinitiva na cal se podería encontrar un infinitivo conxugado pleonástico, aínda que é infrecuente (“Trátase de persoas que desde hai tempo declaran estaren a prol da política do muiñeiro de Lalín”, “Vários reféns afirmaram terem ouvido os sequestradores discutindo o plano”) e que se observa nos exemplos 30 e 35, mais, como afirman Álvarez e Xove (2002: 138): Algúns verbos –coma os declarativos e similares, algúns deles usados tamén no discurso indirecto: dicir, negar, declarar, xurar, crer, supoñer, coidar, admitir...– constrúense habitualmente da deben seren controlados e coutados de raíz polos medios que a propia soberanía popular ten á súa man” (Tempos Novos, Rodríguez Pardo, Xosé Luís, 1998) En ambos os dous casos, o equivalente español sería o infinitivo (saber e ser). c) Verbos de vontade. O latín usaba [ ut + subx ] para a apelación e a [ oración de infinitivo ] (concertado/non concertado) para a afirmación. “ Optavit ut currus patris tolleretur” (De Amicitia, Cicerón). Pediu que lle permitisen subir ao carro do pai. / “ Cupio, patres conscripti, me esse clementem” (Oratio in Catilinam, Cicerón). Desexo, senadores, ser [*que eu sexa] clemente. Aínda que este tipo de oracións podía introducir a subordinada coa conxunción ut e coa oración de infinitivo, sábese que xa no latín clásico eran máis frecuentes as conxuncionais na fala familiar. Afirma Väänänen (2003: 251) que: “Hasta en la lengua literaria misma subsisten ciertos giros asindéticos primitivos, como las frases de expresión de voluntad asindéticas del tipo volo facias ‘quiero que hagas”. Polo tanto, se ut era máis usado (e na fala mesmo podía desaparecer, como no exemplo dado polo filólogo finlandés) e quod> quid> que gañou todos os espazos para introducir as subordinadas cuxo verbo principal indicaba vontade, acabou por desaparecer a posibilidade de usar na fala actual un infinitivo conxugado. Non é posible * quero vires senón quero que veñas. Só se aplica o infinitivo cando os suxeitos son concorrentes: quero vir. Latín vulgar Galego e portugués (cfr. Álvarez e Xove, 2002: 138) como se observa nos exemplos 61, 66, 70 e 71. Cando non hai concorrencia de suxeitos, ao pé da estrutura románica [ que + v. finito ], galego e portugués poden utilizar o infinitivo conxugado (► 62, 63, 64, 67, 68 e 69). Tamén o español co seu único infinitivo, daquela, nas terceiras persoas e con verbos copulativos. A Nueva gramática de la lengua española (2009: 2013) di que: “Los grupos verbales de infinitivo en función predicativa, sobre todo los construidos con ser y estar, eran muy frecuentes en la lengua antigua subordinados a verbos de entendimiento, de juicio y, a veces, de lengua ” (72, 73 e 74). Na lingua portuguesa, estes grupos verbais son máis comúns na actualidade (case exclusivamente con ser, ter e estar 7) nun rexistro culto, que no galego 8. Pola súa parte, en español o seu uso decaeu no século xviii 9, aínda se documenta no xix e no xx é infrecuente. 7 Unha busca exhaustiva no http://www.corpusdoportugues.org/ deu como resultado unha ampla maioría para as formas conxuncionais (Creio que são / Creio serem ; Penso que estão / Penso estarem ; Entendi que eram / Entendi serem ; Julgo que tensés-estás / Julgo teresseres-estares ; Diz que sãoestão-têm / Diz seremestarem-terem ; Prometi que eram / Prometi serem ; Anunciei que sãoestão-têm / Anunciei seremestarem-terem ; Nego que sãoestão-têm / Nego seremestarem-terem ; Juro que sãoestão-têm / Juro seremestarem-terem). 8 Xa se viu a opinión de Álvarez e Xove (2002); con todo, Abuín (1971: 202) proporciona datos interesantes que parecen demostrar a continuidade románica da construción infinitiva latina baixo a forma do infinitivo conxugado: “El Habla de Castilla se ve obligada a no poder utilizar Infinitivo más que cuando principal y subordinada completiva tienen el mismo sujeto: “Desea estar conmigo”; pero no cuando el sujeto es distinto: “Desea que estemos juntos”, caso en que utiliza una completiva integrante. En cambio, el habla arosana [reférese ao español falado en Arousa cheo de galeguismos] en ambos casos puede utilizar completiva de infinitivo: “Desea estar conmigo” y “desea estarmos juntos”. Y así: “Opino marcharmos a casa”, “Pienso seres discreto”, etc. de una extraordinaria fuerza expresiva y brevedad. En resumen: el habla arosana mantiene, gracias al Infinitivo Personal, la forma sintética latina en la oración subordinada completiva con sujeto implícito en el verbo, unida directamente a su oración principal, en casos en que el castellano se ve obligado a la forma analítica con “que” más modo finito. Con lo que, como en latín también, abundan más que en castellano los tipos de oración completiva de Infinitivo”. 9 É de supoñer que a construción española é un calco da oración de infinitivo latina recuperada na linguaxe culta na Idade Media, tentativa de recrear o estilo clásico. O feito de ser estilo culto e non patrimonial provocou a desaparición progresiva. e) Verbos de percepción (ind), influencia (subx) e causa (subx). Latín [ oración de infinitivo ] (non concertado). “ Video esse hic in senatu quosdam, qui tecum una fuerunt” (Oratio in Catilinam, Cicerón). Vexo [estaren/ que están ] no senado algúns que estiveron unha vez contigo. / “ Exire ex urbe iubet consul hostem ” (Oratio in Catilinam, Cicerón). O cónsul ordena [saír o inimigo/ que saia ] da cidade. Neste punto, o uso fixou o emprego das estruturas con infinitivo ou coa conxunción. Nas tres linguas poden encontrarse indistintamente, aínda que na fala familiar predomina a construción do infinitivo (tratadas pola gramática tradicional como oracións con suxeito en acusativo; 77, 83 e 89). Convén facer, non obstante, algunha observación naquelas con suxeito non concertado (78, 79, 80, 84, 85, 86, 90, 91 e 92). De entre os verbos de percepción que admiten a construción do infinitivo con función predicativa, ver é o máis usado (mirar, observar, notar, sentir, oír, escoitar). Aínda así, a Nueva gramática de la lengua española (2009: 2013) di que se encontra na actualidade en construcións limitadas sintáctica e semanticamente: aceptan accións ou movementos (La vi acercarse), cando se constrúen con subordinada substantiva admiten estados e propiedades (Vi que tenía razón) pero non con infinitivo (*La vi tener razón). Non se aplicaba esta restrición na lingua antiga (93 e 94). Estas consideracións para o español poden ser aplicadas grosso modo ao galego e ao portugués. Os exemplos españois antigos aparecen cos verbos ser e estar, os mesmos que provocaban a utilización do infinitivo conxugado en portugués (► 87 e 88), tamén en épocas pasadas e de pouco rendemento. O mesmo acontece cos verbos de influencia 10. No galego actual, esta estrutura non se encontra documentada e no antigo non atopamos ningunha ocorrencia; os exemplos dados (81 e 82), un do séc. xiii e outro do xiv, poderían aparecer co infinitivo persoal (viu -os come porcos contra si vĩir > viuos... contra si viren ; mandei ao dito abade e convento dar esta mia carta > mandei [a eles] daren esta mia carta). Con todo, son así documentados, dando a idea da súa posible inexistencia 11. En portugués, os dous exemplos (► 87 e 88) responden a escritos do séc. xvii, non atopamos ocorrencias posteriores nos corpus consultados 12. Cunha e Cintra (1984: 470), despois de afirmaren que con estes verbos o uso do infinitivo conxugado é restrinxido, din referíndose aos verbos de mandato: Por vezes, a construção com o conjuntivo é pesada ou malsoante. Convém, nesses casos, substituíla por uma forma expressional equivalente. O infinitivo: O professor mandou que o aluno lesse um romance; O professor mandou o aluno ler um romance. / Exortava os companheiros a que continuassem a resistência; Exortava os companheiros a continuarem a resistência 13. Como se observa, e en xeral, din Álvarez e Xove (2002: 138) ao falar das diferenzas entre as oracións conxuncionais e as de infinitivo sen nexo: “Sendo os suxeitos distintos, pódese hipoteticamente recorrer ó infinitivo flexionado, pero a penas se usa porque se opta por que con verbo modotemporal”. Latín vulgar Galego e portugués Español [infinitivo non concertado] [quod/quia + v + ind/subx] [infinitivo non concertado] [ infinitivo conxugado ] (menos usado) [que + v + ind/subx] [infinitivo non concertado] [que + v + ind/subx] 10 Véxase Regueira Fdez. (2001). 11 Véxase López Martínez (1991). 12 Cabe dicir que, na lingua portuguesa, o uso no Brasil é máis conservador que en Portugal. 13 En Portugal, non son de recibo as partes en itálico: Sentido > Vejo que elas sãosaem-correm / Vejoas ser(em)-sair(em)- -correr(em); Ouvi que eramtinham-iam / Ouvios [ser(em)-ter(em)-ir(em)]. Mandato> Ordenou que fizessem / Ordenou fazer(em); Mandou que construíssem / Mandou construir(em). Causa: Deixou que saíssem / Deixouos sair(em). (95)>(87 e 88) P– [...] se ve [ que son ] eclesiásticos / que ordenava [ que estuviesen ] armados... Cómpre dicir que existen, ás veces, diverxencias na concepción sintáctica dalgúns verbos. Por exemplo, lamentar e desculpar, construídos de maneira diferente en portugués, fronte ao galego e ao español. asociada aos verbos de sentimento (que actúan como os volitivos). 2.2. En oracións circunstanciais O uso universal de que provocou, como xa se afirmou, a desaparición de case todos os nexos latinos (ut : final, consecutivo, temporal, modal e concesivo; cum : temporal, causal; tametsi : concesivo; etsi : concesivo…). Ora ben, a conxunción que empezou a reforzarse con preposicións 14 e adverbios para marcar os diferentes matices: para + que : finalidade, por + que > porque : causa, aínda + que : concesión, desde + que : temporalidade, etc. A condición nominal do infinitivo permítelle aparecer tras preposición. Daquela, se na lingua existe unha locución prepositiva co mesmo valor que a conxunción ou locución conxuntiva usada como nexo, pódense substituír esta e o verbo finito por un infinitivo conxugado: aínda que = a pesar de, porque = por, etc. 14 Léase o que di ao respecto Mattos e Silva (1997: 115): “É o que, entretanto, o elemento mórfico que estará na base das numerosas locuções conjuntivas que se constituíram no português, como nas outras línguas românicas: des que (arc), desde que, sem que, ante que (arc), antes que, assim que, ainda que, já que, por tal que, tanto que; de modo que, de sorte que; visto que, etc.” © 2012 Estudos de Lingüística Galega 4, 107130 (127) Aínda que viñestes tarde, sobrou comida = A pesar de virdes tarde, sobrou comida. (128) Non traballamos porque estamos doentes = Non traballamos por estarmos doentes. Temporais e modais actúan como complemento circunstancial do verbo principal. Os casos restantes 15 (condicionais, finais, concesivas e causais) establecen relacións lóxicas que afectan toda a oración. En español, existe a mesma posibilidade mais só cando o suxeito do verbo principal e mais o do infinitivo son coincidentes (infinitivo concertado), nos outros casos usa a estrutura [ (prep) + que + v ], coexistente en galego e portugués (por exemplo, a pesar de = a pesar de que ou aínda que). Por outro lado, cómpre dicir que en español é normalmente usada a construción da preposición máis o infinitivo non concertado para todas as persoas (o contexto clarifica o suxeito; cando se quere que fique patente, úsase que + v). En galego e portugués, as dúas posibilidades do español danse xuntas co infinitivo conxugado. Examinaranse a seguir as construcións que empregan o infinitivo. Véxase un exemplo de cada grupo 16 : a) Temporal: GalegoSuxeito concertado: (129) infinitivo invariable: “ Ao vir de regreso cuns cartiños algúns deciden abrir un bar” (Xentes do mar, Calo Lourido, 1996) ► (130) infinitivo conxugado: “ Ao saírmos do Triángulo seguiremos cara a Madrid” (Ar- (139)>(134) P– [ al saber / cuando supimos ] 15 Locativas (A rúa onde/na cal vive é estreita), comparativas (Gaña máis cartos ca min, O teu can corre máis que o meu) e consecutivas (Fedía tanto que non se podía respirar) non participan deste proceso porque os seus nexos non son substituíbles por ningunha preposición ou locución prepositiva. 16 Ofrécense os exemplos coa partícula máis usual. (142)>(136) P– [ cuando atravesaban ] b) Modal: exclusivamente a preposición sen. c) Condicional: 3. c onsIderacIóns fInaIs Resumindo o visto, reparamos en que en todas as estruturas circunstanciais se repite o comportamento do infinitivo conxugado que aparece nas completivas. Quer nas oracións de suxeito concertado, quer nas de suxeito non concertado, atopamos o infinitivo invariable e flexionado. Salientamos, non obstante, o feito de que é máis común encontrar o invariable cando podería ser flexionado na lingua galega que na portuguesa. Poderíase explicar ou ben pola presión do castelán sobre o galego ou ben porque o portugués consolidou o infinitivo conxugado como forma única na maioría de casos xa que permite desambiguar totalmente. Ao respecto, Jansegers e Vanderschueren (2010: 438) din: [...] esta investigación pone de manifiesto el papel primordial que desempeña la influencia castellana en la menor vitalidad del infinitivo flexionado en el gallego actual. Así, hemos demostrado que, mientras que el infinitivo conjugado portugués a lo largo de varios siglos ha ampliado su radio de acción, el infinitivo flexionado gallego ha reducido drásticamente sus empleos en los contextos en los que con mayor frecuencia solía aparecer. Unha visión xeral do exposto indica que a construción infinitiva en función de CD nas completivas preserva a oración de infinitivo latina, que en galego e portugués pode mesmo aparecer conxugada; nas circunstanciais, a natureza nominal do infinitivo permítelle aparecer despois da preposición. O uso do infinitivo concertado (conxugado ou non) en galego e portugués non presenta problemas de tradución en español xa que se trata da mesma estrutura nas oracións de suxeito concertado. Cando as linguas atlánticas seleccionan o infinitivo conxugado apréciase unha escolla estilística pleonástica 17 : Infinitivo invariable: “ Ao vir de regreso cuns cartiños algúns deciden abrir un bar” Infinitivo conxugado: “ Ao viren de regreso cuns cartiños algúns deciden abrir un bar” Esp: “ Al venir de regreso con algún dinero, algunos deciden abrir un bar” 17 Véxase Vanderschueren e Diependaele (2012, en prensa): “The Portuguese Inflected Infinitive. An Empirical Approach”. Corpus Linguistics and Linguistic Theory, onde demostran unha escolla inducida por diversos factores lingüísticos. Xeralmente, as gramáticas galegas e portuguesas especifican os usos do infinitivo conxugado nos mesmos contextos, non obstante, a máis actual de Álvarez e Xove (2002) xa clarifica algunhas restricións no galego moderno, que prefire a construción conxuncional, fronte ao portugués, que ampliou o seu campo de acción. Con todo, calquera estudo dos presentados na bibliografía trata o asunto dentro do propio sistema (o galego, o portugués), trátanse cuestións de interferencias do castelán no galego, fanse aproximacións históricas e mesmo valoracións sobre o seu emprego, porén, cumpren unha función parcial para o noso obxectivo. Tentamos confrontar todos eses usos cos equivalentes esperables na lingua española para establecer unha base didáctica coherente que axude os estudantes de fala materna non galega nin portuguesa a comprender o infinitivo presoal. Unha segunda parte desa didáctica –que xa se adianta nalgúns casos– sería entrar pormenorizadamente nas frecuencias reais de cada contexto especificado para evitar, por exemplo, un abuso da construción infinitiva cando é máis habitual a conxuncional e viceversa.E xa para acabar, e retomando ese obxectivo didáctico que nos levou a escribir estas liñas, preséntanse de modo esquemático os usos galegos e portugueses do infinitivo priorizando o conxugado, e as correspondencias esperables e máis habituais na lingua española: a) Completivas Función de suxeito: Verbos de entendemento (ind), existencia (subx) e intransitivos (subx) –Oración de infinitivo na cal aparece o infinitivo flexionado (uso arcaico): “ Vinos seren felices” Esp (estrutura conxuncional; uso xeral): “ Veo que ellos son felices” Esp (oración de infinitivo; uso arcaico): “ Vi ser ellos los que eran felices” b) Circunstanciais Suxeito concertado –Preposición + infinitivo invariable que podería aparecer baixo a forma do conxugado: “ Ao marchar[en], saudaron ”, “Por ter[des] bebido estades peneques” Esp (preposición + infinitivo ou estrutura conxuncional, menos común): “ Al irse, saludaron”, “ Por haber bebido estáis borrachos” –Preposición + infinitivo conxugado: “ Ao marcharen, saudaron ”, “ Por terdes bebido estades peneques” Esp (preposición + infinitivo ou estrutura conxuncional): “ Al irse/cuando se fueron, saludaron ”, “ Por haber/porque habéis bebido estáis borrachos ” Suxeito non concertado –Preposición + infinitivo invariable (común no galego e infrecuente no portugués): “ A pesar de as medidas ser prioritarias, non podemos descartar o asunto” Esp (estrutura conxuncional ou preposición + infinitivo con suxeito expreso, menos común e recomendable): “ A pesar de que las medidas son prioritarias (a pesar de ser las medidas), no podemos descartar el asunto” –Preposición + infinitivo conxugado: “ A pesar de chegarmos tarde, esperou por nós”, “ Fareino no caso de teres necesidade” Esp (estrutura conxuncional): “ A pesar de que llegamos tarde, nos esperó ”, “Lo haré en el caso de que tengas necesidad” Henrique Monteagudo (eds.), Norma lingüística e variación: Unha perspectiva desde o idioma galego. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega / Instituto da Lingua Galega, 313334. Corpora utilizados: Galego: http://www.ti.usc.es/tilg/ (Tesouro Informatizado da Lingua Galega). Universidade de Santiago / Instituto da Lingua Galega. http://corpus.cirp.es/corga/ (Corpus de referencia do galego actual). Centro Ramón Piñeiro para a investigación en Humanidades. http://ilg.usc.es/tmilg/index.php (Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega). Universidade de Santiago / Instituto da Lingua Galega. Portugués : http://www.corpusdoportugues.org/ (Corpus do

O obxectivo deste estudo é realizar unha análise expost e cuantificar o impacto económico das intervencións do Obxectivo 1 dos Fondos Estruturais para o período 2000 – 2008 en España. A análise céntrase no impacto económico e na análise financeira do: 7. Programa de Desenvolvemento Agrario. Este artigo usa o modelo de análise custobeneficio (ACB) para estudar estas intervencións para ese período en España. O beneficio económico neto do programa amosa que todos os programas son viables a nivel de España e a nivel rexional. Este estudo proba a utilidade da ACB.

65 APLICACIÓN DA ANÁLISE CUSTOBENEFICIO PARA A AVALIACIÓN EXPOST DA POLÍTICA PÚBLICA AGRARIA: INTERVENCIÓNS DOS FONDOS ESTRUTURAIS PARA O PERÍODO 20002008 EN ESPAÑA : Programa de Desenvolvemento Agrario, Análise expost, análise custo beneficio, Obxectivo 1, España 1. Introdución As perspectivas financeiras parten do reflexo orzamentario dos obxectivos políticos da Unión Europea a medio prazo e, á súa vez, determina a distribución dos ingresos da Comunidade e o gasto por países (Espasa Queralt, 2008). As intervencións estruturais da Comisión inclúen partidas para o Obxectivo 1, o Obxectivo 2 e o Obxectivo 3. Os tres obxectivos prioritarios dos Fondos Estruturais son (Beutel, 2002) i) o fomento do desenvolvemento e o axuste estrutural das rexións cun desenvolvemento que vai quedando atrás (Obxectivo 1); ii) o apoio á transformación económica e social de áreas que estean pasando por dificultades estruturais (Obxectivo 2) e iii) a axuda á adaptación e modernización de políticas e sistemas de educación, formación e emprego (Obxectivo 3). En Europa, as áreas clasificadas dentro do Obxectivo 1 son rexións cuxo Produto Interior Bruto per cápita constitúe menos do 75% da media da Comunidade, medido en Paridade de Poder Adquisitivo (PPS). A brecha de desenvolvemento nas rexións da Unión Europea (UE) do Obxectivo 1 é significativa. En 1998 todas as rexións do Obxectivo 1 soamente chegaron ao 70% da media europea. Porén, en 1988 a brecha xa era moi grande cun 63%. Dado que as crecentes disparidades rexionais en Europa poderían ameazar a consolidación do mercado único, a institución con éxito dos Marcos de Apoio Comunitario e outras iniciativas comunitarias pasan a formar un importante paso para a integración do mercado e a igualdade de oportunidades en Europa. Durante o período 20002006, a Comisión Europa aprobou as intervencións do Obxectivo 1 cun orzamento de 137.000 millóns de euros. Durante o período 20002006 chégase ao nivel máis alto de gasto nas intervencións comunitarias con respecto ao Produto Interior Bruto (PIB) en Portugal e Grecia. Neste período de sete anos, o volume 1. Email: [email protected] 2 Email: [email protected] total dos gastos comunitarios do Obxectivo 1 representa o 0, 22% do PIB con 0, 9% para España, 2, 3% para Portugal e 2, 2% para Grecia. Durante 20002006 as intervencións do Obxectivo 1 sumaron un volume total de 248.000 millóns de euros (prezos de 1999) dos cales as axudas comunitarias representaron un volume de 123.700 millóns de euros (Beutel, 2002). As intervencións do Obxectivo 1 diríxense principalmente á creación dunha contorna produtiva, o desenvolvemento dos recursos humanos e a mellora das infraestruturas básicas. As prioridades de desenvolvemento específicas do programa inclúen a creación dunha infraestrutura económica, o fomento do investimento produtivo e infraestruturas directamente relacionadas coa produción, o desenvolvemento de recursos humanos, o desenvolvemento agrícola e rural, a conversión industrial e a reestruturación, o desenvolvemento do potencial de crecemento da rexión en cuestión e o desenvolvemento local con asesoramento técnico. O PIB per cápita en todas as rexións españolas do Obxectivo 1 creceron conforme a media comunitaria entre 1994 e 1997. Se tomamos todas as rexións no seu conxunto, o PIB per cápita medido como estándares de poder adquisitivo pasou do 66% da media comunitaria dos 15 en 1994 ao 68% en 1997. Porén, a converxencia non foi a mesma en todas as rexións: namentres que o PIB per cápita en Asturias, as Illas Canarias, Cantabria, Castela León e a Comunidade Valenciana xa eran do 75% da media comunitaria en 1997, outras rexións tiveron un crecemento máis moderado. Por exemplo, en termos relativos non se pode dicir que en Galicia houbera unha converxencia activa, é dicir, en canto á producion, comparado coa media española ou das rexións máis desenvolvidas, e, en termos absolutos, os diferentes estudos analizados amosan unha mellora das variables macroeconómicas: produción, Valor Engadido Bruto, emprego e stock de capital. En esencia, isto débese á falta de investimento en investigación e desenvolvemento tecnolóxico en España, especialmente nas rexións do Obxectivo 1. O gasto en I+D é só o 0, 53% do PIB, e aínda menos no sector privado. Ademais, os sistemas públicos de transferencia de tecnoloxía non semellan estar producindo os resultados esperados. A avaliación expost analiza a eficacia e eficiencia das intervencións, o seu impacto e o seu custo. Actúa como documento de referencia para decidir en temas de cohesión económica e social e trata de garantir que haxa unha xustificación para unha política ou programa e que os recursos son usados eficazmente. Maximízase o cumprimento dos obxectivos dos Fondos Estruturais co custo máis baixo posible e a eficiencia máis alta posible (Peña, 2011). A avaliación expost custobeneficio das políticas públicas aumentan o benestar social e evitan que se malgasten recursos (Barrios, 1997). Por tanto, a avaliación usa unha metodoloxía racional aportando información sistemática e o apoio a decisións adoptadas polas autoridades públicas. Concretamente, as políticas agrarias a nivel europeo son analizadas neste estudo, xa que os programas realízanse un detrás de outro. A avaliación expost é necesaria xa que permite unha resposta e mellora a definición das políticas a seguir. A ACB mediante o cálculo dos beneficios e custos sociais dos programas é unha ferramenta axeitada para avaliar a rendibilidade das políticas públicas. Así, o estudo calcula as perdas e ganancias da política e determina se era viable dende o punto de vista social. A política pública afecta aos diferentes grupos, que basicamente son os 67 beneficiarios das políticas e ás persoas que as financiaron cos seus impostos. O custo de oportunidade dunha política pública non é só unha alternativa á mesma, senón a aceptación de levar a cabo investimento privado. A análise custobeneficio é unha metodoloxía que calcula a alternativa máis rendible socialmente, permitindo unha distribución optimizada dos recursos mediante a cuantificación física e monetaria de alcance xeral e os beneficios da política en cuestión. A sociedade debe maximizar a función de benestar social; cada individuo debe maximizar a súa utilidade e esta utilidade depende, entre outros factores, do nivel de consumo dos produtos do mercado e que non son de mercado. Deste xeito, o obxectivo da análise custobeneficio consiste en elixir políticas que contribúan ao benestar social. De feito, a análise custobeneficio pode seleccionar políticas dunha lista de alternativas. Barrios (1997) indica que a ACB ten limitacións de tipo práctico e teórico con respecto á súa aplicación, e este é o motivo polo que se debería tratar como unha ferramenta de axuda no proceso de decisión e non como único criterio para determinar unha escolla. As principais limitacións deste técnica son: a enumeración e avaliación dos custos e beneficios, os problemas relacionados coa avaliación dos prezos sombra e intanxibles, os problemas conceptuais e numéricos da taxa de descontos e a introdución de aspectos distributivos. Todos estes problemas aos que se engade a falta de recursos de información, financeiros e de tempo exercen unha influencia para aplicar a análise custobeneficio, e réstalle obxectividade aos seus resultados. Nembargantes, debemos recoñecer que malia que a ACB procura a racionalidade económica, os factores sociais e políticos non se poden evitar por completo, e por iso non se dan solucións obxectivas en moitos casos e, pola contra, esta análise trata de ser unha guía para as decisións. Hai defensores da análise custobeneficio que recoñecen que non existe unha alternativa mellor para xustificar a distribución de recursos públicos a proxectos de investimento en infraestrutura de transporte e estiman que as externalidades e imperfeccións do mercado non son tan importantes. Outros, pola contra, cren que unha gran vantaxe da ACB é que obriga aos avaliadores dos proxectos a cuantificar os custos e beneficios da forma máis clara posible no canto de usar avaliacións subxectivas do proxecto. En sumo, xustíficase a ACB xa que axuda a aportar unha escolla máis racional dos proxectos e sempre é preferible á ausencia deste tipo de análise. Algúns autores opinan que os xuízos de valor desempeñan un papel importante na estimación de custos e beneficios e pódenlle dar validez aos resultados numéricos obtidos mediante esta técnica. Pero, malia as limitacións teóricas e prácticas, a ACB é válida se somos conscientes dela e a aplicamos correctamente. O obxectivo deste estudo é unha análise expost e cuantificar os impactos económicos das intervencións do Obxectivo 1 dos Fondos Estruturais para o período 2000 – 2008 en España. A análise céntrase no impacto económico do: 7. Programa de Desenvolvemento Agrario. O primeiro paso na análise expost custobeneficio radica na definición dos obxectivos perseguidos. Unha vez definidos os obxectivos, é necesario identificar o seu impacto, listando, por unha banda, os inputs de políticas e, por outra, os seus efectos. Os beneficios ou impacto positivo aumenta a calidade ou cantidade de bens que xeran unha utilidade positiva ou reducen o prezo ofertado, namentres que o impacto negativo ou custos inclúen toda redución na cantidade e calidade destes bens, así como aumentos nos prezos. Cando se identifican os custos e os beneficios, a seguinte etapa consiste na cuantificación física. A cantidade física do fluxo de custos e beneficios do programa é calculada e identifícase o período de tempo no que se producirá. A incerteza é inevitable nesta etapa da ACB. É entón cando se calculan os valores monetarios dos custos e beneficios para realizar comparacións, nunca como unidades físicas. Esta tarefa é complexa. Os prezos de mercado non sempre reflicten o valor social dun produto ou pode ser que non haxa mercado. Unha vez expresados os custos e beneficios como unidades monetarias, é necesario reflectir o seu valor actual. Esta necesidade xorde da importancia da preferencia de tempo dos individuos para o consumo ou o investimento actual, custos ou beneficios realizados. O criterio de investimento usado na avaliación dos proxectos é o valor Actual Neto (VAN) e a taxa interna de ganancias. O VAN establece que un proxecto é beneficioso se a diferenza entre o custo e os beneficios descontados é superior a cero. A taxa interna de ganancias (o que Keynes denominou eficiencia marxinal de capital) é a taxa de beneficios sociais do proxecto que iguala o valor do fluxo de custos e beneficios, de modo que, conforme este criterio, os proxectos son beneficiosos se acadan a rendibilidade necesaria para que xustificar o investimento público nestes proxectos. As políticas públicas implican unha exención do consumo actual en favor de incubar un consumo futuro para compensar á sociedade pola renuncia do aumento de benestar social. Os fondos que se adicarían á promoción do consumo ou ao investimento privado son usados para financiar proxectos de investimento público ou o custo de oportunidade. Hai dúas formulacións para esta taxa, a taxa social marxinal de investimento e a taxa social marxinal da preferencia de tempo. A primeira vai asociada aos ingresos da taxa de desconto de capital, namentres que a segunda defende a formulación de preferencias do consumo actual da sociedade. Nunha economía onde todos os mercados funcionan competindo, as dúas taxas concordarían, pero nun mundo real hai destacadas diferenzas (Pearce e Nash, 1981). En condicións perfectas de competición, a taxa de interese do mercado real equivale ao custo de oportunidade dos fondos aplicados aos proxectos de investimento público, de modo que se pode usar como taxa de desconto social. Se se consideran as distorsións producidas polas taxas nos réditos dos activos financeiros e beneficios corporativos, a taxa de interese de mercado non é axeitada como unha taxa de desconto social que maximiza o benestar social. Hai que calcular o prezo sombra. 2.1.1. O método inputoutput para estimar os prezos sombra En xeral, os prezos sombra son distintos dos prezos de mercado, e isto implica que o uso directo deste último na análise social non é válido. Este estudo usa unha metodoloxía baseada na análise inputoutput presentada por Souto (2011). Esta metodoloxía calcula os prezos sombra dos produtos e recursos nunha economía (véxase o Anexo 1 para máis detalles). 2.1.2. Taxa de desconto económico (TDE) Na análise económica a taxa de desconto dos proxectos de investimento (taxa de desconto social) pretende reflectir a visión social sobre como se deberían avaliar os beneficios e os beneficios futuros comparados cos custos e custos actuais. Esta taxa pode que non coincida coa taxa de beneficios financeiros se o mercado de capital é imperfecto. Nunha primeira aproximación, unha taxa de desconto social do 5% para proxectos públicos sociais é igual a aproximadamente o dobre do rendemento a longo prazo dos bonos do Banco de Investimento Europeo en euros (20002008), o que se achega a unha taxa de beneficios financeiros razoable, tal vez no extremo máis baixo do custo de oportunidade de capital dos investidores privados. Pero unha taxa de desconto social do 5% tamén é semellante ao valor baseado na segunda formulación, tal vez chegando ao extremo superior da serie de valores razoables en función dos distintos parámetros. Este artigo, que examina as rexións europeas menos desenvolvidas, require uns beneficios do 6% compatible coa terceira formulación. Isto reflicte a necesidade de que estas rexións invistan cunha taxa de desconto de maior rendemento, para acadar unha taxa de crecemento máis alta ca media da Unión Europea (área na que a taxa de crecemento real nas últimas décadas sitúabase na rexión do 2.5% - 3.0%). 2.1.3. Indicadores elixidos Para cuantificar os obxectivos do programa, defínense unha serie de obxectivos operativos, relacionados con cada unha das medidas, cuxo propósito foi o de cumprir cos obxectivos intermedios do programa e tamén cos obxectivos xerais do mesmo (MAGRAMA, 2009). O obxectivo xeral do programa (véxase o Anexo 2) é o de aumentar os niveis de benestar económico e social da poboación rural mediante unha actividade económica agrícola eficaz, eficiente e respectuosa co medio ambiante, exercida nunha área rural atractiva. Para cuantificar os obxectivos (véxase o Anexo 2), definíronse unha serie de indicadores físicos no programa (MAGRAMA, 2009). Sobre a base dos indicadores do programa, elixíronse indicadores para utilizarse na ACB (véxase a Figura 1). O indicador “canalizacións e canais” 7.1 foi descartado porque hai outros indicadores no programa que miden perfectamente o impacto directo e indirecto que tería ese indicador. Creará emprego nas obras, reducirá a perda de auga, aumentará a produtividade da terra e as áreas irrigadas. O resto das variables 7.1 do programa foron utilizadas na análise ACB porque son economicamente cuantificables e achegan información do impacto directo e indirecto do programa. Na análise do programa 7.11, este estudo usa todos os indicadores propostos polas mesmas razóns que as do programa 7.1. Con relación ao programa 7.3, descartamos os indicadores Números de beneficiarios, Beneficiarias mozas (mulleres), Número de beneficiarios (mulleres) e Número de mozos, que non se poden cuantificar económicamente. Son variables cualitativas que dende o punto de vista da avaliación económica carecen de importancia, malia que o sexan para unha análise ACB. Os indicadores Gastos en Subsidios públicos/Investimentos totais non se usan xa que o seu poder explicativo está reflectido no indicador Investimentos en Accións Agrícolas. Estas tres variables indican o investimento do sector privado realizado directamente por mor do programa. Ao cuantificar o indicador Investimentos en Accións Agrícolas obtemos esta información. O indicador Emprego Mantido foi elixido porque indica os postos de traballo garantidos como resultado do programa. No programa 7.4 eliximos as variables xeradas polo Emprego e Investimentos en Agricultura. O resto das variables non foron usadas polas mesmas razóns que as esgrimidas no programa 7.3. 2.1.4. Indicadores cuantificadores A metodoloxía ACB implica a identificación dos beneficios e custos totais. O beneficio neto, que indica mellora, úsase ao restar os custos totais. O total de beneficios representa as vantaxes, que inclúen os beneficios directos e indirectos (véxase o Anexo 3 para máis información). É indiferente ao uso de datos expresados en unidades monetarias correntes e constantes (De Rus, 2004). Hai alomenos tres motivos para traballar con datos expresados en unidades monetarias correntes. O primeiro é que de vez en cando, as variables se expresan nestas unidades (reflectindo cambios reais e a inflación), e o segundo, de importancia crecente, é debido a que a dimensión financeira do proxecto o esixe. Neste artigo, as variables exprésanse en valores correntes en euros. 3. Resultados A análise excluíu Ceuta, Melilla e Cantabria 3 por falta de datos, e todas as rexións pertencen ás rexións españolas do Obxectivo 1 4. 3.1. Análise económica Todos os programas son viables a nivel de España cunha taxa de desconto do 6% (véxase o Anexo 4), e teñen un Beneficio Neto (BN) moito maior ca cero. A TIR (Taxa Interna de Rendibilidade) é demasiado alta ou non ten senso dado que o fluxo de ingresos 3 Excepcionalmente, Cantabria neste período beneficiouse do apoio transitorio de conformidade co Artigo 6 da Regulación 1260/1999 (Consello UE, 1999, op. Cit.). 4 O novo contexto do financiamento europeo para o período 20072013 establece o novo mapa desta política en España, segundo o nivel de desenvolvemento acadado polo noso país, que agora presenta unha maioría de rexións baixo o Obxectivo de Competitividade e Emprego Rexional, e disfruta dun período transitorio para abandonar o Fondo de Cohesión (Castro Cotón, 2008). 7.1 Water Resources Management 7.11 Water Resources Management (SEIASAs) Agriculture Holdings Farmers e custos é positivo ao longo dos anos. A nivel rexional, todos os programas son viables cun BN maior ca cero (véxase o Anexo 4). (excluíndo Ceuta, Melilla e Cantabria por falta de datos) do programa con respecto ao PIB. Comparamos variables heteroxéneas. O BN inclúe os activos que non teñen mercado ou non están cubertos polo PIB (aforro de auga ou empregos mantidos, por exemplo). A información que nos dá a Táboa é o impacto relativo do programa en cada área xeográfica. En todos os casos, o peso relativo aumentou todos os anos. A razón é que parte do impacto se calcula de forma acumulativa (por exemplo, ao aforro de auga anual, engadéselle o aforro de auga dos anos anteriores). Por tanto, esta acumulación provoca o aumento do numerador, chegando a ser máis alto co crecemento anual do PIB. O impacto das intervencións en España é moito menor que nunha rexión determinada. Isto explícase porque hai varias rexións que non están incluídas no Obxectivo 1, e, por tanto, o denominador PIB inclúe rexións que non se atopan no Obxectivo 1. O impacto do Programa 7 é importante en Castela e León e Extremadura superando o 2, 5% en 2008. En Asturias, o impacto foi pouco ao longo dos anos, e nunca superou o 0, 15% no exercicio. Na Táboa 2, ilústrase o impacto das diferentes intervencións da UE no PIB de España e das rexións españolas. Neste caso, as magnitudes do numerador e o denominador son homoxéneas. O impacto só inclúe variables que forman parte do PIB. Os valores en Valencia (9, 75%) e Castela e León (9, 4%) son moi altos. Os das Illas Canarias están na rexión do 3% cada ano, o de Extremadura varía entre o 3% e o 9%. No caso de España está na rexión do 1%. Non é fácil comparar os valores da Táboa 1 e da Táboa 2. Na Táboa 1, inclúense as variables de numerador que non forman parte do PIB, namentres que na Táboa 2 non. Ademais, na Táboa 2, o impacto de todos os programas europeos están incluídos, e neste artigo só se analiza o programa 7. Das rexións incorporadas nas dúas táboas, as Illas Canarias é a menos benefiada en canto á porcentaxe do impacto. A orde da Táboa 1 sería: Castela e León, Extremadura e Valencia. A orde da Táboa 2 é: Valencia, Castela e León e Extremadura. A diferenza na secuencia débese a dous factores: i) o impacto dos sete programas diferentes incorporados na Táboa 2; ii) a avaliación de activos que non forman parte do PIB neste estudo, o cal altera a orde. Podemos concluír, como esperábamos, que o peso do programa 7 é importante tanto para España como para as rexións implicadas. 3.2. Análises de sensibilidade: simulación estocástica As variables que afectan substancialmente os resultados da avaliación expost en España foron elixidas para realizar unha simulación estocástica na que ademais non hai datos reais, senón que datos asumidos. As variables elixidas son IBAI, IBSRC e Ø. Para realizar a análise en Crystal Ball; toda distribución destas variables considérase normal (distribución normal). A expectativa é o valor asumido neste estudo. Asúmese a desviación estándar do máximo e do mínimo. 3.2.1. Ingresos brutos (€/ha) para áreas irrigadas (IBAI) e ingresos brutos (€/ha) para superficies regadas pola choiva (IBSRC) Como se esperaba (véxanse as figuras do Anexo 5), a Figura IBAI está positivamente correlacionada co BN, e os IBSRC están negativamente correlacionado co BN. Como durante o programa, aumenta a superficie irrigada e os ingresos brutos, os IBAI dos últimos anos do programa (2007 e 2008) gardan unha correlación moi grande co BN. Os IBSRC gardan unha alta correlación co BN porque a superficie regada pola choiva baixa ao mesmo tempo que aumenta a superficie irrigada. A Táboa 3 amosa que o BN sempre é positivo para todos os programas independentemente das variacións dos IBAI e IBSRC. Por tanto, os tres programas son economicamente viables con independencia dos valores dos IBAI e IBSRC. Táboa 3. Valor do BN (€) en España coa análise en Crystal Ball considerando a As variables IBSRC e IBAI non condicionan a viabilidade económica dos programas a nivel de España, e estes programas sempre foron viables. Estes resultados dan consistencia ao estudo, xa que estas variables son asumidas. A variable IBAI está altamente correlacionada co BN (sobre todo nos últimos dous anos da análise). Por tanto, unha sobreestimación ou subestimación desta variable non prexudica a viabilidade do programa, pero variará significativamente o seu BN. 3.2.2. Taxa de crecemento da produtividade (Ø) A Táboa 4 amosa que a variación de Ø non condiciona a viabilidade do programa, que conta cun BN positivo sempre. Estes resultados engaden consistencia ao estudo. 4. Conclusións O obxectivo deste estudo é realizar unha análise expost e cuantificar o impacto económico das intervencións do Obxectivo 1 dos Fondos Estruturais para o período 2000 – 2008 en España. A análise céntrase no impacto económico e a análise financeira do 7. Programa de Desenvolvemento Agrario. A avaliación expost mide a efectividade e eficiencia das intervencións, o seu impacto e o seu custo. Ningún modelo ACB usa a metodoloxía que se usou neste artigo para estudar as intervencións realizadas en España neste período. Este estudo usa a metodoloxía baseada na análise inputoutput presentada por Souto (2011) para estimar os prezos sombra. En xeral, os prezos sombra son diferentes dos prezos de mercado e isto implica que o uso directo da posterior análise social non é válida. Revista Galega de Economia at Ideas: http:// https://ideas.repec.org/s/sdo/regaec.html Bulletin and News of Revista Galega de Economía at: http://www.usc.es/econo/RGE/benvidag.htm

No ano 2020 a porcentaxe media da poboación mundial que vivía nas cidades foi do 56%, sendo a media de Europa dun 74%. Nunha enquisa feita no ano 2021 á poboación europea infírese que os tres principais retos que encara a humanidade son o cambio climático, a falta de auga e a propagación de enfermidades. De feito, a dispoñibilidade de auga limpa e un correcto saneamento da mesma constitúe un dos Obxectivos de Desenvolvemento Sustentábel marcados na Axenda 2030 (ODS 6), polo que cómpre facer unha correcta xestión do ciclo de auga nas cidades, comezando polos sistemas de potabilización, para reducir a pegada hídrica. Os fogares xogan un papel preponderante nesta meta, xa que adaptar o consumo de auga as necesidades reais pode facerse de xeito sinxelo seguindo unha serie de pequenas accións accesibles económica e tecnoloxicamente. Asemade, a I+D+i actual está a debullar a EDAR do século XXI, encamiñando a súa evolución ata o deseño dunha biofactoría capaz de recuperar os recursos materiais e enerxéticos presentes nas propias augas residuais, aspecto compatíbel co seu obxectivo primoxénito de eliminar as substancias contaminantes antes da súa vertedura.

A xestión da auga nos fogares é unha condición sine qua non da cidade sustentábel do futuro CIDADES E CIDADÁNS Dende finais do século XX, estase a producir un aumento continuado da poboación mundial que vive nas cidades (Figura 1) e no ano 2020, a media mundial xa atinxiu un valor do 56%, existindo diferencias substanciais para os diversos continentes (Figura 2). Así, os países de América do Norte sitúanse á cabeza cunha porcentaxe do 82%, seguidos de Hispanoamérica (81%) e Europa (74%). Ademais, existe unha tendencia imparábel no aumento do número de megacidades (aquelas que superan os 10 millóns de habitantes e cunha densidade de poboación preto das 2.000 persoas por km2). Os territorios que maioritariamente están a crecer son os países emerxentes como China e India (Hoornweg e Pope, 2016). En 2010, 757 millóns de persoas residían nas 101 cidades máis grandes, o 11% da poboación mundial. Para finais de século, as diferentes estimacións demográficas sinalan que a poboación mundial pode oscilar entre 6.900 e 13.100 millóns de persoas, das cales entre o 15-23% poderían residir nas 101 megacidades. Este movemento demográfico fai que as cidades pasen a xogar un papel preponderante na procura dunha sociedade sustentábel. A cidade do futuro definirase inescusabelmente, entre outros factores, por atinxir unha boa xestión das entradas e saídas de materia e enerxía nos fogares. Así, existen tres situacións que provocan tamén gran inquedanza nos fogares pola súa ausencia (enerxía e auga) ou acumulación (residuos). En xullo de 2021, o eurobarómetro publicou os resultados (Eurobarometer, 2021) das enquisas realizadas a uns 26.000 cidadáns dos diferentes países da UE co obxectivo de coñecer cales son os problemas máis graves que ten por diante a humanidade (Figura 3). Os tres primeiros problemas para a poboación europea (UE27) corresponderon a: (i) cambio climático; (ii) pobreza, fame e falta de auga; e (iii) propagación de enfermidades (claro exemplo do impacto da COVID-19). Os cidadáns españois coinciden basicamente na listaxe priorizada dos problemas, pois dous dos problemas relacionados co medio ambiente (cambio climático e falta de auga) atópanse entre os que presentan maior importancia, relegando a propagación de enfermidades ao cuarto lugar, xa que a sempiterna cuestión da situación económica ocupou a primeira posición. A ONU pola súa parte tamén puxo o foco na cuestión da auga, pois nos Obxectivos de Desenvolvemento Sustentábel (ODS) enmarcados na Axenda 2030 adica o número 6 á “Auga Limpa e Saneamento”. Actualmente existen millóns de persoas que carecen de servizos básicos de acceso á auga potábel, con datos claramente demostrativos desta situación tan problemática: unha de cada tres persoas non ten acceso á auga potábel salubre e dúas de cada cinco persoas non dispoñen dunha instalación básica destinada a lavarse as mans con auga e xabón. A peste da COVID-19 puxo de manifesto a importancia transcendental do saneamento, a hixiene e o acceso axeitado á auga limpa para prever e conter as enfermidades. A Organización Mundial da Saúde (OMS), sinalou dende o primeiro momento que o lavado das mans era unha das accións máis efectivas que se podían facer para reducir a propagación de patóxenos e facer unha profilaxe fronte ás infeccións, incluído o virus da COVID-19. Polo tanto, non cabe dúbida que a dispoñibilidade de auga e o seu correcto saneamento, así como reducir a pegada hídrica son retos que a sociedade ten na actualidade para atinxir un futuro sustentábel. 2. CONSUMO DE AGUA E PEGADA HÍDRICA O acceso á auga no mundo é bastante desigual, existindo unha clara diferenza entre os países do hemisferio norte e sur, pois no continente africano as infraestruturas hidráulicas son escasas ou practicamente nulas. Se analizamos o continente europeo, onde o desenvolvemento de infraestruturas hidráulicas é moi semellante, o consumo medio de auga nos fogares no ano 2018 foi de 50,2 m3 por habitante (aproximadamente uns 138 L diarios). Agora ben, existen variacións notábeis entre os diferentes países; por exemplo, 53 m3/hab de España, 69 m3/hab de Italia ou 107 m3/hab de Grecia (Figura 4). A pegada hídrica é un indicador ambiental que cuantifica o volume total de auga doce usada ao longo de toda a cadea de valor dos produtos, procesos ou servizos. Aplícase ao cálculo de bens e servizos consumidos por un individuo, unha comunidade, un produto ou unha empresa. Existen dúas metodoloxías de cálculo para este indicador: a descrita pola rede de pegada hídrica (WFN, polas súas siglas en inglés) ou a definida pola norma ISO 14046:2014. Segundo o enfoque da WFN, a pegada hídrica pódese dividir en tres tipos de indicadores en función da súa procedencia: Auga verde: relacionada coa auga de choiva incorporada no produto ou a evapotranspirada polas plantas. Auga azul: relacionada co consumo de auga doce. Auga gris: relacionada coa calidade da auga e a súa contaminación debido á vertedura de substancias contaminantes nun proceso. Pola contra, a ISO 14046 basease na metodoloxía da Análise de Ciclo de Vida (ACV) descrita pola ISO 14040:2006. A aplicación da filosofía de ciclo de vida implica a avaliación dos impactos ambientais directos e indirectos dende o berce ata a cova, incluíndo a cuantificación das cargas ambientais asociadas ás etapas de extracción de materias primas, transporte, produción, distribución, uso e fin de vida. En consecuencia, a norma ISO 14046 non só contabiliza o volume de auga consumido, senón que tamén avalía os posibles impactos medioambientais relacionados con devandito consumo mediante o uso de indicadores relacionados coa auga. Nun estudo publicado no ano 2018 por González-García e col. analizouse o impacto ambiental de 26 cidades españolas coa metodoloxía da ACV. A mostra das cidades tivo en conta os datos de poboación, hábitos e a súas características sociais, económicas e xeográficas (Táboa 1). O valor medio da pegada hídrica para a mostra de cidades españolas consideradas foi de 64±9 m3 por habitante equivalente e ano. Existe unha flutuación significativa entre as diferentes cidades que está directamente relacionada coas taxas de consumo de auga (Figura 5). Unha das cuestións máis relevantes é que non existe unha relación directa entre aquelas zonas climáticas sometidas a un maior estrés hídrico e unhas pegadas hídricas máis pequenas, xa que son os hábitos das cidades as que determinan en maior proporción os datos finais de consumo de auga. 3. XESTIÓN DA AUGA E CAMBIO CLIMÁTICO O réxime de precipitacións e a duración das secas están a mudar de xeito acelerado, produto da emerxencia climática que estamos a vivir polo quecemento constante e paulatino do planeta. Por todo isto, un consumo responsábel da auga ten que ser unha prioridade do noso comportamento ético. Minimizar o consumo de auga non só ten efecto sobre unha boa xestión dos recursos hídricos, senón que tamén está intimamente relacionado co cambio climático. Así, a potabilización de augas implica un valor medio de 350 g de CO2eq por m3, debido ás emisións indirectas dos compostos químicos e enerxía que se consumen nas diversas operacións de tratamento físico e químico nas estacións potabilizadoras de augas (Figura 6). De feito, “fabricar” unha auga de tan alta calidade para que parte da mesma se empregue finalmente na cisterna dunha latrina supón unha das aberracións máis cotiás que nos podemos atopar nunha casa. Asemade, o consumo de auga tamén deriva nun caudal de auga residual que á súa vez debe tratarse nunha estación depuradora de augas residuais, cunha emisión media de 500 g de CO2eq por m3, para eliminar a contaminación orgánica que contén. A estas dúas etapas cómpre engadir os impactos derivados da rede de distribución de auga potábel e da rede de sumidoiros. Polo tanto, no intre no que se está a discutir a necesidade dunha redución drástica das emisións de dióxido de carbono, cómpre ser consciente dos procesos e accións que contribúen en maior ou menor medida á emisión de gases de efecto invernadoiro. 4. BOAS PRÁCTICAS NA XESTIÓN DA AUGA NOS FOGARES Nos fogares podemos seguir un conxunto de boas prácticas encamiñadas a unha redución de consumo de auga que vai supor efectos positivos directos sobre a economía familiar pero que tamén vai contribuír a un mellor desempeño ambiental (Figura 7). Entre as principais accións pódense destacar: - Evitar as pingueiras das billas, xa que cada unha delas pode chegar a significar unha perda de ata 30 L diarios. Esta cantidade significa, aproximadamente, o volume de auga que bebe comunmente unha familia de 3 membros durante unha semana laborábel. - Pechar as billas da ducha cando non se emprega, xa que cada minuto aberta supón un gasto de 20 L. Un par de minutos diarios nunha familia de tres membros supón ao longo do mes un volume de 3,6 m3. - Unha lavadora ten un consumo que oscila entre 50 e 100 L e as lavalouzas poden chegar aos 50 L. Optar por modelos que minimicen a pegada hídrica é sempre unha boa opción. - Os inodoros gastan uns 10 L cada vez que tiramos da cisterna. Neste caso hai diversas opcións no mercado: (i) empregar auga dos lavadoiros ou pluviais para as cisternas (as denominadas augas verdes) e (ii) minimizar o consumo de auga ao optar por inodoros que operan á baleiro (similares aos dos avións, aínda que neste último caso existen problemas a resolver como o ruído que producen). - O rego debe combinarse cunha optimización da auga necesaria (por exemplo, o sistema de gota a gota) co emprego de augas grises ou rexeneradas. 5. SANEAMENTO NO SÉCULO XXI As estacións de depuración de augas residuais (EDAR) que se operan actualmente xa teñen introducidos os conceptos de innovación desenvolvidos a finais do século XX, nos que non só a eliminación de carbono (procesos de aerobios e anaerobios) senón tamén de nitróxeno (procesos de nitrificación-desnitrificación) e fósforo están contemplados co gallo de minimizar os impactos de eutrofización que a vertedura das augas residuais tratadas poidan ter nos leitos dos ríos e lagoas (Lema e Suárez, 2017). Entre as principais liñas de investigación actuais que virarán o deseño e operación das EDAR nos vindeiros anos podemos destacar: Descentralización vs centralización dos sistemas de saneamento. Mentres que as plantas de tratamento de augas residuais centralizadas deben evolucionar no seu deseño e funcionamento para adaptarse a un escenario de crecente demanda de auga, enerxía e recursos, o enfoque descentralizado xurde como a opción a considerar en pequenas comunidades ou zonas residenciais onde a produción de bioenerxía pode mellorarse a través da recuperación da materia orgánica ou onde a inversión na rede de sumidoiros para a conexión a unha instalación centralizada pode ser tecnolóxica ou economicamente inviábel (Estévez e col., 2021). Unha visión a longo prazo desta hipótese sería considerar cada casa ou rueiro como a estación espacial orbital e que se puidese integrar nun aproveitamento autosuficiente do ciclo da auga. Micro- e nanocontaminantes. As novas directivas europeas fan fincapé na importancia de eliminar das augas residuais os micro- e nanocontaminantes ou contaminantes emerxentes, constituídas por aquelas substancias químicas orgánicas, naturais ou de síntese, que tras o seu uso chegan ás EDARs, onde están presentes en concentracións moi baixas (ppb – parte por billón, µg/L –; ou ppt – partes por trillón, ng/L –). Na Táboa 2 reflíctese unha escolma do tipo de compostos químicos que se poden atopar nas EDAR. A súa eliminación implica o desenvolvemento e optimización de novos sistemas físicos-químicos, como os sistemas de oxidación avanzada (González-Rodríguez e col., 2021), e biolóxicos (Arias e col., 2018; Lloret e col., 2013). EDAR vs Biofactoría. Evolucionar o concepto das EDAR como instalacións adicadas ao tratamento das augas residuais e evitar a vertedura de substancias contaminantes, ao deseño de biofactorías orientadas ao aproveitamento da enerxía e recursos materiais que posúe a propia auga residual. Neste senso, a obtención de bioplásticos; por exemplo, os PHA (Polihidroxialcanoatos, polímeros formados basicamente por cadeas de hidroxibutirato e valeratos) é unha das opcións que se barallan. Outra opción que tivo un relanzamento é a obtención directa de fertilizantes, máis aló do uso de lodos estabilizados, como, por exemplo, a estruvita (un fosfato hidratado de amonio e magnesio) (Crutchik e col., 2017).

Implementando datos de panel de 29 países da Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económicos (OCDE) para o período 1991-2015 nun modelo de crecemento económico de dous sectores con produtividades heteroxéneas, móstrase que a economía mergullada exerce un efecto sobre a oficial. Ambas as economías móvense en sentido contrario debido a que cando o PIB oculto crece, dana o crecemento económico mediante unha externalidade ou spillover negativa. Con todo, descóbrese que a produtividade marxinal da economía mergullada é menor que a da oficial, así que é posible que, en certa medida, as normas dispoñibles para controlala sexan efectivas. A aplicación de distintas técnicas econométricas conduce a conclusións similares, demostrando a robustez dos resultados.

Unha análise econométrica das interrelacións entre a economía mergullada e a oficial sobre o crecemento económico Introdución O impacto e as consecuencias das actividades económicas non medidas adoitan ser preocupantes, posto que algunhas delas poden ser negativas. Este fenómeno, coñecido como economía mergullada, consiste nun conxunto de actividades ocultas por múltiples motivos, pero pódense resumir en dous, de acordo co comportamento dos axentes implicados nese sector: son rendas ocultadas deliberadamente, ou son consecuencia dalgunhas actividades que simplemente quedan fóra dos rexistros involuntariamente pola propia natureza da actividade, como pode ser a economía doméstica. A economía mergullada xerou debate en moitos aspectos. Ademais da súa medición, tampouco está claro que efecto exerce sobre o crecemento económico ou sobre a economía oficial. Neste aspecto non hai estudos consistentes. Algúns apuntan efectos positivos e outros, negativos, pero ademais estes resultados son demostrados con serios problemas de interpretación. En países desenvolvidos, esta cuestión pode ser investigada para axudar aos policy-makers na toma de decisións con respecto ao sector informal. Se estas actividades ocultas supuxesen un risco para o crecemento económico, está claro que o custo de oportunidade de permitir transaccións nos mercados informais é alto. Con todo, a economía mergullada tamén pode conter actividades que supoñen un impulso para a economía oficial. Este dilema é incentivador para indagar na interrelación entre economía mergullada e crecemento económico. Usando un panel balanceado de 29 países da OCDE no período 1991-2015, este estudo busca achar a orixe da relación entrambos os sectores en países desenvolvidos, unha cuestión ata agora inexplorada. O traballo empírico será levado a cabo estimando econometricamente un modelo de crecemento económico neoclásico baseado nos traballos de Feder (1983), Ram (1986) e Saunoris (2018). Este modelo axuda a indagar nas interrelacións a partir dun parámetro que mide as diferenzas nas produtividades de ambos os sectores e outro que é representativo dunha externalidade ou spillover. En canto ao diferencial de produtividades, a economía mergullada é por definición un conxunto de actividades económicas de menor produtividade que as da oficial, así que este parámetro debería ser negativo, polo menos en países desenvolvidos, xa que neles se dispón de suficientes recursos institucionais ou económicos para controlala (Schneider e Enste, 2000). O segundo parámetro, correspondente á externalidade, é o realmente controvertido e presenta un grande interese, xa que alberga moitas das hipóteses atopadas na literatura sobre correlación entre economía mergullada e oficial. Por tanto, o modelo ten a vantaxe de resumir todas esas hipóteses en tan só dous parámetros. Este estudo non pretende profundar en que é o que exactamente hai detrás da externalidade, por exemplo. No seu lugar, primeiro determínase se existe un efecto de crecemento significativo por parte da economía informal e despois obsérvase se se producen diferenzas nas produtividades marxinais e/ou se existen externalidades produtivas que se poidan aproveitar (positivas) ou que sexan daniñas (negativas). No estudo de Saunoris (2018), aplícase o modelo para unha mostra de países relativamente grande, aínda que con resultados posiblemente controvertidos. En particular, conclúe que a economía mergullada impulsa o crecemento económico grazas a unha externalidade positiva e tamén debido a que a produtividade marxinal da economía oculta é superior á da oficial. Podería pensarse que isto último é contrario ao esperado, pero ao tratarse dunha mostra que non só inclúe países desenvolvidos, algunha destas economías pode estar a atender unha maior demanda no sector informal, impulsando así a súa produtividade marxinal por encima da oficial. Os resultados do presente traballo apuntan que, en países desenvolvidos, a economía mergullada se move en sentido contrario á oficial. Isto maniféstase mediante unha externalidade negativa, posiblemente derivada da brecha fiscal habitual atopada en países como España ou Italia. Por outra banda, o diferencial de produtividades estimado indica que a produtividade marxinal do sector oculto é menor. Desta forma, a economía informal dana o crecemento económico, pero é potencialmente controlada mediante os instrumentos institucionais adecuados. O traballo estrutúrase da seguinte forma. Nopróximo apartado delimítase conceptualmente a economía mergullada e revísanse os estudos sobre correlación entre economía mergullada e oficial. O apartado 3.1 expón a estratexia empírica presentando as hipóteses que se van contrastar, e o apartado 3.2 describe o modelo que servirá de base para a estimación dos parámetros. Finalmente, explícanse os resultados en relación coas hipóteses de correlación expostas. 2. Marco Teórico A economía mergullada, tamén chamada, informal, oculta, ilegal, irregular ou subterránea, é definida pola Organización para o Crecemento e o Desenvolvemento Económicos(OCDE, 2002) como aquelas actividades que levan un menor pago de impostos, contribucións ao Estado ou a incumprir normas laborais. Delimitándoa desta forma, queda claro que non só é causada por cuestións delituosas, senón que a economía legal que queda fóra da contabilización, por exemplo ao non estar suxeita a un imposto, é tamén economía mergullada. Estas actividades, aínda non sendo ocultadas voluntariamente, carrexan algunhas desas consecuencias debido a un custo de oportunidade para o Estado (Ríos, 2020). Polo tanto, trátase dunhas actividades económicas que teñen diversa natureza e así hai autores que as clasifican en tres partes: Delituosas/Ilegais, Non gravables/Evasión fiscal e as Legais anteriormente comentadas (Prado, 2004; Rodríguez, 2007). A pesar destas orixes dispares, todas teñen en común que non se ven; non están rexistradas ou polo menos non se coñece a súa proporción nas estatísticas oficiais. A maioría de traballos sobre esta economía perseguen precisamente a estimación do seu volume, sendo a fraude fiscal un dos compoñentes aos que máis se lles presta atención en países desenvolvidos (Arrazola et al., 2011; Barbone et al., 2013; Sindicato de Técnicos do Ministerio de Facenda [GESTHA], 2014; Martinez-Lopez, 2013; Pulido, 2014; Rios, 2019; Uquillas-Casalombo, 2018). Con todo, apenas existen estudos centrados na interacción entre economía mergullada e oficial. Estes parten de hipóteses sobre as consecuencias e efectos que a economía oculta exerce sobre o crecemento económico. O feito de que haxa argumentos a favor de efectos positivos para o crecemento económico significa que esas actividades constitúen un beneficio ou activo e cando producen efectos negativos, trátanse dun custo (Saunoris, 2018). As achegas beneficiosas para o crecemento económico poderían darse grazas ás actividades de corte legal anteriormente descritas, mentres que as prexudiciais serían asociadas, sobre todo nos países desenvolvidos, á fraude fiscal, cuxa consecuencia é denominada brecha fiscal. En todo caso, o efecto total que estas actividades exercen sobre o crecemento provén do efecto individual que realiza a produción oculta, pero saber que signo domina é precisamente o controvertido (Schneider, 2005, 2006; Williams e Schneider, 2016). A correlación positiva pode orixinarse porque se crean rendas no sector informal que, ao gastarse no oficial, dan lugar a un impulso do crecemento, e mesmo esa economía podería servir para recoller a demanda non atendida na oficial, por exemplo, dando emprego a axentes de baixos ingresos, incentivando o desenvolvemento de mercados e recursos financeiros, ou achegando maior experiencia aos emprendedores (Schneider, 2006; Bajada e Schneider, 2009; Asea, 1996; Kaliberda e Kaufmann, 1996). O sentido negativo na relación vén dado por unha alta probabilidade de execución de normas (Loayza, 1999). Nesta liña arguméntase que o comportamento anticíclico debería ser observado en países desenvolvidos, pois existirá unha regulación da informalidade máis efectiva. Con todo, tamén pode suceder que a evasión fiscal provoque unha diminución orzamentaria do Estado para prover bens e servizos básicos (Schneider, 2006). Todos estes estudos se preocuparon de testar estas hipóteses, pero con moitos problemas de interpretación debido a un importante número de variables. O presente traballo aplicará o modelo de Feder (1983) e Ram (1986) que, a diferenza dos anteriormente comentados, se trata dun modelo de crecemento económico, permitindo unha identificación máis clara das influencias que a economía mergullada pode exercer sobre a oficial, e sen o problema de interpretación derivado do uso de múltiples variables, ao só estimar dous parámetros. O pioneiro en aplicalo ao campo da economía mergullada probablemente foi Saunoris (2018). Este autor conclúe que a economía mergullada e a oficial tenden a moverse no mesmo sentido, ao exercerse un efecto ou spillover positivo sobre o crecemento económico. A correlación positiva tamén se apoia en que a produtividade marxinal da economía mergullada é superior á da oficial. No presente traballo preténdese descubrir a interrelación entre a economía mergullada e o crecemento económico en países desenvolvidos, polo que a mostra consistirá en economías da OCDE. É esperable atopar que a produtividade marxinal da economía mergullada sexa menor que a da oficial, xa que, en principio, se dispón de suficientes instrumentos institucionais ou económicos para controlala. Con todo, o signo da externalidade nestes países non está claro. Podería suceder que a restrición de recursos imperase, xerando unha externalidade negativa que en países desenvolvidos se traduce na coñecida brecha fiscal, ou ben positiva, se a restrición de recursos non é tan forte e no seu lugar predominan abundantes rendas informais gastadas na economía oficial, por exemplo. No seguinte apartado formúlanse as hipóteses investigadas con este modelo. 3. Aproximación empírica 3.1. Estratexia empírica O modelo trata dunha economía con dous sectores de produtividades moi opostas. O de baixa produtividade é identificado como a economía mergullada e o de alta produtividade é a economía oficial. Feder (1983) permitiu que a economía característica de alta produtividade sexa a única exportadora e ademais expuxo que ambas puidesen ter un diferencial en produtividades marxinais. Ram (1986) agregou que o sector de baixa produtividade é susceptible de xerar unha externalidade. Con estas dúas ideas, as hipóteses de correlación dos estudos previos resúmense de dúas maneiras: ou afectan pola vía diferencial de produtividade ou ben mediante unha externalidade. Os problemas que presenta este modelo en relación co obxectivo do traballo son que o uso de poucas variables só permite indagar nas interrelacións a partir dun parámetro representativo da externalidade e doutro sobre o diferencial de produtividades, restando concreción. Por exemplo, unha correlación positiva por unha maior produtividade na economía mergullada respecto da oficial podería darse ao incentivar o desenvolvemento de mercados financeiros, ou ben porque a economía mergullada incrementa o apoio aos emprendedores, entre outras razóns. Saberiamos que hai ese diferencial de produtividades positivo, pero non que é o que o orixina. Isto pon de relevo o carácter de “caixa negra” habitualmente atopado na literatura revisada, mais indagar neste aspecto escapa do alcance deste estudo. As hipóteses contrastadas en traballos anteriores son recollidas aquí como posible explicación a cada tipo de correlación no modelo. Ademais, debido a que se trata dun modelo de crecemento económico, só se considerarán consecuencias de tipo produtivo1. A continuación, concrétanse as hipóteses. H1. A economía mergullada produce efectos sobre a oficial. H2. Tenderá a haber correlación positiva se e só se ocorre calquera dos seguintes dous feitos: a.2) A informalidade atende a demanda desaproveitada na formalidade a produtividade marxinal é maior no sector informal. b.2) Gástanse rendas informais no sector oficial existe un efecto ou externalidade (spillover) positiva xerada cara á economía formal. H3. Tenderá a haber correlación negativa se e só se ocorre calquera dos seguintes dous feitos: a.3) Existencia de normativas efectivamente aplicadas á economía oculta a produtividade marxinal é menor no sector informal. b.3) Erosión fiscal da Estado/brecha fiscal existe un efecto ou externalidade negativa (spillover) xerada cara á economía formal. Esta última hipótese ten dobre interpretación dependendo de cal dos dous feitos se observen. Mediante a.3 conséguese controlar o sector informal, impulsando o crecemento do formal, pero b.3 indica que o crecemento económico se ve danado. Isto último ocorre cando a economía mergullada crece e a oficial decrece. A Figura 1 mostra en azul o sector formal e en laranxa o informal. En todo momento existe correlación negativa, cumpríndose H3. Con todo, o porqué do seu cumprimento cambia co feito considerado. Este traballo usa datos de países da OCDE, considerados países desenvolvidos. Nestes indicouse que podiamos presupor que existen normativas efectivas para regular a economía oculta. Isto non é máis que o feito a.3 que implica H3. Así que podemos agregar unha nova hipótese referida a que nos países desenvolvidos a dirección da relación entrambos os sectores sexa negativa. H4. Se se cumpre H3 por a.3, entón os países desenvolvidos manteñen unha correlación negativa que permite controlar a informalidade. Por último, obsérvase que estas hipóteses non son independentes, senón que están xerarquizadas por H1, así que nunca se cumprirán H2, H3 e H4 se primeiro non se cumpre H1. A Figura 2 resume a estratexia empírica. 3.2. Descrición e desenvolvemento do modelo Denotamos O e U aos sectores oficial e informal, respectivamente, cuxas funcións de produción neoclásicas son: Cada factor produtivo usa o subíndice de acordo co sector no que está involucrado. K e H o capital físico e humano, mentres que L é o traballo. É importante indicar que a economía mergullada é a única que poderá exercer un efecto directo sobre a produción, pois aparece na función (1). Por suposto non quere dicir que a economía oficial non inflúa sobre a informal, porque en realidade o pode conseguir de forma indirecta, por exemplo cunha mellora no control da fraude fiscal. Por tanto, de darse esta situación, será implicitamente a través dos inputs en (2). Diferenciando respecto ao tempo en cada función: O produto agregado é: E sabendo que as produtividades marxinais entre sectores difiren nunha proporcióntal que: Entón usando esta última ecuación xunto con (5) resulta en2 Onde . Operando en (7)3: Obtense o PIB per cápita como función das contribucións ao crecemento por parte do capital físico investido e mais do capital humano. O factoraglomera o efecto que produce a economía mergullada sobre o crecemento económico. En particular, FU representa o efecto marxinal da externalidade producida cara á economía oficial. Esta expresión determina que os axentes traballando no sector menos produtivo se trasladen ao máis produtivo mediante o transvasamento de inputs. Esta non é a expresión central para o presente traballo, posto que as hipóteses preestablecidas no apartado 3.1 concretan os feitos económicos que levan un ou outro sentido na correlación de ambas as economías, así queresulta demasiado xenérico para o noso obxectivo. No seu lugar, pódese transformar nunha expresión alternativa (Feder, 1983): E para o caso especial : Destas tres últimas expresións, a primeira servirá para corroborar H1, o que sucede se e só sese mostra estatisticamente significativo e é distinto de cero. En (9) pódense desagregar os efectos, de modo que constitúe o máximo interese ao poder indagar na vía que usa a economía mergullada para influír no crecemento da oficial. Se o fai a través do diferencial en produtividades marxinais, observarase mediante , e se fose a partir de externalidades, ocorrerían por . A ecuación (10) serve para comprobar o efecto illado da externalidade, sendo interpretado como medida de robustez, de acordo co obtido en (9). A Táboa 1 encaixa as hipóteses concretadas na “linguaxe” do modelo4. Na primeira columna obtéñense efectos positivos para o crecemento económico, é dicir, unha correlación intersectorial positiva dada maioritariamente por aquelas actividades cuxa motivación non é delituosa (as que se definiron como Legais no apartado 2). Este signo compróbase nos coeficientes estimados das variables que aparecen nas filas. Por exemplo, un efecto positivo producido por unha maior produtividade marxinal no sector informal observaríase cando o coeficiente asociado ás variables de interacciónfose positivo, xa que por (6) se deduce quee na estimación obsérvase. Isto é precisamente o feito a.2 que implica H2. É necesario lembrar que, en cambio, o signo negativo non implica sempre dano ao crecemento económico, posto que H3 por a.3 significa que a produtividade marxinal da economía mergullada é menor. Efectivamente, en (6) tense quee por iso na táboa . Que a economía oculta creza menos ao terse aplicado normas efectivas para controlala, implica na relación inversa un impulso ao crecemento da economía formal. 3.3. Resultados da estimación Con datos de 29 países da OCDE5 para 25 anos (OECD, 2002), concretamente no intervalo anual 1991-2015, constrúese un panel balanceado que permite a estimación das ecuacións (8), (9) e (10). A diferenza de Saunoris (2018) 6, empregáronse mellores técnicas econométricas de datos de panel. Isto representa unha ocasión para corrixir os importantes problemas metodolóxicos que supuxo o estudo da economía mergullada, e non só no tocante á correlación intersectorial (Mauleón e Sardà, 2018). En particular, usar o estimador de efectos fixos, aleatorios, e de panel dinámico conduce a un valioso intento para paliar o potencial desvío de omisión proveniente de incluír só dúas variables referidas á economía mergullada. Case todas as variables foron extraídas da Penn World Table 9.1 (Feenstra et al., 2015). En particular, o investimento calculouse aplicando a proporción de formación bruta de capital fixo en PPP sobre o PIB per cápita, o capital humano representa un índice baseado nos anos medios de escolarización e retornos da educación e o PIB foi calculado en PPP constante con base en 2011. Os datos de economía mergullada en termos de proporción sobre o PIB oficial proveñen de Medina e Schneider (2018). Isto é unha restrición importante, posto que se depende do erro de estimación, o cal adoita ser importante co método indirecto empregado por estes autores (Mauleón e Sardà, 2018). No entanto, as estimacións destes autores adoitan ser as máis usadas, e de feito tamén aparecen no traballo de Saunoris (2018). Con isto obtense , así que para conseguir, ademais, a economía mergullada absoluta para a variable , cómpre multiplicar esa porcentaxe polo PIB per cápita. Por último, optouse por escoller como variable dependente o PIB per cápita sen incluír a economía mergullada7. En contraste coa decisión de Saunoris (2018), ao analizar as interrelacións é máis fácil e realista considerar que o sector informal inflúa soamente no formal e non na suma de ambos. A razón de peso detrás deste inciso radica en que os métodos indirectos, que son os máis empregados para calcular o tamaño da economía mergullada (como para o caso dos datos que se empregarán neste traballo), asumen que nos rexistros oficiais xa se atopa unha parte dela. Ao haber un certo grao de solapamento, non se debe sumar o tamaño absoluto estimado desta co PIB de partida, pois o máis normal é que implique un problema de dobre contabilización e de endoxeneidade na ecuación estimada (Prado, 2004). A idea detrás deste traballo é separar o máximo posible ambos os sectores co fin de analizar mellor as influencias dun sobre outro. As estimacións por primeiras diferenzas teñen unha perturbación que fai que os resultados coincidan coas estimacións por efectos fixos, así que a información que achegan as variables en diferenzasresultou redundante. No seu lugar, só se presentan as estimacións por efectos fixos. A Táboa 2 mostra os resultados deste método. En ningunha ecuación estimada o capital humano era satisfactorio, pois o seu coeficiente sempre resultaba negativo, así que se eliminou co obxecto de que non crease problemas de especificación. No seu lugar, o coeficiente asociado ao investimento si que se mostra significativo e co signo apropiado. A ecuación (8) aparece cos dous regresores significativos ao nivel do 1%. É interesante observar que o coeficiente asociado á variable de interacción é positivo . Este é o efecto global que produce a economía mergullada sobre a oficial, indicando que, en xeral, a economía informal contribúe efectivamente ao crecemento económico. É importante lembrar que esta ecuación non é a de maior interese para o presente estudo, xa que non desagrega a influencia da informalidade. Por tanto, só se recorre a ela para demostrar que existe un efecto significativo por parte desta economía. Entón, cúmprese H1. A ecuación (9) proporciona unha aparente boa fiabilidade, ao mostrar os seus regresores significativos mesmo ao nivel do 1%. Agora obsérvanse por separado os efectos. Tense unha correlación negativa segundo ambos os coeficientes. É dicir, de acordo coa Táboa 1 cúmprese H3 tanto por a.3 como b.3, así que a economía mergullada é controlada efectivamente porque a súa produtividade marxinal é menor que a oficial, de forma que se estima que é un % menor, pero á vez dana o crecemento económico porque xera unha externalidade negativa, . Como o panel está composto soamente por países da OCDE e cúmprese H3 por a.3, inmediatamente cúmprese tamén H4. Os países desenvolvidos contan cunha correlación negativa cando menos porque se contén de forma efectiva o crecemento da economía mergullada, incidindo sobre a súa produtividade marxinal, aínda que hai unha parte dela que dana a evolución da oficial mediante unha externalidade negativa, tal como a erosión fiscal. A ecuación (10) xorde para o caso especial . O coeficiente asociado á variable de crecemento do PIB informal resulta negativo e significativo ao mesmo nivel que para os casos anteriores. Ademais, a varianza robusta estimada dediminúe notoriamente, así como o seu coeficiente. Entón, a externalidade produce unha correlación negativa entrambos os sectores, permitindo concluír o mesmo que na estimación de (9). Para tentar darlles robustez a estes resultados, repetiuse a estimación usando a regresión de efectos aleatorios. O resultado aparece na Táboa 3. Os resultados son practicamente iguais respecto dos das estimacións por efectos fixos. Ante a robustez obtida con estes dous métodos, hai que sinalar que comparten tamén problemas do mesmo tipo. Por exemplo, existe un problema de heterocedasticidade, xa que nou superan as probas de Wald nin de Breusch-Pagan, respectivamente. Ademais, mostran importantes problemas de autocorrelación segundo o test de Woolridge. A regresión por efectos aleatorios merece unha atención especial. O estimador factible de MCG, representado por , é cero. Iso quere dicir que a estimación podería realizarse mediante MCO cun resultado similar. O test de Hausman non rexeita a hipótese nula de MCG eficiente, así que efectos aleatorios é preferido a efectos fixos. En definitiva, estimar mediante efectos aleatorios reportaría un resultado minimamente satisfactorio. Para atallar estes problemas introdúcese o primeiro retardo da variable dependente (Sheridan, 2014). Ao facer isto en datos de panel, é necesario escoller con coidado o estimador e por iso emprégase o de Blundell e Bond (1998), reportando resultados similares se se realizaba a estimación nunha ou dúas etapas e se se incluían ou non as variables en niveis. As novas estimacións, esta vez de panel dinámico, aparecen na Táboa 4. En toda as ecuacións estimadas obsérvase significación individual dos coeficientes sempre ao nivel do 1 %, así como significación conxunta segundo o test de Wald. O novo regresor correspondente ao primeiro retardo da variable dependente deduce un coeficiente estimado negativo e significativo de acordo á literatura sobre o crecemento neoclásico (Saunoris, 2018). Respecto ao resto de regresores, variaron máis que cando se comparaban os dous primeiros métodos, pero seguen conservando o sentido da relación en todo momento e igualmente a significatividade. Finalmente, en todas as ecuacións o test de Arellano e Bond (1991) non rexeita a hipótese de ausencia de correlación serial de segunda orde, e o test J de Hansen non acha evidencia en contra de que as restricións de sobreidentificación sexan correctas. Esta análise conclúe que a economía mergullada e a oficial exhiben unha correlación negativa. Inicialmente pola ecuación (8), percíbese que o sector oculto produce un efecto sobre o crecemento económico. Coa especificación máis concisa e igual de válida da ecuación (9), afóndase nesta cuestión e resulta que cando a economía mergullada decrece é cando favorece o estímulo económico, de maneira que os axentes informais se cambian ao sector oficial posto que posiblemente as regras institucionais conseguen controlar a presenza desta economía, reducindo a produtividade marxinal correspondente. Por outra banda, debido ao signo da relación, é inevitable que cando a economía mergullada tenda a crecer acabe por danar o crecemento económico mediante unha externalidade negativa, como pode ser a diminución orzamentaria pública, entre outras que se revisaron. 4. Conclusións O feito de que unha produción non estea rexistrada carrexa consecuencias que a priori se poderían supor positivas ou negativas. O presente traballo revisou boa parte delas, en particular as de tipo económico, pero co obxectivo adicional de indagar que implicacións supoñen sobre o crecemento económico. Estas consecuencias determinan a correlación entre economía mergullada e economía oficial. Ata agora a escasa literatura tratou de usar unha longa lista de variables, o que supuxo unha ambigua interpretación dos resultados ao non concretar que tipo de efecto predomina. Ademais, aínda non fora explorada esta cuestión en países desenvolvidos. Precisamente para evitar este problema seguiuse a Saunoris (2018), cun modelo baseado no de Feder (1983) e Ram (1986), con datos de 29 países da OCDE durante o período 1991-2015. Do mesmo xeito que este autor, a través de tan só dúas variables relacionadas coa economía mergullada lógrase unha concreción importante das implicacións que esta supón, salvando boa parte dos problemas de interpretación. Unha desvantaxe é que o parámetro da externalidade, asociado coa variable de crecemento da economía mergullada, aglutina moitas das consecuencias descritas na literatura. Para unha maior claridade de cales son os efectos aos que nos referimos cando usamos só esas dúas variables, no subapartado 3.1 indicouse, en forma de hipótese, un resumo dalgúns dos feitos que posiblemente estean detrás da externalidade e do diferencial de produtividades. Tampouco hai que perder de vista que o modelo require datos de economía mergullada como variable independente. Isto é unha clara limitación, xa que as estimacións dependerán en parte do erro incorporado nestes datos. Aínda así, as estimacións de economía mergullada proveñen de Medina e Schneider (2018), que foron utilizadas frecuentemente. A estimación levouse a cabo coas técnicas de regresión usuais de datos de panel, para así tentar liquidar, por exemplo, un desvío de omisión moi plausible por empregar só tres variables. Os resultados mostran que a economía mergullada produce un efecto significativo sobre o crecemento económico. En particular, cando o produto oculto descende por culpa dunha produtividade marxinal decrecente, impulsa o crecemento económico se ademais a dita produtividade é menor que a oficial. Isto pode deberse, por exemplo, á aplicación efectiva de normas que incidan sobre ese factor. Por outra banda, se o PIB oculto crece, dana o crecemento da economía oficial posto que xera un efecto ou spillover negativo, como pode ser a acentuación da brecha fiscal. Estes dous efectos confirman as hipóteses que implican unha correlación intersectorial negativa. Os resultados son case invariantes usando efectos fixos e efectos aleatorios, o que confirma a robustez destes. Con todo, demostran problemas de heterocedasticidade e de autocorrelación serial, así que a estimación é repetida co primeiro retardo da variable dependente. O panel dinámico resultante é estimado apropiadamente, ofrecendo resultados máis fiables e similares aos anteriores en termos de interpretación económica. A conclusión é oposta respecto do estudo de referencia realizado por Saunoris (2018). Isto probablemente sexa debido a que ese autor usa como variable dependente a suma de PIB rexistrado e PIB oculto. Efectivamente, o PIB oculto aparece tanto á esquerda como á dereita das ecuacións para estimar, polo que recae nun problema de dobre contabilización e de endoxeneidade. O presente traballo conseguiu separar efectivamente ambos os sectores, funcionando o PIB oficial como variable dependente e o PIB mergullado como independente. O alcance dos resultados reflíctese na importancia de que exista un aparello lexislativo capaz de controlar os factores que promovan a retardación do crecemento da economía informal, posto que iso implica que se bloqueen algunhas das externalidades negativas sobre o crecemento económico. É necesario lembrar que o devandito efecto negativo era producido polas actividades cuxa natureza é delituosa (narcotráfico, fraude fiscal, etc). Con todo, as posibles achegas ao crecemento económico proveñen das actividades cualificadas como Legais segundo a terminoloxía do segundo apartado (venda ambulante, economías domésticas, etc.). Xa que logo, se se quere controlar a economía mergullada, débense ofrecer garantías a aqueles axentes cuxa intención non se fundamentaba nun acto delituoso, é dicir, que os axentes involucrados en actividades legais nese sector se vexan incentivados a tentar desenvolver na medida do posible as súas actividades económicas no sector oficial. Isto pode lograrse con medidas de eficiencia produtiva para evitar o caso dos elevados custos burocráticos na creación de empresas, entre outras. Tamén se debe incidir nunha maior liquidez e facilidade de financiamento. Entón, no momento en que as actividades económicas non vexan aseguradas a súa continuidade e incluso previamente á súa creación (o caso dos emprendedores), a correlación debería tender a ser positiva, porque os axentes atopan máis incentivos no sector informal. Pero á vez, tamén os axentes delituosos realizan actividades prexudiciais para o crecemento económico, como vimos. Por tanto, os policy-makers enfróntanse ao dilema de permitir asignacións en parte eficientes no sector informal ou de pechalo o máximo posible, porque o custo de oportunidade de mantelo é moi elevado. Este traballo axuda a aclarar mellor esta decisión, xa que o estudo mostra que un predominio de correlación negativa significa que o crecemento económico pode ser danado. Os policy-makers deben preocuparse do tamaño desta economía pero sen esquecer que, se van combatela, han de ofrecerlles os incentivos suficientes aos axentes legais. A análise podería ser repetida cunha mostra máis grande ou aplicada a países pobres, onde deberiamos esperar externalidades negativas e unha maior produtividade marxinal informal, pois se supón que as institucións son menos efectivas. A modo de extensión, proponse indagar nos mecanismos que inciden no ánimo dos axentes a trasladar as súas actividades entre os dous sectores. Isto suporía unha mellor comprensión das causas de economía mergullada, á vez dunha separación máis clara entre actividades Legais e Delituosas. Con iso, os policy-makers saberían atallar con maior certeza os efectos separados de cada tipo de economía. O traballo mostra como o crecemento económico se ve afectado a través das consecuencias de que convivan dous tipos de economías. Non obstante, non só se deberían de ter en conta as implicacións produtivas. A economía mergullada é tamén un fenómeno social, que incide na vida das persoas desde unha perspectiva psicolóxica. Mesmo no caso de demostrar que existe unha correlación positiva debido a unha externalidade positiva, non é algo totalmente representativo, xa que esa externalidade pode vir acompañada de implicacións sociais prexudiciais provenientes de actividades daniñas para a sociedade, especialmente as relacionadas con actos delituosos. Debe facerse fincapé na necesidade dun estudo co foco ampliado cara a campos como a psicoloxía ou a socioloxía. Así, cunha visión conxunta, teríase unha verdadeira imaxe do que supón a aparición destas actividades económicas.

O obxectivo deste artigo é presentar unha visión xeral do sistema evidencial galego, nomeadamente das fontes indirectas inferencial e reportativa. Tras levar a cabo unha revisión dos estudos previos dos adverbios disque e seica, analizamos os dous significados evidenciais mediante exemplos do conxunto de marcadores que propoñemos e amosamos casos nos que a fonte é indistinta entre os dous valores canónicos previos, o que se vén en chamar “significado indirecto-indiferente”. Comprobamos que as expresións evidenciais actúan como unidades pragmáticas polifuncionais transmisoras de diversos matices sociais relacionados coas estratexias de cortesía negativa (atenuación), autoridade epistémica e establecemento dun territorio de información común compartido entre falante e oínte.

Unhas notas sobre o sistema evidencial galego INTRODUCIÓN Tentar describir o funcionamento das expresións evidenciais é un proceso que, probablemente en calquera lingua, nos leva ante contidos multifacéticos que relacionan a lingua, a cognición e a sociedade. A decisión, moitas veces intuitiva, de plasmar na nosa fala a fonte de información na que nos amparamos é reveladora non só do posicionamento epistémico do falante ante o contido do comunicado, senón tamén doutros aspectos de carácter social. Referímonos, con isto último, tanto ás implicacións que revela a evidencialidade no que atinxe ás relacións epistémicas implícitas que manteñen os interlocutores entre si na conversa ou no discurso, en sentido amplo, coma a outras particularidades culturais subxacentes á lingua. Deixando á marxe os efectos socioculturais do uso da evidencialidade, neste traballo limitarémonos a presentar unha aproximación á evidencialidade en galego, concibida esta como o dominio semántico-pragmático que indica as fontes de información nas que se basea o falante cando enuncia algo (Aikhenvald 2004: 3).1 Nos últimos anos, na bibliografía acadouse consenso para cualificar a evidencialidade como unha categoría cognitivo-funcional (Boye & Harder 2009: 14), liberándoa, deste xeito, da restrición da manifestación exclusivamente gramatical que se propuña en moitos traballos (Chafe 1986; Aikhenvald 2004). Grazas a esta concepción nocional ampla admítese, en paridade ós medios morfolóxicos, a súa transmisión mediante o léxico e por medio dun “rico repertorio de dispositivos evidenciais” (Chafe 1986: 261) e “diversas estratexias evidenciais” (Aikhenvald 2004; 2014).2 Acadouse tamén unanimidade, a nivel interlingüístico, en que as fontes están divididas en directas (o falante tivo acceso a información de primeira man, xa sexa acceso visual, auditivo ou sensorial) e indirectas (o falante non tivo acceso directo á información que transmite, mais inferiuna ou escoitouna de terceiros, o que se denomina fonte inferencial e fonte reportativa, respectivamente). Agora ben, nestes dous aspectos que acabamos de mencionar remata o consenso na bibliografía e comezan as diverxencias de opinións nas que nos deteremos uns instantes. A principal polémica concirne á aparente interdependencia entre a evidencialidade e a modalidade epistémica. Como ben sinalou Aikhenvald (2004: 6), para poder contemplar a evidencialidade como “unha categoría por dereito propio, e non unha subcategoría de calquera modalidade [...]”, a evidencialidade debe cumprir o requirimento de que o sinalamento do tipo de acceso á información constitúa o seu significado primario (Anderson 1986; Boye 2012). A inclusión desta condición débese a que á evidencialidade foille imputado –por mor da visión etnocentrista nos estudos de linguas europeas, ó parecer de Aikhenvald (2004)– un compoñente modal de incerteza ou enfeblecemento do compromiso do locutor coa veracidade do que enuncia, co resultado de que este engadido modal foi usurpando terreo ó contido evidencial nos estudos de linguas europeas (Mushin 2001, 2013; Marín-Arrese 2013). Polo tanto, dende a perspectiva que engloba a evidencialidade como subcategoría da modalidade, deféndese que mediante o uso dun evidencial indirecto o locutor non asume a responsabilidade do contido proposicional. Quere isto dicir que a simple indicación de inferir ou escoitar de terceiros a información transmitida rebaixa o grao de certeza na verdade do comunicado –o falante distánciase da información–, fronte ó que acontece coas fontes directas ou coa ausencia de fonte, dado que ambas supoñen a asunción da certeza do transmitido (Mushin 2013; Cornillie, Marín-Arrese & Wiemer 2015). Ante este debate sobre a integración ou non da evidencialidade baixo a categoría modal, neste traballo consideramos que as fontes nada indican por si mesmas do valor modal epistémico da información transmitida. Coincidimos con De Haan (2005) cando defende que a modalidade epistémica ten por cometido indicar explicitamente os graos de compromiso do falante cara ó contido proposicional (posible, probable, necesario), mentres que a evidencialidade unicamente sinala as fontes de información nas que o falante se apoia para fundamentar a súa proposición. Neste sentido, Wiemer (2006) ó asumir que a interpretación do evidencial descansa na pragmática e non se deriva dunha descodificación directa da semántica evidencial, propón o agnosticismo: por medio dun evidencial o falante non se pronuncia sobre a veracidade ou a falsidade nin sobre o grao de factitividade da proposición, senón que se limita a deixar en mans do oínte a formación de calquera xuízo ó respecto. Contrariamente, pois, á concepción que insire a evidencialidade no seo da categoría modal, a partir de exemplos do corpus ratificaremos a independencia destas dúas categorías (Aikhenvald 2004; Squartini 2004, 2008).3 Unha situación que se mantén á marxe desta independencia é a que acontece co significado inferencial cando este vén transmitido polos verbos auxiliares deber e haber de4. Se ben expresións como semella que, parece que, aparentemente, polo que se ve, ó parecer, seica marcan o proceso inferencial sen indicar o grao de probabilidade, os auxiliares inferenciais deber e haber de expresan o mesmo grao de probabilidade cás formas modais é probable, probablemente, o que se proba coa intercambiabilidade ou conmutación entre eles. No caso dos auxiliares deber e haber de conflúen, por unha banda, a inferencia como fonte de información e, pola outra, a indicación do grao de probabilidade epistémica, sendo a inferencia o proceso mental que dá acceso á información e que conduce ó valor modal (van der Auwera & Plungian 1998; González-Vázquez 1998; 2006; Plungian 2001; Nuyts 2017; Olbertz & Hattnher 2018). A modalidade epistémica codifica explicitamente o resultado dun proceso cognitivo previo, sexa inferencial ou non (indutivo, dedutivo, abdutivo, convicción subxectiva; véxase Dendale & Tasmowski 2001). Tras ese proceso realizado polo locutor asígnaselle un grao determinado de probabilidade. Con Nuyts (2017) asumimos que, se ben a modalidade e a evidencialidade forman parte dun mesmo proceso de razoamento cognitivo, a evidencialidade inferencial “refírese ó proceso de razoamento como tal” (como queda manifesto nas formas polo que se ve, ó parecer, aparentemente sen indicación de grao modal) mentres que a modalidade epistémica “non denota nada en absoluto en canto ó proceso de razoamento que conduce á [...] valoración [epistémica]” (Nuyts 2017: 72-73). Se deixamos á parte o debate da interdependencia entre ambas as categorías e entramos na definición dos significados evidenciais, o sistema indirecto máis habitual nas linguas é o que divide os significados en inferencial e reportativo. Dentro do territorio inferencial discírnense tres tipos de inferencia: a inferencia fundada na percepción (isto é, baseada en resultados perceptuais externos visuais, auditivos, etc.); a inferencia conceptual baseada no razoamento a partir do coñecemento do mundo e das propias intuicións (Aikhenvald 2004: 65; Squartini 20085; Wiemer & Stathi 2010). E, por último, a inferencia baseada en rumores e informes proposta por Marín-Arrese 2013. En galego acódese, de xeito sempre opcional, a unidades léxicas para transmitir inferencias, nomeadamente, expresións verbais como os auxiliares deber (de), haber de; o verbo perceptivo ver en primeira persoa (vexo que) e terceira persoa do singular (vese que); os verbos evidenciais semella / parece + infinitivo, parece / semella que + cláusula, xunto ás expresións adverbiais ó parecer, supostamente, aparentemente, polo visto, polo que parece, polo que se bota de ver e seica6. Neste conxunto de expresións o galego afástase dalgunhas linguas románicas e das xermánicas por posuír dúas formas non equivalentes entre si semellar e parecer para os cognados do verbo parecer nas outras linguas (agás en catalán, italiano e francés que presentan as homólogas semblar, sembra, sembler, respectivamente). Tamén se diferencia doutras linguas pola existencia da unidade idiosincrática de seu, seica. Verbo do significado reportativo, as linguas codifican dous tipos: o propiamente reportativo e o significado citativo (Aikhenvald 2004: 177). O primeiro concirne á información de terceira man, tanto á que o oínte escoitou sen poder ditaminar a súa fonte específica (non provén dunha testemuña directa) como á información procedente do folclore, tradición oral, coñecemento común compartido, mitoloxía, etc. (subtipos i e iii en Willett 1988: 96).7 Respecto do evidencial citativo, este insire no contexto, e mesmo no enunciado, ó autor específico da información (Aikhenvald 2004: 177), do que se deriva que garda semellanza co estilo indirecto de autoría coñecida porque inclúe o confidente como un participante activo do contido proposicional. Se seguimos os principios postulados por Anderson (1986) e Boye & Harder (2009), o feito de que o modo de acceso á información non constitúa o seu significado primario e a peculiaridade de agochar un estilo indirecto encuberto son dous factores que, ó noso parecer, permiten desterrar o contido citativo da evidencialidade (véxanse exemplos en §2 deste contido).8 Centrarémonos, por conseguinte, só no significado reportativo que en galego se manifesta nas formas seica, disque,9 dise que, polo que din, polo que teño escoitado, contan que, parece ser que, parece que, aparentemente e ó parecer. Por último, unha vez perfilados os dous significados indirectos que trataremos, aínda cabe mencionar outro aspecto que roubará a nosa atención neste traballo como é o grupo de contidos pragmáticos desenvolvidos no contexto: o valor mirativo (Lazard 1999; DeLancey 2001; Olbertz 2007) e os diversos matices de posicionamento epistémico que se derivan dos evidenciais. En efecto, dende hai dúas décadas a evidencialidade viuse inmersa na corrente da análise do discurso e, en consecuencia, foi ampliando os seus contidos con valores interaccionais e de posicionamento (“stance” e “epistemic stance”, Du Bois 2007; Heritage 2012).10 Este feito propiciou que se prestara atención a connotacións como a atenuación cortés (Brown & Levinson 1987; Fox 2011; Clift 2006) e á intersubxectividade ou invocación ás fontes compartidas (Nuyts 2017; Grzech 2021).11 Na nosa análise verificaremos que na decisión de usar un marcador evidencial inflúe a postura epistémica, entendida en termos de dereitos e responsabilidades entre falante e oínte (Kamio 1997; Sperber et al. 2010; Stivers, Mondada & Steensig 2011; Heritage 2012). Os falantes son sensibles ós límites do seu territorio de información e ós do oínte e, asemade, son conscientes dos seus dereitos conversacionais. Por estas dúas razóns, tanto a autoridade epistémica (“epistemic authority”, isto é, quen ten dereito a afirmar ou aseverar algo independentemente da fonte de información na que se basee) como a vixilancia epistémica (“epistemic vigilance”, isto é, a atención ás crenzas, presuposicións e estados de coñecemento dos demais que provocan axustes no discurso) cobran importancia na decisión do emprego da evidencialidade (Hintz & Hintz 2017; Grzech 2021). Alén do anterior, dende esta perspectiva afírmase tamén que os evidenciais promoven un estilo cooperativo non categórico, xa que alentan a participación do oínte. Subscribimos as palabras de Cornillie & Gras (2015: 155): Evidential markers enable assertions for which the speaker has no direct evidence and for which he or she seeks more information from the speech participants. Thus, evidential markers add to the development of the sequence. Para tratar todas estas cuestións que acabamos de bosquexar, basearémonos na análise cualitativa de exemplos tomados do Corpus de Referencia do Galego Actual (CORGA), que recompila textos do galego contemporáneo comprendidos entre 1975 e 2016 pertencentes ós xéneros xornalístico, literario, científico, ensaístico, así como textos procedentes de guións de series de televisión. As áreas temáticas abranguen cultura, ficción, economía, política, artes, ciencias sociais, ciencias e tecnoloxía. Non podemos acometer unha análise diferenciando o tipo de categoría textual nin a temática, nin tampouco deternos nas diferenzas de xénero, variantes todas elas que, sen dúbida, poden influír na escolla dos evidenciais. A metodoloxía empregada segue os preceptos da análise onomasiolóxica: a partir dos significados semánticos chegaremos ás formas ou marcadores perante as que se manifestan. O artigo organízase consonte a seguinte estrutura: a sección 2 conságrase a presentar os traballos feitos ata o momento en galego. A sección 3, de corte eminentemente descritivo, está dedicada a explorar os significados evidenciais, ó tempo que se ocupa dos valores pragmáticos contextualmente adquiridos e das implicacións verbo do posicionamento epistémico. Para finalizar, formulamos as nosas conclusións. 2. EVIDENCIALIDADE INDIRECTA EN GALEGO: ESTADO DA CUESTIÓN No campo da evidencialidade en galego analizáronse, tanto dende un punto de vista sincrónico como diacrónico, dous adverbios: seica e disque. A seguir presentamos os traballos que abordaron o estudo destes marcadores, incidindo nas achegas que, ó noso xuízo, máis interesan para a descrición semántica e pragmática destas partículas, e eludindo, pois, a caracterización formal que atinxe á gramaticalización, restricións sintácticas e propiedades formais destas unidades. O noso ánimo non é o de ser exhaustivos, antes ben, só cobizamos comentar algunhas cuestións vencelladas co obxectivo do noso traballo. 2.1. Estudos conxuntos sobre seica e disque O primeiro traballo que aborda o estudo de expresións evidenciais é o de Rosales (2000; 2005: 74–79), quen realiza un estudo semántico destes dous adverbios conducente a indagar un aspecto que as gramáticas (Álvarez et al. 1986) e dicionarios ata o momento non definían con precisión.12 Rexeita, este autor, a equivalencia entre seica e disque e os adverbios de dúbida quizais e tal vez proposta nas gramáticas, e descarta, por conseguinte, o significado de dúbida como valor inherente a estas dúas unidades. Na súa argumentación recoñece que o valor de dúbida pode emerxer contextualmente, como ocorre en (1) e (2) (Rosales 2000: 376): (1) Disque lle roubaron o coche ó Venancio. (2) O fillo do Carlos seica quere marchar para A Coruña a traballar. Aínda que Rosales non explica a presenza da dúbida, dedúcese que o feito de non ser testemuña dos feitos narrados en (1) e de non falar con Carlos directamente en (2) permítenlle ó oínte interpretar que se está a transmitir un valor de dúbida agochado, non explícito, que o oínte capta. Rosales confronta os exemplos anteriores cos tres seguintes, nos que non se presenta a dúbida (Rosales 2000: 379-380): (3) (B está presenciando la intervención de los servicios médicos en un accidente, y en este momento llega A, que le dice a B): A: Seica houbo un accidente. (Parece ser que hubo un accidente.) (4) O mariñeiro disque viu unha serea, mais eu coido que mente. (O Correo Galego 6/8/97). (5) [...] un relatorio presentado no Congreso Internacional de Socioloxía da Cidade de México que seica non foi publicado. Como ben apunta, en ningún dos exemplos é posible a substitución por quizais quizais/talvez houbo un accidente/ O mariñeiro talvez/quizais/acaso viu unha serea. De (3) afirma: “Es obvio para ambos (A y B) que se produjo un accidente. En otras palabras, no hay duda de que la situación descrita ha ocurrido”.13 Concordamos na ausencia de dúbida en (3), porén, en (4) transloce antes un estilo indirecto coloquial (‘o mariñeiro di que…, mais eu coido que mente’) ca un contido reportativo. De feito, Rosales (2000: 379) subliña: Aquí el hablante le atribuye un enunciado al marinero (esto es, que vio una sirena), pero como claramente muestra el contraste con el ejemplo (12) la función semántica de disque no es la de comunicar duda. No exemplo (4), para estarmos claramente ante un disque evidencial (isto é, reportativo) e non ante un disque de estilo indirecto (‘o mariñeiro di que ‘p´, mais eu coido que o mariñeiro mente’),14 ó noso xuízo sería necesaria a anteposición de disque ó comezo do enunciado, para así convertelo nunha fonte reportativa impersoal (‘din’, ‘dise que’, ‘a xente di’). Co marcador evidencial ó comezo da oración, elimínase a posibilidade de atribuírlle a autoría do dito ó mariñeiro (‘O mariñeiro di que viu unha serea’ vs. ‘Din que o mariñeiro viu unha serea’): (6) Disque o mariñeiro viu unha serea, mais eu coido que mente (=‘a xente di’). Deste xeito, alén de dotalo de valor inequivocamente evidencial, ó antepor disque a dúbida esváese pois se interpreta que o falante presenta o seu acceso á información con neutralidade e obxectividade para despois engadir e clarificar a súa opinión: ‘din iso del, mais eu coido que mente’. Se non o antepomos e fica como (4), disque pode perder o seu valor evidencial como resultado de focalizar a atención sobre o mariñeiro e o que dixo, isto é, sobre as súas palabras, o que queda ratificado a continuación co contraste co verbo de lingua mente, tamén referido ó mariñeiro: ‘di iso, mais mente’.15 Do exemplo (5) Rosales (2000:380) menciona brevemente un aspecto ineludible, ó noso xuízo, para a delimitación da evidencialidade e a modalidade: Lo que se quiere comunicar con (13) [=5] no es duda. Más bien, el enunciado en cuestión es atribuido a alguna persona (no mencionada), lo cual en sí puede suscitar dudas, pero esto ya es parte de la interpretación pragmática del enunciado, no de la semántica. (Rosales 2000: 380) A cita incide no problema que contorna a evidencialidade, xa que, en último termo, trata da distinción entre a semántica de contidos invariantes e a pragmática contextual e interpretativa; é dicir, se o significado codificado coincide ou non coa interpretación que realiza o oínte do que profire o falante (Wiemer 2006; Sperber et al. 2010). En §3.1 e §3.2. proporemos exemplos de marcadores evidenciais nos que a interpretación de dúbida queda descartada, o que apoia o significado invariante evidencial destes adverbios. Finalmente, para rematar esta exploración do traballo de Rosales, outra proba que alega este autor estriba na incompatibilidade de disque e seica co modo subxuntivo (característico da expresión da dúbida), fronte ós adverbios quizais, tal vez, axeitados e compatibles con este modo (Rosales 2000: 379). 2.2. Estudos sobre disque Nesta sección atenderemos a tres traballos que se ocupan da semántica de disque. Como mencionamos arriba, circunscribímonos ás achegas semánticas e pragmáticas e omitimos, pois, a análise morfolóxica e sintáctica que acometen. Dende unha perspectiva contrastiva, Cruschina & Remberger (2008) examinan os marcadores reportativos equivalentes a disque en romanés, siciliano, sardo e galego. Tras prestarlles atención ás propiedades e restricións sintácticas e ó grao de gramaticalización e construcionalización, estes autores discuten as diferentes posicións ocupadas por estas partículas no enunciado e o seu alcance semántico. Verbo da semántica, malia que parten da tipoloxía de Willett (1988), guíanse máis de preto polos catro contidos establecidos por Travis (2006: 1278) para o dizque do español colombiano. En primeiro lugar, analizan o reportative use (second-hand de Willett ou citativo neste traballo) que identifica a autoría específica da información no contexto. En segundo lugar, botan luz sobre o significado hearsay (valor reportativo neste traballo), significado que non permite identificar ó informante. O terceiro significado é o dubitativo desagregado en significado mirativo e falsidade, que implican a sorpresa ante información inesperada e a negación do contido que se presenta, respectivamente. Finalmente, o cuarto significado labelling function ou uso de etiquetaxe (Travis 2006: 1291) opera como un modificador de frase nominal. Un exemplo deste último significado é o seguinte de dizque colombiano (apud Cruschina & Remberger 2008: 106): (7) Se presentó como, dizque narcotraficante. (Travis 2006: 1279). Cruschina & Remberger (2008: 106-109) non constatan a presenza de ocorrencias de disquegalego co valor de etiquetaxe nin co valor dubitativo e citativo; identifican, xa que logo, só o significado hearsay (reportativo) como o único presente en disque. Con todo, no noso corpus rexistramos casos de mirativo e do valor citativo (aínda que constitúe unha variante encuberta do estilo indirecto). Ilustraremos máis adiante, en §3, exemplos de mirativo e deste valor citativo visible frecuentemente na combinación: segundo… disque, segundo... ó parecer, segundo…aparentemente. Outro traballo que atende ó estudo de disque é o de Sousa (2012), quen analiza as diferentes posicións de aparición deste adverbio no enunciado e presta atención ó seu ámbito de aplicación. Verbo da semántica, confirma, ó igual que Cruschina & Remberger (2008), que o valor fundamental de disque é reportativo e amosa datos que ratifican que este significado se ve incrementado frecuentemente co valor de dúbida, se ben, isto non é obstáculo para que recoñeza que a incerteza non é inherente a disque, tal e como reflicte nos exemplos que propón. Recollemos un exemplo representativo da carencia de incerteza (Sousa 2012: 91): (8) Os de alá estaban cheíños de pagar diermos. Disque enriba, aquel ano, non tiveran moitas fabas. (Santiaso, Contos do tío Antón, 1984). A ausencia de dúbida en disque, coa que concordamos, érguese frontalmente en contra da tese postulada por Olbertz (2007) e Travis (2006) que ven en dizque do español colombiano e mexicano un adverbio modal epistémico non evidencial. Coincidimos con Cruschina & Remberger (2008) e Sousa (2012: 91) na inexistencia de disque no corpus con valor exclusivamente epistémico de dúbida e falsidade, pois, como sinala Sousa disque, como verbo de lingua que é, non perde nunca o valor reportativo. Concorda Sousa con Cruschina & Remberger (2008) en que o significado de etiquetaxe de Travis (2006) tamén está ausente nos datos recollidos. Verbo do valor citativo, identifica casos nos que aparece a autoría da información manifestada explicitamente no contexto. Tal e como sinala, “en el contexto es posible identificar a la persona o grupo de personas a las que se atribuye el origen de la información marcada por el disque (en 10a [=9] “os máis ousados”, en 10b [=10] el mismo sujeto de “aceptaron”, en 10c [=11] “Eles”)” (Sousa 2012: 91): (9) Os máis ousados afirman –e non é pouco afirmar tal cousa– que dos amores vaticanos entre o pai e a filla hai un froito incestuoso e maligno, un rapazolo secreto que a pouco de nacer disque foi ripado do colo da nai e... (Freixanes, O enxoval da noiva, 1988). (10) Aceptáronme ben, pero disque eu era da periferia, ¿qué carallo sería iso? Pois eu sabía que era da terra de miña nai... (Vázquez, Aconteceres, 1988). (11) Eles xa traballar, traballan... co trator, e... e coa grade de ferro, que coa de pau xa non queren, que disque non rasca nada. (Regueira, Textos dialectais. 1989). Nestes tres exemplos, disque é evidencial en (9), mais, dende a perspectiva aquí asumida, non o é en (10) e presenta certa ambigüidade en (11). En (9) o suxeito “ousados” non é a fonte de disque, senón o impersoal “a xente di”, sendo a seguinte unha posible paráfrase: ‘os mais ousados afirman que hai un froito, un rapazolo que a pouco de nacer dise que/ disque (a xente, a rumoroloxía) foi ripado do colo da nai’. Non son os ousados quen din que foi ripado, senón unha fonte ou autoría aínda máis descoñecida e impersoal, o que o converte en evidencial reportativo. En (10), concordamos en que a autoría da información é o suxeito “eles”: ‘Aceptáronme, pero din (eles) que eu era da periferia’, polo que estariamos ante un citativo. Disque, en (10), pode representar unha variante lixeiramente coloquial do verbo dicir en estilo indirecto: ‘(eles) dicían que’. Por último, no exemplo (11) a autoría permanece indeterminada ou ambigua entre, por unha banda, ‘eles’ (os que traballan coa grade de ferro), e, pola outra, ‘a xente’. A ambigüidade vese reflectida na seguinte paráfrase: ‘que din (eles mesmos) que non rasca’ versus ‘dise en xeral, a xente di que non rasca’. Para finalizar, o desigual emprego de disque e seica dende un punto de vista cuantitativo e diatópico é testemuñado por este autor. Como observa Sousa (2012: 86): Un análisis cuantitativo de las ocurrencias de disque y seica en el corpus utilizado permite comprobar la mayor frecuencia de uso del segundo elemento y también su empleo más generalizado, ya que se registra en la mayoría de las obras y en todas las variedades dialectales representadas en la colección de textos. Rematamos a revisión de estudos sobre disque cun terceiro traballo que contrasta dizque do español de América, diz que portugués e disque galego (Sanromán 2020). Tras unha pescuda sobre a súa posición no enunciado e tras atender, seguindo a Olbertz (2007), ó grao de subxectivización verbo do ámbito de aplicación de disque / dizque, esta autora distribúe os valores semánticos en tres grupos (1) evidencial, (2) epistémico e (3) non-evidencial/non-epistémico. Recoñece cinco criterios entre os que salientamos dous (Sanromán 2020: 9):16 a. The nature of the distance between the speaker and the communicated content. b. The focus of the speech act. O criterio a) permite opor o significado do grupo 1) ó grupo 2), xa que concirne á distancia obxectiva e subxectiva que separa o valor evidencial (grupo 1) do valor epistémico (grupo 2). Seguindo a Olbertz (2007), se a distancia entre o falante e o contido do que di é obxectiva, estamos ante o valor reportativo sen matiz epistémico de dúbida. No caso de que o falante se distancie subxectivamente do contido comunicado (distancia subxectiva), trataríase do valor epistémico. O criterio a) responde, polo tanto, ó habitual binomio entre evidencial sen matiz epistémico e o evidencial con matiz epistémico, aínda que para esta autora parece primar, no segundo grupo, o valor epistémico sobre o evidencial, de aí que o catalogue só como epistémico. O grupo 1, estritamente evidencial, divídeo en tres subtipos: i) o reportativo de fonte descoñecida impersoal; ii) o reportativo relativo ó folclore e verdades xerais dunha comunidade (Willett 1988); iii) o narrative device (seguindo a denominación de Gasseb-Galvão 2011: 327) equivalente á frase feita Érase unha vez de emprego nas narracións literarias. Este terceiro subtipo revélasenos de moi difícil distinción fronte ó segundo subtipo. A respecto do significado citativo, esta autora afirma non atopar ocorrencias del no seu corpus (Sanromán 2020: 10). O segundo criterio “b) The focus of the speech act” refírese a factores máis complexos que atinxen diferentes niveis de abstracción (na liña da proposta evidencial da gramática funcional de Hengeveld & Hattnher 2015). Disque pode orientarse ó contido da mensaxe, ó acto de fala en si mesmo ou ós participantes da situación comunicada. Nas súas palabras: When the focus is on the content of the message, the saying-verb particle indicates that the speaker is not committed to the reliability of the information. The speaker transmits additional information by taking a position regarding the content itself, for instance, indicating that s/he considers it doubtful. When the focus is on the act of saying, the particle signals that the speaker is not asserting the content of the message, but only presenting it (as s/he is not the source of the information) (cf. Faller, 2002; Déchaine et al., 2017). When the participants of the situation are the focus, it means that the speaker's and the addressee's reactions come to the fore. (Sanromán 2020: 9) Este criterio b), ó noso parecer, presenta a dificultade de discernir, semanticamente e pragmaticamente, onde recae o foco de disque nos dous primeiros ámbitos que contempla (contido comunicado e acto de fala). O terceiro ámbito, a orientación deica os participantes, é doado de asumir por estar o verbo en primeira persoa de singular (contido mirativo) e en segunda persoa de singular (o que cualifica de “cortesía positiva”, da que nos ocuparemos a seguir). Unha vez tratados os criterios delimitadores dos significados, internámonos agora no terceiro grupo de contidos: o grupo dos non-evidenciais/non-epistémicos. Distingue tres subtipos, os dous primeiros coincidentes co uso dubitativo de Travis (2006), isto é: a) o valor mirativo de expresión da sorpresa ou información inesperada (Lazard 1999); b) o valor de falsidade do contido comunicado que atinxe a contidos falsos nos que o falante recoñece o finximento ou a mentira. O exemplo (12) que propón para o valor mirativo, se ben concordamos en que manifesta claramente a sorpresa, cremos que asemade pode representar primariamente un valor ecoico, non evidencial (que se me namorei, dis (ti)): (12) —E claro, eu coladiña polos seus ósos. —¿Namorácheste del? !Qué [sic] se me namorei, disque! O meu xa non era namoramento, era chaladura. (Caride Ogando, R, O sangue dos camiños, 2003, TILG). Respecto do valor de falsidade, que nós non incluímos neste estudo, atopa un posible exemplo no corpus, aínda que o presenta con moitas reservas e prudencia (Sanromán 2020: 21).17 O terceiro tipo, que denomina valor de cortesía positiva e que é o que máis nos interesa; concirne ós casos en que disque está inmerso en enunciados en segunda persoa de singular –orientado ó oínte, seguindo o criterio b)–, e normalmente en enunciados interrogativos (Sanromán 2020: 20). Emerxe en situacións nas que a fonte de información é coñecida no contexto e o grao de compromiso do falante é alto. Aduce os seguintes exemplos do español de América e do galego (Sanromán 2020: 22): (13) —Siéntate aquí al lado, hombre—. Palpó donde yo debería sentarme y en tono marrullero, preguntó: —¿No dizque querías un besito? El besito se convirtió en un beso de los que no se olvidan. (Paraíso Travel, Franco, J., 2001; CORPES XXI, Colombia; véxase tamén Travis 2006: 1281). (14) Bebe o leite quente, non disque tiñas frío?18 (15) Tomaso: —Nótanse, claro que se notan. A min xa mo parecía, pero disque ti non as pillas. Marisiña: —Eu? Eu onde vai que me dei conta! (Pazo de familia. Tempada 1, episodio 2: “A capital” (audiovisual), Sierra, V., Ferreiro, M.S., 2014, CORGA). Deste significado de cortesía positiva afirma: Particles can also occur with the second person (2P) referring to information received by the speaker from his/her interlocutor. Here the source of the information is direct and the commitment to the communicated content of a high degree. I argue that in these situations, when the speaker refers to the addressee's own words in his/her presence, the particle is used as an index of positive politeness. (Sanromán 2020: 18) Segundo esta autora, os exemplos denotan cortesía positiva porque son unha pregunta retórica que non agarda unha resposta, senón unha reacción ou acción por parte do oínte, e engade “It could be interpreted as a soft or attenuated command.” (Sanromán 2020: 22).19 Para nós, nos tres exemplos que propón, entrevese a presenza, de novo, do valor ecoico, equivalente ó imperfecto ecoico postulado por Reyes (1993), de aparición moi frecuente en contornos negativos e adversativos (“non dicías que”, “pero dicías que”). A repetición da idea ou palabras do interlocutor non redunda en cortesía positiva, e mesmo pode resultar retante, descortés. Trataríase, ó noso xuízo, por conseguinte, mais ben dun subtipo de citativo ou estilo indirecto ecoico. En definitiva, no traballo de Sanromán discírnese en disque, por unha banda, o valor evidencial reportativo subcategorizado en tres tipos. Por outra banda, un valor epistémico dubitativo asociado ó reportativo; e finalmente, tres valores externos á evidencialidade e á modalidade: o mirativo, a falsidade e a cortesía positiva. Ó noso parecer a cortesía positiva identifícase cun subtipo do citativo. No tocante ó valor de falsidade, se ben na proposta de Cruschina & Remberger (2008) foi descartado para o galego, esta autora déixao en suspenso. En cambio, en conformidade con Cruschina & Remberger (2008), non inclúe o valor citativo entre os significados de disque, postura contraria a Sousa (2012), quen si o integra. 2.3. Estudos sobre seica Ata agora consignamos estudos sobre a forma disque, porén, o adverbio seica tamén recibiu atención, como ben é proba o traballo de Cidrás (2016), o estudo máis amplo e multifacético de seica ata o momento.20 A súa análise céntrase na gramaticalización e na evolución histórica da semántica desta partícula, para o cal efectúa unha proposta diacrónica do camiño acontecido na adquisición dos sucesivos valores pragmáticos que foron enriquecendo o seu significado invariante, que non é outro có de modal de dúbida, na visión deste autor. Para Cidrás, dende o significado orixinario asertivo sei que, chégase, hoxe en día, ó valor pragmático reportativo, pasando previamente polo significado modal epistémico, co que coexiste na actualidade. Como acabamos de mencionar, seica expresaría inherentemente en todos os contextos un significado invariante modal epistémico, tal como afirman as gramáticas, e non un valor evidencial reportativo, secundario para este autor. Nas súas palabras: Os modalizadores do grupo B (tipo KNOWC, Gal. seica) son de seu marcadores epistémicos que poñen de manifesto un distanciamento ou falta de compromiso do emisor cara ó contido da súa mensaxe. Eventualmente, en determinados contextos pragmáticos, estas formas poden expresar de maneira secundaria valores evidenciais, como ocorre acotío nas linguas cun sistema evidencial pouco gramaticalizado (Hassler 2004); pero iso non as converte en marcadores evidenciais propiamente ditos, senón que se trata dunha evidencialidade parasita. (Cidrás 2016: 4) Segundo este autor, a forma sei que (separada) con valor asertivo foi a habitual ata 1671, data na que aparece no Entremés famoso de Feixoo a primeira mostra de seica modal. Seica con significado modal rexístrase nunha interacción dialogal en enunciado interrogativo, xa que como sinala Cidrás, é no diálogo onde emerxe este valor: “de feito, o primeiro exemplo non dialogal de seica non se rexistra ata 1845 e aínda hoxe o seu uso segue a estar moi asociado á oralidade e á conversa” (Cidrás 2016: 9). Entre 1750 e 1900 documenta un uso minoritario como reportativo, mais a partir da segunda década do século xx comproba a medranza do emprego como reportativo (converxendo con disque), ata se converter na actualidade no valor máis frecuente (Cidrás 2016: 9-10). Neste proceso de cambio semántico (lembremos que comeza co valor asertivo, pasa polo inferido, que é o invariante, e refórzase contextualmente co valor reportativo), hai que engadir o valor mirativo, o valor de petición de permiso e o matiz encarecedor ou atenuador (equivalente a ‘xuraría que’) cando seica aparece repetido (Cidrás 2016: 12-14). Está fóra de toda dúbida que o matiz mirativo e o efecto atenuador adoitan ser frecuentes neste marcador, como veremos en §3. Respecto do significado de petición de permiso, en todos os exemplos propostos aparece a perífrase vir + infinitivo, indicador da intención dunha acción futura. Ese posible valor de petición de permiso, ó noso xuízo, podería provir do significado de intencionalidade da antedita perífrase. Isto é, o falante comunica máis ben a súa intención e non tanto a petición de permiso: (16) A Torre> Así é, así é... seique vou botar outro soniño. (Arquivos, Dieste, 1962 [TILG, DIEARQ962]) (17) Co seu permiso, seica vou pechar de novo a xanela. É curioso, pero teño comprobado que unha atmosfera densa é máis propicia á concentración mental. (Can, Iglesias, 1996, [TILG, ILECAN996]) Estes exemplos en primeira persoa de singular, e outros atopados no corpus, agochan ó noso parecer, un uso de reflexión ou meditación –murmurio para un mesmo– sobre a acción que se proxecta realizar no futuro, á maneira dun autoconvencemento preparatorio (“seica teño que limpar”) ou de decisión recentemente tomada que aínda está a abrirse paso (“seica vou ir á tenda”). Ó se referir ás primeiras aparicións de seica modal en interrogativas exclamativas, Cidrás sinala moi brevemente a existencia do valor de cortesía positiva e negativa. Reproducimos dous dos exemplos que esgrime (Cidrás 2016: 9-10): (18) [Un paisano galego atópase cun portugués á beira do Miño; inicia conversa] E ¿qué hai? ¿Cómo lle vai? ¿Tan cedo á beira do río? ¿Seica vén tomá-lo frío alor da calor que vai? (Entremés famoso, Feixoo, 1671 [TILG, FEIENT671, 12]) (19) Antón. —¡Ai ti, Peruchiño!, conta por extenso que viche en Madrid na morte e no enterro do rei, noso dono (...). Perucho. —¿Eu? ¿Seica vós tendes, Antón, o desejo de ouvirme entre tantos falar como neno? (Coloquio, Sarmiento, 1746 [TILG, SARCOP746, 142]) A interpretación que fai dos exemplos é a seguinte, na liña dos estudos das partículas discursivas atenuadoras (Brinton 1996): […] a pregunta/exclamación en que consisten os enunciados de seica non se usa para demandar información ó oínte, senón como unha estratexia de manexo da interacción comunicativa. O falante reflicte cortesía cara ó oínte, tanto positiva, ó amosar interese por el, como negativa, ó amosar que non pretende impoñerlle nada. Ben ó contrario, proponlle ó oínte unha inferencia que ten a súa base no que este dixo ou fixo antes e para a cal fai recaer nel a súa validación. Isto é: ‘deduzo que [dubidas de min ~ viñeches refrescarte da calor ~ queres que fale eu ~ aínda segues co preito do ano pasado]’ + ‘é iso certo?’. En suma, o enunciado ten a forma dun I KNOW pero a interpretación pragmática dun YOU KNOW, e supón un cortés recoñecemento de superioridade cognitiva do oínte. (Cidrás 2016: 10) Como moi atinadamente salienta Cidrás, o evidencial ostenta un innegable valor interactivo e de cortesía, mais cremos que nun sentido diferente. Nos exemplos que aduce, seica amosa o “cortés recoñecemento de superioridade cognitiva do oínte”. Para nós, a superioridade cognitiva non está motivada polo marcador evidencial, senón polo enunciado interrogativo dirixido ó interlocutor, que, como toda pregunta, implica o superior coñecemento da parte do interrogado (–Coñecemento / +Coñecemento; isto é, asimetría epistémica característica das preguntas, Du Bois 2007). Concordamos con Cidrás en que o falante vai á procura da confirmación da inferencia reflectida en seica, o que ó noso xuízo, reforza o seu valor primariamente inferencial, que se glosaría ‘estou inferindo ben/ é correcta a miña inferencia de que vostede vén tomar o frío?’. Coa mención á cortesía negativa en termos de “non pretende impoñerlle”, entendemos, pola nosa parte, que este evidencial, e outros, comunican respecto ó oínte, pois con eles o falante evita introducirse no territorio do oínte de xeito directo. Ó indicar que o seu enunciado está ó nivel de inferencia inicial e non de aserción definitiva, rebaixa a forza ilocutiva e marca os límites do seu territorio, sen traspasar o punto ó que pode chegar na intromisión, como veremos en §3.1.1 e §3.2.1. Con independencia do tipo de enunciado no que estea inserido seica, interrogativo ou non, veremos que este adverbio revela ser unha estratexia cortés negativa cando, por unha banda, se combina con actos de fala ameazantes, e por outra, cando aparece en actos de fala non ameazantes que o falante non se considera lexitimado para asertar (véxase §3). 3. ANÁLISE DOS SIGNIFICADOS EVIDENCIAIS Alén dos dous marcadores analizados ata o momento, existe todo un sistema evidencial composto polas expresións xa mencionadas en §1. A seguir levaremos a cabo a análise dos significados inferencial e reportativo, para o cal acudiremos a exemplos do corpus e recompilaremos algúns dos valores pragmáticos que adoitan aparecer en función do contexto. Trátase non dunha análise dos marcadores un por un, senón ó contrario, de partir do significado e comprobar as formas que adopta, mencionando algúns dos matices pragmáticos –non todos– que emerxen. 3.1. O significado inferencial Como xa comentamos antes, o valor inferencial detéctase nun variado conxunto de expresións verbais e adverbiais: nos auxiliares modo-evidenciais deber (de) e haber de; no verbo perceptivo ver en primeira persoa (vexo que) e terceira persoa de singular (vese que); nos verbos evidenciais semella / parece + infinitivo, parece / semella que + cláusula; e finalmente, nas expresións adverbiais ó parecer, supostamente, aparentemente e seica. Ó respecto de seica, son varias as gramáticas que eluden ou omiten o valor inferencial e fanse eco só do valor reportativo vencellado á dúbida. Cando tratan do conxunto de adverbios modalizadores, Álvarez & Xove (2002: 607) afirman: “Estes úsanse ben para indicar que as aseveracións están fundadas nas palabras doutros, non na propia opinión ou experiencia persoal (seica, disque...)”. Máis adiante abundan nesta declaración (Álvarez & Xove 2002: 628): “En cambio, con disque, seica, ó parecer e polo visto o locutor manifesta o que di sen se responsabilizar da súa veracidade, coma transmitindo información atribuídas a outros”. Ó longo deste apartado presentaremos, pola contra, exemplos de seica e disque con valor puramente inferencial. Tomando como punto de partida a clasificación tripartita exposta en §1 (inferencia perceptual, conceptual e baseada en rumores), comprobamos que en (20) se descobre unha inferencia fundada na observación perceptual, dado que o feito de ter atopado o chisqueiro tirado no monte faille deducir ó señor Pedro que lle caera ó compañeiro. Pódese substituír seica pola paráfrase: “que Pedro inferiu que che caeron / deberon de caer”. En (21) o emprego de aparentemente ten o seu fundamento na observación visual dos comensais concentrados; en (22) a percepción visual de que Italo non cede está na orixe do uso de semella que. Finalmente, en (23) revélasenos tamén este subtipo de inferencia, cuxa base perceptual está explicitada en “deu dous pasos”, mentres que en (24) o proceso inferencial codificado por debeu preocupala está fundamentado na conxunción do ton de voz empregado (indicio observable auditivo) e o resultado de expor a teoría: (20) Mais pola mañá cáseque estoupara coa raiba cando se erguera e atopara sobor da mesa da cociña o pano das maus e o chisqueiro que con tanto xeito dispuñera no monte. Tróuxochos o señor Pedro, que seica che caíron onte aló onde fostes, dixéralle a muller. González Reigosa, Carlos, A gran novela, 1983. Narrativo. (21) Os convidados, aparentemente entretidos en pelar as castañas, non estiveron desatentos a estes movementos. Rodríguez Baixeras, Antonio, O rei dos ameneiros, 1989. Novela. (22) De súpeto, na penúltima viraxe antes da meta, Italo non cede, semella que se vai esnaquizar arrolando a todos contra a espiña. Vidal, Francisco, A derradeira decisión. 2001. Novela. (23) —Que, imos? Laíño negou coa cabeza: —“É moito", e deu dous pasos seica para marchar. Volveuse de súpeto e dixo. Riveiro Loureiro, Manoel, O Patrón, 1990. Novela. (24) O meu ton de voz debeu preocupala aínda máis porque expuxo a teoría da fuxida. Queipo, Xavier, O ladrón de esperma, 2001. Novela. Ben diferentes son os exemplos (25), (26) e (27), cuxo acceso á información é a inferencia conceptual. O contexto non proporciona unha base perceptiva sensorial (ausencia de resultados observables) para formar o xuízo, que nestes casos se fundamenta só no coñecemento do mundo e a intuición do locutor. Por exemplo, en (25) o cálculo inferencial probabilístico que se pide realizar por medio de ha de (cálculo da situación do tren) baséase no coñecemento do mundo (horarios, velocidade do tren, experiencia previa, etc.) e non en evidencias visuais ou auditivas: (25) Entón déase presa se quer agarrar en Campañá o tren. —¿Sabe por onde ha de ir? —Non teño nin idea. Santiago, Silvio, O silencio redimido. Historia dun home que pode ser outro, 1976. Novela. En (26) e (27) a inferencia emana do coñecemento previo e da intuición subxectiva do emisor: (26) Pero eu non sei, vexo que a situación se pon moi difícil cando hai case tantas alternativas como persoas que traballan nesta profesión, non? Teatro do Noroeste, 1996. Xornal. (27) O que realmente parece suceder é que estes ascensos simbólicos representan unha reminiscencia da tradición capitalista. Vázquez Vicente, Xosé Henrique, Revista Galega de Economía / “A democracia industrial galega á luz da teoría neo-institucional: unha perspectiva crítica”, 2001. Ensaio. Finalmente, o terceiro tipo de inferencia, a que toma como alicerces os rumores e informes, obsérvase en (28) e (29). En (28) a base inferencial de parece que é “din que se oporán” (un rumor ou unha información reportada), mentres que en (29), o emisor se apoia na táboa 1 (informe escrito) para inferir non parece diferir: (28) Os de Requeixo parece que non están conformes. Din que se oporán todos. Fernández Ferreiro, Xosé, A ceo aberto, 1981. Narrativo. (29) Como se pode apreciar na táboa 1, nas organizacións analizadas o número de categorías laborais non parece diferir moito do que cabería agardar para empresas capitalistas de tamaño similar. Vázquez Vicente, Xosé Henrique, Revista Galega de Economía / “A democracia industrial galega á luz da teoría neo-institucional: unha perspectiva crítica”, 2001. Ensaio. En (28), dado que a posible implicación da dúbida se cancela no enunciado “din que se oporán todos”, podemos afirmar que non evoca ningún matiz epistémico. A función do marcador parece que circunscríbese á función evidencial, e engade como implicatura pragmática a cortesía negativa mitigante, xa que tenta atenuar a forza ilocutiva dunha declaración directa e asertiva: “non están conformes”. Para rematar o estudo da inferencia, non debemos desdeñar que os tres tipos tratados ata o momento poden verse incrementados nun subtipo máis, se aceptamos a chamada “inferencia introspectiva” ou “endofórica” (Plungian 2001). Mediante ela, o emisor infire, en primeira persoa, sobre o seu propio comportamento ou fai referencia a un evento/estado do que é o suxeito, como se comproba no seguinte exemplo: (30) Entrevistado: Cando me dei de conta estaban a tocar a Alborada de Veiga, arrepióuseme todo o corpo, saíronme as bágoas, seica chorei, aínda que disimulando como puiden. Tan lonxe do meu país, aquela música! Samuelle, Cristina, Conversas con Manuel Meilán, 1991. Memoria. En (30), malia que o falante afonda nos seus propios sentimentos, insinúa que a información queda fóra do seu territorio, polo que marca distancia cun forte compoñente de dúbida epistémica, de oposición ou negación a crer algo que sabe, no fondo, que foi certo. O compoñente mirativo (Lazard 1999) de información inesperada vencéllase só ó proceso inferencial. O protagonista fica abraiado polo feito de chorar, algo que non lle é doado asumir; distánciase, por conseguinte, do evento, revelando sorpresa e informando coma se dun espectador externo se tratara. 3.1.1. O significado inferencial enriquecido con matices pragmáticos contextuais Os evidenciais, en conxunción co contexto, engaden matices pragmáticos: ironía, sorpresa, descontento, desaprobación, indignación, desafío, respecto, etc. O exemplo (31) ilustra tanto a ironía como a procura da complicidade e a ratificación do dito por parte do receptor. Estes dous efectos proveñen de invocar, mediante seica, un terreo intersubxectivo de coñecemento compartido común a partir do cal ámbolos dous interlocutores estarían de acordo: (31) E estaba nestas, cando apareceu diante o Norberto, o procurador. —Que, Roxelio, seica non hai moito que facer. Imos tomar un vaso? Martínez Oca, Xosé Manuel, Náufragos en terra. Os amores imposibles, 1995. Narrativo. Con frecuencia, a aparición dos evidenciais no corpus comporta un compoñente intersubxectivo de información compartida entre os participantes que invita a que o oínte valide esa información presuposta. En (32) unha muller deduce que o seu home, por chegar a casa bébedo, recibiu o soldo: (32) —Xosé, seica cobraches, si ou non? Il ceibóu unha terribel blasfemia, batíu a porta e largóu escaleiras abaixo. Moreiras, Eduardo, Fogo solto / O premio, 1976. Narrativo. Mediante o uso de seica, a muller aventura unha hipótese baseándose nun fundamento perceptivo (o seu home está bébedo) e require a confirmación explícita (un “si” ou un “non”) do que ela cre que é verdade. Seica anteposto inclina a balanza á verdade do contido proposicional; implica que o falante agarda que o oínte estea de acordo coa información que presenta: “ó parecer / polo que se ve / polo que deduzo cobraches”. A muller crea, grazas a seica, un terreo de información común que o home debe ratificar porque así llo demanda coa pregunta (cfr. Cidrás 2016). Ó noso modo de ver, este terreo compartido funcionaría como as conxuncións consecutivas así que, conque, cuxo valor evidencial foi salientado por Bermúdez (2005) e Rodríguez Ramalle (2015). Non cabe dúbida de que os enunciados interrogativos, por mor da interacción directa entre os participantes e a orientación do contido cara ó oínte, son enunciados axeitados dabondo para o xurdimento de múltiples matices contextuais. Como sinalou Cidrás (2016) para seica, ó carón da inferencia pode emerxer o valor de miratividade –"información inesperada" (“mirativity”, Lazard 1999; DeLancey 2001)– característico dun falante sorprendido polo seu descubrimento recente e inesperado. No corpus, seica interrogativo emerxe con moita frecuencia sinalando unha nova situación que aínda non se asimilou e vencellado a matices negativos como desaprobación, incredulidade descontento (p. ex. en 33) e desafío (en 34). En (33) a base da inferencia é a actitude visible do participante involucrado no evento, Can de Caza: (33) Ai, Can de Caza! Seica non levas fame? Levo, mais non podo comer todas as carnes. Cal carne é esa logo que cociñades tan ben. De Toro, Suso, O país da brétema. Unha viaxe no tempo pola cultura celta, 2000. Ensaio. (34) —Ponme máis copas! —Non che farán mal, Nilo?— preguntoulle o Louzao. —A min non me fai mal nada, seica non o sabes? E seguiu bebendo. Reigosa, Carlos, Tras da corda, 2012. Narrativo. En (34), seica orienta ó oínte a unha determinada resposta que o falante xa coñece de antemán (que é a contraria da pregunta: “si, teño fame; si, sei que nada che fai mal”) polo que mantén concomitancias coas interrogacións retóricas. Reta desafiante ó destinatario e o impele cara a unha determinada resposta que o locutor xa preconcibiu (como ocorre co adverbio acaso). A miúdo as oracións interrogativas, como (33 e 34 enriba) e (35 abaixo), agochan unha posible ameaza á imaxe do oínte (desafío, ironía, descontento, sorpresa, etc.). Grazas á inserción de seica, que actúa como operador de cortesía negativa, o oínte minimiza o risco de confrontación e as posibles ameazas á imaxe de ámbolos dous participantes. Concordamos con Cidrás (2016) en que este adverbio, en enunciados interrogativos, propónlle a pregunta ó oínte acerca de se a súa inferencia (a do falante) é correcta ou non, xa que o falante non quere correr o risco de inferir algo errado: (35) —E vostede, seica non come, non lle gusta a galiña? —Non estou bo eu. Vázquez Pintor, Xosé, Quen faga voar, 2000. Narrativo. En (35) coméntase un feito que todo o mundo pode ver, sendo o acceso á información intersubxectivo: o participante, visiblemente para todos, non come. Aínda que o falante ten acceso a unha fonte visual (non marcada, en galego), inclúe seica para subliñar a sorpresa e a dificultade para entender a inapetencia do participante. O que está en xogo non é a verdade do contido proposicional “non comes” (estado de cousas factitivo real e visible), senón a posible intromisión, se cadra descortés, de comentar algo que pertence ó terreo do oínte, ás súas motivacións internas para non comer. Como estratexia preventiva, o emisor solicita, dunha maneira indirecta e sutil, información adicional sobre o motivo da falta de apetito, ó tempo que atenúa a intromisión no territorio do oínte rebaixando a asertividade (Kamio 1997).21 Esta estratexia de situar información real e coñecida fóra do seu territorio (“outbond strategy”, Kamio 1997: 187) pode ser a explicación a que se leve a cabo unha inversión na posición do evidencial que está modificando a declaración factitiva, no canto de modificar a seguinte proposición non factitiva, que sería o agardable: “seica non che gusta a galiña”. A estratexia de cortesía, asemade, promove o proceso de cambio de quenda. 3.2. O significado reportativo Dous conxuntos de expresións diferenciadas manifestan o valor reportativo. Por unha banda, as formas verbais derivadas do verbo dicire afíns: din que, dise que, disque, contan que, etc., cuxa función é denotar exclusivamente e univocamente o significado reportativo. Fronte a este grupo, recoñecemos un segundo conxunto, máis diverso, que admite o valor reportativo e inferencial, e mesmo un terceiro, o indirecto-indiferente, como veremos máis adiante. Este segundo conxunto está constituído polo adverbio seica mailas formas derivadas do verbo parecer: ó parecer, aparentemente, parece que + cláusula e parece ser que. Cómpre subliñar que, contrariamente ó que acontece co verbo parecer, o significado reportativo non pertence á semántica de semellar. Detectamos este contido reportativo, sen connotacións epistémicas, nos exemplos (36) e (37), nos que o narrador actúa como mero transmisor neutral de información de segunda man, sen dar indicios de dispor de ningunha razón para cuestionar a veracidade: (36) Foise para a Catalunya, seica ten unha tenda desas grandes que hai na cidade. Diéguez, Lois, A canción do vagamundo, 1986. Narrativa. (37) No pouco tempo que levaba nesta cidade de acollida, o corsario fora acadando sona polo seu carácter violento; disque era tanta a súa valentía e ousadía como arbitraria a súa crueldade. Lema, Xosé Mª, Costa do Solpor, 2013. Narrativa. O contrario sería o caso, por exemplo, de (38), que denota a falta de compromiso do falante coa verdade do comunicado: (38) Unha prestixiosa compañía española fíxonos apear, despois de subir ó avión con dúas horas de atraso, porque seica –foi a versión que nos deron– non funcionaban os retretes. Caeiro, Lois, O Correo Galego, 1999. Xornalístico. A cláusula “foi a versión que nos deron” permite interpretar que o locutor, aínda que o escoitou por si mesmo, cuestiona a credibilidade da versión da compañía. Porén, como amosamos en (36) e (37), os marcadores evidenciais poden centrarse exclusivamente na orixe da información sen evocar ningún xuízo sobre a veracidade. De acordo con Rosales (2000, 2005) e Sousa (2012), postulamos a ausencia de dúbida en disque e, así mesmo, de acordo con Rosales (2005), corroboramos que seica é quen de transmitir contidos sen matiz modal. Indo máis lonxe, a presenza de disque pode actuar como reforzo xustificativo das palabras do falante e conferir máis certeza no canto de atenuala. Presentamos, a seguir, exemplos de ámbalas dúas situacións: ausencia de dúbida e reforzo xustificativo da veracidade do transmitido. O exemplo (39) constitúe un exemplo de reforzo confirmativo: (39) Perdoe que me extenda, pero é que a situación que me trae aquí require que faga todas estas aclaracións, alomenos eso é o que penso eu, porque non sei se os seus servidores o terán ó tanto do que ocurre: Resulta que quérenme botar fóra porque disque non estudio, non son sociable, non teño espíritu de oración e outras cousas que lles dan seguranza en afirmar que non vaio para a delicada misión de espallar a Palabra de Noso Señor, e eu teño para min, señor, que é unha grave equivocación. Suárez Abel, Miguel, A gran novela, 1982. Narrativa. No exemplo anterior obsérvase a presenza polifónica de dúas voces: existe un desdobramento entre a primeira persoa de singular do protagonista e o que din outros (disque) sobre el. Disque presenta de xeito obxectivo o contido relatado (“din iso de min”) e, ó final da intervención, sabemos que o falante non está de acordo por consideralo falso e o contradí: “e eu teño para min que é unha grave equivocación”. Ben podería ser que tamén admitise a verdade de todo o que din del: “e todo iso que din é verdade”, co que se ratifica que a dúbida non forma parte inherente deste adverbio. Baseándonos en ocorrencias tiradas do corpus, podemos testemuñar que os evidenciais reportativos non só non denotan dúbida, senón que poden servir de apoio ou confirmar a veracidade do comunicado. En (40) verificamos un novo caso deste reforzo veritativo: (40) Eu non sei o que fan, pero o certo é que os tres viven pechados na casa sin outra compaña. Disque é un médico de moita sona, pero non hai quen se achegue á súa beira. Dígovos que os veciños case foxen del. Que home, carai, que raro. Heinze, Ursula, O soño perdido de Elvira, 1982. Narrativa. Para reforzar a aserción de que é un médico de sona inclúe disque (dío a xente, non o digo eu”’). Malia a imposibilidade da presenza do falante no lugar dos feitos relatados, o desexo de fidelidade e transparencia na narración, impele ó falante a marcar o enunciado como proveniente doutras fontes fidedignas alí presentes que testemuñan a verdade. Proporciona, ademais de carácter fidedigno, maior vivacidade ó relato ó inscribir deicticamente as testemuñas directas no relato, a xeito de perspectivización deíctica. Ocorre o mesmo en (41): (41) O ciclón enchéu a madrugada de vento e auga e traxedia, e quixo a sorte que o mariñeiro aquel ficase vivo. Disque choraba logo coma un neno cando soupo que os seus compañeiros afogaran. Neira Vilas, Xosé, Galegos no Golfo de México, 1980. Ensaio. Deixando á parte seica e disque, existen outras expresións reportativas, nomeadamente as derivadas do verbo parecer. Por exemplo, comprobamos no corpus unha alta frecuencia de emprego de parece ser que con valor reportativo, como en (42). Pola contra, parece que adoita expresar o valor inferencial, sendo poucos os casos nos que o atopamos co significado reportativo, como en (43), no que o falante se basea nunha información que escoitou (ou leu) en algures: (42) Os seus descendentes –parece ser que tivo dous ou tres fillos varóns– pasaron un ós Estados Unidos e o(-s) outro(-s) tal vez fose(-n) a Australia. Pena, Xosé Ramón, O reverso do espello, 1984. Narrativa. (43) Con todo, parece que as que levaran o maior disgusto foran precisamente as dúas aboas (as dúas curmás), que aínda vivían, rexas, se ben a maior xenreira, fora pra Amadora, según dicían. Fernández Ferreiro, Xosé, A saga dun afiador, 1980. Narrativa. Como sinalou Sousa (2012: 91) para disque, na maioría dos casos a fonte específica da información non se identifica, mais ás veces é posible recuperar do contexto a fonte orixinaria. Este é o caso da expresión adverbial parentética ó parecer que, en xéneros xornalísticos, tende a concorrer acompañada da fonte específica de onde parte ou se orixina a información (44) e (45). Non consideramos citativos estes dous casos porque o valor reportativo (fonte ou autoría non especificada) de ó parecer se mantén: (44) Ó parecer, segundo me dicía o Conde na súa mensaxe, habería unha xuntanza de nobres galegos para tratar do proxecto. Costa Clavell, Xavier, O conde de Viloíde, 1985. Narrativa. (45) Ó parecer, segundo indicaron as mesmas fontes, o menor achegouse á máquina para levarlle auga ó seu avó e, ó non velo, nunha manobra a fresadora alcanzou ó neno. Axencia, Galicia Hoxe, 2009. Xornalístico. O ámbito de aplicación do reportativo recae sobre “habería xuntanza” e “o menor achegouse” (ó parecer, habería xuntanza/ ó parecer, o menor achegouse), respectivamente. Isto é, dado o inciso parentético, a lectura ha de ser: “O Conde dicía que ó parecer habería xuntanza”, ou “ó parecer habería xuntanza, segundo dicía o Conde”. Rematamos este apartado subliñando que os exemplos aquí expostos son proba de que discernir os dominios da modalidade epistémica e a evidencialidade é posible por tratarse a dúbida epistémica dunha implicatura contextual ausente en moitos exemplos analizados. 3.2.1. O significado reportativo enriquecido con matices pragmáticos contextuais O feito de que a fonte reportativa lles permita ós falantes apoiarse en terceiros incita ó seu emprego frecuente na fala, sexa para desresponsabilizar ó falante, atenuar ou, mesmo como vimos, para reforzar a verdade. Alén diso, outros efectos pragmáticos sobresaen no contexto como son a ironía e a estratexia de cortesía negativa que evita ameazas á imaxe do oínte (Brown & Levinson 1987). Así mesmo, algúns estudos amosan a contribución dos evidenciais ó desenvolvemento da toma de quendas conversacionais (Clift 2006; Cornillie & Gras 2015: 154-158). Ó noso modo de ver, os marcadores reportativos disque, seica e ó parecer funcionarían como estratexias de interacción cortés para compensar a autoridade epistémica asimétrica na conversa, e así, poder o falante aliñarse co destinatario, como se comproba nos exemplos (46) e (47). Vexamos o caso (46): (46) —Matilde: Vou traballar de secretaria con Pablo Veiga. —Indalecio: De verdade que é avogado? Non o parece. —Matilde: Pasou unha chea de anos en Santiago, estudiando, disque. As leis de Celavella. Tempada 1, episodio 1: “Unha sombra do pasado”, 2001. Audiovisual dramático. En (46) na intervención de Indalecio, prodúcese unha resposta ameazante –un par adxacente non preferido– xa que discrepa sutilmente de Matilde (reta a Matilde dubidando da profesionalidade do avogado co que vai traballar). Indalecio ten a autoridade epistémica para iniciar esa quenda disruptiva e diverxente (“de verdade… non o parece”). Matilde deféndese alegando os anos de estudo e, grazas ó emprego de disque ó fin da súa intervención, atenúa a posible ulterior discrepancia entre os dous. A cortesía maniféstase, pois, mediante o uso de disque, xa que o falante evita o conflito, reduce a ameaza potencial á imaxe do oínte, salvagarda a imaxe de si mesma, e aínda salvagarda a maltreita imaxe do terceiro participante, o avogado. Asemade, convida ó oínte a manifestar a súa opinión persoal sobre a verdade do contido que acaba de emitir. A posición do adverbio evidencial no fin de enunciado subliña esta función de operador interaccional de distribución de quendas, cesión de quenda neste caso. Outro exemplo de interacción cortés é (47): (47) Xa deixaron de traballa-la terra, logo? Pois disque si. Xa hai moitísimo tempo. Aínda atopei ó home o outro día e pregunteille como lles ía. Aneiros, Manuel, O Correo Galego, 2000. Xornalístico. En (47), debido á relación epistémica desigual entre os participantes por mor da falta de coñecemento dun deles (–Coñecemento / +Coñecemento entre os interlocutores, isto é, asimetría epistémica característica das preguntas, Du Bois 2007), o interlocutor que pregunta, ó recoñecer a súa falta de coñecemento, podería perder autoridade epistémica, danando a súa imaxe positiva. O oínte alíñase co primeiro falante respondendo cun marcador de fonte reportativa que funciona como mitigador cortés; isto é, alíñase coa falta de coñecemento do primeiro falante, ó finxir non ter información de primeira man, cando si a ten porque aínda falou o outro día co home. Sobra dicir que a inclusión de disque non diminúe o compromiso coa veracidade, non atenúa a forza veritativa da aserción, visto que o falante está seguro da certeza da súa resposta ó engadir explicitamente: “xa hai moitísimo tempo… aínda falei co home o outro día”, todo o cal amosa o seu apego á verdade. Trátase dunha estratexia de saída en termos de Kamio 1997 (“outbond strategy”) porque introduce un evidencial reportativo en aras de fomentar a cortesía positiva –promover o acordo– e aliñamento co interlocutor, no canto de enunciar directamente e asertivamente o que sabe con certeza. Grazas ó emprego de disque acádase o mantemento de ámbolos dous participantes nunha relación de simetría de autoridade epistémica e de igualdade de dereitos a asertar. Así mesmo, comprobamos no corpus que os marcadores reportativos disque, ó parecer, parece que, parece ser que e seica, cando aparecen, como en (47), de forma illada na conversa como resposta a unha pregunta e reforzados por si e non (disque si / disque non), proxectan máis claramente esta función atenuadora cortés e insinúan a cesión de quenda. No corpus atopamos exemplos tanto de actos ameazantes á imaxe (críticas, ordes, peticións, rogos, queixas, etc.) como non ameazantes, que poden ser explicados grazas a esta teoría. No seguinte atopámonos ante un acto asertivo non ameazante mitigado ou atenuado por medio de parece ser que: (48) O astronauta Armstrong, ó pór o seu pé na lúa parece ser que fixo unha declaración como esta: “Este é un pequeno paso para o home, mais un gran paso para a humanidade”. Moure, Teresa, Queer-mos un mundo novo. Sobre cápsulas, xéneros e falsas clasificacións, 2012. Ensaio. A información transmitida por parece ser que atinxe un feito histórico que tería a licenza social para ser aseverado directamente sen o evidencial. Malia iso, o locutor engade o marcador que imprime certa incredulidade ou desconfianza na información relatada. O falante amósase remiso a facer uso do seu “dereito a afirmar” debido a que percibe ou considera que a información non está incluída no seu territorio e opta por ser respectuoso e cauto. Na nosa opinión, trátase doutro caso de “estratexia de saída” (Kamio 1997: 187), pois, aínda gozando da licenza social, considérao fóra do seu territorio. Razóns culturais como o coidado á precisión no acceso á información, prudencia ante a verdade, respecto ó territorio informativo do receptor e deferencia ós participantes dos que se fala poden estar detrás da presenza de varios evidenciais simultaneamente nun mesmo enunciado, como en (49), (50) e (51). Testemúñanse no corpus numerosos exemplos da converxencia de varios evidenciais no mesmo enunciado, o que apoia esta cautela que acabamos de mencionar: (49) Un dos acordos que disque tomaron os veciños, anque polo visto non chegaron a levalo adiante, seica era o seguinte: […] Tratábase, polo visto, de pega-las follas dos periódicos e mailos retrincos aumentados en grandes pancartas, con letreiros darredor nos que se puxese en evidencia a don Xulio polo incumprimento da súa palabra. Riveiro Loureiro, Manoel, Corpo canso, 1993. Novela. (50) Seica a súa longa estadía na cadea víu relacionada coas armas que disque lle foran achadas a Brañas e máis aos dous etarras detidos en Lugo. Os partidos políticos na Galiza, Taibo, Xoán I. / Rivas, Manuel, La Voz de Galicia, 1977. Xornalístico. Nun exemplo que tomamos de Cruschina & Remberger (2009: 105) verifícase a confluencia e compatibilidade de dobre evidencial, seguido do verbo dicir, no mesmo enunciado: parece que disque di: (51) Un estado aconfesional como parece que disque di a Constitución non é lóxico. En definitiva, tras explorar estes exemplos, e de acordo con Stivers, Mondada & Steensig (2011), Heritage (2012), Ahn (2016), Grzech (2021), defendemos que os interlocutores son conscientes de que a comunicación comporta valores sociais que hai que respectar e, nesa negociación e intercambio social, non é a verdade da proposición a que se pon en tea de xuízo, senón a imaxe de cada un dos interlocutores. Tanto o falante/escritor como o oínte/lector (sexa nun diálogo ou non) realizan un sutil seguimento de “vixilancia epistémica” do que os outros saben e descoñecen, e do que o falante/escritor pode arriscar a dicir ou insinuar. Os evidencias en galego parecen cumprir, entre outras, esta función discursiva. 3.3. O significado indirecto-indiferente Nos casos en que o contexto non permite discriminar entre os significados reportativo e inferencial, adóitase denominar este significado resultante “valor indirecto-indiferente” (Wiemer & Stathi 2010; Marín-Arrese 2013). As expresións ó parecer, parece que, parece ser que e seica denotan, en función do contexto, este valor indeterminado, tal e como se reflicte na interpretación ambigua dos seguintes exemplos: (52) En resumidas contas trátase, seica, dunha serie de tentativas encamiñadas a supera-lo manicomio tradicional e, concretamente, chegar á descentralización do Sanatorio de Conxo, a fin de contas, un xigantesco almacén de homes enfermos. Teima. Revista Galega de Información Xeral, 1977. Xornalístico. (53) Adoptou unha pose de ofendida dignidade pola aldraxe que, ó parecer, eu inferira a tan nobilísima caste, que me descompuxo o ánimo astra tal punto que preferín entrevistala na miña casa antes que exporme a entrar nunha cafetería e ofrecer tan pobre espectáculo. Conde, Alfredo, Memoria de Noa, 1982. Narrativa. A lectura inferencial glosaríase como: ‘polo que deduzo a partir da imaxe global da situación (polo meu coñecemento das circunstancias, polo que oín) eu inferira aldraxe na nobilísima caste’. Un nidio matiz mirativo e de incredulidade epistémica advírtese nesta interpretación. Doutra banda, a lectura reportativa podería ser parafraseada como: ‘Dise que / din que eu inferira aldraxe’. As dúas interpretacións concorren indistintamente. Tiramos este valor indiferente ambiguo na lectura de parece que e parece ser que en (54): (54) Entrevistador —¿Ten a sensación de que colleron ó delegado do Goberno como cabeza de turco? Entrevistado —Si, porque parece ser que eu molesto. Parece que molesto máis que os outros, sempre hai que buscar unha xustificación dunha actuación política ou dunha estratexia política. Tristán, Pancho R., Tempos Novos, 1998. Xornalístico. Na interacción dialóxica, moi frecuentemente o locutor comeza a conversa cunha fonte indeterminada e intersubxectiva que dá pé a múltiples matices de postura epistémica. Ilustrámolo cos seguintes exemplos propios: (55a) Seica fuches a casa de María. Por que non me avisaches? (Dixéronmo ou o infiro por algúns resultados observables. Sei con total seguridade que fuches). (55b) Seica fuches a casa de María. Que tal está? (55c) Seica fuches a casa de María. Grazas por ir. Nos exemplos (55a, b, c) preséntase información nova de acceso recente que estaba situada fóra do seu territorio ata ese momento. Atopamos en común en todos os exemplos o coñecemento superior do receptor sobre a situación descrita e, como consecuencia, a mitigación da forza da afirmación do locutor, pero non a mitigación do compromiso coa súa verdade. A isto engádese que o falante é consciente de que o oínte podería informar da situación antes, pero non hai recriminación agás en a). A pesar de que o oínte sabe máis do que o falante, o obxectivo do locutor é establecer un terreo compartido (intersubxectividade), un punto de partida común. Asemade, deixa constar ante o destinatario que a súa fonte de información non foi o destinatario mesmo, senón que o soubo por outras vías. Finalmente, aínda que o emisor non cuestiona a veracidade do contido (pola contra, está absolutamente seguro), ponse de relevo a falta de dereito do emisor a aseverar directamente, xa que lle concede a autoridade epistémica ó receptor, por tratarse dun contido no seu territorio de información. Nestes casos, seica manifesta semellanzas cos conectores consecutivos así que ou con que (Bermúdez 2005; Rodríguez Ramalle 2015). O significado evidencial primario (significado indirecto indiferente difuso ou fonte indeterminada) diminúe en favor de todos os matices pragmáticos de postura epistémica descritos. Tamén é posible o escenario inverso: presentarlle nova información ó oínte, que foi adquirida recentemente polo falante, co obxectivo de facer partícipe ó oínte do territorio de información do falante (exemplo propio): (56) Seica están os sobriños na casa da Xulia. Imos velos? Ó parecer / disque os sobriños están na casa da Xulia. Imos velos? Nos dous escenarios presentados, seica permítelle ó emisor introducir un novo tema dunha maneira menos abrupta, como transición que conecta deicticamente as fontes de información externas, sexan cales sexan, co contido emitido. O marcador adverbial funciona da mesma maneira que un conector de discurso deíctico co fin de salientar a información de fondo que rodea o contido emitido. Non ser abrupto, distanciar un tema controvertido dos participantes na conversa ou mellorar a simetría do coñecemento entre os participantes son formas de indicar respecto, empatía e deferencia cara ó receptor, e en definitiva, fomentar a aliñación e afiliación (Ahn 2016; Ahn & Yap 2015: 65). Ademais, a intersubxectividade promove o cambio de quendas e a construción colaborativa do discurso (Cornilllie & Gras 2015).22 Polo tratado ata agora, dedúcese que parte da versatilidade de seica con este valor indeterminado reside en que o seu emprego pode emerxer tanto cando o falante supón que o interlocutor posúe menos coñecemento ca el mesmo (como signo de cortesía e deferencia), coma no escenario contrario, cando o receptor ten máis coñecemento (como signo de precaución ou prudencia cara ó oínte). Para finalizar este apartado, podemos recapitular afirmando que a aparición dunha fonte indirecta indeterminada de información constitúe unha forma de deixar patente que o emisor arela non interferir no territorio do oínte e, doutra banda, unha forma de integrar e acoller o oínte nun terreo común compartido, coa intención de que o intercambio sexa colaborativo, solidario e empático, e así evitar calquera potencial confrontación co oínte. 4. CONCLUSIÓNS Este artigo pretendeu proporcionar unha visión xeral dos marcadores evidenciais dende unha perspectiva semántica e pragmática. Tras unha breve aproximación ó debate da inclusión da evidencialidade como parte integrante da modalidade epistémica, e despois de comentar as achegas en galego, circunscritas ós adverbios seica e disque, internámonos no elenco de expresións coas que os falantes comunican a fonte de información inferencial e reportativa. A análise revelou que existe unha división nidia entre, dunha banda, os marcadores evidenciais con capacidade para denotar dous significados, o inferencial e o reportativo, en función do contexto (parece que, ó parecer, seica, aparentemente) e, doutra banda, os marcadores unívocos válidos para manifestar un só significado, sexa o inferencial (vexo que, vese que, deber (de), haber de, semella que, supostamente), sexa o reportativo (disque, dise, din que, parece ser que). Verbo da interacción coa modalidade, o feito de ter mostras de marcadores evidenciais no corpus sen matices epistémicos permite discriminar e manter separadas a evidencialidade da modalidade epistémica. As expresións evidenciais vencéllanse a valores epistémicos só en función do contexto e, por conseguinte, non implican esa incerteza codificada como trazo invariante. Neste sentido, cómpre mencionar a excepción de que os auxiliares modo-evidenciais deber (de) e haber de integran inherentemente o valor de dúbida e de inferencia na súa semántica (van der Auwera & Plungian 1998 para must). Nas linguas nas que a evidencialiade non é obrigatoria, como é o caso do galego, determinar a motivación última que empurra a un falante a indicar o seu acceso á información é algo aínda por esclarecer. Como sinalou Mushin (2001, 2013), nas linguas de evidencialidade opcional, probablemente sexan os significados pragmáticos os que motivan a presenza da xustificación evidencial, e non os significados meramente indicadores de fonte informativa. Para conseguir unha visión panorámica da función que cumpre na lingua a marcación evidencial, pescudamos no efecto que esta produce no oínte e na relación triangular establecida entre oínte, falante e contido transmitido (“stance”). Ó longo do traballo comprobamos que, máis alá dos significados puramente evidenciais, a categoría que nos ocupa amplía a súa repercusión ó posibilitarlle ó falante a adopción dun variado abano de estratexias de toma de postura subxectiva, como son a atenuación, o distanciamento epistémico do comunicado, o reforzo da verdade, a cortesía negativa e a creación dun territorio de coñecemento común entre os interlocutores. Argumentamos que os evidencias prestan servizo non só para fixar os límites do territorio informativo do falante, senón, asemade, para salientar e potenciar os dereitos epistémicos do interlocutor. De entre todos os marcadores analizados cobraron certa prominencia os versátiles adverbios disque e seica, sendo o último o máis idiosincrático do sistema; unha unidade cun profuso espectro de significados en contexto: parte dun significado básico evidencial (inferencial, reportativo e indirecto-indiferente) e adopta múltiples funcións interpersoais verbo da postura epistémica, do territorio da información e da cortesía negativa. Tanto se existe unha percepción de falta de autoridade epistémica –porque o oínte dispón de máis información–, como se se trata de deferencia cortés cara a un interlocutor que dispón de menos información, ambas as circunstancias alentan ó emisor a incluír o oínte no seu propio territorio de información, creando un terreo común compartido que deriva en empatía co interlocutor. Neste traballo moitos aspectos quedan por explicar, dirimir e, por suposto, cómpre abrir novos camiños que esclarezan a presenza da xustificación evidencial a nivel interlingüístico. Baste só imaxinar o campo por diante, aínda inexplorado, da relación da evidencialidade coa cultura e a sociedade. Financiamento Este traballo realizouse como parte do proxecto “Evidentiality: A Discourse-Pragmatic Study on English and other European Languages” (EVIDISPRAG) financiado polo European Regional Development Fund e o Ministerio de Ciencia e Innovación (FFI2015-65474-P MINECO/FEDER, UE).

Esta investigación, motivada pola literatura previa, ten como obxectivo estudar o efecto do xénero do CEO na supervivencia das pequenas e medianas empresas (pemes) do sector agroalimentario español ao longo do tempo. A elección de España débese a que é un dos países con maior taxa de supervivencia das pemes. Con este fin, levouse a cabo unha análise empírica dos patróns das pemes do sector agroalimentario durante o período 20002015. Para iso, seguiuse o método de KaplanMeier para unha análise univariante da supervivencia, e unha regresión lineal para a análise multivariada. Os resultados mostran que as pemes do sector agroalimentario teñen máis probabilidades de sobrevivir se son dirixidas por mulleres. Neste sentido, esta investigación pon de manifesto a necesidade de promover e desenvolver políticas e programas que faciliten a presenza de mulleres neste tipo de postos de responsabilidade.

ARTIGO O xénero do CEO como determinante da supervivencia da empresa: o caso das pemes agroalimentarias españolas Xénero / CEO / Supervivencia / Pemes / Sector agroalimentario. The gender of the CEO as a determinant of the survival of the company: The case of Spanish agrifood SMEs 1. Introdución As pequenas e medianas empresas configúranse desde o punto de vista da súa taxonomía (por exemplo, tamaño ou estrutura de propiedade) en unidade produtiva clave dinamizadora da economía (Gieure e BuendíaMartínez, 2016). Malia as limitacións coas que este tipo de empresas contan fronte a competidores de maiores dimensións, as pemes contribúen de forma neta á creación de postos de traballo, ao incremento da innovación e da produtividade (Van Praag e Versloot, 2007) e, en definitiva, a * Correspondencia autora: [email protected] LuqueVílchez, M., RodríguezGutiérrez, P., e GuerreroBaena, M. D. Revista Galega de Economía 2019, 28 (1), 112 2 impulsar o crecemento económicosocial dos territorios onde desenvolven a súa actividade (Acs, Braunerhjelm, Audretsch e Carlsson, 2009). Entre os problemas máis frecuentes que presentan estas organizacións atópase a relativamente alta taxa de fracaso, como sinalan diferentes fontes (e.g. Eurostat, 2015). En concreto, en España a taxa de supervivencia das pemes, despois de cinco anos desde a súa posta en marcha, é do 53, 3%. Esa taxa é a máis alta da Unión Europea (Carnazza, 2011). Ante a elevada taxa de fracaso entre as pemes, a literatura previa sinala a necesidade de levar a cabo unha maior cantidade de investigacións sobre os factores que inflúen na supervivencia daquelas (Gieure e BuendíaMartínez, 2016). Ata a data, os estudos sobre esta cuestión enfocáronse en dúas tipoloxías de variables que poderían explicar a supervivencia da peme ao longo do tempo: factores internos (da empresa) e factores externos (do contexto no que a empresa desenvolve a súa actividade) (ManjónAntolín e ArauzoCarod, 2008). En relación coas variables internas, a literatura existente sobre esta cuestión ofrece explicacións sobre as tendencias de supervivencia das empresas, e baséase principalmente para iso en factores como a idade e o tamaño destas. A xeneralidade dos estudos amosou esta relación desde que Stinchcombe (2000) acuñase o termo liability of newness (desvantaxe da novidade) para describir a predisposición das organizacións máis novas a ter unha taxa de fracaso máis elevada que as daquelas máis establecidas. Pártese do suposto de que as empresas de máis recente creación non teñen relacións moi definidas cos seus clientes, ademais de presentaren baixos niveis de lexitimidade e de capacidade de competición contra organizacións máis establecidas. En relación co tamaño, o termo liability of smallness (desvantaxe do tamaño) (Aldrich e Auster, 1986) explica que as empresas pequenas tenden máis a saír do mercado do que as de maior tamaño. En relación cos factores externos, variables como o sector ou o ciclo económico son os que recibiron unha maior atención (SimónMoya, Revuelto- -Taboada e RibeiroSoriano, 2016). Neste sentido, este traballo pretende proporcionar unha análise do papel do xénero da dirección. Con este fin, utilízase o método KaplanMeier para realizar unha análise univariante de supervivencia, e unha regresión lineal para unha análise multivariante. Lévase a cabo unha análise lonxitudinal de 15 anos de duración (20002015) sobre unha mostra representativa de pemes agroalimentarias creadas no período 20002004, coa intención de mellorar a nosa comprensión sobre a supervivencia da peme e os efectos nela dos factores anteriormente sinalados. A escolla desta temática faise xa que, a pesar da existencia de estudos que analizan o desempeño empresarial, as pemes, na maior parte dos casos, son excluídas para a súa análise, centrándose exclusivamente nas empresas cotizadas. O resto do artigo está estruturado da seguinte maneira. A segunda sección pon en conxunto as relacións existentes entre o xénero do CEO e a supervivencia empresarial. A terceira sección describe o enfoque metodolóxico adoptado na investigación. A cuarta sección presenta os principais resultados da investigación empírica. Na quinta sección discútense os resultados obtidos e, finalmente, na sexta sección preséntase as principais conclusións do estudo, así como as súas limitacións e as posibles liñas de investigación futuras. 2. Marco conceptual A industria agroalimentaria en España é un dos sectores industriais máis destacados: representa un 7, 2% do PIB e case un 21% de emprego total (Instituto Valenciano de Investigaciones Económicas [IVIE], 2015). Ademais, o 99% das empresas que pertencen a este sector son pemes. Con todo, malia a importancia do sector, hai unha carencia sobre a análise dos factores que inflúen nos patróns de supervivencia das empresas agroalimentarias. A variable principal que se vai considerar neste estudo como factor determinante é o xénero do CEO da empresa. O debate sobre o papel das mulleres nas empresas recibiu unha grande atención nos últimos anos (Bardasi, Sabarwal e Terrell, 2011; Estrin e Mickiewicz, 2011; Minniti e Nardone, 2007). Máis concretamente, publicáronse un número considerable de traballos nos que se analizou o desempeño económicofinanceiro nas pemes desde unha perspectiva de xénero (Bilimoria e Piderit, 2007; Brush, Carter, Gatewood, Greene e Hart, 2006; Klapper e Parker, 2011). Neste sentido, non existe consenso sobre a relación entre o xénero do CEO e a supervivencia da empresa. Ata o momento, moitos dos estudos descubriron que as empresas xestionadas por mulleres tenden a obter peores resultados financeiros en relación cos seus homólogos masculinos. Klapper e Parker (2011) revisaron a bibliografía sobre xénero, supervivencia empresarial e modelos de crecemento e atoparon que os negocios dirixidos por mulleres obteñen peores resultados que os seus homólogos masculinos. Por exemplo, Bosma, Van Praag, Thurik e De Witt (2004), utilizando un conxunto de directivos de empresas holandesas, detectaron que os directivos masculinos rendían mellor no que respecta ao tempo de supervivencia e á xeración de beneficios. Fairlie e Robb (2009), na súa análise, descubriron que as empresas femininas teñen un 12, 9% máis de probabilidade de pechar que as masculinas. Este rendemento medio máis baixo deberíase a unha maior aversión ao risco por parte das mulleres na toma de decisións económicas (que, consecuentemente, lles reportan un menor desempeño) do que as decisións adoptadas polos seus homólogos masculinos (Watson e Robinson, 2003). Porén, non se pode establecer se as perspectivas en termos de supervivencia das pemes xestionadas por mulleres son peores que as daquelas xestionadas por homes. Artz (2017) descubriu que, unha vez controladas as preferencias de risco, o capital inicial, a experiencia previa e as horas traballadas na empresa, os negocios femininos e masculinos son estatisticamente igual de exitosos. Robb e Watson (2012) confirman que non existen diferenzas de rendemento entre empresas lideradas por mulleres ou por homes, sempre que o dito rendemento sexa medido de maneira axeitada. Máis aínda, no contexto norteamericano, Kalnins e Williams (2014) descubriron que a taxa de supervivencia é máis alta en empresas xestionadas por mulleres na maior parte dos sectores industriais. Polo tanto, e ante a falta de evidencias empíricas concluíntes, faise imprescindible cubrir ese baleiro na literatura estendendo o coñecemento actualmente dispoñible sobre este asunto mediante a seguinte pregunta de investigación: como afecta o xénero do CEO ao rendemento das pemes medido este en termos de tempo de supervivencia? 3. Metodoloxía 3.1. Mostra e recompilación de datos Os datos foron recompilados a partir da información económica e financeira divulgada pola base de datos do Sistema de Análise de Balances Ibéricos (SABI). A selección do sector realizouse elixindo as empresas do grupo 10 (industria alimentaria) da Clasificación Nacional de Actividades Económicas (CNAE). As empresas resultantes filtráronse para seleccionar só as pemes, de acordo cos criterios do Regulamento (UE) Nº 651/2014 da Comisión Europea 1. As pemes representan unha parte fundamental da industria agroalimentaria española (Táboa 1), chegando a representar o 99, 1% por volume de empresas. Destas empresas, seleccionáronse aquelas que se crearon no período 20002004. O motivo polo que se elixiu este período foi centrarse na análise dunha mostra de empresas establecidas nun contexto socioeconómico estable (a crise financeira internacional que comezou a mediados do ano 2007 afectou ao proceso de creación de empresas). O período de estudo para a análise de supervivencia estendeuse a dez anos. A mostra final comprende 2.825 empresas observadas durante o período 20002015. A fiabilidade desta mostra confírmase a través dunha análise estatística (erro=2, 47%; nivel de confianza estatística=95%). 3.2. Variables  Variable dependente A variable dependente é a supervivencia das empresas, e vén representada polo número de anos que unha empresa está activa. Cada período de supervivencia considérase como un intervalo entre o punto de partida (momento en que unha empresa comeza un negocio en calquera momento do período 20002004) e o punto final (momento que pode estar asociado a un fracaso corporativo ou á continuidade da empresa ata finais de 2015, derradeiro ano que se ten en conta no noso estudo).  Variable independente A variable independente que pode afectar á supervivencia da peme agroalimentaria é o xénero da dirección. Tendo en conta a información dispoñible no SABI, esta variable modelizouse como unha variable dicotómica: o xénero da dirección toma o valor 1 se unha peme está xestionada (cargo de chief executive officer ou directora xeral) por unha muller, ou 0 para o caso contrario.  Variables de control Para darlle maior solidez á análise, inclúense catro variables de control: idade da empresa, tamaño da empresa, marxe de beneficio e ratio de débeda. A continuación, detállase a relación de cada unha destas variables coa supervivencia da empresa, e a forma en que esas variables se incorporan á análise estatística. A Táboa 2 reflicte como se calcularon as variables e como foron incorporadas ao modelo. − Idade da empresa. Investigacións previas revelan que as empresas novas afrontan maiores riscos de mortalidade que as máis antigas, unha situación que ten que ver coa liability of newness. As empresas novas son vulnerables ao fracaso porque aínda teñen que desenvolver relacións comerciais para a súa supervivencia (Stinchcombe, 2000). − Tamaño da empresa. A literatura sinala que canto maior é o tamaño da empresa, maior é a súa probabilidade de éxito. Isto está relacionado coa fundamentación da liability of smallness, termo que afirma que as empresas máis pequenas teñen máis probabilidade de saír do mercado que as máis grandes. − Marxe de beneficio. A marxe de beneficio está relacionada positivamente coa taxa de supervivencia. Unha alta marxe de beneficio implicaría que o nivel de competencia no mercado en que opera a compañía é baixo, o que explicaría a alta taxa de supervivencia desas compañías. − Ratio de débeda. Polo que respecta á ratio de débeda, a literatura sinala a existencia dunha relación negativa entre altas ratios de débeda e a supervivencia das empresas. 3.3. Métodos Para analizar se o xénero do CEO era relevante para a probabilidade de supervivencia das pemes agroalimentarias, o foco de estudo foi a variable de duración T. Especificamente, T indica o tempo (medido en anos) en que as pemes da mostra sobreviviron ata 2015. Neste sentido, a función de distribución acumulativa F da duración do tempo T formúlase da seguinte forma: Esta función indica a probabilidade de que a duración do tempo T sexa menor ou igual a t. Segundo isto, a función de supervivencia defínese como segue: representando S (t) a probabilidade de que unha empresa sobreviva t anos despois do ano 2000. Neste estudo, a pregunta de investigación foi explorada da seguinte forma. A primeira fase da análise enfocouse en medir as semellanzas/diferenzas nas taxas de supervivencia das empresas baixo estudo polo xénero dos seus CEO. Isto foi posible mediante a estimación da función de supervivencia utilizando o método da táboa de vida (Kalbfleisch e Prentice, 2011). A continuación, estimáronse as funcións de supervivencia para as distintas categorías de empresas con base nas variables independentes. Na segunda fase da análise realizáronse probas para examinar a igualdade de distribución de supervivencia a través das diferentes categorías de empresas. Utilizouse o modelo LogRank para as variables discretas e o modelo de regresión de Cox para as variables continuas. O modelo de tempo acelerado para o efecto das variables explicativas estimouse cun tempo de supervivencia distribuído como un logaritmo, determinado por: onde T é o tempo de supervivencia, X é a matriz das variables explicativas (véxase a Táboa 1), β é o coeficiente vectorial por estimar e ε é o coeficiente dos residuos (asumiuse que se axustan a unha distribución normal). En terceiro lugar, estimouse un modelo de duración onde o tempo de supervivencia é o resultado dunha función das variables de control previamente comentadas. 4. Resultados A continuación, detállanse os resultados da análise empírica en tres categorías: 1) análise descritiva das variables, 2) análise univariante, e 3) análise multivariante. 4.1. Análise descritiva das variables Na Táboa 3 preséntanse os estatísticos descritivos das variables continuas e dicotómicas. A porcentaxe de empresas xestionadas por mulleres é de case un 16%. Porén, unha análise máis polo miúdo permítenos descubrir que a esperanza de vida das empresas dirixidas por mulleres é significativamente maior, cun nivel de confianza do 99% (Táboa 4). Deste modo, mentres que as empresas con CEO home teñen unha esperanza de vida de 7, 5 anos, as empresas cunha muller á fronte alongan este período xusto un ano máis, ata os 9, 01 anos. 4.2. Análise univariante Para probar as diferenzas na supervivencia das empresas agroalimentarias baixo unha perspectiva do xénero do CEO, comparáronse primeiro as taxas de supervivencia dos grupos de empresas xestionadas por homes con respecto ás xestionadas por mulleres. A Táboa 6 mostra as estimacións da táboa de vida para as taxas de supervivencia dos diferentes En canto á variable xénero da dirección, a taxa de supervivencia foi considerablemente máis alta para as empresas xestionadas por mulleres que para aquelas xestionadas por homes. A taxa de supervivencia das pemes agroalimentarias con mulleres como CEO foi un 69, 5%, fronte a un 41% de empresas xestionadas por homes. onde 𝑆̂(𝑡) calcula a probabilidade de supervivencia dun elemento tras un tempo t, entendendo t como a duración do estudo nun punto i ; d i é o número de baixas ata o punto i (empresas da mostra que non sobreviviron e que se viron obrigadas a interromper ou abandonar a actividade); e n i é o número de individuos en risco antes de t i (total de empresas da mostra - empresas da mostra que non sobreviviron). A Figura 1 mostra a traxectoria da supervivencia para o caso das empresas con CEO muller e con CEO home. Adicionalmente, realizáronse dúas análises univariantes distintas para determinar se as diferenzas observadas entre as gráficas eran suficientemente relevantes estatisticamente: LogRank e o test de regresión de Cox (véxase a Táboa 6). O LogRank utilízase no caso da covariante dicotómica (xéne.ro da persoa CEO), mentres que se aplica o test de regresión de Cox semiparamétrico para medir o efecto das variables continuas (idade, tamaño, marxe de beneficio e ratio de débeda) na taxa de supervivencia. A Táboa 6 tamén revela a conveniencia de incluír o tamaño da empresa e a marxe de beneficio no modelo final, mentres que os tests para a idade da empresa e a ratio de débeda non son relevantes. Unha análise previa establece o nivel de relevancia en variables covariantes e de control; neste sentido, a idade e a ratio de débeda mostran unha conexión feble coas taxas de supervivencia. 4.3. Análise multivariante Nesta sección realízase unha análise multivariante para investigar os condicionantes de supervivencia da empresa. Para iso, aplícase o modelo de regresión Cox de riscos proporcionais, que é un modelo de supervivencia semiparamétrico. Logo de incluír as variables seleccionadas comentadas previamente, o modelo podería expresarse da seguinte forma: Posteriormente, estimáronse algunhas especificacións do modelo. A Táboa 7 presenta os resultados da estimación para os modelos econométricos. A columna 1 mostra que os efectos de ser muller CEO covarían por separado en diferentes modelos de regresión. Os coeficientes para as variables de covariación e control foron bastante sólidos nas diferentes especificacións, agás para a idade e a ratio de débeda. De acordo coas covariantes clave examinadas neste estudo, os resultados sinalan que a variable muller CEO se relaciona positivamente coa supervivencia ao longo dos anos. Segundo as variables de control, o tamaño da empresa e a ratio de débeda non son significativos, mentres que no caso da idade da empresa e da marxe de beneficio os coeficientes son negativos. 5. Discusión dos resultados Os resultados da análise non apoian as investigacións previas que mostraban unha probabilidade máis baixa de supervivencia das empresas xestionadas por mulleres e, polo tanto, os resultados dos modelos non nos permiten confirmar que “ as pemes xestionadas por mulleres obteñen menor rendemento que as pemes xestionadas por homes en termos de supervivencia na industria agroalimentaria ”. Unha explicación posible podería ser que as mulleres, ao ser máis adversas ao risco que os homes, están máis preocupadas polo risco tan elevado que implicaría crecer rápido. As empresas xestionadas por mulleres tenden a adoptar estratexias de negocio centradas no crecemento lento e en conseguir unha supervivencia duradeira, en lugar de estratexias de alta rendibilidade no curto e no medio prazo que implican un alto risco. Outra explicación posible para o resultado de que as pemes agroalimentarias xestionadas por mulleres sobreviven máis tempo que as súas homólogas masculinas relaciónase co estilo de liderado das mulleres. Polo xeral, as mulleres líderes demostran un estilo de liderado máis valorado e efectivo que o dos seus homólogos masculinos. As calidades femininas de cooperación, asesoramento e colaboración son características inherentes nun tipo de liderado denominado transformacional. Os líderes transformacionais tentan ‘transformar’ os seus seguidores facéndolles ver a súa importancia no negocio, animándoos a desenvolver o seu potencial, orientándoos cara á misión e aos obxectivos da organización, e inspirándoos a lograr necesidades de alto nivel. As investigacións anteriores estableceron que a iniciativa empresarial feminina se caracteriza significativamente pola creación de redes, prestándolles especial atención aos aspectos relacionais. En efecto, moitos estudos mostran que as mulleres directivas de pemes non se centran tanto no beneficio en primeiro lugar, senón no éxito no longo prazo da organización, para o que consideran absolutamente necesario crear relacións positivas de longa duración con todos os stakeholders da empresa. 6. Conclusións, limitacións e futura investigación Este estudo demostrou que existe unha maior probabilidade de supervivencia das pemes agroalimentarias dirixidas por mulleres, que se explica pola maior aversión ao risco das xerentes mulleres e pola súa tendencia a adoptar estratexias comerciais enfocadas en crecer lentamente e en sobrevivir por máis tempo, en lugar de implementar unha estratexia no curto prazo enfocada á maximización da rendibilidade e de maior exposición ao risco. Desta forma, os achados actuais súmanse a un crecente corpo de literatura sobre a supervivencia empresarial, á vez que se inclúen na análise certas variables, como o xénero, que non constituíron o foco de estudo ata a data. Este estudo fai un chamamento para o desenvolvemento de novas investigacións nesta área co fin de superar algunhas limitacións potenciais do presente traballo. Unha destas limitacións é que o tamaño da mostra das empresas que foron xestionadas por mulleres non é moi elevado. Neste sentido, as investigacións futuras poden explorar a cuestión tratada neste traballo baseadas nun tamaño de mostra maior, tratando de extrapolar os nosos resultados a outros países. Unha segunda limitación deste traballo é que se trata dunha investigación de tipo transversal, e talvez ampliar o presente estudo por medio dunha investigación de tipo lonxitudinal podería axudar a mellorar a solidez dos resultados. Especificamente, en termos de futuras propostas de investigación, suxerimos a agrupación por razóns de cesamento de operacións; a non supervivencia pódese deber a un fracaso empresarial, o que pode ser indicio de deterioración na contorna empresarial, pero tamén se poderían tomar en consideración as escisións ou as fusións. As novas perspectivas de investigación poderían adoptar un enfoque máis relativista das taxas de supervivencia, o que podería proporcionar unha comprensión máis fonda das circunstancias das empresas en termos cualitativos, despois de demostrar a súa supervivencia no tempo (por exemplo, factores intanxibles relacionados coas variables de capital intelectual). Bibliografía Acs, Z. J., Braunerhjelm, P., Audretsch, D. B., e Carlsson, B. (2009). The knowledge spillover theory of entrepre-

O presente traballo pretende reflexionar acerca do Premio Nobel de Literatura como un instrumento ao servizo dunha institución determinada, a Academia Sueca, capaz de influír na canonización de certos autores e textos. Este estudo proponse revisar algúns dos criterios nos que o organismo se fundamenta para levar a cabo a elección dos premiados, co fin de valorar ata que punto son verdadeiramente literarios. A través da situación do escritor xaponés Haruki Murakami poderase obter unha pequena mostra dos elementos que os círculos dominantes teñen en conta para xulgar a un determinado autor e, por tanto, das bases da súa canonización.

BOLETÍN GALEGO DE LITERATURA, nº 48 / 1º SEMESTRE (2016): pp. 2939 / ISSN 02149117 O Premio Nobel de Literatura como elemento canonizador: O “fenómeno Murakami” o : Premio Nobel; canonización; Murakami. abstract This paper is a reflection on the Nobel Prize in Literature, an accolade presented by the Swedish Academy. This “institution” has the ability to canonize certain authors and texts. Therefore, some of the assessment criteria used during the selection process are analysed in order to clarify if the prestigious award is truly literary. Finally, the crucial elements utilised to choose a candidate author and the basis for his canonization are reviewed using the Japanese writer Haruki Murakami as an example. keywords : Nobel Prize; canonization; Murakami. Introdución Deste xeito, pódese observar facilmente como o campo literario e cultural está absolutamente subordinado ao campo do poder, en termos de Pierre Bourdieu (1991). Desde este punto, interesa analizar cales son os mecanismos a través dos que a Academia toma as súas decisións, para así poñer en cuestión os seus criterios de elección e a súa obxectividade, xa que, en gran medida, os seus intereses se afastan do estritamente literario. A Academia Sueca e os seus criterios de selección Cada dez de decembro, aniversario da morte de Alfred Nobel, desde o ano 1901 celébrase en Estocolmo a cerimonia de entrega do Premio Nobel de Literatura por parte da Academia Sueca. O nacemento destes premios ten que ver coa última vontade deste científico, quen no seu testamento declara que se deberá recoñecer cada ano a unha personalidade influente que contribuíse dalgún modo ao ámbito da física, química, medicina, literatura e á loita pola paz. A pesar de que o propio Nobel permite que os galardoados sexan de calquera nacionalidade, as institucións que deben tomar esa decisión son todas elas suecas ou norueguesas. Por conseguinte, nas súas orixes, o premio foi de interese local e foi ao longo dos anos cando adquiriu un prestixio a nivel internacional. Aínda que se expandiron as súas fronteiras, o galardón, no caso do ámbito literario, segue a ser entregado por unha entidade sueca, a Academia, “fundada en 1786 por el rey Gustavo III para preservar la pureza, el vigor y la majestad de la lengua sueca” (Vaccaro 2007: 20) 2. En definitiva, non parece ser un organismo ao que un labor como a concesión dun premio, en principio, de tal magnitude, teña que corresponderlle. Por outra banda, os membros do xurado, integrado predominantemente por homes, non poden ler todas as obras nas súas linguas orixinais e teñen que recorrer a traducións ou a recomendacións externas, o que limita, en certa maneira, a súa elección. Así mesmo, teñen cargos vitalicios, o que provocou que en moitas ocasións primasen os seus propios intereses e que non se soubesen adaptar ás novidades estéticas esixidas por un novo contexto literario. No que respecta aos procedementos de selección, tamén se poden facer certas obxeccións. Nunha primeira fase a Academia elabora unha lista inicial de douscentos candidatos de acordo coa valoración dun conxunto de especialistas: profesores de literatura e de universidade, integrantes de entidades relacionadas co ámbito literario, anteriores gañadores do premio e presidentes de organizacións literarias representativas. Por iso, é evidente que aqueles escritores que non fosen institucionalizados previamente non optarán ao nomeamento. Finalmente, entre cinco deses candidatos procédese á valoración e votación por parte dos académicos. Con todo, os datos relativos a todo este proceso mantéñense en segredo durante cincuenta anos. Este elemento suscita críticas por parte dalgúns sectores e pon en dúbida a súa credibilidade, posto que a súa decisión final non está publicamente probada e fundamentada. Desta maneira, obsérvase como a Academia Sueca selecciona moitas veces os premiados a partir de criterios non exclusivamente literarios. Proba diso é que nas últimas décadas se produciu unha excesiva internacionalización do fenómeno, chegando a primar a diversidade de nacións e culturas representadas en lugar do verdadeiro valor artístico ou literario dos textos. Así, tentouse contrarrestar o peso que tiveron as grandes potencias europeas, ademais de Estados Unidos, nos primeiros anos da historia do Premio Nobel de Literatura. A pesar de que se trata dunha iniciativa que pretende dar cabida a países en menor medida recoñecidos, esta proposta segue sen estar sustentada nunha base obxectiva. Como conclúe Laura Vaccaro (2007: 464) na súa extensa análise: Más allá de las joyas literarias que se encuentran con bastante frecuencia, a esta distinción le ha faltado coherencia y una calidad literaria sostenida, al margen de unos cuantos grandiosos escritores que no llegan ni a la mitad de la lista completa. O “fenómeno Murakami” Desde esta perspectiva, é posible estudar a polémica que suscitou o caso concreto do autor xaponés Haruki Murakami, o literato máis traducido do país nipón. Nos últimos anos, nas casas de apostas e medios de comunicación o seu nome relacionouse cos postulantes ao Premio Nobel de Literatura. Aínda así, a pesar de estar entre os favoritos, un sector importante da crítica sostén que non é merecedor de tal distinción. Para comprender por que motivos se cuestiona a súa obra é necesario coñecer o contexto particular da súa práctica literaria. Haruki Murakami nace en Kioto en 1949 e estuda literatura e teatro en Tokio na universidade de Waseda. A pesar das súas orixes orientais, sempre tivo unha estreita vinculación coa cultura occidental. En efecto, durante a súa mocidade formouse lendo a autores estadounidenses e europeos e sempre tivo un grande interese pola música clásica alemá, ou o rock estadounidense ou británico, chegando mesmo a rexentar un club de jazz. Despois de publicar a novela coa que consegue unha fama internacional, Tokio Blues (Norwegian Wood), afastouse de Xapón para marchar a Europa e Estados Unidos. A pesar do regreso ao seu país de orixe, as súas influencias occidentais fanse evidentes nos seus textos 3. Por conseguinte, pódese ver como Murakami non sería o autor máis representativo dunha suposta literatura nacional xaponesa. Este é un dos argumentos que manexa a crítica contra o escritor desde o propio país. De feito, se calquera mira unha obra do novelista, atopará numerosas referencias culturais ao mundo occidental. Tomando só como mostra unha das súas obras, Tokio Blues 4, pódense recoller algunhas alusións ao cinema americano: “ Sorrisos e Bágoas ” (Murakami 2007: 189), “Humphrey Bogart” (Murakami 2007: 184); á música clásica: “Bach” (Murakami 2007: 169), “Brahms” (Murakami 2007: 198); ao jazz: “Thelonius Monk” (Murakami 2007: 205), “Bud Powell” (Murakami 2007: 205) ou ao poprock británico e estadounidense: “The Beatles” (Murakami 2007: 377), “Bob Dylan” (Murakami 2007: 378) e “Stevie Wonder” (Murakami 2007: 378), entre moitos outros. O propio título da novela refírese a unha canción de “The Beatles”, a favorita do personaxe Naoko e que soa en varias pasaxes da obra. En canto ás citas literarias, o texto de Murakami revela un gran lector e coñecedor de autores como “Dante”, “Balzac” e “Dickens” (Murakami 2007: 47) e de obras de novo significativas para a cultura occidental: Guerra y paz de Tolstói (Murakami 2007: 88), El guardián entre el centeno, de Salinger (Murakami 2007: 47) e Luz de agosto, de Faulkner (Murakami 2007: 265). A propósito, é notable unha reflexión que fai o protagonista, T ō ru Watanabe, acerca dos seus gustos literarios xuvenís (Murakami 2007: 46): En esa época mis escritores favoritos eran Truman Capote, John Updike, Scott Fitzgerald, Raymond Chandler, pero no había nadie en clase o en la residencia que disfrutara leyendo a este tipo de autores. Ellos preferían a Kazumi Takahashi, Kenzabur ō Ō e, Yukio Mishima, o a novelistas franceses contemporáneos. 3 A biografía completa de Haruki Murakami pode consultarse na súa páxina en liña persoal: http:// www.harukimurakami.com/ 4 Para todas as citas da obra sigo a edición publicada por Tusquets, 2007. A crítica, en ocasións, aludiu á posibilidade de conectar a personalidade de Watanabe coa do propio Murakami. En efecto, o novelista afirmou o seguinte: “All I could think about when I began writing fiction in my youth was how to run as far as I could from the ‘Japanese Condition’”, segundo recolle Rubin (2002: 47). Máis aló do posible autobiografismo que se poida atopar nas obras do escritor, tanto as palabras do personaxe coma as do autor mostran certo rexeitamento cara a aqueles que representan a tradición literaria xaponesa e un crecente interese pola literatura americana 5. Es una pena que “el escritor contemporáneo más reconocido de Japón” no tenga una visión crítica sobre la historia y el desarrollo social de su país, un aspecto central que ha definido a la mayoría de los escritores que alcanzaron el Premio Nobel de Literatura. Por tanto, parece que un dos criterios que primaron á hora de outorgar esta distinción ten que ver co concepto de “literatura nacional”. De feito, se se examinan as obras dos outros dous escritores xaponeses que gañaron o premio, desde o punto de vista temático, axústanse a este suposto requisito. O primeiro deles, Yasuri Kawabata, conségueo en 1968 “for his narrative mastery, which with great sensibility expresses the essence oh the Japanese o retrato das súas tradicións milenarias. Vaccaro (2007: 286) simplifica desta maneira o contido das mesmas: “Lo que se encuentra en las páginas de Kawabata son geishas, salones de té, personas que se descalzan al entrar en sus casas y cuencos con arroz”, nada que ver, tal e como se viu, coa literatura de Murakami. O segundo galardoado, Kenzabur ō Ō e, Premio Nobel en 1994, reflicte nos seus textos acontecementos decisivos para a sociedade nipoa. Entre eles, abordou temas como a participación de Xapón na Segunda Guerra Mundial ou os bombardeos sobre as cidades de Hiroshima e Nagasaki, e ademais reflexionou sobre a historia máis recente do país. En definitiva, ambos os escritores presentan un compromiso co propio Xapón e son un exemplo de autores que entraron no canon literario nacional. Fronte a estes, nas novelas de Murakami non aparecen nin referencias culturais orientais nin se tratan cuestións acerca da realidade xaponesa. Nelas o lector pode atopar, a miúdo, un protagonista solitario, misántropo, normalmente masculino que forma parte dun triángulo amoroso. Con frecuencia, son personaxes que sofren algún tipo de crise existencial, incomprendidos, que buscan o seu sitio no mundo. Así mesmo, o autor xoga con realidades paralelas e inclúe elementos propios do mundo onírico e fantástico sen ofrecer unha solución ao conflito. En resumo, Murakami crea espazos moi persoais, dando preeminencia á esfera das relacións humanas. En consecuencia, nas súas novelas manexa temas de carácter universal, como o amor, a soidade, a frustración ou a incomunicación, de maneira que consegue chegar a un lector moi amplo. Esta é posiblemente una das razóns principais polas que é un escritor mundialmente traducido. É significativa unha afirmación de Philip Gabriel, un dos máis importantes tradutores dos seus traballos ao inglés, recollida por Stephanie Hegarty para o BBC Magazine (17 de outubro de 2011): “Algunas novelas están demasiado atadas a la cultura que comparte una nación como para poder ser apreciadas en una traducción. Las de Murakami son, en su mayoría, lo contrario”. A opinión deste especialista dá conta, unha vez máis, de que as obras do autor non son un reflexo da sociedade tradicional xaponesa, o que parece imprescindible segundo a crítica para que unha obra poida ser incluída no canon. Con todo, habería que cuestionar que é o especificamente xaponés e reformular o concepto de “literatura nacional”. Parece evidente que na era da postmodernidade entrou en crise o concepto de nación e nun mundo cada vez máis globalizado e interconectado é difícil atopar unha literatura que sexa representativa dunha identidade, tal e como mostran as obras de Murakami 7. En relación con esta idea, a reflexión que realiza Jay McInerney para The New York Times Book Review (27 de setembro de 1992) á propósito doutra obra do nipón, The windup bird chronicle, é elocuente: your protagonist cooked spaghetti for breakfast, and he eats at McDonald’s for lunch. He listens to Verdi in the morning and Robert Plant a little later. And he reads Len Deighton. He talks with his wife about T. S. Eliot. If you changed a couple of Japanese names the story could take place in New York or in San Francisco. O escritor xaponés coa súa resposta dá, en certo xeito, a razón a McInerney, xa que considera que na súa obra: “there probably is a nonnationality”, é dicir, nas súas novelas é difícil atopar trazos propios dunha nacionalidade. Con todo, non é que Murakami queira desligarse de Xapón (xa que sitúa as súas obras no seu país natal, non en América, e escribe en lingua xaponesa), senón que, desde unha mirada diferente, pretende plasmar o cambio dunha sociedade cada vez máis occidentalizada. Por tanto, neste sentido, a crítica debería de xulgar o escritor desde outra perspectiva, porque quizais non se afaste tanto nas súas obras do retrato da verdadeira realidade nipoa. O que ocorre é que a visión que ofrece desta é ben distinta da imaxe tradicional que os escritores do canon xaponés teñen transmitido. Este mesmo punto de vista é o que primou á hora de analizar a obra de Murakami desde a Academia Sueca. Quizais os seus criterios selectivos quedaron un tanto desfasados e deixou de ter sentido que o compoñente “nacional” dos textos sexa un factor decisivo. Outro dos elementos que caracteriza a obra deste autor e que contribúe á súa rápida difusión é o seu estilo conversacional, pouco artificioso e claro. En xeral, lese con gran facilidade pola súa falta de elaboración, polo que algúns consideran que esa sinxeleza é un dos motivos do seu éxito. Con todo, desde círculos académicos cáese no prexuízo de identificar a ausencia de artificio técnico cun escaso valor literario. É certamente ilustrativa a afirmación do gañador do Premio Nobel de Literatura, Kenzabur ō Ō e, un dos máximos detractores do escritor (en Strecher 2002): “Murakami writes in Japanese, but his writing isn’t really Japanese. If you translate it into American English it can be read very naturally in New York”. O alcance das súas obras a un público tan amplo tamén foi un motivo de crítica sen fundamento, pois é errónea a visión de que a venda masiva dun produto estea sempre ligada a unha baixa calidade literaria. Este xuízo aséntase nunha postura propia da cultura da elite, que rexeita o consumo da masa. Agora ben, os límites entre a cultura da elite e a cultura comercial diluíronse na postmodernidade, de modo que Murakami pode ser apreciado desde ambas as esferas. En definitiva, a Academia Sueca analiza os escritores desde esta posición de superioridade, ancorada nunha serie de prexuízos que deberían ser desterrados. Conclusións Intentouse mostrar unha parte importante do funcionamento do sistema literario, tal e como o entende EvenZohar; a produción, difusión e consideración dos textos depende de moi diversos factores e, nese sentido, o traballo ilustrou o papel que pode xogar neste sistema un deles: a “institución” como parte integrante da cultura oficial. Este é o caso da Academia Sueca, pois é a que, mediante a concesión do Premio Nobel, establece as regras que determinan finalmente a canonización dos escritores e das súas obras. Con todo, ponse en dúbida se esa canonización ten algún tipo de fundamento literario, xa que parece que son moitos outros os elementos que se teñen en conta para xulgar os textos. Un exemplo claro está representado pola figura de Haruki Murakami, ao redor do cal se creou un debate nos últimos anos. Parte importante da crítica non o considera merecedor dun Premio Nobel nin, por conseguinte, integrante do canon literario. Os argumentos de peso nos que se centra a crítica para facer tales afirmacións xiran ao redor de dous grandes focos. Por unha banda, acúsano dunha excesiva occidentalización, posto que as súas obras están cheas de referencias á cultura europea e, sobre todo, americana, o que está directamente relacionado coa ausencia dunha preocupación polo pasado histórico nacional de Xapón. Doutra banda, tanto o tratamento de temas universais coma a claridade e sinxeleza do seu estilo favorecen o grande alcance das súas novelas, o que moitos críticos vinculan cunha falta de calidade artística. En suma, parece que a idea de que unha obra sexa representativa dunha identidade nacional e que ademais vaia dirixida a unha elite son dous criterios que interveñen na canonización dun texto e, por tanto, seguen a primar para a Academia. En consecuencia, o Premio Nobel é unha distinción que se rexe por unha serie de criterios que se pretendeu poñer en cuestión, desde as súas bases aos seus procedementos selectivos, e que necesitarían unha revisión desde a perspectiva da postmodernidade. En efecto, mostrouse como os valores estritamente literarios non son os que priman á hora de condenar ou premiar a un autor ou a outro, polo que, en realidade, máis aló de canonizar, non é un premio con validez literaria. María Carbajo Lago Universidade de Santiago de Compostela Referencias bibliográficas Bourdieu, Pierre. 1991. “Le champ littéraire”. Actes de la Recherche en Sciences Sociales, 89/1, pp. 346, en http://www.persee.fr/doc/arss_03355322_1991_ num_89_1_2986 [Consulta: 10/11/2015]. EvenZohar, Itamar. 1990. “Polysystem Theory”. Polysystem Studies [= Poetics Today, 11/1, pp. 926], en http://www.tau.ac.il/~itamarez/ [Consulta: 10/11/2015]. — 1990. “The ‘Literary System”. Polysystem Studies [= Poetics Today 11/1, pp. 2744], en http://www.tau.ac.il/~itamarez/ [Consulta: 10/11/2015]. GarcíaValero, Benito Elias. 2015. La magia cuántica de Haruki Murakami: Las novelas del autor y la ciencia: ficción, era digital y física cúantica. Madrid: Fundación Verbum.

A influencia recíproca dos sistemas literarios infantil e xuvenil e da literatura para adultos é unha constante dende as primeiras obras ‘gañadas’ que iniciaron o proceso de constitución da Literatura Infantil e Xuvenil. O presente artigo dá conta da evolución desa relación a través da análise da construción fantástica da novela para público adulto Every Heart A Doorway [traducida ao español como Cada corazón, un umbral ], escrita por Seanan McGuire e publicada orixinalmente no 2016, gañadora dos Premios Hugo, Locus e Nébula 2017, algúns dos galardóns máis importantes da literatura fantástica. O foco de atención situarase en como se crea unha narrativa fantástica complicada de tipificar que se constrúe a través da intertextualidade coa fórmula fantástica máis utilizada no sistema literario Infantil e Xuvenil, na cal a crianza protagonista viaxa dende o mundo primario (realista) ao mundo secundario (fantástico), do cal regresa tras dunha experiencia enriquecedora e complicada que lle fai ollar o mundo con outros ollos.

intertextual de Cada corazón, un umbral Rocío GPedreira [Recibido, 31 marzo 2019; aceptado, 10 xuño 2019] http://dx.doi.org/10.15304/bgl.54.5942 intertextualidade; literatura fantástica; Literatura Infantil e Xuvenil; Seanan McGuire; Wayward Children. As dúas novelas protagonizadas pola pequena Alicia viaxando até o mundo das Marabillas asentan a creación do mundo fantástico nos soños e na capacidade imaxinativa da nena que, paralelamente, fan referencia ao talento do seu autor, Lewis Carroll. Teresa Colomer (2010: 123) destaca a relevancia crucial desta obra dentro do sistema infantil e xuvenil por supoñer “el origen real de la entronización del modelo literario fantástico para niños y la constitución decisiva de una literatura infantil y juvenil con voz propia”. En efecto, os investigadores Michael Levy e Farah Mendlesohn, no monográfico dedicado á literatura infantil fantástica titulado Children’s Fantasy Literature. An Introduction (2016), explican que a fantasía literaria como modalidade dentro da Literatura Infantil e Xuvenil (a partir de agora LIX) destácase por ter una dimensión propia e autónoma en relación á literatura de adultos, que se fixo máis clara a finais do século XX debido ao inesperado éxito de sagas como Harry Potter de J. K. Rowling, ou His Dark Materials de Philip Pullman. Porén, non estamos a falar de modalidades que se diferencian, especificamente, pola construción da trama, as técnicas de inclusión do fantástico ou a forma e presenza do elemento imposíbel, podendo tratarse de construcións análogas. A diferenza coa LIX fantástica reside na intencionalidade do autor de crear uns personaxes con intereses e motivacións próximas ao lectorado implícito e situacións que lles resulten atractivas e suxestivas, permitindo a conexión efectiva (e afectiva) entre ambos suxeitos. Gates, Steffel e Molson (2003: 9) afirman que se trata dun requisito fundamental nas obras fantásticas para este público, because the fantasy is first of all a children’s book, it must already have a child protagonist, and adult character, or a humanlike protagonist -a talking animal, a toy come alive, some imaginary creaturewith which a child can readily identify. Unha das fórmulas máis repetidas na construción de narrativas fantásticas na LIX é a que asenta no desprazamento da crianza protagonista dende o mundo primario (real) até o secundario (fantástico), que tende a realizarse a través de portais. Así o fixeron tamén os irmáns Pevensey cara a Narnia na heptaloxía escrita por C. S. Lewis ou Wendy e os seus irmáns voando ao País de Nunca Xamais na obra de James M. Barrie. Son moitos outros os títulos que se poderían mencionar, pero a escolla destes concretos non é froito do azar. En todas estas novelas a viaxe ao mundo secundario repítese en máis dunha ocasión, até transformar o mundo fantástico nun mundo posíbel, que lexitima a súa existencia nunha dimensión paralela. Pero o seu acceso ten unha limitación moi concreta: só apto para non adultos. Neste momento do desenvolvemento do estudo, a hipótese de partida sería: como afectaría esa imposibilidade dos protagonistas de volver aos mundos secundarios se foran persoas reais e non personaxes de ficción? Máis aínda se se ten en conta que é precisamente neses mundos onde atopan o seu lugar e desenvolven o sentimento de pertenza. Arredor desta premisa constrúe a súa ficción fantástica a escritora estadounidense Seanan McGuire (California, 1978), autora de Every Heart A Doorway 1, primeira parte da serie de novelas coñecida como Wayward Children, gañadora dos Premios Hugo, Locus e Nébula 2017. A novela foi publicada orixinalmente no 2016, a segunda da serie un ano máis tarde, a terceira no 2018 e a cuarta a comezos deste ano. Trátanse todas elas de historias independentes centradas en momentos da vida de varios personaxes que son introducidos na primeira entrega e relacionados, todos eles, coa “Residencia para niños descarriados de Eleanor West”. A obra sobre a que xira este artigo está protagonizada por Nancy, unha moza de dezasete anos que desaparecera varios meses do seu fogar, cuxo carácter e forma de ser cambia radicalmente cando regresa, tratándose agora dunha rapaza apagada, reservada e moi estática, cuxo gusto estético e estilo de vestir está protagonizado pola cor negra e as prendas pouco chamativas. Cando volve ao seu fogar, Nancy explícalle aos pais que cruzou un portal que a levou ao Inframundo, aos Salóns dos Mortos, onde habitou durante anos co Señor dos Mortos, onde de verdade se sentira ela mesma por primeira vez na súa vida. Os pais de Nancy asumen que esta historia vén derivada do trauma causado polo secuestro e o que alí puido ver ou sufrir. Ante o fracaso ao intentar volver recuperar á nena que unha vez fora, deciden enviala á escola de Eleanor West e, na primeira reunión coa directora, explícaselles que alí intentan axudar a curar a adolescentes na mesma situación que a súa filla. O certo é que se trata dun discurso perfectamente pensado e teatralizado que Eleanor utiliza para convencer aos pais de que deixen con ela aos seus fillos, sen saber que a propia directora foi unha deses nenas que viaxou a un mundo fantástico e espera a posibilidade de volver mentres intenta axudar a outros coma ela e aprender máis sobre os portais e os mundos que están detrás. Durante a estancia no centro comezan unha serie de asasinatos similares, nos cales os alumnos que aparecen mortos teñen extraída a parte do seu corpo que os caracteriza e fai especiais, que parece ser a motivación da aparición dos portais que lles dan entrada aos distintos mundos. A trama vai explorando a natureza de distintos personaxes, a súa vida antes e despois dos portais e o día a día na escola, que cambia radicalmente debido aos crimes que rematan por ser resoltos a nivel interno, posto que facelos públicos sería o fin da institución. Comézase por unha fantasía subliminal na cal a existencia do fantástico podería explicarse debido á capacidade de fabulación ou a unha resposta e concepción fantasiosa da realidade dos personaxes derivada dun evento traumático, que remata por cambiar as regras naturais da realidade para dar cabida á existencia efectiva do fantástico e de todos os mundos aos que se fai referencia. O obxectivo da presente nota é analizar de que xeito se constrúe a trama da obra a través do diálogo intertextual cunha das máis recorrentes tipoloxías da LIX fantástica, facendo referencia tanto á deconstrución do modelo como punto de partida da trama como á referencia explícita no libro a obras reais e coñecidas da literatura fantástica que, a través dun xogo metaliterario, buscan darlle veracidade ao elemento fantástico. Por último, e aínda que dun xeito moito menos profundo, tamén se fai referencia á exploración de realidades e problemáticas contemporáneas, cuxa crítica social é posíbel grazas á presenza de mundos fantásticos, desbotando de xeito notorio os argumentos que seguen vendo esta modalidade como literatura “escapista”. Cada corazón, un umbral : unha fantasía difícil de catalogar A novela escrita por McGuire comeza no mundo primariorealista, que nunca se abandona en ningún momento da historia. A información e as referencias aos mundos fantásticos fanas os propios personaxes cando recordan e falan das súas viaxes e de como eran eses lugares. No inicio, acompañamos a Nancy na súa chegada á escola, despois de que seus pais se reuniran coa directora e aceptaran internala, desesperados por non ser capaces de recuperar a filla que tiñan antes de desaparecer. Dende ese primeiro momento, o lectorado atópase perdido ante dúas posturas opostas entre as que se debe debater: aceptar que os mundos realmente existen e tomar partido polos residentes da escola, ou decantarse pola opción dos familiares, que cren que toda a fabulación das viaxes a mundos é consecuencia dalgún evento traumático vivido durante o período que estiveron desaparecidos. Esta liña argumental continúa até ben avanzada a obra, mantendo a ficción dentro do campo das liminal fantasies 2. Non obstante, esta percepción é só do lector, que pouco a pouco parece chamado a aproximarse á posición de Eleanor e dos demais alumnos debido a que a historia se focaliza neles, e os familiares pasan completamente a un segundo plano. Cando Nancy se converte en residente da escola empeza a entender que o seu caso non é único e que hai moitos máis coma ela, aínda que tamén diferentes, dependendo das personalidades de cada un e dos mundos a onde viaxaran. A dinámica de mundos, que será tratada no seguinte apartado do artigo, vaise explicando pouco a pouco a través da voz dos alumnos, de Eleanor e de Lundy, a terapeuta especializada en psicoloxía infantil, cuxo aspecto era dunha nena de oito anos. Ela tamén viaxara a un mundo cando era pequena, de onde sería expulsada ao cumprir dezaoito anos. Lundy pedíralle axuda ao boticario para impedilo e rematara por deixar o mundo despois de ir contra as normas e condenada a rexuvenecer unha semana cada mes de vida. Por esta razón, a muller adulta estaba atrapada nun corpo infantil que continuaba a minguar. O feito de que Sumi non tivera familiares vivos facía máis fácil ocultar o asasinato para que os demais puideran seguir asistindo á escola normalmente, pero cando aparece morta Loriel cos ollos arrancados, Eleanor debe tomar unha decisión. Despois de advertirlles do perigo, ábrelles a porta da escola aos que queiran ir coas súas familias e poñerse a salvo, aínda que esa non é unha solución válida para a maioría deles, que non son comprendidos nin apoiados nos seus fogares. Tamén ofrece o seu portal aos que viaxaran a mundos similares ao seu para que se mantiveran a salvo, aínda que iso supoñía poñer en perigo a posibilidade de regresar. Por último, pídelle axuda a Jack para que borre todo rastro do corpo de Loriel. A rapaza, asistida por Kade, Nancy e Christopher, disponse a disolver o cadáver en ácido. Durante este labor, Jack analiza o corpo e confirma que a causa da morte son as implicacións da extirpación das partes extraídas, que fora realizada coa alumna aínda viva. Isto é o que lles permite empezar a construír a teoría de que os asasinatos buscaban coleccionar as partes que fan aos alumnos proclives a ter acceso a un portal. Christopher protagoniza o momento no que o evento que rompe as leis da natureza se presenta de maneira explícita e a historia deixa de seguir a retórica das liminal fantasies para pasar a confirmar a existencia dos portais e, por tanto, desvelarse como unha portalquest fantasy. Cando xa só quedan os ósos do corpo de Loriel, Christopher toca a súa frauta e o cadáver comeza a danzar seguindo as indicacións do mozo. Antes de levalo a un lugar do exterior onde darlle sepultura, Jack aproveita para preguntarlle quen fora o asasino, mais o esqueleto responde sinalando ao baleiro ao lado da rapaza. Esta pista, unido ao asasinato da profesora Lundy, que aparece co cerebro extirpado, e da desaparición de Seraphina, unha alumna de beleza inigualábel, parecen ir confirmando a teoría na mente de Jack de que alguén intenta crear un corpo a partir das partes dos demais para forzar a apertura dun portal. A última agresión é á propia Jack, que remata malferida pero viva, e confirma a súa sospeita: a culpábel era Jill. Jack aproveita este momento para descubrir a verdade, que ela decidira abandonar o mundo ao que viaxaran para salvar a vida de súa irmá, que era perseguida polos aldeáns logo de matar a varios mozos do pobo para intentar conseguir o beneplácito do Amo e que a transformara en vampiro. Para evitar que rematara por asasinar tamén a Seraphina, Jack apuñala a súa irmá, para inmediatamente despois abrir o portal e cruzalo co corpo de Jill, onde a podería resucitar e, deste xeito, evitar que se convertera nun mostro. Só os vivos poden transformarse en vampiros. O capítulo final da obra volve sorprender ao lector e dar un xiro inesperado. Despois de que as cousas se tranquilizan e Nancy parece atopar un lugar no mundo real que non lle é totalmente remiso, onde se proxecta de cara ao futuro concibindo a posibilidade de aprender a ser nalgunha medida feliz, o achado dunha carta deixada por Sumi antes de morrer co obxectivo de chegar á rapaza se rematara por renderse e volver con seus pais, provoca a aparición do portal. A carta en cuestión lanzaba unha mensaxe de empoderamento e autodeterminación que lle recordaba a Nancy que a única que pode decidir sobre o seu futuro é ela mesma: No eres el arcoíris de nadie. No eres la princesa de nadie. No eres la puerta de nadie, salvo la tuya, y la única persona que puede decirte cómo termina tu historia eres tú (McGuire, 2018: 180). En síntese, a obra de McGuire remataría por agruparse dentro do último grupo do que fala Mendlesohn, as fantasías irregulares, cuxas particularidades non fan posíbel a súa inclusión dentro de ningún dos demais tipos. A súa principal característica é a volubilidade dos aspectos que a converterían nunha tipoloxía fixa e a viaxe que fai por todas elas. Sería o que Mendlesohn denomina “metatextual fantasies”, onde os personaxes existen nun mundo imaxinario dentro do mundo real, pero levado ao extremo: Eleanor, Nancy e os demais residentes na escola pertencen ao mundo real, pero o sentimento de pertenza, entendido como a sensación de benestar creada por un contexto que complementa ao individuo e o fai sentir propio desa realidade e libre nas súas accións e pensamentos, só o conseguen nos mundos imaxinarios. Por outra parte, tamén nos atopamos coas xemelgas Jack e Jill 3. No seu caso, ambas foron traídas ao mundo por seus pais na busca da aceptación social dos seus respectivos grupos de iguais. A nai quería unha nena bonita, educada e correcta da que presumir, e o pai un neno forte, decidido e emprendedor que remataría por seguir os seus pasos cun traballo lonxe do ambiente doméstico. Ningún dos dous vían o feito de ter descendencia como algo máis alá dun medio para conseguir un fin puramente egoísta e narcisista, e cando descobren que esperan dous bebés e non un comezan a soñar coa consecución das aspiracións de ambos dunha sentada. Por iso, cando nacen dúas nenas iguais, proxectan sobre elas a realidade que queren ver e non a verdadeira, e constrúen dúas personalidades opostas que non coinciden coa esencia e a natureza das pequenas. Cando finalmente ambas viaxan a través do portal, séntense libres de deixar saír as súas personalidades e rematan por descubrir que seus pais as encerraran con expectativas e imposicións contrarias a elas mesmas. Unha crítica directa á sociedade patriarcal e ao machismo que desencadea a creación de arquetipos de xénero que coartan as liberdades das persoas, mulleres e homes. Mais as mensaxes feministas que condenan as situacións sociais opresoras que non permiten ás nenas elixir e actuar con liberdade son tamén tratadas noutros momentos da obra. Nalgunha das ocasións son reflexións que xorden a partir da visión ou interpretación que fan da realidade os personaxes, como neste fragmento onde Nancy compara a dieta rica en ferro que segue Jill para ser máis apetecíbel para o seu Amo vampiro coa das rapazas da súa idade que coñecera: Toda su vida había conocido chicas que estaban a dieta. Aunque en muy pocas ocasiones, si acaso en alguno, con el objetivo de tener la sangre rica en hierro. La mayoría andaba tras una cintura más fina, un cutis más radiante o un novio más rico, estimuladas por un aborrecimiento hacia sí mismas profundamente arraigado, fabricado para ellas antes de que tuviesen edad suficiente para darse cuenta de en qué tipo de arenas movedizas se estaban hundiendo (McGuire, 2018: 51). Ademais, McGuire decide que as nenas sexan as máis proclives a desaparecer e cruzar a través dun portal e xustifica esta elección no papel secundario que tradicionalmente viñeron interpretando, derivado da exclusión das mulleres do ámbito público, forzándoas a desempeñar roles secundarios e menos visíbeis. Na novela, a terapeuta Lundy responde á pregunta de Nancy sobre por que son máis rapazas na escola facendo referencia ao machismo como unha actitude aprendida e non innata no ser humano: – Porque eso que se dice de que “los niños son más revoltosos que las niñas” es una de esas profecías que acarrean su cumplimiento –respondió Lundy–. En general, los niños son demasiado bulliciosos para que se los pase por alto o se pierdan con facilidad; cuando desaparecen de casa, los padres organizan batidas de rescate para que los busquen en los pantanos y los alejen de los estanques. No es algo innato, sino aprendido, pero que los protege de las puertas, los mantiene en la seguridad del hogar. Llámelo ironía si quiere, pero pasamos tanto tiempo esperando que nuestros niños se desvíen del buen camino que nunca tienen oportunidad de hacerlo. En el silencio de los hombres se repara. Con el silencio de las mujeres se cuenta (McGuire, 2018: 6162). O dobre xogo intertextual A partir dos estudos de Mikhaïl Bakhtine, Julia Kristeva acuñou no 1969 o termo intertextualidade para facer referencia á necesaria relación dun texto novo cos demais xa existentes, afastándose da concepción dominante nos estudos literarios e culturais das correntes formalestruturalista, filolóxica e historiográfica. Segundo a autora, “any text is constructed as a mosaic of quotations; any text is the absorption and transformation of another. The notion of intertextuality replaces that of intersubjectivity, and poetic language is read as at least double” (Kristeva, 1986: 37). Isto supón que todo autor, durante a creación da súa obra, mantén un diálogo explícito e/ou implícito cos textos anteriores. Aínda que houbo outros importantes autores que continuaron a falar do tema 4, a madurez filosófica do termo chega nos anos oitenta de man de Gérard Genette. Na súa obra Palimpsestes. La Littérature au second degré (1982), o autor agrupa dunha maneira global a interrelación de diversos textos baixo o termo “transtextualidade”, e define cinco tipos de relacións transtextuais: a intertextualidade, cando existe presenza textual efectiva dun texto noutro, ben como alusión, plaxio ou cita; a paratextualidade, que sería a relación dun texto cos paratextos que o rodean; a metatextualidade, a relación crítica que establece un texto con outro do que fala sen ter por que citalo ou nomealo; hipertextualidade, que sería a inclusión dun texto A –hipotexto– nun texto posterior B –hipertexto–, como acontece no caso da parodia, da reescritura ou da tradución; e, por último, arquitextualidade, unha relación completamente muda que, ao máximo, articula unha mención paratextual de simple pertenza taxonómica. Na entrada correspondente ao termo intertextualidade do Dicionario de termos literarios dirixido polo Equipo Glifo (sen data), explícase que existe un concepto máis operativo de intertextualidade que busca identificar, clasificar e interpretar a vinculación máis ou menos directa dun texto con outros aos que alude de xeito explícito ou implícito. Deste xeito, fálase de dous puntos de vista diferentes: o primeiro punto de vista é transcendental (intertextualidade como condición de posibilidade de textos) e considera a obra literaria desde unha perspectiva esencialmente teórica, o segundo é empírico (intertextualidade como vinculación empírica entre uns textos e outros) e se relaciona coa crítica literaria, no sentido de que supón a análise concreta dunha obra determinada. A análise proposta neste artigo atópase na segunda liña mencionada. McGuire pon en práctica diversos mecanismos intertextuais para elaborar unha reconstrución da fórmula narrativa do fantástico máis utilizada na LIX que corresponde ao grupo das portalquest fantasies, é dicir, aqueles relatos nos que a crianza protagonista viaxa a través dun portal dende o mundo primariorealista ao mundo secundariofantástico. Nesta ocasión non se trata dun hipotexto concreto posto que non se fai referencia a unha única obra, senón á forma de construír unha tipoloxía de narrativa fantástica. Este xogo intertextual constrúese en base a dous núcleos: a intertextualidade co modelo das portalquest fantasy que permite lexitimar a realidade dos portais e dos mundos fantásticos dentro da realidade da ficción, e a construción dun complicado sistema de mundos cunha complexa estrutura teórica estudada e traballada dentro da escola. No primeiro caso, podemos atoparnos referencias explícitas a obras concretas do modelo, que axudan a lexitimar a veracidade do fantástico atribuíndolles unha existencia no campo do real dentro da ficción, ou reforzando a súa natureza literaria. En primeiro lugar, cando Nancy comeza a coñecer máis datos “reais” sobre a viaxe a través de portais da man dos seus compañeiros e profesoras fai referencia a Alice in Wonderland (1865) de Lewis Carroll, sen deixar claro se a realidade da ficción lle dá veracidade á historia de Alicia alén do literario: – Bueno, de pequeña leí Alicia en el País de las Maravillas, pero jamás pensé demasiado en cómo habría sido para Alicia regresar a su mundo de partida. Me imaginé que se habría limitado a encogerse de hombros y seguir adelante. Pero yo no puedo hacer eso. Cada vez que cierro los ojos, me encuentro de vuelta en mi verdadera cama, en mi verdadera habitación, y el sueño es todo esto (McGuire, 2018: 5253). Outra das referencias explícitas que se realiza é a heptaloxía sobre The Chronicles of Narnia (19501956) de C. S. Lewis. Nunha conversación que manteñen os alumnos con Eleanor e Lundy, dous deles enfrontan as súas perspectivas con respecto á veracidade das viaxes dos irmáns Pevensey, posto que un deles as utiliza como referencia para aferrarse á esperanza de que o portal que o leva ao seu mundo remate por aparecer, e o outro retorna as obras á súa existencia puramente literaria, a “real” dentro e fóra da novela: – ¿Y qué pasa con mundos como Narnia? –preguntó Christopher—. Esos niños atravesaron todo tipo de puertas distintas, y siempre acababan volviendo con el gran león parlante. – Eso es porque Narnia era una alegoría cristiana que se hacía pasar por una serie de fantasía, gilipollas –le espetó uno de los otros chicos–. C. S. Lewis nunca atravesó puerta alguna. No sabía cómo funcionaban. Quería contar una historia y, como probablemente había oído hablar de niños como nosotros, se inventó todas esas paridas. Lo mismo que todos esos otros autores. Se inventaron paridas y se hicieron famosos. Nosotros contamos la verdad y nuestros padres nos meten en esta loquería con pretensiones (McGuire, 2018: 106). De maneira menos explícita, o Peter and Wendy (1911) de James M. Barrie aparece de maneira reiterada na imposibilidade dos adultos de volver aos mundos fantásticos nas vivencias de Eleanor e Lundy. No primeiro caso, a historia da directora é distinta á meirande parte do alumnado, posto que ela sabe onde está o seu portal, pero non cumpre o requisito máis importante para volver, ser unha nena: No hacía falta que dijese qué era lo que más deseaba, porque ellos compartían su anhelo, su deseo implacable y brutal: lo que más deseaba era una puerta, y lo que esperaba al otro lado. Sin embargo, a diferencia del resto, Eleanor sabía dónde estaba su puerta, pero por el momento estaba cerrada para ella, hasta que consiguiera encontrar el camino de vuelta a la infancia (McGuire, 2018: 106). Esta é a mesma condición coa que se atoparon Wendy e seus irmáns, quen desbotaron a idea de volver por darlle prioridade ao valor de ter unha nai. Eleanor cre que ten unha oportunidade e así llo explica a Kade, quen despois llo relata a Nancy: – Me dijo que estaba esperando a padecer demencia senil, igual que les había pasado a sus padres, porque cuando pierda la cabeza lo suficiente, volverá a ser capaz de tolerar el Sinsentido. Va a estar al frente de esta escuela hasta que olvide por qué no regresa a su mundo y, entonces, cuando sí regrese, podrá quedarse (McGuire, 2018: 74). No caso de Lundy, ela ten aspecto de nena despois de intentar evitar medrar para poder quedarse no seu mundo. Igual que sucedeu no caso dos demais alumnos, o mundo fantástico é o que ve realmente a persoa que é cada un deles tras o seu físico, e a terapeuta perde toda oportunidade de volver porque, na realidade, ela xa é adulta. Por último, tamén se fai referencia a personaxes propias da literatura oral e do folclore, como vampiros, mortos viventes, trasgos ou fadas, que van aparecendo nos relatos sobre os distintos tipos de mundos aos que viaxan os alumnos. Logo de lexitimar a veracidade da existencia de mundos fantásticos accesíbeis a través de portais que para o lector só existen a nivel literario, a novela desenvolve unha complicada estrutura teórica para o entendemento do fenómeno que é transmitida por Eleanor e Lundy ao alumnado. Na novela utilízase o “mundo real” e os catro puntos cardinais, norte, sur, este e oeste, para crear unha rosa dos ventos aplicábel aos mundos portal cuxas direccións principais son Sensentido, Lóxica, Maldade e Virtude. Ademais, tamén existen subdireccións secundarias que poden ou non coincidir con un lugar. Jack explícalle a Nancy a relación das direccións principais neste fragmento bastante clarificador: La mayoría de mundos o bien son altos en Sinsentido o bien lo son en Lógica, y sobre esa base se añade un cierto grado de Maldad o Virtud. Un sorprendente número de mundos Sinsentido son Virtuosos. Es como si fuesen capaces de mantener la atención el tiempo suficiente para maldades que vayan más allá de travesurillas sin importancia (McGuire, 2018: 52). De maneira gráfica, os mundos portais responderían á seguinte figura: A complexa multitude de conexións que establece a novela de McGuire con obras fantásticas anteriores demándalle ao lector unha bagaxe literaria 5 previa na cal predominen as obras literarias infantoxuvenís. Non obstante, Cada corazón, un umbral non está pensada para o público máis novo, non (2004: 144) que o define como “el mecanismo que activa selectivamente saberes y estrategias para establecer asociaciones de carácter metaliterario e intertextual”. é a infancia o seu lectorado implícito nin está dentro dunha colección desas características. A obra busca lectores que boten a vista atrás e recorden como recibían e procesaban esas narrativas en estadios evolutivos anteriores e preséntase como un reto ao alcance dos que non esquecen nin cuestionan a capacidade do fantástico de remover e de transcender. Conclusión A realización do presente artigo permitiu certificar varias hipóteses inicias arredor da relación contemporánea entre os sistemas literarios infantil e xuvenil e o da literatura de adultos a través da análise dunha obra fantástica tan diferente, creativa e suxestiva como a de McGuire. En primeiro lugar, esta obra dá conta da existencia de relacións intertextuais de obras de adultos que beben directamente da LIX, aínda que sexa máis recorrente ao contrario, e que o fan explícito na construción do hipertexto. Ademais, tamén deixa patente que a diferenza entre a fantasía para os máis novos e a dirixida a adultos non reside na trama que se conte. Unha historia sobre uns nenos que buscan a maneira de volver cruzar os portais que os levan a mundos fantásticos que algunha vez tiveron visitado parece máis proclive a formar parte dunha colección dirixida aos máis novos. McGuire demostra que o que importa é o “como se conta”, por enriba do “que se conta”, e constrúe unha obra afastada dos intereses máis próximos á infancia posto que a intención da autora non é chegar a ese lectorado. O hipertexto final, dentro do sistema literario, mira de fronte ao sistema infantoxuvenil sen sentirse superior e establece un diálogo entre iguais. Por outra parte, a existencia desta novela tamén segue a contrariar a afirmación de que a fantasía non pode comprometerse coa sociedade e as súas problemáticas e desenvolver historias con mensaxes e críticas que non deixen indiferente a ninguén. A suposta banalidade da fantasía non se pode sustentar nunha aproximación superficial a estas obras, que precisan de dous niveis de lectura: o propio da decodificación da mensaxe e o correspondente á decodificación da intencionalidade do elemento fantástico, sen que a xustificación da súa existencia sexa un aspecto ou criterio avaliábel no xuízo estético dunha obra. A escolla de Cada corazón, un umbral para a realización do estudo vén motivada pola calidade da novela, que supuxo o seu recoñecemento tamén a nivel de premios, polo eloxio que fai da infancia sen ser o seu lectorado implícito e buscando a complicidade dos adultos, pola escolla dun modelo fantástico que segue falto de estudos e visibilidade, especialmente en España e, ademais, porque é unha obra escrita por unha muller. Isto pode parecer algo sen importancia, e co tempo así debe ser; pero, a día de hoxe, segue sendo necesario reivindicar a figura das mulleres que escriben obras de modalidades xenéricas como a fantasía, que durante moito tempo foi etiquetada como “territorio de homes”. Rocío GPedreira CIECIE-Universidade do Minho/ ICEUniversidade de Santiago de Compostela Bibliografía Barthes, Roland. 1973. Le plaisir du texte. París: Editions Du Seuil. Camacho Guizado, Eduardo. 2003. “Acerca de los géneros de lo fantástico, lo maravilloso y la mitoficción”, en Literatura: teoría, historia, crítica, nº 5, pp. 6178. DOI http://dx.doi.org/10.15446/lthc. Colomer, Teresa. 2010. Introducción a la literatura infantil y juvenil actual. Madrid: Síntesis. Equipo Glifo. 1998. Dicionario de termos literarios. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia/Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. http://www.cirp.gal/pls/bal2/f?p=106:2:4533450474228408427::NO:2:P2_TERMO:intertextualidade [Consulta 25/02/2019].

No presente traballo ofrécese unha análise scriptolingüística dunha serie de textos producidos en Galicia entre ca. 1225 e 1254, lidos directamente sobre os orixinais, e que mostran diversos graos de aproximación á escrita plenamente romance e galega que se iría xeneralizando nas últimas décadas do século XIII. O obxectivo do estudo é afondar no estudo dos aspectos scriptolingüísticos do proceso de transición que abocou ao xurdimento da scripta galega medieval, atendendo tanto ao plano grafemático coma ao propiamente lingüístico. Os aspectos que se consideran decisivos nesa análise son: 1) o grao de interlectalismo, tanto latinogalego como interromance (fenómenos de interferencia lingüística, alternancia e mestura de códigos); 2) a progresiva autonomía do sistema grafemático romance, de base fonográ fi ca; 3) a selección congruente de variantes lingüísticas galegas típicas (fronte a variantes periféricas). Segundo o anterior, propomos distinguir as seguintes modalidades de escrita de transición: a) heterónoma galegolatina, b) semiheterónoma galegolatina, c) semiautónoma galega, d) autónoma ‘típica’, e) galega periférica e fronteiriza, f) interromance alternante ou interferida. O foco do estudo debrúzase sobre as modalidades a), b) e c), que están no cerne do proceso de transición, e que aparecen caracterizadas conforme os criterios devanditos.

Historia do galegoportugués, período medieval (ca. 1225 - 1254), emerxencia da escrita romance en Galicia, contacto latín/galego, galego/leonés, galego/castelán Sumario 1. 1. Tipoloxía interlectal dos textos de transición: interglosia. 1. 2. Tipoloxía grafemática dos textos de transición: autonomía. 1. 3. Tipoloxía idiomática dos textos de transición: individuación. 1. 4. Tipoloxía diplomática dos textos de transición: basografía. 2. 1. Escrita heterónoma galegolatina (textos n º 1 e 4). 2. 2. Escrita semiheterónoma galegolatina (textos n º 5, 7 e 8). 2. 3. Escrita semiautónoma galega (textos n º 10 e 36). 3. Elaboración da escrita galega autónoma (textos n º 2 e 3). 4. Escrita periférica (galego oriental) e fronteiriza (n º 9 e 14 / 15). 5. Conclusións. cia, LatinGalician, GalicianLeonese and GalicianCastilian contact O proceso de emerxencia dos romanzos na escrita vén concitando un interese crecente. Referíndonos soamente a algúns dos traballos recentes de maior relevancia para o ámbito galegoportugués, debemos mencionar entre outros os contributos de Ana Maria Martins (1999, 2001, 2004, 2007, Martins / Albino 1997), Ivo Castro (2004) e António Emiliano (2003 e 2004) para o dominio portugués, os de Ramón Lorenzo (2004 e 2007) e Ana Isabel Boullón (2004, 2005 e 2007) para o dominio galego, e os de J. A. Souto Cabo para ambos os dous (2003 a, b; 2004 a, b e 2006). A colectánea de estudos realizados co gallo do Simposio Na nosa lyngoage galega, que recentemente veu a lume (Boullón 2007) dá cumprido testemuño dos avances na materia, dos proxectos en curso, dos debates abertos e das tarefas pendentes 1. O autor destas liñas tamén se ten debruzado sobre algúns aspectos relacionados coa cuestión en foco (Monteagudo 2007, 2008 a, 2008 b e 2008 c), e desde 2004 vén traballando en colaboración con Ana Boullón na edición dunha colleita de textos do período primitivo que inclúe a totalidade da produción de prosa instrumental en galego anterior a 1256 que chegou a nós, e unha escolla da aparecida entre este último ano e 1260. Esta colectánea, que proximamente virá a lume (Boullón / Monteagudo no prelo), constitúe a base primaria do presente traballo 2. Na devandita colección ofrécese unha edición fi lolóxica de cincuenta documentos lidos directamente sobre os orixinais. A partir da submostra dos textos máis antigos desa colectánea, producidos entre 1225 ca. e 1254 (n º 1 ao 18) 3, na presente contribución visamos ofrecer unha aproximación ao proceso de elaboración do galego escrito no período de emerxencia, coa fi nalidade de analizar o progresivo avance na de fi nición da scripta galega medieval, chamando a atención sobre aqueles aspectos dese proceso que nos parecen máis relevantes 4. Como sinalamos noutro lugar (Monteagudo 1999 : 84 - 113), concibimos o proceso de constitución do romanzo galego na idade media a partir dun estadio protorromance difuso como un movemento evolutivo de progresiva focalización en dous sentidos interrelacionados: (a) a de fi nición no eixo ‘vertical’, isto é, de destaque e autonomización do romanzo fronte ao latín; (b) a de fi nición no eixo ‘horizontal’, isto é, de individuación do galegoportugués fronte a outros romanzos, no noso caso fronte ao leonés e o castelán 5. Como é sabido, neste proceso de focalización do romanzo, a emerxencia dunha scripta galega autónoma xogou un papel clave: obviamente, este será o aspecto que reclame a nosa atención no presente contributo. En efecto, a escrita do período de transición pode caracterizarse pola extrema difusividade ou borrosidade, á que van intimamente vencellados outros dous trazos: (a) a súa rechamante ou interglosia dos textos 6. Por difusividade entendemos un estado magmático de inde fi nición idiomática, asociada a unha elevada borrosidade da consciencia lingüística e á ausencia de modelos recoñecidos que permitan identi fi car variedades lingüísticas e idiomas claramente distintos. Como dixemos, á difusividade vai asociada a inestabilidade, noción en que acollemos dous aspectos complementarios: (a) no que atinxe á selección de variantes dos distintos planos da lingua (sobre todo, no morfofonolóxico), o fenómeno da variación maniféstase cunha intensidade moi elevada e nun espectro de dispersión extraordinariamente amplo, e (b) á hora de procurar unha representación grá fi ca destas variantes, rexístrase unha grande inconstancia, co resultado dunha extrema irregularidade ou anisomor fi smo na relación entre unidades do plano grá fi co e unidades do plano fónico. Por parte, outro fenómeno ligado á borrosidade lingüística característica dos textos do período de transición é o que podemos denominar interlectalismo ou interglosia. Esta noción refírese tanto á copresenza nun mesmo texto, e mesmo nunha mesma unidade sintáctica, de formas adscribibles (ao menos desde fóra e a posteriori) a distintas variedades –no caso aquecente, sobre todo latín e romanzo–, coma á aparición de variantes híbridas, nomeadamente vocábulos que resultan da combinación de compoñentes (por caso, unha raíz e un su fi xo ou desinencia) que corresponden a diferentes variedades lingüísticas ou idiomas. Cando falamos de scripta galega medieval estamos a pensar en dous aspectos distintos, de aío termo composto scriptolingüístico : dunha banda, a compoñente grafemática (scripto -), doutra banda, o sistema lingüístico subxacente. No plano grá fi co, o proceso conduciu ao establecemento dun sistema grafemático autónomo para a representación do romanzo de tipo fonográ fi co, isto é, caracterizado por unha relación unhaa-unha entre unidades fónicas e unidades grá fi cas. No plano propiamente lingüístico, o proceso decantouse cara á selección sistemática de formas e construcións especi fi camente galegas na fonética, na morfosintaxe e no léxico. O proceso de focalización que desemboca na constitución da scripta galega medieval tamén implica unha progresiva estabilización e mais a redución, delimitación e fi nalmente eliminación dos fenómenos relacionados coa interglosia. A nosa análise da scripta do período de emerxencia do galego vai atender, por tanto, a tres aspectos, estreitamente interrelacionados, aínda que claramente discernibles: a) a autonomización do romanzo fronte ao latín, especialmente no plano grafemático; b) a individuación do galego fronte aos romanzos veciños, especialmente no plano propiamente lingüístico; c) a compactación idiomática dos textos, coa tendencia á redución da interglosia. 1.1. Tipoloxía interlectal dos textos de transición: interglosia Comezaremos polo fenómeno que denominamos interglosia. Como noutro lugar sinalamos, a noción de interglosia abrangue dúas modalidades distintas de combinación de formas e construcións de dúas (ou máis) variedades lingüísticas (Monteagudo 2007 : 288 - 90): a) a interferencia lingüística, isto é, o emprego nun texto producido nunha determinada variedade, de elementos (formas ou estruturas) procedentes doutra; b) a hibridación propiamente dita, que constitúe unha modalidade específi ca de interferencia, consistente na aparición, como resultado de combinacións das variedades en contacto, de formas ou construcións previamente inexistentes (ás veces oportunistas e de vida efémera): combinacións heteroglósicas de raíces e su fi xos, ou de temas e desinencias, calcos semánticos ou de construción, ultracorreccións, reanálises... 6 Sobre a noción de interlectalidade e os fenómenos conexos, véxase Monteagudo 2004 : 387 - 88 e 416 - 22 ; máis en concreto sobre o período de emerxencia, Monteagudo 2007 : 289 - 94, onde empregamos o termo interglosia. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 85111 A aparición de fenómenos de interferencia e hibridación pode dar lugar a dous tipos de fenómenos no nivel dos textos: a) a alternancia de códigos (code switching), isto é, a utilización alternante nun texto de dúas variedades lingüísticas, ou, dito doutro xeito, a combinación de enunciados ou unidades sintácticas máis ou menos amplas, cada unha delas composta homoxeneamente nunha determinada variedade (obviamente, adoito aparecen tamén interferencias e formas híbridas); b) mestura de códigos (code mixing), isto é, a utilización no interior dun mesmo sintagma –isto é, nunha mesma oración ou ben noutra unidade sintáctica de rango inferior á oración– de formas e/ou construcións adscribibles a distintas variedades ou idiomas e mais de formas híbridas. Na práctica, os distintos tipos de fenómenos sinalados están estreitamente interconectados, e nos enunciados reais adoitan aparecer, máis ou menos profusamente, de forma conxunta. Xa en referencia aos textos do período aquecente, Souto Cabo propuxo a seguinte tipoloxía textual para o período de emerxencia: “a) textos latinos com segmentos compactos em vernáculo, b) textos latinos, ou de adscrição idiomática imprecisa, caracterizados por uma presença geral, mais difusa, de elementos vernáculos, c) textos romances, contendo em maior ou menor grau resultados exclusivamente latinos” (2003 a: 332) 7. Pola nosa banda, segundo as precisións que acabamos de explicitar, distinguiriamos: A. Textos latinogalaicos, con interferencias : na maior parte dos textos escritos latinos da época –isto é, que están redactados nun latín medieval ben de fi nido, ou falando con maior precisión, no rexistro notarial do latín medieval galaico– verifícanse fenómenos de interferencia de formas e construcións romances (Lorenzo 2003). En particular, nalgúns textos notariais latinogalaicos dos séculos XII e XIII, moitos ou incluso a maior parte dos topónimos, os nomes de persoa e algúns vocábulos (sobre todo, neoloxismos e termos especializados), aparecen escritos en formas híbridas ou de xeito plenamente fonográ fi co. Neste caso trátase de interferencias lingüísticas, que poden atoparse en distintos estadios de xeneralización de uso no rexistro escrito, e por tanto de integración no latín notarial. B. Textos translectais ou difusos propiamente ditos: textos extremamente borrosos, na sintaxe e no léxico basicamente romances, na morfoloxía dubidosos, pero que poden estar escritos en parte ou en todo con roupaxe grá fi ca latina ou semilatina –unha roupaxe que atinxe fundamentalmente á relación entre os planos fónico e grá fi co, e parcialmente á morfoloxía–, alén de concesións ao latín no vocabulario e en certas fórmulas máis ou menos estereotipadas. Estes textos adoitan ser ricos en fenómenos de interglosia, chegando á combinación de alternancia e mestura de códigos, salferidos códigos, cada un destes á súa vez salferidos. Na nosa colectánea, corresponden a esta categoría os textos n º 1 (con alternancia de códigos mixtos), n º 4 (con interferencias de formas híbridas e outras puramente galegas), n º 5 (tamén con alternancia de códigos mixtos e hibridismo), n º 7 e 8 (inzados de formas híbridas), n º 11 e 13 (con alternancia latín / romanzo, interferencias e formas híbridas). C. Textos bilectais ou parcelados : constitúen unha modalidade específi ca de textos alternantes, en que as dúas variedades lingüísticas copresentes son utilizadas en distintas seccións de xeito máis ou menos estanco. Nomeadamente, nos documentos notariais o latín apa7 Porén, este autor non volveu sobre ela en traballos publicados posteriormente. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 85111 rece nas seccións formularias, sobre todo de inicio e remate do documento (protocolo e escatocolo), e o romanzo nas seccións do corpo non formulario (o teor ou parte dispositiva do documento). Obviamente, o bilectalismo tamén se pode dar entre dúas variedades romances. Nos textos bilectais, aínda que frecuentemente aparecen outros fenómenos asociados ao interlectalismo (mestura e hibridación), as dúas variedades en presenza adoitan aparecer nun estadio relativamente ben de fi nido. De feito, a parcelación, a diferenza da simple alternancia de códigos, implica unha relativa especialización funcional dos códigos lingüísticos, e por tanto, un grao notable de individuación de cada un deles. Na nosa colectánea corresponden a esta categoría os textos n º 3 (o latín no protocolo e escatocolo, pero non totalmente parcelado, pois entra no inicio do teor), n º 9 (a parcelación é imperfecta, pois o latín alterna nun lugar do texto, o teor está en galego periférico con interferencias leonesas e castelás), n º 6 (con interferencias castelás no texto galego, e parte do escatocolo en latín), n º 10 (o latín no escatocolo), n º 12 (protocolo e escatocolo en latín, texto en galego con interferencias do castelán), n º 14 (protocolo e data en latín, teor en galego fronteirizo co leonés) e n º 16 (escatocolo en latín, coa subscrición e a data, texto en galego). D. Textos galegos interferidos, co latín e/ou con outros romanzos : trátase de textos basicamente galegos, cunha alta de fi nición da lingua, con certas concesións ao latín (uso de fórmulas fosilizadas ou ritualizadas) e aparición de interferencias latinas (‘puras’ ou híbridas); e/ ou, no seu caso, con interferencia de formas doutros romances (nomeadamente, do leonés e do castelán). Na nosa colectánea corresponden a esta categoría os textos n º 2 (pode considerarse parcelado, pois ten a data en latín), n º 15 (comeza cunha salutatio en latín, e ten carácter fronteirizo, galegoleonés), n º 17 (a data e a subscrición notarial en latín), e n º 18 (todo en galego, de carácter periférico). Por razóns obvias, no presente traballo vannos interesar os tipos B, C e D, e de xeito moi particular o primeiro deles. 1.2. Tipoloxía grafemática dos textos de transición: autonomía Distinguimos antes dous eixos de focalización da scripta, vertical e horizontal, e dúas compoñentes, a grafemática e a lingüística. Nos dous eixos contan entrambas as compoñentes, pero entendemos que no eixo de de fi nición vertical a crucial é a grafemática (ou, mellor dito, neste eixo a compoñente lingüística vai intimamente presa á scripto-) 8, mentres que no eixo de de fi nición horizontal a máis relevante é a compoñente propiamente lingüística (ou, mellor, a scriptovai da man desta). A investigadora Ana Maria Martins (1999) ofrece unha achega inicial moi importante cara á distinción de tipos scriptolingüísticos no período de emerxencia, ao sinalar a existencia de dúas tendencias no proceso de constitución da scripta romance portuguesa, unha conservadora e outra innovadora, unha observación da cal nós mesmos subliñamos os presupostos sociolingüísticos (Monteagudo 2007 : 294 - 98). Aquíimos tentar afondar neste punto, pero atendendo máis ao aspecto lingüístico. Como hipótese de partida, que posteriormente iremos matizando, pódese postular a existencia dun gradatum interescriptural (sit venia verbo) nos dous extremos do cal se situarían dunha banda o sistema de escrita latina medieval (que se manifesta plenamente no tipo A que acabamos de distinguir máis arriba), e doutra banda, o sistema de escrita romance galega (que se manifesta plenamente no tipo D). Deixando á parte 8 Independentemente das distintas posicións sobre o asunto, a maioría dos estudosos están contestes na importancia da constitución dun sistema grafemático autónomo de tipo fonográ fi co no recoñecemento no proceso de individuación (e, por tanto, de recoñecemento) do romanzo galego como idioma de seu fronte ao latín (Monteagudo 2007 : 286 - 98). En particular, nós adherimos á tese de que o punto crítico na emerxencia do romanzo radicou no establecemento dun sistema de escrita autónomo, en que as unidades do plano grá fi co (grafemas) corresponden, ao menos laxamente, con unidades do plano fónico (fonemas). © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 85111 o primeiro, distinguiriamos os catro seguintes tipos grafemáticos, dos cales os tres primeiros constituirían os tipos de transición propiamente ditos: a) Escrita heterónoma galegolatina: textos n º 1, 4, 11 e 13 da nosa colectánea (coas precisións que máis adiante faremos). b) Escrita semiheterónoma galegolatina (non elaborada): textos n º 5, 7 e 8. c) Escrita semiautónoma galega (semielaborada): textos n º 10 e 36. d) Escrita autónoma galega (elaborada): seccións galegas dos textos n º 2, 3, 16 e 17. Como se pode ver, os textos que corresponden aos tipos grafemáticos a) e b) van incluídos no tipo interlectal B (textos difusos ou translectais). Os dos tipos grafemáticos c) e d) corresponden aos interlectais C e D. Doutra banda os textos n º 6, 9, 12, 14, 15 e 18 da nosa colectánea que non son incluídos nas devanditas categorías grafemáticas, corresponden a exemplos de escrita romance autónoma, pero non estritamente galega, como veremos axiña, e inclúense tamén nos tipos interlectais C e D. 1.3. Tipoloxía idiomática dos textos de transición: individuación Canto ao segundo eixo, de de fi nición horizontal, como antes apuntamos, o problema colócase de xeito distinto, pois o aspecto máis relevante non é tanto o grafemático canto o propiamente lingüístico. Isto é, o grao de de fi nición da base idiomática do texto, a escolla congruente de formas que correspondan (nos planos léxico, morfosintáctico, fonolóxico) a unha variedade galega ‘típica’ –por oposición á combinación de formas galegas e non galegas, ou a escolla de variantes galegas atípicas (periféricas), fronteirizas ou directamente non galegas–. Neste senso, coidamos que se deben distinguir dous aspectos distintos: a influencia de modelos textuais e scriptolingüísticos centropeninsulares, casteláns e (en menor medida) leoneses, relacionada coa traxectoria que seguiu a innovación que supuxo o cultivo do romanzo na prosa instrumental, unha innovación que chegou ao noroeste desde o centro da Península (véxase Monteagudo 2007); a emerxencia na escrita de variedades periféricas e mesmo fronteirizas, fenómeno este de carácter ben diferente ao anterior, pois asóciase simplemente á ausencia de centros con su fi ciente potencial de elaboración e irradiación de modelos lingüísticos para a escrita en galego (e en leonés), e por tanto, á carencia de modelos típicos de galego escrito (véxase Rodríguez Parada e Méndez 2007). No que se re fi re a este, ademais do tipo (d) que antes establecemos, e que acollería os textos máis próximos ao galego ‘típico’ (subsistema caracterizado por un conxunto amplo e congruente de trazos propios e distintivos do galego fronte a outros romanzos), podemos distinguir outros tres tipos dentro dos textos da nosa colectánea: e) Textos escritos en modalidades periféricas do galego: n º 9 e 18. f) Textos escritos en modalidades fronteirizas (galegoleonesas): n º 14 e 15. g) Textos alternantes galegocastelán: n º 6 e 12. No caso do tipo (e), atopámonos fronte a modalidades do galego oriental, con trazos lingüísticos periféricos no galego, varios deles compartillados co asturleonés; e nese senso tamén suceptibles de ser consideradas de transición horizontal. No caso do tipo (f), atopámonos fronte a modalidades lingüísticas estritamente fronteirizas, por canto mostran trazos típicos do © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 85111 (cid:190) (cid:190) copista.No que vén a seguir, imos tentar caracterizar as modalidades (a), (b), (c) e (e), e só a efectos de contraste, as modalidades (d) e (f), fundádonos para tanto na análise dalgúns textos da nosa colectánea (non todos os citados) que nos parecen especialmente representativos. Dado que a nosa edición aínda non veu a lume, ao fi nal do artigo remitiremos ás edicións dos textos actualmente dispoñibles, aínda que, loxicamente, na análise que efectuamos e para os exemplos que ofrecemos, partimos da nosa propia lectura. 1.4. Tipoloxía diplomática dos textos de transición: basografía Para rematar con esta introdución, é obvio que, como teñen sinalado outros estudosos (véxase en particular Martins 1999 : 499 - 504 e 2001 : 36) existe unha correlación perceptible entre as características scriptolingüísticas dos textos e os tipos diplomáticos aos que se adscriben 9, unha correlación que noutro lugar quixemos pór de relevo mediante as nocións de acrografía e basografía (Monteagudo 2007 : 294 - 98). Na presente ocasión non nos interesa afondar neste aspecto, pero en todo caso cómpre salientar que entre os textos vertentes resulta especialmente signi fi cativa a abundancia de tipos específi cos de diploma coma a inquisitio ou enquisa (n º 1, 4, 8), o testamento (n º 3, 5 e 6), a en fi teuse ou contrato de foro (n º 9, 11 e 13) e a doazón (n º 12, 14, 15 e 18); engádanse a estes cadanseu exemplo de contrato de compravenda (n º 2), sentenza (n º 7), pacto de benfeitoría (n º 10) e unha quitazón ou retirada de demanda (n º 17). En conxunto, practicamente todos eles son ou documentos probatorios (nótese sobre todo as enquisas e os testamentos) e/ou documentos de dereito privado (nótese o foro e a doazón). É de subliñar tamén que, signi fi cativamente, boa parte dos textos máis antigos (cinco dos dez anteriores a 1250) carecen de subscrición notarial: n º 1, 4, 5, 6 10, 8. Obviamente, todo o devandito nos remite máis ben ao campo da basografía, pero aínda asíresulta interesante salientar que os textos que presentan unha maior de fi nición do romanzo (n º 2, 3 e 14 - 18), presentan todos eles subscrición notarial, e, en xeral, ofrecen unha cualidade escrituraria notablemente superior aos restantes. 2.1. Escrita heterónoma galegolatina (textos nº 1 e 4) Como mostra das características da escrita heterónoma galegolatina, imos ofrecer unha análise scriptolingüística dos textos n º 1 e 4, que datamos en 1225 ca. e 1235 ca. respectivamente (é de notar que, como deixamos sinalado, ambos os dous carecen de subscrición notarial e de data), e nos que se deixa apreciar a borrosidade nos estadios máis incipientes do proceso de conformación do galego escrito. Comezaremos polo plano morfosintáctico, para seguirmos co fonográ fi co. Canto ao primeiro, os textos manifestan unha sintaxe case totalmente romance, e unha morfoloxía mixta, como se pon de manifesto nos seguintes trazos: a) De regra, a orde de constituíntes da oración e da frase responde ao modelo romance (en xeral: base + modi fi cador, na cláusula principal: S VO) e non ao latino (en xeral: modi fi cador + base; verbo ao fi nal da cláusula). Ademais, o sistema casual latino só funciona parcialmente para algúns pronomes; as í, ao xeito romance, os substantivos e adxectivos son invariables, e a función sintáctica vén expresada pola posición na oración ou mediante o uso de preposicións. Por caso, no texto n º 1 : In Manzaneda, hereditate que fuit de los Capezudos tota est regalenga ; Melendus Herez comparauit una leira de homines mandados et tenet eam. No texto n º 4 : ipsos homines ĩ uiaron rogar per suo uizino Iohannes Diat... qui uenissent responder ; ipso fratre Petro rezonou ante ipsos bonos homines qui non erat... ; us vicaros s’acordarunt ĩ a uerdade ; quando oyrum ista uigareze, Martinus de Bo ẽ e suos heredes alcar ũ se e fur ũ fortjar hereditate e fur ũ ibi fazer casas. b) No texto n º 1, é moi rechamante a frecuencia da construción existencial con haber, inexistente en latín, que por outra banda dá azo ao uso do artigo indeterminado, coma tal: In Candaneda habet una terra regalenga. c) En relación co anterior, é de notar o emprego profuso do artigo determinado, e no texto n º 1, tamén do artigo indeterminado. Exemplos de aparición do artigo determinado no texto n º 1 : o Souto de Porta, o Lameiro, illum domnum Rex, illo mato, ill ũ Gonsalus Roderici, ela heredade, de la terra d el Souto, de las Trauessas, de las Bouzas, de los Capezudos, de los Casales, al marco do Lameiro, de la terra. Ao pé de formas de aparencia máis latina, aparecen outras claramente romances, que nalgúns casos son comúns a varios romanzos ou de adscrición idiomática indecidible, noutros apuntan claramente ao galego típico (o Souto, do Lameiro), e nalgún máis ao galego oriental (al marco) ou mesmo ao leonés (ela heredade). Exemplos de artigo indeterminado (adoito na construción existencial): una leira, uno solare, una terra, uno mato, uno casale, uno casal, una vinea. No texto n º 4 aparece soamente o artigo determinado, ás veces baixo o disfraz latinizante ipso / ipsa (testemuña dun romance primitivo ese /esa usado como artigo?): ipsa hereditate, ipso iudice e ipso alchayde e ipso concilio ; u fratre, u cõcilio, u iudice, u qui mãdara u iudice, us vicaros, a uerdade. Nótese que neste texto n º 4 todas as outras formas de artigo corresponden ao galego ‘típico’ o / a. d) Abundan as formas verbais con desinencia claramente romance. No texto n º 1 : parti, otorga, comeza, leuo (P 3 do pretérito), tomo / tomou, quitou, relinquio, ouueron, enqueriron, deron, raciongar, fazer... No texto n º 4 : defendeo, tornou, rezonou, ĩ uiaron, furun, dixerun, oyurum, alcar ũ se, fur ũ ; ualue, ouve ; prendia, istauã, erã, tornariã, mãdara, chegassen, responder, fundar, stando, uenindu, tenudas, fusse fectu, ouve sèèr alchado, auia fecto, auiã fecto, auuera sèèr, auia sèèr, fur ũ fortjar... © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 85111 e) Igualmente, non son raras as formas oblicuas do pronome persoal de terceira persoa acusativo e dativo que responden claramente ao sistema romance. No texto n º 1 : leuo los, tomou la, quitou la, tomo les, que le non deron... No texto n º 4 : qui u facian, qui u desfecissen ; qui u auia fecto, qui illi fecerã, nõ le ualue. Cabo destas, aparecen outras de fasquía máis latinizante, co pronome latino clásico is, ea, id : tenet eã, n ũ quam ea uidit, benefectauit eos, dederunt ei, uendiderunt ei, comparauit e ũ, benefectauit ei, ĩ uenit eos (texto n º 1). Pero incluso estas formas pronominais, como se ve nos exemplos, seguen as pautas de colocación dos clíticos con respecto ao verbo propias do galego medieval. No texto n º 4 aparecen formas tónicas de P 3 e P 6 que lembran o romanzo (“istando cum illo ”, “ illos dixerun”) e mais formas romances do demostrativo de P 3 : “ aquil die”, “ aquilos homines”. Coma no caso do artigo, a formas do pronome persoal obxecto directo de P 3 suxiren unha base (xeo) lingüística distinta para o texto n º 1 (lo, la) e para o texto n º 4 (u), que correspondería no primeiro caso a unha variedade fronteiriza, e no segundo ao galego típico. En troques, para o pronome oblicuo de obxecto indirecto, as formas de tipo romance adiantan as que serán correntes nos textos plenamente galegos: le / les. Resta a dúbida, difícil de esclarecer, de se se trata de variantes arcaicas, que non presentan palatalización do [ l ] inicial, ou de se, o que é máis probable, o <l> da grafía reenvía para a consoante lateral palatal, que aparece nas formas máis evolucionadas (Álvarez 1994 : 138 - 143). f) Aparecen varias secuencias oracionais completas ou case completas de feitura practicamente romance. Por sinal, no texto n º 1 : ouueron a fazer senaras in monte regalengo cun boues de suas casas ; como comeza in molino et inde per rio al marco do Lameiro ; tomoles don Pelaio ela heredade pro una tertia [ ? ] que le non deron. No texto n º 4 : qui quanto faziã u fazian in sua hereditate ; furun ibi meter isteos e uscherias ; uenindu per la carreyra acordar ũ se in aquilo qui mãdara u iudice. g) De resto, coma na maioría dos textos notariais mediolatinos, nos dous vertentes abundan as formas romances ou arromanzadas, tanto de nomes de persoa como de topónimos e doutros vocábulos; coa particularidade de que nestes aparecen cunha frecuencia especialmente elevada. No texto n º 1 : don Beneito, Garsia Diez, Sancio Nunez, Sancho Ramirez, Lope Ordoniz, Melendo Moniz... ; O Lameiro, Requeixo, Oseiros, Bouzas, Piornedo, Eira Uela, Cima de Villa, Mazaneda, O Souto de Porta, Soutelo... ; benfeitado, linar, heredade, rio, campo, molino, mato, casale, leira, solare, marco, regalengo, cortina, mandado, tomar, raciongar, leuar, quitar, comezar, como. Se estes son usos que xa corresponden ao que será máis ou menos corrente (non xeral) no romanzo, ou aínda a variantes abreviadas conforme o procedemento usual latinomedieval 14, é cuestión que non nos atrevemos a responder de forma conclusiva. Pero aínda na hipótese máis conservadora, estes exemplos ilústrannos acaidamente sobre como puido transporse un procedemento da escrita latinomedieval á nacente escrita galegoportuguesa, dándolle un novo uso. para a semivogal palatal: alchayde(s) / alchaide(s), Froilla, Froille / Froylle, madeyra, carreyra / Careira ; tornou, ouve 15. E, igualmente, tamén se rexistran vacilacións, com motivación etimográ fi ca e resultado ás veces pseudoetimográ fi co: o latinismo directo e o pseudolatinismo fecto (por facto, como se vai vendo, este híbrido é moi corrente nestes textos) e Sauto (topónimo ‘Souto’ < latín saltu -) e auuera (latín habuerat). Finalmente, nótese o innovador uso da letra <y> neste texto, que tamén é empregada para a [ i ] tónica en hiato en oyrum (véxase pp. 93, 95 e 97). En de fi nitiva, estes dous textos ofrecen cadanseu exemplo ilustrativo do tipo híbrido: mentres que a súa base lingüística é inequivocamente romance, a roupaxe grá fi ca é en parte latina e en parte romance. No caso do texto n º 1 a base lingüística parece ser especi fi camente galega nalgúns trazos e máis inespecífi ca ou claramente transromance noutros; no caso do texto n º 4, o referente lingüístico é máis claramente galego. Nunha situación similar ao texto n º 4 están os textos n º 11 e 13, que non son analizados en pormenor no presente contributo. Porén, canto aos dous últimos citados (de datación considerablemente máis tardía), advírtase as vacilacións na representación do ditongo ei – meyrino, leyra, celejro, leira, freires / cabaleros (nº 11), ianeiro / ianero (nº 13)– nos apelidos rematados en –ez (Men ẽ dj, Fernandj, Martinj, Rodericj / Lupet, Fernandet / Paez, nº 11). Como antes sinalamos, no texto nº 11, aparece <ll>, cabo de <l> para a palatal lateral (Caruallas Uellas, Ollo / colerdes). Por parte, tamén son de notar as formas homèès (nº 11, con plicas para indicar a caída da consoante nasal), e morabidil (plenamente romance) fronte a morabitìjs (híbrida), no texto nº 13. 2.2. Escrita semiheterónoma galegolatina (textos nº 5, 7 e 8) Este tipo de escrita viría exempli fi cada polos textos n º 5, 7 e 8, aínda que o penúltimo se acha moi preto da escrita semiautónoma de que trataremos a seguir. En realidade, este tipo presenta unha fasquía similar á anterior, só que as formas romances ou semiromances son considerablemente máis abundantes. As í, fóra do marco formulario (sempre máis latinizante), a maioría das formas verbais presentan desinencias romances ou variantes híbridas (n º 5 : istet, n º 8 : uidi ‘viu’, dixi ‘dixo’). Por exemplo no texto n º 5 : mora, ganei, quitu, uiuir, dei, uiua, siia ‘sexa’, c ũ pra, á, fui, doc ‘dou’; no texto n º 8 : deu, trociese ‘trouxese’, ĩ fiar ũ se, disu / dixi ‘dixo’, quiriamos, ĩ xirquades, abemos, auiã a u ẽ der, dicedes, dicimos, podedes, oira, oiu, quitoc ‘quitou’, auenis ẽ, dic ẽ, queria, u ẽ dese, ar ẽ dase, supinoras ẽ... 14 Por sinal, no mesmo texto aparece repetidamente a variante bonos. 15 A forma quexar que aparece en dúas ocasións no texto n º 4, puidera reflectir unha variante fónica sen ditongo. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 85111 No n º 7 predominan amplamente as romances: fur ũ, manda, couberun, dixesi, dixu, fi gu, era, mandou, uerti, dixu, fazer, partiu, fronte a debet, fuit. Doutra banda, a inestabilidade dentro dun mesmo texto queda de vulto con algúns exemplos deste mesmo texto n º 7 : fratres / frades, istud / istu, (de) autra / (de) outros. De todos os xeitos, boa parte das conxuncións, as preposicións e outras palabras gramaticais (relativos, posesivos, demostrativos, persoais, inde fi nidos) aparecen baixo formas alatinadas (isto é, propiamente latinas, ou ben semiou pseudolatinas): et, si, in, inter, qui - quid, ibi - i, unde, meus, meo, mea, suo - seu, ista / istu - istud, ipsi - isi, aquile / aquila / aquilu, ili / illis (‘ele/s’), alios. Algunhas variantes aproxímanse máis ao romanzo: aquesta, aqueles (n º 8), Curiosamente, úsase pur (‘por’) e con, esta segunda ao lado de cum / c ũ, sendo que as formas plenamente latinas destas preposicións son moi frecuentes incluso nos textos escritos en galego elaborado. En realidade, a meirande parte das formas que antes alistamos aparecen de xeito máis esporádico nos textos escritos nas modalidades máis de fi nidamente romances (véxase máis abaixo, pp. 95 e 98). O texto n º 7 presenta alternancia latín (protocolo e escatocolo) / romanzo (teor), próxima ao modelo bilectal, e tamén galego / castelán, pois a oración “do es Sancti Cipriani e sos dos frades” parece castelá. Dous dos trazos que mellor caracterizan esta escrita transicional relaciónanse coa representación das vogais medioaltas [ e ] e [ o ], pois tanto en posición tónica coma na átona tenden a aparecer representadas mediante <i> e <u> respectivamente (véxase para os textos primitivos portugueses Cintra 1990 : 50 - 55 e Martins 1999 : 501 - 2). Con certeza, en principio este uso está motivado polo apego á tradición scriptolingüística latina, aínda que tamén puido influír a percepción da diferenza canto ao grao de apertura con respecto aos pares mediobaixos; de feito, nalgúns casos, o uso de <i> / <u> acabar por resultar antietimográ fi co, como se pode ver nos exemplos que damos a seguir. Doutra banda, parece claro que o trazo de nasalidade, sexa orixinado na caída dun [ n ] intervocálico, sexa debida ao contacto cun [ n ] implosivo, está tamén relacionado co emprego de <u> para [ o ]. Exemplos do emprego de <i> para [ e ] : istiista / aquestaistes – isto / istud, isi (‘ese’), aquilu / aqueles - aquila, qui (‘que’), siia (‘sexa’) 16, istet (‘esté’) ismolna, Lijg ũ di, dixesi, parti / parte, Castrouiridi, anti (véxase para textos portugueses Martins 2004 : 515). Exemplos de emprego de <u> para [ o ] : bua, d ũ (‘don’), moesteru, quitu, pasam ẽ tu, manus, salgerus, pur, u(s) (art. e pron. de P 3 ‘o/ os’), Fermosu / Fermoso, ĩ fiar ũ se, disu / dixu, ueruu / ueruo, aquilu ; fur ũ, couberuno, inquisidur. Tamén é característico desta modalidade que os ditongos ei e ou reciban varias representacións. Para o primeiro rexístrase unha solución <ac> - <ec> con motivación etimográ fi ca (Citofacta, plectu, fectura ; advírtase que as dúas últimas voces son pseudolatinismos, por placitu e factura respectivamente), aínda que tamén se usa <e>, sobre todo nos fi nais en - eiro / - eira (lera, moesteru, salgerus) e tamén se rexistran <ee> (Cabreeru) e <ei> (n º 7 : frei). Para o ditongo ou aparece a solución <oc> nos textos n º 5 e 8 (oc ‘ou’ doc ‘dou’, trociese ‘trouxese’, quitoc ‘quitou’); no n º 7 rexístrase xa <ou> (couberun, outros, mandou) e unha forma autra, pero tendo en conta a procedencia do documento onde aparece, o n º 7, o oriente de Lugo, esta 16 Non se pode excluír a hipótese de que esta forma reflicta unha variante fónica de tipo sía, que perviviu dialectalmente ata hoxe, ben que na actualidade este tipo de variantes aparece rexistrado case soamente na zona eonaviega. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 85111 grafía debe representar unha variante dialectal con ditongo au (Maia 1986 : 554 - 55 ; Monteagudo 2008 b: 187 - 91 e 482 [ mapa n º 6]). Nese mesmo texto n º 7, as formas sos dos (frades) poden ser interpretadas como interferencias do castelán, pero non se pode descartar que reflictan formas orais con ditongo: sous dous. No texto n º 5 rexístrase vacilación na representación da caída do [ n ] e o [ l ] intervocálicos: germana, moesteru / bua ; casaes / Cãpanola. No entanto, nos docs. n º 7 e 8, prefírese sistematicamente a grafía conservadora con <n> entre vogais (auenis ẽ, homines bonos ; una, omines bonos, unus). Finalmente, nesta modalidade de escrita rexístranse as grafías latinizantes <c> e <ci> en contextos onde na escrita plenamente romance se usan <z> ou <ç>; as í, no texto n º 5 aparece perigrinacione, ganãcia, populacione, mãdacione, generacione (todas elas, excepto a segunda, poden considerarse formas híbridas); no texto n º 8 rexístranse dicer, dicimos, dicedes, dic ẽ ; facer, facia, faciã. Porén, neste punto o texto n º 7 segue xa a pauta grá fi ca romance (fazer, prazer), que por outra banda xa vimos documentada nos textos n º 1 e 4. Por parte, son de salientar as formas dixesi, dixu, fi gu (n º 7) e disu, dixi (n º 8), que parecen reflectir dúas importantes innovacións que, a xulgar polos testemuños escritos, só se xeneralizarían no galego contra fi nais da idade media: a palatalización da consoante fi nal do tema de perfecto en verbos irregulares con perfecto forte, como dizer e fazer 17, e mais a extensión analóxica da desinencia - o para a P 3 do Indicativo Pretérito nese mesmo tipo de verbos. Canto ao primeiro, podería pensarse que a grafía <x> de dixesi, dixu e dixi non reflicte a palatalización da consoante –mais podía ter motivación etimográ fi ca–, pero a forma fi gu ‘ fi xo’ só pode sensatamente remitir a unha pronuncia con consoante palatal, co cal parece lóxico pensar que as primeiras formas tamén a presentaban. Canto ao segundo, as formas dixu, fi gu e disu non parecen ofrecer dúbida. Debemos concluír, por tanto, que a escasa circulación deste tipo de formas innovadoras no galego escrito da segunda metade do século XIII e da primeira metade do século XIV reflicte máis ben a preferencia na escrita polas formas conservadoras de tipo disse, fez, do que a situación real no galego falado. Non queremos suxerir con isto que as variantes innovadoras fosen máis correntes na fala cás conservadoras, senón que debían ter unha presenza maior nesta do que o rexistro escrito deixa supór. Canto á forma uiuir do texto n º 5, diverxente da xeral uiuer do galego coetáneo, tendo en conta as consideracións que acabamos de facer nos parágrafos precedentes, quedamos na dúbida de se interpretala como variante grá fi ca motivada polo étimo latino, ou ben como representación dunha variante fónica que circulaba na fala. Finalmente, tamén queremos chamar a atención sobre os pseudolatinismos vadi (por ‘vai’?) e istet (por stet, no lugar do propiamente latino sit) no texto n º 5, ademais dos xa indicados plectu e fectura, no mesmo texto. O primeiro exemplo, vadi, é de comparar con vidi por viu e dixi por ‘dixo’, no texto n º 8, pois nos dous casos se aprecia que un dos procedementos de arromanzamento das formas grá fi cas latinas consistía simplemente na deleción da consoante fi nal, sen atender á correspondencia coa forma oral do romanzo. No aspecto puramente grafématico, chama a atención nestes textos (igual que acontece na modalidade de escrita heterónoma, ben que no texto n º 4 se rexistra algún exemplo do seu uso) a completa ausencia da letra <y>, que será de uso moi frecuente, aínda que non universal, na escrita galega autónoma. 2.3. Escrita semiautónoma galega (textos nº 10 e 36) Pasaremos agora a analizar un tipo scriptolingüístico que, a diferenza do anterior, xa é plenamente romance, aínda que presenta un grao de autonomía limitado fronte ao latín, e por tanto un nivel de elaboración só incipiente. Para unha caracterización sumaria desta modalidade, imos realizar unha rápida análise dun dos textos que, ao noso entender, mellor a exempli fi ca: o documento do pacto de benfeitoría de Munio Fernandez con veciños da área de Pallares, de 1247 (n º 10). O texto n º 36, procedente tamén de Ferreira de Pallares, ofrece unha modalidade scriptolingüística moi semellante a este, e imos botar man del para completar a análise. As características máis notables son: a) Representación de [ e ] e [ o ] mediante <i> e <u> respectivamente: nos textos coevos xa plenamente galegos, este tipo de representación é relativamente frecuente en posición átona, sobre todo <u> por [ o ] en posición fi nal, pero no texto vertente aparece tamén para a posición tónica (igual que vimos no tipo semiautónomo). Para a vogal anterior medio alta en posición tónica temos pertìj  ze, cabiza, ĩ simbla, siga / sega (‘sexa’), mita (‘meta’), ista, isti. Nalgún destes vocábulos a grafía pode ter relación coa nasalidade, nos dous últimos exemplos podería explicarse por latinismo, pero en cabiza, siga e mita non é aplicable ningunha destas explicacións. Esta grafía é especialmente abundante en fi nal átono: qui (pronome relativo; aquípode tratarse tamén dun latinismo ou da pervivencia arcaizante dunha forma qui especializada na referencia a persoas), padri, aquestis, heredadj, mi, isti, fazim (nótese outra volta o posible influxo da nasal), semprj /sempri. Tamén se dá en posición pretónica: moystero, irdamento / herdamento, capilã. No que atinxe a [ o ], a representación mediante <u> é menos frecuente neste texto do que acontece coa correspondente vogal anterior: en posición tónica, só aparece en s ũ (‘son’ P 6), onde se pode pensar no influxo da nasal, ou ben nun pseudolatinismo, en posición pretónica vese en outurgamos e outrussi, e en posición fi nal en sabudu, manu, bispu, Lugu e outorgu. b) Representación dos ditongos ei e ou como <e>-<ec> e <o>-<oc>, (máis esporadicamente, tamén acontece o mesmo con oi < lat. oc e ui < lat. uc): no caso do documento vertente, este fenómeno é relativamente pouco frecuente, pois afecta principamente a ei, que vén representado mediante <e> nunhas palabras e por <ey> noutras (Rodero, Moystero, Perera ; pero nótese cabaleyros, e mais freyre, rey), e por <ec> con motivación etimográ fi ca (b ẽ fecto, b ẽ fecta). Como se ve nos dous últimos exemplos, a presión a prol da etimografía conduce á aparición de pseudolatinismos (obviamente, o étimo deses vocábulos deriva de factu -, non dun inexistente * fectu -). A forma octaua tamén responde á mesma motivación etimográ fi ca. c) Representación grá fi ca vacilante dos resultados da caída dun [ n ] intervocálico: (α) solución etimográ fi ca, co mantemento do <n>, uiner ẽ, manu ; (β) ningún signo especial, Moystero, Martiz, irmaos ; (γ) uso de plicas, cando as dúas vogais son iguais, uìj  r, pertìj  ze ; (δ) solución máis innovadora, co uso dun til, boã (2 exemplos), jrmaõ ; (ε) combinación idiosincrática do primeiro e o terceiro procedementos, omnìj  s (‘homes’). As dúas últimas solucións merecen unha explicación: coidamos que o último (e insólito) exemplo pode deberse a un cruzamento con inde fi nido latino omniis ; máis rechamante é o uso do til (δ), pois probablemente se trataría do exemplo máis antigo do emprego deste sinal grá fi co para representar a nasalidade na documentación galega. Canto a este, chama a atención a forma do diacrítico, que é a dunha curva cóncava, claramente distinta ao titulus ou sinal abreviativo xeral do cal se orixina, e que se emprega para a nasal implosiva ao longo do texto (s ū, h ā, Mart ī, b ē fecto, uiner ē...), que ten forma recta; en troques, o til de boã e jrmaõ é similar ao que se emprega sobre dõ. Tamén é de notar que o til se coloca claramente sobre a segunda vogal do hiato, como se pode comprobar na ilustración(compárese coas imaxes e o dito na p. 90): d) Representación da consoante lateral palatal mediante <l> e <li> (muler, colo, fi lio) e da fricativa prepalatal sonora mediante <g> (sega, siga), ao lado de <j> /<i> (ajuda, iur). e) Emprego de <z> para representar de xeito indistinto as consoantes (primitivamente) africadas dentoalveolares xorda e sonora, a primeira incluso ante <e>: cabiza, faza, prestanza, pertìj  ze, fazim. En posición fi nal, alterna <z> con <t>, que aparece nunha ocasión: uoz, Uermuiz, Martiz, Sanchiz, Ualasquiz, Diaz, fronte a Floylat. É de notar que esta última grafía apareza nun apelido, pois paradoxalmente na onomástica persoal, que desde vello viña sendo un campo de innovación grá fi ca (Boullón 2007 : 610 - 613), no período de emerxencia tenden a manterse, aínda que sexa esporadicamente, algunhas solucións grá fi cas arcaizantes. As í, por caso, tamén, Gõsaluo con <s> para a africada dentoalveolar xorda (que lembra a grafía latinizante Gundisaluus) e Sancia con <ci> para a africada dentopalatal (compárese con Sanchiz no mesmo texto). f) Emprego de formas latinizantes, semilatinismos ou pseudolatinismos como habeo, isti / ista, meo / mea, ipsi, aquil / aquila ou qui (non só como pronome relativo, mais tamén como conxunción completiva: “outorgulis qui li siga semprj amigo... e qui lis faza sempri amor”). As formas do demostrativo con <i-> no radical (fóra do neutro isto, que constitúe un fenómeno diferente, sobre o que voltaremos máis abaixo) e meo / mea para o posesivo aparecerán tamén de tanto en tanto nos textos grafados en modalidades máis avanzadas de scripta romance. Por caso, meo aparece nos n º 9, 12 e 15 (alternando con meu), 27 (meo - mj  a), 40 (mea - mia), 45 (meo - meu), 47 e B; mentres que as variantes grá fi cas iste, ista, isse / esse, il / ell, iste, ista aparecen todas elas no n º 43, ista nos n º 9, 23 e 50, e ipsa – essa no n º 49. De resto, é de salientar a forma cabaleyros, con <b> no lugar dun esperable <u>, que debe colocarse por de par doutras que aparecen en tres textos en galego máis antigos da nosa colección: cabaleros (n º 11), arbores (n º 3 e n º 9 ; tamén no Foral de Caldelas aparece a variante barba, sobre a cal véxase Monteagudo 2008: 22425), e uerbo alternando con ueruu (n º 8). O elevado grao de apego á escrita tradicional latina do texto, nun marco de notable inestabilidade grá fi ca, podería suxirir que a primeira variante é un simple latinismo (como debe ser a forma abemos que a precede); pero coidamos que non se trata disto. En primeiro lugar, é notable o contexto fónico da consoante labial, análogo a arbores, barba e uerbo, non estritamente intervocálico. Doutra banda, na nosa colectánea rexistramos outros exemplos de vacilación <b> / <u> que non poden atribuírse ao influxo grá fi co do latín, como cibeyra / ceueyra, e, novamente entre vogal e [ r ], libre / liure. Nun plano grafemático, nótese o uso do grafo <y>, practicamente ausente das modalidades máis apegadas ao latín, que na escrita romance semiautónoma aparece nos ditongos: cabaleyros, Floylat e moystero. 3. E LABORACIÓN DA ESCRITA GALEGA AUTÓNOMA (TEXTOS N º 2 E 3) Tentaremos agora unha caracterización sumaria da escrita galega autónoma, comezando polos dous documentos plenamente romances máis antigos da colección, entrambos procedentes do fondo documental de Melón n º 2, de 1231 e n º 3, de 1233. O texto n º 2 está redactado integramente en galego, salvo a data e a fórmula de introdución dos con fi rmantes, mentres que o n º 3 é alternante, co marco formulario e o comezo da expositio en latín. Poderá sorprender que os dous textos plenamente romances máis antigos ofrezan mostras do tipo de scripta máis evolucionada. Este feito servirá para alertarnos fronte a unha visión inxenua do proceso evolutivo da escrita romance. Dunha banda, non podemos esquecer que o testemuño documental que chegou a nós é o resultado dunha selección aleatoria da produción que realmente existiu, unha selección que con certeza foi especialmente severa e casual para os períodos máis recuados. Doutra banda, como advertimos noutro lugar (Monteagudo 2007 : 296 - 97 e 2008 b: 261 - 62), a evolución da scripta romance non correu ao mesmo ritmo e atravesando as mesmas etapas en todo o territorio galego (en rigor, en cada un dos centros de produción de textos escritos da Galicia medieval), senón ao lor de contactos entre centros, de derivas e de circunstancias peculiares difíciles de precisar, pero que de todos os xeitos debuxan un mapa moi complexo, lonxe dunha progresión lineal e gradual acompasada. Xa que logo, as diferenzas canto ao momento de arranque, ao ritmo evolutivo e á orientación das tendencias non dependen soamente da localización, mais tamén das redes de contactos e de influencias, do tipo de texto e de características individuais dos escribáns, coma a idade, a formación ou as preferencias persoais –aínda que fronte ás derivas centrífugas tamén entraban en xogo factores cohesivos, coma a chancelaría real castelá, cunha potente capacidade de irradiación que se deixaba sentir con maior ou menor intensidade en todas partes, e que por tanto actuou como forza centrípeta. Todo o devandito signi fi ca que a scripta galega podía atoparse nun estadio moi primitivo nun lugar e simultaneamente nun estadio moito máis avanzado noutro lugar, e incluso nun mesmo lugar e momento, dependendo do escribán e/ou do tipo de texto, coexistiron modalidades de scripta máis primitivas e outras máis evoluídas. Isto fai particularmente aventurado datar un escrito determinado sen contar co apoio de evidencias moi circias. Por caso, os dous documentos reputados como máis antigos en galego (n º 2 e 3), tanto no aspecto paleográ fi co coma no scriptolingüístico parecen mostrar un estadio moito máis evoluído cá maior parte dos anteriores a 1250, comezando polo n º 5 e seguindo por todos os documentos da década dos ’ 40. Un pouco máis tarde, o texto n º 16 (de 1253) ofrece unha madureza, sistematicidade e regularidade superior á meirande parte dos documentos en galego anteriores a 1260 ; o cal, por certo, será debido a un contacto estreito do seu redactor coa chancelaría castelá, pois o documento aparece dado en Sevilla. Neste texto, chama especialmente a atención o emprego regular do til para marcar a nasalidade (bõa, uõetade, mão, uezy  o) e o uso dos dígrafos <ll> (fi llo, mellor, Seuilla) e <nn> (testemunnas) para as palatais lateral e nasal respectivamente. Pola contra, no texto n º 17, estes fonemas son representados con <li> (fi lio, nulio, julio) ou <l> (Ramalosa) e <ni> (Toronio) ou <n> (camino ; neste caso pode tratarse máis ben dunha vogal nasal [ ĩ ]). Vexamos entón as características scriptolingüísticas máis signi fi cativas dos textos n º 2 e 3 : a) Estabilidade na representación das vogais, cos grafemas <e> e <o> correspondendo ás vogais medioaltas, mesmo en contacto con nasal e en posición átona (dom, condicõ, bòòs ; conoçuda, todos, vendo, cõu ẽ to, nõ...; frades, nomeada, n ẽ, ẽ terg ẽ uos, leue, uèèr ẽ, melor). Asíe todo, no caso de [ e ] detéctase vacilación nas condicións indicadas (influxo nasal, atonicidade); en todo caso, advírtase que neste caso a inestabilidade pode ser máis ben fónica do que grá fi ca: Saluadorit / Gomet, queser / quiser ẽ, ordim (esta última forma, coa variante grá fi ca ordin, reaparece no texto n º 13). No caso de sicas e agusto (n º 3), pode tratarse de latinismos, dado que o texto é alternante 18. O caso de logar (n º 2) é diferente, pois a vacila18 Porén, nótese que agusto pode ser un dialectalismo (Álvarez 2007 : 387), avalado polo rexistro de magusto por magosto nesa zona do suroeste de Galicia aínda hoxe. No texto n º 24 (dado en Portomarín) da nosa colectána aparece (caendas) agustas, e a forma a gusto tamén se rexista no Foral de Caldelas. ción nas grafías <u> e <o> testemuñan unha vacilación no timbre da vogal documentada en moitos textos galegos medievais: nos nosos textos, rexistran formas con <o> os docs. n º 2, 12, 33, 41 e 49 ; e formas con <u> os n º 9, 15, 34, 36, 37, 39, 47, C e D 19. Canto a nomeada, a grafía <e> para a pretónica é xeral (n º 2, 17, 23, 38, 47, A), aínda que tamén se rexistra <i> (nomiados, n º 33). Fóra de casos puntuais coma este, como veremos, a estabilidade na representación do vocalismo átono é característica da escrita romance autónoma. b) Tamén é notable a estabilidade na representación dos ditongos. As í, temos <ou> en cousa, ouuer, outorgamos, outro, dous ; só aparece vacilación no caso da conxunción ou / o (n º 2). De xeito análogo, ei é representado establemente, como <ey>, tal como se constata en Sequeyros, moesteyro, celareyro, Manteyga, notey, Rey, celeyro, taleyga, caualeyro (nótese o emprego regular do grafo <y>, que será corrente, aínda que non xeral na escrita romance autónoma); aínda as í, nos vocábulos que presentan no seu étimo o nexo - ct -, o apego ao latín marca a pauta: precto, pecte (n º 2) fronte a colleyta (n º 3). Analogamente, rexístrase luctosa (n º 3). A tendencia cara á etimografía no caso dese nexo latino tamén se revela na abreviación dco por dito (n º 2), corrente nos textos galegos medievais. Estas características adiantan o que acontecerá na escrita plenamente romance, aínda que nesta tenderase a abandonar a etimografía tamén nos ditongos procedentes do nexo latino - ct -. c) A caída da consoante nasal [ n ] é reflectida case sempre na escrita, e úsanse as plicas cando as vogais son iguais, pero, fóra disto, non se empregan procedementos específi cos para sinalar a presunta nasalidade das vogais en hiato: pea, bòòs, ùùm (n º 2). No texto n º 3, ao par de uèèren, rexístranse exemplos de etimografía, con mantemento do <n>: Varzena, vna. De feito, esta última grafía con <n> será a preferida para o artigo indeterminado e os pronomes inde fi nidos relacionados con el (una, alguna). Doutra banda, nos textos plenamente romances comezará a empregarse o til de nasalidade, cando menos desde 1247, aínda que este uso está lonxe de xeneralizarse, ao menos antes de 1260 (véxase o dito antes sobre o texto n º 16 e Monteagudo 2008 b: 18286). d) A representación das primitivas africadas dentoalveolares [ ts ] e [ dz ] é extremadamente confusa. No texto n º 2, en posición inicial de palabra aparece <sce> / <ce> (scelareyrocelareyro), en interior de palabra, o grafo máis utilizado en inicial de sílaba é <ç>, tanto para a primitiva xorda (conoçuda, raçõ / raçom ‘ración’), coma para a primitiva sonora (façemos), pero para a primeira tamén se utiliza <c> ante <a> e <o> (faca, condicõ) e para a segunda tamén aparece <z> (plazo). No mesmo texto n º 2, en fi nal de palabra dáse preferencia á grafía arcaizante <t> (iat, Saluadorit, Gomet), cabo da innovadora <z> (uoz, Paez). No texto n º 3, só temos exemplos de <z>, para a consoante sonora (Varzena, fazer, Galiza) e en fi nal de palabra (paz, Paez), e de <c> ante <e> e <o> para a primitiva xorda (celeyro, seruico). Na escrita romance autónoma tenderá a abandonarse a representación mediante <t> en posición fi nal de palabra (con pervivencias ocasionais, sobre todo nos nomes propios 20) a favor de <z>, e as grafías de tipo <co>, <ca> con valor sibilante serán menos frecuentes (aínda que non totalmente descoñecidas). As í, no texto n º 16 conoçuda, colaçõ, cima ; Dezemeiro, uezy  o ; Perez, Diaz, Paiz, Mon ĩ z ; e no n º 17 celareyro, quitaciõ, cunuçudo ; fazia. O uso de <ç> é unha innovación grá fi ca característica da escrita romance autónoma, pois non se rexistra nas outras modalidades anteriores. Con todo, esta novidade coñeceu unha difusión lenta e irregular (Monteagudo 2008 b: 20024 e 24561). © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 85111 e) Como xa se avanzou na epígrafe b, en ambos os dous textos, a letra <y> utilízase de forma sistemática para representar a semivogal anterior nos ditongos decrecentes (Pay, mays ; Sequeyros, moesteyro, celareyro, Manteyga, caualeyro, colleyta, notey, Rey), pero non para representar a consoante sibilante prepalatal, para a cal, ademais de <g> ante <e> (monges) só vemos empregado o <i> (iat) e como maiúsculo, <J> (Johannes), entre vogais úsase <i> ante <a> (seia, seiamos, n º 3). Estas solucións son as máis adoitadas na escrita romance autónoma, na cal, asíe todo, chama a atención a innovación do emprego de <y>, especialmente rechamante cando é utilizada para a representación da consoante, o que acontece sobre todo en interior de palabra e entre vogais 21. f) Para a consoante lateral palatal, a grafía máis frecuente, e única no texto n º 2, é <l> (coler, tola ‘tolla’, melor, fi los). No texto n º 3 aparece nunha ocasión <ll> (colleyta). Para a representación da nasal palatal, só temos exemplos no texto n º 3, onde vemos <n> (vino, lino, empenore 22) e <ne> (castaneas, pero este pode ser un latinismo). As grafías <l> e <n> serán as máis correntes na escrita romance plena, como xa apuntamos atrás ao referirnos aos textos n º 16 e 17. g) Para a consoante africada dentopalatal, que unicamente se rexistra no texto n º 3, temos unha dupla solución, curiosamente no mesmo vocábulo, <ch> (chantar) e <c> (cantares). Na escrita romance plena, o dígrafo <ch> será de uso xeral, con moi escasas excepcións. h) Como acontecerá na xeneralidade dos textos notariais coevos, as grafías <ss> e <s> en posición intervocálica tenden a ser utilizadas con valor grafemático (vassalo / cousa, casa, suso, queser, quiser ẽ, quiserdes, quisermos, uso, poderoso), pero isto raramente se fai de xeito sistemático, con confusións máis ou menos frecuentes segundo os textos. Conforme Maia (1986 : 459 - 67), na documentación galega medieval é máis corrente que apareza <ss> en vez de <s>; en troca, nos textos que nós editamos, é máis adoitado o contrario, como mostran os dous textos vertentes: essa (n º 2, 3) / esa (n º 3), uossa (n º 2, 3), nosso (n º 3) / uosa (n º 2). i) En parte grazas á estabilidade na representación das vogais átonas, unha serie moi conspicua de palabras gramaticais presenta formas plenamente romances: que conxunción completiva, este / essa (isto no n º 3 reflicte seguramente unha variante viva na fala daquelas bisbarras), as preposicións en (n º 2), en / in (n º 3), por e a, a conxunción se. Mantense et, que será de uso abundante en todo o galego medieval, aínda que sempre será máis frecuente o emprego do signo tironiano que o abrevia. Quedamos en dúbida canto ao qui da subscrición notarial no texto n º 2, en que este pronome relativo aparece con referencia persoal e en función de suxeito, o cal convida a pensar nunha pervivencia na fala desta forma, que puidera estar atestada noutros textos galegos anteriores a ca. 1260 (Monteagudo 2008 b: 231). Asíe todo, e malia a súa prioridade cronolóxica, os dous textos en foco, en especial o n º 2, presentan unha serie de trazos scriptolingüísticos particularmente avanzados. Xa sinalamos os demostrativos este, essa (non iste - isti ou ipsa) e outras palabras gramaticais (se, que, en, por), engadamos agora as formas do artigo determinado o, a, os empregadas regularmente, sen a concorrencia de variantes grá fi cas (u, hu, ad...), nin morfolóxicas (lo, la... como alomorfos libres, coma noutros moitos textos), incluso en contracción con preposicións: as í, do, da, dos ; é especialmente rechamante no, na e non inlo, enno, eno...; tamén 21 O uso de <y> para a consoante fricativa prepalatal é corrente nos textos posteriores, aínda que non atinguiu carácter xeral. Coma tal, dentro da nosa colectánea: ayo / ayades / ayam (docs. n º 18, 22, 37, 41, 42), seya / seyan (n º 26, 37, 42, 48). 22 No caso de lino e vino non se pode descartar unha pronuncia con [ ĩ ], previa ao desenvolvemento da consoante nasal palatal. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 85111 chama a atención o Rey, no texto n º 2, cando o máis frecuente é el Rey (porén, tamén no texto n º 44 se le du Rey). Tamén son salientables as representacións das contraccións coa preposición a : á uoz do Rey, n º 2 (sen til no orixinal); ó cellareyro (n º 3 ; con til no pergamiño). Nótese, pola contra en este (n º 2) / in essa (n º 3). Finalmente, a forma mesmo (n º 2) tamén ofrece a variante máis evoluída, fronte a textos posteriores que presentan variantes máis recuadas: mèèsmo (n º 33) - meesmo (n º 43). j) As formas de pronome persoal son as que aparecerán xeralmente nos outros textos: P 1 eu, (a) mj  / P 4 (a) nós, non nos busquedes / P 5 (a, de...) uós / vós ; damos uos, ẽ terge uos, se uola entergar. Para as P 3 e P 6 só se rexistran dúas formas, ambas átonas, de OD da P 3 a, e de OI de P 6, les. É de notar o escaso emprego dos pronomes átonos para as P 1, P 2, P 4 e P 5, en función de obxecto indirecto: vendo a uós; dedes a mj  ; outorgamos a uós; n ũ ca sea demãdada de uós; façemos a uós; dés a nós, que a nós cumpra. Outros exemplos átonos: se uos uossa raçõ nõ queremos dar, fazer les, que a pobredes, se a nós non quisermos. k) Finalmente, chama a atención a orde de constituíntes oracionais en determinado tipo de cláusulas subordinadas, en particular nas condicionais e nas de relativo, con ocorrencias coma a seguinte: se uos uossa raçõ nõ queremos dar o uos na ordìm nõ queremos coler (n º 2) (se) uola entergar nõ quiser ẽ (n º 2), qu ẽ in essa herdade morar (n º 3). Non nos referimos tanto á posición do pronome átono no primeiro exemplo (separado do verbo por outros constituíntes oracionais), coma á anteposición do OD ou do CL no primeiro e no terceiro exemplos, e do in fi nitivo con respecto ao verbo principal querer no primeiro e no segundo exemplos. Estes tipos de secuencia de constituíntes sintácticos (OV), en orde inversa á xeral en romanzo (VO) –tal como sinalamos con anterioridade–, é relativamente frecuente, ao menos nos textos máis antigos, no caso de certas clases de cláusula subordinada (tal como as condicionais e as de relativo) e/ou de complexo verbal (tal como querer + in fi - nitivo) (Monteagudo 2008 c). Asíe todo, nos propios textos en foco se constata que tamén era posible a secuencia VO, mesmo nas subordinadas condicionais e de relativo: que a nós cumpra nosso foro en paz (n º 3); se quiserdes chantar arbores (n º 3); se a nós nõ quisermos comprar (n º 3). 4. ESCRITA PERIFÉRICA E FRONTEIRIZA (N º 9 E 14 / 15) Aínda que na nosa mostra temos máis exemplos de textos do galego oriental e fronteirizos, os que na nosa opinión mellor serven para caracterizar lingüisticamente tanto a primeira variedade (galegooriental) coma a segunda (galego fronteirizo) son respectivamente o n º 9, procedente das terras orientais da provincia de Ourense, e os números 14 e 15, procedentes do mosteiro de Castañeira, da outra banda da fronteira administrativa actual entre as provincias de Ourense e Zamora (pero lémbrese que no período estudado, ambas as comarcas pertencían á diocese de Astorga). Tamén resulta de interese neste punto ter en conta o n º 18, de Vilafranca do Berzo, e os n º 20, 21 e 29, de Sobrado de Trives 23. Trazos relevantes do texto n º 9 (1244) son a variante estos (véxase máis abaixo), as formas que poñen de manifesto a caída do [ n ] intervocálico, aínda que con vacilacións grá fi - cas (homèèsomees, marraas, lagua, Candaeda / Bona, centeno, panes, dineiradas, bonos), e o mantemento do [ l ] intervocálico (talega, calendas ; con todo, nótese en senso contrario o topónimo Mamoela < mammula + diminutivo ella); as formas do artigo determinado (el carneiro, por el regueiro - o foro; la escoleita; los bonos omees, a los caseiros, á (?) lagua; da muler, dos casares, das sortes; pola talega - p or la (?) Mamoela, ena, alos), as variantes ouer ‘ouuer’ e ouiron, a grafía xantaren. Tendo en conta a limitada extensión da mostra, diríase que a base 23 Unha achega xeral a esta documentación periférica e especialmente á fronteiriza, en Rodríguez Parada 2007. Véxase tamén Méndez 2007, quen estudo o chamado Tombo das Viñas de Ribadavia, um documento alternante galego / leonés. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 85111 lingüística do texto é unha variedade que presenta caída de [ n ] intervocálico, mantemento do [ l ] na mesma posición (a excepción a isto, Mamoela, explicaríase por tratarse dun topónimo), e artigo determinado ello-o / la / los / las. Ademais, poden sinalarse os castelanismos dos, por dous e quien por quen ; quizais este sexa tamén o caso de ouer, pero ouiren suxire o uso de <o> para representar o ditongo, corrente nos textos primitivos (Monteagudo 2008 b: 186 - 201). De resto, a xeneralidade dos trazos remiten ao galego típico, ben que parte deles son compartidos polo leonés occidental: l ũ bos, con mantemento de mb ; resultados das palatais en melor, muler, escoleita, xantaren ; aditongación (boi, osas, foro, fore ; quere, quiseren, uiron), ditongos ei (dineiradas, carneiro, caseiro, escoleita, dereito...), ou (outra) e ui (luitosa, fruita, muitos), ome, fame, morrer... No aspecto grafemático, chama a atención o emprego de <x> para a africada dentopalatal, uso relativamente insólito que de contado veremos reaparecer no texto n º 14. Finalmente, canto a formas híbridas latinoromances, chaman a atención a aparición de ad como artigo determinado feminino nun treito en latín (ad uxor eius Marina Petriz ; a construción repítese tres veces no mesmo treito), o pseudolatinismo cocto (por cautu ‘couto’) e a a forma malediciõ nun enunciado en latín (por maledictionem, pois a construción esixe uso do acusativo: abeat malediciõ). No caso dos textos 14 e 15, está claro que o fondo lingüístico é galego, aínda que algúns trazos son compartidos outra vez polo leonés occidental: aditongación das vogais mediobaixas (trazo característico do galego fronte ao leonés: morte, uosso, ten ẽ te, conuen, quero, vener, quiser, enferno...), ditongacións, tanto primarias coma secundarias, características do galego (mais ; monesteiro, caualejro, Castanejra, escudeiro, preito, fejto, ey, mandei ; eu, meu ; foi, depois ; dous, outro, couto, sou, dou, outorgacion, Lourenzo ; muitos), mantemento do [ e ] átono nos fi nais de tipo abade, erdade, salude ; palatalizacións consonánticas tipo fi lo, melor (‘ fi llo’, ‘mellor’) e ia e seia ; resultado de pl - inicial (xena). No último exemplo, é de notar a grafía <x> para a africada dentopalatal, que xa vimos aparecer no n º 9. Compárese con <c> /<ch> en cantares / chantar no texto n º 3 (de 1233). Aquela grafía <x> aparece noutros documentos coetáneos leoneses centrais e orientais (Sahagún, 1245 xenos e 1258 xosa ; León 1246 xano e 1260 xamado, véxase Staaff 1907 : 240). Endebén, no caso dos documentos de Castañeira, parece claro que a base lingüística presenta mantemento de [ n ] e [ l ] intervocálicos: irmanos, una, monesteiro, pertenesce, mano, centeno, tenente, xena, donación, tener, uener, pertinencias ; casales, salude. Nestes textos a grafía <n> intervocálica non pode interpretarse como arcaizante (o que sería o caso do documento de 1244), pois non hai un só exemplo que testemuñe a caída de [ n ] intervocálico, sendo que abundan as ocasións en que podería darse. Por contraste, nos documentos de Sobrado de Trives temos ten ẽ te (n º 20) e monesteiro pero arcidiagòò (n º 20, 29), e mais alternancia no mesmo texto das variantes grá fi cas moesteiro / monesteiro (n º 21). No texto n º 18, de Vilafranca do Berzo, aparecen ten ẽ te e canoligo, pero tamén termios, que testemuña a caída do [ n ] intervocálico.Para o artigo determinado, os textos de Castañeira, ademais de ofreceren as formas el (del, al) / la, los, eno / enos –as máis abundantes nos dous documentos–, que, ao menos na época e nos contextos morfonolóxicos en que aparecen, poden considerarse comúns ao galego oriental e ao leonés occidental, dunha banda presentan formas inequivocamente leonesas, como ela, elos, e doutra as claramente galegas o (do) / os (dos). No texto n º 18, a que acabamos de referirnos, tamén son de notar as formas do artigo determinado e pronome de terceira persoa obxecto directo: lo qual, el aniuersario, el rey, la carta, la regina, las quales, las casas, a la, en la - en lo, por la, vendila, lo pagu ẽ. Unha forma de tipo claramente leonés, ela, tamén se rexistra nun documento procedente de Sobrado de Trives (n º 21). 5. CONCLUSIÓNS No presente traballo tentamos internarnos no complexo proceso de emerxencia da scripta galega, centrándonos no estudo do rexistro notarial e no período de transición a partir da relativamente máis innovadoras cás da modalidade de escrita semiheterónoma. Pola súa banda, na segunda, aparecen variantes morfolóxicas innovadoras que raramente se rexistran na modalidade plenamente romance. É por isto que o modelo de gradatum lineal ofrece unha imaxe inadecuada do proceso evolutivo. As principais innovacións grá fi cas que, moi irregularmente, aparecen na compoñente romance da modalidade de escrita heterónoma son (§ 2. 1): (1) emprego de <z> para as consoantes (primitivamente) africadas dentais, aínda que alternando con outras solucións máis conservadoras como <ti>, <tj>, <ci>, e en posición fi nal <-t>; (2) uso do dígrafo <ch>, ao lado de <ci> para a africada dentopalatal; (3) repercusión grá fi ca esporádica da caída de [ l ] e [ n ] intervocálicos; (5) grafías de tipo <ei> e <ou> para os ditongos, ao lado das máis conservadoras <ac>-<ec> e <au>-<o> respectivamente; (6) uso esporádico de <y>. As principais innovacións morfolóxicas que rexistramos na modalidade de escrita semiheterónoma (§ 2. 2) son as variantes mina ‘miña’ (e quizais uiuir) no texto n º 5 ; fi gu, dixu e dixesi no texto n º 7 e disu no texto n º 8. Probablemente o punto máis discutible da nosa proposta (unha vez aceptada a súa pertinencia xeral) sexa a distinción entre a modalidade semiheterónoma (b) e a semiautónoma (c), particularmente tendo en conta a proximidade de solucións entre os textos n º 7 (que consideramos na primeira destas) e n º 10 (que xusti fi ca o establecemento da segunda). Os trazos que nos parecen consentir tal división son fundamentalmente (§ 2. 2 e § 2. 3): (1) na modalidade semiheterónoma, latín e galego están fortemente entremeados, mentres que na semiautónoma, o latín ten moita menor presenza, e a alternancia de códigos está máis claramente parcelada (o latín áchase acoutado no escatocolo); (2) no texto n º 10, a caída do [ n ] intervocálico repercútese na grafía con moita frecuencia, ademais recorrendo (aínda que de xeito irregular) a recursos novidosos, coma o uso das plicas e o til; (3) dáse un uso innovador de <z>, palmariamente antietimolóxico; (4) aparece, aínda que paseniño, o <y>, ausente dos textos n º 5, 7 e 8. En recapitulación xeral, os puntos críticos que rexistramos, de acordo ao xa sinalado por outros investigadores (en particular véxase Cintra 1990 e Martins 1999, 2004 e 2007) atinxen a dous planos: o morfográ fi co e o fónicográ fi co. De acordo cos nosos resultados, no primeiro salientan: 1) A deslatinización na escrita foi máis rápida na morfoloxía flexional dos substantivos e adxectivos. 2) A deslatinización na escrita da morfoloxía flexional das formas persoais do paradigma verbal foi posterior á dos nomes. 3) A latinización grá fi ca dos pronomes persoais, demostrativos, posesivos, numerais e inde fi - nidos resistiu con máis forza do que a verbal. 4) As clases de palabras invariables, en particular preposicións e conxuncións, foron as que resistiron máis duradeiramente con forma grá fi ca latina ou alatinada. Canto ao plano fonográ fi co, subliñamos: 5) No vocalismo, a representación conservadora das vogais medioaltas [ e ] e [ o ], tanto tónicas, como, sobre todo, átonas, foi <i> e <u> nos textos escritos en modalidades máis conservadoras; na escrita romance plena, esas grafías son insólitas para as vogais tónicas e claramente obsolescentes para as átonas. 6) A representación conservadora dos ditongos, en particular ei e ou foi variable (tamén dependendo do étimo): preferentemente <e> ou <ac> / <ec> para o primeiro, e <o> ou <au>, <oc> para o segundo. Na escrita romance, tenderon a xeneralizarse as grafías <ey> (<ei> / <ej>) e <ou>, ben que con pervivencias das grafías arcaicas. 7) A caída de [ l ] e [ n ] intervocálicos non foi representada senón esporadicamente; no caso do segundo, tardou en atoparse unha maneira de representar a nasalidade da vogal anterior ou do hiato vocálico resultante, mediante plicas, e máis raramente, mediante til. Os dous últimos procedementos foron de uso común (pero non xeral) na escrita romance autónoma, na cal, en todo caso, as formas con conservación grá fi ca de <l> e <n> tenden claramente a decaer. 8) Para a representación das (primitivas) africadas dentais, rexístranse dúas novidades: <z> e <ç>. A primeira, <z> conviviu con solucións máis conservadoras, do tipo <ci> e <ti>, e en fi nal de palabra, <-t>; que tenderon a decaer na escrita plenamente romance. Máis novidoso aínda, o uso de <ç> caracteriza a escrita plenamente autónoma, ben que a súa difusión foi lenta e irregular. 9) Para a representación da africada dentopalatal, a innovadora <ch> tivo que imporse a solucións máis tradicionais, en particular <ci>, que viña empregándose nos nomes propios (e seguiu tendo certo uso neles), e no oriente, <x>. 10) O uso do grafo <y> constituíu unha notable innovación, puramente grá fi ca; nos textos plenamente romances remataría empregándose (aínda que non con carácter xeral) sobre todo para a semivogal dos ditongos decrecentes (ay, ey, oy, uy) e a vogal [ i ] en hiato (oyr), con menor frecuencia para a sibilante prepalatal (seya). © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 85111 Tendo en conta o carácter extremadamente esvaradío da situación de transición scriptolingüística, manifestado na volatilidade das solucións rexistradas e no azaroso das súas posibles coocorrencias, parece lóxico preguntarse pola viabilidade de efectuar unha clasifi cación minimamente consistente. Despois do que acabamos de dicir, semella indubitable que a resposta será negativa se entendemos por modalidades scriptolingüísticas variedades lingüísticas de corpo enteiro (isto é, cunha correspondencia máis ou menos certa na lingua falada), ben de fi nidas e fi xadas. Pero pode ser positiva se por tales modalidades entendemos, coma no presente traballo, rexistros altamente especializados, exclusiva ou basicamente da escrita, con carácter transicional, só minimamente –e quizais desigualmente– consistentes e estabilizados, e que por tanto ofrecen ampla marxe para a aparición de solucións circunstanciais, improvisadas, e moitas veces de existencia efémera. En todo caso, estamos certos de que ao enfrontarnos a textos coma os estudados no presente traballo, producidos en situacións caracterizadas por un elevado grao de difusividade, resulta aconsellable suspender os marcos perceptivos e conceptuais propios das situacións lingüísticas altamente focalizadas, valedeiros só para estas. Finalmente, non se nos escapa que a proposta que presentamos se estea nun número moi reducido de textos, que ademais estes cobren unha franxa cronolóxica estreita e que ofrecen un espectro limitado de tipos textuais, sexa do punto de vista diplomático sexa do punto de vista máis xeral de xéneros de escrita. De todos os xeitos, a impresión que obtemos dunha lectura máis rápida de moitos outros textos do período, coidamos que corrobora a nosa proposta. Obviamente, esta só se poderá dar por validada despois dunha exploración que abranga unha mostra documental máis abundante, máis ampla na cronoloxía e máis diversa canto a tipos lingüísticos e textuais. Tal tarefa reborda as nosas posibilidades e os obxectivos do presente contributo, que se ofrece como unha aproximación inicial ao asunto. En de fi nitiva, somos conscientes de que a proposta que adiantamos é debatible e en todo caso precisa dun maior re fi namento. Secomasíestamos convencidos de que resulta pertinente, pois ofrece vías de análise que esclarecen aspectos importantes do fenómeno en foco, e xulgamos que a tipoloxía proposta é de aplicación ao corpus textual do período de transición e emerxencia da scripta galega medieval. A PÉNDICE : T ÁBOA DE TEXTOS A numeración dos documentos remite á nosa colección e é correlativa á súa respectiva antigüidade. Na data damos ano / mes / día, cando constan. Nótese: (a) se o ano vai entre parénteses, o documento carece de data; (b) o signo de interrogación <?> indica data dubidosa; (c) a frecha > sinala que o documento non foi transmitido en orixinal, senón mediante copia posterior; neste caso, indícase tamén a data do traslado. Só dous documentos, os n º 16 e 17, levan expresa a localidade en que foron dados; no noso cadro esta aparece en cursiva. No resto dos documentos, a localización tentou determinarse tendo en conta a relevancia xeolingüística do dato: ou ben se localizan polo notario que subscribe (not.), ou ben se remite á colección diplomática de onde proceden (col.), ou, noutros casos, polos topónimos que aparecen no documento (top.). En moitos casos, son aplicables os tres criterios, noutros son aplicables dous deles, e por vía da regra os resultados confírmanse mutuamente. As indicacións abreviadas que se xuntan a cada topónimo remiten á provincia: Co = Coruña, Le = León, Lu = Lugo, Ou = Ourense, Po = Pontevedra, Za = Zamora. R EFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS tuguês: notícia de uma noticia de auer ”, en D. Kremer (ed.), Homenaxe a Ramón Lorenzo, vol. 1. Vigo: Galaxia, 105 - 121.

A elaboración de repertorios terminográficos que inclúen o galego como lingua de traballo experimentou desde 1980 un notable desenvolvemento. A produción terminográfica galega recente, xerada ao abeiro do proceso de normalización lingüística, foi obxecto de análise en publicacións nas que se relaciona coa planificación lingüística (p.e. Rodríguez Río 1996, Galanes 2003). Pola súa banda, na disciplina terminolóxica producíronse relevantes cambios teóricos (sobre todo a partir de Cabré 1999a), que incorporan a visión social e comunicativa ao tratamento da unidade terminolóxica. Estas innovacións teñen reflexo nas aplicacións terminográficas, especialmente no referido a plasmar as relacións entre denominación e concepto (sinonimia, polisemia etc.), así como á variación denominativa e conceptual e á selección das fontes de extracción da terminoloxía (baseadas agora en corpus). Nesta situación, entendemos necesario actualizar a análise sobre a terminografía galega, desde a nova perspectiva comunicativa e co obxecto da mediación interlingüística, incidindo na calidade dos dicionarios. Para iso deseñamos un sistema de avaliación con base nos indicadores internacionais (Pointer 1995), nas metodoloxías de base comunicativa e nas máis recentes normas internacionais (ISO) sobre traballo terminográfico. Os resultados desta avaliación revelan conclusións que servirán para orientar o deseño de futuros traballos terminográficos.

Iolanda Galanes Universidade de Vigo [email protected] Terminoloxía, dicionarios terminográficos galegos, calidade terminográfica, mediación interlingüística, tradución Sumario 1. Introdución. 2. Terminoloxía e calidade. 2.1. Os avances da Terminoloxía e nas aplicacións. 2.2. O concepto de calidade en Terminoloxía. 3. Sistema de avaliación da calidade dos repertorios terminográficos. 3.1. Análise de necesidades. 3.2 Criterios de calidade dos dicionarios para a mediación lingüística. 4. Calidade da terminografía galega recente. 4.1. Caracterización xeral. 4.2. Análise dos repertorios terminográficos galegos (20002014). 5. Conclusións. 1. i ntrodución Nos procesos de normalización lingüística, que pretenden ampliar os ámbitos de uso dunha lingua, o cultivo terminolóxico ocupa un lugar destacado. A terminografía galega medrou considerablemente nas últimas catro décadas. Esta produción e o seu papel no proceso de normalización lingüística foi analizada en varios traballos (Rodríguez Río 1996 e 2006; Galanes 2003 e 2006, p.e.). O obxectivo daqueles era computar e visibilizar esa produción e tamén suxerir medidas para unha boa xestión desde os presupostos da planificación lingüística. Como queira que aquelas análises precisan dunha actualización e que se produciron cambios substanciais na disciplina terminolóxica e tamén na difusión da información especializada, cremos chegado o momento de reflexionar sobre a calidade dos dicionarios publicados desde a perspectiva da teoría comunicativa da terminoloxía, i.e., como fontes para a mediación interlingüística.Desde os seus inicios ata a hoxe, a Terminoloxía funciona como disciplina auxiliar doutras (normalización técnica, planificación lingüística, enxeñaría lingüística, documentación e tradución e interpretación) que se achegaron a ela con obxectivos diferenciados, como tamén o son as necesidades dos usuarios (Cabré 2004: 25 e ss.). O resultado é que a disciplina experimentou avances no plano teórico e tamén nas súas aplicacións. Estas, ademais, víronse acompañadas de importantes cambios na xestión da información e na súa transmisión telemática, p. e., co desenvolvemento dos córpora, que agora lles serven de fonte aos repertorios terminográficos. A globalización cultural, económica e científica actual fai que toda lingua que queira salvagardar a súa identidade e reafirmarse necesite comunicar e representar coñecemento especializado para sobrevivir. Xorde a figura do mediador interlingüístico, recoñecido como un dos principais usuarios da terminoloxía (Gómez GonzálezJover 2006: 233), que ten as súas propias necesidades terminográficas. Polo tanto, os obxectivos deste artigo son analizar a produción terminográfica galega nos últimos anos de acordo coas novas correntes terminolóxicas, realizar unha análise de necesidades de información terminográfica para a mediación interlingüística, coñecer ata que punto a terminografía galega actual responde a elas e tirar un diagnóstico sobre esta produción, e tamén as liñas de actuación futuras que poidan contribuír a inserir a lingua galega e a súa terminoloxía no panorama internacional. Para iso, deseñamos un marco teórico; a seguir, analizamos as necesidades terminográficas de acordo cos fins de mediación interlingüística e expoñemos o sistema de análise; e, no cuarto apartado, avaliamos a calidade dos repertorios terminográficos recentes. As conclusións desta análise figuran no final deste artigo. 2. t erminoLoxíA e cALidAde Neste apartado abordamos os aspectos teóricos que serven de apoio ao sistema de análise da terminografía deseñado ad hoc. Dunha banda, revisamos os avances da disciplina terminolóxica, para identificar as implicacións que a visión comunicativa tivo na práctica terminográfica. Doutra, repasamos as contribucións que sobre calidade e terminoloxía viron a luz tamén neste período como xustificación ao noso sistema de avaliación de calidade. 2.1. Os avances da Terminoloxía e nas aplicacións A Terminoloxía formalízase como disciplina autónoma (vs. a Lexicografía) a partir de 1930 con base na elaboración de dicionarios técnicos, obra de especialistas (como The Machine Tool de Eugen Wüster). O obxectivo destas obras era a normalización terminolóxica, entendida como harmonización terminolóxica das denominacións técnicas nas linguas de cultura. A partir desta práctica terminográfica derívanse os principios da disciplina, que constitúen o que hoxe se coñece como a Teoría Xeral da Terminoloxía (TXT). Durante o século XX a disciplina experimentou sucesivas reformulacións no plano teórico e práctico como produto da súa difusión, da aplicación a outros fins (corrente planificadora, corrente traducional etc.), da multiplicación exponencial da transmisión de coñecemento especializado e dos avances tecnolóxicos. De xeito que á fin do s. XX se fai sentir a necesidade de crear un novo marco teórico que combine todas as achegas no que se deu en denominar a Teoría Comunicativa da Terminoloxía (TCT), formulada por Teresa Cabré en 1999. Non realizaremos un percurso sobre a historia da Terminoloxía e as súas reformulacións, que se pode consultar, entre outros, en Cabré (2005) e de modo mais extenso en Montero et al. (2011: 1964). Limitarémonos a salientar as novidades que introduce a TCT, en contraste coa TXT, na práctica terminográfica. O obxectivo dos dicionarios técnicos xerados na TXT é, partindo do concepto, o de seleccionar de entre todas as posibles a denominación de referencia para cada concepto. Desde un punto de vista prescritivo, escólmase esta denominación por considerala a máis adecuada para representar o concepto. A fixación dunha forma de referencia en cada lingua facilitaría a comunicación internacional normalizada (uniformizada) que se plasma nas normas técnicas internacionais. Na TXT a relación que se establece entre denominación e concepto é biunívoca (unha denominación para cada concepto), sen considerar nin a polisemia nin a sinonimia dos termos de especialidade. A metodoloxía escollida é onomasiolóxica (isto é, do concepto á denominación) e considérase que os conceptos constitúen un conxunto estanco que o especialista debe estruturar internamente. O especialista de cada ámbito temático é, polo tanto, o único que está en condicións de ordenar este coñecemento e o que está en mellor situación para elaborar un dicionario terminolóxico. Na práctica terminográfica dous son os camiños encetados, dunha banda figuran os estudos sobre a nova formalización do concepto, entendido como unha entidade dinámica que debe ser obxecto de organización a través de ferramentas conceptuais (ontoloxías, ontoterminoloxías, termontoloxías etc.) nas que se tenta plasmar as relacións entre conceptos a partir dos termos dun corpus real (Roche 2008: 14; Alcina 2009: 39). Da outra, ven a luz estudos de Lexicografía funcional, que unen as bases teóricas da Terminoloxía, a Terminografía e a Lexicografía, integrándoas na chamada Lexicografía de especialidade que pretende atender as necesidades comunicativas do usuario dos textos especializados (termos e tamén fraseoloxía, colocacións etc.) desde unha perspectiva semasiolóxica (FuertesOlivera 2012: 7 e ss.). Á vista da evolución disciplinaria, Vargas (2007: 4647) establece tres xiros na historia da Terminoloxía. O primeiro é a reformulación dos presupostos teóricos: o termo pasa a ser unha unidade comunicativa e lingüística, alén de unidade de coñecemento; establécese un tratamento descritivo do termo, que considera os aspectos lingüísticos e pragmáticos coñecidos a partir das propostas socioterminolóxicas, sociocognitivas e sociolingüísticas. A seguir vén o xiro tecnolóxico, que supón a descrición dunha metodoloxía para compilar, validar, organizar, almacenar, actualizar, intercambiar e recadar termos, así como a creación de novas ferramentas de xestión de base informática. Supón a integración entre a Lingüística e a Informática nun momento no que o acceso a textos especializados pola difusión de Internet, a posibilidade de compilalos en córpora e de poder manipular e recuperar datos con bases de datos terminolóxicas, fan albiscar a extracción semiautomática de termos. O terceiro xiro xorde como evolución das bases de datos e aborda a xestión da estrutura semántica dos contidos e as súas relacións. Preténdese a representación formalizada das relacións semánticas conceptuais en sistemas informáticos. Deste xeito, as bases de datos terminolóxicas vincúlanse á ontoloxía na que se establecen o sistema de conceptos e as súas relacións, así como as súas subclases, funcións, instancias (obxectos determinados) para extraer os axiomas (ou regras de funcionamento). O novo reto da terminografía é xestionar automaticamente o plano conceptual do Esta ampliación do destinatario derívase das novas necesidades de mediación lingüística nun contexto no que as interaccións especializadas se multiplican e xa non teñen exclusivamente como emisor e receptor o especialista. Estas innovacións marcan as liñas mestras da calidade, que analizamos para a terminografía galega. 2.2. O concepto de calidade en Terminoloxía Para coñecer que é a calidade acudimos á súa definición na norma ISO 9000/2005: “3.1.1.quality. Degree to which a set of inherent characteristics (3.5.1) fulfils requirements (3.1.2). NOTE 1: The term quality can be used with adjectives such as poor, good or excellent” (ISO 9000/2005: 7). Remítenos ás características inherentes dun produto que deben estar en relación cuns requisitos previos (deseñados na fase de produción) para que este acade un determinado grao de calidade. Se ben, cómpre explicitar que a calidade atinxe non só aos produtos, senón tamén aos métodos e, nese sentido, as normas ISO sobre terminoloxía inciden na xestión terminolóxica e nos servizos co obxecto de harmonizar os procesos de produción (Pozzi 2003; Silva 2014) 1. Así, a calidade ten unha dobre vertente, interna e externa, que se refire tanto aos procesos de produción como á satisfacción das necesidades dos destinatarios dos produtos xerados. A definición de calidade no dicionario da Real Academia Galega 2 ofrece tres acepcións. A primeira presenta como sinónimo característica, as outras dúas acepcións relacionan a calidade co concepto de clase (ou categoría) cunha interpretación positiva. Estas dúas últimas acepcións responden á concepción do noso sistema de avaliación, ao considerarmos que a calidade é unha característica positiva e con ese presuposto deseñamos o noso protocolo de avaliación. Nel explicitamos os requisitos de calidade que deben respectar os dicionarios orientados á mediación interlingüística, a partir das necesidades dun amplo grupo de potenciais usuarios/as e das novas orientacións da disciplina, da reflexión sobre as prácticas terminográficas e das máis recentes normas internacionais ISO de traballo terminográfico. É obvio que a calidade, a boa calidade, dos produtos terminográficos está relacionada coas boas prácticas e, polo tanto, coas metodoloxías empregadas. Non existe unha metodoloxía terminográfica única, nin é o noso obxectivo xulgalas, e somos conscientes de que dependen dos fins dos repertorios elaborados. No contexto galego formulouse unha metodoloxía sobre Terminografía galega e calidade: novos modelos 37 © 2015 Estudos de lingüística galega 7, 3352 o traballo terminolóxico puntual adaptada á nosa lingua (Rodríguez Río 2003), mais non se xerou aínda ningunha metodoloxía de traballo sistemático, é dicir, orientado á produción de repertorios temáticos 3. En todo caso, que as aplicacións terminográficas sigan unha metodoloxía é un criterio de calidade. Outra fonte para establecermos os criterios de calidade son os informes de ámbito europeo sobre terminografía. Deles, interésanos o diagnóstico que sinala as carencias dos dicionarios nun marco internacional multilingüe. Destacamos, en concreto, o proxecto Pointer (coordinado pola Universidade de Surrey) desenvolvido entre 19951997 co obxecto de proporcionar datos sobre o estado da investigación da terminoloxía e dos produtos terminográficos 4. A través do método de enquisa (Questionary survey) 5 identifícanse as expectativas que o/a tradutor/a ten nas fontes terminográficas que son, por orde de prioridade, as seguintes informacións: • foreign language equivalent, synonym, variant, abbreviation; • definition, contextual example, usage information; • date, source and terminologist’s name; • grammatical information Na sección 4 do informe final de Pointer 6, tras os problemas da Terminografía, indícanse solucións que pasan por ampliar a lista de informacións pertinentes (semántica, morfolóxica, sintáctica, fraseolóxica e pragmática); por mellorar os formatos, dándolles unidade e coherencia; por afondar no tratamento do plano conceptual e por permitir o acceso á información tanto desde o concepto como desde a denominación. Estas medidas facilitan a creación de ferramentas terminolóxicas orientadas á tradución. Os aspectos sinalados concordan coa evolución teórica da disciplina, que se formaliza pouco despois na enunciación da TCT. Os criterios de calidade que extraemos para a nosa análise son: a importancia de mellorar as informacións lingüísticas para adecuar os produtos ás necesidades comunicativas dos potenciais usuarios/ as, a de facilitar o acceso á información e a de afondar no estudo do concepto. De modo paralelo ao desenvolvemento dos proxectos antes citados, Cabré (1998/1999) reflexiona sobre o concepto de calidade en Terminoloxía e indica que unha colección de termos especializados é de calidade cando son fiables, adecuados e correctos (ou estandarizados). Identifica ademais unha batería de indicadores explícitos e implícitos de calidade. Entre os primeiros figura que o repertorio inclúa marcas de uso, en atención á perspectiva comunicativa da terminoloxía, e entende por tales as marcas dialectais (espazo, tempo e situación), as marcas pragmáticas e as de ponderación. Entre as marcas implícitas indica: a metodoloxía e o proceso de elaboración explícito, a calidade das fontes de procedencia dos termos e da información, a composición mixta do equipo de traballo, a validación por especialistas no proceso de elaboración e o respecto das normas internacionais. Para concluír que un produto terminográfico será tanto máis fiable canto que reúna unha serie de requisitos formais e de contido que teñen a súa implicación nos datos que deben incluír os repertorios (Cabré 1998/1999: 277 e ss.). A modo de resumo presentamos esta información na figura seguinte: 3 Aínda que non son descoñecidas outras metodoloxías como a de Auger e Rousseau (1984), traducida ao catalán por Cabré; Rondeau (1984); Arntz e Picht (1995); ou máis recentemente Pavel e Nolet (2001). 4 Este proxecto serve de diagnóstico para o proxecto Interval, coordinado pola mesma universidade, que pretende crear unha infraestrutura de xestión terminolóxica en Europa, harmonizando métodos e coordinando recursos. 5 http://www.computing.surrey.ac.uk/ai/pointer/ptsurvey.html (consulta: 12/01/2015). 6 http://www.computing.surrey.ac.uk/ai/pointer/report/contents.html (consulta: 12/01/2015). estrutura do traballo contido • Explicitación de autoría • Adecuación títulocontido • Explicitación de obxectivos • Presentación da estrutura de coñecemento do ámbito • Explicitación do abano temático • Precisión de destinatarios e función • Presentación da metodoloxía • Inclusión de normas de manexo • Bibliografía de referencia e de baleirado • Lista de termos completa • Termos fiables desde o punto de vista documental • Termos pertinentes • Formas terminolóxicas ben representadas • Categoría gramatical • Fonte de procedencia • Definición exacta • Correspondencia entre definición e termo • Definicións sistemáticas, pertinentes e regulares • Fiabilidade das remisións • Fiabilidade das equivalencias noutras linguas • Fiabilidade das equivalencias de contextos Esta proposta de criterios interésanos pola súa exhaustividade e por poñer o foco tanto na calidade dos produtos terminográficos, que é o obxecto da nosa atención, como na calidade dos termos que se poñen en circulación. Presenta criterios concretos que materializan as orientacións citadas anteriormente. Para elaborar a nosa proposta tomamos este traballo como base, se ben escolmamos os criterios que atanguen á calidade dos repertorios e adaptámolos á situación sociolingüística do galego de especialidade. Así, desbotamos algúns, como as marcas dialectais ou cronolóxicas por non seren aplicables. Ou rebaixámolos noutros casos, pois máis que comprobar a fiabilidade dalgúns datos (remisións, equivalencias etc.), debemos consignar como indicio de calidade que estes figuren. Nese mesmo sentido, a comprobación dos criterios relativos ao contido precisaría dun especialista en cada unha das materias de especialidade, ante a imposibilidade de realizar esta comprobación, consignamos como indicio de calidade que na elaboración da obra participen especialistas. Por último, a calidade en Terminoloxía figura nas normas ISO aplicadas principalmente á xestión terminolóxica (procesos, planificación etc.; Silva 2014). De entre elas, recuperamos a que trata sobre o traballo terminolóxico (ISO 704, 2009: v) que enumera as actividades precisas 7 : a) a identificación do concepto e das relacións entre conceptos; b) a modelización dos sistemas de conceptos; c) a elaboración de representación dos sistemas de conceptos a través de esquemas conceptuais; d) a definición dos conceptos; e) a atribución de denominacións (principalmente de termos) a cada concepto nunha ou en varias linguas; e, f) o rexistro e presentación dos datos terminolóxicos, en soportes impresos ou electrónicos. Percibimos nesta enumeración a pegada da perspectiva comunicativa da terminoloxía no afondamento no plano conceptual (relacións conceptuais, definicións etc.), na utilización do plural “denominacións” o que introduce a variación denominativa nos repertorios terminográficos, na perspectiva multilingüe ou na inclusión dos soportes electrónicos. Verificamos, pois, que as innovacións teóricas teñen reflexo no ámbito normativo. 3. s istemA de AvALiAción dA cALidAde dos repertorios terminoGráficos pArA A mediAción interLinGüísticA 3.1. Análise de necesidades A mediación interlingüística implica transmitir información desde unha lingua a outra cunha finalidade e nun contexto determinados, para o que deben realizarse necesariamente tres operacións: a comprensión do texto orixinal, a transferencia (sobre todo da terminoloxía) e a reformulación do texto meta. O mediador en calquera das súas modalidades (tradución, interpretación, dobraxe etc.) conta normalmente cunha competencia temática inferior á do emisor e á do receptor do texto obxecto de mediación. Debe resolver esta carencia con celeridade, o que o fai del un usuario privilexiado das fontes documentais entre as que figuran os dicionarios. A tensión pola calidade do texto meta aumenta, pois este debe funcionar como orixinal, isto implica que a transferencia de contidos especializados ten que realizarse de forma gramaticalmente correcta, conceptualmente concisa e estilisticamente adecuada. A súa terminoloxía debe ser real e adecuada ao nivel de especialización do texto, i.e., conforme á utilizada polos especialistas da lingua meta, tendo en conta a variación formal e conceptual dos termos da especialidade.Os dicionarios non son as únicas fontes que emprega un mediador, pero si as principais, as súas necesidades son diferentes das doutros usuarios (especialistas, documentalistas, público leigo etc.). Aínda que desde a Terminoloxía se abordou a explotación das fontes terminolóxicas para a tradución especializada (Cabré 1999b, 2000 e 2004), interesa para os obxectivos deste artigo escoitar a voz de profesionais da Tradución e coñecer de primeira man as súas necesidades. Destacamos dúas reflexións realizadas desde perspectivas diferentes. Dunha banda, Mayoral (1999: 149 e ss.) establece oito criterios que un tradutor debe ter en conta á hora de avaliar a rendibilidade das fontes documentais para a tradución. Estes son: fiabilidade, autoridade, accesibilidade, orixinalidade, especificidade, exhaustividade, corpus e adaptación ao destinatario. A súa reflexión parte dunha longa experiencia como tradutor de textos especializados, se ben a aplicación dos criterios non sempre é evidente e depende tamén da lingua de traballo e da súa situación.Doutra, Gómez GonzálezJover, (2006) delimita as funcións que un dicionario especializado ten para a tradución especializada, de modo previo á construción do seu propio repertorio. En primeiro lugar sinala como pertinentes as informacións nocionais (Gómez GonzálezJover 2006: 241) que o dicionario debe recoller para contribuír a superar as carencias temáticas do mediador. Indica que son: definición, área temática e relacións entre conceptos, todas elas contribúen a que o mediador comprenda os conceptos orixinais e procure, a través do concepto, a súa equivalencia adecuada; facilitando así a transferencia. Ademais, sinala que o mediador debe contar cun léxico que valore adecuadamente a variación horizontal (por áreas de coñecemento) e vertical (segundo graos de abstracción en: especializado, semiespecializado e xeral), polo que o repertorio non se pode limitar “a indicar los equivalentes “regulares”, prototípicos y sistémicos, sino que también debe incluir equivalentes discursivos, contextuales o “situativos” (Gómez GonzálezJover 2006: 242). As unidades seleccionadas serán unidades simples, unidades polilexemáticas e mesmo formantes sen autonomía léxica (como por ex. bio-, hemo - etc. en Medicina). A identificación destas unidades, así como das variantes, é fundamental para a reexpresión do texto orixinal. A efectos metodolóxicos de constitución dun dicionario, resulta relevante partir dun corpus de textos da especialidade, o que facilita a inclusión de exemplos reais e de contextos nas voces do futuro dicionario. En definitiva, o mediador debe utilizar terminoloxías precisas e correctas, de modo conciso e sistemático, para asegurar a intelixibilidade do texto meta e a súa calidade, por iso as ferramentas que consulte deben estar adaptadas á mediación. 3.2. Criterios de calidade dos dicionarios para a mediación lingüística No noso contexto publicáronse reflexións sobre os criterios de validez das obras lexicográficas e terminográficas (Rodríguez Río 2003: 1920) con base nos criterios de Cabré (1999/1998) e do proxecto Interval. Non é unha lista exhaustiva e figuran nela aspectos relativos á difusión dos repertorios e aos seus usuarios, que valoran o peso normativo, o prestixio dos seus autores e a súa difusión, factores todos eles esóxenos. Aínda que se trata dunha reflexión xurdida desde a normalización lingüística valoramos que estea contextualizada para o caso galego. Retomamos algúns dos seus criterios, se ben, desde a perspectiva da mediación lingüística. En concreto, temos en conta os criterios enunciados por Mayoral (1999) e aplicamos o establecido en Pointer (1997), Cabré (1998/1999), Rodríguez Río (2003) e Gómez GonzálezJover (2006) co afán de articular un sistema de análise que atribúa evidencias (parámetros) aos criterios de Mayoral e sirva para avaliar as fontes terminográficas. Numeramos correlativamente cada un deles para que resulte máis doada a súa identificación. Así, entenderemos que estamos ante un repertorio fiable (fiabilidade) se cumpre os seguintes parámetros: 1) explicitar a metodoloxía de elaboración e citar o método de compilación de datos (fontes e sistematicidade das informacións ofrecidas); 2) incluír bibliografía; e 3) xerarquizar as acepcións, que implica unha ampla perspectiva (especializada, semiespecializada e xeral). A autoridade do repertorio descansa en dous indicadores: 4) participación do especialista e 5) aval. As mellores obras contan coa autoría conxunta de terminólogos e especialistas, e tamén é importante que conte co aval dunha entidade normativa (RAG), profesional ou institucional, por entendermos que ningunha entidade arrisca o seu prestixio social nunha obra que non sexa de calidade e de aceptación en medio especializado. A accesibilidade derívase de tres parámetros: 6) que o repertorio conte con versión electrónica; 7) que permita realizar buscas avanzadas, para localizar a información en todo o artigo terminográfico (non só na entrada); e 8) que sexa posible recuperar a información a partir de calquera das linguas de traballo, o que implica incluír índices remisivos. A orixinalidade do dicionario cífrase no manexo de fontes documentais reais, os parámetros que o miden son: 9) que figuren nel contextos ou exemplos reais (non creados ad hoc) ; ou 10) que o corpus de extracción estea constituído por documentos reais, o que non sempre é posible nas linguas minorizadas. A especificidade atinxe ao plano conceptual, os seus parámetros son: 11) a presenza dunha árbore conceptual; 12) a utilización marcas que indiquen a relación entre conceptos, como as remisións (reenvíos); ou 13) que as entradas presenten marcas de área e subárea temática. A exhaustividade está asegurada se o dicionario: 14) presenta información nocional a través de definicións terminográficas, ou preferiblemente enciclopédicas (Gómez GonzálezJover 2006: 244); e tamén se 15) inclúe todas as unidades polilexemáticas posibles, sinónimos, variantes denominativas e marcas de uso de cada unha das formas. Estas orientan a escolla do mediador segundo o nivel de especialización e rexistro do texto meta. No referido ao corpus e dada a esixencia de empregar terminoloxías reais, é pertinente 16) que o repertorio se basee en córpora de documentos reais da especialidade e 17) que ofreza contextos e informacións de tipo gramatical. 4. c ALidAde dA terminoGrAfíA GALeGA recente Para a avaliación da terminografía galega analizamos os repertorios terminográficos galegos xerados a partir do ano 2000 ata a actualidade, por considerarmos que a produción anterior xa foi analizada (Rodríguez Río 1996 e Galanes 2003) e por entendermos que interesa coñecer as últimas tendencias desde a formulación da TCT. Para localizalos acudimos á máis completa relación de repertorios terminográficos do Servizo de Normalización Lingüística da Universidade de Santiago (SNL da USC), que nos permite acceder Terminografía galega e calidade: novos modelos 41 © 2015 Estudos de lingüística galega 7, 3352 a eles por área temática e por orde cronolóxica 8. Excluímos da nosa análise os repertorios de 2015 e analizamos os publicados entre 20002014, a través dunha caracterización xeral e da aplicación dos criterios e parámetros expostos, sobre unha mostra seleccionada por produtor. De modo previo incluímos unha caracterización xeral do total da produción terminográfica dese período. 4.1. Caracterización xeral Ao fío dos xiros establecidos por Vargas (2007) interesa saber ata que punto estes tiveron implicación na terminografía galega. Analizamos a seguir os repertorios, non sen antes tratar doutras ferramentas, como os bancos de datos terminolóxicos (xiro tecnolóxico) ou as aplicacións de base conceptual (xiro semánticoconceptual). Nese sentido, destacamos os proxectos que pertencen a cada unha das últimas etapas. A primeira delas é o banco de terminoloxía multilingüe Buscatermos, elaborado polo SNL da USC. Este banco de datos xorde a comezos do século como unha ferramenta de uso interno para a comunidade universitaria (Rodríguez Río 2006: 36) e, a partir de outubro de 2012, é de libre consulta en Internet por convenio coa Xunta de Galicia 9, fornecedora dos medios técnicos precisos para un maior volume de consultas. O seu obxectivo é centralizar as terminoloxías xeradas ou utilizadas no SNL. Ademais, foi incorporando baixo autorización outros repertorios terminográficos galegos e, posteriormente, xuntáronselle os léxicos elaborados en colaboración (sobre todo de Realiter). Estas ampliacións a proxectos internacionais fortaleceron a súa perspectiva multilingüe, que non é sistemática. En 2012 contaba con 150.000 conceptos e 450.000 entradas, número que vai en aumento coa incorporación de novos repertorios. As informacións que ofrece son variables segundo a fonte terminográfica de extracción, mais o modelo de ficha cumpre cos parámetros internacionais ao incluír información lingüística (entrada, categoría gramatical, termos complexos, variantes, sinónimos, remisións, equivalencias noutras linguas), nocional (área e subárea temática, definicións) e documental, ao citar as fontes de extracción. Dúas características que singularizan esta ferramenta son as marcas de ponderación, de modo que o consultante coñece a fiabilidade atribuída polos compiladores, e a posibilidade de interacción. En definitiva, polas súas dimensións e exhaustividade converteuse nunha ferramenta de referencia. Do xiro semánticoconceptual salientamos os proxectos do Seminario de Lingüística Informática (SLI). Esta entidade, tras xerar diversos córpora (CLUVI, CTG), así como outras ferramentas (corrector OrtoGal, tradutor automático OpenTrad apertium ou a plataforma de consulta simultánea a varios recursos, RILG), orientou a súa investigación á Terminoloxía en confluencia coa Termoteca e a Neoteca da Universidade de Vigo 10. Comezou a desenvolver traballos de corte semántica recentemente, o primeiro dos retos foi elaborar a versión galega da rede léxicosemántica WordNet (Gómez Clemente et al. 2013: 28), denominada Galnet. O Corpus Técnico do Galego (CTG) e Galnet son as ferramentas base para o desenvolvemento de Termonet, cuxo obxectivo é realizar a extracción terminolóxica a partir de calquera synset (serie sinonímica) da ontoloxía léxica de WordNet de acordo con relacións semánticas seleccionadas 11. Trátase de traballos en curso que fan albiscar novas aplicacións e produtos, dos que teremos noticias nos próximos anos. Neste momento son a vangarda do traballo terminolóxico en Galicia. Volvendo aos repertorios terminográficos, ofrecemos a seguir unha caracterización xeral de modo previo á súa avaliación. Para elaborala sérvennos de modelo os parámetros utilizados por Galanes (2003), para analizar a terminografía de 1984 a 2000. 8 https://www.usc.es/gl/servizos/snl/terminoloxia/biblioterm.html (consulta: 12/01/2015). A cita de repertorios terminográficos segue o formato autoría (ano). Para a súa consulta remitimos á lista do SNL da USC. Da relación faltarían, na nosa opinión, dous repertorios (ALTE 2008 e Bermejo et al. 2006) que recollen denominacións e definicións de conceptos especializados. 9 Véxase a nota de prensa correspondente: http://www.xunta.es/linguagalega/buscatermos (consulta: 15/04/2015). 10 Sobre os seus traballos: http://sli.uvigo.es/recursos.html (consulta: 15/04/ 2015). 11 Agradecemos a Xavier Guinovart e a Miguel Solla que nos facilitasen información sobre o proxecto SKATeRUVigo : “Adquisición de escenarios de coñecemento a través da lectura de textos: desenvolvemento e aplicación de recursos para o procesamento lingüístico do galego”. O primeiro dos ítems que require a nosa atención é o volume de obra. Na devandita lista do SNL da USC contabilizamos un total de 153 repertorios para o período 20002014, o que implica unha media de produción de 10, 2 repertorios/ano. Esta media duplica os 5 repertorios/ano do período inmediatamente anterior e concorda coa tendencia ascendente sinalada en Galanes (2003: 235). En canto ás autorías, é pertinente combinar o criterio de autoría e o de editora, de modo que tratamos ambos como produtores de terminografía. Os proxectos elaborados en parcería clasificámolos como colaboración. Discriminamos as obras de editorial respecto das de especialista, mesmo se potencialmente poderían entrar en intersección. Baixo a etiqueta institucional agrupamos tanto a obra publicada por administracións foráneas como pola administración galega. Distinguimos entre os repertorios xerados polos servizos de normalización lingüística (servizos) e os xerados no ámbito universitario (académico) galego, que etiquetamos como universidade. Nel inclúense os dicionarios editados polos servizos de publicación ou no marco das actividades académicas (traballos fin de carreira ou proxectos de investigación). Singularizamos a achega de Termigal por se tratar da entidade sobre a que a RAG fai descansar a autoridade normativa na fixación da terminoloxía galega. Na seguinte táboa presentamos os datos en números absolutos e porcentaxe sobre o total de produtos: Á vista dos datos percibimos un aumento dos axentes e, sobre todo dos dicionarios elaborados por colaboración. A maior parte deles son da Rede Panlatina de Terminoloxía (Realiter) 12, na que se integran media centena de centros institucionais e universitarios de 16 países para produciren léxicos en linguas neolatinas sobre áreas de coñecemento innovadoras (biotecnoloxía, hemodinámica, cambio climático, gripe aviaria, xeomática etc.) de modo colaborativo baixo a coordinación dunha das entidades citadas. A xestión dos proxectos realízase por iniciativa do coordinador de proxecto que propón un léxico, a partir dunha nomenclatura (aproximadamente 300 conceptos) con definicións en dúas linguas (normalmente inglés e francés) e os participantes proporcionan as equivalencias denominativas na súa lingua. Cómpre indicar que aínda que é un método rendible para a produción de terminoloxías galegas innovadoras, ata o momento ningún destes léxicos foi liderado por unha entidade galega. Outro dos proxectos colaborativos multilingües, a desaparecida rede Linmiter, agrupaba representantes de linguas minorizadas neolatinas europeas. Emerxen tamén outros editores de ámbito institucional, con sede na Xunta de Galicia. Se en Galanes (2003: 235) se salientaba o labor da Dirección Xeral de Política Lingüística (DXPL) como editora de terminografía, os promotores institucionais son neste período moito máis variados. Xunto ao Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades (CRPIH), que colle o testemuño da DXPL e é sede de Termigal, figuran outras entidades como a Dirección Xeral de Relacións Parlamentarias (2008), Portos de Galicia (2006), a Fundación para o Fomento da Calidade Industrial e Desenvolvemento Tecnolóxico de Galicia (2009) etc. Estes editores exerceron a súa 12 http://www.realiter.net/lessicirealiter?lang=gl (consulta: 20/04/2015). Terminografía galega e calidade: novos modelos 43 © 2015 Estudos de lingüística galega 7, 3352 función no período 20052009 e, tamén hai que dicilo, boa parte dos repertorios desapareceron na actualidade da rede. Constitúe un colectivo de edición atinxido polo que poderiamos denominar “mortalidade terminográfica”, pois 6 (dun total de 13) repertorios irrecuperables pertencen a esta categoría. Nese período, de modo paralelo a este impulso institucional, o sector profesional tamén produce dicionarios da man de entidades colexiais ou profesionais como a delegación galega do Colexio Oficial de Enxeñeiros Navais e Oceánicos en Fagúndez Díaz et al. 2008, o Colexio Oficial de Enxeñeiros de Telecomunicación de Galicia (2009) ou a CIG (Gabinete Técnico de Saúde Laboral 2008), que editan cadanseu dicionario. Non é esta unha senda nova, ten antecedentes en repertorios como o do Colexio de Arquitectos de Galicia. O papel dos medios de comunicación, como o desaparecido Vieiros e a súa sección galego.org tamén foi relevante, mesmo se os léxicos editados en comezos do século nos resultan hoxe básicos. O principal editor nesta etapa son os servizos de normalización lingüística, de entre os que salientamos os de ámbito universitario. O SNL da USC e o da Universidade da Coruña (desde 2005) produciron boa parte dos repertorios baixo formatos uniformizados: Termos Esenciais e Vocabulario no caso da USC e a serie Profesionaliza a túa lingua na UdC. Ambas as entidades foron producindo terminografía para as titulacións implantadas nelas, cubrindo algunhas das carencias detectadas en Galanes (2003: 238). Outro dos servizos produtores foi o da Confederación de Empresarios de Galicia que, durante a súa andaina, publicou algúns dicionarios hoxe ilocalizables na rede, seguramente pola desaparición da subvención que sostiña o servizo lingüístico. No referido ás áreas temáticas consideramos os tres grandes grupos de Galanes (2003: 237): Ciencia e Tecnoloxía, Ciencias sociais e Ciencias humanas, mesmo se somos conscientes de que é unha división demasiado ampla. Daquela, indicábase unha prevalencia na edición de glosarios de Ciencia e Tecnoloxía (55%) que se mantén nos repertorios analizados agora, pois constitúen o 50% dos producidos. Os do ámbito das Ciencias sociais experimentan agora un pequeno avance ao subir do 26 % ao 32, 6%. E, por último, o ámbito das Humanidades presenta unha porcentaxe semellante (17, 3%) á consignada daquela (16%). Non existen, pois, mudanzas considerables, máis aló do leve aumento dos repertorios en Ciencias sociais en detrimento das áreas máis técnicas. As novidades atinxen ás subáreas de coñecemento obxecto de tratamento terminográfico. Na liña do apuntado en Galanes (2003: 238), incorpóranse neste novo período algunhas enxeñarías (telecomunicacións, naval), Veterinaria, Fisioterapia, Podoloxía, Contabilidade, Turismo, Dereito civil etc. O mesmo acontece con algunhas das grandes áreas como a Filosofía ou a Física que pasan a ser obxecto de atención singularizada. Cóbrense, ademais, diversas necesidades en grandes áreas de coñecemento. Sirvan de exemplo os dicionarios de Medicina: contamos hoxe cunha excelente obra monolingüe (Reyes Oliveros et al. 2002) e a correspondente obra tetralingüe (español, galego, inglés, portugués; Rodríguez Río coord. 2008), o que tamén é aplicable a outras áreas de coñecemento como a Bioloxía, o Dereito ou os Recursos Humanos. No tocante ás combinacións lingüísticas dos repertorios, para compararmos os datos que figuran en Galanes (2003: 239) cos da produción actual, elaboramos a seguinte táboa: Táboa 3. Porcentaxe de repertorios por combinación lingüística (20002014) Os datos deixan ver un aumento notable de dicionarios que inclúen 5 ou máis linguas de traballo, como consecuencia da colaboración en redes. Se en Galanes (2003: 240) se indicaban as edicións de ámbito estatal como vía de elaboración do galego xunto coas outras linguas autonómicas (en número de 7), agora ese tipo de edicións están en decadencia, de feito só rexistramos tres (Cruz Mundet 2011; IULA 2008; e Administración da Seguridade Social 2006). Caso distinto é o da colaboración en repertorios multilingües de ámbito catalán, ben os promovidos en Realiter como desde outras sociedades científicas de ámbito estatal (p. e. Porta dir. 2014). No caso dos repertorios bilingües, ocupan un lugar destacado os que presentan as denominacións nas dúas linguas cooficiais (español e galego), que supoñen o 80% dos bilingües, se ben a súa porcentaxe, en comparación coa da produción anterior, está en diminución. Nese sentido destacamos que case todos os dicionarios dun dos novos e máis activos produtores, o SNL da UdC, presentan nos seus repertorios só esas dúas linguas. O soporte maioritario dos repertorios é o dixital, con independencia de que poidan ter tamén unha edición en papel. Nese sentido, o avance é moi significativo, do total de 153 obras, 119 contan, ou contaron, con soporte electrónico. Este avance corre en paralelo coa difusión dos medios electrónicos, especialmente nos servizos institucionais e académicos (os SNL, o SLI, CRPIH etc.). Pola contra, só presentan edición en papel aqueles repertorios do sector editorial (como González Piñeiro 2013; Varela Castro et al. 2011; Baldomir 2010) ou do ámbito da investigación, como os traballos fin de carreira, dos que algúns atoparon lugar en edicións privadas ou institucionais (Souto García 2002; Camafeita 2010). Para completar esta análise realizamos a seguir unha avaliación de calidade dunha mostra dos repertorios na que abordamos os criterios citados en 3.2. 4.2. Análise dos repertorios terminográficos galegos (20002014) Dada a imposibilidade de aplicarmos todos os criterios e os seus parámetros ao total da produción, realizamos neste apartado unha cala sobre mostra, cuxa escolla non é aleatoria. Dado que nos interesa coñecer como se afronta a xestión multilingüe na terminografía galega, a primeira escolma é segundo o tipo de produtor, de xeito que estean representadas todas as categorías da táboa 2. Ademais, seleccionamos os dicionarios máis recentes, por interesarnos as tendencias, e dentro deles, privilexiamos os repertorios multilingües sempre que foi posible. O primeiro dos grupos obras en colaboración reúne un nutrido grupo de 24 repertorios baixo dous modelos de colaboración. Dunha banda, a obra promovida por unha sociedade ou colectivo científico, que inclúe as equivalencias noutras linguas alén da inicial; isto é, unha colaboración ad hoc, das que só temos unha obra. Doutra banda, figura a obra elaborada no seo dunha rede de traballo terminolóxico estable, como Realiter ou Linmiter. A xulgar polas obras que analizamos (Porta dir. 2014 e Gómez Guinovart et al. 2014) en ambos os modelos se parte dunha nomenclatura na lingua orixinal que conta na obra cun status superior (árbore conceptual, definicións, reenvíos, ponderación de variantes etc.) ca as outras. No ámbito académico, non faltan voces que reclaman un “enriquecemento lingüístico” (Cabré e Tebé 2005: 22) que considere todas as linguas de traballo en pé de igualdade. Con todo, dado que se trata dun procedemento rendible e rápido para xerar terminoloxías innovadoras en galego, é unha vía de traballo que non convén descoidar. Ambas as obras contan coa autoridade de especialistas e de entidades académicas, son accesibles a través de formato electrónico, que permite as buscas avanzadas e a consulta de índices. A información lingüística (exhaustividade) é bastante completa. A tacha que cabe apoñerlles a ambas é que non se explicita o corpus de extracción (corpus) nin presentan contextos reais (orixinalidade). Ademais, a segunda delas recibe unha menor puntuación por non explicitar a bibliografía, nin a árbore conceptual nin as marcas de subárea (especificidade) e tampouco presenta información nocional. O que non quere dicir que non se manexe esa información na nomenclatura inicial. Sería desexable que no futuro se visibilizase esta nos léxicos publicados. En cambio, ofrece variantes xeográficas (p. e. portugués do Brasil) e variantes en todas as denominacións de todas as linguas (aínda que só xerarquizadas na lingua orixinal). Para avaliarmos as obras do sector editorial seleccionamos obra galega e analizamos a única obra española deste tipo, o que é tamén é mostra da feble consideración da cultura galega en ámbito español. Pola contra, varias editoras galegas inclúen dicionarios terminolóxicos nos seus catálogos, aínda que testemuñalmente e como extensión aos materiais para o sector educativo (vid. os dicionarios para Secundaria ou Bacharelato de Morgante) ou de colaboracións co sector institucional (Caride e Trillo 2010). O certo é que veñen cubrir ocos en áreas deficitarias (Filosofía, Física, Pedagoxía). As súas limitacións proveñen de se publicaren en papel (baixa accesibilidade) e de careceren de corpus. No entanto, as obras analizadas (Cruz Mundet 2011; De Gregorio Fernández e Sendín Domínguez 2010) presentan uns parámetros de calidade elevados baseados en completas informacións nocionais de carácter enciclopédico, acompañadas doutros materiais (como láminas, reenvíos lexislativos), e tamén na exhaustividade das informacións lingüísticas (definicións, unidades polilexemáticas, variantes e marcas de uso). Son obra de autor especialista, o que asegura a súa autoridade, pero non sempre indican as marcas de subárea, árbore gramatical (especificidade) ou información gramatical (corpus). Ademais, a primeira delas, de acordo cos presupostos das normas ISO 13, pretende harmonizar a terminoloxía da Arquivística na lingua principal (español) e só permite recuperar a información desde esa lingua. As obras de ámbito galego son monolingües. Na reducida nómina de repertorios de especialista incluímos aquelas obras de autoría exclusiva de profesionais ou académicos dun ámbito temático. Seleccionamos 2 obras que representan modelos diferenciados. A primeira delas (Consello da Cultura Galega 2006) é un anexo a obra de especialista 14 e a segunda (Daviña 2000-) é un dicionario, aínda que non integro. Pola súa autoría cumpren o criterio de autoridade, mais non sempre puntúan noutros aspectos. Así, a primeira delas non inclúe información gramatical, nin marcas de uso e carece de explicitación metodolóxica. Ambas as obras prescinden de contextos e de árbore conceptual, se ben Daviña inclúe marcas de subárea. A formación terminolóxica autodidáctica de Daviña plásmase no dicionario a través de informacións que incrementan a súa calidade, así trata aspectos metodolóxicos, presenta informacións lingüísticas con exhaustividade e adáptase ao destinatario con definicións de tipo enciclopédico. Ademais, xustifica na introdución os criterios de adaptación ortográfica de termos de orixe grecolatina. As súas únicas limitacións derívanse de ser monolingües, do soporte exclusivamente en papel (o que dificulta a accesibilidade) e de non contar con corpus e, polo tanto, de contextos reais. Con todo, tenta suplir esta última coa inclusión de información fonética, a xustificación da ortografía e de innovadoras marcas de uso gramatical como u.t.c.t (úsase tamén como transitivo). O sector institucional produce glosarios como apoio ao seu labor sectorial para familiarizar a cidadanía cos seus procedementos e contribuír, de ser o caso, á normalización lingüística. Quizais por iso ningunha delas explicita o método de elaboración, non inclúen bibliografía, nin xerarquizan as acepcións e non se basean en corpus. En canto á autoridade, todas elas contan co aval do sector profesional ao que van dirixidas e a súa accesibilidade depende da web na que se publican. Así, o glosario da Seguridade Social non permite as buscas avanzadas nin presenta índices e, malia a se tratar dun repertorio multilingüe, só se recuperan os termos en cada lingua, sen posibilidade de cruzar información nin recuperar asemade as denominacións das outras linguas. Pola contra, o repertorio do IGE presenta un formato innovador pois permite descargar as entradas en formato bilingüe: inglésgalego, inglésespañol, galegoinglés, españolinglés. Excepto nesta fonte, o fin de divulgación condiciona que presenten información nocional e nas tres fontes figuran unidades polilexemáticas e en dúas delas sinónimos e variantes, pola contra omítense as marcas de uso. Así pois, presentan unha calidade media como consecuencia de non estar orientados á comunicación internacional por responderen a fins divulgativos, moi patente por exemplo no da Fundación para o Fomento da Calidade (2010). 13 Vid. a ampla introdución que así o dá a entender. 14 Representa o que Martínez de Sousa (2004: 177) denomina “glosarios escondidos”. Terminografía galega e calidade: novos modelos 47 © 2015 Estudos de lingüística galega 7, 3352 Da colaboración establecida entre profesionais e o Termigal/CRPIH xorden ferramentas de interese, aínda que de formatos e calidade variable. Para a nosa avaliación seleccionamos 3 repertorios de metodoloxías diferenciadas (Lahuerta et al. 2002; Gómez Márquez et al. 2010; e Dans et al. 2010). A excelencia correspóndelle a última delas e reflíctese en todos os criterios, agás na orixinalidade e na exhaustividade, ao non presentar nin contextos, nin marcas de área e subárea, nin árbore conceptual. Unha das súas características máis positivas, e innovadoras na terminoloxía galega, é a aceptación do anisomorfismo (aínda que non o resolve), ao explicitar que a estruturación conceptual da área de coñecemento pode non ser idéntica en todos os espazos e linguas, o que vai na liña do “enriquecimiento lingüístico” proposto en Cabré e Tebé (2005). Ademais, na súa introdución alude á metodoloxía onomasiolóxica (do concepto á denominación), o que non parece casar coa ausencia de árbore conceptual ou de marcas de área e subárea. Non queremos deixar de indicar que é un dos repertorios máis valorados da nosa avaliación e que presenta como un dos obxectivos complementar outras obras sobre recursos humanos. Os outros dous repertorios engaden, ás indicadas, carencias as de orde metodolóxica (fiabilidade), marcas de uso (exhaustividade), corpus e tamén destacamos a ausencia de información nocional (exhaustividade) de Lahuerta et al. (2002). Os dicionarios xerados en ámbito profesional presentan unha grande calidade se os xulgamos a partir de Fagúndez Díaz et al. (2008) e de Colexio Oficial de Enxeñeiros de Telecomunicación de Galicia (2009). Son 2 completas iniciativas de experto con orientación multilingüe (4 e 7 linguas, respectivamente), en soporte dixital. Desde o punto de vista metodolóxico saliéntase o primeiro deles, polo seu apartado guía de uso, pola estrutura das entradas e pola posibilidade de interacción a través de formulario. Do punto de vista da accesibilidade, tamén destaca por permitir buscas avanzadas, así como a descarga do volume en formato pdf ou por recuperar a información tanto das entradas como de calquera parte da ficha terminográfica, o que facilita as buscas por calquera das linguas representadas sen necesidade de que existan índices. Ambas carecen de contextos reais, por non explicitaren corpus e só a segunda delas ofrece contextos (aínda que non sistemáticos), árbore conceptual e marcas de subárea en cumprimento do criterio de especificidade. Canto á exhaustividade, son repertorios moi completos que inclúen información nocional, unidades polilexemáticas, variantes e, no segundo caso, marcas de uso. O feito de seren multilingües e a completísima información nocional fan delas ferramentas adaptadas ao mediador interlingüístico. A produción dos servizos é a máis numerosa neste período, á intensa acción do SNL da USC súmase a do SNL da UdC e, en menor medida, a de Vigo. Seleccionamos 5 obras para dar conta desta diversidade. As editadas pola USC (Antelo Suárez et al. 2012; Martínez García et al. 2014; e Rodríguez Río coord. 2012) preséntanse en dúas coleccións distintas. Dunha delas (Termos Esenciais) seleccionamos 2 obras por ser unha delas unha adaptación doutra obra catalá, o que a singulariza, verbo das de produción propia. O cumprimento de parámetros é homoxéneo e satisfactorio. Mais en ningún deles se explicita o corpus de baleirado nin se inclúen contextos reais. Non xerarquizan definicións, dado o seu carácter técnico. Nos repertorios que non inclúen definición, súplense con marcas de uso que se introducen a través de notas con informacións variadas (formas alternativas doutros dicionarios ou marcas gramaticais). Polo demais, presentan todas as garantías de fiabilidade, autoridade (con aval da comunidade científica), accesibilidade (formato electrónico), especificidade (árbore conceptual e marcas de subárea) e exhaustividade. Dos escasos repertorios da UVigo seleccionamos Giménez et al. (2005), elaborada por un conxunto de profesores de Economía na titulación de Tradución e Interpretación. Non presenta información nocional, contextos reais, nin corpus. Tampouco presenta árbore nocional nin marcas de subárea (exhaustividade) e como variantes só indica as siglas. A intervención de especialistas en Economía das linguas representadas engade valor á fiabilidade das equivalencias propostas. A UdC achega desde a colección Profesionaliza a túa lingua 24 repertorios entre 2005 e 2009. Son léxicos limitados por seren listas de palabras en galego e español e, polo tanto, ideados desde a perspectiva da normalización lingüística. Contribúen a cubrir as necesidades urxentes de docentes que desenvolven a súa actividade en galego, mais non ao contrario, ao excluír o índice inverso. Carecen de información nocional, non se basean en corpus, non presentan contextos nin marcas de uso. As únicas variantes que presentan son as siglas. En definitiva, son repertorios moi básicos que poden sentar as bases para posteriores desenvolvementos. Máis aló do labor dos servizos lingüísticos, as universidades xeran e publican repertorios elaborados no marco da actividade investigadora. Nesta categoría analizamos un dicionario de cada universidade galega e outro do IULA. Teñen a súa orixe en proxectos de investigación, polo que non responden necesariamente ao obxectivo da mediación internacional, coa única excepción de Souto (2002) que ten a súa primeira versión nun traballo fin de carreira de Tradución e Interpretación e que respecta os parámetros de calidade, agás en que non ten contextos reais, nin marcas de uso ou informacións enciclopédicas, pois se limita ás terminográficas. Os outros repertorios (IULA 2008; Buono et al. 2002; e Carril et al. 2004) puntúan un cumprimento inferior ao non presentaren información nocional, nin árbore conceptual nin contextos. Algún deles (Buono et al. 2002) publícase só en papel e prescinde de especialistas, o que limita a súa accesibilidade e autoridade e o outro (Carril et al. 2004) non explicita nin metodoloxía nin bibliografía. Noutras ocasións, as limitacións débense a ser un subproduto dunha investigación, como IULA (2008), que pretende xerar un prototipo de reelaborador de consultas. Para alén das notas negativas expostas, cumpriríanos un espazo moito maior para poñer en valor o enorme esforzo que a produción destes dicionarios implicou. Sirvan estas liñas para expresar ese recoñecemento. 5. c oncLusións O paradigma comunicativo da Terminoloxía (TCT) acae ben ás necesidades da mediación lingüística. Esta demanda repertorios terminográficos cunha densa información nocional, válida para facilitar a comprensión de conceptos pero tamén para coñecer as súas relacións. Propón, ademais, describir as variantes denominativas, con información lingüística pero tamén pragmática, que oriente a selección da denominación máis adecuada ao texto meta. Esta información debe extraerse de textos reais que poderían funcionar, potencialmente, como documentación paralela no proceso de tradución. A estas esixencias debemos engadir as de acceso aos repertorios que, alén de precisar unha versión dixital, debe facilitar o acceso a toda a información (nocional, denominativa, gramatical, sintáctica, multilingüe) de cada entrada, de modo que se abran as vías de acceso a todos os datos e para todos os/as destinatarios/as. A Terminoloxía, nas súas tres acepcións de disciplina, método e dicionario, tivo en Galicia un desenvolvemento desigual ao non contar case con implantación en ámbito académico, nin con capacidade para completar a elaboración de métodos de traballo, pero si cunha produción de dicionarios terminográficos que xa non se pode ignorar. A Terminografía galega xerou produtos diversificados (dicionarios, bancos de datos e enxeñaría lingüística), que cómpre alentar para que saian da categoría de anécdota e cos seus desenvolvementos contribúan a situala no mundo. Os dicionarios (20002014) non fixeron máis que aumentar, incluíndo novos produtores á nómina de terminógrafos, incorporando sistematicamente o especialista, ofrecendo información multilingüe e completando áreas de coñecemento antes ignotas. Mais cómpre preguntarse honestamente se ese desenvolvemento cobre as esixencias da comunicación internacional. Para intentar achegar unha resposta deseñamos un modelo de análise de calidade articulado en 8 criterios (Mayoral) y 19 parámetros concretos (normas de calidade, Cabré e experiencia propia). Aínda que sabemos que a calidade se aplica aos produtos e aos métodos, restrinximos a aplicación á máis recente produción terminográfica, en secuencia á análise de Galanes (2003). O test aplicado a un elenco de obras selecto (por actualidade e calidade) revélanos que, salvo honrosas excepcións, non existen metodoloxías de referencia que orienten o conxunto da produción de dicionarios nin quen coordine e organice a xestión terminolóxica en Galicia. A vía de colaboración estalle a render bos resultados, aínda que, como no resto da produción, cómpre mellorar os métodos e enriquecer a información de partida (intervindo no plano conceptual con árbores ou mapas conceptuais, cando non con ontoloxías), así como mellorar as equivalencias (p.e., xerarquizando as variantes, incluíndo marcas de uso e contextos). Os novos Terminografía galega e calidade: novos modelos 49 © 2015 Estudos de lingüística galega 7, 3352 soportes electrónicos facilitan o acceso á información mais cumpría avanzar no acceso a toda a información (non só ás entradas) e asegurar a perdurabilidade dos léxicos na rede, quizais a través dunha plataforma institucional. A grande carencia de todos os repertorios ten que ver co corpus de partida real, que non está presente ou citado en case ningún deles como fonte. Así pois, a análise de calidade revélanos problemas de método que cómpre solucionar. E malia a todo o exposto, a media de cumprimento dos parámetros (e criterios) de calidade na mostra é de 9, 65 sobre os 19 criterios enunciados. Unha medianía que representa o meritorio esforzo investido. Dedúcese da nosa análise un camiño para avanzar, que pasa necesariamente pola formulación de métodos, o apoio ás novas aplicacións tecnolóxicas e unha mellor explotación dos recursos textuais e terminográficos. Calquera avance redundará, sen dúbida, na calidade dos dicionarios e, xa que logo, da lingua. r eferenciAs bibLioGráficAs Alcina, Amparo (2009): “Metodología y tecnologías para la elaboración de diccionarios terminológicos onomasiológicos”, en Amparo Alcina / Esperanza Valero / Elena Rambla (eds.), Terminología y sociedad del conocimiento. Berna: Peter Lang, 335. http://tecnolettra.uji.es/pubs/ alcina_09_terminologia&sociedaddelconocimiento.pdf (consulta: 20/02/2015). ALTE (2008): Glosario de termos para a avaliación de linguas. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia (tradución de Cristina Suárez e Lucía Loureiro). Antelo Suárez, Elisardo / Xusto A. Rodríguez Río (2012): Termos esenciais de arquitectura de computadores: (galegoespañol-inglés). Santiago de Compostela: SNL USC. https://www.usc.es/ gl/servizos/snl/terminoloxia/andelterm_SNL.html (consulta: 20/02/2015). pub0218.html (consulta: 20/02/2015). Buono, Benedict / María Consuelo de Frutos Martínez / Javier Gutiérrez Carou (2011): Vocabulario galeTerminografía galega e calidade: novos modelos 51 © 2015 Estudos de lingüística galega 7, 3352 goitaliano: gastronomía. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. Camafeita Longa, Olga M. (2010): Diccionario da música popular en Galicia. Cangas: Edicións Morgante. Caride Gómez, José Antonio / J. Felipe Trillo Alonso (dirs.) (2010): Dicionario galego de pedagoxía. Vigo: Galaxia. Carril Vázquez, Xosé Manuel et al. (2010): “Glosario elemental plurilingüe de relacións laborais (galegocastelán-inglésfrancés)”, Anuario da Facultade de Ciencias do Traballo 1, 387482. http:// www.udc.es/snl/terminoloxia/rrll_plurilingue.pdf (consulta: 20/02/2015). Colexio Oficial de Enxeñeiros de Telecomunicación de Galicia / Asociación de Enxeñeiros de Telecomunicación de Galicia (2009): Dicionario galego das TIC: DIGATIC. http://www.digatic.com (consulta: 20/02/2015). Consello da Cultura Galega (2006): Incendios forestais: glosario. http://www.consellodacultura.org/ mediateca/extras/incendios_1.pdf (consulta: 20/02/2015). Cruz Mundet, José Ramón (2011): Diccionario de archivística (con equivalencias en inglés, francés, alemán, portugués, catalán, euskera y gallego). Madrid: Alianza. Dans Álvarez de Sotomayor, Lucía / Yolanda Maneiro Vázquez / Inés Veiga Mateo (2010): Dicionario galego de recursos humanos. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. http://www.cirp. es/w3/publicacions/pub0307.html (consulta: 05/04/2015). Daviña Facal, Luís (2000-): Diccionario das ciencias da natureza e da saúde. A Coruña: Deputación Provincial da Coruña. Vol. I e II. De Gregorio Fernández, Emilio / Armando Sendín Domínguez (2010): Dicionario de arte. Vigo: Xerais. Dirección Xeral de Relacións Parlamentarias (2008): Glosario de termos parlamentarios. http://cpapx. xunta.es/institucionaisglosario-determosparlamentarios (consulta: 04/04/2015). Fagúndez Díaz, Teresa et al. (2008): Dicionario Galego de Construción Naval. Santiago de Compostela: Colegio Oficial de Ingenieros Navales y Oceánicos (Delegación en Galicia) / Consellería de Presidencia, Administracións Públicas e Xustiza / Xunta de Galicia. http://dicionario navalgalego.ingenierosnavales.com/ (consulta: 20/02/2015). Fundación para o Fomento da Calidade Industrial e Desenvolvemento Tecnolóxico de Galicia (coord.) (2010): Galeg@ vende II. Santiago de Compostela: Consellaría de Innovación e Industria/ Dirección Xeral de Comercio. http://portaldocomerciante.xunta.es/index.php/gl/biblio/7 (consulta: 20/02/2015). Gabinete Técnico de Saúde Laboral (2008): Glosario de termos de prevención, saúde e ambiente laborais. Santiago de Compostela: Confederación Intersindical Galega. http://www.cigsaudelaboral.org/files/descargas/glosario%20formato%20web.pdf (consulta: 03/02/2015). Giménez Fernández, Eduardo Luis et al. (2005): Vocabulario de economía. Vigo: Universidade de Vigo. http://anl.uvigo.es/UserFiles/File/glosarios/ Vocabulario_de_economia.pdf (consulta: 20/02/2015). Gómez Guinovart, Xavier et al. (2014): Léxico panlatino dos biocarburantes (françaiscatalà-españolgalegoitaliano-portuguêsromâna-english). Otawa: Bureau de la Traduction / Rede Panlatina de Terminoloxía. http://www.bttb.tpsgcpwgsc.gc.ca/btb.php?lang=fra&cont=g_2097 (consulta: 20/02/2015). Gómez Márquez, Jaime / Ana Viñas Díaz / Manuel González González (coord.) (2011): Dicionario de bioloxía: galegocastelán-inglés. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. http://www.cirp. es/w3/publicacions/pub0301.html (consulta: 25/04/2015). González Piñeiro, María Isabel (2013): Glosario de Arte para Bacharelato (castelángalego). Cangas do Morrazo: Edicións Morgante. Institut Universitari de Lingüística Aplicada (2008): Vocabulario multilingüe de economía -inglés, castelán, catalán, galego, vasco. Barcelona: IULA / Universidade Pompeu Fabra. http://ricoterm. iula.upf.edu/docums/vocecon/gal/ (consulta: 18/03/2015). Instituto Galego de Estatística (2010): Vocabulario estatístico. Santiago de Compostela: IGE. http://www.ige.eu/web/mostrar_paxina.jsp? paxina=003006&idioma=gl (consulta: 20/02/ 2015). Lahuerta Mouriño, Fernando et al. (2002): Vocabulario multilingüe de acuicultura. Santiago de Compostela: Xunta de GaliciaConsellería de Educación e Ordenación Universitaria / Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. http://www.cirp.es/pls/bdox/inv.pub_detalle2? p_id=91 (consulta: 20/02/2015). de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. https://www.usc.es/export/sites/ default/gl/servizos/snl/terminoloxia/descargas/forestal.pdf (consulta: 13/04/2015). Rodríguez Río, Xusto A. (coord.) (2008): Vocabulario de medicina: (galegoespañol-inglésportugués). Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. https://www. usc.es/export/sites/default/gl/servizos/snl/ terminoloxia/descargas/medicina.pdf (consulta: 13/04/2015). Souto García, María Belén (2002): Vocabulario das artes gráficas, obradoiro de encadernación. Vigo: Universidade de Vigo. http://anl.uvigo. es/UserFiles/File/glosarios/Vocabulario_das_ artes_graficas._Obradoiro_de_encadernacion.pdf (consulta: 13/04/2015). Varela Castro, Luciano / Xosé Xoán Barreiro Prado (coords.) (2011): Dicionario xurídico galego. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia / Secretaría Xeral de Política Lingüística. Vigo: Xerais.

Abórdase o estudo do material de briozoos conservado no Museo de Historia Natural da Universidade de Santiago de Compostela. O Museo alberga catro coleccións diferentes que conteñen mostras de briozoos: A colección da “Estación de Bioloxía Mariña de Santander”, a da “Fauna Mariña de Galicia”, a de Tipos, e a Colección Xeral de briozoos, que é con diferenza a máis extensa. En total, estas coleccións conteñen 1065 mostras de briozoos, conservadas en seco, en alcohol ou incluso en formol, correspondentes a 241 especies. Unha pequena parte está exposta ao público, mentres que a meirande parte está depositada na sala de coleccións do Museo. O 98% das mostras proceden de augas ibéricas, e máis en concreto o 92% proceden de Galicia ou de Portugal. O 84% do material foi citado en diversas publicacións científicas e un 13% das mostras foron ademais figuradas, polo que as coleccións constitúen un importante material de referencia. Unha cuarta parte das mostras teñen ademais especial relevancia por distintos motivos: As coleccións albergan catro holotipos e dez paratipos de seis especies; ademais, outras 59 especies son en xeral pouco frecuentes, ou ben o seu material é o único material ibérico ou español que se conserva.

As coleccións de briozoos do Museo de Historia Natural da USC The Bryozoan collections of the Museum of Natural History of the USC : Colecciones históricas; Biogeografía; Biodiversidad; Península Ibérica; Galicia; Portugal. INTRODUCIÓN O Museo de Historia Natural "Luis Iglesias" da Universidade de Santiago de Compostela (MHNUSC) é probablemente o conxunto de patrimonio históricocientífico máis importante de Galicia. Dende 2014 está situado no seu propio edificio, de nova construción, situado no parque Vista Alegre, nunha contorna onde xa hai outros centros culturais e científicos dependentes da Xunta de Galicia ou da Universidade de Santiago de Compostela (USC) (Fig. 1). O filo briozoos ou ectoproctos (véxase R EVERTER -G IL et al., 2016) inclúe invertebrados triblásticos celomados, non segmentados e coloniais, que viven fundamentalmente no mar, aínda que tamén habitan en augas salobres e doces. As súas colonias están integradas por un número moi variable de pequenos individuos, chamados zooides, de entre 0, 30 e 1, 00 mm de lonxitude, que poden ser iguais ou diferentes. Cada zooide pode considerarse integrado por dúas subunidades: un polípido, constituído por unha coroa tentacular ciliada, o tubo dixestivo e o centro nervioso; e un cístido, que rodea ao polípido e contén a cavidade xeral. A coroa tentacular pode retraerse completamente no interior do cístido ou proxectarse ao exterior para capturar o alimento mediante a filtración da auga que o rodea. Os briozoos carecen de aparato excretor, e os produtos de refugallo vanse acumulando nas células do mesodermo e do tracto dixestivo, polo que o polípido acaba por dexenerar, e é substituído por un novo, formado a expensas do cístido, o que constitúe unha característica peculiar deste filo. Os briozoos mariños están presentes en todos os mares do mundo, dende a zona intermareal ata as profundidades abisais. A práctica totalidade das especies son sésiles, é dicir, viven fixas a un substrato que pode ser de natureza moi variada, como algas, pedras, conchas de Moluscos ou incluso substratos artificiais. Os briozoos son moito máis abundantes do que poda supoñer un observador non experimentado, debido a que as súas colonias son, en xeral, pequenas e pouco chamativas; por iso, e a pesar da súa abundancia, só unhas poucas especies poden identificarse a simple vista. Na actualidade coñécense entre 6.000 e 8.000 especies viventes segundo estimacións de distintos autores (véxase por exemplo G ORDON et al., 2009), mentres que se estima que o número total de especies existente situaríase entre 8.700 e 11.100 (A PPELTANS et al., 2012). En augas europeas coñécense 945 especies indíxenas (G ORDON et al., 2019), mentres que o catálogo de especies ibéricas é dunhas 540 (aproximadamente 420 na fachada atlántica e 340 na mediterránea) (R EVERTER -G IL et al., 2014; BOE, 2020 e datos propios inéditos). En Galicia atopáronse ata agora 280 especies (R EVERTER -G IL & S OUTO, 2017 e datos propios inéditos). O MHNUSC conta actualmente cunha pequena pero importante colección (dentro do ámbito ibérico) de exemplares de briozoos. O propósito do presente traballo é revisar todo este material, elaborar un catálogo actualizado e dalo a coñecer á comunidade científica. MATERIAL E MÉTODOS Para a realización do presente traballo revisáronse todas as mostras de briozoos depositadas no MHNUSC, localizáronse cales foron citadas ou figuradas en publicacións e renováronse as etiquetas. Pero, en primeiro lugar, por qué falamos de “coleccións” de briozoos, en plural, e non de “colección”? O material de briozoos depositado no MHNUSC, como o resto de mostras do museo, foise adquirindo ao longo dos anos dende diferentes orixes e en diversas condicións. As mostras de briozoos non constitúen en realidade un conxunto unitario senón que podemos dividilas en catro coleccións ben diferenciadas, tanto pola súa orixe como polo seu contido e importancia: A Colección da “Estación de Bioloxía Mariña de Santander” Segundo relata B UGALLO R ODRÍGUEZ (2003), os primeiros briozoos do MHNUSC chegaron a Santiago xunto coa colección de invertebrados mariños que se encargou, en 1911, á Estación de Bioloxía Mariña de Santander, o primeiro centro de estudos mariños fundado en España, en 1886. Entre os obxectivos desta institución figuraba o de preparar coleccións con destino aos museos e establecementos de ensino (S ÁNCHEZ R ON, 2020). Remitíronse a Santiago máis de 250 especies, das cales 20 correspondían a briozoos, cada unha nun frasco de vidro e conservada en alcohol. Delas sobreviven na actualidade só 12 mostras de briozoos. Todas elas parecen ter sido recollidas na zona de Santander e case con certeza foron identificados orixinalmente polo briozoólogo español Manuel Gerónimo Barroso (18871962), que foi o primeiro investigador español en estudar os briozoos. Este profesor realizou varias estadías na Estación de Bioloxía Marítima de Santander entre 1906 e 1912, recibindo bolsas da “Junta para la Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas” (JAE) e do “Museo Nacional de Ciencias Naturales”. Foi durante estas estadías cando iniciou os seus estudos sobre briozoos. O seu primeiro artigo, “Briozoos de la estación de biología marítima de Santander”, publicado en 1912 na revista “Trabajos del Museo de Ciencias Naturales”, foi o primeiro estudo sobre briozoos publicado por un investigador español. Esta monografía presenta información sobre tres especies de entoproctos e case cen ectoproctos, recollidos na súa maior parte na costa de Santander, aínda que tamén inclúe algunhas mostras do sur da península. Todas as especies de briozoos que se remitiron orixinalmente dende Santander ao MHNUSC están citadas na monografía de B ARROSO (1912). Polo tanto, é moi probable que todo o material fose identificado orixinalmente por Barroso e citado na súa monografía de Santander. A colección de briozoos de Santander, xunto coas demais mostras desta orixe, conta con números de rexistro correlativos no catálogo xeral do MHNUSC e encóntrase en parte exposta ao público na área de invertebrados mariños (Fig. 2), mentres que varias mostras están depositadas na sala de coleccións. A Colección da “Fauna Mariña de Galicia” Segundo B UGALLO R ODRÍGUEZ (2003), durante os anos 80 do pasado século se recolleron, baixo a dirección de Victoriano Urgorri, mostras de fauna mariña en diferentes puntos de Galicia para depositalas no Museo. En conxunto esta colección contén 224 especies de invertebrados mariños, conservadas en alcohol. Nesta colección se inclúen só 10 mostras de briozoos procedentes de distintas localidades galegas. Como no caso anterior, a colección completa conta con números de rexistro correlativos no catálogo xeral do MHNUSC e encóntrase en parte exposta ao público na área de invertebrados mariños (Fig. 3), mentres que outras mostras están depositadas na sala de coleccións. A Colección Xeral de briozoos A maior parte, con diferencia, das mostras de briozoos de MHNUSC constitúena a Colección Xeral que os autores doamos ao Museo o 26 de xuño de 2018. Esta colección está composta por 696 lotes que conteñen máis de 1000 mostras, que están identificadas cunha numeración propia, independente do catálogo xeral do museo. Toda a colección está depositada na sala de coleccións, parte conservada en seco, en alcohol ou incluso en formaldehído (Fig. 4). Esta colección foi iniciada a finais dos anos 70 do pasado século por Eugenio Fernández Pulpeiro, o primeiro investigador adicado ao estudo sistemático dos briozoos de Galicia. Durante anos estivo conservando os mellores exemplares recollidos nas nosas augas, especialmente aqueles que constituían novas citas para as nosas costas ou que aparecían figurados nas súas publicacións. Esta pequena colección sufriu un accidente a principios dos anos 90 do século pasado, cando o armario que a albergaba cedeu debido ao peso acumulado (e á súa mala calidade). A pesar de que se puido recuperar unha gran parte das mostras intactas, algúns exemplares, incluso algúns figurados en publicacións, perdéronse irremediablemente. Durante os anos seguintes e ata o presente, grazas a recollidas feitas tanto por Fernández Pulpeiro coma por nós mesmos, sumando incluso o material doado para o seu estudio por outros investigadores e algúns particulares, a colección foi aumentando con exemplares procedentes principalmente de Galicia e Portugal, pero tamén doutras orixes diversas. Boa parte deste material citouse en varias publicacións e parte del foi figurado, polo que constitúe un material de referencia de importancia no ámbito ibérico. A Colección de material Tipo Como comentamos anteriormente, todas as novas especies descritas deben ter exemplares que sirvan como modelo, os chamados “exemplares tipo”. Todos os que existen nas coleccións do MHNUSC consérvanse nunha tipoteca única, que se atopa dentro da sala de coleccións (Fig. 5). Polo momento contén poucos exemplares de briozoos, con catro holotipos e dez paratipos correspondentes a seis especies. Isto non se debe a que se describiran poucas especies en augas galegas, onde levamos a cabo gran parte do noso traballo de investigación, senón porque durante anos os tipos das novas especies de briozoos de Galicia foron depositados nos museos de historia natural de Londres (NHMUK) e de París (MNHN). O de Londres alberga seguramente a mellor colección de briozoos do mundo. O de París conserva a mellor colección de briozoos de augas ibéricas profundas. En épocas posteriores os exemplares tipo foron depositados no “Museo Nacional de Ciencias Naturales” de Madrid (MNCN), porque os proxectos de investigación cos que se obtivo o material foron financiados polo Ministerio e parecía máis apropiado depositar alí tanto o material tipo como outro material recollido. Outros tipos de especies galegas foron depositados no “Oberösterreichisches Landesmuseum” (OLL) de Linz (Austria) e no “Senckenberg Forschungsinstitut und Naturmuseum” (SFM) de Frankfurt (Alemaña) debido a que o material galego fora recolectado por campañas organizadas dende distintas institucions internacionais. Recentemente comezamos a depositar o noso material tipo no MHNUSC como resultado da transferencia da nosa colección xeral. Por último, na sala de coleccións do Museo se encontran almacenadas tamén varias caixas que conteñen material de briozoos procedente de campañas de mostraxe realizadas no canal de Menorca (Baleares), nas illas Berlengas (Portugal) e na Arrábida (Portugal), así como restos dun oso de balea. Este material está aínda pendente de estudar e identificar. RESULTADOS A Colección da “Estación de Bioloxía Mariña de Santander” Como xa se mencionou anteriormente, das 20 mostras de briozoos enviadas desde Santander a principios do século pasado ao MHNUSC, só se conservan actualmente 12 mostras, que conteñen 14 especies en total. Aínda que estas especies son relativamente frecuentes na costa ibérica, o feito de formar parte do material de referencia da obra de B ARROSO (1912) confire a esta pequena colección unha certa relevancia. O resto do material que este autor publicou na súa monografía atópase actualmente depositado no Museo Marítimo Cantábrico (MMC) e no Museo Nacional de Ciencias Naturais (MNCN), e foi revisado por Á LVAREZ (1991). Polo tanto, os datos que se aportan aquí completan a revisión feita por este autor. MHNUSC 6942: Mimosella gracilis Hincks, 1851: Colonias sobre algas, conservadas en formol, recollidas na Bahía de Santander e citadas por B ARROSO (1912). No MMC consérvase outra mostra orixinal desta especie (véxase Á LVAREZ, 1991). A mostra está na sala de coleccións. MHNUSC 6943: Savignyella lafontii (Audouin, 1826): Corresponde a material citado como Eucratea lafontii por B ARROSO (1912), recollido na Bahía de Santander ou en Las Machinas. No MMC e no MNCN consérvanse outras dúas mostras desta especie citadas por este autor (véxase Á LVAREZ, 1991). A mostra contén ademais outras especies de briozoos como Scruparia chelata (Linnaeus, 1758), Bugula neritina (Linnaeus, 1758) e Chartella papyracea (Ellis & Solander, 1786). Esta mostra está exposta ao público, conservada en alcohol. A mostra, que está exposta ao público e conservada en alcohol, contén tamén colonias de S. chelata. MHNUSC 6946: Bicellariella ciliata (Linnaeus, 1758): Corresponde a material citado como Bicellaria ciliata por B ARROSO (1912) recollido na costa de Santander. Contén tamén anacos de Chartella papyracea (Ellis & Solander, 1786). Esta mostra está exposta ao público, conservada en alcohol. No MMC consérvase outra mostra orixinal desta especie (véxase Á LVAREZ, 1991). MHNUSC 6947: Bugula neritina (Linnaeus, 1758): Colonias soltas, recollidas en Las Machinas (Santander) e citadas por B ARROSO (1912). Contén tamén colonias de S. lafontii. Esta mostra está exposta ao público, conservada en alcohol. No MMC consérvanse outras dúas mostras orixinais de B. neritina (véxase Á LVAREZ, 1991), así como outra máis no MNCN. MHNUSC 6948: Membranipora membranacea (Linnaeus, 1767): Probablemente corresponda ao material citado por B ARROSO (1912) da Bahía de Santander ou da Magdalena. Esta mostra está exposta ao público, conservada en alcohol. No MMC consérvase outra mostra desta especie citada por este autor (véxase Á LVAREZ, 1991). MHNUSC 6949: Electra pilosa (Linnaeus, 1767): Probablemente corresponda ao material citado por B ARROSO (1912) da área de Santander. No MMC consérvanse outras mostras desta especie citadas por este autor (véxase Á LVAREZ, 1991). Esta mostra está exposta ao público, conservada en alcohol. MHNUSC 6950: Pentapora foliacea (Ellis & Solander, 1786): B ARROSO (1912, como Lepralia foliacea) indica que se recolleron colonias desta especie mediante palangre en diferentes localidades de Santander. Esta mostra está exposta ao público, conservada en alcohol. No MMC consérvase outra mostra orixinal desta especie (véxase Á LVAREZ, 1991). MHNUSC 6951: Porella compressa (J. Sowerby, 1805): A mostra inclúe unha etiqueta manuscrita que indica “ Porella compressa Sowerby, Barroso 1911”, polo que é evidente que este material foi identificado orixinalmente por Barroso nese ano e é parte do citado en B ARROSO (1912) recollido mediante palangre en diferentes localidades. Esta mostra está exposta ao público, conservada en alcohol. No MMC consérvanse outras dúas mostras orixinais (véxase Á LVAREZ, 1991). MHNUSC 6952: Turbicellepora magnicostata (Barroso, 1919): A mostra inclúe unha etiqueta manuscrita que di “ Cellepora avicularis Hincks, B 1911”, o que indica que este material foi identificado orixinalmente por Barroso nese ano. Probablemente corresponda a material citado como Cellepora avicularis Hincks por B ARROSO (1912) procedente da área da Bahía de Santander, aínda que no mesmo traballo se cita a especie tamén de Alxeciras. Esta mostra encóntrase exposta ao público, conservada en alcohol. No MMC consérvanse dúas mostras de B ARROSO (1912 como Cellepora avicularis), que tamén corresponden a T. magnicostata (véxase Á LVAREZ, 1991). Outras especies que foron remitidas orixinalmente dende a Estación de Bioloxía Mariña de Santander, pero que se perderon son: Flustrella hispida (Fabricius, 1780): B ARROSO (1912) cita colonias sobre Fucus na Magdalena. No MMC consérvase unha mostra co mesmo nome, que segundo Á LVAREZ (1991) corresponde efectivamente a Flustrellidra hispida (Fabricius, 1780). Bowerbankia pustulosa (Ellis & Solander, 1786): B ARROSO (1912) citou exemplares recollidos en San Vicente de la Barquera. Á LVAREZ (1991) non encontrou este material nin no MMC nin no MNCN, polo que é posible que a única mostra existente fora a remitida a Santiago e agora lamentablemente perdida. Non é posible saber a qué especie correspondería realmente, xa que esta especie é frecuentemente confundida con outras similares. Bugula plumosa (Pallas, 1766): B ARROSO (1912) cita numerosas colonias procedentes da Bahía de Santander. Dúas mostras desta especie consérvanse no MMC e unha no MNCN (Á LVAREZ, 1991). Aínda que a mostra remitida a Santiago perdeuse, na mostra MHNUSC 6944 (Scruparia chelata) atopamos material de Crisularia plumosa (denominación actual da especie). Flustra papyracea Ellis & Solander, 1786: B ARROSO (1912) citou esta especie en numerosas localidades, e dúas mostras consérvanse aínda no MMC (Á LVAREZ, 1991). En dúas mostras da colección (MHNUSC 6943: Savignyella lafontii e MHNUSC 6946: Bicellariella ciliata) atopamos anacos e colonias de Chartella papyracea (denominación actual da especie). Electra pilosa var. verticillata (Ellis & Solander, 1786): B ARROSO (1912) citou esta especie en Peña Vieja, e aínda consérvanse dúas mostras no MMC que segundo Á LVAREZ (1991) corresponden efectivamente a E. verticillata. Cellaria fistulosa (Linnaeus, 1758): B ARROSO (1912) citou numerosas colonias na Bahía, e unha mostra aínda consérvase no MMC (Á LVAREZ, 1991). Smittia cervicornis (Pallas, 1766): B ARROSO (1912) citou a especie de diversas localidades. A única mostra que se conserva no MMC corresponde efectivamente a Smittina cervicornis segundo Á LVAREZ (1991). Retepora beaniana King, 1846: B ARROSO (1912) cita anacos desta especie de El Charco. As dúas mostras que se conservan no MMC corresponden efectivamente a Reteporella beaniana segundo Á LVAREZ (1991 como Sertella beaniana). A Colección da Fauna Mariña de Galicia Esta colección, recollida en augas galegas, só inclúe 10 mostras de briozoos que conteñen 11 especies en total. Ningunha delas parece ter sido citada nunha publicación. MHNUSC 6640: Electra pilosa (Linnaeus, 1767): varias colonias sobre algas recollidas en Segaño, ría de Ferrol, en 1985. Mostra conservada en alcohol na sala de coleccións. recollidas en Segaño, ría de Ferrol, en 1985. Mostra conservada en alcohol na sala de coleccións. recollidas a 3 m de profundidade no peirao de A Cabana, ría de Ferrol, en 1985. Mostra conservada en alcohol na sala de coleccións. MHNUSC 6645: Turbicellepora magnicostata (Barroso, 1919): Unha gran colonia sobre pedra, recollida en Cariño, ría de Ferrol, en 1986. Contén tamén colonias de Haplopoma graniferum (Johnston, 1847). Mostra conservada en alcohol na sala de coleccións. MHNUSC 6646: Pentapora foliacea (Ellis & Solander, 1786): Un anaco de colonia conservado en alcohol, recollido en Leuseda, ría de Ferrol, en 1985. Mostra conservada en alcohol na sala de coleccións. MHNUSC 6647: Flustrellidra hispida (Fabricius, 1780): colonias recollidas sobre Fucus serratus Linnaeus, 1753 en Mera, ría de A Coruña, en 1975. Mostra conservada en alcohol na sala de coleccións. MHNUSC 6648: Amathia imbricata (Adams, 1798): Numerosas colonias sobre Fucus sp. recollidas en A Cabana, ría de Ferrol, en 1984. Mostra conservada en alcohol na sala de coleccións. MHNUSC 6671: Pentapora foliacea (Ellis & Solander, 1786): Gran exemplar en seco, exposto ao público xunto con outros invertebrados mariños (Fig. 3); probablemente procedente da enseada de Leuseda, ría de Ferrol. A Colección Xeral de briozoos Como se comentou anteriormente, esta colección alberga, de lonxe, a maior parte das mostras de briozoos do MHNUSC, incluíndo 696 lotes, pero cun total de 1029 mostras. Isto débese a que cada lote á súa vez pode conter máis dunha mostra. Os lotes están numerados co seu propio código, independente do código xeral do museo (MHNUSCBry). Cando hai varias mostras nun lote, levan o mesmo número e máis unha letra identificativa (por exemplo, MHNUSCBry 150a, MHNUSCBry 150b, MHNUSCBry 150c...). Cada mostra pode conter varias especies que comparten o mesmo substrato, como unha cuncha ou unha pedra, así como varias colonias da mesma especie. Preferiuse numerar cada mostra e non cada especie ou colonia, xa que sería demasiado confuso á hora de levar a cabo buscas de especies na base de datos. Esta colección contén 235 especies. Case todas as mostras (98%) proceden de augas ibéricas, a maioría de Galicia (78%) e Portugal (14%). A lista completa de mostras desta colección, con todos os seus datos, é demasiado extensa para incluíla aquí, pero pódese consultar accedendo ao ficheiro correspondente na propia páxina do MHNUSC: http://www2.usc.es/museohn/coleccions/fauna_marina.html. MHNUSC 10087: Holotipo de Beania serrata Souto, Nascimento, ReverterGil & Vieira, 2018, recollido na Ría de Ferrol. MHNUSC 10088, 10089, 10090 y 10106: Paratipos de Beania serrata Souto, Nascimento, ReverterGil & Vieira, 2018, recollidos na Ría de Ferrol e en Punta Etxandarri (País Vasco). MHNUSC 10091: Holotipo de Schizotheca galaica ReverterGil, Souto & Trigo, 2019: Esta mostra, que consiste en dous pequenos anacos de Porella compressa (J. Sowerby, 1805) recollidos perto de Laxe (Galicia), contén ademais colonias de Chorizopora brongniartii (Audouin, 1826), Copidozoum planum (Hincks, 1880a), Cribrilaria venusta (Canu & Bassler, 1925), Figularia figularis (Johnston, 1847), Micropora coriacea (Johnston, 1847), Microporella ciliata (Pallas, 1766), así como colonias de Ciclostomados non identificados. MHNUSC 10104: Holotipo de Beania mediterranea Souto, Nascimento, ReverterGil & Vieira, 2018, recollido en Croacia. MHNUSC 10105: Paratipo de Beania mediterranea Souto, Nascimento, ReverterGil & Vieira, 2018, recollido en Croacia. MHNUSC 10107: Paratipo de Metroperiella gay ReverterGil, Souto & FernándezPulpeiro, 2009, recollido na ría de Vigo. MHNUSC 10108: Paratipo de Schizoporella artabra ReverterGil, Souto & FernándezPulpeiro, MHNUSC 10120: Holotipo de Setosella margaritae ReverterGil & Souto, 2021, recollido na ría de Ferrol. recollidos na ría de Ferrol. DISCUSIÓN A modo de resumo de todo o comentado anteriormente, podemos indicar que as Coleccións de briozoos do MHNUSC conteñen un total de 1065 mostras, das que 1029 se encontran na Colección Xeral, 14 na Colección de Tipos, 12 na de “Santander” e 10 na da “Fauna de Galicia”. En canto ao número de especies, o total é de 241, correspondendo 235 á Colección Xeral, a máis extensa, 14 na de “Santander”, 13 especies na Colección de Tipos e 11 na da “Fauna de Galicia”. A especie máis común nas coleccións é Microporella ciliata (Pallas, 1766) presente en 72 mostras. Non obstante, hai que ter en conta que esta especie foi redescrita non hai moito por K UKLIŃSKI & T AYLOR (2008), que designan un neotipo e describen novas especies, e que tamén se describiron novas especies do xénero en diferentes traballos recentes (véxase por exemplo H ARMELIN et al., 2011 e R AMALHO & L ÓPEZ -F É, 2020). O material de M. ciliata no MHNUSC debe ser revisado xa que é probable que corresponda en realidade a máis dunha especie, pero ese estudo está fóra dos obxectivos do presente traballo. Outras especies abundantes nas coleccións son: Chorizopora brongniartii (Audouin, 1826) (65 mostras), Terwasipora complanata (Norman, 1864) (43 mostras), Schizomavella (Schizomavella) teresae ReverterGil & FernándezPulpeiro, 1996 (41 mostras), Schizoporella dunkeri (Reuss, 1848) (40 mostras), Celleporella hyalina (Linnaeus, 1767) (37 mostras), Scruparia chelata (Linnaeus, 1758) (35 mostras), Schizomavella (Schizomavella) linearis (Hassall, 1841) (34 mostras), Electra pilosa (Linnaeus, 1767) (28 mostras), Fenestrulina malusii (Audouin, 1826) (27 mostras), Watersipora subatra (Ortmann, 1890) (27 mostras), Cribrilaria innominata (Couch, 1844) (26 mostras), Cribrilaria venusta (Canu & Bassler, 1925) (23 mostras), Schizomavella (Schizomavella) auriculata (Hassall, 1842) (23 mostras), Celleporina hassallii (Johnston, 1847) (22 mostras), Cradoscrupocellaria ellisi (Vieira & Spencer Jones, 2012) (22 mostras), Rhynchozoon bispinosum (Johnston, 1847) (21 mostras), Schizotheca fissa (Busk, 1856) (21 mostras) e Flustrellidra hispida (Fabricius, 1780) (20 mostras). Ningunha das mostras da Colección de “Fauna de Galicia” foi citada en publicacións, mentres que todas as pertencentes ás Coleccións de Tipos e de “Santander” foron citadas, así como moitas da Colección Xeral. En total, 869 mostras foron citadas en diversas publicacións científicas, mentres outras 28 apareceron en Teses de Doutoramento e noutros traballos académicos. En resumo, o 84% do material de briozoos do MHNUSC foi citado en distintos traballos. Por outra banda, ningunha das especies das coleccións de “Santander” e de “Fauna de Galicia” foi figurada, mentres que dez mostras da Colección de tipos e 134 da Colección Xeral foron figuradas en diversos artigos (o 13% do total de mostras). procede de Vigo (incluíndo as illas Cíes), 190 da ría Ferrol, 121 da Costa da Morte e 95 da ría de Ribadeo. O resto de mostras proceden de numerosas localidades ao longo de toda a costa galega. A maioría das mostras (82%), foron recollidas orixinalmente por só catro persoas: E. FernándezPulpeiro (316 mostras, 34%), J. Souto (248 mostras, 24%), O. ReverterGil (144 mostras, 13%) e J.E. Trigo (114 mostras, 11%). Outros autores ou particulares que contribuíron significativamente ás colecciones son J.L. Redondo, H. De Blauwe, M. Zabala, M.C. Lorenzo Villar, M.G. Barroso e F. Ramil. En canto á identificación do material, a maior parte foi identificada por O. ReverterGil (56% das identificacións), por J. Souto (16%), e por M.C. BarciaLeal e E. FernándezPulpeiro, cun 11% cada un. En conxunto, representan o 94% do total de identificacións. Outros autores con contribucións significativas foron H. De Blauwe, M. Zabala e M.G. Barroso. Por outra banda, 65 das especies conservadas nas coleccións de briozoos (unha cuarta parte do total), teñen especial relevancia por distintos motivos. En primeiro lugar, aquelas especies cuxo material tipo está depositado no MHNUSC: Beania mediterranea Souto, Nascimento, ReverterGil & Vieira, 2018. No MHNUSC están depositados o Holotipo e Paratipos. Beania serrata Souto, Nascimento, ReverterGil & Vieira, 2018. No MHNUSC están depositados o Holotipo, Paratipos e outro material recollido trala descrición da especie. Único material no mundo. Metroperiella gay ReverterGil, Souto & FernándezPulpeiro, 2009. No MHNUSC está depositado un Paratipo. O Holotipo e Paratipos están depositados no MNCN. Hai dúas mostras máis na Colección Xeral que non son da serie tipo. Só hai outra cita da especie, en Cataluña. Schizoporella artabra ReverterGil, Souto & FernándezPulpeiro, 2009. No MHNUSC está depositado un Paratipo. O Holotipo e Paratipos están depositados no MNCN. Non se coñecen máis citas da especie. Schizotheca galaica ReverterGil, Souto & Trigo, 2019. No MHNUSC está depositado o Holotipo e único exemplar existente da especie. Setosella margaritae ReverterGil & Souto, 2021. No MHNUSC están depositados o Holotipo e Paratipos, que constitúen o único material ibérico da especie. Outras 59 especies son interesantes por ser exemplares únicos en Galicia, España ou na península ibérica, ou por estar pouco citadas en xeral: Aetea longicollis Jullien in Jullien & Calvet, 1903. Moi poucas citas da especie a nivel mundial. No MHNUSC consérvase material procedente de Galicia. Alcyonidium variegatum Prouho, 1892. Moi poucas citas da especie a nivel mundial. No MHNUSC consérvase material de Ferrol; outra colonia da mesma orixe está depositada no MNHN. Amathia citrina (Hincks, 1877). Na península ibérica esta especie só se coñece do norte de Portugal e máis de Galicia, que é de onde procede o material do MHNUSC. Amathia pustulosa (Ellis & Solander, 1786). Na península ibérica esta especie só se coñece de Bilbao, Santoña así como de Galicia, que é de onde procede o material do MHNUSC. Anguinella palmata van Beneden, 1845. Na península ibérica esta especie só foi citada de Portugal, cuxo material se conserva no MHNUSC. É polo tanto o único material ibérico que existe. Antarctothoa galaica (CésarAldariz, FernándezPulpeiro & ReverterGil, 1999). Especie só coñecida en Galicia. O material tipo está no NHMUK e no MNHN. No MHNUSC consérvase outro material non tipo. Arbopercula angulata (Levinsen, 1909). É unha especie que adoita atoparse sobre substratos flotantes arredor do mundo, especialmente en áreas tropicais. En augas ibéricas só parece haberse recollido na área do Estreito de Xibraltar e en Menorca (de onde procede o material conservado no MHNUSC), pero a súa presenza aínda non fora sinalada formalmente ata a data. Barrosia balearica Souto, ReverterGil & FernándezPulpeiro, 2010a. Descrita por nós de Baleares. Non foi citada de novo. O material tipo está no MNCN. Hai unha mostra no MHNUSC, remitida por M. Zabala. Buffonellaria muriella Berning & Kukliński, 2008. Na península ibérica esta especie só foi citada de Galicia. Este material consérvase no MHNUSC, e é o único material ibérico que existe. Buskia socialis Hincks, 1887. Na península ibérica esta especie só é coñecida de Aveiro e máis da ría de Vigo, que é de onde procede o material conservado no MHNUSC; é o único material español. Callopora discreta (Hincks, 1862). Na península ibérica esta especie só foi citada en Galicia. Material desta especie consérvase no MHNUSC. É polo tanto o único material ibérico que existe. Caulorhamphus spiniferum (Johnston, 1832). Na península ibérica esta especie só foi citada en Galicia. Material desta especie consérvase no MHNUSC. É o único material ibérico que existe. Celleporina derungsi Souto, ReverterGil & FernándezPulpeiro, 2010b. Especie descrita de Portugal. O material tipo está no MNCN. No MHNUSC hai máis material de Portugal e material de Galicia, o único español. Chaperiopsis annulus (Manzoni, 1870). Na península ibérica esta especie foi citada en Galicia e en cabo de Gata. Material galego desta especie consérvase no MHNUSC. É o único material ibérico conservado. Cheiloporina circumcincta (Neviani, 1896). Moi poucas citas da especie a nivel mundial. No MHNUSC consérvase material de Galicia. Collarina macaronensis Harmelin in Harmelin et al., 2019. Na península ibérica esta especie só se coñece no País Vasco e máis en Galicia, de onde procede o material conservado no MHNUSC, o único material ibérico conservado. Cradoscrupocellaria ellisi (Vieira & Spencer Jones, 2012). Esta especie foi confundida con Scrupocellaria reptans, moi citada nas costas ibéricas. Sen revisar o material orixinal non é posible saber a que especie corresponde realmente cada cita. O único material ibérico revisado na actualidade é o conservado no MHNUSC. Cradoscrupocellaria reptans (Linnaeus, 1758). Parte do material citado en Galicia como Scrupocellaria reptans pertence realmente a esta especie. Polo tanto, este material é o único revisado da especie que existe nas costas ibéricas, aínda que é posible que outras citas feitas como S. reptans sexan tamén correctas. Sessibugula barrosoi López de la Cuadra & GarcíaGómez, 1994. Especie descrita da área do Estreito de Xibraltar (o material tipo consérvase no MNCN). No MHNUSC consérvase unha colonia do Algarve. Son as dúas únicas citas da especie ata agora. Setosella sp.: Unha colonia recollida na ría de Vigo, que seguramente corresponde a unha nova especie (véxase R EVERTER -G IL et al., 2012 e R OSSO et al., 2020, ambolosdous como Setosella aff. cavernicola Harmelin, 1977; e Rev ERTER -G IL & S OUTO, 2021). Smittina jordii ReverterGil & FernándezPulpeiro, 1999. Especie descrita de Galicia e reencontrada máis tarde en Portugal. O material tipo está no MNHN. No MHNUSC hai dúas pequenas colonias da localidade tipo. Smittoidea amplissima Hayward, 1979. Na península ibérica esta especie só foi recollida en Galicia, cuxo material consérvase no MHNUSC. É o único material ibérico que existe. Spathipora comma (Soule, 1950). Na península ibérica esta especie só se coñece de Columbretes e máis de Galicia, de onde procede o material conservado no MHNUSC. Hai pouco material ibérico conservado. Stomatoporina incurvata (Hincks, 1859). Especie moi pouco citada a nivel global. O material do MHNUSC, recollido en Ferrol, é o único ibérico. Tegella unicornis (Fleming, 1828). Na península ibérica esta especie só foi citada en Galicia, cuxo material consérvase no MHNUSC. É o único material ibérico que existe. Tricellaria inopinata d’Hondt & Occhipinti Ambrogi, 1985. Esta especie, propia do Pacífico noroccidental, foi introducida en augas ibéricas a principios dos anos 90, e estendeuse a outras localidades atlánticas europeas. No MHNUSC consérvase material de diversas localidades ibéricas atlánticas, dende Santander ata Boca do Inferno (Portugal). Trypostega venusta (Norman, 1864). Na península ibérica esta especie só é coñecida de Galicia e do Algarve. O material conservado no MHNUSC procede das dúas áreas e é o único material ibérico conservado. Tubulipora lobifera Hastings, 1963. Na península ibérica esta especie só foi citada en Galicia. Material desta especie consérvase no MHNUSC, e é o único material ibérico que existe. Watersipora arcuata Banta, 1969. É unha especie introducida recentemente en Europa (véxase R EVERTER -G IL & S OUTO, 2019). A primeira colonia desta especie que se encontrou en augas europeas é a conservada agora no MHNUSC, recollida en Cádiz por C.M. LópezFé. En augas ibéricas só hai dúas citas máis na costa mediterránea. Watersipora souleorum Vieira, Spencer Jones & Taylor, 2014. Na península ibérica esta especie só se atopou en Faro e Huelva (material conservado no MHNUSC) e en Xibraltar (material conservado no MNHN). Watersipora subatra (Ortmann, 1890). É unha especie introducida recentemente en Europa (véxase R EVERTER -G IL & S OUTO, 2019). No MHNUSC consérvanse mostras de todas as localidades ibéricas onde se citou a especie: Santander, Xixón, varios puntos de Galicia, Lisboa e o Algarve, así como material inédito recolectado no porto de Muros. CONCLUSIÓNS O MHN da USC alberga catro coleccións con material de briozoos: A colección da “Estación de Bioloxía Mariña de Santander”, que contén 12 mostras identificadas e citadas por B ARROSO (1912); a da “Fauna Mariña de Galicia”, con 10 mostras; a de Tipos con 14 mostras; e a Colección Xeral, con 1029 mostras. En total as coleccións conteñen 1065 mostras de briozoos, conservadas en seco, en alcohol ou incluso en formaldehído, correspondentes a 241 especies. Unha pequena parte está exposta ao público, mentres que a meirande parte está depositada na sala de coleccións do Museo. O 98% das mostras proceden de augas ibéricas, e máis en concreto o 92% proceden de Galicia ou de Portugal. O 84% do material foi citado en diversas publicacións científicas e un 13% foi ademais figurado, polo que constitúen un importante material de referencia. Unha cuarta parte das mostras teñen ademais especial relevancia por distintos motivos: As coleccións albergan catro Holotipos e dez Paratipos de seis especies; outras 59 especies son en xeral pouco frecuentes, ou ben o seu material é o único material ibérico, ou español, que se conserva. AGRADECEMENTOS Este traballo está dedicado a Eugenio Fernández Pulpeiro, pioneiro no estudo dos briozoos en Galicia e na península Ibérica, iniciador desta colección, e que ocupou ademais cargos de responsabilidade no MHNUSC. Os autores queren expresar ademais o seu agradecemento a todo o persoal do MHNUSC, especialmente a Marcos González, Juanma Cutrín e Xan Guerra, pola súa amable colaboración. Tamén a todas as persoas que doaron material ás coleccións de briozoos, en especial a J.E. Trigo, H. De Blauwe, M. Zabala, J.L. Redondo e C.M. LópezFé, así como aos dous revisores anónimos. Referencias

A escolla de código constitúe unha estratexia conversacional moi rendible á hora de construír discursivamente a identidade na interacción. Neste sentido, os falantes proxectarán identidades diversas en función da escolla de código (galego, castelán ou variedades alternantes). Isto é especialmente interesante nas secuencias de apertura conversacional, momento no que se propón e se negocia unha definición da situación onde os participantes se presentan diante dos demais interlocutores. Neste traballo analizaremos as secuencias de apertura en varias conversas entre falantes, con distintas bagaxes culturais, que son membros dunha comunidade de prácticas rurbana. A través da exploración etnográfica e a observación participante, recolléronse mostras gravadas de fala espontánea (práctica da leria ou parolar) que permiten analizar, partindo dos presupostos da sociolingüística interaccional e a etnografía da interacción, como os falantes van (re)construíndo o seu tecido relacional xa na secuencia de apertura.

A construción da identidade rural na interacción bilingüe a través da negociación da escolla de código en secuencias de apertura Escolla de código, identidade conversacional, secuencias de apertura, etnografía interaccional, bilingüismo galegocastelán Sumario 1. Introdución 2. As secuencias de apertura na conversa. 3. Identidades conversacionais e negociación da escolla de código. 4. Metodoloxía. 4.1. Os participantes. 4.2. Método de obtención e tratamento dos datos. 4.3. A selección das secuencias. 5. Análise interaccional: escolla de código e construción da identidade en secuencias de apertura. 5.1. Escolla de código non coincidente. 5.2. Escolla de código coincidente. 6. Conclusións. A realización deste traballo foi posible ao amparo do programa de axudas para a formación de profesorado universitario (FPU) do Ministerio de Educación, Cultura e Deporte. 1. I ntroducIón A escolla de código é unha estratexia moi rendible, entre falantes bilingües, á hora de construír e negociar identidades na conversa cotiá, na medida en que axuda non só a manifestar proximidade ou distanciamento respecto dos nosos interlocutores (endogrupo vs. exogrupo) ao seleccionar estilos converxentes ou diverxentes, senón tamén porque permite observar o proceso de construción do marco interpretativo que guía a práctica conversacional e, en consecuencia, orienta a produción contextualizada das (autor)representacións identitarias (o self). Neste sentido, a negociación conversacional da escolla de código, xunto con outros aspectos tamén negociables, contribúe á proxección dun marco sobre o que se establecerá a definición da situación. De acordo coa teoría dos marcos (frames) que organizan a nosa experiencia social (Goffman 1997 [1959], 2006 [1976]), en cada interacción concreta as persoas tendemos a aplicar un ou máis esquemas interpretativos que permiten “a su usuario situar, percibir, identificar y etiquetar un número aparentemente infinito de sucesos concretos definidos en sus términos” (Goffman 2006 [1976]: 23) e que definen, xa que logo, o sentido de cada encontro. As escollas de código producidas nas aperturas conversacionais contribúen a establecer conxuntamente unha primeira definición da situación, que, no entanto, está suxeita a modificacións posteriores. Como explica Gallardo Paúls (1993: 67), “el carácter ritual de la secuencia de apertura se concreta en una negociación de los papeles que se barajan en la conversación (...). Esta función básica de negociación puede asumirse bajo el término sociológico de DEFINICIÓN DE LA SITUACIÓN” (maiúsculas da autora). A negociación que se produce nestas secuencias de apertura caracterízase por dous aspectos básicos: dun lado, unha definición inicial da situación, que, nun sentido xeral, permite “identificar cooperativamente una cierta estructura de interacciones, expresiones, comportamientos, expectativas, valores, como adecuados a los sujetos en aquel momento. (...) Definir una situación quiere decir, pues, estipular el significado del encuentro ” (Wolf 1982: 3536, cursiva do autor); e, por outro, o carácter ritual da propia secuencia, xa que, segundo KerbratOrecchioni (1998 [1990]: 220), as secuencias de apertura “ont une fonction essentiellement relationelle, et une structure fortement stéréotypée”. Pero, malia o carácter convencionalizado das secuencias de apertura (así como tamén das secuencias de peche), xa apuntado nos traballos pioneiros da análise estrutural da conversa (Schegloff 1967: 50; 1968) 1, existe certa marxe para definir a situación de partida e enmarcar a práctica conversacional; nesta definición da situación inicial interveñen todos os participantes a partir do que Goffman (1997 [1959]: 2122) chama “acordo de traballo” (“working consensus” na obra orixinal en inglés), que constitúe unha especie de marco baleiro que se vai enchendo, entre outros aspectos relacionados cos obxectivos, metas e finalidades da propia conversa, coas atribucións e proxeccións identitarias dos participantes e cos roles asignados aos outros falantes que interveñen na interacción. O obxectivo principal deste artigo é determinar como, nesta primeira negociación da situación producida nas secuencias de apertura de conversas nas que os falantes están de leria —e que, porén, non exclúe redefinicións posteriores e un constante proceso de reenmarcamento (reframing, Goffman 1997 [1959], 2006 [1976]; Tannen 1993)—, a escolla de código e a negociación en volta do código actúan como elementos centrais ao servizo da indexación de identidades máis ou menos rurais —por exemplo, como veciños dunha parroquia rural—, de identidades máis ou menos urbanas ou mesmo de identidades rurbanas ou híbridas. 2. A s secuencIAs de AperturA nA conversA A maior parte dos estudos sobre as secuencias de apertura están baseados en conversas telefónicas (quer por teléfono fixo, quer por teléfono móbil) e, en xeral, os datos están extraídos das chamadas en contextos profesionais e de traballo (chamadas realizadas a call centers ou a secA construción da identidade rural na interacción bilingüe... 25 cións de reclamacións e queixas de empresas, chamadas de teleoperadores que ofertan produtos ou servizos etc.) (Schegloff 1967, 1968, 1979; Hopper 1992; Lindström 1994; CoronelMolina 1998; Luke / Pavlidou 2002; Ten Have 2002; Arminen 2005; Arminen / Leinonen, 2006). Neses traballos, púxose o énfase na estrutura das secuencias de apertura que, pola súa ritualización, é facilmente recoñecible. Seguindo a AndréLarochebouvy (1984) (ver Gallardo Paúls 1993: 6876), podemos distinguir cinco fases neste tipo de secuencias marco: 1) saúdos, 2) presentacións, 3) identificacións e recoñecemento, 4) procedementos de toma de contacto e 5) estratexias de abordaxe. Igual que nos estudos fundacionais de Schegloff (1967, 1968, 1979), esta estrutura das secuencias de apertura está baseada en conversas telefónicas, o que, en certo modo, limita as posibilidades conversacionais dos falantes en tanto que prefixa dous roles evidentes: quen chama (the caller), que “knows both his identity, and, tipically, that of his intended interlocutor (whether a specific person or an organization is being phoned)”, e quen recibe a chamada (the answerer), que “knows only who he is and not specifically who the caller is” (Schegloff 1968: 10761077). Na conversa cotiá espontánea, pola contra, os falantes amosan o seu compromiso de involucrarse nun tipo de actividade; así, “la mayoría de las veces las conversaciones no comienzan (...) con un enunciado explícito que propone su inicio—. Existen otras posibilidades que todos los miembros de una comunidad de habla reconocemos como una propuesta para empezar a conversar” (Tusón Valls 1997: 39). O compoñente non verbal xoga, nos momentos previos ao intercambio verbal na conversa cara a cara, unha función primordial xa que constitúe un claro indicio da predisposición das persoas para comezar a interactuar. Xunto a estes indicios non verbais (a ollada, a orientación corporal etc.) 2, existen outros recursos (neste caso, verbais) recoñecibles que nos permiten interpretar as intencións do interlocutor: de feito, “[n]uestra experiencia «conversadora» nos permite reconocer en saludos, preguntas, exclamaciones, expresiones enunciativas etc., un deseo, una intención de conversar y no de obtener una simple respuesta mínima” (Tusón Valls 1997: 4142). Seguindo, pois, a estrutura proposta por AndréLarochebouvy (1984), adaptada ás secuencias de apertura en conversas espontáneas cara a cara, podemos identificar estes momentos previos como a fase de identificación e recoñecemento, tanto do falante como da súa intención de iniciar unha conversación. Tamén preceden ao intercambio de saúdos, os procedementos de toma de contacto (fase 4 da estrutura de AndréLarochebouvy 1984), que, na conversa cotiá, adoitan ser xestuais ou proxémicos. Con todo, os mecanismos de toma de contacto estarán activos durante toda a conversa xa que actualizan a nosa predisposición para continuar coa interacción (Goodwin 1981). A continuación, prodúcese a terceira fase, o intercambio de saúdos, que a miúdo constitúe un par adxacente do tipo: A: Ola! / B: Ola! ou A: Bos días. / B: Bos días. Cando non hai un compromiso de continuar a conversa por parte dalgún dos participantes, podemos falar de intercambio oral mínimo, un simple intercambio rutineiro de saúdos; en cambio, cando hai unha disposición para desenvolver un encontro máis longo (por exemplo, cando diminuímos o paso ou facemos o aceno de nos deter ao cruzarnos con alguén pola rúa, ou cando abrimos os ollos mostrando sorpresa ou empregamos calquera outro xesto que denote interese), os saúdos constitúen o procedemento de apertura verbal máis común. Con todo, os saúdos verbais non son as únicas fórmulas de apertura dispoñibles; de feito, na conversa cotiá cara a cara poden substituírse por saúdos non verbais, como erguer o brazo movendo a man, miradas ou sorrisos etc., así como por preguntas de interese ou pola saúde (Moreno Fernández 1986; Gallardo Paúls 1993) 3. Tralos saúdos, produciríase, de ser preciso, a fase de presentación de participantes só coñecidos por algunha das persoas presentes, que actuaría como un mecanismo de lexitimación dos novos participantes. Por último, as estratexias de abordaxe do tipo “Perdoe, podería 2 Para Goodwin (1981: 96) os indicios non verbais constitúen mecanismos que permiten recoñecer a implicación ou non implicación das persoas na actividade interaccional; neste senso, “by displaying engagement toward another, one treats that other as available for such observation and coparticipation and not as someone then occupied with private activities that are not to be observed”. 3 Ás veces, as preguntas de interese poden constituír fases independentes, de xeito que poden dar lugar a secuencias ou subsecuencias que funcionan como indicios de familiaridade entre os participantes. Nestes casos, as mostras de interese interprétanse en termos de cortesía social, como unha forma de actualizar a relación de intimidade ou os lazos de veciñanza. indicarme como chegar á facultade?”, moi pouco frecuentes na conversa coloquial, mesmo poderían substituír aos saúdos, xa que actúan como fórmulas de acceso a interlocutores de dispoñibilidade restrinxida. Como acabamos de ver, as diferenzas entre a estrutura das secuencias de apertura nas conversas telefónicas e nas conversas cara a cara teñen que ver, fundamentalmente, coas fases de recoñecemento e toma de contacto, que nestas últimas conversas preceden á fase dos saúdos. Na seguinte táboa presentamos, de xeito esquemático, a nosa proposta, confrontada coa de AndréLarochebouvy (1984) para as conversas telefónicas: Conversas telefónicas (AndréLarochebouvy 1984) Conversas cara a cara Fase 1 Saúdos Identificación e recoñecemento (canle visual) Fase 2 Presentación Toma de contacto (canle visual) Fase 3 Identificación e recoñecemento Saúdos Fase 4 Toma de contacto Presentacións Fase 5 Estratexias de abordaxe Estratexias de abordaxe Táboa 1. Diferenzas estruturais entre as aperturas en conversas telefónicas e en conversas cara a cara Esta estrutura non é, en absoluto, ríxida. Dentro da súa ritualización, existe certo grao de variación que depende do contexto situacional, do grao de formalidade do encontro, dos participantes e da súa relación interpersoal etc. Existe, ademais, certa marxe para a negociación do marco interpretativo e da definición da situación inicial na que os interlocutores proxectarán as súas identidades conversacionais. No seguinte apartado trataremos a cuestión da escolla de código que, en tanto indicio de contextualización (Gumperz, 1982a; Heller, 1982), contribúe á negociación das identidades na interacción (Heller, 1982). 3. I dentIdAdes conversAcIonAIs e negocIAcIón dA escollA de códIgo As identidades conversacionais non son produtos estáticos, senón que polo contrario constitúen representacións do eu (ou self) obxecto de negociación, construción e deconstrución no proceso interactivo. Dende o comezo da propia conversa, é fundamental a negociación das identidades, tal e como sinala Goffman (1997 [1959]: 22), Al notar la tendencia de un participante a aceptar las exigencias de definición hechas por los otros presentes podemos apreciar la importancia decisiva de la información que el individuo posee inicialmente o adquiere sobre sus coparticipantes, porque sobre la base de esta información inicial el individuo comienza a definir la situación e inicia líneas correspondientes de acción. La proyección inicial del individuo lo compromete con lo que él se propone ser y le exige dejar de lado toda pretensión de ser otra cosa. A medida que avanza la interacción entre los participantes, tendrán lugar, como es natural, adiciones y modificaciones de este estado de información inicial, pero es imprescindible que estos desarrollos posteriores estén relacionados sin contradicciones con las posiciones iniciales adaptadas por los diferentes participantes, e incluso estar construidos sobre la base de aquellas. Na teoría da presentación da persoa nas interaccións da vida cotiá de Goffman (1997 [1959], 2005 [1967]), quedan de manifesto dous aspectos que serán adoptados pola teoría construcionista da identidade desenvolvida a partir dos anos 60 e 70 (Berger / Luckmann 1984 [1967]): en primeiro lugar, as construcións identitarias dos falantes teñen unha dimensión sociocultural e pragmática —é dicir, dependerán do coñecemento previo dos seus interlocutores, da súa historia conversacional (GolopentiaEretescu 1986) e das prácticas da súa comunidade (sistemas de presuposicións e mundos compartidos, ideoloxías, valores etc.)— e unha dimensión interactiva, na medida en que as construcións identitarias son actualizadas, momento a momento, na interacción a través dos indicios de contextualización (Gumperz 1982a). As investigacións máis recentes sobre as identidades conversacionais manifestan, de feito, esa tensión entre os aspecA construción da identidade rural na interacción bilingüe... 27 tos sociais, culturais e ideolóxicos das identidades e a súa actualización no transcurso de cada interacción particular, na que tales aspectos poden ser reinterpretados, modificados, discutidos etc., en función da negociación conversacional que se leve a cabo 4 (Antaki / Widdicombe 1998a; De Fina / Schiffrin / Bamberg 2006a; Bamberg / De Fina / Schiffrin, 2007). Seguindo a De Fina, Schiffrin e Bamberg (2006b: 3), “[i]dentity claims are seen as «acts» through which people create new definitions of who they are. (…) Thus identities are seen not as merely represented in discourse, but rather as performed, enacted and embodied through a variety of linguistic and nonlinguistic means”. O segundo aspecto que podemos extraer da teoría goffmaniana é a súa concepción da identidade como proceso (De Fina 2011), máis que como produto preexistente ao propio suxeito. Toda interacción entraña unha negociación, na que, como outros elementos do universo interaccional, a identidade tamén pode ser negociada. A idea de que a identidade é unha construción dos falantes na práctica interaccional está fundamentada no paradigma do construcionismo social (Berger / Luckmann 1984 [1967]) e os seus desenvolvementos posteriores (Kroskrity 1993, 1999) aplicados á análise das identidades no discurso (De Fina / Schiffrin / Bamberg 2006a). As achegas da sociolingüística interaccional (Gumperz 1982a, 1982b) inciden precisamente nesa concepción da identidade como unha construción do eu (o self) localmente ocasionada no contexto interaccional, fluída e líquida, que pode negociarse momentoa-momento na interacción a través de escollas estilísticas que actúan como indicios de contextualización (Antaki / Widdicombe 1998a; De Fina 2011). Dende este punto de vista, Bamberg, De Fina e Schiffrin (2011: 182) Na interacción, polo tanto, os falantes levan a cabo escollas estilísticas para construír a súa identidade. De acordo con Gumperz (1982a, 1982b), os indicios de contextualización (contextualization cues) están asociados á negociación do sentido da interacción e, polo tanto, participan na construción da identidade social e étnica dos falantes 5. Seguindo a Gumperz e Cook- -Gumperz (1982: 18), “[w]e use our knowledge of grammar and lexicon, along with contextualization conventions and whatever background information we have about settings and participants, to decide what discourse task is being performed and what activity is being signalled”. Nesta definición da situación, polo tanto, os participantes actualizan as identidades sociais e étnicas, convencionalizadas a través das prácticas que se desenvolven nesa comunidade, mediante eleccións significativas de determinadas formas de fala. Seguindo o camiño iniciado por Gumperz, outros investigadores do paradigma interaccionista apuntan a importancia dos indicios de contextualización na proxección de identidades no discurso, non tanto como ferramentas que relacionan categorías sociais, culturais e ideolóxicas coas representacións dos individuos no seu discurso (Foucault 1988, 2002; Fairclough 1989), senón como mecanismos indexicais (Silverstein 1976) que varían amplamente en función de aspectos persoais, contextuais etc.; do mesmo xeito que pronomes como “eu” ou adverbios como “aquí” ou “agora”, as escollas estilísticas teñen unha natureza indexical e, en consecuencia, están ao servizo da produción de identidades diferentes en contextos interaccionais distintos (Antaki / Widdicombe 1998b: 34; Bamberg / De Fina / Schiffrin 2011). Na conversa bilingüe, un dos indicios de contextualización —acaso o máis importante— que contribúe decisivamente á construción da identidade no discurso é a escolla de código, así como todos os procesos discursivos relacionados con ela (alternancias de código, estilos alternantes, negociación da escolla de código etc.) (Grosjean 1982; MyersScotton 1983; Auer 1984, 1998a; Romaine 1995 [1989]; Alfonzetti 1992; Milroy / Muysken 1995). O código, tal e como sinala KerbratOrecchioni (1998 [1990], 2000, 2005), é un dos elementos da interacción susceptible de ser negociado no transcurso da propia conversa e, polo tanto, intervén na definición da situación e na proxección de identidades: “les négociations à ce sujet son d’autant plus fréquentes, et parfois laborieuses, qu’elles sont lourdes d’enjeux symboliques: à travers la langue retenue, c’est toujours l’identité des interlocuteurs qui se joue” (KerbratOrecchioni 2000: 87). Ese carácter simbólico atribuído á escolla e negociación do código estaría asociado ás macroidentidades (identidades sociais, culturais, de xénero, étnicas etc.); porén, serán indicios dunha determinada proxección identitaria, localmente e contextualmente construída, no nivel microdiscursivo. Na mesma liña, Heller (1978, 1982) incide, precisamente, na idea de que a escolla do código, na medida en que se asocia simbolicamente cun determinado grupo social, contribúe á construción e negociación da identidade dos participantes na conversa. Nas secuencias que imos analizar a continuación, a escolla de código pode ser non coincidente, é dicir, un falante A escolle un código (castelán ou galego) e un falante B escolle outro código distinto (galego ou castelán). Esta non coincidencia nos códigos dá lugar a unha negociación da escolla de código e das representacións identitarias de cada un dos participantes. Cando a escolla é coincidente, os falantes converxen dende a primeira intervención nun dos códigos (galego ou castelán), de modo que a negociación se establece, en principio, en termos de proximidade. Na conversa bilingüe existiría un principio de preferencia polo mesmo código (ou “preference for same language talk”, Auer 1984: 23); xa que logo, cando non se produce unha coincidencia na escolla de códigos, establécese unha negociación: “the notion of a ‘language negotiation sequence’ is supposed to capture all those stretches of talk in which participants do not agree on one common languageof-interaction” (Auer 1998b: 8). A non reciprocidade na escolla de código foi amplamente estudada na bibliografía sobre o bilingüismo e o codeswitching : Woolard fala de bilingual norm para facer referencia ao feito de que os falantes non realicen a mesma escolla de lingua nin tampouco de código: “it is not impolite for speakers to continue using their own language even when reponses come in the other” (1989: 77). A miúdo, esta cuestión tense abordado dende a óptica das ideoloxías lingüísticas e das linguas como ferramentas de poder e dominación (Woolard 1989, 2007; Gal / Woolard 2001; Prego Vázquez 2007, 2010; Prego Vázquez / Zas Varela, 2015), máis que dende a propia interacción cotiá, espazo no que a relación interpersoal se establece, en principio, en termos de igualdade. Asemade, as alternancias de código ou codeswitching, como indicio de contextualización (Gumperz 1982a), teñen un papel importante nas representacións dos “eus” na medida en que, a través das alternancias, os falantes producen unha nova escolla que podería modular a súa identidade no discurso. Ora ben, as alternancias de código non son sempre interaccionalmente rendibles; neste sentido, Gumperz (1964) fala de “codeswitching style” para se referir a eses tramos de discurso bilingüe nos que hai continuas insercións de dúas linguas; trátase pois de alternancias non marcadas (MyersScotton 1983, 1988, 2000) ou non significativas, de modo que non todos os cambios de lingua na conversa poden ser considerados alternancia de código, conmutación de códigos ou codeswitching (Álvarez Cáccamo 1998, 2000). No caso galego, a alternancia de linguas non significativa pode producir códigos alternantes: é duvidoso que na Galiza no tipo de discurso galegoportuguês/espanhol chamado “castrapo” cada ponto de alternância deva considerarse um ponto de CS, e nem sequer que todo o estilo tenha um efeito significativo. Pode acontecer que a alternância significativa seja entre “discurso unilíngue em espanhol” e “discurso com elementos galegos”, numa sorte de alternância “em capas” (Álvarez Cáccamo 2000: 117). En todo caso, para a nosa análise utilizaremos fragmentos de fala bilingüe onde as alternancias de código con cambio de lingua sexan interaccionalmente significativas para a negociación do marco e a construción identitaria. A construción da identidade rural na interacción bilingüe... 29 4. M etodoloxíA 4.1. Os participantes A nosa investigación parte da análise interaccional de conversas entre falantes bilingües galegocastelán, que participan nunha mesma comunidade de prácticas (Lave / Wenger 1991; Wenger 2001 [1998]; Eckert / Wenger 2005; Eckert 2006) bicultural, na medida en que está integrada por persoas con estilos de vida máis ou menos rurais ou máis ou menos urbanos. Neste traballo, seleccionamos catro conversas nas que interactúan Jorge (25 anos), mozo universitario que vive na parroquia gondomarense de Donas, e Charo (sobre 55 anos), natural da mesma parroquia que Jorge, onde aínda reside parte da súa familia, e emigrada na cidade de Vigo (onde rexentou un negocio de restauración); na actualidade, Charo traballa no centro da vila de Gondomar, como operaria de limpeza, de modo que os encontros espontáneos con Jorge se producen na rúa. En todo caso, trátase de falantes que comparten a súa participación nun sistema de prácticas (Duranti 2000) máis ben rural e teñen, nalgunha medida, unha experiencia bicultural, rurbana ou híbrida. Ademais dos dous actores principais, tamén participan ocasionalmente outras persoas que forman parte da mesma comunidade e manteñen relacións diversas tanto con Jorge como con Charo. 4.2. Método de obtención e tratamento dos datos A metodoloxía etnográfica (Gumperz / Hymes 1986 [1972]; SavilleTroike 2003 [1982]) que sustenta o traballo empírico desta investigación permite recoñecer os encontros clave (key encounters, Hymes 1986 [1972]) na vida cotiá dos participantes da comunidade de prácticas; deste xeito, podemos observar aqueles eventos comunicativos ou eventos de fala (speech events, Hymes 1986 [1972]), que teñen unha maior rendibilidade á hora de analizar a construción das identidades dos falantes. Así, os encontros casuais no centro da vila de Gondomar entre Jorge e Charo dan lugar a unha variante da práctica comunicativa rural que podemos describir como estar de leria ; leriar é unha práctica conversacional propia do mundo rural, en tanto que o timing cultural (Zerubavel 1981), máis pausado, permite investir máis tempo no falar por falar. As gravacións foron realizadas dun xeito inadvertido, con micro oculto, coa intención de favorecer a obtención de fala espontánea, de estilos vernáculos, esenciais na análise das identidades no discurso. A través deste procedemento de gravación, resolvemos o problema do paradoxo do observador (Labov 1972), na medida en que podemos “to find out how people talk when they are not being systematically observed; yet we can only obtain these data by systematic observation” (Labov 1972: 209). Por outra banda, a intervención do investigador como observadorparticipante (Malinowski 2001 [1922]; Mead 1928; Spradley 1979, 1980; Hammersley / Atkinson 2007 [1983]) contribúe tamén a crear un escenario propicio para conseguir mostras de fala coloquial. Finalmente, todas as conversas gravadas foron transcritas conversacionalmente, a partir do sistema de transcrición empregado no Co.Fa.Bil (Corpus de Fala Bilingüe Galego/ Castelán da Universidade de Vigo, Rodríguez Yáñez et al. 2001; Rodríguez Yáñez / Casares Berg 20022003), baseado no proposto por Álvarez Cáccamo (1990) (ver Anexo). 4.3. A selección das secuencias Como xa comentamos ao inicio do artigo, optamos por analizar as secuencias de apertura de catro conversas espontáneas que se desenvolven no centro da vila de Gondomar. Nos primeiros momentos de calquera encontro, os falantes tratan de definir o marco interpretativo inicial (constituído polas regras, expectativas e metas que guían esa práctica interaccional concreta) no que se contextualizarán as contribucións dos interlocutores (Goffman 2006 [1976]). O interese de analizar as secuencias de apertura radica no feito de que a negociación que se establece nelas ten como obxectivo determinar o sentido do encontro e, polo tanto, os falantes producirán representacións do seu eu (ou self) acordes con esa definición significativa da práctica interaccional. © 2017 Estudos de lingüística galega 9, 2348 5. A nálIse InterAccIonAl : escollA de códIgo e construcIón dA IdentI - dAde en secuencIAs de AperturA Nun artigo anterior, analizabamos a escolla e negociación do código no marco da Teoría da Acomodación Lingüística e as súas implicacións nunha discusión familiar (Diz Ferreira 2016). Como comentábamos naquel artigo, cando se produce un conflito conversacional, a escolla dun código responde a estratexias conversacionais de acomodación converxente ou diverxente coa finalidade de mostrar adhesión ou non ás posicións dalgúns dos interlocutores. Nese traballo situabamos a análise das identidades na teoría do posicionamento (positioning, Davies / Harré 1990): as identidades dos falantes definíanse a través do emprego de determinados indicios (escolla de código, trazos dialectais etc.), que permitían aos falantes posicionarse como partidarios dunha determinada liña argumental e, ao mesmo tempo, presentarse como membros dun grupo, así como diferenciarse do grupo dos interlocutores cos que estaban enfrontados; noutras palabras, os indicios estudados estaban ao servizo das autorrepresentacións identitarias e da propia construción como membros do endogrupo, así como da asignación dunhas determinadas identidades aos seus interlocutores, construídos como exogrupo. No presente artigo, queremos analizar como a escolla de código, que pode ser obxecto dunha negociación moi significativa nas interaccións bilingües, indexa identidades máis ou menos asociadas co mundo rural. Tanto Charo como Jorge teñen unha historia conversacional e posúen experiencias previas comúns (que se poden rastrexar a través da información compartida, das mostras de interese, das expresións de intimidade etc.). É máis, xa dende o comezo de cada encontro casual, constrúense como membros dunha mesma comunidade, na que se comparten unhas mesmas prácticas (por exemplo, estar de leria ou parolar). A miúdo, as prácticas do mundo rural, como a leria, están popularmente asociadas con formas de socialización máis tradicionais, estilos de vida nos que se valora máis a relación interpersoal e a solidariedade 6 e ritmos culturais moito máis tranquilos. Estar de leria na taberna, nas sobremesas familiares, na tenda do barrio ou parroquia ou mesmo pola rúa é unha actividade cotiá fortemente enraizada no mundo rural tradicional, a pesar das transformacións do agro na actualidade, como un xeito de actualizar os lazos de solidariedade e veciñanza. Esta práctica precisa tamén duns estilos conversacionais, que activan o marco de participación e interpretación do encontro. A seguir, afondaremos pois na negociación de escolla de código, a fin de observar o proceso segundo o cal se vai proxectando o marco propicio para estar de leria. As escollas de código e o codeswitching, en tanto indicios contextualizadores, virían a desencadear os procesos inferenciais precisos para enmarcar a práctica. 5.1. Escolla de código non coincidente A primeira apertura que imos analizar forma parte dunha conversa que ten lugar durante un encontro casual entre Charo e Jorge nunha rúa da vila. Jorge está agardando por alguén que o recolla para ir ao traballo; Charo, unha veciña á que coñece de sempre e que, nese momento, está desenvolvendo as súas funcións de varredora, advirte a presenza de Jorge e achégase para saudar. A interacción, presumiblemente, podería comezar cun intercambio de saúdos non verbal, despois dunha fase de recoñecemento, dende unha certa distancia. A continuación, produciríanse os primeiros intercambios verbais, en forma de preguntas de interese. Fragmento 1. Secuencia de apertura: t á s esperando a alguien? 01 Charo t á s esperando a alguien  ? 02 Jorge tou  6 Gondar Portasany (1993: 6062) ten sinalado que a vida cotiá no mundo rural desenvólvese no terreo da tensión entre o conflito familiar e interveciñal e o sentimento de solidariedade comunal. En todo caso, a solidariedade, malia estar sempre ameazada polo conflito entre veciños, supón unha necesidade nun ámbito no que a colaboración para as tarefas do campo é moi necesaria. A construción da identidade rural na interacción bilingüe... Esta primeira secuencia pode dividirse en dúas subsecuencias: dun lado, a subsecuencia arredor do tempo cronolóxico (126), a partir das preguntas sobre a hora formuladas por Charo (hora á que van recoller a Jorge, en 0809, e hora exacta, en 15 e 17); doutro lado, a subsecuencia arredor do tempo meteorolóxico (2738), na que os participantes falan sobre a calor que ten feito neses días. Charo comeza formulando unha pregunta de interese (01 tás esperando a alguien  ?) que, nesta conversa, pode funcionar como un saúdo de sorpresa, de acordo coa tipoloxía establecida por Moreno Fernández (1986: 245246) 7. En todo caso, o saúdo, en tanto mostra de interese, vén situar a relación interpersoal nun marco de proximidade. A escolla dun código marcado como castelán podería ter relación co feito de que o encontro se produza no espazo de traballo de Charo (unha rúa da vila de Gondomar) no que a falante expón a súa imaxe profesional ao público; deste modo, a través do código castelán, estaría preservando a 7 Ao traballarmos con conversa gravada en audio, descoñecemos se as fórmulas verbais de saúdo foron substituídas ou acompañadas por fórmulas non verbais (movemento de mans ou movementos de cabeza, miradas etc.). súa imaxe de traballadora. En 0204, Jorge produce a súa resposta e propón unha escolla de código galego; en efecto, 02 tou  / 03 tou  son variantes realizatorias galegas do verbo estar con aférese 8. Neste intercambio verbal co que comeza a conversa observamos unha primeira elección do código non coincidente: en 01 Charo emprega un código que recoñecemos como castelán, sobre todo a partir da forma alguien 9 ; Jorge non converxe con Charo, non porque rexeite o marco de proximidade/intimidade creado a través da pregunta de interese, senón porque, como observaremos nas súas intervencións posteriores, constrúe a súa identidade de veciño, nesa situación de proximidade, a través do uso do galego. Tanto en 05 como en 07, Charo mantén a súa elección inicial e produce as súas intervencións en castelán: en 05 formula novamente unha pregunta, que Jorge responde afirmativamente en 06. O enunciado 07 muy bien  serve de réplica á resposta de Jorge. Tanto 05 como 07 veñen confirmar a escolla de código inicial de Charo. A pregunta de 08 (a qué hora  ?), non obstante, non se pode atribuír a ningún dos códigos, xa que os seus tres compoñentes son dimorfos homófonos (Muysken 2000; Deuchar / Muysken / Wang, 2007), é dicir, formas equivalentes ou bivalentes (Woolard, 1998) nos dous códigos. Xa que logo, trátase de formas pragmaticamente neutras, mais non conversacionalmnete irrelevantes, pois tras desa aparente neutralidade pódense esconder intencións comunicativas diversas e poden estar ao servizo da construción dunhas outras formas de identidade transformadoras (Woolard, 1998; ver Prego Vázquez, 2000, 2002 para o caso galego). Ora ben, entre 07 (muy bien ) e 09 (nove’ e media ou así  ?), Charo produce unha alternancia de código, coa intención de converxer, dalgún modo, coa escolla de Jorge; pero ademais, esta alternancia actuaría como indicio dunha identidade híbrida que oscilaría entre o seu rol de traballadora do Concello (unha identidade construída a través da adopción dun estilo neutro 10) e o seu rol de veciña do mundo rural. O carácter fortuíto do encontro, nunha rúa do centro da vila de Gondomar mentres Charo está traballando, levaría á falante a ir modulando, nestes primeiros segundos da interacción, o seu estilo para construír unha identidade coherente co marco interpretativo propio da práctica conversacional da leria : esta práctica do mundo rural supón unha certa familiaridade no que ambos os dous interlocutores se constrúen e se recoñecen como veciños da parroquia. No desenvolvemento posterior da secuencia, observamos novamente unha alternancia de código no discurso de Charo (entre 1214 e 15, 17); a pesar de que entre 1214 a falante mantén a converxencia co código proposto por Jorge (e que este continúa empregando en 1011), en 15 e 17 introduce unha alternancia de código galegocastelán: 12 ah  / 13 entón  / 14 nada  / 15 qué hora es  ? / (...) / 17 y vente o así  ?. O codeswitching ou alternancia de código é unha estratexia ao servizo da definición da situación, na medida en que pode producir cambios de marco (frame) ou cambios de aliñamento (footings) (Auer 1984, 1998b) e, en consecuencia, cambios na identidade construída polo falante no propio discurso 11. En efecto, no estilo bilingüe de Charo nesta secuencia observase “certo grao de flutuación entre os códigos” (Rodríguez Yáñez 1995, 2004), que pon de manifesto unha certa hibridación na construción da súa identidade, acaso como traballadora a través dun estilo máis neutro, acaso como veciña a través dun estilo máis local. A construción da identidade rural na interacción bilingüe... 33 O codeswitching galegocastelán entre o enunciado 13 (entón ) e a pregunta pola hora de 15 (qué hora es  ?) coa resposta da propia falante por aproximación en 17 (y vente o así  ?) —adiantándose, deste xeito, á contestación de Jorge que comeza en 16 (son →) e remata en 18 coa información precisa sobre a hora (e vintecinco )— contrasta coa anterior alternancia de código castelángalego en 0709, tamén nun momento en que Charo preguntaba pola hora e respondía, ela mesma, a través dun enunciado aproximativo: 07 muy bien  / 08 a qué hora  ? (dimorfos homófonos) / 09 nove’ e media ou así  ?. Estas alternancias de código, que actúan ben como estratexias de converxencia (0709), ben como estratexias de diverxencia (1317) entre os falantes, máis un certo grao de bivalencia (Prego Vázquez, 2000, 2002) poderían indexar a construción identitaria híbrida de Charo, quizais como un xeito de buscar un equilibrio entre a exposición pública da súa imaxe profesional e a relación de veciñanza que establece con Jorge. Como podería ocorrer aquí, os fragmentos que presentan bivalencia servirían “para potenciar las similitudes de los participantes y contribuyen a la creación de pautas comunicativas e interpretativas compartidas” (Prego Vázquez 2000: 192). A intervención reactiva de 1920 (ah  / bueno ) actúa como expresión confirmativa e, ao tempo, manifesta a tranquilidade de Charo ao coñecer a hora exacta; despois dunha pequena pausa (21), Jorge aclara que xa vai ser hora de que o recollan (2224) para marchar a traballar. En 25, Charo toma a quenda para aclarar que o seu interlocutor non ten problema en agardar pola persoa que o vai recoller porque tás acostumbrado. Entre 19 e 25, as intervencións de Charo non son relevantes na negociación da escolla de código, xa que se trata de dimorfos homófonos ou formas non marcadas no galego coloquial, como ocorre con acostumbrado (25). A seguir, non obstante, Charo promove un cambio de tema que dá lugar á apertura dunha subsecuencia sobre o tempo meteorolóxico na que converxe co código do seu interlocutor: 27 fai calor . Subsecuencia do tempo meteorolóxico: Fai calor. Charo abre esta subsecuencia sobre o tempo e produce unha escolla de código converxente con Jorge, que manterá na súa intervención seguinte: 31 estes días disque o fin de semana que cambia . A propia coincidencia na escolla de códigos, como estratexia de achegamento dos estilos dos falantes, vén confirmar a definición da situación dentro dun marco interpretativo de proximidade e intimidade da práctica da leria, onde se constrúen como veciños. Hai que ter en conta, ademais, que as secuencias sobre o tempo, en tanto fala de contacto ou small talk (Coupland 2000, 2003), axudan a estruturar a interacción e, neste caso, como parte da secuencia de apertura, a fala sobre o tempo meteorolóxico reforza a cohesión e a relación interpersoal entre os participantes. Nesta primeira conversa, a escolla de código e as alternancias producidas polos falantes permiten observar como, xa na definición inicial da situación, se pon en práctica a negociación e construción das identidades. Así, a práctica conversacional estar de leria, que supón este encontro casual entre dous veciños do mundo rural, transferida a unha situación marcada como é o momento de traballo de Charo, provoca un conflito entre as dúas facetas desta falante; o seu estilo con alternancias de código podería mostrar esa hibridación identitaria que oscilaría entre o +rural (veciña) e o –rural (traballadora). No seguinte fragmento, que, como no caso anterior, constitúe unha apertura dunha conversa nun encontro casual entre Charo e Jorge mentres a primeira está a traballar, a negociación do código prodúcese dun xeito máis evidente, dado que a escolla de código garda relación co framing ou proceso de encadramento da conversa. A diferenza do caso anterior, onde os falantes producían xa dende as súas primeiras intervencións un marco de maior proximidade, aquí poderemos observar como os falantes aplican dous marcos interpretativos distintos nos primeiros intercambios. Esta secuencia pode estruturarse en dúas partes en función do marco interpretativo construído a partir do proceso conversacional de negociación da escolla de código: a primeira parte, entre 01 e 16, engloba o intercambio de saúdos (0102) e a subsecuencia sobre o traballo (03A construción da identidade rural na interacción bilingüe... 35 16); a segunda, de 21 a 25, inclúe preguntas de interese sobre a familia. Entre as dúas partes hai unha breve transición (1720) cun intercambio de pregunta de interese altamente ritualizado do tipo A: que tal, B: ben. O que nos interesa, por unha banda, é analizar como a negociación do código na primeira parte dá lugar á construción de identidades máis locais (como veciño) ou menos locais (como traballadora do concello) en relación coa definición da situación e o marco proxectado por cada un dos participantes no contexto do encontro casual no centro da vila; e, por outra, observar como a converxencia dos códigos a partir de 20 reencadra a interacción nun marco no que ambos os dous participantes se constrúen como veciños; neste sentido, é fundamental a pregunta de interese pola familia por parte de Jorge en 21. Pois ben, esta conversa iniciase cun saúdo por parte de Charo (01 jor  ge  que  ?) en forma de pregunta de interese, que Jorge responde tamén cun enunciado interrogativo (02 que charo  ?). Esta apertura, a medio camiño entre fórmulas de saúdo e preguntas de interese, ten a estrutura dun par adxacente de saúdo que, ao mesmo tempo, pode interpretarse como unha “petición de novidades” (Moreno Fernández 1986: 251): en efecto, tanto 01 (jor  ge  que  ?) como 02 (que charo  ?), a pesar do seu carácter lexicalizado, amosan a predisposición dos falantes para leriar. Agora ben, este intercambio inicial, na medida en que constitúe un caso de dimorfos homófonos, dá lugar a unha apertura conversacionalmente neutra dende o punto de vista do código. Na súa seguinte intervención, Charo propón xa unha escolla de código castelán: 04 a trabajar  / 05 hoy . Fronte a esta elección do código marcado como castelán por parte de Charo, Jorge produce unha escolla de código diferente, tal e como se observa nas súas intervencións 07 e 08: 07 hoxe si  / 08 home no . A non converxencia nos códigos mantense durante as contribucións posteriores, na subsecuencia na que ambos os dous participantes falan do traballo: en 09 (acabáis {[a] hoy }  ?), 13 (aquí acabo hoy ) e 15 (bueno tú vas el lunes aún ) Charo intervén en castelán, mantendo a escolla inicial; pola súa parte, Jorge en 14 (aínda vou o lunes ) emprega o código galego. A negociación do código non coincidente que se establece nestes primeiros intercambios contribúe a indexar as súas identidades: Charo sitúa a construción da súa identidade nun marco interpretativo neutro, a través dun estilo menos local no que a escolla do castelán constrúe unha identidade menos rural, acorde coa súa condición de traballadora nese momento; Jorge, en cambio, constrúe un marco de maior proximidade, mesmo de veciñanza, a través dun estilo máis rural e dunha escolla do código galego. Isto non quere dicir que, na conversa bilingüe, se poida establecer unha relación estrita entre a elección dun código e estruturas ou categorías socioculturais (galego/local/rural; castelán/non local/urbano); como sinalan Auer (1998b) e Gafaranga (2005), a dita relación hai que interpretala en termos de coñecemento compartido, neste caso, a través dos indicios estilísticos máis ou menos patrimoniais que empregan os falantes. As contribucións de 17 e 20, como xa indicamos, actúan como transición entre a primeira parte, na que o tema central era o traballo, e a segunda parte, no que o tema vai ser a familia. A pregunta de interese de 17 (qué tal  ?), seguida da pregunta confirmativa de 18 (bien  ?) traslada a conversa a un ámbito máis íntimo e persoal. Con todo, a función transicional deste intercambio, no que a negociación do código segue estando presente —pois segue sen haber converxencia nos códigos de Charo e Jorge— ponse de manifesto no carácter convencionalizado do par adxacente, no que a resposta preferida é, tamén neste caso, ben. A partir de 21, a pregunta de interese de Jorge (que tal teu pai  ?) inicia unha subsecuencia sobre a familia na que se produce unha converxencia de códigos. Charo, en 22, emprega o mesmo código que o seu interlocutor, o galego, para emitir a súa resposta: 22 {[b]meu pai ben  }. A converxencia con Jorge prodúcese co cambio de tema, de modo que Charo reencadra a súa participación no marco de proximidade e veciñanza. O cambio de estilo de Charo prodúcese, precisamente, cando se apela á súa privacidade en 2122. A continuación, Jorge solicita máis información sobre o pai de Charo a través dunha nova pregunta (23 vai ben  ?) e a falante contesta cunha fórmula de gran expresividade e un poderoso indicio de familiaridade ou camaradería: 24 bueno carallo , que, neste caso, está ao servizo da expresión da obviedade do feito, acompañada dunha certa indignación, a través da xuntura tonal descendente (). Esta breve subsecuencia de interese dentro da secuencia de apertura actúa como preludio e introdución da secuencia seguinte (ver Fragmento 3), na medida en que os falantes constrúen o marco de intimidade propicio para despregar unha longa secuencia sobre a familia. A construción da identidade rural na interacción bilingüe... 37 Nesta segunda secuencia da conversa iniciada no Fragmento 2, os falantes desenvolven o tema do accidente do pai de Charo, de modo que, o que podería ser unha subsecuencia sobre a familia na apertura, convértese nunha secuencia independente. Este Fragmento 3 permite observar como a converxencia no código e a elección do que chamaremos estilo patrimonial, con indicios dialectais —como a gheada (aghuantar en 35, algho en 49, alghien en 51, pelighro en 54 etc.) (Prego Vázquez 2000, 2003) ou o seseo (faser en 41, cabesa en 47, inosente en 61 etc.)— e mais gran expresividade enunciativa —por exemplo, o alongamento vocálico e a xuntura ascendentedescendente en 30 (é un aburri:  do ) ou o enunciado ho:me claro  de 55–, permiten construír identidades rurais, que se encadran dentro do marco interpretativo de privacidade e proximidade da leria. Hai que ter en conta, ademais, que este marco de familiaridade propicia a formulación de queixas, como en 30 ou en 73 e 75 (el vai faser o que lle dé a ghana  /....porque como fixo siempre o que lle deu a ghana ), e inquedanzas, como en 51 e 54 (pa mapa matar a alghien  / porqu’é un pelighro ((jorge)) ), que non só poñen de manifesto un estilo de alta implicación (Tannen 2005 [1984]), senón tamén, ao mesmo tempo, os fortes lazos que se establecen entre veciños do mundo rural. Como acabamos de observar a través da análise de dúas secuencias de apertura (Fragmento 1 e Fragmento 2), a escolla de código, no proceso de negociación, permite indexar identidades xa dende o inicio da conversa. Ora ben, poderemos establecer algunhas diferenzas entre elas. Así, na primeira secuencia (Fragmento 1), prodúcese unha construción conxunta do marco de proximidade e veciñanza, de modo que o proceso conversacional de negociación da escolla de código ten que ver coa propia hibridación identitaria de Charo (quen é, ao tempo, traballadora do concello de Gondomar e veciña de Jorge); en cambio, na segunda (Fragmento 2), a escolla do código e a súa negociación están específicamente relacionadas coa negociación do marco interpretativo e a definición da situación na que se proxectarán as identidades: ao comezo, Charo xera un marco de traballo no que se presenta como traballadora mentres Jorge aplica un marco de maior proximidade (de acordo coa súa historia interaccional con Charo e coa práctica de estar de leria) no que actúa como veciño. Será a aceptación deste marco de privacidade por parte de Charo o que favoreza a converxencia e o reencadramento da súa participación na práctica da leria. 5.2. Escolla de código coincidente Acabamos de ver dous casos de escolla de código non coincidente e o proceso conversacional de negociación que se produce nesas circunstancias. A continuación, imos analizar dúas secuencias de apertura nas que a escolla de código é coincidente: na primeira, a entrada en escena dun terceiro participante (coñecido dalgún dos falantes) motiva unha (re)definición da situación que non implica a apertura dun marco distinto; o novo falante asume o marco xa creado polos demais participantes e adopta un estilo converxente; no segundo caso, prodúcese unha mesma definición da situación dende o comezo, a través dunha coincidencia estilística, de modo que os participantes constrúen as súas identidades coherentemente con ela. A primeira secuencia que imos analizar (Fragmento 4) corresponde cunha apertura incrustada dentro dunha conversa entre Charo e unha veciña, Maruxa, de máis idade, no centro da vila de Gondomar. A aparición dun novo falante, Jorge, dá lugar a unha secuencia de apertura, que permite a introdución deste falante no universo conversacional. En termos estruturais (Gallardo Paúls 1993; AndréLarochebouvy 1984), este tipo de secuencias non poderían analizarse como aperturas, dado que non enmarcan a totalidade da conversa e, en consecuencia, non actúan como tránsito entre o silencio previo e a situación de fala que describen as devanditas autoras. En cambio, dende un punto de vista funcional, podemos argumentar que operan como verdadeiras aperturas, dado o seu carácter fático e relacional, que dan inicio a un novo momento de (re)definición da situación. Isto é, a entrada dun novo participante, coñecido por todos os falantes ou só por algún deles, precisa dunhas fórmulas de recibimento (saúdos, preguntas de interese etc.) e abre a posibilidade dunha nova definición da situación. A construción da identidade rural na interacción bilingüe... 39 onde vas  ?), reiterada en 7 (onde vas  ?), trala pregunta de interese de Jorge en 6 (que tal  ?). Ao responder, en 8 e 9 (vou::  /.. a comer ), este último falante converxe no código seleccionado por Charo. No desenvolvemento posterior da conversa, en forma de par adxacente pregunta (1011)-resposta (1213), cun terceiro membro en forma de coda valorativa ou feedback (14), ambos os dous falantes manteñen a elección de código e interactúan empregando o galego. O mantemento do marco interpretativo de veciñanza, construído conxuntamente por Charo e Maruxa na conversa previa, podería explicar o mantemento tamén do mesmo código á chegada de Jorge, de modo que Charo lexitima a participación do mozo, en tanto veciño, na interacción, ao tempo que continúa a proxección da súa propia identidade local. A escolla de código converxente, por tanto, dá lugar a unha construción de identidades locais por parte de Charo e Jorge: ambos os dous interlocutores constrúense discursivamente como veciños e recoñécense como membros da mesma comunidade de prácticas do mundo rural. Precisamente, este marco de veciñanza é o que lle permite a Maruxa intervir en 20 para formular un consello: hai que facer perna que está o tempo mui achuchado . Os consellos, dende o punto de vista da cortesía conversacional, constitúen actos de fala directivos non impositivos, orientados a producir un beneficio para o interlocutor (Searle 1976). Pero, ademais, aquí, a emisión do consello por parte de Maruxa ten un carácter case proverbial; Maruxa, como voz autorizada pola experiencia, recorre á sabedoría popular sobre a complicada situación da época (o tempo achuchado) para a enunciación do consello, que non só busca un beneficio para Jorge, destinatario inmediato, senón que manifesta un sentimento de preocupación xeral polo veciño, mesmo sendo este unha persoa descoñecida, característico do mundo 12 A alternancia - ito/a / - iño/a é significativa no estilo conversacional dos galegos e das galegas, na medida en que a forma galega vehicula unha maior carga afectiva; ora ben, a imposibilidade de documentar o uso de - iño/a no estilo de Charo, polo menos nos fragmentos analizados, impídenos conxecturar sobre os valores pragmáticos dunha potencial alternancia entre diminutivos casteláns (- ito/a) ou galegos (- iño/a) e sobre a súa rendibilidade no proceso de negociación de escolla de código que estamos analizando. Por esta razón, preferimos anotar o apelativo Jorgito (en cursiva tamén na transcrición) como un segmento non identificable como pertencente a un código con exclusión do outro, ante a falla de evidencias de que se trate dun trazo estilístico individual —é dicir, que a falante adoite empregar o sufixo - ito/a nos diminutivos de nomes propios— ou de que no seu estilo haxa alternancias - ito/a / - iño/a nese contexto. rural tradicional (Lisón Tolosana 2004 [1979]; Mariño Ferro 2000). Maruxa e Jorge non se coñecen; interactúan por vez primeira nese encontro no centro da vila de Gondomar, no que nin sequera Charo, na súa condición de intermediaria, os presentou. Así e todo, a conservación do marco de veciñanza previo e a construción de identidades locais a través dun estilo patrimonial (e, por suposto, do mantemento da escolla do código galego) autorizan a Maruxa a intervir na conversa. O tonema ascendente do enunciado home no  de Jorge en 21 permítenos interpretalo, por unha banda, como aceptación do consello e, por outra, como recoñecemento de Maruxa como membro da súa comunidade, na que os consellos, nas prácticas discursivas máis rurais, adquiren un carácter proverbial e de reforzo do vencello interpersoal. Ao final da apertura, Charo realiza unha valoración sobre o tempo meteorolóxico (23 está o día bo {[ac]tamén} ), que completa o consello de Maruxa e dá paso a unha nova secuencia sobre a oportunidade que ofrece ese día de bo tempo para pasear (23 está un día bo pa dar un paseo ). A escolla de código coincidente tamén se pode producir dende o inicio da conversa, de modo que a negociación dá lugar a un acordo na definición da situación a través da construción conxunta do marco interpretativo de proximidade e veciñanza que contextualiza a actividade conversacional. Así, na secuencia de apertura do Fragmento 5, coa que comeza un novo enconA construción da identidade rural na interacción bilingüe... 41 está ben  Como xa ocorría nas aperturas dos Fragmentos 1, 2 e 4, unha pregunta de interese (01 que ta:  l  ?) abre a conversa; neste caso, ademais, a ausencia de resposta verbal, como segundo membro do par adxacente preguntaresposta, por parte da interlocutora pon de relevo o carácter formulaico do saúdo. En 02, Charo, a certa distancia proxémica de Jorge, formula outra pregunta de interese (a onde vas  ?) en galego. Na súa resposta de 03 (vou pa’riba ), a elección coincidente de código por parte de Jorge permite comprobar a converxencia estilística e, en consecuencia, a aceptación e confirmación do marco interpretativo de familiaridade, adecuado para a práctica da leria no mundo rural, no que se producirá a construción de identidades máis locais. En efecto, o uso do galego dialectal, fronte ás variedades do estándar (connotado como urbano), indexa unha identidade local. Así, Charo, achegándose xa ao seu interlocutor, continúa fornecendo o marco de familiaridade con outra pregunta (03 hos hai cla  ses  ?) na que emprega un estilo patrimonial con trazos dialectais (por exemplo, a forma apocopada hos [‘os] ou [‘o ʃ ]). Trala resposta afirmativa de Jorge (0507), Charo volve facer uso da forma dialectal hos, que caracteriza o seu estilo máis local, na súa intervención de 0809 (a::y  / dionisio tamén tuvo hos ). En 10, Jorge comeza unha aclaración (donde non hai- ), interrompida, mediante un solapamento, por Charo (no momento en que esta falante chega ao lugar xusto onde se atopa agardando Jorge pola persoa que o vai levar ao traballo) para formular unha pregunta de interese intensificada cun termo de afectividade (11 que tal  / 12 chulo ), actualizando así a apertura. Non hai, porén, redefinición da situación, xa que Jorge ignora aparentemente este novo intercambio de saúdos e, en 1417, retoma o fío de 10 para rematar a súa aclaración: 10 donde non hai-  / (...) / 14 é en pontevedra  / (...) / 16.... en pontevedra é:: festivo  / 17 sempre . A escolla de código coincidente que os falantes realizan nestas intervencións manterase xa ata o final da secuencia, que remata coa formulación da pregunta de interese por parte de Charo en 24 (te veñen a buscar  ?), a resposta de Jorge en 2627 (si  / cóllenme ((aquí ))) e a valoración final da súa interlocutora en 28 e 30: 28.... estupendo  / 30 está ben . A escolla coincidente do código galego e mais dun estilo de fala máis patrimonial (máis local e familiar), favorece a construción de identidades conversacionais máis locais na práctica da leria, do falar por falar ; o estilo galego dialectal, cunha gran expresividade, xorde nas prácticas interaccionais entre veciños das redes rurais (dentro do contínuum rurbano) e, en consecuencia, indexa identidades netamente rurais. De feito, como apunta Diz Ferreira (2016), a presenza de trazos dialectais no estilo discursivo dos falantes, mesmo cando non están empregando un código galego, é un elemento indexical de identidades máis locais. 6. c onclusIóns A escolla de código (coincidente ou non coincidente) e a negociación conversacional en volta da súa elección nas secuencias analizadas están ao servizo da construción das identidades conversacionais dos falantes, xa que, como indicio de contextualización, a elección dun código dá lugar á interpretación situada, encadrada, das emisións de cada participante e, en consecuencia, das representacións do seu self. Dado que as secuencias de apertura constitúen o momento idóneo para definir conxuntamente a situación e mais o significado do encontro e a práctica conversacional nel desenvolta (que, no noso caso, sería estar de leria ou parolar), a escolla de código e a súa negociación fornecen o proceso de encadramento (framing) e o marco interpretativo (de neutralidade/traballo, de veciñanza etc.) no que identidades máis rurais (de veciño) ou menos rurais (de traballadora) serán postas en práctica. A escolla de código non coincidente dá lugar a un proceso de negociación conversacional que pon de manifesto a identidade híbrida de falantes que teñen bagaxes culturais rurbanas. Neste caso, as alternancias de código (codeswitching) xunto con certa bivalencia no estilo conversacional de Charo (Fragmento 1) reflicten precisamente esa identidade híbrida e o propio proceso dinámico de construción identitaria no transcurso da interacción, ora como traballadora no centro da vila de Gondomar, ora como veciña dunha parroquia eminentemente rural. En troques, cando o proceso de negociación do código está relacionado coa aplicación de marcos interpretativos distintos, como ocorre no Fragmento 2, as identidades construídas (como “traballadora”, como “veciños” etc.) proxéctanse sobre a base do esquema cognitivo determinado por cada marco. Neste caso, Charo comeza producindo un marco de traballo no que actúa, en consecuencia, como traballadora, de modo que a escolla de código indexa unha identidade menos rural; a converxencia de código posterior ten que ver co reencadramento da súa práctica conversacional e a aplicación dun mesmo marco interpretativo no que tanto Charo como o seu interlocutor, Jorge, se constrúen como veciños do mundo rural. Pola súa banda, a escolla de código coincidente, que podería levar a unha converxencia estilística, permite a Charo e Jorge construír e recoñecer a súa identidade rural, de veciños. No caso en que a secuencia de apertura, motivada polo cambio na constelación de participantes, dá inicio a unha nova redefinición da situación dentro dunha interacción en curso, a negociación da escolla de código estará orientada polo mantemento ou non do marco interpretativo; deste xeito, no Fragmento 4, o mantemento do marco de veciñanza construído por Charo e Maruxa na conversa previa dá pé a que, trala chegada de Jorge, Charo recoñeza o novo participante tamén como veciño e manteña a escolla de código galego. Por último, no Fragmento 5, a coincidencia na escolla dun código galego e dun estilo máis patrimonial (máis dialectal, máis familiar) está ao servizo da construción das identidades rurais nese marco de veciñanza da práctica da leria. A leria, actualizada nun contexto situacional, en principio, menos rural, é unha práctica conversacional na que se pode analizar o proceso de construción das identidades no discurso. A escolla de código, o codeswitching e as eleccións estilísticas actúan como indicios de contextualización que, na medida en que contribúen á negociación do código e a un proceso de converxencia estilística, poñen de relevo a hibridación identitaria e a biculturalidade dos falantes. A grAdeceMentos Quixera agradecer o traballo incansable de Xoán Paulo Rodríguez Yáñez, director da miña tese de doutoramento, pola súa atenta lectura e os seus oportunos comentarios, que sen dúbida terán mellorado a redacción deste artigo, así como polo seu constante apoio. Non me quero esquecer tampouco das persoas, amigas e veciñas, que participan nas interaccións analizadas A construción da identidade rural na interacción bilingüe... 43 A nexo. c onvencIóns de trAnscrIcIón • Numeración dos segmentos de fala: cada liña numerada indica unha unidade ou subunidade prosódica. • Os falantes identifícanse cun nome propio, un pseudónimo que non coincide co seu nome real. Tipografía: • Tipografía: O tipo de letra empregado na transcrición é Courier new, 9 puntos. • Identificación dos códigos:. Letra normal redonda: galego.. Letra negriña : castelán.. Letra cursiva : segmentos non atribuíbles a ningún dos dous códigos. • Os antropónimos, topónimos e outros nomes propios transcríbense sempre en minúscula. Fenómenos fonéticos dialectais: • Seseo: Utilizarase a grafía <s> para a realización seseante do fonema fricativo interdental xordo /θ/. • Gheada: Utilizarase o dígrafo <gh> para as posibles realizacións deste fenómeno. Símbolos de transcrición ┌ └ Lugar onde comeza un solapamento. ┐ ┘ Lugar onde conclúe un solapamento. - Interrupcións e autocorreccións.

Este artigo analiza a rección sintáctica do verbo informar nun corpus de lingua escrita do galego moderno (1837 - 2002). A análise céntrase nas estruturas trivalentes activas da acepción ‘ [ alguén ] dá noticias ou datos [ a alguén ] sobre [ algo ] ’, nas que informar selecciona semanticamente un Axente, un Destinatario e un Tema, respectivamente. Determínanse as expresións formais e sintácticas que enchen os ocos [ a alguén ] e [ algo ] e discútese a validez dos diferentes esquemas sintácticos para o galego estándar, segundo criterios de tradición, frecuencia e autoridade.

Sintaxe léxica, valencia de informar, esquema sintáctico, variación sintáctica, galego Sumario 1. Obxectivos. 2. Corpus de traballo. 3. Acepcións e esquemas sintácticos de informar no TILG. 4. Réxime de informar como verbo de comunicación. 4. 1 Formalización do Destinatario e do Tema. 4. 2 Informar [ a alguén ] [ de algo ]. 4. 3 Informar [ a alguén ] [ que algo pasou ]. 4. 4 Informarlle [ a alguén ] [ de algo ]. 4. 5 Informarlle [ a alguén ] [ que algo pasou ]. 4. 6 Informar [ a alguén ]. 4. 7 Informar [ de algo ] e informar [ que algo pasou ]. 5. Conclusións: suxestións para o uso estándar. 6. Apéndice. Contents 1. Objectives. 2. Corpus. 3. Syntactic schemes of informar in TILG corpus. 4. Syntactic government of informar in the sense of ‘communicating’. 4. 1 Ways of indicating Addressee and Theme. 4. 2 Informar a alguén de algo’ [ to inform someone of something ]. 4. 3 Informar a alguén que algo pasou [ to inform someone that ]. 4. 4 Informarlle a alguén de algo [ to inform someone of something ] 4. 5 Informarlle a alguén que algo pasou [ to inform someone that ]. 4. 6 Informar a alguén [ to inform someone ]. 4. 7 Informar de algo [ to inform of something ] and informar que algo pasou [ to inform that ]. 5. Conclusions: some suggestions for standard use. 6. Appendix. 1. O BXECTIVOS No actual uso do verbo informar non é estraño atopármolo construído con esquemas sintácticos diferentes. As í, mentres que un xornalista pode despedirse dende o lugar da noticia con Informounos do suceso..., outro pode facelo como Informoulles do suceso... Igualmente, podemos ler nun correo electrónico Informamos de que xa están dispoñibles..., e seguidamente abrir outro que diga: Informamos que xa están dispoñibles... Incluso agora, na era das telecomunicacións, unha caixa de voz a través dun contestador automático pode anunciarnos: Telefónica infórmao de que non ten mensaxes... (nalgún tempo escoitouse tamén infórmalle que...), en tanto que un caixeiro automático de Caixa Galicia pode advertirnos: Informamos a vostede que a súa operación está sendo gravada. Ante esta variación de réximes, cabe a pregunta dun usuario do galego sobre qué complementos selecciona o verbo informar : alguén informa de algo a alguén, ou informa algo a alguén ? E cando informamos a alguén, informámolo ou informámoslle ? E a situación aínda se complica cando o algo é unha cláusula completiva: Informamos que ou de que... ? No que segue analizamos os distintos esquemas sintácticos a que dá lugar o verbo informar como verbo de comunicación. Con este signi fi cado informar selecciona tres argumentos cos papeis semánticos que denominamos ‘Axente’ [ alguén ], Tema [ algo ] e ‘Destinatario’ [ a alguén ] 1. Interésanos, sobre todo, ver como se codi fi ca categorial e sintacticamente o Tema do que se informa e o Destinatario da información; dar conta da variación que xa bosquexamos; e, fi nalmente, suxerir prioridades de uso no galego estándar, segundo criterios de tradición, gramaticalidade, frecuencia e autoridade. Tamén contrastaremos o que sucede en galego coas linguas do noso arredor. 2. C ORPUS DE TRABALLO Co fi n de ampliar a variedade de textos, o corpus analizado completouse con usos de informar en textos de Internet, sen dúbida, non tan plani fi cados coma os contidos no TILG, posto que queriamos corroborar a percepción de que as construcións sintácticas tradicionais están a ser substituídas por outras innovadoras, ou conviven con aquelas, na lingua actual. Para iso, no mes de novembro de 2007, realizamos buscas selectivas en Google con formas En total, obtivemos 335 novos exemplos que axuntados ós 687 do TILG suman en total 1022 esquemas analizados 4. Na táboa 3 rexistramos os esquemas sintácticos establecidos en cada acepción por orde de frecuencia, tanto no TILG coma en Internet: 4 Ademais do TILG, existe outro importante corpus lingüístico do galego, o CORGA (Corpus de Referencia do Galego Actual), desenvolto no Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades (http://cirp.es), que contén unha ampla tipoloxía de textos dende 1975 ata a actualidade. Por operatividade, non analizamos os datos de informar desta base de datos, xa que a súa consulta non se pode facer por lema. Queriamos advertir, por iso, que quizais o manexo dun corpus con maior número de textos xornalísticos, escasos no TILG e abundantes por exemplo no CORGA, podería facer variar as porcentaxes dalgunhas construcións. Asíe todo, coidamos que a variedade e o número de textos fi nalmente analizados son su fi cientemente representativos e reveladores da sintaxe deste verbo en galego. 3. A CEPCIÓNS E ESQUEMAS SINTÁCTICOS DE INFORMAR NO TILG Despois da análise dos 687 exemplos contidos no TILG establecemos catro signi fi cados fundamentais para o verbo informar. 1. Dar <unha cousa> forma [ a outra cousa ]. 2. Dar <unha persoa> noticias ou datos [ a unha persoa ] sobre [ unha persoa ou cousa ]. 3. Dar <unha persoa ou organismo> noticias ou datos da súa competencia sobre [ unha cousa ]. 4. Buscar <unha persoa > noticias ou datos sobre [ outra persoa ou cousa ]. De todos as maneiras, os argumentos [ a alguén ] e [ de algo ] son potestativos; isto é, poden estar expresos os dous ou soamente un deles. Temos daquela os esquemas sintácticos SVCD Dto (só co Destinatario expreso) e SV-CP Tma (só co Tema). Pero informar pode ser tamén capaz de asumir no seu lexema os signi fi cados que lle achegan os complementos e pasar asía ter SV: qu’era pasase o espediente á comisión de policía pra qu’esta informe <F UL 016888 > Por último, na acepción 4, informar é tamén bivalente, pero sempre en construción pronominal. O Tema formalízase nun CP maioritariamente, isto é, SVse-CP (39 casos), que con 5 Ademais de informar, o TILG rexistra 4 casos da variante popular enformar, que, por outra parte, é a forma medieval máis documentada. No Tesouro Medieval Informatizado da Lingua Galega (TMILG) (http://ilg.usc.es/tmilg/) rexístranse 10 formas do verbo (5 activas e outras tantas pasivas), delas, 9 coa base enform - e só 1 coa cultista inform -, a máis moderna (1481). A documentación máis antiga no galego é de 1333 ; no castelán é de 1444. 6 Mantemos a forma de cita utilizada no TILG. Nas siglas <G SAEN s 963 >, as tres primeiras maiúsculas aluden ó título da obra, as tres seguintes ó autor e os tres números ó ano da obra. Vid. a lista destas referencias en http://www 4.usc.es/ TILG/. 7 Utilizamos as siglas C(P)q para referirnos á función sintáctica de Complemento Prepositivo, formalizado nunha cláusula completiva, ó que se suprimiu a preposición (vid. a epígrafe 4. 1. 2). 8 Somos conscientes de que tamén poderían fi gurar nos esquemas correspondentes de SV-CD e SV. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 209223 4. R ÉXIME DE INFORMAR COMO VERBO DE COMUNICACIÓN 4.1. Formalización do Destinatario e do Tema A primeira cuestión que nos interesa saber é como se expresa categorialmente o Destinatario e o Tema nos exemplos que analizamos. Na táboa seguinte só temos en conta os exemplos que se inclúen nos esquemas da acepción 2 de informar. 4.1.1. O Destinatario Dos datos anteriores, interésanos destacar que cando o Destinatario é un ti, el/ela ou vostede o galego dispón de clíticos pronominais diferenciados acusativo/dativo para marcar as funcións de CD/CI, respectivamente. Á vista dos datos, o galego opta amplamente por codi fi car esa función sintáctica como un CD (o 75 % nestes casos), antes ca coma un CI (o 25 %) 9, isto é, prefírese informouno ou informeite, antes ca informoulle ou informouche 10. Nos casos de pronomes átonos que non posúen forma diferenciada de acusativo e dativo (me, nos, vos), optamos por analizalos sempre como CD (vid. epígrafe 4. 3). Por outra parte, se o Destinatario vén expresado por unha FN, agás 2 casos, esixe maioritariamente a presenza da preposición a 11. Considerámolos sempre CD, agás nos casos en que a+FN redobra nun clítico lle; nese caso asignámoslles CI 12. 9 Nos casos de acusativo son amplamente maioritarios os de 3 ª persoa (o/a, 90 % dos casos) fronte ós de 2 ª (te, 10 %). Nos de dativo tamén son maioritarios os de 3 ª (lle/lles, 92 %) fronte ós de 2 ª (che, 8 %). 10 Á hora de establecer os esquemas sintácticos e asignar as funcións de CD e CI, seguimos o criterio formal xa convencional de conmutación por un pronome de acusativo (o/a/os/as, te =CD) ou de dativo (lle/lles, che =CI). Non obstante, aínda que non é este artigo o lugar idóneo, cabería, cando menos, a discusión de se nalgún esquema (por exemplo, SV-CICP) o clítico de dativo non podería ser considerado como expresión dun CD animado; coma tal, non se observan grandes diferenzas de comportamento entre os Destinatarios o/lle nos modelos Informeino de que pasou isto / Informeille de que pasou isto. Nestes casos o Destinatario (marcado como o ou lle) admite na construción pasiva ser un suxeito paciente: El foi informado por min de que pasou isto. O feito de referírense a un CD de persoa, semanticamente Destinatario, facilita que o falante o formalice cun clítico de dativo ó interpretalo como CI. 11 Os datos da presenza case obrigada da preposición a contrastan coa tendencia actual na lingua estándar escrita de eliminala sistematicamente ante CD de persoa. No seu dicionario, Riveiro Costa (2002 : s.v. * informar a), a teor do exemplo, proscribe o seu uso (O presidente informou os conselleiros …). Pola contra, Fernández Salgado (2004 : s.v. INFORMAR), í ndica que en galego, a diferenza do que acontece no portugués, o verbo leva expresa a preposición a cando o CD é de persoa. 12 O redobro do CI en galego, sendo frecuente, non é obrigatorio en galego. Non obstante, optamos por entender que cando este redobro se produce, o sintagma a+FN animado (orixinariamente CD) ten máis consolidada a súa identi fi cación como CI, polo menos para o falante. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 209223 O Tema exprésase maioritariamente a través dunha frase prepositiva (o 60 % dos exemplos). A preposición preferida é de, aínda que cando o termo é unha FN poden aparecer sobre (ou a súa variante sobor) e, en menor medida, as locucións acerca de e en relación con. Canto ó termo da preposición, de cada 6 exemplos, 4 son FN e só 2 son cláusulas subordinadas substantivas, maioritariamente completivas con de que (45 casos), fronte ás nominalizadas de relativo (do que, 15 casos) e ás interrogativas indirectas (11 casos). A conxunción maioritaria que as introduce é a completiva que (63 casos), 3 casos son de se e 1 do interrogativo cómo. Estas construcións prepositivas analizámolas sintacticamente como CP. Como xa dixemos, os contidos do Tema poden estar referidos baixo diferentes formatos de discurso directo (82 casos), que consignamos nos esquemas coas siglas :DD. Por último, o Tema exprésase tamén a través dunha cláusula maioritariamente introducida pola conxunción que, pero sempre coa preposición suprimida; isto é, casos de “queísmo” (16, 2 % dos exemplos) 13. Esta cláusula completiva presenta problemas sobre qué función asignarlle 14. O feito de que no esquema exista un Destinatario codi fi cado como CI (informeille) facilita que a cláusula completiva sexa codi fi cada como CD e pase a ocupar este oco baleiro; o que mesmo axuda a explicar a omisión da preposición (informeille que...). Pero asignarlle a esta cláusula a función de CD chocaría cos casos en que o Destinatario é codi fi cado como CD (informeino que...), pois nese caso contraviríase o principio gramatical de que nunha mesma cláusula non poden coaparecer dúas funcións sintácticas iguais no mismo nivel xerárquico. O que parece apreciarse é certa tendencia a suprimir as preposicións que introducen cláusulas completivas de CP (o caso tamén do réxime informei (de) que), pero iso non implica que a cláusula pase a ser un CD. Dunha banda, esta cláusula Tema non admite a clitización por un pronome átono de acusativo (Informei que algo pasou > * informeino), nin sequera resulta natural cando o Destinatario se codi fi ca como dativo (Informeille que algo pasou > * informeillo). Tampouco parece admitir a pasiva (Eu informeite que algo pasou > *Que algo pasou foite informado por min). Xa que logo, esta cláusula completiva pode parecer un CD, pero non é. Por iso, en todos estes casos de “queísmo” optamos por seguir considerando que a cláusula ocupa a función de Complemento Prepositivo, iso si sen a preposición expresa. Para diferencialos dos CP en que a preposición si é reitora, empregamos nos esquemas as siglas C(P)q. En suma, canto á expresión do Tema, o prototipo no galego é Informou de algo (máis numeroso ca Informou de que algo pasou e Informou que algo pasou). Diso poderiamos concluír que cando se expresan os dous argumentos o réxime habitual en galego é Informeino de algo (VCD-CP). Non obstante, poden producirse diferentes combinacións que dan lugar ós esquemas que imos comentar a seguir. 4.2. Informar [ a alguén ][ de algo ] : SV-CDCP Como xa indicamos, o esquema SV-CDCP (167 casos) é a estrutura sintáctica máis documentada de informar no TILG (o 24, 3 % do total de exemplos), e tamén a máis numerosa (máis do 50 % dos casos) das estruturas sintácticas do signi fi cado 2 en calquera dos períodos recentes da lingua 15. Canto á categoría do CP, os casos de prep+FN (108) case dobran ós de prep+cláusula (59): SV-CDCP: si chega a vir, xa o informarei do nagocio. < 1 M A 000877 > 13 Entendemos por “queísmo” a supresión dunha preposición, polo xeral de, que vén esixida por un elemento reitor (verbo, nome, adxectivo) diante da conxunción que. Pola contra, o “dequeísmo” consiste na introdución da preposición de ante a conxunción que cando aquela non está rexida. 14 Esta asignación afecta ós esquemas representados como SV-CDC(P)q (epígrafe 4. 3), SV-CIC(P)q (epígrafe 4. 5) e SV-C(P)q (epígrafe 4. 7). 15 Vid. no Apéndice a táboa 7. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 181196 SV-CDCP: a Santiago a informar do acontecido ás de SanctiPetri. <V ALMAX 880 > SV-CDCPq: informeino de que traballaba en sociedade <S TGSIL 976 > Segundo as datacións do TILG, dentro dos trivalentes, é o único esquema que se rexistra nos textos do século XIX, o que en certo modo o lexitima. E é, asímesmo, o réxime que documenta na lingua medieval, a partir das estruturas activas e pasivas que analizamos nos exemplos do TMILG: por quanto eu fou enformada por lo procurador da çidade d’Ourense <V DF : 1446 > 16. Pedimos nos que vos enformedes da verdade e o libredes <V FD : 1481 > 17 Esta construción de SV-CDCP é a única recomendada pola Real Academia Galega (RAG) no seu dicionario (DRAG 1997 : s.v. I NFORMAR), como se ve da exempli fi cación intencionada: Informárono de que tiña o premio... Nas correspondentes entradas de informar, rexistran e recomendan este mesmo uso para o estándar galego outras publicacións de carácter normativo e correctivo, coma o GDXL (2000), o dicionario de construcións de Riveiro Costa (2002) e o de usos e di fi cultades de Fernández Salgado (2004). Cando no Tema o termo da preposición é unha FN, este mesmo réxime é igualmente o preferido na lingua culta do portugués, español peninsular, catalán e francés. Asíe todo, como se comenta na sección seguinte, existe a tendencia á omisión da preposición cando o Tema é unha cláusula, que é obrigada en francés e catalán. Na busca realizada con Google, este esquema xa non é o maioritario nos textos de Internet: SV-CDCP aparece en 3º lugar (64 ocorrencias de 331 exemplos), tras SV-CIC(P)q e SV-CICP. 4.3. Informar [ a alguén ] [ que algo pasou ] : SV-CDC (P)q Desde o punto de vista normativo, trátase dunha construción “queísta” (eliminación da preposición de), con respecto ó esquema maioritario e tradicional SV-CDCP. O esquema representa o 5, 6 % do total dos exemplos, o segundo máis frecuente dos trivalentes (39 casos). O primeiro exemplo no TILG data de 1912, aparece outra vez na década dos cincuenta, e non volve asomar ata a dos setenta, onde boa parte deles se concentra nun único autor (<S TGSIL 976 >). Na década dos oitenta e noventa aumenta moito o seu uso, ata representar o 9 % do total (vid. táboa 7 no Apéndice). SV-CDC(P)q: Verea e Aguiar nos veu a informar que [... ] tódolos tumulus <T ETBOI 912 > SV-CDC(P)q : pra que me informes si el ten coñecimentos <V LZNON 957 > SV-CDC(P)q : Informamos ó cocheiro que tiñamos que quedar no tambo <R LOREL 991 > Estamos ante un esquema que admitiría a discusión sobre a asignación doutras funcións. En tódolos exemplos, as categorías gramaticais que aparecen no Destinatario son sempre pronomes átonos (me, nos, vos) sen forma diferencial de obxecto (26 casos), e frases nominais de persoa con a (12 exemplos), polo que tamén poderían ser interpretados como CI 18. A nosa decisión fi nal de asignarlles a función de CD fundamentámola en que a) as a+FN nunca aparecen dobradas co clítico de dativo (vid. nota 11); e b) estes CD de persoa parecen admitir ser suxeitos pacientes nas estruturas pasivas correspondentes. Nós fomos informados por Verea e Aguiar (que tódolos túmulos...) O cocheiro foi informado por nós (que tiñamos que quedar...) 16 En http://ilg.usc.es/tmilg/ poden consultarse as referencias textuais. A consulta é de xaneiro de 2008. 17 No primeiro exemplo, o suxeito paciente (eu) permítenos concluír que na estrutura activa era un CD. O segundo acláranos que enformar rexía un Complemento Prepositivo. 18 Por outra banda, o feito de que a cláusula que funciona como C(P) teña suprimida a preposición favorecería a interpretación do Destinatario como CI, e a cláusula Tema como CD. De aíteriamos un esquema SV-CICDq, que sen dúbida é o que actúa na gramática dalgúns falantes. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 209223 Como xa se comentou, o esquema do tipo Informeino que é a construción estándar no francés e no catalán cando o Tema se expresa a través dunha cláusula. Por outra parte, no portugués, aínda que non é a preferida pola lingua académica, goza actualmente de moito uso e tolerancia, mesmo en ámbitos da lingua culta (vid. nota 33). Nas buscas selectivas en Internet, atopamos 15 exemplos deste esquema (o 4, 5 % dos casos), o menos frecuente dos trivalentes: A través deste correo infórmote que o vindeiro día 6 de outubro terá lugar... 19 4.4. Informarlle [ a alguén ] [ de algo ] : SV-CICP Incluímos baixo este esquema os casos en que o Destinatario (CI) aparece referenciado polos pronomes átonos de 2 ª e 3 ª persoa de dativo: che, lle e lles. É un esquema pouco frecuente (o 2, 7 % do total) e de recente asentamento no galego. Dos 19 exemplos rexistrados, a maioría deles (16) localizámolos en textos posteriores a 1980 (vid. táboa 7 no Apéndice). As 3 testemuñas anteriores a esta data son: SV-CICP: pregueille que de paso lle informase do meu propósito < M ANCOR 929 > SV-CICPq: Elvira informoulle a Pablo de que a raíz de aquel percance <P ZMDAE 936 > SV-CICP: O motivo desta carta é informarlle sobre o estado actual <A LNNGA 969 > 20 Este réxime é habitual no español peninsular, aínda que o lle se interpreta como dativo en función de CD ó se referir a un complemento de persoa. Por iso, coidamos que non é de descartar que a expresión castelá interferise na galega, aínda que só fose favorecendo a súa difusión. Non se deben descartar tampouco causas internas ó propio galego sustentadas nos reaxustes funcionais e de marcación que se están a producir neste verbo, en parte por sinonimia con outros verbos de comunicación, como logo comentamos noa epígrafe 4. 5. As gramáticas galegas máis recentes aluden a este cambio. Freixeiro Mato (2000 : 147) inclúe informar no grupo de verbos que poden compatibilizar un CP cun complemento de persoa pronominalizado en dativo ou acusativo, e parece validar os dous usos: Informounos da situación / Informoulles da situación. Álvarez / Xove (2002 : 557) exempli fi can estes cambios con avisar e advertir, de réxime semellante a informar, e observan un uso crecente das formas dativas cando o CD é de persoa; non obstante recoñecen que o uso do acusativo responde ó modelo tradicional: Advertinte de que / Advertinte / Advertinche de que / Advertinche. Pola súa parte, a construción aparece proscrita para o estándar por Sanmartín Rei (2006 : 31) no manual de uso do galego da Universidade da Coruña; asícorr í xese *Informámoslles do procedemento … para Informámolos/as do procedemento … Nas buscas en textos de Internet atopamos 66 exemplos deste esquema SV-CICP. É o segundo esquema en frecuencia (20 % do total), o que dá mostras da súa actual vitalidade en comparanza coa que semella que tivo noutras etapas do galego (vid. táboa 7 no Apéndice). SV-CICP: De seguido infórmolle dos acordos da sesión ordinaria... 21 SV-CICPq: Informámoslle de que debe dirixirse por calquer medio... 22 19 <www.listas.usc.es/cgibin/wa?A 2 =ind 0510 &L=uscpdi&P= 60 > 20 As tipoloxía e procedencia destes exemplos lévannos a ser cautos canto ó seu poder de autoridade: o de 1929 é dunha carta de Manoel Antonio (documento persoal), o de 1936 son unhas notas dun emigrante (A. Paz Domínguez), e o de 1969 localízase nas narracións orais galegoasturianas recollidas por Dámaso Alonso. 21 <www.ei.uvigo.es/orgacadem/privado/documentos/ 2 / 45 / 1166393946 _Acordos_ 01 - 12 - 06.pdf > 22 <www.fundacion.udc.es/upload/docs/BOLETIN_INSCRICION_CI.doc > © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 209223 4.5. Informarlle [ a alguén ] [ que algo pasou ] : SV-CIC(P)q Trátase do esquema trivalente de informar menos frecuente e máis recente dos rexistrados no TILG. Son unicamente 4 os casos en que o complemento referido ó Destinatario aparece expresado a través dun clítico de dativo, en todos os casos lle. Outra volta, o Tema é sempre unha cláusula completiva sen preposición introdutora. Os exemplos rexistrados son todos da década dos oitenta e noventa: SV-CIC(P)q: podo informarlle que á primeira hora da mañán xa... <M RTBEI 983 > Este réxime Informar a alguén que algo pasou é ata o de agora o último paso dun proceso de reasignación estruturalfuncional que se vén producindo nos esquemas trivalentes dende o tradicional SV-CDCP 23. Proba da actual vitalidade de SV-CIC(P)q é que na pescuda de Google resulta ser o esquema sintáctico máis frecuente dos rexistrados nos textos de Internet: 138 casos de 331 totais (máis do 40 %): SV-CIC(P)q: Informámoslle que no BOE do sábado 11 de marzo... 24 SV-CIC(P)q: Infórmoche que as eleccións foron en febreiro... 25 Este reaxuste de funcións dende o tradicional SV-CDCP é posible porque o CD de persoa é interpretado polo falante como un CI, precisamente porque non se trata dun CD prototipo. Moi á contra, este CD comparte trazos semánticos e formais típicos co CI (papel semántico de Destinatario, ente +humano, frase prepositiva con a) 26, polo que pode nun momento dado asignarlle formalmente un clítico de dativo lle, a marca habitual de CI. Non obstante, isto é posible porque, asemade, o CP, semanticamente moi próximo ó CD, pode perder a marca prepositiva (de) que o diferencia del, sobre todo cando o termo da FPrep é unha cláusula (que xa ten un nexo conxuntivo), e pasar a ocupar no esquema sintáctico o oco da función de CD que quedara libre ó se interpretar o Destinatario como CI 27. En todo este reaxuste inflúe tamén o cruzamento sinonímico de informar con outros verbos de comunicación como indicar, comunicar, dicir, trivalentes igualmente, pero que seleccionan algo (CD) a alguén (CI). De feito, baixo o esquema SV-CDCP é nidio o signi fi cado de informar como “dar noticia de algo”, en tanto que no de SV-CDC (P)q parece agocharse ‘anunciar, comunicar’. Por outra banda, na consolidación deste esquema non se debera desbotar tampouco o uso case ritual dalgunhas expresións formulísticas que encabezan os textos administrativos do tipo * Infórmolle que segundo a reunión..., onde se podería falar asemade da interferencia do castelán: Le informo que... No español actual, informar algo a alguén (CDCI) é aceptado academicamente á par do tradicional informar a alguén de algo (CDCP) (vid. RAE/AALE, s.v. informar(se)). A datación dos textos que nos ofrece o TILG permítenos aventurar como puido ser este proceso de variación sintáctica, tendo en conta as primeiras documentacións de cada esquema (vid. táboa 7 no Apéndice): 1877 : Informar [ a alguén ] [ de algo ou de que algo pasou ] 23 Esta mudanza parece ir consolidándose no galego nos últimos 25 anos e semella ter como destino un réxime Informar(lle) a alguén algo (SV-CICD). A nivel oral, segundo Pena Romay (2004), parece que nalgúns dialectos do galego xa se produciu. 24 <www.des.udc.es/index.php?id= 62 &no_cache= 1 &tx_ttnews% 5 Bpointer% 5 D= 7 > 25 <vello.vieiros.com/murguia/nova.php?Ed= 38 &id= 46480 &cm= 1 > 26 O CD tipo é un ente –animado, semanticamente Tema e categorialmente unha FN. 27 Este réxime admitiría, cando menos, a discusión dunha análise como SV-CICD; de feito esta proposta é a máis habitual na lingüística española. Para a nosa decisión, vid. a epígrafe 4. 1. 2. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 209223 O chanzo derradeiro neste proceso sería a verbalización do Tema cunha FN 28, isto é Informarlle [ a alguén ] [ algo ] (xa que logo, SV-CICD), do cal xa atopamos esporadicamente algún exemplo en Internet 29 : SV-CICD: no centro de saúde de Viveiro, infórmolle o seguinte: Estanse a facer... 30 Para o galego, Sanmartín Rei (2006 : 31) proscribe * Infórmolle que … (que si é admitida no español e no brasileiro) en favor de Infórmoo de que... 4.6. Informar [ a alguén ] : SV-CD Dto Segundo os nosos datos, cando algún dos complementos de informar non se realiza formalmente no enunciado, informativamente, exprésase máis veces só o Tema da información (100 casos), baixo os esquemas SV-CP e SV-C(P)q, do que o Destinatario da mesma (88 casos), que se verbaliza sintacticamente como SV-CD Dto. En Informar a alguén, o complemento de persoa aparece expresado inequivocamente cun clítico de acusativo en 18 exemplos (o/a 11 veces e te 7). Esta clitización única con pronomes acusativos repítese no esquema SV-CD:DD (6 casos de o): SV-CD Dto : ¿E el é certo? -Non o informaron mal. <T AIAGR 956 > SV-CD Dto : «¿Que te informase eu?» < M RTCHA 981 > SV-CD:DD: Non, non se me perdera nada, informeino.<M RTCHA 981 > O esquema alternativo SV-CI Dto, co Destinatario inequivocamente codi fi cado con dativos (lle ou che), resulta estraño en galego. Nos textos de Internet é tamén raro (2 casos). No corpus do TILG só hai un 1 caso, e recente 31 : SV-CI: a este futuro xornalista que lles está a informar. <D URASA 998 > 4.7. Informar [ de algo ] : SV-CP e informar [ que algo pasou ] : SV-C(P)q No esquema co Destinatario non realizado, o Tema aparece maioritariamente formalizado coa función sintáctica de CP (76 casos), fronte á que carece de preposición, C(P)q (23 exemplos). En SV-CP, a preposición de é a máis frecuente e o seu termo habitual é unha FN, agás en 7 exemplos que son cláusulas, todos a partir de 1980. Tamén o esquema SV-C(P)q é recente no galego moderno, de feito a primeira documentación no TILG é igualmente de 1980. Non obstante, a partir desta data resulta relativamente habitual 32. A cláusula é sempre unha completiva con que, agás un único caso de se : 28 A expresión do Tema como CD, a través dunha frase nominal, é habitual no español americano. 29 Asíe todo, nos exemplos que analizamos no noso traballo aínda non documentamos ningún caso de clitización en amálgama do pronome dativo e acusativo, do tipo Informeillo, o que nos fai pensar que neses casos a FN Tema aínda non é codi fi cada totalmente polo falante como un CD. 30 <www.viveiro.es/documentos/P 020809 E.pdf> 31 Non obstante, despedidas de xornalistas do tipo Informoulles dende V... comezan a ser habituais actualmente nas radios e televisións en galego. 32 A aparición e difusión destas construcións neste momento ten que estar relacionada, sen dúbida, coa difusión masiva dos diferentes medios de comunicación, nos cales o verbo informar é un referente léxico fundamental. Repárese, na táboa 1 deste traballo, na diferenza de ocorrencias deste verbo nos distintos perídos do galego: máis de dous terzos dos exemplos analizados son de a partir da década dos oitenta. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 209223 SV-CPq: o dono, que informou de que non houbo botes en Aguiño <M OREMB 989 > SV-C(P)q: tamén informa que F. Bouza Brey cita a existencia [ … ] <B ASCON 980 > Á vista dos datos, nas últimas décadas parece que están a competir o réxime prepositivo e o nonprepositivo. Polo número de ocorrencias, os usuarios semellan inclinarse pola construción “queísta” informar que (23 casos entre 1980 - 2002), en detrimento da prepositiva informar de que (con só 7 casos no mesmo período). Repárese en que esta última é a continuadora da tradicional informei diso. Pola contra, o esquema informar que non ten paralelismo nun informar iso, pois os exemplos de que dispoñemos son anecdóticos. A predilección pola construción “queísta” parece corroborar para o galego as conclusións que Gómez Devís (1997 : 316) tirou para o español, referentes a que o “queísmo” é mellor aceptado polos falantes do que o “dequeísmo”. Esta tendencia ó “queísmo” explícaa Gómez Torrego (1999 : 2139) por economía lingüística ó apreciaren os falantes redundancia nexual nas construcións con de que. Nestes esquemas que vimos comentando, nin francés, nin italiano, nin catalán agrupan nunca nexo preposicional e conxuntivo. Pola contra, portugués, galego e español si o aceptan. Asíe todo, nestes idiomas as preferencias por que ou de que parecen variar segundo estea expresado ou non o Destinatario. As í, cando só se expresa o Tema, o portugués europeo, mesmo nun rexistro culto, amosa tolerancia con informou que (fronte ó académico de que); pola contra cando coaparecen Destinatario e Tema, o bo uso portugués parece primar o tradicional informei - o de que sobre o innovador informeio que 33. Pola súa parte, no español actual tanto informar de que como informar que son correctas, aínda que a RAE sempre amosou preferencia pola construción prepositiva tradicional, en base a que na península o réxime máis frecuente é a alguén de algo (CDCP), fronte ó habitual en América algo a alguén (CDCI), actualmente tamén consagrado no uso culto (vid. RAE/ AALE 2005 : sv informar(se)). Na súa investigación, Anaya Revuelta (2001) constata que tanto informar que como informar de que son usadas no español peninsular, pero observa un uso crecente de de que a partir dos anos 90 en comparación cos 70, nos que apenas aparecía. Indica que en América o habitual é, e sempre foi, informar que e que mesmo informar de que é sentido como “dequeísta”. Os exemplos galegos que analizamos no TILG parecen ir tamén nesa dirección que vimos anotando. Por unha banda, cando se expresan o Destinatario e o Tema, informeino de que —o réxime tradicional e promocionado academicamente—, é máis empregado ca informeino que; pero cando só se expresa o Tema (xa cun signi fi cado próximo a ‘anunciar’), informei de que é moito menos frecuente ca informei que. O datos poden verse na táboa 5 : Informar +Dto+Tma Nº de ex. Informar +Tma Nº de ex. Informeino de que 59 (60 %) Informei de que 7 (25 %) Informeino que 38 (40 %) Informei que 23 (75 %) Táboa 5. Casos de “queísmo” con informar no TILG Malia estes datos, a observación de Anaya Revuelta de que en español están a aumentar os casos de de que parece ser válida para o galego nos últimos anos, se facemos caso dos exemplos obtidos a través de buscas en Internet: 33 Agradézolle estas indicacións á profesora Elisabete Pais de Jesús, lectora de portugués na Universidade de Vigo, que me viñeron con fi rmar os datos tirados de dicionarios e manuais de corrección. Nas correspondentes entradas de “informar”, o DLPC da Academia das Ciências (2001) só dá cabida a Informou os presentes de que... ; pola contra, no Dicionário do português básico coordinado por M. Vilela (1990) recóllese Informaram o pai que… No de construcións de Busse (1994) rexístranse todos os usos: Informou os alumnos de que …, Informou ainda (de) que … e Informei os alunos que … Pola súa parte, na súa guía, Estela et al. (2003 : 136) recollen Informou os operadores de que..., pero O ministro informou que … En buscas selectivas co Google en páxinas portuguesas, os casos de “informeio que” sempre dobran os de “informeio de que”, o que indica que no uso común a construción “queísta” se está a impoñer. © 2009 Estudos de Lingüística Galega 1, 209223 (2001 : 329 - 31) non localiza no peninsular máis ca nun exemplo, pero sinala que si é normal en Hispanoamérica, onde constitúe a segunda estrutura en frecuencia tras informar que. 5. C ONCLUSIÓNS : SUXESTIÓNS PARA O USO ESTÁNDAR Á luz das explicacións anteriores, podemos suxerir algunhas indicacións sobre o uso de informar para o estándar galego. Na acepción 1 etimolóxica, informar é un verbo bivalente que esixe un CD, igual ca na 3, onde tamén pode rexer un CP con sobre no sentido de ‘emitir un informe’. O signi fi cado 2 de ‘dar noticias a [ alguén ] sobre [ algo ] ’ é o que máis dúbidas sintácticas suscita entre os usuarios pola variación na formalización do [ alguén ] e do [ algo ]. Ó noso ver, a construción Informouno de algo (CDCP) debe ser a preferida por ser o modelo tradicional. Documéntase na lingua medieval e é, fronte ós outros posibles esquemas trivalentes, a única que rexistramos nos textos modernos do XIX. É tamén a forma máis frecuente nos textos manexados do TILG e a recomendada dende as institucións académicas. Cando o de algo é unha cláusula, a construción con de que cremos que debe seguir sendo a recomendada, en paralelo á construción nominal, sobre todo cando o Destinatario a alguén aparece tamén expresado: Informouno de que pasou algo. Esta é tamén a construción preferida da lingua culta portuguesa. O réxime Infórmoo que pasou algo é innovador e aparece con pouca frecuencia en galego, aínda que o número de exemplos asíconstru í dos está a medrar. É a construción habitual do francés e catalán e no portugués é cada vez máis usada nun rexistro medio, e mesmo tolerada no culto. Para o galego estándar coidamos que por “queísta” non debe ser preferida á tradicional de Infórmoo de que. Só nos tempos máis recentes, comezan a verse nunha porcentaxe alta usos de dativos (lle máis ca che) para referirse ó a alguén, sobre todo en textos de Internet e en usos rituais de textos administrativos, do tipo Infórmolle... Isto ocasionou a aparición de esquemas alternativos ó tradicional, como Infórmolle de algo, Infórmolle de que algo pasou e Infórmolle que algo pasou, que ó noso ver, aínda que se poidan explicar estruturalmente desde o propio galego por reasignación de funcións, coidamos que non deben ser promocionados na lingua estándar, en parte porque pensamos que nalgúns deses usos está detrás a influencia da construción paralela española (Le informo...), onde a pronomninalización con lle do Destinatario é moi frecuente cando o CD é de persoa. Estas pronominalizacións en dativo non se dan no portugués peninsular, pero si no brasileiro. Por outra parte, cando só se expresa o Destinatario a alguén, a única opción válida no galego é a do caso acusativo: Infórmoo e Infórmote, nunca * Infórmolle nin * Infórmoche. Por último, cando informar rexe unha cláusula que textualiza o Tema, sen estar expresado o Destinatario, tanto Informo de que... como Informo que... poden ser válidos para o rexistro culto do galego. A construción Informei de que é, como xa se dixo, seguidora da tradicional e académica Informei de algo, e a súa frecuencia está a medrar actualmente en detrimento de informei que (a máis habitual noutras épocas da lingua aínda recentes), quizais por reacción cultista. Malia ser unha construción “queísta”, coidamos que informou que non se debe anatematizar, porque, socialmente, os propios falantes son tolerantes con ela. Ademais, lingüisticamente, parecen existir causas gramaticais e léxicas internas que explican este cambio, como poden ser a economía lingüística (redución de que > que por recarga nexual), o cruzamento sinonímico de informar con outros verbos de comunicación (comunicar, anunciar …), que si rexen unha completiva con que, e mesmo razóns de non marcación prepositiva de caso cando outras funcións sintácticas próximas non están explícitas na cláusula. De por parte, a redución estase a dar tamén no portugués e mais no español, e noutras linguas coma o francés ou o catalán a secuencia de que non é tolerada. De últimas, lémbrese que entre as poucas documentacións medievais de informar xa se rexistra un informou que, o que nos di que o fenómeno do queísmo é xa antigo no idioma. 6. A PÉNDICE Na seguinte táboa pode verse a diacronía dalgúns dos esquemas sintácticos establecidos a partir do corpus do TILG:

Alúdese á importancia dos valores na formación dos máis novos e expóñense as bases teóricas das que se parte neste traballo, entre as que sobresaen as achegas de Shalom Schwartz, ademais de referirse á idoneidade da literatura para a transmisión de valores. Sinálase que Agustín Fernández Paz sempre apreciou as potencialidades da literatura neste sentido e anúnciase que se vai abordar como este docente de profesión introduciu e enfocou os valores nas súas obras infantís máis representativas. A selección de obras proposta responde á calidade literaria e é analizada ao redor de dous valores moi latentes na súa produción: a protección do medio ambiente e a xustiza social. Detense en como estes valores son tratados ao fío das historias e en como se plasman a partir de unidades perceptivas presentes no texto e de unidades semánticas abstraíbles a partir dos feitos narrados e a intervención dos personaxes. Finalízase cunha serie de conclusións que sintetizan as ideas principais desta aproximación á narrativa infantil de Fernández Paz desde a perspectiva dos valores.

VALORES NA OBRA INFANTIL DE AGUSTÍN FERNÁNDEZ PAZ DATA DE RECEPCIÓN:05/06/2017 DATA DE ACEPTACIÓN:19/07/2017 109 VALORES EN LA OBRA INFANTIL DE AGUSTÍN FERNÁNDEZ PAZ VALUES IN THE CHILDREN'S WORK OF AGUSTÍN FERNÁNDEZ PAZ : Agustín Fernández Paz, narrativa infantil, valores, ecoloxía, xustiza social. Resumen: Se alude a la importancia de los valores en la formación de los más pequeños y se exponen las bases teóricas de las que se parte en este trabajo, entre las que destacan las aportaciones de Agrelo Costas, María Eulalia (2017). “Valores na obra infantil de Agustín Fernández Paz”. Elos. Revista de Literatura Infantil e Xuvenil, 4, "Artigos", 109127. ISSN 2386 -7620. DOI http://dx.doi.org/10.15304/elos.4.4094 Introdución: referentes teóricos, textos de análise e obxectivos propostos Os valores supoñen unha peza clave da formación da infancia e da mocidade como se revela no tratamento que se lles dispensa na documentación reguladora do sistema educativo, na existencia de numerosas referencias bibliográficas ao respecto e na atención que se lles presta nos catálogos e nas guías de lectura. A súa definición segue a entrañar unha gran complexidade, debido a que os valores mudan en función das coordenadas espazotemporais que nos situemos. Cada sociedade, en estreita comuñón coa súa cultura e contexto político, establece a súa escala de valores para orientar e xulgar as accións do seus membros, que, á súa vez, experimenta unha serie de modificacións impulsadas polo transcorrer do tempo e as mudanzas que se suceden. Non obstante, no ámbito da Literatura Infantil e Xuvenil son varios os estudosos que aceptan a definición proposta por Santiago Yubero, Elisa Larrañaga e Pedro Cerrillo que, na introdución do monográfico Valores y lectura, explican que os valores han de entenderse “como creencias básicas a través de las cuales interpretamos el mundo y damos significado a los acontecimientos e, incluso, a nuestra propia existencia” (Yubero, Larrañaga e Cerrillo, 2004: 10). Os valores recollen, polo tanto, o noso xeito de entender a realidade e de actuar ante ela, aínda que, cando son asumidos dun modo xeralizado, pasan do ámbito subxectivo ao colectivo e convértense en valores sociais, a partir dos cales organizar e garantir a estabilidade nun determinado contexto cultural. Os enfoques desde os que se clasificaron os valores son tamén múltiples, aínda que o acometido principal deste traballo centrado na análise dos valores latentes na produción infantil de Agustín Fernández Paz (VilalbaLugo, 1947Vigo, 2016) aproxímanos a unha perspectiva psicosocial. Neste sentido parécenos rendible a xerarquía de valores establecida por Shalom Schwartz (1992, 2001), quen os considera crenzas transituacionais e acolle aqueles que pautan o comportamento dos individuos, así como aborda os de carácter transcultural. A súa categorización recoñece dez tipos motivacionais (poder, logro, hedonismo, estimulación, autodirección, universalismo, benevolencia, tradición, conformidade e seguridade), aos que se asocian unha restra de valores 1 que, atendendo ao seu carácter, provocan relacións de conflito ou de Valores na obra infantil de Agustín Fernández Paz compatibilidade entre as dez categorías. Así mesmo, estas forzas de atracción e de repulsa permitíronlle a Schwartz dividir estas tipoloxías en catro grandes áreas xerais: a autotranscendencia 2, a conservación 3, a autorealización 4 e a apertura ao cambio 5. A necesidade de socializar que teñen os individuos para garantir a súa supervivencia e preservar a harmonía do grupo xustifica a posta en práctica dunha serie de estratexias para a educación en valores, entre as que destacamos a lectura e a análise de textos, debido a que son unha fonte de aproximación á información, ao entretemento e á estética, ao mesmo tempo que son unha fonte xeradora de valores (Ramírez, 2000: 152). Na opinión de Juan Senís (2006: 80), a Literatura Infantil e Xuvenil cumpre á perfección “estas condiciones –atractivo, riqueza en temas y potencialidad en debates y actividades posteriores a la lectura, familiaridad con el lector, literariedad–”, porque como xa anunciaba Marisa Bortolussi (1985: 88): La obra literaria infantil manifestará, si no explícitamente, por lo menos implícitamente, las prohibiciones, las prescripciones, en fin, el conjunto de símbolos que definen una sociedad o cultura determinada. El aprendizaje de los valores opera mediante la asociación repetida entre signo (palabra, concepto abstracto, objeto), y su significado. Este mesmo parecer é recollido no artigo “Os valores na literatura infantil e xuvenil” por Agustín Fernández Paz (1997: 427436), que se fundamenta nun traballo de Rafael Grasa (1988), para quen na infancia e na adolescencia a descuberta dos valores se produce a miúdo mediante experiencias significativas encarnadas en persoas, ademais de destacar que para a súa aprendizaxe a técnica educativa básica é a de analizar e discutir dilemas morais recollidos nas historias. Desde estes parámetros, Fernández Paz insiste en que a literatura, especialmente a dirixida ás primeiras idades, abre unha vía privilexiada para poñernos en contacto con outras vidas, conflitos e situacións cos que identificarnos e mesmo sentir como propios, alén de proporcionar unha selección de obras de calidade que ofrecen a posibilidade de abordar a súa historia desde a perspectiva da aprendizaxe de valores. Plenamente convencido da función socializante da Literatura Infantil e Xuvenil, Fernández Paz afrontou a escrita dun abano de obras asentadas na calidade literaria e no atractivo das súas ficcións, amais de plasmar nelas a súa ollada persoal do mundo e as particularidades do seu contexto vital, sen deixar de introducir valores que estimaba esenciais, tal e como se enuncia na acta que certificaba a concesión do VII Premio Iberoamericano de Literatura Infantil e Xuvenil Una vez debatido ampliamente se decidió otorgar el Premio por mayoría a Agustín Fernández Paz por su extensa obra narrativa que aborda una gran diversidad de géneros y temas. El autor construye personajes entrañables explorando aquello que los hace irrepetibles y ambientes donde se destaca la presencia del misterio en la vida cotidiana. En su obra se enlaza el uso de las convenciones de género con la innovación literaria para niños y jóvenes. Se distingue su compromiso con los valores humanos universales y su papel determinante en la construcción de una literatura infantil y juvenil en lengua gallega. Ese compromiso cos valores humanos universais é notorio nas súas narracións destinadas a un lectorado infantil para o que, segundo ten sinalado o mesmo Fernández Paz (Primeras lecturas, 2005: 83), é moito máis difícil escribir se se quere facer ben. Nas seguintes páxinas trataremos os valores observables nestas narracións guiados polo modelo proposto por Schwartz e fixarémonos nas súas unidades de significación, atendendo ás de carácter perceptivo (a palabra e a oración) e semántico (o tema, os personaxes e os sucesos). Deterémonos, en concreto, nas obras infantís de Fernández Paz máis relevantes pola súa excelencia, por seren premiadas ou por recibiren unha atención máis notoria da crítica e do lectorado, así como por situaren deteminados valores como eixes centrais do seu argumento. Textos literarios que poden ser considerados obras de calidade por cumpriren, tal e como sinala Teresa Colomer (1998: 137), un duplo obxectivo: o educativo e o literario. Referirémonos aos valores que aparecen de xeito explícito na microestrutura e a aqueloutros implícitos que se han de extraer tanto da microestruta coma da macroestura mediante a observación da intervención dos personaxes e o desenvolvemento dos feitos. Con esta aproximación aos valores expostos na produción literaria infantil de Fernández Paz queremos tamén facilitarlle ao mediador unha selección de obras que favoreza “un conocimiento a la vez crítico, relacional y, por qué no, placentero” (Mula, 2007: 155) da sociedade actual, da que o vilalbés foi un perspicaz observador e denunciou as inxustizas e agresións que percibía a través das súas historias. De aí que fora cualificado de “escritor ideolóxico”: Todas as obras de creación teñen unha forte carga ideolóxica, as miñas e as doutros escritores, porque reflicten unha visión do mundo e da sociedade. A min aplícaseme ese cualificativo porque, en bastantes dos meus libros, abordo cuestións sociais dende unha perspectiva transformadora (Roig e Soto, 2008: 176). Este encadre tan actual fai que as obras de Fernández Paz adquiran un maior carácter A protección do medio ambiente Na área da autotranscendencia, o valor central do universalismo defínese pola comprensión, respecto, tolerancia, aprecio e preocupación polo benestar das persoas e da natureza, trazos que tamén comparte o valor da benevolencia, que se caracteriza pola preservación e mellora do benestar das persoas próximas. Este binomio de valores é fundamental na escrita infantil de Fernández Paz e asóciase a outros valores concomitantes nas súas ficcións. Dentro do universalismo sobresae a súa proclama constante a favor da protección do medio ambiente, que se percibe desde a súa primeira entrega narrativa e que xa anunciara nalgún dos textos publicados nos manuais escolares da serie “O noso galego”. A cidade dos desexos (1989) parte dun dos recursos máis identificativos da escrita de Fernández Paz, que se asenta na entrada da fantasía nun contexto real para poder ensanchar os seus límites e expresarse dun modo máis verdadeiro (Roig Rechou e Soto, 2008: 166167). Esta técnica liberadora e transformadora, que bebe de Gianni Rodari, vinculouna con outros elementos dos contos populares, aos que lles deu un uso ideolóxico (Roig e Ferreira, 2010), para referirse á degradación do medio natural. Un narrador en terceira persoa sitúa no escenario dunha cidade moi deteriorada unha moderna fada e un grupo de rapaces, só preocupados por cuestións banais. A intervención de Ana fainos reflexionar sobre as verdadeiras necesidades, o que determina que lle soliciten a recuperación das árbores tronzadas pola especulación urbanística, pois “a cidade está fea [...]. De seguro que con moitas árbores había ser unha cidade ben bonita” (Fernández Paz, 1989: 35). A este desexo engádenlle a petición de que regrese o rechouchío dos paxaros expulsados e de que as palabras dos habitantes malhumorados deixen de ser grises e negras. As conversas con Ana e a súa intervención activa na rexeneración da cidade favorecen a adquisición por parte dos integrantes da panda de valores asociados coa benevolencia, como son a servicialidade e a responsabilidade, para acadar outro valor universal como é a harmonía coa natureza, ao que se chega no remate da historia e se sintetiza no seguinte treito: “Porque resulta difícil estar triste cando dende o balcón podes tocalas pólas dunha cerdeira ou cando polas mañás espertas e tes unha bubela a te mirar dende o peitoril da fiestra” (Fernández Paz, 1989: 47). Eses mesmos valores vinculados coa autotranscendencia reaparecen na obra gañadora do Premio Merlín de Literatura Infantil, As flores radioactivas (1990), na que seguiu reflexionando sobre a convivencia do home e da natureza, aínda que agora desde o polémico asunto dos vertidos tóxicos na Fosa Atlántica e desde o activismo dos colectivos que alertaron sobre os ataques indiscriminados á natureza tras a catástrofe nuclear de Chernobil. A partir do recurso ao binomio fantástico de Rodari, Fernández Paz uniu as palabras “flor” e “mar” nun relato de aventuras, que se sostén na alternancia das anotacións confesionais da intrépida protagonista e as intervencións dun narrador omnisciente. A través das súas respectivas voces, contrapóñense dúas perspectivas ideolóxicas antitéticas –a dos militares e a dos ecoloxistas– ao redor das misteriosas flores que aboiaban nas augas da costa galega. Esta oposición suscita a reflexión sobre o modus operandi de certas institucións políticas e militares, así como a crítica contra os valores do poder e do logro que as definen e se integran na categoría da autorealización. Nesta liña Marc Candela (2005: 30) expón que Aquest llibre és, doncs, un bon instrument per a despertar l´esperit crític i aventurer dels nostres infants, no solament davant les agressions constants dels humans sobre el medi ambient, sinó també sobre els foscos interessos dels governs i dels poders fàctics mundials per mantenir l' statu quo actual i fugir de les oportunitats de transformar el món den un lloc més habitable. Unha crítica que se fai a partir do humor e que, xunto á imaxinación, son as armas das que se serviu Fernández Paz para encarar moitos dos conflitos presentes nas súas historias, xa que, como el mesmo sinalou, “A literatura infantil, se quere chegar realmente ós rapaces, debe empregar aquel humor que se atope entre o amable e o acedo corrosivo” (Fernández Paz, 1990: III). Así, tras sufrir os efectos das misteriosas flores, os militares María Eulalia Agrelo Costas de deter (Álvarez Núñez, 1990). Para que prospere ese mundo ideal, a obra, como artefacto ideolóxico, potencia os significados que emite e que son susceptibles de seren exemplares coa inclusión duns anexos con documentación científica para informar e sensibilizar aínda máis sobre o estado da Fosa Atlántica, a enerxía nuclear, os residuos radioactivos e o papel exercido ao respecto por Adega e Greenpeace. Todas estas alusións son tan relevantes para os fins educativos coma o mesmo discurso literario tal e como ten explicado Juan Senís (2006: 87) nun estudo sobre manuais escolares: los paratextos condicionan la lectura del texto y orientan la recepción hacia determinados territorios, que pueden estar formados por contenidos puramente lingüísticos, literarios o relacionados simplemente con la comprensión del texto, pero también con su interpretación y con la puesta en relieve de los valores del texto. O seu compromiso coa causa ecolóxica e a denuncia de certos comportamentos sociais reaparecen en O laboratorio do doutor Nogueira (1998), coa que Fernández Paz pagaba as débedas contraídas cos artistas do cómic, que lle deixaron unha profunda pegada na súa escrita e que lle Hitler ou o darwinismo social: eliminar as causas para atallar os efectos. Valores na obra infantil de Agustín Fernández Paz Outro dos valores máis salientables na escrita infantil de Fernández Paz é a xustiza social que, máis alá de ser definida por F. Javier Murillo e Reyes Hernández (2011: 20) como un proxecto dinámico, nunca completo, acabado ou alcanzado “una vez y para todos”, pode relacionarse con diferentes reivindicacións. No mundo actual Nancy Fraser (2008: 83) sinala dous tipos: o primeiro, que é o máis coñecido, está integrado polas reivindicacións redistributivas, que pretenden unha distribución máis xusta dos recursos e da riqueza; un segundo, cada vez máis palpable, plásmase na política de recoñecemento, cuxo obxectivo se centra en acadar un mundo que acepte a diferenza, no que a integración na maioría ou a asimilación das normas culturais dominantes non sexa o prezo dun respecto igual. Nesta segunda liña céntrase un feixe de obras do escritor vilalbés, nas que promoveu a equidade das persoas, malia pertenceren a grupos sociais e a etnias diferentes, co propósito de seguir dándolles azos aos valores asociados co universalismo, nomeadamente, a xustiza social e a igualdade. Fernández Paz dispúxose a aguilloar conciencias por medio do relato da memoria dun presente sobre o que deitou unha ollada perspicaz e, en certo modo, un tanto mesiánica, debido a que captou con anticipación problemáticas futuras, como as que derivarían da brutal crise económica dos primeiros anos do século XXI. Un tren cargado de misterios (2001), que supón unha reescritura ampliada do relato Ana e o tren máxico (2001), retrata as diferenzas existentes na realidade mediante o paso de Ana polos vagóns dun tren moi especial. Un narrador omnisciente en terceira persoa conta esa viaxesoño de Ana repleto de intriga, fantasía e xogo de palabras por un mundo diverso, no que nos vagóns se atopa con xente de diferente escala social ou proveniente de puntos xeográficos distantes como reflicten as súas roupas e os seus trazos físicos, ademais das paisaxes que se poden contemplar desde as xanelas. Nesta viaxe transcultural e onírica non se observa ningunha intención condenatoria explícita, senón que se trata de advertir o lector da existencia dun mundo integrado pola diversidade e a desigualdade. En obras posteriores criticou o desprezo experimentado polos marxinados socialmente, como acontece en O meu nome é Skywalker (2003), Premio O Barco de Vapor, na que a nena protagonista é a máxima expoñente de valores fundamentais como son o universalismo e a benevolencia. Desde a psicoloxía infantil de Raquel, Fernández Paz artellou unha metáfora da traumática experiencia dos que padecen os desfavorecidos nunha sociedade deshumanizada. A súa orixe está nunha escena presenciada ás portas dun supermercado da súa cidade de residencia (Vigo), no que un home pedía esmola ante a impasibilidade dos viandantes. A partir de aí, un María Eulalia Agrelo Costas narrador omnisciente recrea a fermosa amizade entre Raquel e un home de estraña aparencia, que permite achegarse ao abandono ao que están condenados os sen teito. Un argumento que se asenta nun punto único e que prescinde de tramas secundarias, porque a forza da narración céntrase no difícil equilibrio entre a fascinante aventura, que a nena imaxina, e a crúa realidade, que se lle desvela ao lector aos poucos. Todo un acerto para aproximarse a un tema tan duro como é o da marxinación e que fai de O meu nome é Skywalker un relato redondo e convincente, porque desde esta formulación Consigue así tres cosas: intrigar al lector con un denselace no previsible; evitar el dramatismo fácil –la niña recordará siempre a su amigo de otro planeta–, y algo más importante: dar una inusual visión respetuosa y compasiva de los marginales, esas personas molestas para la sociedad, a quienes se suele prejuzgar y a quienes entre todos convertimos en “invisibles” (CLIJ, 2003: 65). Para non ferir a sensibilidade de Raquel, o home de chaqueta rechamante farase pasar por un visitante das estrelas de nome Skywalker que está na Terra para estudar os humanos, aínda que esta historia alternativa está a piques de descubrirse cando á nena lle parece que está a durmir no chan entre cartóns ao pé doutros sen teito. Unha estampa da mendicidade que lles resulta ben incómoda aos pais que, como parte dunha sociedade indolente, se eximen de responsabilidades e esgrimen outras razóns para xustificala. Mentres a nai mostra certa condescendencia e polo baixo comenta: “Por Deus, ¿é que non poden acollelos nun albergue, ou algo así?” (Fernández Paz, 2003b: 64), o pai evidencia un maior cinismo: “Moitos veñen aquí a durmir a borracheira, fíxate cánto cartón de viño hai. ¡Dá vergonza ver isto en pleno centro da cidade!” (Fernández Paz, 2003b: 64). Ante o temor da descuberta, Skywalker comunícalle á nena que a súa misión na Terra rematou e, como última mostra da súa amizade, intercámbianse uns agasallos e un intenso abrazo. Lonxe de Raquel, a voz narrativa desenmascara a dramática realidade dese home estranxeiro que, nun novo xesto de altruísmo, se afasta de quen si o respectou para non magoala, acompañado doutros “homes invisibles coma el, a maioría de pel intensamente escura [...]. Todos viaxeiros anónimos daquel tren de carga que atravesaba as inmensas chairas e que os acabaría deixando nalgunha estación ignorada, outra cidade descoñecida” (Fernández Paz, 2003b: 88). En tan poucas liñas, tres adxectivos – “anónimos”, “ignorada” e “descoñecida” – condensan a esgazadora realidade dos sen teito, que resultan invisibles ante unha sociedade que desoe a chamada de auxilio que, desde o silencio, lanzan sumidos nunha total desesperación, pero a quen Fernández Paz lles quixo restituír a dignidade. O autor vilalbés volve afastarse conscientemente dos temas máis ao Valores na obra infantil de Agustín Fernández Paz uso na produción infantil e faino pasando unha realidade tráxica e cruel polo filtro da tenrura e do lirismo e mesturándoa coa fantasía, unha fórmula que desemboca en varios niveis de lectura: desde a perspectiva adulta, o retrato dun comportamento habitual que chega a estremecer; e desde a infantil, a ventura que entraña o coñecemento dun ser invisible, só descuberto pola intelixencia dunha nena (Soto, 2013). As nefastas consecuencias de moitos dos valores que abraza a autorealización, así como a insistencia na conveniencia daqueloutros que implican a tolerancia e a solidariedade co próximo, xustifican que Fernández Paz se preocupase por denunciar as duras experiencias dos inmigrantes en Lúa do Senegal (2009), cuxa xénese está nesa imaxe retida dun emigrante de cor negra e nacionalidade descoñecida subido á estadea dunha obra, que conservou nun dos seus diarios ata transformala nunha narración. A imaxinación agora esvaécese e a realidade máis núa exponse mediante o relato introspectivo de Khoedi, que reflicte o conflito emocional daqueles que abandonan o seu lugar de nacenza e son rexeitados no país de adopción. Tanto as dedicatorias como as citas anuncian os parámetros ideolóxicos desta obra, na que a voz de Khoedi e a dun narrador externo sosteñen a experiencia migratoria desta nena senegalesa que viaxa coa nai e a irmá a España para reunirse co pai. Por medio deste relato confesional dirixido á lúa, Fernández Paz pon ao descuberto o sentimento de perda que senten os emigrantes, amais da azarosa travesía de moitos africanos polo deserto ata que embarcan nunha pateira e ven os seus soños afundirse ante a bravura do mar e o ríxido control policial. Xa na “Terra das Ausencias”, exemplifica en Khoedi as privacións que afrontan e os temores que os asedian por non comprender a lingua e sentirse desprezados. Unha muller branca aparta o fillo de Khoedi cando tenta tocala e súa nai é increpada coa expresión “negra de merda” (Fernández Paz, 2009b: 43). Ante estas agresións, os emigrantes auxilian os seus compatriotas, polo que na casa da nena hai un “cuarto de acoller” para os senegaleses que chegan a Vigo e seus pais colaboran coa Asociación Senegalicia. Esta dramática experiencia, xunto aos acenos relativos á historia e riqueza cultural do Senegal, ansía sensibilizar sobre a situación dos emigrantes e expoñer as causas que motivan a fuxida, por veces mortal, dun país espoliado polos occidentais. Incluso para potenciar a empatía con eles, alúdese á condición emigrante dos galegos e á poesía de compromiso de Rosalía de Castro, que se relaciona coa de Léopold Sédar Senghor, un dos grandes poetas negros, que foi un dos artífices do movemento da negritude e impulsou o renacemento da cultura negroafricana e a emancipación política dos seus pobos. Máis alá do pesimismo que percorre as páxinas de Lúa do Senegal, no final late a ilusión, pois Khoedi non quere esquecer a súa terra de nacemento, pero tamén sabe que ha de integrarse: Eu seguirei correndo nos meus soños polos camiños de Oussuye e polas rúas de Ziguinchor, o Senegal irá sempre comigo no corazón. Mais tamén quero facelo polas rúas de aquí, sentilas tan miñas coma as de aló, acabar incorporándoas aos meus soños. Aínda que aquí me chamen estranxeira, aínda que haxa persoas que todos os días se encarguen de lembrarmo (Fernández Paz, 2009b: 180). A preocupación de Fernández Paz polo rexeitamento cara aos máis desfavorecidos reaparece no álbum Valados (2009), no que a amizade de Helena e Xoel se ve interrompida ao Valores na obra infantil de Agustín Fernández Paz Moitos dos aspectos suxeridos nesta historia son amplificados con acerto polas logradas ilustracións de Xan López Domínguez. Texto e ilustración convidan á reflexión e buscan concienciar sobre o absurdo da exclusión de calquera índole, a partir da promoción dos valores da xustiza social, da igualdade, da paz e da amizade verdadeira, mentres son reprobados aqueles vinculados co grupo da autorealización como son o poder social e a autoridade, que pretenden dominar as persoas e os recursos materiais. A vitoria do universalismo e da benevolencia aséntase, de novo, na intervención duns personaxes que cren neses valores, pero que tamén rexeitan aqueles máis conservadores e se deixan orientar polos valores da estimulación e da autodirección. Só o atrevemento e a creatividade de Helena e Xoel lles permitirá defender os valores que favorecen o benestar entre as persoas. Conclusións O éxito da transmisión deste valores radica sobre todo na capacidade de sedución das historias e de identificación do lector co personaxe, pretensións acadadas por un Fernández Paz que traballou a trama e o discurso das súas narracións con sumo esmero, porque para el era fundamental facer lectores, pero tamén cidadáns comprometidos co seu tempo. As súas narracións infantís non perden a conexión coa realidade máis próxima e suscitan a reflexión e a María Eulalia Agrelo Costas discusión, coa finalidade de espertar conciencias e promover o pensamento crítico. De aí que formen parte dese repertorio de obras para os máis novos que serven tanto para a educación literaria coma para a educación social, porque, seguindo as palabras que inician o artigo “Literatura con valores”, de Ana Garralón (1990: 26), intégranse nesa literatura infantil y juvenil que intenta educar en el ejercicio tolerante de la libertad; que desecha los viejos roles machistas; que postula un ideal de paz como única arma posible para ganar el futuro; que intenta establecer una relación no depredadora con el medio ambiente; que rechaza la marginación social, el racismo, el abuso indiscriminado de las minorías. Existe, en definitiva, una literatura infantil y juvenil que huye de visiones idílicas y proporciona a niños y jóvenes una lectura más certera. Son libros para interpretar la realidad. Referencias bibliográficas AGRELO COSTAS, E. (2015). Da institución escolar ao centro do canon: Agustín Fernández Paz. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. Tese de doutoramento. Consultado reconocimiento y participación”. Revista de Trabajo, 6, 8399. Consultado o 14 de abril de 2017, http://www.academia.edu/29529757/La_justicia_social_en_la_era_de_la_pol %C3%ADtica_de_identidad_redistribuci%C3%B3n_reconocimiento_y_participaci galega”. En Roig Rechou, B.-A., I. Soto López e M. Neira Rodríguez (Coords.). Reescrituras do conto popular 20002009 (pp. 83105). Vigo: Edicións Xerais de Galicia/Fundación Caixa Galicia. Consultado o 16 de abril de 2017, http://www.usc.es/export9/sites/webinstitucional/gl/proxectos/lijmi/descargas/ BVC_reescriturasdo-contopopular-20002009.pdf ROIG RECHOU, B. A. e SOTO, I. (2008). “En Santiago de Compostela con Agustín Fernández Paz”. Boletín Galego de Literatura, 38 (2º semestre 2007), 161178. Consultado o 14 de abril de 2017, https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/7584/pg_154171_bgl38.pdf?sequence=1&isAllowed=y Valores na obra infantil de Agustín Fernández Paz advances and empirical test in 20 countries”. En Zanna, M. P. (Comp.). Advances in Experimental Social Psychology (pp. 165). Nueva York: Academic Press. SCHWARTZ, S. H. (2001). “¿Existen aspectos universales en la estructura y contenido de los valores humanos?”. En Ros, M. e V. L. Gouveia (Coords.). Psicologia social de los valores humanos (pp. 5377). Madrid: Biblioteca nueva. SENÍS FERNÁNDEZ, J. (2006). “Valores y lectura(s)”. Ocnos, 2, 7990. SOTO, I. (2003). “De seres invisíbeis e olladas tristes”. LG3. Literatura. Consultado o 17 de abril de 2017, http://culturagalega.org/lg3/extra_recension_xenero.php? Cod_extrs=156&Cod_prdccn=118 SOUSA, S. (2008). “Valores y formación en la literatura infantil y juvenil actual”. Espéculo. Revista de estudios literarios. Consultado o 20 de abril de 2017, http://www.ucm.es/info/especulo/numero39liteinfa.html TARRÍO VARELA, A. (1994). Literatura galega: Aportacións a unha Historia crítica. Vigo: Edicións Xerais de Galicia. YUBERO, S., E. LARRAÑAGA e P. CERRILLO (2004). Valores y lectura. Estudios multidisciplinares. Cuenca: Ediciones de la Universidad de CastillaLa Mancha.

A través deste artigo búscase facer visible o proxecto de investigación dunha tese de doutoramento que abarca o eido da elaboración de materiais didácticos no ámbito municipal. Dunha banda, sitúanse os procesos de creación de materiais didácticos, co que isto supón paralelamente de avaliación do modelo pedagóxico, do modelo de profesionalidade docente, das finalidades educativas e das estratexias didácticas, e doutra banda, sitúase o rol que asumen as administracións locais da provincia de A Coruña nos procesos de creación de materiais didácticos, que implican un análise das políticas de elaboración e difusión, da natureza dos materiais, do uso planificado e ‘real’, do perfil profesional e formativo das autoras e dos autores dos materiais, así como a influencia dos orzamentos e da lexislación en materia local na permanencia a longo prazo de políticas de impulso e creación de materiais didácticos territorializados. Preséntanse a continuación os apartados propios do informe parcial do proxecto de investigación: definición, xustificación, obxectivos, hipóteses, mostra, metodoloxía e primeiros resultados.

PROXECTO DE INVESTIGACIÓN DUNHA TESE DE DOUTORAMENTO: INFORME PARCIAL SOBRE MATERIAIS DIDÁCTICOS E ADMINISTRACIÓN LOCAL RESEARCH PROJECT OF A DOCTORAL THESIS: RESEARCH PROGRESS REPORT ABOUT EDUCATIONAL MEDIA AND LOCAL GOVERNMENT [email protected] No contexto da Didáctica os materiais teñen alcanzado un lugar significativo debido fundamentalmente ao énfase posto neles no discurso político e psicopedagóxico despregado en torno á Lei Orgánica de Ordenación Xeral do Sistema Educativo e pola vertixinosa evolución que teñen sufrido as tecnoloxías da información e da comunicación (TIC). Ademais a investigación e a publicación sobre materiais didácticos lles ten conferido relevancia como elemento nos procesos de mediación didáctica, especialmente o valor de evitar deixar as decisións en mans da improvisación. Mais a problemática dos materiais para o traballo educativo vense facendo cada vez máis complexo ao tempo que entran en xogo [novos] intereses educativos, culturais e económicos. Por exemplo, na sociedade do século XXI é cada vez máis frecuente que a educación teña lugar fóra da escola, sexa independente desta e se faga explícita e visible; de xeito que o sistema escolar xa non se contempla como o único sistema educativo, senón que a Educación Social da conta de múltiples contextos comunitarios. Ao tempo, dende os anos 80 vense desenvolvendo, dun xeito desigual no territorio español e no galego, a filosofía de Cidade Educadora e, polo tanto, os concellos están a asumir novas responsabilidades independentemente das competencias transferidas polo Estado e polas Comunidades Autónomas. Unha das funcións que as administracións locais están a asumir é a participación, dende diversos roles, na creación de materiais didácticos contextualizados territorialmente e que buscan dar resposta a necesidades específicas. Mais, como puxo de manifesto o libro coordinado por Area, Parcerisa e Rodríguez (2010), existe unha ampla potencialidade e diversidade de posibilidades nos contextos comunitarios, entre os que se atopa o municipal, pero falta moito camiño que percorrer en tanto á reflexión e á difusión das experiencias existentes. 1. DEFINICIÓN E XUSTIFICACIÓN DA INVESTIGACIÓN Na actualidade, sabemos que o análise dos recursos pensados para o ámbito comunitario é aínda incipiente e descoñecemos as características didácticopedagóxicas dos materiais elaborados con apoio da administración local e tamén descoñecemos cales son as decisións tomadas nas Administracións Locais en relación co apoio á creación de materiais didácticos na provincia de A Coruña. Situámonos así fronte á necesidade de querer comprender aos Concellos que están a producir materiais didácticos, pero tamén de querer estudar que funcións desempeñan eses materiais. Con tal finalidade levouse a cabo unha revisión bibliográfica das investigacións existentes e das liñas de investigación abertas entorno á tecnoloxía educativa, á elaboración e avaliación de materiais didácticos e ás accións educativas municipais. Atendendo aos criterios citados elaboráronse tres preguntas específicas que guíen o análise documental, a elaboración dos instrumentos e a interpretación (ver ilustración nº 1): que discurso sosteñen as Administracións Locais que apoian a produción de materiais didácticos? Que dificultades e facilidades atopan as Administracións Locais no camiño? Que implicacións didácticas teñen os materiais didácticos creados co apoio da Administración Local? Ilustración nº 1. Bloques de contido da investigación Máis alá de se o destinatario é a comunidade ou a escola, o papel nos procesos educativos dos materiais e recursos didácticos con referencia no local e con apoio dos municipios é un campo aínda sen investigar en profundidade e do que, sen embargo, comezamos a ter mostra da súa relevancia a través das experiencias existentes nas que as administracións públicas teñen apostado pola creación de recursos educativos (en Galicia atopamos referencias como o Proxecto Ulla Elemental, o Proxecto Terra, Climántica, o conxunto de materiais do Concello de As Pontes de García Rodríguez ou a Colección Santiago: Cidade Educadora) e tamén a través das implicacións dende o mundo académico (Area Moreira, Parcerisa Arán e Rodríguez Rodríguez, 2010; Schmidt e Braga García, 2006). “A relación educativa intencional se establece na relación entre quen pretende educar e quen aprende. Esta relación se produce nun contorno ou ambiente de aprendizaxe e sérvese de recursos e materiais que fan de mediadores entre as intencións educativas e a consecución dos aprendizaxes. Polo tanto, o papel dos recursos e dos materiais didácticos é moi importante, posto que constitúen os medios que concretan os obxectivos educativos. […] Hoxe en día, a institución escolar segue cumprindo unha función moi importante pero, a diferenza do que ocorría non fai demasiados anos, comparte a súa influenza educativa con outras institucións, os medios de comunicación, etc. a preocupación pola educación é actualmente moi ampla e son moitas as entidades e institucións que se preocupan e ofrecen actividades e recursos con obxectivos educativos” (Parcerisa Aran, 2010:11). Na actualidade temos evidencias de que algunhas administracións locais están apoiando a creación de materiais didácticos contextualizados no territorio, pero descoñecemos o contexto discursivo no que se produce esta realidade. Manifestándose, dunha banda, a relevancia dos concellos na creación de materiais didácticos e, doutra banda, a evidencia do interese por estudar os materiais no ámbito municipal a través da avaliación dos propios recursos e da elicitación e representación do que fan e do que pensan os profesionais (políticos e técnicos) das administracións locais. Vinculando así un mellor coñecemento da situación coa mellora do proceso de creación de materiais didácticos dende o ámbito municipal. Os resultados desta investigación permitirannos coñecer mellor as características pedagóxicas e as funcións dos materiais didácticos nos contextos educativos municipais, a través do estudo das políticas adoptadas pola administración local, así como dos materiais publicados e o seu uso. A proposta será de gran axuda no momento de pensar en atender á diversidade de situacións e contextos sociais existentes e contribuirá a abrir novas perspectivas de dinamización nos contornos comunitarios a través do emprego das TIC nos municipios da provincia de A Coruña. 2. OBXECTIVOS En relación cos aspectos que se desexa indagar e coñecer trázase a seguinte meta de investigación: describir e comprender as accións adoptadas, funcións, procesos de elaboración e características dos materiais didácticos en soporte impreso e dixital creados co apoio da administración local. Este obxectivo xeral concrétase en sete obxectivos específicos que favorecen a identificación das partes que compoñen o problema obxecto de estudo e que se expoñen a continuación. Ademais, na ilustración nº 2 pode verse un mapa de relación entre problema, preguntas de investigación, obxectivos xerais e obxectivos específicos: • Describir e analizar as accións educativas emprendidas polos Concellos galegos en relación coa elaboración e publicación de materiais didácticos. • Clarificar o discurso ideolóxico que sustentan as Administracións Locais que apoian a produción de materiais didácticos. • Analizar as implicacións económicas que se destinan en relación coa creación, elaboración, publicación, produción e difusión de recursos educativos dende a Administración Local na provincia de A Coruña. • Elicitar e representar o pensamento dos profesionais e sectores implicados pola creación de materiais didácticos dende o ámbito municipal. • Identificar os factores ou aspectos que interveñen no procesos de elaboración de materiais didácticos con apoio da administración local. • Avaliar e catalogar os materiais didácticos de produción municipal que se poñan a disposición do estudio. • Identificar debilidades, ameazas, fortalezas e oportunidades na creación de materiais didácticos dende as Administracións Locais. 3. HIPÓTESES DE INVESTIGACIÓN A continuación exprésanse as ideas de partida que son resultado da particular visión e interpretación das distintas evidencias que atopáronse na revisión documental e que van a ser expostas en frases a modo de hipóteses que as conclusións da investigación inducirannos a confirmar, modificar ou rexeitar. ➢ Hipótese 1: Na provincia de A Coruña existe unha gran pluralidade nas accións desenvolvidas polos diversos municipios en relación cos materiais didácticos. As administracións Locais na provincia de A Coruña parten de contextos socioeconómico‑culturais moi diversos e a xestión política está en diverso modo influída polos modelos organizativos da Administración Local. A unión destas dúas observacións da lugar a un mapa de políticas locais moi variado. No caso específico dos materiais didácticos, este mapa variado de políticas locais da lugar a unha situación de alta discrepancia entre os municipios que non teñen apoiado a creación de ningún material didáctico e aqueloutros municipios que son asiduos á práctica da creación de materiais didácticos. Os factores que se interpoñen entre un caso e outro aparentan ser a dispoñibilidade económica e a disposición para apoiar os materiais didácticos focalizados no territorio. Sendo así que entre un extremo e outro atopamos múltiples posibilidades. ➢ Hipótese 2: O xeito de participación dos concellos pode resumirse en catro roles: potenciador habitual, potenciador esporádico, colaborador e inactivo. Dacordo co establecido na hipótese 1, sinálase a seguinte categorización para clasificar o rol asumido polos concellos galegos respecto da produción de materiais didácticos: – Potenciador habitual: Concellos que mostran unha preocupación constante pola creación de materiais didácticos e que desenvolven políticas específicas a medio‑longo prazo. – Potenciador esporádico: Concellos que non teñen unha preocupación constante pola creación de materiais didácticos, pero que ante situacións puntuais desexan, con iniciativa propia, crear materiais didácticos. – Colaborador: Concellos que non potencian a creación de materiais didácticos, pero que ante unha proposta externa están dispostos a participar, fundamentalmente dende un papel económico. Fonte: elaboración propia Ilustración n.º 2. Relación entre problema de investigación, preguntas de investigación e obxectivos – Inactivo: Administracións Locais que nunca teñen participado na creación de materiais didácticos. Resulta difícil establecer porque non o teñen feito. Establécese tamén unha relación entre periodicidade das políticas e a motivación das mesmas. Ao falar de motivación intrínseca ou extrínseca quérese facer referencia á procedencia dos fundamentos polos que é positivo elaborar materiais didácticos contextualizados. Enténdese que no caso dos Concellos colaboradores as persoas ou entidades externas que presentan a idea deben achegar tamén os motivos polos que esta é beneficiosa, sen embargo nos casos dos Concellos potenciadores, aínda que a idea sexa externa non precisa ser presentada xunto a unha fundamentación educativa. Se ben é certo, que presuponse que nos potenciadores habituais a xustificación está máis arraiga que nos potenciadores esporádicos. ➢ Hipótese 3: A maior dificultade que afrontan as Administracións Locais para poder planificar a longo prazo proxectos educativos de apoio á creación de materiais didácticos é a falta de concreción das competencias obrigatorias en materia educativa. A Lei Reguladora de Bases de Réxime Local (LRBRL, 1985) non atribúe competencias obrigatorias en materia educativa ás Administracións Locais máis alá do mantemento de infraestruturas escolares e da dotación de determinados servizos como a existencia dunha biblioteca pública. Isto implica a falta de partidas orzamentarias específicas para a creación de materiais didácticos, o que a priori inflúe nas posibilidades de planificar accións a longo prazo e polo tanto desemboca na inexistencia de recursos específicos (ver ilustración nº 3). Fonte: elaboración propia Ilustración nº 3. Representación da secuencia hipotética desencadéante da non existencia de competencias específicas. A carencia dunha planificación estratéxica a medio – longo prazo para o apoio á creación de materiais didácticos pola administración local pode provocar que o traballo dos profesionais e das institucións que comparten un mesmo ámbito se desenvolva illadamente e sen un obxectivo común, o que á súa vez poderá derivar en traballo descoordinado, reiterativo, solapado e infrutuoso sobre unha mesma cuestión, mesmo eludindo responsabilidades ao quedar ocos e lagoas. A planificación a longo prazo favorece a existencia de proxectos interdisciplinares e equipos multiprofesionais traballando cohesionados. ➢ Hipótese 4: A creación de materiais didácticos non é unha prioridade para as Administracións Locais. Ao tempo, existe un maior interese e preocupación cando os concellos dispoñen dun técnico de educación. A maioría dos municipios teñen áreas ou departamentos de educación, pero para os políticos estas distan bastante de seren o obxectivo primordial da lexislatura e non soen ser as que dispoñen de maiores partidas orzamentarias. Se concretamos máis, dentro do ámbito educativo a creación de materiais didácticos non é un ámbito prioritario, senón que prevalecen outras accións que si son, explicitamente, competencias educativas dos municipios. Particularmente a xestión da conservación, reparación e mantemento de centros escolares públicos e a xestión de servizos como os comedores ou o transporte escolar. Unha situación de ‘precariedade’ na priorización de accións, que vese incrementada cando a Concellaría non é particular de educación, senón que comparte servizos con outras áreas como as de cultura e deporte. Dentro da idiosincrasia dos concellos galegos nos que existe unha gran variabilidade do número de habitantes, do tipo de dedicación dos políticos ao seu cargo ou da existencia de persoal técnico, é esperábel que naqueles casos en que existe un técnico de educación, os Concellos mostren un maior interese e preocupación polo apoio á creación de materiais didácticos. Unha hipótese fundada en que os técnicos terán maior sensibilidade por Nesta hipótese susténtase que é difícil xeneralizar cal é o perfil formativo e profesional das persoas que desempeñan a función de deseño e elaboración do material didáctico cando este é producido pola Administración Local. Dunha banda, hai materiais didácticos que xorden dunha iniciativa do ente municipal, pero os Concellos non teñen persoal específico para o deseño de materiais didácticos, polo que esta función é asumida por un técnico (do departamento de educación ou doutros departamentos), por outro persoal laboral ou funcionario do Concello (por exemplo persoal de escolas infantís municipais ou persoal de museos municipais) ou por persoal externo contratado ex profeso. Doutra banda, hai outros moitos materiais didácticos que proveñen de iniciativas externas á Administración Local nas que os principais actores soen ser principalmente profesorado do ámbito escolar, profesorado do ámbito universitario ou [membros de] asociacións. Indico estes e non outros porque na súa actividade diaria desenvolven iniciativas en relación coa ensinanza ou coa difusión e polo tanto próximas nalgúns casos ao interese de crear materiais didácticos específicos que, ás veces, resultan xeitosas e interesantes para seren publicadas por unha Administración Local. Se ben resulta complexo delimitar os perfís profesionais, dentro de cada un dos colectivos sinalados atopámonos unha nova disparidade de perfís formativos. Soamente centrándonos no profesorado temos un amplísimo recorrido de titulacións, que non é menor respecto do persoal laboral ou funcionario dos Concellos, nin respecto do amplísimo espectro de asociacións. En definitiva, créese que vai resultar difícil determinar cales son os perfís profesionais e formativos das persoas que desempeñan as funcións de deseño e desenvolvemento de materiais didácticos apoiados pola Administración Local e que, en todo caso, o aspecto común será a escasa formación didáctica. ➢ Hipótese 6: Na maioría de experiencias de apoio á creación de materiais didácticos por parte da Administración Local céntranse os esforzos na elaboración e deseño e descóidase a difusión. Ao longo da comunicación veño sinalando que nos Concellos galegos prevalece a diversidade. A diversidade respecto de calquera cousa, incluídos os modelos de elaboración de materiais didácticos. Atoparémonos dende modelos moi completos con diversas fases a modelos simples que só se centren na elaboración, mais presúmese un punto en común: na meirande parte dos casos céntranse os esforzos na elaboración e na produción dos materiais didácticos, pero non se presta atención a todo o que significa difusión, distribución, formación para o seu uso, introdución en programas educativos… ➢ Hipótese 7: Os materiais didácticos creados no ámbito municipal seguen estruturas semellantes aos recursos deseñados para o ámbito escolar. Martínez Bonafé (2002a, 15) preguntábase “teñen cambiado –moito ou poucoos libros de texto en relación aos cambios sociais, culturais e educativos producidos nos últimos tempos?”. É posible que os libros de texto non teñan cambiado significativamente, pero os materiais didácticos creados dende os concellos son unha porta aberta para a adaptación ás realidades concretas sexan cales sexan os cambios sociais, culturais e educativos. Sen embargo, é real que os materiais didácticos producidos con apoio municipal dan resposta as novas necesidades e promoven procesos educativos máis abertos á adaptación? Ou se cadra existe unha correspondencia cos medios de ensinanza elaborados para o ámbito escolar na estrutura formal e de contidos? É posible que esta correspondencia no aspecto formal sexa máis frecuente cando o material vai destinado a escolares ou a sistemas de formación regrados e que vencellemos a idea de material didáctico con aspectos curriculares, mentres que os recursos creados sen intencionalidade instrucional para ámbitos comunitarios recorran a outro tipo de formatos. Sospeito que os aspectos de fondo non serán tan semellantes en dobre medida: dunha banda, resulta factíbel que as persoas interesadas polo potencial de creación de materiais didácticos dende o ámbito municipal están sensibilizadas coas críticas aos libros de texto e, doutra banda, as temáticas e os contidos abordados son máis globais favorecendo o traballo por proxectos, metodoloxías máis activas e diversidade de tarefas. Compre pois valorar se o parentesco entre materiais didácticos creados no ámbito municipal e os deseñados para o ámbito escolar cínguese só ao formal, só ao fondo ou a forma e ao fondo, así como comprender a que se debe esta hipotética situación. 4. MOSTRA A mostra do estudo sairá dos concellos galegos da provincia de A Coruña. No estudo global serán obxecto de análise os 93 concellos e no estudo en profundidade seleccionaranse aqueles que protagonicen prácticas recomendables (segundo o que se estableza como conceptualización adecuada de boas prácticas para esta investigación) ou sexan casos únicos no deseño, elaboración, publicación e/ou difusión de materiais didácticos. Poderán complementar esta mostra outros informantes chave, non necesariamente vinculados aos municipios obxecto de estudo, como representantes políticos da Concellería de Educación, da Deputación Provincial da Coruña ou da FEGAMP ou como os profesionais das editoriais e os autores dos materiais didácticos. 5. METODOLOXÍA A investigación divídese en catro fases de recollida e análise de información. Unha primeira fase de análise documental que da inicio ao proceso investigador e que permanece activa durante todo o estudo retroalimentándose pluridireccionalmente das fases empíricas. E tres fases de estudo empírico: rastrexo, estudo global e estudo en profundidade. A primeira destas tres ten como obxectivo tratar de precisar que administracións locais da provincia de A Coruña están realizando ou teñen realizado algún material didáctico en consonancia co referente conceptual manexado na investigación. O obxectivo da segunda é dobre, dunha banda, dispoñer dos materiais didácticos existentes para catalogalos e avalialos e a partir de aí elaborar unha guía de recursos existentes, e doutra banda, describir o corte xeral de actuación das administracións con relación á publicación de materiais didácticos. Finalmente, o obxectivo da terceira das fases empíricas é coñecer en profundidade as experiencias ou casos máis representativos da produción de materiais didácticos contextualizados na provincia de A Coruña. 6. RESULTADOS Actualmente tense desenvolvido o estudo documentando, estando en proceso o estudo empírico e a piques de acadar os primeiros resultados no marco da catalogación dos recursos educativos e materiais didácticos existentes que tiveron sido planificados, deseñados, publicados e/ou divulgados por administracións locais da provincia de A Coruña. O estudo documental divídese en tres capítulos, un xeral de revisión da literatura que contempla os epígrafes: os contextos municipais ou comunitarios; concellos e educación; a dimensión educadora da sociedade e o papel dos materiais didácticos nos contextos comunitarios; o desenvolvemento profesional nos contextos comunitarios e a elaboración de materiais didácticos; un segundo capítulo de conceptualización e clasificación de medios, recursos e materiais didácticos que comeza pola revisión bibliográfica do concepto de material didácticos, continúa coa interpretación de medios e materiais didácticos e remata cunha referencia á clasificación e papel nos procesos educativos dos materiais didácticos no contexto comunitario; e un terceiro capítulo que relaciona as administracións locais coa creación de materiais didácticos, en primeiro termo a través do marco normativo e das competencias transferidas á administración local e en segundo termo a través do esclarecemento do rol dos municipios nos procesos de elaboración de materiais didácticos. Unha primeira aproximación ao estudo documental foi defendido na comunicación “O papel dos concellos nos procesos de deseño, elaboración e difusión dos materiais didácticos” (Álvarez Seoane, 2011). BIBLIOGRAFÍA

A crise financeira recente provocou unha importante transformación dos sistemas financeiros nacionais, en especial, no que se refire ao protagonismo dalgúns grupos institucionais tradicionalmente importantes. É o caso do sector das caixas de aforros en España, o cal viuse afectado de forma moi significativa, e por enriba do acontecido noutros grupos institucionais, polas tempestades financeiras dos últimos anos. Coñecer os cambios que se produciron neste importante sector do noso país, tanto a nivel estrutural como de operativa e de presenza no territorio nacional, e tratar de buscar o seu paralelismo cos doutros países nos que estas entidades teñen unha maior relevancia son os obxectivos perseguidos por este traballo.

5 CRISE FINANCEIRA E REESTRUTURACIÓN DAS CAIXAS DE AFORRO EN ESPAÑA, 20032013 Irene MARTÍN DE VIDALES CARRASCO : crise económica e financeira; reestruturación bancaria; caixas de aforro; España. The Financial Crisis And The Restructuring Of The Saving Banks In Spain, 20032013. JEl codes: 1. Introdución: as orixes da crise financeira A grave crise financeira que fixo estragos nos últimos anos sobre a economía real global e provocou unha gran desconfianza nos mercados financeiros, xerou a maior intervención coordinada por parte dos policy makers na historia económica recente. Malia que a súa orixe se establece na crise das hipotecas subprime nos Estados Unidos en agosto de 2007, elas non foron a súa única causa, senón que o primeiro síntoma evidente foi o estoupido da burbulla crediticia que, durante máis dunha década, foi afoutada pola Reserva Federal dos Estados Unidos (Servizo de Estudos de La Caixa, 2008). O crédito fácil, o financiamento barato, o comportamento das dúas grandes axencias hipotecarias estadounidenses (Fannie Mae e Freddy Mac) antes da crise, unido á reacción posterior da Reserva Federal perante o aumento da inflación, con elevacións dos tipos de interese, provocaron unha espectacular caída do prezo da vivenda, un incremento dos impagos hipotecarios, dos embargamentos e a creba dos fondos do banco de investimento Bear Stearns no verán de 2007. A partir de entón, o peche do financiamento interbancario e o agravamento das tensións nos mercados financeiros internacionais, obrigaron ás autoridades económicas aos dous Neste contexto de crise, o impacto exterior da situación americana, unido ao propio comportamento do sistema bancario dalgúns outros países, en liña co realizado polo de Estados Unidos, provocou que, desatada a crise, as entidades bancarias e, en especial, as caixas de aforro no caso de España, se atopasen en graves problemas de estabilidade e solvencia, que contribuíron a agravar a delicada situación dos seus datos macroeconómicos. 2. Actuacións en España antes do rescate bancario O sistema bancario español, suxeito a unha regulación e supervisión baseadas nunha aplicación prudente e rigorosa dos estándares internacionais, sobrelevou razoablemente ben a primeira fase da crise financeira global que estoupou no sector da vivenda nos Estados Unidos no verán de 2007, xa que non participou na comercialización e investimento de produtos crediticios complexos ou “tóxicos”, o que o situou nunha posición moi favorable, con respecto ás grandes economías avanzadas, en termos de rendibilidade, eficiencia, volume de provisións e niveis de capital. Porén, durante a alongada etapa de expansión económica dos anos anteriores (19962006), o noso sistema bancario e, en especial, o sector das caixas de aforro, acumulou importantes desequilibrios en diferentes ámbitos da súa actividade, que se puxeron claramente de manifesto cando a conxuntura macroeconómica cambiou e a crise financeira trasladouse á economía real. En efecto, os problemas máis relevantes que afectaron ás caixas españolas 2 foron a elevada exposición ao sector de promoción e construción inmobiliaria; a gran dependencia dos mercados de financiamento maiorista, xa que os depósitos captados ás familias e empresas non eran suficientes para soster un ritmo de crecemento do crédito tan intenso; o exceso de capacidade instalada, que se fixo patente ante a menor demanda de servizos financeiros pola economía real a partir de 2008; a excesiva fragmentación do mesmo sector, integrado por un significativo número de caixas de aforro; e, por último, a perda de rendibilidade do negocio bancario, provocada polas estruturas sobredimensionadas, o aumento dos activos non rendibles e a persistencia de restricións de liquidez e de dificultades de acceso aos mercados de financiamento alleo e de capitais. Así pois, todos estes desequilibrios indicados afrouxaron as dúbidas sobre a viabilidade futura dalgunhas caixas de aforro, o que esixiu, finalmente, a posta en marcha de diversas medidas para reforzar os seus niveis de eficiencia, liquidez e solvencia, que se reduciron, nun primeiro momento, ao ámbito interno, co peche de oficinas, redimensionamento de cadros de persoal, captación de depósitos e xeración de plusvalías a través da venda de participacións empresariais e de activos, que non foron, en máis casos dos desexables, suficientes, e que fixeron necesario o inicio dun proceso de transformación no sector que incluíu as actuacións detalladas no cadro 1, no Anexo. Unha das principais medidas adoptadas para emprender a reconversión do sistema bancario español e, en concreto, do sector das caixas de aforro, foi a creación do Fondo de Reestruturación Ordenada Bancaria (FROB) mediante a aprobación do Real DecretoLei 9/2009, do 26 de xuño, no que se deseñaron os mecanismos necesarios para promover unha reestruturación ordenada do sistema bancario e evitar, deste xeito, a posibilidade de que os problemas de viabilidade dalgunhas entidades puideron xerar un potencial risco sistémico no sistema financeiro nacional. O FROB desenvolve basicamente dúas funcións 3 : en primeiro lugar, apoiar os procesos de integración entre entidades viables que voluntariamente acorden participar en fusións ou outros procesos análogos que comporten unha mellora da eficiencia, unha racionalización da súa administración e un redimensionamento da súa capacidade produciva; e, en segundo, facilitar a resolución da crise de entidades non viables, no caso de que non se poida acadar unha solución no marco tradicional de actuación dos Fondos de Garantía de Depósitos (FGD) 4 (véxase o cadro 2 no Anexo). Coa súa intervención facilitouse a resolución, ou alomenos a moderación, de varios dos desequilibrios acumulados polas caixas de aforro antes sinalados, pois se reduxo considerablemente a súa dimensión global e a súa excesiva fragmentación, mellorouse a capacidade de acceso aos mercados de financiamento, avanzouse cara unha maior eficiencia e rendibilidade e acelerouse o saneamento dos riscos problemáticos do investimento crediticio, asociados, fundamentalmente, á carteira de promoción e construción inmobiliaria. Otro fito importante neste proceso de reestruturación foi a aprobación do Real DecretoLei 11/2010, do 9 de xullo, que contempla a reforma máis fonda do rexime xurídico das caixas dende 1977 5, tratando de afrontar as principais debilidades de carácter estrutural que definían, así mesmo, unha conxuntura moi desfavorable para o sector 6 : estrutura de gobernanza complexa e ríxida, que non favorecía a aplicación das mellores prácticas internacionais de goberno corporativo; e restricións para obter recursos propios de primeira calidade (core capital) por unha vía que non fora a retención de beneficios. De certo, esta nova Lei de caixas contiña dúas líñas básicas de actuación: en primeiro lugar, a reforma do rexime xurídico destas entidades, procurando un menor peso dos cargos de representación pública no seu goberno corporativo e, polo tanto, unha maior profesionalización dos membros dos seus órganos de goberno; e, en segundo, o reforzo da súa capacidade para atraer capital exterior en igualdade de condicións coas outras entidades de crédito, pois o único instrumento dispoñible, as cotas participativas, pola súa escaseza de liquidez e ao non contar con dereitos de voto, xeraron importantes dúbidas sobre o atractivo que puideron ter para os investidores, o que impediu o seu desenvolvemento. Ata ese momento, os procesos de integración no sector materializáronse exclusivamente en fusións tradicionais, nas que as alianzas deron lugar a unha única caixa con personalidade xurídica independente das que se uniron, e en acordos de constitución de Sistemas Institucionais de Protección (SIP), fórmula de cooperación que permite compartir a liquidez e o risco de crédito entre entidades, para o que é necesario un sistema común de información, contabilidade e auditoría que facilite a avaliación común do risco que asume cada entidade e que, compartido, reduce os custos de cada unha delas. 7 Ademais, no verán de 2010, o Banco de España, despois de esixir dende novembro de 2009 ás entidades de crédito a publicación do detalle da súa exposición ao crédito ao sector da construción e promoción, así como información ampla sobre as súas estratexias de financiamento, deu un claro impulso á consecución de maior transparencia sobre a situación das nosas entidades, como un elemento chave para manter ou recuperar a confianza dos investidores, a través de dúas importantes medidas: en primeiro lugar, mediante a publicación dos resultados das probas de resistencia realizadas 8, baixo a coordinación do Comité de Supervisores Bancarios Europeos (CEBS), á totalidade das caixas de aforro e bancos españois cotizados, que confirmaron a firmeza do noso sistema bancario, pois das 27 entidades e grupos analizados, só 4 agrupacións de caixas 9 debían aumentar os seus recursos propios para acadar o 6% de capital Tier 1 esixido por CEBS; e, en segundo, mediante a modificación da normativa contable de saneamento de activos (provisións), co obxectivo prioritario de establecer marxes de prudencia maiores á hora de conceder créditos e máis cautelas para valorar de forma realista e actualizada as garantías achegadas. Posteriormente, perante a maior incerteza xerada por unha nova fase da crise, agora pola débeda soberana da Eurozona, que provocou unha gran desconfianza sobre os países da chamada “periferia” nos mercados financeiros, que volveron resultar de difícil acceso para numerosas caixas de aforro, o Goberno aprobou unha nova reforma normativa, o Real DecretoLei 2/2011, do 18 de febreiro, que garantiu unha elevación do nivel de solvencia de todo o sector bancario 10, co obxectivo último de recuperar a necesaria confianza e certeza sobre a súa capacidade para seguir contribuíndo eficazmente á canalización do crédito cara á economía real. Porén, o Goberno español, perante a persistencia das restricións crediticias e dos problemas de credibilidade no noso sistema financeiro, que demostraron a escasa profundidade dos cambios anteriores, tivo que afrontar unha nova fase no proceso de reforma do sector, que levou á aprobación do Real DecretoLei 2/2012, do 3 de febreiro, e da Lei 8/2012, do 30 de outubro, que, ademais dun novo cambio no rexime xurídico das caixas de aforro e limitacións ás retribucións dos directivos e administradores das entidades que precisaron ou necesiten no futuro apoio financeiro público, contempla un plan integral de saneamento do sector bancario e, especialmente, das caixas, establecendo requerimentos de provisións e capital engadidos para cubrir o forte deterioración nos balances ocasionado polos activos en situación de risco A pesar de que todas estas reformas tiveron consecuencias moi significativas para o sector das caixas de aforro en termos de saneamento, consolidación, redución da capacidade instalada, novo modelo societario, mellora da gobernanza, incremento dos requerimentos de solvencia e capitalización, o Banco de España viuse obrigado a intervir catro entidades que experimentaron un deterioración da súa solvencia tan relevante que fixo necesaria a aplicación de medidas cautelares especiais previstas no noso ordenamento (Lei 26/1988) 11 : - Caja CastillaLa Mancha (CCM). Tras un intento de fusión con Unicaja, a nosa autoridade supervisora acordou a substituición dos seus administradores o 29 de marzo de 2009, antes, polo tanto, da creación do FROB, polo que o tratamento da crise realizouse coa participación do Fondo de Garantía de Depósitos en caixas de aforro, que concedeu axudas por importe de 3.775 millóns de euros, que se desagregaron en 1.300 millóns de participacións preferentes e 2.475 millóns de garantías adicionais sobre o valor dos activos. 11 Véxase: Banco de España (2011a) e Calvo, A. e outros (2014). 10 - Cajasur. O 21 de maio de 2010 o Consello de Administración da entidade comunicou ao Banco de España a non aprobación do proxecto de fusión con Unicaja, polo que a Comisión Executiva determinou ese mesmo día que procedía á súa reestruturación ordenada coa intervención do FROB, que foi nomeado o seu administrador provisional, concedendo axudas por valor de 392 millóns de euros, instrumentadas mediante un esquema de protección de activos. - Caja de ahorros del Mediterráneo (CAM). O 22 de xuño de 2011, o Banco de España, a petición do Consello de Administración da CAM, substituiu aos administradores da entidade polo FROB para capitalízala e abrir un proceso competitivo para a súa adxudicación, inxectando 2.800 millóns de euros mediante a subscrición de accións e outorgando unha liña de crédito de 3.000 millóns de dispoñibilidade inmediata. - SIP Bankia. Prodúxose porque o Consello de Administración do Banco Financeiro e de Aforros, que realiza a actuación directa do grupo, comunicou, o 9 de maio de 2012, ao Banco de España a súa decisión de non recomprar, nas condicións establecidas, os títulos emitidos por valor de case 4.500 millóns de euros que subscribiu o FROB. A partir de entón, o Estado converteuse no maior accionista da entidade, levándose a cabo a conversión dos devanditos títulos en accións ordinarias. Ademais destas intervencións, nesta primeira fase, a reestruturación global das caixas de aforro españolas plasmouse, como podemos comprobar detalladamente no cadro 3, en 12 procesos de integración (7 fusións ou adquisicións e 5 SIP), que baixaron notablemente o número total de entidades, de 45 a 17, permitindo corrixir, como xa sinalamos, a excesiva fragmentación do sector e reforzando, desta maneira, a súa posición competitiva e a eficiencia do seu modelo de negocio. 3. O rescate bancario español: a transformación das caixas de aforro en fundacións bancarias Todas estas medidas implementadas no sistema bancario e, especialmente, no sector das caixas de aforro, amosáronse claramente insuficientes, pois durante o primeiro trimestre de 2012, a forte deterioración da actividade económica no noso país, así como o aumento das tensións nos mercados de débeda soberana europea, que ocasionaron un considerable aumento da rendibilidade esixida á débeda pública española e da prima de risco, dificultaron notablemente a capacidade de axuste orzamentario e as posibilidades de recuperación. Ante esta situación, o 25 de xuño de 2012, o Goberno español viuse obrigado a solicitar asistencia financeira externa no contexto do proceso en curso de reestruturación e recapitalización do seu sector bancario. Esta asistencia foi aprobada polo Eurogrupo no Cúmio celebrado en Bruxelas o 29 de xuño e recollida no Memorando de Entendimento sobre condicións de política sectorial financeira 12, ratificado polo Consello Europeo o 20 de xullo, que, conforme unha folla de ruta ou calendario establecido, contiña as medidas a adoptar para reforzar aínda máis a estabilidade do sistema financeiro mediante unha maior transparencia dos balances bancarios para facilitar unha menor exposición ao sector inmobiliario, o restablecemento do financiamento baseado no mercado, a redución da dependencia do Banco Central para asegurar a liquidez e o perfeccionamento dos mecanismos para controlar riscos e evitar futuras crises financeiras. De certo, o compoñente chave do programa de asistencia financeira consistiu nunha revisión dos segmentos vulnerables do sector financeiro español e constou de tres elementos fundamentais 13 : 12 Véxase: Ministerio de Asuntos Exteriores e de Cooperación (2012). 13 Para máis información, pódese consultar: Banco de España (2012). 1. Determinación das necesidades de capital de cada entidade mediante unha análise xeral da calidade dos seus activos e unha proba de resistencia banco por banco (análise bottomup) ante unha severa deterioración adicional da economía. Este exame, realizado por Oliver Wyman, incluiu unha valoración exhaustiva e pormenorizada das carteiras crediticias e dos activos adxudicados, así como da capacidade para absorber perdas nos seguintes tres anos, de 14 grupos financeiros que representan en torno ao 90% do noso sistema bancario. Os seus resultados, publicados o 28 de setembro de 2012 14, confirmaron que o sistema bancario español era maioritariamente solvente e viable, incluso nun escenario macroeconómico extremadamente adverso e altamente improbable, pois, como podemos comprobar detalladamente no cadro 4, os maiores problemas concentrábanse, de novo, no sector das caixas de aforro. En función destes resultados e despois de valorar os plans de recapitalización, clasificáronse as entidades bancarias españolas en catro grandes grupos, conforme ao establecido no Memorando de Entendimento: -O grupo 0, formado polos bancos que non necesitaron axuda externa nin que requiriron outras actuacións engadidas. Como estaba previsto, os dous principais grupos financeiros do noso país, Santander e BBVA, así como Caixabank e Banca Cívica, Kutxabank, Sabadell e CAM e Bankinter, non precisaron aumentar o seu capital, nin sequera para enfrontarse ao escenario macroeconómico adverso formulado pola consultora. A este grupo 0 sumouse tamén o Banco Popular. - O grupo 1, xa predefinido e integrado polas entidades que foron nacionalizadas polo FROB con anterioridade á solicitude do rescate bancario, é dicir, BankiaBFA, Catalunya Banc, NCG Banco e Banco de Valencia. - O grupo 2, do que formaron parte os bancos con déficit de capital, segundo o test de estrés, e que non puideron afrontar o devandito déficit de forma privada e sen axuda estatal: Caja 3, Banco Mare Nostrum, Banco Ceiss e Liberbank. - O grupo 3, que finalmente quedou baleiro, xa que ningunha entidade con necesidades de capital puido presentar un plan fiable de recapitalización sen recorrer á axuda do Estado. 2. Recapitalización, reestruturación e/ou resolución das entidades máis vulnerables, en función de plans que aborden os déficits de capital detectados na proba de resistencia, co fin primordial de garantir a estabilidade do sistema financeiro e a disciplina do mercado, asegurar unha utilización eficiente dos recursos públicos e protexer aos clientes das entidades de crédito. Para dar cumprimiento a este segundo precepto incluído no Memorando, o Goberno español aprobou a Lei 9/2012, do 14 de novembro, de reestruturación e resolución de entidades de crédito, que tivo como principal obxecto regular os procesos de actuación temprá, aplicable ás entidades en caso de incumprimiento real ou potencial de requerimentos de solvencia, liquidez, estrutura organizativa ou control interno, sempre que se atopen en disposición de retornar ao cumprimento polos seus propios medios; reestruturación, no caso de que a entidade requira apoio financeiro público para garantir a súa viabilidade e existan elementos obxectivos que fagan razoablemente previsible que o devandito apoio será reembolsado ou recuperado; e resolución, cando a entidade sexa inviable e, por razóns de interese público e estabilidade financeira, resulte necesario evitar a súa liquidación concursal. 3. Segregación dos activos problemáticos ou que poidan danar o balance das entidades bancarias que precisen apoio público para a súa recapitalización e transferencia dos mesmos a unha sociedade externa de xestión de activos (“banco 13 mao”), facilitando, deste modo, a súa xestión e conseguindo que, dende a súa transmisión, se produza unha translación efectiva dos riscos vencellados a estes activos. Así, para abordar este último requisito previsto no Memorando, o Goberno aprobou o Real Decreto 1559/2012, do 15 de novembro, no que se regulou o rexime de organización e funcionamento da Sociedade de Xestión de Activos Procedentes da Reestruturación Bancaria (Sareb), constituída como sociedade anónima (ao 45% con fondos públicos e ao 55% con capital privado) o 28 de novembro de 2012 para liquidar, nun prazo máximo de 15 anos, os activos financeiros e inmobiliarios procedentes dos bancos españois que recibiran axudas públicas, tratando de obter o máximo valor por eles, e permitindo, desta forma, a devolución da súa débeda, avalada polo Estado español. Finalmente, tralo compromiso do Goberno español de corrixir a situación de déficit público excesivo e implementar as reformas estruturais necesarias, e despois da aplicación dunha serie de condicións horizontais esixidas para reforzar o marco regulador o de supervisión do noso sector bancario, entre as que destacaron novos requerimentos de información periódica e transparencia, un reforzo engadido da gobernanza das caixas de aforro e dos bancos controlados por elas, unha revisión da normativa de provisións por insolvencias, un incremento do Common Equity Tier 1 ao 9%, e unha modificación do marco de concentración de riscos e operacións con partes vencelladas, foron transferidos, dende o Mecanismo Europeo de Estabilidade (MEDE) ao FROB, os dous tramos do rescate bancario: - O primeiro tramo, 0 12 de decembro de 2012, que ascendeu a 39.468 millóns de euros. Desta cifra, como podemos comprobar no cadro 4, os catro bancos nacionalizados (grupo 1) recibiron 36.968 millóns, dos que case a metade, 17.960 millóns, destináronse a Bankia, namentres que 9.080 millóns foron para Catalunya Banc ; 5.425 millóns para NCG Banco e outros 4.500 millóns para Banco de Valencia. Así mesmo, realizouse tamén unha inxección de liquidez de ata 2.500 millóns para a Sociedade de Xestión de Activos Procedentes da Reestruturación Bancaria (Sareb). - O segundo tramo, en forma de bonos, o 5 de febreiro de 2013, que se destinou a recapitalizar as entidades do grupo 2 (véxase o cadro 4): Banco Mare Nostrum (que recibiu 730 millóns), Banco Ceiss (604 millóns), Caja 3 (407 millóns) e Liberbank (124 millóns). Porén, unha última condición a cumprir por parte das nosas autoridades, establecida no Memorando de Entendemento e seguindo a tendencia doutros países europeos, foi a aprobación da Lei 26/2013, do 27 de decembro, de caixas de aforros e fundacións bancarias, que contempla unha fonda reforma do seu rexime xurídico, pois pretende conxugar os valores tradicionais destas entidades, é dicir, o seu carácter social e forte arraigo territorial, coa necesidade de garantir a súa estabilidade financeira e, polo tanto, do conxunto do noso sistema bancario. Para acadar este obxectivo, inclúense tres importantes disposicións 15 : - A delimitación da actividade das caixas de aforros, que se orientará exclusivamente á captación de depósitos e á concesión de impréstitos nun ámbito de actuación restrinxido a unha Comunidade Autónoma ou a provincias limítrofes (un máximo de 10). Desta forma, preténdese evitar que as caixas teñan un tamaño excesivo que puidera xerar un posible risco sistémico no conxunto do sistema financeiro, e, ademais, vencellar a súa función social a unha área xeográfica cunhas características, peculiaridades e necesidades comúns. 15 Véxase: Ceca (2015) e Servicio de Estudos de La Caixa (2014) para unha análise máis detallada. - O endurecemento do rexime de incompatibilidades, xa que non poderán ser membros dos órganos de goberno das caixas os cargos executivos de partidos políticos, sindicatos e asociacións profesionais, así como os cargos electos e altos cargos de Administracións Públicas, ou que o foran nos dous anos anteriores. - A posible transformación de caixas de aforros en fundacións bancarias 16, dirixidas á atención e desenvolvemento da súa obra social e á xestión da súa participación na entidade, en cuxo caso, a caixa terá que traspasar a súa actividade financeira a unha entidade de crédito se o valor do seu activo excede de 10.000 millóns de euros ou a súa cota de mercado en depósitos na súa Comunidade Autónoma supera o 35%. Unha vez rematado o Programa de Asistencia Financeira a España o 23 de xaneiro de 2014, produciuse un fondo cambio na estrutura do sector das caixas de aforro españolas, que foi obxecto, como analizamos ao longo deste traballo, dun intenso proceso de consolidación e redimensionamiento. Así, dun total de 45 caixas de aforro con licenza para operar a comezos de 2010, 43 participaron ata o momento nalgún proceso de integración, o que en volume de activos medios representa o 99, 9% do sector, que pasou de contar con 45 entidades, cun tamaño medio de 29.440 millóns de euros en decembro de 2009, a estar formado por 11 entidades ou grupos de entidades, cun volume medio de activos de 89.550 millóns en marzo de 2015 (CECA, 2015). Como consecuencia de todas estas actuacións no ámbito da recapitalización e reestruturación, o sistema bancario español e especialmente, o sector das caixas de aforro, atópase folgadamente capitalizado, como resultado das actuacións públicas e privadas; profundamente saneado, debido ás maiores esixencias no nivel de provisións por insolvencias e á transferencia dos activos problemáticos á Sareb; e significativamente máis eficiente, polo proceso de reestruturación e consolidación emprendido. Así amosouno a derradeira avaliación global realizada ao sector bancario europeo, cuxos resultados, publicados pola CECA o 26 de outubro de 2014 17 (véxase o cadro 5 no Anexo), puxeron de manifesto que ningunha entidade bancaria española se atopaba en situación de déficit de capital e, en xeral, existía unha marxe confortable sobre os limiares establecidos no exercicio, que constou de dúas fases: unha revisión da calidade dos activos (AQR, polas súas siglas en inglés “Asset Quality Review”) e as probas de resistencia ou stresstests. Ademais, nesta proba España foi o país do Mecanismo Único de Supervisión (MUS) que rexistrou un menor impacto derivado do AQR (0, 1%), o que reflectiu a axeitada clasificación, valoración e dotación de provisións nos balances das nosas entidades. Porén, podemos comprobar que unicamente Liberbank quedou por debaixo do limiar establecido nuhna das fases do exercicio, se ben o seu déficit de capital é reducido (32 millóns de euros), e grazas ás medidas de reforzamento de capital realizadas pola entidade en 2014, por un montante de 637 millóns de euros, este déficit quedaría sobradamente cuberto. Esta maior solidez e rendibilidade do noso sector bancario contribuiu, sen dúbida, á recuperación da economía real española. O impacto comparado con outros países analízase en Calvo e Martín de Vidales (2017). 5. Conclusións O sector das caixas de aforros españolas coñeceu nos últimos anos cambios substanciais, tanto na súa propia natureza e rexime xurídico como na súa importancia cuantitativa, o cal produciu unha alteración, que se deixará sentir con maior intensidade no futuro, da súa esencia e do papel que foi cubrindo no noso sistema financeiro dende o seu nacemento, ata máis de douscentos anos. En efecto, con independencia das cifras ofrecidas, a realidade do sector das caixas de aforros españolas é que a crise só deixou a dúas entidades con actuación financeira directa, é dicir mantendo a esencia do que foron estas entidades, e varias de actuación indirecta, integradas en dezasete grupos, constituídos a través da fórmula establecida pola regulación recente de fundacións bancarias, nas que as caixas de aforros aínda existentes realizan a súa operativa financeira a través dun banco, do que elas son accionistas, limitándose a súa actuación á realización da tradicional obra benéficosocial a partir dos dividendos que reciben das súas participacións. Polo tanto, a actividade destes grupos de caixas de aforros é a tipicamente bancaria, sen se diferenciar claramente con respecto ao realizado polos bancos tradicionais. Esta nova natureza do sector, que practicamente o confunde, pois co sector da banca é a resposta das nosas autoridades para corrixir os erros que se viñeron cometendo durante xa varias décadas na súa regulación. Como vimos ademais, non se trata dunha innovación no panorama internacional, pois xa en varios países se acometeran, ata antes da crise financeira actual, procesos de reforma das caixas de aforros, que as foron facendo perder a súa esencia, ben por unha transformación sen máis en sociedades anónimas (Inglaterra, Irlanda, Francia, etc.), ben pola incorporación de cambios lexislativos semellantes aos emprendidos posteriormente no noso país, como foi, por exemplo, o caso de Italia. Sexa cal sexa a situación de partida, o sector das caixas de aforros nos países analizados viuse afectado de cambios profundos, que supuxeron, en liñas xerais, unha progresiva redución no número de entidades rexistradas, de oficinas e de empregados, que se traduciu, ademais, nun aumento do grao de concentración e en axustes dos indicadores de servizo e de operativa bancaria, especialmente significativos, a partir do ano 2009, en España, Alemaña e Estados Unidos, e de menor magnitude nos resto dos países estudados pola súa menor exposición ao risco do negocio inmobiliario e da construción. Polo tanto, se se mantén a tendencia observada, nun futuro vindeiro é de esperar que continúen os procesos de integración no sector das caixas de aforros, especialmente nas españolas, e nos grupos bancarios actualmente constituídos por elas; cunha maior concentración da súa actividade; coa redución das súas oficinas e empregados, tratándose de potenciar a súa capacidade para competir de forma máis eficiente, dando lugar a unha elevación da dimensión das súas sucursais, con maior número medio de empregados en cada unha delas (aínda posiblemente lonxe nesta ratio con respecto a outros países, como os do norte de Europa ou Estados Unidos) e cun número medio de oficinas menor por entidade; cun índice de bancarización cada vez máis reducido, co obxectivo de eliminar o importante exceso de capacidade instalada nos anos anteriores á crise; e cunha tentativa de recuperar, ou alomenos manter, a súa cota de mercado, tanto en créditos como en depósitos, tralas perdas sofridas nos últimos anos. Todos estes cambios non son máis que unha resposta á situación de crise do sector das caixas de aforros, e non constitúen máis que uns datos que converxen cara á procura dunha maior eficiencia económica na súa actividade, pero que non deben ocultar a preocupación pola práctica desaparición da esencia dun sector, que, na súa orixe, non se limitaba á realización de obras benéficas, ou sociais, ou benéficosociais como se consideraban nos últimos anos, senón que, como se deriva do seu nacemento, debían atender a colectivos que non estiveran tratados de forma axeitada por un mercado estritamente competitivo. Ante este novo contexto, non extraña pois que se levanten voces, dende diferentes sectores, para a recuperación dunha banca pública, desaparecida xa na meirande parte dos países fai algunhas décadas, e cuxo papel, cun maior acerto na súa regulación, debería ter sido cuberto polas entidades financeiras de carácter social. Notas de prensa do Banco de Espña e Anexo on line: https://ideas.repec.org/s/sdo/regaec.html

Analízase, dentro da Literatura Comparada e dende a perspectiva da Tematoloxía, a figura do fuxido en tres obras da narrativa galega posteriores á Guerra Civil española: O siñor Afranio ou como me rispei das gadoupas da morte, Aqueles anos do Moncho e A Teima de Xan. Ofrécese un estudo das obras atendendo ao seu contido e estrutura. Realízase unha análise da figura do fuxido e as súas implicacións, así coma unha revisión da súa concepción mítica.

A FIGURA DO FUXIDO NA LITERATURA GALEGA DE POSGUERRA LA FIGURA DEL FUGITIVO EN LA LITERATURA GALLEGA DE POSGUERRA THE FIGURE OF THE FUGITIVE IN GALICIAN POSTWAR LITERATURE DATA DE RECEPCIÓN: 06/03/2014 DATA DE ACEPTACIÓN: 28/04/2014 : Guerra Civil española, fuxido, mito. Resumen: Se analiza, dentro de la Literatura Comparada y desde la perspectiva de la Tematología, la figura del fugitivo en tres obras de la narrativa gallega posteriores a la Guerra Civil española: O siñor Afranio ou como me rispei das gadoupas da morte, Aqueles anos do Moncho y A Teima de Xan. Se ofrece un estudio de las obras atendiendo a su contenido y estructura. Se realiza un análisis de la figura del fugitivo y sus implicaciones, así como una revisión de su concepción mítica. Palabras clave : Guerra Civil española, fugitivo, mito. Rozas Arceo, Alba (2014). A figura do fuxido na literatura galega de posguerra. Elos. Revista de Literatura Infantil e Xuvenil, 1, 523. ISSN 23867620 DOI http://dx.doi.org/10.15304/elos.1.1712 Introdución: aproximación teórica A Tematoloxía é a rama da Literatura Comparada encargada da análise dos temas e argumentos dos textos literarios e as súas relacións, tanto dentro dunha mesma obra coma noutras manifestacións textuais anteriores ou posteriores (GilAlbarellos, 2003: 239). O estudo da literatura dende o punto de vista dos temas permite o seguimento dos elementos constitutivos do contido nas obras literarias. A partir desta perspectiva teórica, o presente estudo pretende constituír unha análise da figura do fuxido en tres obras da narrativa galega posterior á Guerra Civil española, seleccionadas atendendo á representatividade das distintas fases do tratamento literario do conflito en Galicia, isto é, dende a perspectiva autobiográfica até a ficcionalización e a contribución literaria á recuperación da memoria histórica, así coma aos diferentes destinatarios das obras, dende o lectorado adulto até o público xuvenil e infantil. De acordo con estes criterios, O siñor Afranio ou como me rispei das gadoupas da morte, de Antón Alonso Ríos, publicada en 1979, integra a produción literaria para adultos, daqueles autores que empregan as súas propias experiencias para trazar as claves do período comprendido entre 1936 e 1939. En cambio, Aqueles anos do Moncho de Xosé Neira Vilas, publicada en 1977, constitúe a primeira obra da Literatura Xuvenil galega na que se ficcionalizan episodios sucedidos durante a contenda. En última instancia, A Teima de Xan de Antonio García Teijeiro, publicada en 1991, representa o tratamento desta temática nas obras dirixidas aos máis novos durante o afianzamento da democracia, achegando unha visión das consecuencias do conflito. O propósito de revisar o tratamento da figura do fuxido nestas novelas esixe a consideración de catro unidades tematolóxicas principais, a saber, o arquetipo, o tipo lendario, o símbolo e o mito, de acordo coas definicións propostas por Guyard na obra La literatura comparada (1957), o Equipo Glifo no Diccionario de termos literarios (ad) (1998) e no Diccionario de termos literarios (ef) (2003) e por Platas no Diccionario de términos literarios (2006), respectivamente, así como desde a perspectiva da Poética do Imaxinario. O arquetipo, segundo as obras consultadas, constitúe o modelo, exemplo ou prototipo no que se resumen as características esenciais de algo ou de alguén. Ademais, esta verba designa unha serie de imaxes modelo, iguais tanto en pobos de cultura distinta como en individuos illados, as cales, a partir do inconsciente colectivo humano, se fan patentes nas lendas, nos mitos, nos símbolos ou na literatura, encarnando, nalgúns casos, problemas e actitudes positivas ou negativas de valor universal. A figura do fuxido na literatura galega de posguerra Antes de proceder á análise da figura do fuxido nas tres obras propostas, é preciso, como fixeron Roig, Ruzicka e Ramos (2012: 11), levar a cabo un estudo atendendo aos contidos e á estrutura das mesmas para formar unha panorámica literaria sobre a Guerra Civil española, epílogo do tenso clima de crispación que existía no país entre as ideoloxías de esquerdas e de dereitas durante a Segunda República española (14 abril 193117 xullo 1936), que se inicia tras a insurrección militar contra o goberno republicano lexitimamente constituído, derivando nunha loita fratricida entre o bando republicano e o bando nacional, até finalizar en 1939 co triunfo do bando nacional e a instauración da ditadura presidida polo xeneral Francisco Franco Bahamonde (Roig, Ruzicka e Ramos, 2012: 11). O siñor Afranio ou como me rispei das gadoupas da morte. Memorias dun fuxido (1979) de Antón Alonso Ríos (Silleda, 18871980) constitúe, como o subtítulo da obra indica, unha mostra do xénero narrativo histórico das memorias, dado que o autor, líder agrarista obrigado a fuxir dende o estoupido da Guerra Civil española en 1936, fala en primeira persoa dos feitos nos que participou, das situacións que padeceu e das persoas ás que coñeceu, até que finalmente consegue emigrar a Bos Aires ao remate da contenda, en 1939. A novela estrutúrase en trinta capítulos de diferente amplitude e densidade de asuntos: os primeiros catorce capítulos abranguen dende o comezo da persecución política do protagonista (o cal, despois de participar na resistencia armada contra os sublevados, procura agocho en distintos municipios e lisca ao monte coa intención de chegar a Asturias) até o inicio da súa vida de esmoleiro, de acordo cunha nova identidade inventada; mentres que os dezaseis capítulos restantes recollen as vivencias do pobre traballando de criado en diversas casas até chegar a Portugal, embarcar para Marrocos e, finalmente, para Bos Aires. A narración desenvólvese en tempo pasado, obedecendo ao distanciamento temporal do autor respecto dos feitos, pois é durante o franquismo, na emigración arxentina, cando leva a cabo o relato das súas vivencias como narrador implicado, nun exercicio de retrospección. Non obstante, a obra caracterízase polo seu carácter externo, en tanto o leve pouso de intimismo e subxectividade cede a prol dunha maior relación cos acontecementos políticos e sociais, nun intento de transcender a experiencia persoal para ofrecer a panorámica do período correspondente ao conflito. Así é todo, se ben a narración autodiexética pretende reflectir a realidade, debido ao filtro persoal ao que o autor, conscientemente ou non, somete as súas lembranzas, moitos detalles resultan interpretados, ocultados ou salientados, de modo que non é posible descartar a carga literaria dos sucesos expostos dende a focalización interna do autor protagonista. A obra responde en certa medida ao formato do diario de viaxes, pois o autor narrador anota os acontecementos relevantes de lapsos de tempo variables, desde o 18 de xullo de 1936 até o 29 de xuño de 1939. Sobre este narrador articúlanse as accións e os personaxes (dende partidarios agraristas, compañeiros republicanos, militantes de esquerdas e de dereitas, até falanxistas, pobres, aldeáns reticentes respecto da súa tendencia política esquerdista ou ignorantes da mesma —pero dispostos a darlle acollida e a aceptar os seus servizos, caso da señora Carme, a súa filla Dosinda e o parente destas, Ramón Lavandeira— así coma colaboradores da súa tentativa de exilio) que contribúen maiormente á súa salvagarda, minguando os seus padecementos e, en menor medida, á súa posta en alerta ou en risco de ser apresado e executado. Esta variada poboación aldeá permite ao autor realizar unha análise da situación social ao encarnar ou dar conta das diferentes opcións para enfrontar a situación bélica na retagarda, dende a rebeldía e a resistencia até a resignación, a transixencia e o apoio á matanza indiscriminada. De feito, se ben o narrador emprega o estilo indirecto para describir os ambientes, os acontecementos que fan progresar a acción e o aspecto dos personaxes, recorre frecuentemente ao diálogo para amosar os sentimentos e narrar as reaccións dos mesmos. A figura do fuxido na literatura galega de posguerra O protagonista, psicoloxicamente definido pola súa serenidade, intelixencia, precaución, responsabilidade, laboriosidade, solidariedade e respecto, non consegue ocultar un elevado nivel de formación cultural e unha ideoloxía de compromiso cos demais. Este comportamento, vinculado a un aspecto físico reducido por sinécdoque a barba longa, corpo adelgazado e vestimenta estragada, configura o patrón representativo do fuxido. Ao longo da súa peregrinación, o protagonista vai ser consciente da situación social de penuria cultural, ideolóxica e económica, pero tamén da imposición civil e eclesiástica da propaganda e execución da política autoritaria do réxime (como demostra a prohibición de levar armas, da cal os curas quedan exentos, máis as matanzas inxustificadas dos falanxistas apoiadas por membros da curia), que percibe como inxusta e irracional, non obstante o fuxido participa da actitude resignada dos aldeáns, en tanto non defende a necesidade de loita contra as instancias de poder, control e opresión foráneas, a prol do cambio político e social. En canto ao espazo, a acción transcorre no ambiente rural e campesiño correspondente ao das aldeas galegas de Pontevedra e Ourense, segundo a limitación xeográfica que impoñen os topónimos mencionados na obra, os cales responden á veracidade do relato. Non obstante, as accións determinantes da obra teñen lugar tanto en recintos pechados e íntimos, coma no exterior, con motivo do desprazamento do protagonista dun interior a outro, pois os espazos naturais abertos, preponderantes, debido á ameaza da guerra, conducen maioritariamente aos interiores, convertidos en acubillos fronte ao perigo de morte e a necesidade. En contraste, ao final do relato alúdese, á marxe do mundo aldeán, ás capitais estranxeiras (O Porto, Casabranca e Bos Aires), que representan o espazo do exilio e tamén a certeza da salvagarda. As seguintes obras pertencen, de acordo con Roig (2008a: 74), á literatura testemuñal, posto que constitúen “narracións nas que un protagonista infantil chega a experiencias vividas no transcurso da Guerra Civil española ou da inmediata posguerra, dando a coñecer como se desenvolvía a vida familiar e social nese tempo, os seus sentimentos, medos, sacrificios e penurias, así como os efectos que a situación produciu no comportamento e evolución de cada un deles”. Aqueles anos do Moncho (1977), de Xosé Neira Vilas (Gres, 1928) constitúe unha narración de tipo iniciático ou de formación (bildunsgroman), dado que amosa o proceso de evolución intelectual e a progresiva toma de posición ideolóxica e compromiso social dun adolescente marcado, dende a infancia deica a madureza, polos acontecementos que teñen lugar nunha aldea de Galicia ao longo da primeira metade dos anos trinta e até o remate da Guerra Civil española. supeditados a unha acougada e abafante rutina fóra do avance do tempo, esta monotonía vaise ver alterada pola guerra, a cal obriga ao predominio dos interiores, convertidos en acubillos de resignación ou rebeldía fronte a matanza, o terror e a necesidade, eliminando de xeito definitivo a solidariedade entre as xentes a favor da desconfianza e o segredo. Á marxe deste mundo aldeán insinúanse as vilas que, alleas e afastadas, con outra distribución, constitúen o espazo do poder. En conclusión, como apunta Roig (2008a), esta obra relata “acontecementos da Guerra Civil nun escenario campesiño e con homes dominados polo medo que lle é transmitido ao propio neno e que condicionará a súa evolución”, pois “as experiencias conflitivas, as crises, as inquietudes do protagonista están marcadas polos condicionamentos da fame e da pobreza, a opresión, os efectos da emigración, o atraso ideolóxico e cultural causado pola guerra, a relixión, a escola, o problema lingüístico”, entre outros, a pesar de que Moncho é fillo dunha familia humilde na que seu pai é un exemplo de traballador, por moito que a veciñanza da aldea a considere forte e adiñeirada por ter unha casa nova. A Teima de Xan (1991), de Antonio García Teijeiro (Vigo, 1952), constitúe outra narración de tipo iniciático, en tanto amosa a progresiva toma de conciencia social e de maduración intelectual dun rapaz, desde cativo até adulto, no seo dunha familia conmocionada polas consecuencias da Guerra Civil española, nunha vila galega durante o franquismo. A obra está estruturada en vinte e oito capítulos de diferente extensión e densidade temática, distribuídos de xeito desigual en catro partes de dez, seis, oito e catro capítulos respectivamente. A primeira parte narra a subrepticia morte do tío de Xan, o protagonista, así coma o descubrimento dun diario da súa nenez con anotacións arredor da personalidade do falecido. A segunda parte céntrase no impacto que lle causa ao rapaz o profesor de literatura, o cal lle descobre a posición de seu tío como exiliado a raíz do conflito civil, ademais, Xan acha o paradoiro do seu parente nunhas cartas gardadas na habitación de seus pais. A terceira parte inclúe como Xan, coa axuda do seu mestre, encontra o seu tío, a decisión do profesor de emigrar e a morte da súa nai. Finalmente, na cuarta parte do relato, Xan rememora a súa traxectoria académica e a morte de seu pai antes do seu retorno á vila natal, descubrindo o traslado do seu tío ao asilo onde falece. En efecto, o final remite ao comezo da obra, consolidando a circularidade do relato, que queda pechado. A narración constrúese sobre o desdobramento da voz do narrador, cun relato en terceira persoa, en tempo pasado, ao que corresponde a perspectiva do protagonista adulto, máis unha narración en presente, en primeira persoa, recollida nas transcricións que vertebran o diario do protagonista rapaz. Non obstante, o distanciamento temporal e persoal dos feitos relatados non A figura do fuxido na literatura galega de posguerra deriva na construción dunha voz narrativa externa, senón que na precisión da exposición dos sentimentos do protagonista e na irrupción da súa intimidade reside a súa identificación coa voz narrativa subxectiva, a cal relata desde unha focalización interna, sen ir alén do seu propio punto de vista. De acordo con isto, o protagonista é, tanto o adolescente afectivo e intelectualmente autónomo, sorprendentemente reflexivo e observador, superado por unha dúbida, que se fai home a conta de descubrir a pegada que a Guerra Civil española deixa no seo da súa familia, coma o adulto que lembra a súa historia desde un instante cronolóxico, de formación ideolóxica, persoal e de sentimentos, diferente ao do rapaz que foi, de modo que xa non pertence á realidade evocada aínda que a xustifique. Sobre Xan recae a acción, constituíndose como o elemento central do relato a partir do que se articulan os demais personaxes que interveñen na súa formación, basicamente os seus pais, o seu tío e o seu mestre, aínda que tamén o seu compañeiro da escola, a súa moza ou a veciña constitúen pezas necesarias para rematar de consolidar a personalidade do protagonista e completar o cadro da acción. Cómpre apuntar que a caracterización do protagonista do relato é positiva: sensible, intelixente, solidario, con capacidade de rebeldía e inquedanzas culturais, especialmente cando se afasta da realidade infantil para transmitir as súas impresións de home. Esta caracterización responde, coma no caso anterior, á pretensión de consolidar un modelo, unha figura representativa dun rapaz calquera dunha vila calquera, razón pola cal se prescinde do retrato físico ou dun topónimo, nun propósito de universalización. O escenario sobre o transcorren os feitos está constituído por diversas localizacións non descritas (a vila galega natal, a fraga Bela Nena, Santiago de Compostela, Vilavella) que funcionan como marco para situar a acción en Galicia, se ben a maioría de acontecementos determinantes teñen lugar, principalmente, en espazos internos (a vivenda familiar do protagonista, a vivenda do parente esquecido, o café e a escola) nos que Xan fai a descuberta dos sentimentos e do mundo e, secundariamente, en exteriores (a Praza Maior onde ten lugar a primeira experiencia amorosa do protagonista). O espazo interior da casa familiar marca unha vida rutineira e abafante derivada da guerra, mentres que a ruinosa casa esquecida na fraga Bela Nena salvagarda os valores, os modos de pensar, actuar e entender a vida anteriores ao conflito, os cales se configuran a través do personaxe do tío Camilo e a relación de solidariedade, confianza e colaboración que establece con Xan e o seu mestre. En contraste, a relación do rapaz cos seus pais vai estar marcada pola falta de comunicación e a actitude defensiva, receosa e insolidaria dos pais de Xan que viven no segredo e A panorámica sobre o desenvolvemento e as consecuencias da Guerra Civil española que deriva do estudo argumental e estrutural das obras literarias presentadas, facilita o marco social, histórico e cultural necesario para levar a cabo a análise da representatividade e da función da figura do fuxido nas mesmas. A figura do fuxido nas obras comentadas En O siñor Afranio, Antón Alonso Ríos presenta, a través da narración das súas vivencias, o proceso de xurdimento e as características definitorias da figura do fuxido, configurada a raíz das circunstancias históricas do período correspondente á Guerra Civil española. En primeiro lugar, cómpre considerar a traxectoria política do autor protagonista, militante galeguista de esquerdas emigrado en Bos Aires que, tras a proclamación da República en España, retorna a Galicia en representación da Federación de Sociedades Galegas Agrarias e culturais. É máis, como membro do Consello Directivo Provisional da Federación Provincial Agraria de Pontevedra, integrou a candidatura da Fronte Popular, adheriuse ao grupo dos deputados do Partido Galeguista e desenvolveu un labor intenso a favor da aprobación do Estatuto de Autonomía antes do comezo da sublevación militar que había de derivar na Guerra Civil española. A figura do fuxido na literatura galega de posguerra De feito, ao longo do relato autobiográfico xorden de xeito esporádico manifestacións da latente conciencia política do protagonista: “As direitas ficaron quedas e sumisas. O mesmo pasou cos falanxistas. Unhas e outros só se amostraron despois de chegadas as tropas. Foi baixo a protección militar como eles se fixeron presentes” (Alonso Ríos, 1979: 40), contraria ao conflito “Eu, a pesar do que ouvía de mortos que aparecían nun sitio e noutro (...) non podía convencerme dunha realidade para min tan inconcebíbel, tan absurda. Non aturaba a verdade do que estaba sucedendo no país. Pois nós puxeramos presos aos que podían ofrecer perigos, mais a ningún dos nosos se lle ocorreu nin lles pasou polas mentes atentar contra as súas vidas” (Alonso Ríos, 1979: 40, 60) e ás súas consecuencias “mentres os soldados loitaban na frente, os falanxistas adicábanse a matar xente na retagarda” (Alonso Ríos, 1979: 158). En efecto, o compromiso e ideais políticos declarados de Antón Alonso Ríos van constituír a causa primordial da súa conversión obrigada en fuxido a prol da propia supervivencia, como revela a orde recibida polo capitán de carabineiros de Tui “Me hablaron ordenándome que tomara presos a todos los significados como de izquierda, sin distinción, fueran rojos o no; y si eran muchos, que los despachara; que, en todo caso, esto era lo más aconsejable” (Alonso Ríos, 1979: 38). Deste mandato, conciso adianto da viraxe dos acontecementos históricos, deriva o trazo definitorio da figura estudada, isto é, a fuxida, o constante desprazamento na procura de acubillo, imposición ineludible na retagarda da contenda, derivada da persecución incesante na procura de acabar con todos os que encarnasen as conviccións políticas contrarias á sublevación, como demostra o posterior “afán que puñan en dar co deputado agrario, un tal Alonso Ríos, quen tiña fuxido ao monte e polo que prometían cen mil pesetas a quen dixer onde estaba agachado” (Alonso Ríos, 1979: 83). Esta situación obriga ao perseguido a manterse nun permanente estado de sospeita, procurando información sobre o desenvolvemento do conflito, analizando os comentarios, o comportamento e a disposición das xentes que proceden nas súas estimacións “con tanta cautela que non daba pé para que se puidese atopar o fío co que procurar o novelo” (Alonso Ríos, 1979: 102). As circunstancias descritas traen consigo a degradación física, como evidencian a barba longa, o adelgazamento e a estragada vestimenta. Estes atributos favorecen a asimilación do fuxido ao pobre, nun duplo intento de ocultar a identidade e sobrevivir. De feito, a única diferenza entre estas dúas figuras, dependentes da caridade allea, radica nas mostras de educación do primeiro, resultado do elevado nivel de estudos correspondente á súa vocación pedagóxica, intimamente ligada aos seus ideais políticos, como recoñece o protagonista: “Acordeime —¡cómo non ía lembrarme!— da miña propia escola, dos meus rapaces, dun mundo de afáns e degaros que ficaba tan perto e tan lonxe ao mesmo tempo” (Alonso Ríos, 1979: 77). A procura de agocho require, ao inicio da contenda, a colaboración aldeá consciente, pois os responsables de acoller aos fuxidos coñecen a súa condición, son partidarios dos seus ideais políticos e tentan manter o segredo respecto do lugar de acubillo e da personalidade dos agochados, información susceptible, non obstante, de ser descuberta polo descoido dos propios colaboradores. Mais tamén, durante os anos da guerra, os aldeáns ignorantes da verdadeira identidade do fuxido contribúen á súa salvagarda, aceptando a súa condición de pobre ou os seus servizos de criado, sendo o propio fuxido, neste caso, o responsable de ocultar a súa personalidade, condenado ao exilio interior para sobrevivir entre os seus perseguidores, tanto civís coma eclesiásticos, xa que “a igrexa estaba escontra das esquerdas” (Alonso Ríos 1979: 83). Este exilio interior imposto polas circunstancias históricas implica a invención, por parte do protagonista, da identidade do esmoleiro portugués Afranio de Amaral, non tanto para suplantar a súa personalidade como para “espertar confianza, consideración e respecto; mais tamén para me rodear de certo misterio que facía que os paisanos tivesen a certeza, non de que, senón do que eu era” (Alonso Ríos, 1979: 106), equilibrando a vontade de reivindicación ideolóxica coa necesidade de manter as aparencias para salvagardar a existencia. Por último, cabe destacar que a peregrinación a través dos montes na procura de refuxio fai agromar a comuñón entre o espírito do escapado e natureza “un xigantesco Saurio xeolóxico coas vértebras desartelladas (...) Baixo o anoto dese enlevante lenzo, co seu máxico xogo de luces, formas e cores, a miña alma caeu de xoenllos” (Alonso Ríos, 1979: 150). En Aqueles anos do Moncho Neira Vilas achega, a través do personaxe de Daniel, unha elaborada caracterización doutro tipo de fuxido, ideoloxicamente comprometido e combatente activo despois de rematada a Guerra Civil española, o “maqui”. A conciencia política de Daniel agroma no inicio da novela, cando un cepelín sobrevoa a aldea, pois o xornaleiro atribúe o suceso ao afán imperialista alemán, responsable da Segunda Guerra Mundial. De feito, as súas ideas maniféstanse ao longo da obra a raíz de acontecementos que alteran a monotonía da vida rural, como é o caso da representación teatral levada a cabo na casa nova da familia de Moncho, unha recreación da dura realidade dos labregos galegos dous anos antes da Guerra Civil española que remata cos berros do xornaleiro a favor da revolución social. A vida de Daniel, marcada dende o nacemento pola pobreza, vai determinar tamén o seu compromiso político. Ao ser fillo dunha criada solteira, acompaña a súa nai nas casas nas que sirve e mesmo a pedir, de mozo desempeña diversos traballos até tomar posesión do herdo de seu pai na “guerrilleiros” ou “combatentes”, atribucións que evidencian tanto o seu compromiso político coma a súa participación directa na loita. De feito, o continuar coas súas actuacións unha vez finalizada a contenda vai determinar a súa condición de “maquis”. O fuxido adquire presenza física na novela mentres o adolescente colabora con seu pai na cocedura do pan, pois, sentindo rabuñar na porta, Ramón acode e “Moncho ve na penunbra unha cara medoñenta, denegrida, de ollos moi abertos e barba mecha”. É máis, despois de atender ao fuxido o pai advirte a Moncho que “Temos de axudar a estes homes do monte que dormen no chan, andan casemente encoiro e pasan días enteiros sin comer...” (Neira Vilas, 1989: 121), ofrecendo os trazos que completan a caracterización desta figura, en tanto home permanentemente alerta, fisicamente maltratado e descoidado, aínda que non o distingan como maqui. A intervención armada de Daniel na retagarda da contenda ponse de manifesto cando o pai de Moncho, ao recibir un escrito ameazante, determinado a deter o abuso, acode ao xornaleiro na procura dunha solución. Este prepara sen resultado unha emboscada, asegura a vixilancia da casa de Ramón a cargo de “xente amiga que ambos coñecían” (Neira Vilas, 1989: 135) para uns días despois informalo da morte do autor do anónimo. Consecuentemente, ten lugar a desaparición súbita de Daniel coa súa unión definitiva a estes combatentes escapados e politicamente comprometidos “rósmase que liscou pra o monte, que anda cos guerrilleiros (...) bandidos rojos, enemigos de la patria ” (Neira Vilas, 1989: 162), os cales, ao finalizar a Guerra Civil española, continuarán coa loita armada. O propio xornaleiro, sorprendendo a Moncho camiño da Forxa, xa como fuxido “de barba longa e corpo ensumido, coberto de farrapos” que “apreixaba unha escopeta na mao esquerda”, confirma esta disposición ao adolescente “Unha guerra de tres anos na que os dous bandos perderon (...) Pra min, e pra moitos coma min, non acabou” (Neira Vilas, 1989: 171) descubrindo a súa condición de maqui. Até o día da súa definitiva partida, vai compartir co adolescente os seus ideais falando “do tempo que viría cando trunfasen os bos, os do monte. Moita escola, bo xorne, todos traballarán pra todos, sin probes nin señores e sin caseiros nin amos; haberá igoaldade, xusticia social, fartura” (Neira Vilas, 1989: 173), como facía antes de unirse aos guerrilleiros, pois “xuntábase cos rapaces e veña de falarlles do mañan, cando os probes gobernen, cando o traballo sexa mérito e non castigo, cando estuden os que teñan chola e non certos alpabardas con bulso” (Neira Vilas, 1989: 133). Daniel chega a determinar a conciencia política e social de Moncho coas súas ideas e actitudes, en tanto o rapaz atopa nel un “home orixinal que lle facilitaba algunhas respostas necesarias” (Neira Vilas, 1989: A figura do fuxido na literatura galega de posguerra En A Teima de Xan Antonio García Teijeiro centra a atención sobre a figura do exiliado interior, o tío do protagonista, un fuxido abandonado dos seus parentes e obrigado a vivir agochado no monte até a súa vellez. A obra comeza coa subrepticia morte de Camilo, irmán maior da nai de Xan, o protagonista. Encargado o sobriño de organizar o funeral, dispón soterrar o defunto a carón dos seus pais, aínda tendo en conta a intencionada ignorancia que mantiveron en vida respecto á existencia do seu parente, tentando impoñer o mesmo esquecemento ao seu fillo, como demostra de xeito simbolicamente explícito o pesadelo do protagonista, no cal contempla a seu tío mentres seus pais tratan de lle tapar os ollos. De feito, o protagonista confesa que espreitando as conversas de seus pais polas noites é cando obtén a información arredor do seu tío, alcumado Peixoto, fillo dos padriños responsables da crianza de súa nai, filla de solteira. Nunha destas conversas nocturnas vincúlase ao tío Camilo coa Guerra Civil española e malia que o rapaz tenta interrogar a súa nai arredor do seu parente, tanto ela coma o seu pai se resisten a revelar calquera tipo de información sobre o devandito, pois mentres a primeira é unha muller débil incapaz de “enfrontarse aos seus temores e loitar polo seu irmán a quen, por outro lado, critica por non adaptarse á situación e polo seu carácter rebelde xa desde pequeno”, seu pai Efectivamente, o tío de Xan vive á marxe do mundo, nunha casa abandonada afundida nunha fraga. Cando estourara a guerra, Camilo fuxira ao monte, pois a pesar de ser alcumado “O Roxo” por compartir os ideais das esquerdas, non acepta o recurso ás armas e deserta da loita para seguir exercendo de mestre dos fillos dos combatentes en distintos lugares, arriscando a súa vida. Así, precisa facerse chamar “Peixoto” coa fin de ocultar a súa identidade e salvagardarse. Rematada a contenda, tanto a súa irmá, a única familiar que lle queda, coma as xentes das vilas nas que ensinara, non lle axudaron por medo, resultando marxinado, condenado ao exilio sen saír da propia terra. Precisamente, a través de varias cartas sen resposta enviadas a súa irmá, Xan descobre tanto o paradoiro de seu tío como a súa situación, inicialmente desesperada mais finalmente chea de resignación. Cando o adolescente, grazas á disposición do seu mestre, consegue atopar ao seu parente, proponlle retornar á casa familiar, non obstante, Camilo, recoñecéndose coma vencido, non está disposto a abandonar o seu lugar de exilio, reduto dunha existencia anterior á guerra, nin sequera tras a morte dos pais de Xan, ao retornar o protagonista como mestre á súa vila natal, pois como recoñece o sobriño adulto seu tío “habitaba nun mundo completamente distinto ao dos demais” (García Teijeiro, 2005: 104). O coñecemento da vida deste familiar vai marcar a personalidade do protagonista, en tanto reflexiona sobre a actitude idealista, nobre e recta de seu tío “home rexo, que non vendera o seu espírito en ningures” (García Teijeiro, 2005: 85) aínda que en ningún momento se dea conta explícita das súas ideas políticas. O tío Camilo vai exercer de mestre do adolescente, como responsable da transmisión da historia e tradicións de Galicia, pouso dun sistema educativo anterior ao fascista que nega a historia e a cultura propias exaltando as foráneas. Antes de morrer, o exiliado lega ao sobriño o seu lugar de retiro, acubillo desta memoria histórica esquecida. Xan orna a personalidade de seu tío de características positivas: xusto, traballador, firme aos seus principios, solidario, desinteresadamente entregado á educación dos máis desfavorecidos. Estes trazos converten ao exiliado no “personaxe máis entrañable e decisivo da súa vida” (García Teijeiro, 2005: 115), nunha personalidade única e diferenciada do resto, non nun perdedor, senón no representante da “historia —sen “h” maiúsculo— naquel anaquiño de terra. A historia dun home diferente. A verdadeira historia do home” (García Teijeiro, 2005: 116). En correspondencia con esta análise, non resultaría desacertado considerar ao tío Camilo o Alonso Ríos que nunca chegou a saír da terra natal, coma outro “representante dos mestres republicanos preocupados porque non se perda a lingua galega e que enlaza, en certa medida, cos homes da Época Nós nos anos inmediatos á contenda, un grupo de homes que se preocuparon por formar os nenos e nenas na súa lingua e cultura, feito polo que, en moitas ocasións, como lle acontece ao personaxe de A A figura do fuxido na literatura galega de posguerra Teima de Xan, foron castigados e condenados a vivir no exilio da súa propia terra” (Neira Rodríguez, 2008a: 292). Conclusións A concepción mítica do fuxido parte, como amosa o análise das obras estudadas, da elaboración dun arquetipo, isto é, dun modelo ou prototipo no que se resumen as características esenciais da figura, primordialmente a súa tendencia política, contraria aos fundamentos impostos polo réxime autoritario franquista que, oposto a toda clase de liberdade ideolóxica e social, procura introducirse e dominar todos os aspectos da vida nacional mediante distintas organizacións de encadramento social, ademais de rematar con todas as ideas políticas de esquerdas, ben radicais, ben democráticas, para acadar a base política de subordinación completa ao ditador. Esta característica permite a discriminación inmediata entre o fuxido e o maqui. Antón Alonso Ríos e mais o tío Camilo encarnan respectivamente o militante e o partidario de esquerdas, adheridos aos alicerces ideolóxicos do goberno republicano, basicamente o liberalismo, o sistema parlamentario e a democracia, se ben as súas tomas de posición política só se manifestan de maneira indirecta, mediante consideracións contrarias ás accións dos sublevados, ou quedan implícitas a través das críticas á situación social e ideolóxica que trae consigo a posguerra franquista. En calquera caso, estes dous fuxidos desvincúlanse da loita armada, pois, se ben o primeiro participa nas escaramuzas contra os combatentes sublevados, rexeita o uso das armas unha vez asume a súa situación de perseguido na retagarda da contenda; na mesma liña, o tío Camilo non dubida en renunciar á loita armada e botarse ao monte cando é chamado a filas, converténdose en desertor. Fronte aos fuxidos sitúase o maqui ou guerrilleiro, representado por Daniel, comprometido defensor dun ideario explícito de tendencia comunista, decidido a participar na loita armada da retagarda que continúa ao finalizar a Guerra Civil española. En todos os casos, os ideais do fuxido quedan patentes a través dun comportamento supeditado ao compromiso social, como demostra a dedicación profesional ao ensino, a integración de formacións políticas e sindicais ou a participación activa en movementos encamiñados a procurar unha mellora das condicións políticas, sociais, culturais e económicas, de continuar a loita, que implica o sometemento a unha situación de permanente necesidade. En conclusión, o fuxido constitúe un tipo lendario, xurdido dunha tradición nacional, elevado a través das obras de distintos escritores a unha dignidade simbólica, derivada duns feitos que conforman a presentación sintética dun período e dun lugar determinados, mais, extraendo o valor de unidade absoluta consagrado nesta figura, por riba do tempo e do espazo, o referente da obra literaria revélase como contido temático antropolóxico, un produto semántico da imaxinación pertencente ao subconsciente colectivo galego, en definitiva, un mito. REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS Bibliografía primaria Alonso Ríos, A. (1979). O siñor Afranio ou como me rispei das gadoupas da morte (Memorias dun fuxido). Vigo: A Nosa Terra. García Teijeiro, A. (2005). A Teima de Xan. Vigo: Galaxia. Neira Vilas, X. (1989). Aqueles anos do Moncho. Vigo: Edicións Xerais de Galicia. A figura do fuxido na literatura galega de posguerra GilAlbarellos, S. (2003). “Literatura comparada y tematología: aproximación teórica”. Exemplaria, 7, 239259. Consultado o 1 de xaneiro de 2014, http://hdl.handle.net/10272/1843 Glifo (1998). Diccionario de termos literarios (ad). Santiago de Compostela: Xunta de Galicia/Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. Consultado o 23 de abril de 2013, http://www.cirp.es/pls/bdo2/f?p=DITERLI _____ (2003). Diccionario de termos literarios (eh). Santiago de Compostela: Xunta de Galicia/Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. Consultado o 23 de abril de 2013, http://www.cirp.es/pls/bdo2/f?p=DITERLI Guyard (1957). La literatura comparada. Barcelona: Vergara. Neira Rodríguez, M. (2008a). “Recuperar a memoria: A Teima de Xan, de Antonio García Teijeiro”. En Roig Rechou, BA., Soto López, I. e Domínguez, PL. (Coords.). A guerra civil española na narrativa infantil e xuvenil (pp. 285296). Vigo: Edicións Xerais de Galicia. Platas Tasende, AM. (2004). Diccionario de términos literarios. Madrid: Espasa Calpe. Roig Rechou, BA. (2008a). “A Guerra Civil na narrativa infantil e xuvenil galega: unha

Este traballo presenta os resultados preliminares da intervención arqueolóxica desenvolvida en 2022 no Castelo do Faro, o xacemento arqueolóxico situado a maior altitude da provincia de Pontevedra (1148 m s.n.m.). Este recinto fortificado non se caracteriza pola monumentalidade das súas estruturas arqueolóxicas ou pola abundancia de cultura material, factores que dificultan o seu encadre cronolóxico e que en boa medida se relacionan coa escasa potencia estratigráfica que adoitan presentar os cumios das montañas. Tal feito obriga ao desenvolvemento de metodoloxías que combinen diversas técnicas e ferramentas co fin de optimizar a obtención de información arqueolóxica relevante. Así, no marco deste proxecto explorouse o potencial e limitacións de varios métodos de teledetección e prospección xeofísica conxuntamente con aproximacións máis estendidas na disciplina, como as prospeccións artefactuais e por metalodetección, a escavación de sondaxes exploratorias ou a toma de mostras para datación absoluta por métodos físico-químicos (14C e OSL). A correcta adscrición crono-funcional deste sitio resulta relevante para avanzar no coñecemento das paisaxes arqueolóxicas de alta montaña en Galicia.

FACER FALAR A ESPAZOS MUDOS: METODOLOXÍA ARQUEOLÓXICA PARA O ESTUDO DO CASO DO CASTELO DO FARO (COVELO, PONTEVEDRA) No ano 2020, varios integrantes do colectivo de investigación Romanarmy.eu1 documentaron, empregando diversos métodos de teledetección, un recinto nas proximidades do Faro de Avión. O sitio localízase a 1148 m de altitude, dentro dos límites da parroquia de San Salvador de Prado (Covelo, Pontevedra) (coordenadas UTM ETRS89, H29 X560523, Y4684130), a carón do nacemento do río Tea en Fonte Tea e preto do límite de linde entre os concello de Avión, Covelo, Melón e Carballeda de Avia. O solo está catalogado como rústico común. O recinto, de planta con tendencia ovalada, cinguía un espazo de en torno ás 5 ha nun dos puntos máis elevados da serra homónima. A revisión da fotografía aérea histórica revelou que a súa forma e orientación non se correspondían en ningún caso co parcelario actual e que se trataba dun elemento de certa antigüidade. Trala pertinente comprobación en campo, documentouse que o espazo estaba delimitado por unha posible muralla derruída que rodeaba o lugar do Castelo. Esta estrutura, inferior ao metro de anchura, caracterizábase polo uso de laxes graníticas extraídas na contorna e chantadas verticalmente formando os paramentos exteriores e un recheo de cachotería en seco do mesmo material. No lenzo oeste do recinto eran visibles ademais unha serie de estruturas anexas de planta rectangular. A súa funcionalidade non puido definirse naquel momento, se ben semellaban torres ou reforzos. Non foi posible identificar ningún acceso ao recinto nin a presenza doutras estruturas ou materiais ao interior, dificultando así a súa caracterización morfotipolóxica. Durante estes traballos puidemos documentar diversas afeccións que comprometeron a conservación integral do sitio. Así, o recinto atópase seccionado de maneira lonxitudinal no seu sector sur por unha pista que da acceso a tres aeroxeradores construidos nos primeiros anos do s. XXI [Fig. 2]2. Dúas destas instalacións sitúanse ao interior da zona delimitada pola muralla, pero a construción da última implicou a destrución de boa parte das estruturas perimetrais no sector norte. A existencia do sitio no se recolleu nos estudos de impacto ambiental do parque eólico, quizáis por tratarse dun tipo de xacemento escasamente documentado en Galicia ata datas recentes. Revisada toda a documentación recompilada logo desta primeira aproximación ao sitio, considerouse que se trataba dun xacemento arqueolóxico, polo que a súa existencia comunicouse á Dirección Xeral do Patrimonio Cultural para a súa catalogación e protección3. Se ben as evidencias documentadas ata a data non permitían unha adscrición funcional e cronolóxica estrita, ofreceuse a hipótese de que se tratase dun recinto fortificado considerando aspectos como a extensión, localización e escasa materialidade do sitio, unidos a experiencias investigadoras previas e paralelos identificados na bibliografía científica actual. Sen excluír outras opcións, apuntouse cara un campamento romano (Costa-García; Fonte; Gago Mariño 2019) ou ben un asentamento de época tardoantiga-altomedieval (Fernández Pereiro 2019b). En 2021 iniciáronse as xestións para o desenvolvemento dunha intervención arqueolóxica que permitise afondar no estudo do sitio e clarificar o que, ata o momento, seguía a ser un misterio arqueolóxico. Grazas á promoción do Concello de Covelo co financiamento da Deputación de Pontevedra e á aportación por parte da Universidade de Salamanca (USAL) e o Incipit (CSIC) de personal e equipamento científico púidose finalmente executar en 2022 unha intervención arqueolóxica integral facendo uso de metodoloxías avanzadas e complementarias para o estudo de espazos arqueolóxicos efémeros cos obxectivos de documentar a cronoloxía e funcionalidade do Castelo do Faro. Os seus resultados preliminares sintetízanse nas seguintes liñas. Metodoloxía Un dos principais obxectivos científicos do colectivo Romanarmy.eu é o estudo arqueolóxico da expansión romana no noroeste da península ibérica (Costa García et al. 2021). Con este fin, a experiencia acumulada da equipa permitiu a sistematización dunha metodoloxía propia para o estudo e caracterización de asentamentos militares de carácter temporal ou estacional (García Sánchez et al. 2022; González-Álvarez et al. 2019). Estes atópanse con frecuencia en zonas de montaña, de difícil acceso, cunha sedimentación de pouca intensidade e estruturas moi arrasadas polo paso do tempo. Se a estes factores sumamos unha ocupación humana pouco dilatada no tempo destes espazos, a posibilidade de recuperación de materiais arqueolóxicos é reducida, sendo necesario deseñar estratexias metodolóxicas multidisciplinares para maximizar a recollida de información. No sitio de Castelo do Faro, formulouse en primeiro lugar unha prospección combinando distintas tecnoloxías de teledetección (LiDAR, fotografía aérea, imaxes satelitais, uso de drons para a xeración de ortofotografías e modelos dixitais de superficie) seguindo os protocolos máis estendidos ao uso para a identificación e análise de potenciais elementos arqueolóxicos (Parcero-Oubiña 2021, Forte; Campana 2016, Mlekuž 2013, Kokalj; Hesse 2017, Luo et al. 2018, O'Driscoll 2018, Pecci 2020). A teledetección complementaríase in situ coa prospección arqueolóxica extensiva intra e off-site (Corsi; Slapšak; Vermeulen 2013) co obxectivo de avaliar o estado de conservación das estruturas arqueolóxicas visíbeis, documentar e recuperar cultura material en superficie e identificar outros elementos relevantes. Así mesmo, permitiunos definir a localización óptima das sondaxes arqueolóxicas. Desenvolveuse igualmente unha prospección empregando detectores de metais en zonas previamente seleccionadas ao interior e exterior do perímetro defensivo co obxectivo de calibrar a densidade de materiais sitio e recuperar elementos superficiais que permitisen afinar a súa caracterización crono-funcional. Trátase dunha práctica estendida na arqueoloxía histórica en zonas onde non se recoñecen secuencias estratigráficas complexas (Noguera; Ble; Valdés Matías 2015, Bellón Ruiz et al. 2017, Johnson 2020, Haecker; Scott; Severts 2019). Deste xeito, prospección organízase definindo transects ou rúas duns 2-3 m de anchura en cadros xeoposicionados previamente, facilitando a cobertura total e sistemática dunha área determinada. Loxicamente, a recuperación dos materiais metálicos detectados prodúcese seguindo unha metodoloxía arqueolóxica mediante a apertura de micro-sondaxes (30x30 cm) que son documentados fotográfica e topograficamente cun GPS-RTK centimétrico. Co fin de identificar a presenza doutros elementos arqueolóxicos non recoñecibles en superficie, explorouse un sector do sitio con métodos xeofísicos. A prospección magnética con gradiómetro é un dos métodos xeofísicos máis empregados en arqueoloxía (Fassbinder 2014, Martorella 2021, Tol et al. 2021, Ariño et al. 2019). Esta técnica baséase na presenza de magnetita ou maghemita na práctica totalidade dos chans. A actividade humana acrecenta as concentracións destes materiais nos horizontes antrópicos (procesamento de mineral, realización de lumes, construcións) ou ben por outros fenómenos relacionados coa formación xeolóxica dos chans ou pola presenza de bacterias magnetostáticas. Logo de definir dez mallas de prospección de 20 x 20 m, estas varréronse sistematicamente cun Gradiómetro Bartington Grad601. O tratamento dos datos levouse a cabo empregando o software libre Snuffler. O postprocesado dos mesmos limitouse ao máximo, co fin de evitar a sobrerrepresentación de anomalías magnéticas producida por unha manipulación excesiva. Inicialmente aplicamos un destripping, para diminuír o efecto de bandeado, moi habitual neste tipo de prospeccións. Posteriormente realizouse unha interpolación vertical e horizontal dos píxeles para facer máis visibles os resultados para o ollo humano. Finalmente realizouse un recorte ou clippeado dos datos (doutra forma as anomalías arqueolóxicas máis tenues son invisibles) que descartou o 1% dos sinais máis extremos de signo negativo e positivo. Os produtos resultantes destacan as anomalías comprendidas entre -0,38 e + 0,37 nT. Unha vez recadados todos estes datos, abríronse dúas sondaxes arqueolóxicas co obxectivo caracterizar as estruturas detectadas, recuperar cultura material presente no sitio e tomar mostras para datación por radiocarbono (14C) e luminiscencia opticamente estimulada (OSL) (Taylor; Bar-Yosef 2014, Sanjurjo-Sánchez et al. 2020). O método de datación radiocarbónica é un dos métodos físico-químicos máis estendidos en arqueoloxía para coñecer a idade absoluta de diferentes elementos orgánicos cun grao de precisión relativamente alto (Bowman 1990). Pola súa banda, a datación por luminiscencia opticamente estimulada é un conxunto de métodos de datación dosimétricos, é dicir, baseados no efecto da radiación ionizante nos átomos de materiais inorgánicos, que comeza a ter unha ampla aplicación en arqueoloxía (Sanjurjo-Sánchez et al. 2020). A escavación seguiu o método Harris para a documentación de secuencias estratigráficas (Harris 1979), cun rexistro axustado ás convencións máis estendidas na disciplina (Parcero Oubiña; Méndez; Blanco-Rotea 1999). O proceso de escavación documentouse de xeito detallado fotográfica (Dorrell 2010) e fotogrametricamente mediante a técnica de correlación automática de imaxes ou structure for motion (SfM) (Remondino and Campana 2014) no software Agisoft Metashape4. O rexisto topográfico realizouse cun GPS centimétrico. Unha vez rematada a intervención, procesouse e analizouse a información cartográfica e xeoespacial xerada para a elaboración de planimetrías e material gráfico ilustrativo. Tratáronse os materiais arqueolóxicos recuperados, incluíndo a súa limpeza e conservación e restauro, inventario e adscrición tipolóxica e crono-cultural. Finalmente interpretáronse os datos arqueolóxicos recuperados para a contextualización histórica do sitio e a elaboración dos informes e sínteses finais derivadas do traballo de investigación proposto. Debe sinalarse, por último, que de xeito paralelo aos traballos de investigación arqueolóxica, aplicouse unha estratexia de comunicación a socialización multiaudiencia (Gago Mariño et al. 2017) a través da elaboración de comunicados de prensa, organización visitas guiadas ao sitio, difusión a través das redes sociais dos traballos realizados sobre o terreo ou a realización de conferencias na área de estudo. Resultados da intervención Prospección A combinación de datos xerados mediante teledetección e prospección superficial permitíronnos definir con maior precisión o perímetro defensivo do Castelo do Faro, que mostra un desigual grado de conservación. Deste xeito, recoñécese un recinto irregular duns 300 m de longo no seu eixo SE-NO por uns 120 de ancho no eixo NE-SO. Na zona máis meridional, as estruturas cínguense a unha elevación e como resultado debuxan un semicírculo. Neste sector, o muro chega a asentarse nalgúns puntos directamente sobre os grandes penedos graníticos. Pola súa banda, o lenzo oeste é o tramo mellor conservado do sitio, de modo que os paramentos acadan unha altura de ata 50 cm nalgunhas zonas. Practicamente rectilíneo, axústase á pendente natural na ladeira do monte e salva no remate norte un pequeno desnivel. Presenta igualmente a peculiaridade de ser o único sector onde puidemos documentar a presenza de estruturas cuadrangulares ou rectangulares acaroadas ao exterior da muralla. A densa cobertura de vexetación na área este do xacemento impediu documentar con precisión o trazado do recinto neste punto, recoñecéndose ocasionalmente a presenza de laxes fincadas. O deteriodo do lenzo pode gardar relación coa retirada de pedra por parte da veciñanza na última centuria —documentada mediante o enquisado da poboación local—, así como o uso deste espazo como lugar de pasto comunal. Polo que se refire ao remate norte, parece adoptar unha forma angulosa como resultado de cinguir a elevación onde hoxe se sitúa un aeroxenerador e estenderse desde este punto cara o este intentando abranguer un pequeno saínte destacado desde o que se podería controlar visualmente todo o sector oriental do sitio. En liñas xerais, podemos dicir que o sitio configura unha planta en forma de améndoa ou lingua cunha extensión máxima de 4,4 ha. Ao interior, localizouse unha estrutura circular que pasara desapercibida ata o momento. De funcionalidade descoñecida, unicamente restaba unha fiada á vista dos seus lenzos en cachotería. A maiores, identificouse un abrigo natural con indicios de ocupación humana —probablemente en tempos recentes— no esquinal noroeste, unha zona de afloramento de auga cun rebaixe rectangular no terreo na zona norte, e mais unha acumulación de pedras dun posible derrubo no sur. Durante a prospección superficial non foi posible documentar artefactos arqueolóxicos tales como cerámicas. Os resultados da prospección por metalodetección non foron tampouco salientables: a cantidade de materiais detectada e recollida foi mínima, limitándose a seis pezas en 0,48 ha prospectadas de modo intensivo. A súa cronoloxía é contemporánea ou subactual —cartuchos de escopeta, fragmentos de latas de conservas, parafusos, etc.—. O feito de que non se conserven elementos máis antigos -mesmo relacionados coa ocupación do territorio en tempos máis recentes- garda relación coa escasa potencia estratigráfica do xacemento —os afloramentos graníticos ao interior do recinto son moi frecuentes— e a elevada acidez do terreo, que non propicia a conservación de obxectos metálicos. Así mesmo, os procesos erosivos e deposicionais favorecen o lavado e arrastre da materiais ladeira abaixo. O muro que delimita o recinto actuar como barreira fixando sedimentos, pero non documentamos nas súas inmediación unha maior concentración de evidencias. De ter existido, estes elementos metálicos disgregáronse hai tempo, dinámica que xa comprobamos en contextos con ocupacións efémeras en tempos históricos (Costa-García et al. 2020, Menéndez Granda; Sánchez Hidalgo 2018). Un dos resultados derivados da prospección por magnetometría é a confirmación de que a presenza de elementos metálicos no sitio é efectivamente moi limitada e non se debe a unha eiva na metodoloxía, xa que a área de intervención foi practicamente a mesma (10 cadros de 20x20 m ou 4.000 m2). A prospección xeofísica mostra evidencias puntuais de contaminación magnética, anomalías xeradas por obxectos ou entidades que alteran sinaladamente o campo magnético —metais, conxuntos cerámicos, estruturas de combustión, etc.—. Nesta intervención a súa presenza é notablemente escasa e a súa intensidade é moi baixa. Tendo en conta a escasa potencia estratigráfica do sitio, o máis probable é que estas anomalías non respondan á presenza de artefactos férricos. Polo que respecta ás estruturas xa coñecidas, a anomalía que evidencia a presenza da muralla é bastante leve, pero clara. Non se aprecian interrupcións claras na mesma nos 100 m documentados, identificándose tamén un derrube que a anchea ata os 5 m. A tenuidade da anomalía magnética obedece ao feito de que está construída con material pétreo do substrato local, que aflora na práctica totalidade da superficie do lugar. A nivel magnético non hai unha diferenza importante entre a muralla e a súa contorna. Identificáronse outras anomalías de máis difícil interpretación. Un primeiro conxunto define un patrón lineal de maior intensidade asociado á muralla. Outro grupo, de menor intensidade e que non describe trazados regulares, ten en común o feito de atravesar a muralla. É posible que respondan ao transito repetido de persoas ou animais, pois os camiños adoitan producir unha anomalía magnética positiva deste estilo en relación coa acumulación de materia orgánica e artefactos. Por último, cabe sinalar unha anomalía semicircular identificada na cuadrícula do extremo noroeste que coincide cunha regularización do terreo e sería interesante explorar nun futuro. Escavación Unha vez considerados os resultados das distintas prospeccións, definíronse dúas sondaxes valorativas seccionando o lenzo oeste do recinto co fin de caracterizar este elemento construtivo. A elección destas localizacións viu determinada pola mellor conservación das estruturas nestes puntos, así como pola apreciación de que aquí se acumulaba unha maior cantidade de terra. Deste xeito, o sector 100, cunhas dimensións de 5,5 x 2,5 m, planeouse co fin de documentar tanto a muralla como unha das estruturas cuadrangulares que se acaroa. O sector 200 estableceuse noutro tramo de muralla onde as laxes de pedra parecían conservarse in situ e tivo unhas dimensións de 3,5 x 1,5 m. A secuencia estratigráfica da sondaxe 100 non é particularmente complexa, pero achega resultados positivos. No sector central da sondaxe identificouse o lenzo defensivo oeste do recinto (UE 102), de bastante entidade e erixido directamente sobre o nivel xeolóxico. Os lenzos exteriores da muralla veñen definidos pola presenza de laxes graníticas dispostas verticalmente e calzadas, mentres que ao interior atopamos un núcleo de pedras e terra. Neste sector conservaba uns 90 cm de alto por 60 cm de ancho. A estrutura defensiva, cuxo uso puido ser o resultado dunha ocupación moi efémera no tempo, unha vez abandonada e amortizada, colapsa, dando lugar a un derrube de bastante envergadura cara o exterior do recinto —pendente abaixo— (UE 103) e outro de menor entidade cara ao interior (UE 104). Na zona exterior o derrubo foi escavado para comprobar a súa potencia. A súa magnitude constatou a entidade orixinal da estrutura defensiva, que puido ter unha altitude relativa destacada en relación co espazo extramuros. De igual modo, comprobouse que, con anterioridade á construción da estrutura cuadrangular, foi preciso nivelar o terreo para salvar a pendente cara o exterior. Así, construíuse unha plataforma mediante a acumulación de pedras de gran tamaño (UE 109). Ao interior deste elemento documentouse outro derrube baixo o que aflorou un pequeno estrato composto de arxilas (UE 106). Supoñemos poida tratarse do nivel de uso da estrutura e asentábase sobre un depósito de pedras de pequeno tamaño. Por debaixo dos derrubes mencionados rexistrouse unha secuencia estratigráfica pouco complexa, propia de zonas de abundante erosión e escasa sedimentación, como son os cumios de montaña. No sector 200, os resultados foron similares. O lenzo defensivo (UE 202) aséntase sobre o substrato xeolóxico, calzado (UUEE 205 e 206), pero neste caso as laxes están lixeiramente vencidas cara o exterior, polo que unicamente acada uns 60-70 cm de altura. A estrutura, unha vez amortizada pola acción de diversos axentes naturais ou antrópicos, colapsa. De igual forma ca na sondaxe anterior, o sistema defensivo vence cara ao exterior (UE 203). Con todo, o núcleo da muralla, composto a base de pedras de menor tamaño, presentaba maior entidade. Neste caso non se documentou un nivel de uso definido. A escavación desta zona da muralla permitiunos comprender cun alto grao de detalle o sistema construtivo do sistema defensivo. Con todo, non se documentaron materiais arqueolóxicos que nos permitisen definir o momento de construción e uso do enclave. Deste xeito, a toma de mostras para datación por OSL como por C14 AMS contemplada nos obxectivos do proxecto adquire nova relevancia de cara a adscrición cronofuncional do sitio. Dada a escasa potencia arqueolóxica das sondaxes e a abundante presenza de raíces nos distintos estratos, foron moi poucas as mostras orgánicas que se puideron recuperar durante a intervención sen risco de contaminación recente. No caso da luminiscencia, a toma de mostras priorizou o rexistro dos recheos interiores da estrutura defensiva ao considerarse que estes depósitos non foron alterados en tempos recentes, así como no posible nivel de uso e abandono de cronoloxía indeterminada5. Discusión Caracterización do xacemento A intervención arqueolóxica desenvolvida en 2022 permitiunos acumular valiosa información para avanzar no coñecemento e caracterización deste xacemento. Así, os datos sosteñen a idea de que estamos ante un espazo fortificado seguindo un patrón construtivo uniforme e, que nalgúns puntos, implicou un notable esforzo para cimentar as estruturas. Ademais de poder coñecer mellor a técnica construtiva da muralla, o seu estado de conservación e afeccións, esta intervención permitiu determinar que o sistema defensivo observable a primeira ollada non se complementaba con outros elementos ao exterior como poderían ser fosos ou obstáculos doutro tipo. Confirmamos, iso si, que a muralla contaba con reforzos cuadrangulares a tramos regulares no seu lenzo oeste. A función destas estruturas segue sendo debatible, aínda que debe destacarse o notable esforzo que supuxo a nivelación do terreo e cimentación destes elementos empregando abondantes materiais pétreos. Isto fainos supoñer que estes elementos funcionaron quizais como torres e permitirían mellorar o control visual do perímetro defensivo, soportando incluso unha superestrutura erixida en materiais perecedoiros. Na sondaxe 1, o achado dun posible nivel de uso ao interior dunha destas estruturas parece reforzar a hipótese. Así mesmo, noutros puntos do perímetro defensivo, o recinto integra e fai uso de penas e saíntes rochosos elevados que posiblemente tiveron unha mesma función. Debemos ter en conta que o recinto sitúase no extremo norte da Serra do Faro, con claro dominio visual sobre a área ao norte do promontorio. Localizado nunha zona moi alta, permitiría un relativo rápido movemento dos seus ocupantes, ben cara o val do Tea, cara o Miño ou cara os montes da dorsal galega e por tanto cara o interior de Galicia. A Serra do Faro de Avión é tamén, a través dos Montes da Paradanta, un punto de conexión co sur, dando paso a outra zona montañosa, como a Serra da Peneda e a do Gerês. O carácter conspicuo do sistema defensivo contrasta coa ausencia, ao interior, de estruturas de entidade que poidan relacionarse co mesmo, ben sexa porque estas nunca existiron ou porque foron levantadas con materiais perecedoiros. Debe sinalarse, con todo, que non documentamos ata a data gabias ou ocos de poste e que o estado de conservación dos poucos elementos identificados era moi deficiente, a nivel de cimentación sobre a rocha nai. A prospección xeofísica non foi quen de identificar outro tipo de evidencias menos evidentes de presencia humana no lugar como son as estruturas de combustión. Dada a ausencia destas anomalías e tendo en conta a escasa potencia de chan, semella pouco probable a ocupación do espazo durante un período de tempo prolongado. Nestes contextos, o mero depósito de entullos ou a existencia de zonas de combustión ou concentracións cerámicas dan lugar a destacadas anomalías magnéticas que mesmo enmascaran a presenza de estruturas. A escasa presenza e recente cronoloxía dos materiais mobles recuperados non nos permiten tampouco afinar a cronoloxía do xacemento, que ata a data é practicamente mudo neste sentido. A ausencia de evidencias materiais de todo tipo —cerámicas, metais, líticos, etc.— logo da aplicación dunha metodoloxía que comprende distintas accións prospectivas e a escavación de sondaxes é bastante reveladora de que a ocupación humana asociada ás defensas debeu ser de carácter estacional e/ou localizada. En resumidas contas, pola súa morfoloxía, patrón de asentamento, notable extensión e existencia de torres a tramos regulares, o sitio semella ter sido constuido orixinariamente cunha finalidade defensiva. Non podemos descartar, con todo, o seu uso posterior en relación cos esquemas de explotación agropecuaria desta paisaxe montañosa. O limitado das evidencias e a escasa habitalibidade do lugar non nos permite supoñer unha presenza humana numerosa durante un periodo prolongado de tempo, pero non podemos rexeitar a idea dun uso recurrente de carácter puntual ou estacional. Na construción do recinto intúese quizais a acción dun poder político ou dunha comunidade organizada coa capacidade de mobilizar recursos materiais e man de obra. Por desgraza, ata a obtención dos resultados das datacións absolutas, carecemos de elementos que nos permitan encadrar de forma precisa este excepcional fenómeno no tempo. En combinación con estos métodos, outros outros como a análise química de solos poderían axudarnos a determinar o emprego deste espazo ao longo. Un estudo en profundidade da documentación histórica das épocas medieval, moderna e contemporánea nesta zona rural permitiría reconstruir a secuencia completa desta paisaxe montañosa. Hipóteses interpretativas O patrón de asentamento do recinto, unido ás súas características morfolóxicas, grande tamaño e vocación claramente defensiva permiten formular diferentes hipóteses de encadramento cronolóxico e funcional. Polo momento, non existen argumentos que permitan que nos decantemos por ningunha en concreto, sendo todas froito do debate en clave interna dentro do equipo de investigación, e externa en relación con outros especialistas. Como xa sinalamos anteriormente, a localización do sitio non é axeitada para unha ocupación humana dilatada no tempo pola súa escasa habitabilidade e a dificultade a recursos básicos como auga e alimentos. Por todos estes motivos inclinámonos a rexeitar que poida tratarse dun sitio erixido durante a prehistoria recente, carecendo en absoluto de paralelos para estruturas deste tipo. Unha das hipóteses de traballo inicial é que puidese tratarse dun asentamento militar de carácter temporal de época romana (Ss. II a.C.-I d.C.). Nestes últimos anos, a arqueoloxía ten contribuído enormemente ao recoñecemento destas realidades practicamente descoñecidas en Galicia e o Norte de Portugal (Costa-García, Fonte, and Gago 2019, Costa-García et al. 2017). A acumulación de evidencias arqueolóxicas permitiu comprobar que estas fortificacións non sempre tiñan forma de naipe, pois son numerosos os campamentos romanos que mostran plantas irregulares, especialmente en áreas de montaña (Costa-García 2018). Igualmente, a escaseza de elementos materiais nestes contextos —en particular cerámica— é algo moi frecuente (Peralta Labrador 2002). O punto estratéxico de control do territorio con apertura cara o Miño entraría nas lóxicas de conquista romana documentadas nos últimos anos, do mesmo xeito que o asentamento en altitude respondería ao tránsito preferente seguindo os cordais montañosos (Fonte; Costa-García; Gago Mariño 2021). Debemos ter en conta que o imperio romano é unha das poucas estruturas políticas preindustriais capaz de mobilizar suficientes efectivos como para ocupar na súa totalidade do recinto. A nivel estrutural, a tipoloxía de muros realizados mediante pedras chantadas e recheos ten sido documenta xa en varios campamentos de marcha, como Lomba do Mouro (Verea, Ourense – Melgaço, Portugal), escavado recentemente6. En contra desta interpretación debemos sinalar a ausencia de ningún tipo de acceso fortificado deste horizonte —tipo clavicula ou titulus— (Jones 2009) e a anomalía dos reforzos ou torres proxectadas, que non se documentaron polo momento en Hispania de forma tan explícita. Outra das hipóteses de partida establecía que o recinto puidese encadrarse durante as Tardoantigüidade ou a Alta Idade Media (Ss. IV-VIII d.C.). Coñécese en Galicia a existencia de varias fortificacións en altura de notables dimensións, algunhas delas relativamente próximas ao noso caso de estudo, como o Faro de Budiño (Fernández-Pereiro; Sánchez-Pardo; Alonso Toucido 2020) ou o Monte Aloia (Fernández Pereiro 2019a). Este tipo de asentamentos téñense interpretado como redutos defensivos que en momentos de inestabilidade política e social permitirían o refuxio temporal de grandes continxentes poboacionais. Debemos ter en conta que as estruturas defensivas destes recintos fortificados adoitan ser moito máis potentes cas vistas no Castelo do Faro, con muros de cachotaría de pedra ben traballados. Malia terse considerado tradicionalmente grandes recintos baleiros, desprovistos de estruturas no seu interior e cunha materialidade practicamente inexistente, recentes intervencións arqueolóxicas están botando por terra estas presuncións e revelando realidades moito máis complexas (Fernández-Pereiro; Sánchez-Pardo; Alonso Toucido 2020). A adscrición do sitio a momentos históricos máis avanzados é complicada pola ausencia de paralelos arqueolóxicos que amosen unhas dimensións tan grandes. No caso da Plena e Baixa Idade Media (Ss. X-XV) o tipo de fortificacións máis recoñecibles son os castelos, de menor tamaño e sistemas defensivos máis complexos, como por exemplo o próximo castelo de Ribadavia (Chao Castro 2016). Así mesmo, sitúanse en lugares elevados que permiten un control do territorio circundante, pero sempre a unha altitude inferior á vista no noso caso. Cabe a posibilidade de que se tratase dun campamento destas cronoloxías, pero este tipo de recintos temporais coñécense mal tanto na península ibérica como fóra dela (Taylor 2019) e resulta complicado recoñecer estruturas políticas capaces de mobilizar efectivos para levantar unhas defensas deste calibre nunha zona tan remota. Analizando posibles acontecementos históricos que implicasen o movemento de continxentes de entidade nesta cronoloxía, pode evocarse en primeiro lugar a campaña de Almanzor contra Santiago de Compostela en 997. Non obstante, as crónicas da expedición detallan como esta penetra no territorio da actual Galicia aproveitando o trazado da antiga vía romana XIX e desde Tui continúa transitando pola mesma (Peinado 1952). Débese ter en conta que o xacemento sitúase a poucos quilómetros da fronteira portuguesa, existindo referencias aos ataques que realizou na raia Afonso Henriques nos anos 1130, 1132, 1133, 1137 e 1166, os cales implicarían tanto o movemento de tropas por parte do rei portugués, como a conseguinte resposta galega (Aguiar Andrade 1996). En 1169 as tropas de Fernando II de Galicia arrebatan do dominio portugués a cidade de Tui, pero descoñecemos se estas avanzaron dende o norte ou o leste (Barros Guimeráns 1994: p. 28). Posteriormente, o rei Sancho I de Portugal conquistará boa parte do sur galego en 1197, tomando prazas tan importantes como as cidades de Tui ou Pontevedra (Violante Branco 2010: p. 199). A hipótese medieval para o conxunto podería verse reforza pola presenza a carón da ermida da virxe da Xestosa, situada a 600 m en liña recta do Castelo e cunha tumba antropomorfa escavada na rocha, coincidente con estas cronoloxías (Almagro-Gorbea; Alonso Romero 2016: 276). Posteriormente, o seguinte momento histórico no que se produce un grande movemento de tropas na contorna da Raia é a denominada Guerra de Restauraçao na década de 1640, cando as tropas portuguesas realizan diversas incursións no territorio galego e viceversa (Blanco-Rotea 2015). Un campamento desta cronoloxía e cun muro de laxes fincadas ven de se estudar en Arcos de Valdevez (Portugal) (Blanco-Rotea 2022)7. Non obstante, trátase dun recinto moito máis pequeno e sen torres, que carecen de lóxica neste momento polo desenvolvemento da artillería e a adopción de sistemas defensivos abaluartados. A documentación histórica, máis abondosa neste momento, non recolle tampouco ningún movemento de tropas nos altos da serra do Faro de Avión. Os motivos que fan que rexeitemos a hipótese da Idade Moderna son os mesmos que permiten descartar cronoloxías máis recentes. Os movementos de tropas documentados durante a Guerra de Independencia (1808-12), por exemplo, non se corresponden coa lóxica do asentamento do Castelo do Faro, coa súa técnica construtiva ou o seu deseño. Conclusións A intervención no recinto do Castelo do Faro tiña como obxectivo principal avanzar na caracterización do recinto identificado en 2020 para definir a súa funcionalidade e avanzar no seu encadre cronolóxico. No marco desta intervención apostouse por unha metodoloxía arqueolóxica que combina distintas técnicas de teledetección (como a prospección aérea con drons) e métodos non invasivos como a prospección xeofísica con outras accións que poden enmarcarse dentro dos métodos tradicionais da disciplina (prospección artefactual e por metalodetección, escavación de sondaxes, datacións físico-químicas absolutas). Os traballos permitiron documentar a —limitada— secuencia estratigráfica do xacemento, estudar con detalle as súas estruturas defensivas e métodos construtivos, permitindo corroborar ou descartar hipóteses interpretativas previas. Así mesmo, tivemos ocasión de comprobar que a ausencia de cultura material no sitio non se debe a ningunha carencia ou eiva metodolóxica, senón que garda relación probablemente tanto co contexto xeolóxico no que nos atopamos como coa propia natureza temporal do recinto fortificado. De igual xeito, a ausencia de estruturas arqueolóxicas relevantes ao interior parece reforzar esta suposición. Pola combinación das súas características morfolóxicas, patrón de asentamento, extensión e particular mutismo no rexistro arqueolóxico, o sitio do Castelo do Faro constitúe un verdadeiro desafío para a arqueoloxía do século XXI. Desde o punto de vista metodolóxico, a intervención obrigounos a levar ao límite un amplo repertorio de técnicas e ferramentas con resultados diversos; desde o científico, resolver o misterio da súa adscrición arqueolóxica supón un fito para o avance no estudo das fortificacións en altura e das paisaxes arqueolóxicas da alta montaña no seu conxunto. Malia poder definir a funcionalidade do recinto, a adscrición cronolóxica do mesmo depende no momento de escribir estas liñas dos resultados das datacións absolutas por 14C e OSL. A súa integración nas narrativas históricas imperantes ou o desafío ás mesmas depende dos pequenos carbóns e cristais de cuarzo que permiten implementar estas análises. Desde o punto de vista patrimonial e da comunicación da ciencia, o estudo de contextos arqueolóxicos efémeros permite non só coñecer e afondar no potencial e limitacións dos distintos métodos, senón tamén naturalizar o debate científico e a discusión de hipóteses entre especialistas. Así mesmo, contribúe ao recoñocemento de realidades arqueolóxicas pouco estudadas ata o momento, incentivando unha maior sensibilización do grande público cara o seu patrimonio cultural e o desenvolvemento de estratexias e protocolos máis efectivos entre os profesionais. Só deste xeito poderán protexerse efectivamente no futuro recintos similares ao seren incluidos nos estudos de impacto ambiental.

Este traballo baséase nas referencias musicais reflectidas na obra de Lois Pereiro. Queremos estudar a importancia da música, especialmente da música rock, na obra e na vida do poeta monfortino. Dese xeito imos atopando os diálogos, os xogos intertextuais, as lembranzas, o empréstamo de títulos etc.

Fucking Poetry! A música na obra de Lois Pereiro Xoán Carlos García Souto [Recibido, 30 marzo 2016; aceptado, 2 maio 2016] http://dx.doi.org/10.15304/bgl.48.3224 Fomos ficando sós o Mar o barco e mais nós Manuel Antonio Quero ser como Manuel Antonio, escribir un libro e morrer novo Lois Pereiro : Lois Pereiro; Poetry; música rock. abstract This essay is based upon the musical references in Lois Pereiro’s work. We want to study the relevance of music, especially rock music, in the life and work of the poet from Monforte. Thus, we find the dialogues, the intertextual plays, the memories, the borrowing of titles, and so forth. keywords : Lois Pereiro; poesía; rock music. Introdución Lois Pereiro (19581996) foi un poeta urbano, visceral, e cun ton punkarra 1. A súa obra afástase de certos lugares comúns que ás veces fan que a literatura galega xogue un papel algo afastado das inquedanzas dalgúns sectores sociais, e parafraseando ó xenial Bardo de Avon, por momentos a poesía galega se asemelle a ese mal actor que se xacta e se axita un intre polo escenario e do cal non volvemos saber. Esta sensación é válida para moitas persoas que senten a poesía como un ente vivo, como un ácido que corroe as entrañas ou como unha sorte de escudo defensivo contra a mediocridade imperante no mundo actual. Así o entendía tamén Lois Pereiro, quen no ano 1995 afirmaba nunha entrevista: “Xa teño dito que o problema da literatura galega é que é unha literatura demasiado profesoral e iso impide que se entronque coa vida” (Romaní 1997: 9599). Lois Pereiro camiñaba pola corda frouxa, tanto na súa vida como na súa poesía, a súa é unha desas voces radicais, inconformistas, suburbiais, ao xeito de Leopoldo María Panero, de Charles Bukowski, de Edgar Allan Poe ou de Allen Ginsberg 2. Non tiña a imaxe ou o perfil de poeta segundo o canon, de feito tivo que loitar coa indiferenza dunha parte do establishment cultural galego. Mais (iso non quita que) sendo Lois Pereiro un auténtico francotirador, unha voz senlleira, esteamos a falar do “clásico que ten a literatura galega sen sabelo” en palabras de Manuel Rivas (Rivas 1993). A metodoloxía empregada neste traballo ten unha dimensión comparatista, centrándose na relación existente entre a música e a literatura, neste caso arredor dos textos escritos por Lois Pereiro. A recollida de datos e a súa análise co obxectivo de sistematizalos, e a elaboración dun corpus (antes inexistente) que recolla tódalas referencias musicais espalladas pola obra do poeta monfortino son o centro desta primeira achega á figura de Lois Pereiro. O devandito corpus pode atoparse nos apéndices deste traballo. A intertextualidade está presente en boa parte da obra de Lois Pereiro, e remítenos aos seus coñecementos en materia de literatura, de cine ou de música. De feito, é un espazo común non só para os escritores, tamén aparece noutras artes como a pintura, o cine ou a fotografía, e no mundo actual agroma con frecuencia no ámbito publicitario. Falamos de intertextualidade co sentido que propuxo Genette, como a relación dunha presenza simultánea entre dous ou máis textos, ou como a presenza dun texto noutro (Genette 1989: 11). Ese feedback é acollido na poética de Pereiro de xeito natural e enriquecedor. A incógnita que cómpre resolver é o papel que teñen as referencias musicais na obra do poeta do Cabe. A pregunta que debemos responder é: xoga a música un mero papel de adobío culturalista ou esas referencias forman parte consubstancial da poética de Lois Pereiro, e nese caso, en que medida o fan?: a hipótese da que partimos aposta claramente pola importancia das referencias musicais na súa obra, ademais da presenza significativa e da valoración positiva que tivo a música na súa vida. De feito o autor monfortino admitiu que a música rock o marcara. Semella que tanto a música como a literatura centraron boa parte das inquedanzas culturais e vitais do poeta monfortino, dalgún xeito poesía e música retroalimentábanse en Lois Pereiro. Na súa escrita as cancións non só son títulos de poemas, senón que tamén condicionan algúns deles e algunhas partes da súa narrativa. A música e os seus espazos Lois Pereiro escoitaba todo tipo de música, non só gozaba co punk ou o rock, tamén o facía coa música clásica (Wagner, Mozart), co flamenco (Camarón de la isla, Lole y Manuel), co blues (John Lee Hooker, Billie Holiday), coa música de cantautor (José Afonso, Leonard Cohen), co estilo minimalista e repetitivo de Brian Eno & Robert Fripp, coa música paquistaní de Nusrat Fateh Ali Khan ou co krautrock ou rock experimental alemán (Can, Kraftwerk). Asemade, escoitaba música de varias épocas: da clásica (Anton Webern), dos cincuenta (Billie Holiday, John Lee Hooker), dos sesenta (Pink Floyd, The Beatles), dos setenta (Eric Clapton, Frank Zappa & The Mothers of Invention), dos oitenta (Killing Joke, Elvis Costello) e dos noventa (Sinnead O´Connor, Albert Pla). Polo que atinxe aos lugares onde Lois Pereiro escoitaba a súa música preferida, sabemos con seguridade que frecuentaba, entre outros, os seguintes sitios: o bar Sésamo e a discoteca Xolda, ámbolos dous en Monforte; e o bar Borrazás, o pub Moka, a discoteca Playa Club, o bar Parrús, e o Café do Museo, todos eles na Coruña. Na súa xuventude na cidade do Cabe, o poeta visitaba ás veces o mítico bar Sésamo, situado ao lado da ponte romana. Segundo Iago Martínez (2011: 42), autor dunha biografía sobre Lois Pereiro, o bar “acabaría por converterse en toda unha referencia para esa xeración”. No Sésamo, Lois Pereiro escoitaba discos de TRex, de The Rolling Stones, de David Bowie ou de The Velvet Underground, nunha época na que ese tipo de música non estaba ao alcance da maioría das mozas e mozos. No seu libro Conversa ultramarina (prosa epistolar dirixida a Piedad Cabo, diario íntimo e autobiográfico cunha dimensión pública por mor de ser un texto susceptible de ser publicado) fai referencia a algúns dos locais que frecuentaba na cidade herculina. Nesta entrada do día 4 de abril Pereiro (2010: 33) afirma: “Penso estar no Parrús, cos redskins-riazorblues-beiristas. Facer barra e oír Blues. A ver se me chega algunha mosca e se pon a tiro do meu mal talante. A bilis que non espallo polo mundo adiante fica en min”. Tan só dous días despois, Pereiro (2010: 41) cita nese mesmo libro o bar Borrazás da Coruña, onde escribiu algúns dos seus poemas: Esta tarde no parece que me encuentre muy bien. Últimamente siento escalofríos. A veces, por horas; pero no sé si se deben al placer de estar solo, aunque me saluden con bromas los camareros del Borrazás, o al miedo que provoca en mí mi propia ausencia voluntaria del mundo que me sigue a mi lado como un perro... (¿Te fijas? Frase estilo Bernhard... Viva la coma y el punto y coma. Olvidemos el punto y aparte! Ejercicios de estilo). Tamén no seu recital do pub Moka dixo o poeta que el escribía en todos os cafés, en todos os lugares, en todas as libretas, nas servilletas dos bares..., feito que corrobora que Lois Pereiro tamén facía poesía do cotián, do que pasaba nas rúas, en resumo, das súas vivencias. Temos constancia de que Lois Pereiro foi a varios concertos: o de Killing Joke en Berlín; os de Frank Zappa & The Mothers of Invention, The Clash, Lou Reed, John Cage e Llm en Madrid; ou o de Heredeiros da Crús no Playa Club de A Coruña. Ademais aproveitaba as súas viaxes por Europa e as súas estadías en Madrid ou na Coruña para gozar dalgúns dos seus músicos favoritos. O papel da música na súa obra O empréstamo de títulos e os xogos intertextuais Lois Pereiro utilizou na súa obra algúns títulos de cancións para nomear os seus poemas. A composición inicial do seu primeiro libro Poemas 19811991 é “Atrocity exhibition”, título dunha canción de Joy Division do seu disco Closer (1980), tomado á súa vez dun grupo de novelas do escritor J. G. Ballard. Tamén no número un da revista Loia atopamos “Alan’s psychedelic breakfast”, poesía co título dunha canción de Pink Floyd, de Atom Heart Mother (1970). Outro exemplo do uso das referencias musicais xogando un mero papel de títulos é “Verschwende deine Jugend” [‘Malgasta a túa xuventude’], en Poemas 19811991, onde o escritor se apropia do título dun tema do grupo alemán DAF, do seu álbum Gold und Liebe (1981). Ás veces as referencias veñen en forma de citas ao comezo dos poemas. Velaí este exemplo en “ Gothic Thought”, de Poemas para unha loia (Pereiro 2011: 46): “Suite inglesa en Sol Menor de Bach / Songe creux de Satie”. En “Atrocity exhibition” Lois Pereiro (2011: 53) escribe estes versos: Deixa un bico no espello onde arde a miña sombra pola noite e que podrezan xuntas a imaxe da túa ausencia, silueteada en roxo cos teus labres, e o perfil violento do meu soño que enxendra amor gris fume un odio carmesín e na lingua e nos dentes sangue e semen. A intertextualidade e a interartisticidade son unha constante na escrita do poeta monfortino. Moitas veces aprópiase de versos ou de citas doutros autores como parte dese xogo intertextual, enriquecendo desa forma a súa propia obra. Exemplos de citas témolos en Conversa ultramarina. O diario rexistra o 16 de maio de 1995 esta entrada (Pereiro 2010: 99): “No Paradise, I’m waiting for the woman, 25 dollars in my hand...”. Neste caso, Lois Pereiro está parafraseando a letra feita por Lou Reed e mudándoa de sentido, porque el non agarda xa por ningún camello, só está a lembrar a chamada da noite anterior do seu gran amor, Piedad Cabo. Esta cita está relacionada coa canción de The Velvet Undergronud “I’m waiting for the man” (The Velvet Underground & Nico, 1967), e nela cóntase a espera dun drogadicto por algún traficante. O mesmo acontece en “A fina pel dun virus”, onde unhas estrofas do tema “Track 8” de John Lydon (The Flowers of Romance, 1981) fan de encabezamento ao citado poema 3. Outro exemplo do uso de letras musicais como citas no inicio dun texto aparece en “Explórote cos ollos”, de Poesía última de amor e enfermidade. Aquí, Pereiro (2011: 174) escolle para comezar o seu poema unha estrofa dun tema de Lole y Manuel, “Tangos de la pimienta” (Lole y Manuel, 1977): “Cuando tú te vas / cuando tú te vas / te llevas mi sangre corriendo detrás”. Ademais, atopamos outro uso dunha referencia musical como cita en Conversa ultramarina, concretamente nunha entrada do día 11 de maio de 1995 (Pereiro 2010: 93): “Saio ó fin do hospital. ‘Out of the blue and into the black’ 4. Na casa xa intento chamar a P., pero un tipo con voz de levar esmoquin dime que non está. Vale”. P fai referencia a Piedad Cabo, e Lois Pereiro deixa constancia aquí das dificultades para comunicarse con ela, quen está en San Francisco estudando inglés. Na súa carta dirixida a Piedad, nunha entrada do 28 de abril, o poeta (Pereiro, 2010: 74) utiliza un verso dunha canción de Pata Negra, “Tengo que volar” (Inspiración y locura, 1990), para expresar o seu enfado por ter que ingresar de novo no hospital: “Nin con unha ala sola me dejan volar ya! Joder...” 5. En “Encontro con Piedad. Volta e retorno do sol. Eu amo, ti amas, il ama” (Poemas para unha loia), o autor fala do sol utilizando unha coñecida estrofa dunha canción de The Doors, “Waiting for the sun” (Morrison Hotel, 1970), nunha sorte de asociación de ideas (Pereiro 2011: 26): “Deixounos o sol. É ceibe o sol, non é ceibe o sol. Rei Sol, Solthermic, Oh waiting for the sun, waiting for the sun, waiting for the sun...”. Lois Pereiro escoitaba toda clase de música. Unha mostra diso atopámola na referencia ao Lied e a Mahler en “Análise hemática do amor” (Poesía última de amor e enfermidade). O Lied é unha canción lírica breve na órbita do Romanticismo xermánico. Lois Pereiro (2011: 153) escribe: E podería facer un Lied amargo adicado ós meus seres máis amados modificando as miñas CD4 e baixando o nivel de protombina deste corpo que aboia en endorfinas sen xeringas ou fármacos que as leven 6. Observamos neste exemplo o claro contraste entre o concepto do Lied e os termos da linguaxe médica usados por Lois Pereiro, os cales confiren ao poema unha dimensión de desacougo. Seguindo coa música clásica, o poeta escribiu un guión televisivo para un programa emitido pola TVG o 25 de xullo de 1988: ¿Que é Galicia?, recollido en Poemas 19811991. É un abecedario no que por cada letra, o poeta de Lemos achega algunhas ideas relacionadas coa súa visión da realidade galega. Na letra W atopamos a seguinte entrada (Pereiro 2011: 96): “Whisky: noite urbana. ¿Galicia é Wagneriana, ou é máis ben un Wolfgang Amadeus enfermo de paisaxe, soñando con Sibelius?”. É outro indicativo do gusto do poeta polos autores considerados clásicos, neste caso Wagner, Mozart e Sibelius. O título da canción “All tomorrow’s parties” (The Velvet Underground & Nico, 1968) tamén é utilizado en Conversa ultramarina, aínda que traducido ao castelán. Nunha pasaxe do diario, aparecen estas palabras referidas a un dos seus acompañantes na habitación do hospital coruñés onde o poeta está ingresado por mor dos seus problemas de saúde (Pereiro 2010: 88; a cursiva é miña): La habitación a la que nos pasaron la última noche para dejar sitio a un viejo moribundo está habitada por un zombie que parece vivir por decreto divino exclusivamente. Todas las fiestas del mañana quedan demasiado lejanas para él desde hace tiempo, incluso desde mucho antes de ingresar aquí... En Poemas 19811991 observamos outro exemplo da relación de Lois Pereiro coa música rock. Trátase de “Narcisismo”, título do poema musicado por Radio Océano, o grupo no que militaba o seu irmán Xosé Manuel (Pereiro 2011: 63): Sigo os pasos do sangue no meu corpo e coa unlla do meu dedo máis firme abro un sulco vermello en media lúa na vea que me acolle tan azul. Non só Radio Océano lle puxo música ás palabras de Lois Pereiro. Outros artistas como Manu Clavijo, O Leo e Arremecághona, Ondas Martenot ou Fanny & Alexander fixeron o propio: de feito, xunto con Rosalía de Castro, Celso Emilio Ferreiro e Curros Enríquez, Lois Pereiro é o escritor galego máis musicado. Música e cotidianeidade Na relación establecida entre a música que Pereiro escoitaba e os seus textos, poéticos ou non, o escritor monfortino utiliza imaxes musicais e as insire nos seus actos cotiáns. Son momentos nos que a música semella incorporarse aos textos sen unha relación lóxica clara, como se de ecos, pautas ou imaxes se tratase. Observamos que en Conversa ultramarina o poeta escribe sobre a súa afinidade cunha amiga, e remata a entrada con estas palabras (Pereiro 2010: 24): “É algo interior, intenso e brillante, coma un solo de violín de Bach”. Noutro momento do diario escribe (Pereiro 2010: 25): “Música...(Nada, Zeca Afonso, Pata Negra e Nada. Penso, non sei por que, en Simone e JeanPaul) “Agora está voltando ao que era dantes. / Mas se hà um camarada á túa espera / Náo faltes ao encontro sè constante...” (“Tinha uma sala mal iluminada”, J. Afonso). Vemos neste exemplo como o poeta semella facer unha secuencia: primeiro non percibe nada, logo escoita a José Afonso, despois a Pata Negra e de novo non volve escoitar nada. Tras lembrar a Simone de Beauvoir e a Jean Paul Sartre, remata cunhas estrofas do tema de José Afonso “Tinha uma sala mal iluminada”. Tamén en Conversa ultramarina, Pereiro reflexiona sobre a súa vida, facendo referencia ao tema “Coge el tren” 7, do grupo de rock Mermelada (Pereiro 2010: 44): “E tampouco penso deixar que o tren das 3 e 10 me calme o cerebro, falando de Blues célebres, porque o mundo aínda mantén abertas portas con camiños inéditos que me atraen...”. No rock español de finais dos anos setenta, o tren usábase como unha metáfora da liberdade, e Lois Pereiro deixa constancia unha vez máis do seu gusto pola música blues. Vemos tamén a relación do ferrocarril coa súa cidade natal, pois o tren é unha parte fundamental de Monforte, e fainos lembrar algunhas fotografías do autor de Lemos diante das vías do tren, fotos feitas cun evidente sentido metafórico: as vías levan cara a outros espazos, a outras cidades ou a outros países. Sendo un poeta, atípico pero poeta, Lois Pereiro tamén se queixa dalgún xeito da súa condición de escritor, non pola escrita en si, senón polos compromisos que isto leva consigo. De novo no seu diariocarta Conversa ultramarina fai unha nova mención á música blues (Pereiro 2010: 72): “O caso é que máis tarde teño que ver a Lourdes polo do recital poético do día 5, e non teño ganas dese tipo de afectos ou defectos culturais. Preferiría oír Blues nun garito calquera. Fucking Poetry! Voulle levar os últimos poemas, como me pediu”. Deixa neste texto o poeta espazo para a ironía: fucking poetry. Asemade, o feito de querer escoitar blues nun garito semella unha fuxida da realidade. Dentro do aspecto cotián, algunhas referencias musicais na obra de Pereiro xogan un papel anecdótico. Por exemplo, en Conversa ultramarina o poeta escribe sobre o concerto na Coruña do grupo galego Heredeiros da Crús (Pereiro 2010: 71): No concerto de “Os Heredeiros da Crús” no Playa Club, agardo á miña irmá na barra; unha vez dentro, cúranme o catarro os decibelios bravos e a xente do Barbanza que se tira desde o escenario ó público: todos de Boiro e Ribeira. Os do Barbanza! Non vía nada semellante desde Berlín nos anos oitenta, ¿lembras?... “María, o teu fillo fuma porros!”... Neste caso, non é só un testemuño, tamén é unha reivindicación da xente do Barbanza e da música galega menos politicamente correcta, como é o caso do grupo Heredeiros da Crús, coñecido polas súas letras irreverentes e provocativas. Neste exemplo, Lois Pereiro toma emprestado o título da súa canción “(María) O teu fillo fuma porros” (Está que te cajas!!, 1996). Atopamos outro testemuño en Conversa ultramarina. Lois Pereiro está a pasar uns días en Alhama de Aragón cuns amigos, e alí escribe (Pereiro 2010: 52): Este dato amósanos que, no tocante á música que lle gustaba, Lois Pereiro non era un mero espectador pasivo. Intenta traducir a letra do tema de Eric Clapton, non en van estudara idiomas. Cómpre sinalar ademais a canción que quere traducir: “Tears in heaven”, un tema composto polo guitarrista británico trala morte do seu fillo de catro anos no ano 1991. Neste mesmo libro Lois Pereiro utiliza o título dun tema de Leonard Cohen, “Sisters of mercy” (Wildflowers, 1967) para nomear agarimosamente dese xeito ás súas amigas Ana e Patti (Pereiro 2010: 76): “Creo que me puse algo menos amarillo al verlas. Adoro a mis “sisters of mercy” cuando ríen, cuando sufren, cuando gritan, y cuando me abrazan con el cariño justo que ahora necesito yo (para variar, claro)”. Os diálogos, as lembranzas e as listaxes Outro xeito no que a música aparece na obra do poeta monfortino é o diálogo. En Conversa ultramarina establece varios con John Lee Hooker, o guitarrista e cantante de blues orixinario do sur dos USA, velaí as súas palabras (Pereiro 2010: 30): “One bourbon, one scotch, one beer!”. I can´t, excuse me, John Lee...”. Fai referencia aquí a “One bourbon, one scotch, one beer” (The Real Folk Blues, 1966), unha versión do bluesman americano dun tema homónimo dos anos cincuenta. Lois Pereiro é consciente de que cos seus problemas co seu fígado (chegou a autodenominarse Fígadoman) non é quen de beber un bourbon, un whisky escocés ou unha cervexa, e por iso se desculpa ante J. L. Hooker. Este diálogo continúa máis adiante (Pereiro 2010: 3132): “Sí, también yo necesito un trago, John Lee, pero me jodo, y además no me apetece nada. Pero escribo como un alcohólico para llenarme de bilis hasta el culo, que siempre fue lo mío al fin y al cabo”. De novo retoma a conversa con John Lee Hooker, facendo unha referencia máis ao bar Parrús (Pereiro 2010: 42): “No Parrús: “One bourbon, one scotch, one beer!” Que non podo, John Lee. ¿Outra vez?! “One beer, one bourbon, one scotch”... Xa mo dixeches onte. Vas levar, negro do demo...”. Na escrita de Lois Pereiro tamén atopamos algún exemplo no que as referencias musicais, ademais de dialogar, xogan en clave reivindicativa nun segundo plano. Como unha especie de consigna atopamos en Conversa ultramarina estas palabras (Pereiro 2010: 27): “Si. ¿Por qué no? Vete hasta el fondo y comete un error, si es preciso hasta el fondo, para no repetirlo. Adelante! Me lo acaba de decir John Lee Hooker en un Blues”. Este pensamento está relacionado cunha frase de Henri Michaux que Lois Pereiro reproduce tamén en Conversa ultramarina, frase que asumida por el, amosa parte da súa postura existencial ante a vida (Pereiro 2010: 50): Ve hasta el fondo de tus errores, por lo menos de algunos, para que puedas examinarlos bien. Si no, al detenerte a la mitad del camino, volverás siempre a repetir ciegamente el mismo género de errores a lo largo de toda tu vida, cosa que algunos llamarán “destino”. Obliga al enemigo, que es tu estructura, a desenmascararse. Si no has podido torcer tu destino, sólo habrás sido un apartamento alquilado. Lois Pereiro tamén plasma na súa obra algúns dos seus recordos respecto da música. Na súa primeira viaxe por Europa, o poeta visita Edimburgo, e como recolle Iago Martínez, na cidade escocesa o poeta ve os primeiros punks (Martínez 2011: 58). Lois Pereiro utiliza en “Edinburgh Edinburgh”, do libro Poemas 19811991, unha imaxe que reflicte este feito (Pereiro 2011: 80): Catro teenagers punks xaspeaban mil cores metalizadas co meu ollo animal cravado neles “No future Anarchy & destroy me”. Vemos neste texto unha clara referencia, xogando tamén un papel intertextual, ao grupo punk inglés Sex Pistols e á súa canción “Anarchy in UK” (Never Mind the Bollocks, Here’s the Sex Pistols, 1976), un tema polémico que comeza deste xeito: I’m an AntiChrist I’m an Anarchist Don’t know what I want but I know how to get it. Ademais lembra cancións concretas. En “Comedias e proverbios ou un conto moral”, do poemario Poesía última de amor e enfermidade, rememora tempos mellores a través dun tema de The Beatles: “Dear Prudence” (The Beatles, 1968). Nese poema Lois Pereiro (2011: 169) escribe o seguinte: “Dear Prudence, dear Prudence...” Da habitación veciña, da que só me separaba unha longa parede, saía pola porta esa canción que me dicía tantas cousas hai vinte anos. Dear Prudence, si, dear Prudence salferindo de música e de palabras a mesta luz do sol vestido de luxo dominical. A modo de curiosidade, cómpre engadir que esta canción de John Lennon fala de Prudence Farrow, irmá da actriz Mia Farrow. Prudence coincidiu cos Beatles nun curso de meditación na India, e na letra faise referencia a que a irmá da famosa actriz non saía da súa estancia durante o citado curso. Un fragmento da letra da canción di o seguinte: Dear Prudence, won’t you come out to play? Dear Prudence, greet the brand new day The sun is up, the sky is blue It’s beautiful and so are you Dear Prudence, won’t you come out to play? Quizais poidamos establecer certa comparación entre a reclusión de Prudence e a que sufría Lois Pereiro, aínda que a do poeta era imposta por mor dos seus problemas de saúde: Prudence está nunha habitación na canción de The Beatles, e Lois Pereiro está noutra na vida real. As referencias musicais na obra de Lois Pereiro atópanse tanto na prosa como no verso. No ensaio “Modesta proposición para renunciar a facer xirar a roda hidráulica dunha cíclica historia universal da infamia”, os nomes de Leonard Cohen e Lou Reed aparecen como parte dunha listaxe, non só de músicos, senón de todo tipo de referencias ou de influencias culturais na súa vida, como se aprecia neste fragmento (Pereiro 1996: 14): Todos fillos dun tempo maldito, de opio, absenta, alcohol e rabia contra o Tempo e a Moral burguesa, cobarde, aburrido e letal... Leonard Cohen, Lou Reed, o Rock, Alicia en “Wonderland”, Art “dexenerada”, Expresionismo, comunismo surreal, os Clásicos, de Esquilo a Chejov, a Arte e a Vida, formando todo un vértigo experimental que me inundaba a alma pouco a pouco, e Shakespeare, Shakespeare, Shakespeare... Tamén como parte dunha listaxe, vemos na letra F do seu guión televisivo ¿Que é Galicia? (Pereiro 2011: 96) unha referencia ao tema “All tomorrow´s parties” de The Velvet Underground ” (The Velvet Underground & Nico, 1968): “Fogar. Fantasía. Fábricas, Febre, e as Formas do Futuro, Figuras do pasado. O Fenómeno atmosférico da Felicidade, e tódalas Festas do mañá...”. O título desta canción está presente en varios textos do poeta, e neste caso faino por medio da tradución ao galego para poder encadralo na letra “F”. Este tema tamén era un dos favoritos da súa moza Piedad Cabo. O recital no Pub Moka Analizemos agora un feito transcendente na vida de Lois Pereiro: o recital que ofreceu para presentar Poesía última de amor e enfermidade no pub Moka da Coruña, o día 31 de xaneiro de 1996, catro meses antes de falecer. Dispuxo a ocasión como se fose a derradeira, pois o poeta era consciente da súa mala saúde. A introdución foi co poema “Puedo empezar”, de Josep María Fonollosa 8, gravado pola voz do humorista Eugenio, o mesmo poema co que comezaba o disco de Albert Pla Supone Fonollosa (1995), dedicado ao poeta catalán, do que reproducimos, por significativo, o seguinte fragmento: Tengo ya preparadas las respuestas para las entrevistas periodísticas que me hagan en la prensa radio y tele. Querrán saber que opino y como soy, me mostraré ingenioso y espontáneo (...) 9. Aínda que a lectura dos seus poemas era o principal, non esqueceu algúns dos seus temas favoritos: “Ennui” 10 de Lou Reed (Sally can’t dance, 1974), “Devoro” de Albert Pla (Supone Fonollosa, 1995), “Tinha uma sala mal iluminada” de Zeca Afonso (Enquanto há força, 1978), e “Innocent when you dream” de Tom Waits (Frank’s wild years, 1987). No pub Moka Pereiro explicou o porqué deses versos, facendo ao público asistente cómplice dos feitos que sucedían entre as bambolinas da súa poesía. Así, afirmou que, sabendo que ía a morrer, púxose a escribir poemas de amor, de amor á vida, ás persoas, á utopía de Chiapas ou a si mesmo. Falou dos seus principios políticos e dixo moverse entre as bandeiras negras e as vermellas, pero ao seu xeito, e para iso tomou emprestada unha frase de Octavio Paz: “La revolución que viene es la fiesta, el principio del principio que regresa”. Tamén dixo que quería “beber dun grolo todo o que a vida nos ofrece”, e falou da morte como unha sorte de contrincante nunha partida de xadrez. Un dos poemas que Lois Pereiro recitou é “Transmigración”, título dunha composición homónima de Josep María Fonollosa. Os versos de Fonollosa soaron despois na voz de Roberto Iniesta (líder de Extremoduro), na mesma gravación coa que Albert Pla pechaba o seu disco Supone Fonollosa. Velaquí o poema do escritor catalán, toda unha declaración de intencións: No a la transmigración en otra especie. No a la post vida, ni en cielo ni en infierno. No a que me absorba cualquier divinidad. No a un más allá, ni aun siendo el paraíso reservado a islamitas, con beldades que un libro garantiza siempre vírgenes. Porque esos son los juegos para ingenuos en que mi agnosticismo nunca apuesta. Mi envite es al no ser. A lo seguro. Rechaza otro existir, tras consumida mi ración de este guiso indigerible. Otra vez, no. Una vez ya es demasiado. No recital fixo súas unhas palabras de Leopoldo María Panero 11 : “apostei contra Deus tódalas inmensas noites a moeda infame de min mesmo”. Reivindica a figura e a mensaxe desoutro “exiliado de si mesmo internado no manicomio de Mondragón... pero un poeta nunca deixa de ser un poeta, calado, en silencio, berrando, vivindo, destruíndo...”. O autor madrileño era, ao igual que Lois Pereiro, outra figura senlleira no panorama das letras españolas, tocado cun aura de malditismo: alcohol, drogas e autodestrución foron os seus sinais de identidade. No remate do recital e tralos agradecementos de rigor comezou a soar “Innocent when you dream”, de Tom Waits (Frank’s wild years, 1987), como 11 Leopoldo María Panero é un poeta madrileño nacido en 1948 e finado en 2014. Foi encadrado na Xeración dos Novísimos, aínda que el sempre rexeitou as etiquetas. Dende finais dos anos oitenta viviu internado no psiquiátrico de Mondragón e logo, de xeito voluntario, na Unidade de Psiquiatría das Palmas de Gran Canaria até o seu pasamento. Pere Gimferrer, poeta e crítico, dixo ao respecto de Lois Pereiro e de Panero: “Yo, que he conocido y conozco a Leopoldo María Panero, sé que el control de la materia poética es mucho mayor, al menos en el momento de madurez, en el caso de Pereiro que en el caso de Leopoldo, con toda mi estima por la obra y por la personalidad, trágica en algunos sentidos, de Leopoldo” (Gimferrer 2013: 83). fondo da voz de Lois Pereiro: “(...) e nada máis, este é o meu libro, i é un pouco, como diría Goytisolo nun epigrama que escribiu, publicado hai pouco: es como diez limones en un caramelo, como toda mi sangre metida en cuatro gotas”. Precisamente de “Transmigración”, o poema de Lois Pereiro (2011: 181), son estes inspirados versos: Esta enerxía xa non vai ter fin, non foi creada nin será destruída. Irá ocupando diferentes vidas, transformándose en emocións alleas tatuadas noutros corpos paralelos, en simultáneas procesións sen pausa. Nun cálido universo apaixonado voume dosificando con usura, ata que chegue a hora de voltar, canso e feliz, ó punto de partida. Lido desde a nosa perspectiva, este poema estremece, pero se pensamos que Lois Pereiro o estaba a recitar soamente catro meses antes da súa morte, e ademais sendo consciente da súa realidade, o estremecemento xa supera certos límites. O rexistro sonoro da gravación do recital, do que se dá o enlace na bibliografía, constitúe un valioso documento. Os estudosos da obra de Lois Pereiro e boa parte da crítica coinciden en recoñecer que é un dos grandes poetas galegos e en que a literatura galega non sería o mesmo sen el. Polo que atinxe ao tema tratado, vemos que a música condiciona a súa escrita. Velaí como algúns poemas toman o nome directamente de títulos de cancións e noutros a estrutura deriva deses fragmentos de textos musicais ou das súas variacións. Nos epígrafes anteriores puidemos comprobar como o poeta dialoga, cita, testemuña, reivindica ou lembra, eses son os xogos que relacionan tanto os seus poemas coma a súa prosa coas referencias musicais que poboan a obra do poeta monfortino. É incuestionable a importancia da música no seu xeito de vida. Segundo María Xesús Nogueira (2011: 14): a imaxe de Lois Pereiro está polo tanto vinculada ao xeito de vida dunha xeración, reivindicada por el mesmo como unha xeración perdida, que viviu ‘unha época moi especial, a de chegar un pouco tarde a todo. Sexo, drogas, rock&roll misturado coa situación política que non deixaba de cambiar’, e que constituíu unha caste de Beat Generation de noso. Unha das características máis salientables do gusto musical de Lois Pereiro é o seu eclecticismo. O poeta tiña realmente unha gran diversidade de referencias musicais. Dende o rock e o punk até chegar á música clásica ou ao blues, Pereiro gozaba con estilos moi diferentes entre si. Xa amosamos que na súa mocidade na cidade do Cabe tiña acceso, por mor dos seus amigos que estudaban no Reino Unido, a álbums cos que outros mozos só podían soñar, pois cómpre non esquecer que na España de mediados dos anos setenta aínda estaban prohibidos moitos discos que non superaban a censura, tanto polas súas letras como polas cubertas. A presenza da música na súa obra é moi importante, pois son infinidade as referencias coas que xoga nela. Tanto se apropia de títulos e de citas como fai encaixes ou diálogos intertextuais, pero sempre cunha mestría digna de resaltar. As reivindicacións e as consignas, os ecos e as lembranzas, todos son acollidos na obra de Lois Pereiro. A análise levada a cabo nestas páxinas confirma a hipótese de partida: a inclusión das referencias musicais na obra de Lois Pereiro como parte integrada perfectamente na súa poética, como parte consubstancial da súa escrita, ademais da relevancia da música, sobre todo da música rock, na súa vida. Outros datos amosan a outra cara da moeda: Lois Pereiro é un dos escritores galegos máis musicados, case ao mesmo nivel de clásicos como Rosalía de Castro, Celso Emilio Ferreiro e Curros Enríquez. Escoitar a Lois Pereiro recitando no pub Moka é abraiante, e pon de manifesto a intensidade vital dun poeta que sabe que non lle queda moito tempo de vida, pero que fai súas reflexións como esta: ¿E conseguiches o que querías desta vida? Conseguino ¿E que querías? Considerarme amado, sentirme amado na terra. 1. Listaxe de referencias musicais na obra de Lois Pereiro - Wagner: en “Nostalxias siamesas” ¿Que é Galicia? (Guión televisivo. Emitido pola TVG o 25 de xullo de 1988) - The Velvet Underground: “All tomorrow´s parties” - Wagner, Mozart e Sibelius Poemas 19811991 (1992) - DAF: “Verschwende deine Jugend”, en “Verschwende deine Jugend” - John Lydon (PIL): “Track 8”, en “A fina pel dun virus” - Joy Division: “Atrocity exhibition”, en “Atrocity exhibition” - Sex Pistols: “Anarchy in UK”, en “Edinburgh Edinburgh” Poesía última de amor e enfermidade (1995) - Christa Ludwig: “Lied”, en “Análise hemática do amor” - Lole y Manuel: “Tangos de la pimienta”, en “Explórote cos ollos” - Mahler: “Lied”, en “Análise hemática do amor” - The Beatles: “Dear Prudence”, en “Comedias e proverbios ou un conto moral” Modesta proposición para renunciar a facer xirar a roda hidráulica dunha cíclica historia universal da infamia (1996) - Leonard Cohen - Lou Reed Poemas para unha loia (1996) - Bach: “Suite inglesa en Sol Menor”, en “Gothic Thought” - Pink Floyd: “Alan’s psychedelic breakfast”, en “Alan’s psychedelic breakfast - Satie: “Songe creux”, en “Gothic Thought” - The Doors: “The end”, en “Encontro con Piedad. Volta e retorno do sol. Eu amo, ti amas, il ama” - The Doors (Jim Morrison): “Waiting for the sun”, en “Encontro con Piedad. Volta e retorno do sol. Eu amo, ti amas, il ama” - The Velvet Underground (Nico): en “Las mariposas son volvos” Boletín Galego de Literatura, nº 48 / 1º semestre (2016) / ISSN 02149117 2. Temas do recital no pub Moka (1996) 3. Concertos dos que temos constancia que asistiu Llm Lou Reed The Clash

Este artigo presenta os resultados preliminares dunha investigación sobre a actual situación sociolingüística de San Martiño de Trebello, As Ellas e Valverde do Fresno, os tres pequenos concellos da provincia de Cáceres nos que coexisten, desde a Idade Media, tres variedades lingüísticas locais estreitamente asociadas co sistema lingüístico galegoportugués. Como exemplo de enclave lingüístico, esta comunidade constitúe un laboratorio no que observar a dinámica das variedades lingüísticas en contacto, as identidades, o mantemento e a substitución de recursos lingüísticos, as representacións sociais sobre as súas peculiaridades idiomáticas, etc. Neste artigo, presentamos unha análise das condutas verbais declaradas, así como das actitudes lingüísticas da mocidade da comarca, co obxectivo de afondar nos factores que continúan impulsando o proceso actual de mantemento das variedades locais. Os datos proceden dunha enquisa realizada ao universo do alumnado de máis de 10 ou máis nos tres concellos. A conclusión do noso traballo é que ao contrario do que ocorre en moitas comunidades de enclave, o Val de Xálima presentou tradicionalmente uns indicadores da vitalidade lingüística moi elevados, tanto pola consistente transmisión interxeracional como polo gran aprecio que a comunidade ten con respecto ás variedades locais. Con todo, este enclave está a afrontar os retos que supón o paso dunha economía tradicional a outra, aínda emerxente, relacionada, por un lado, co recoñecemento interno e externo da súa particularidade idiomática, e polo outro, cunha nunha maior intensidade de intercambios co seu contorno máis próximo por mor dos cambios estruturais da rexión nas últimas décadas. Enclaves lingüísticos, Val de Xálima, mantemento e substitución lingüística, actitudes lingüísticas, política lingüística Contents Esta investigación foi financiada pola Secretaría de Estado de Investigación, Ministerio de Ciencia e Innovación (ref. HUM200613621-C0403; título do proxecto Enclaves lingüísticos: recursos verbales, ideologías y comunidades: enclaves gallegófonos).

[email protected] I ntroducIón Nos últimos 20 anos, o interese da lingüística románica en xeral, e da galega en particular, polas variedades lingüísticas do enclave estremeño de Xálima, contribuíu notablemente a ampliar o coñecemento das particularidades idiomáticas desta comunidade, achegando resultados substanciais que abriron novas liñas de investigación. No marco destes estudos sobre a lingua da comarca cacereña, iniciamos, en 2007, unha investigación sociolingüística dos tres concellos que conforman este territorio. Parte dos resultados dese traballo son os que o lector atopará nas páxinas que seguen. Durante o século XX, o enclave de Xálima foi amplamente estudado, con numerosas achegas nos últimos vinte anos (Alén do Val 2004; Carrasco González 2000; Costas González 1992a, 1992b, 1996, 1998, 1999, 2000, 2001, 2007, 2011; Fernández Rei, 2000; Gargallo Gil 1996, 1999, 2000, 2001, 2007; Maia 2000; Martín Galindo 1993, 1996, 1999, 2010; Rey Yelmo, 1999; Sartal Lorenzo 2007). Ademais da minuciosa descrición lingüística e etnográfica, en boa parte deses traballos visibilízase un debate, aínda non pechado, sobre as orixes e a adscrición lingüística do idioma usado nos tres municipios que conforman esta comunidade de fala. Malia que faremos unha breve referencia ao citado debate (§ 3), non é obxectivo deste traballo afondar nel, salvante no que respecta á autopercepción dos falantes con respecto ao mesmo. Os antecedentes concretos desta investigación son as contribucións sociolingüísticas que se elaboraron nos anos 90 do pasado século. Nesa altura, deseñáronse diversas enquisas para cuantificar a vitalidade lingüística, as actitudes sobre as linguas e a conciencia idiomática dos falantes (Costas González 1996, 1999; 2000; Gargallo Gil 1996; Martín Galindo 1993, 1996; Sóñora Abuín et al. 1996). A conclusión máis salientable deses traballos é dobre. Dun lado, constatouse que as variedades vernáculas estaban moi presentes tanto no ámbito familiar canto nas prácticas comunicativas no plano da comunidade. Doutro lado, había coincidencia en destacar uns indicadores actitudinais moi favorables en todos os grupos de idade ao mantemento da lingua e á demanda dunha maior protección. Desde eses anos, non temos constancia de ningunha outra investigación de fundamentación sociolingüística que permita contrastar os cambios acontecidos no enclave nos últimos lustros. Aínda que a mostra coa que nós traballamos difire das dos estudos referidos, os datos permiten dar conta das transformacións sociolingüísticas que tiveron lugar nos tres concellos nestes últimos 15 anos. Xa que logo, o presente traballo céntrase na análise da autopercepción dos comportamentos lingüísticos, as actitudes sobre as linguas e a adscrición lingüística entre a mocidade do enclave, co obxectivo de analizar os factores que seguen promovendo o proceso actual de mantemento das variedades locais. En 1994 realízase outra enquisa a unha mostra de 320 persoas dos tres concellos coas seguintes conclusións (Sóñora Abuín, et al., 1996; Costas González 1999) 1. A competencia lingüística na fala era do 100% nas Ellas e en San Martiño, e do 97% en Valverde. O 80% aprendeu o castelán no medio escolar. Un 43% dicía que podía manter unha conversa en portugués. O uso da fala era moi maioritario tanto no ámbito familiar coma cos veciños ou no traballo, detectándose algunhas diferenzas segundo o concello, especialmente pola castelanización apreciada en Valverde, que acadaba o 27% nas interaccións fillospai, por exemplo. Nese traballo tamén se indagaba na consideración da fala por parte dos informantes. As opcións que obtiveron máis respostas foron: mestura de portugués, leonés e castelán (22%), variedade moi emparentada co galego (21%) e antigo dialecto asturleonés (15%). Por último, a demanda de protección e de promoción da lingua era moi maioritaria. Un 84% estaba de acordo coa súa introdución como materia curricular e o 95% opinaba que as autoridades deberían prestar máis atención á lingua. Non é de estrañar a relevante coincidencia que hai en boa parte das análises destas tres investigacións. Malia as diferenzas metodolóxicas entre elas, o que explica esta semellanza é a proximidade temporal na que se levaron a cabo. O que pretendemos con este traballo é achegar datos máis recentes que permitan avaliar os cambios operados na comunidades nestes últimos 15 anos.O artigo divídese en cinco partes. Na primeira, situamos o contexto teórico da investigación: as comunidades de enclave como laboratorios sociolingüísticos nos que analizar as dinámicas das variedades lingüísticas en contacto, a construción identitaria, etc. Na segunda, afondamos na descrición do enclave obxecto de estudo. Na terceira presentamos o deseño metodolóxico utilizado. Na cuarta abordamos os resultados da enquisa e a súa discusión. Na quinta introducimos unha valoración sobre o status legal e a política lingüística relacionada co enclave. O traballo remata coas conclusións. 1 En Sóñora Abuín et al. (1996) fálase de 234 entrevistas, que posteriormente se ampliaron ata acadar o total de 320 (Alén do Val, 2004: 71). 2. A s comunIdAdes de enclAve O interese da lingüística polas comunidades de enclave ten unha longa tradición, especialmente no ámbito da xermanística. De aí procede o termo Sprachinseln (“illa lingüística”, usado por primeira vez en 1847; véxase Rosenberg 2005; Mattheier 2001), que pasa ao inglés como language enclave (Riehl 2010: 335) e ás linguas románicas como enclave lingüístico. Seguindo a tradición xermánica, as achegas máis relevantes débense á dialectoloxía e á lingüística histórica, na busca, polo lado da primeira, dos trazos lingüísticos que perviven e, polo da segunda, dos que xa se perderon, con respecto ás comunidades nativas orixinais. Só recentemente os sociolingüistas interesáronse por estes laboratorios lingüísticos nos que, en poucos anos, teñen lugar procesos lingüísticos semellantes aos que nas linguas estandarizadas contemporáneas levaron séculos para completarse (Schirmunski 1930, citado por Rosenberg 2005) 2. Tales laboratorios, que permaneceron moito tempo no esquecemento, son un tipo especial de minoría lingüística no que estudar as dinámicas das linguas en contacto (reaxustes formais e funcionais, converxencia lingüística, nivelación dialectal, etc.), as identidades, o mantemento e a substitución lingüística, as ideoloxías e o valor atribuído ás linguas, etc. Aínda que as comunidades de enclave non son homoxéneas nin social nin lingüisticamente, dando lugar a unha tipoloxía moi variada, en xeral podemos definir o enclave como unha comunidade lingüística minoritaria alóglota que foi separada do seu ámbito orixinal por motivos diversos (repoboación, emigración, catástrofes naturais, transformación económica, colonización, relixión, etc.) e que foi desprazada a áreas nas que xa había un asentamento lingüístico anterior 3. A diferenza doutras minorías lingüísticas (Anderson 1990; Edwards 1990; White 1991, Grenoble & Whaley 1998) a lingua da comunidade de enclave é orixinaria e está presente noutro territorio que se considera o “fogar da lingua” (language homeland, Mattheier 2001: 490), o que, con frecuencia, favorece a presenza dunha forma de identificación coa comunidade de orixe 4. Esta identidade común vese alimentada pola interacción de membros de ambas as dúas comunidades, ben mediante a emigración, ben mediante o retorno, ben mediante as estanzas educativas para os membros da comunidade de enclave, etc. Isto é o que Mattheier (2001: 491) chamou “conciencia de enclave lingüístico”. Tal conciencia permitiu o fortalecemento das particularidades culturais e lingüísticas, a pesar da presión da comunidade circundante: The existence of a ‘language enclave consciousness’ is the reason why the normal process of intergenerational assimilation to the foreign language of the new environment is interrupted or retarded. Outside of language enclave constellations, this process of linguisticcultural assimilation and acculturation usually takes place within three or four generations (Mattheier 2001: 491) Con todo, nestes contextos, non sempre atopamos unha identidade nacional ou étnica de pertenza; isto é o que acontece, por exemplo, cando a comunidade de orixe está distante no espazo ou cando a separación temporal entre comunidade de orixe e enclave é ampla. Este é precisamente o caso do enclave estremeño de Xálima, cuxas orixes se remontan ao século XIII. Outro exemplo é o da comunidade alemá en Pensilvania, a cal deixou de ter contacto coa comunidade de orixe en 1775 (Mattheier 2001). 2 Na actualidade, as comunidades de enclave están a ser estudadas en moitas partes do mundo, tanto dende a perspectiva das linguas (enclaves do alemán, enclaves do hindí, etc.) como dende a perspectiva dos estados (enclaves lingüísticos en Italia, enclaves lingüísticos en EUA, etc.). Para unha revisión bibliográfica recente, véxase, por exemplo, Argenter (2008) para o catalán do Alguer, MaurerLausegger 2004, 2008 para Italia, Austria e Hungría ou Keel & Mattheier 2003 para os enclaves do alemán. Ademais, as comunidades de enclave tamén son abordadas dende saberes tan variados como a xenética (Nasidze et al. 2007; Stoneking 2006, entre outros) ou a economía (Chiswick 2008; Boyd 2009, entre outros). 3 Algúns autores prefiren falar de “colonias lingüísticas” (cf. Toso 2008, para os enclaves en Italia). 4 No caso das minorías xermánicas en Hungría, fálase, por exemplo, de “identidade flotante” (Mattheier 2001: 490). Moitas comunidades de enclave comparten unha singularidade de trazos con respecto ás comunidades circundantes: economía primaria, ás veces cunha emerxente terciarización (turismo); área xeográfica reducida, con frecuencia illada; redes sociais densas e endogámicas; identidade local diferenciada; bilingüismo, baixo ou nulo nivel de estandarización lingüística, diversidade dialectal; lingua propia marxinada politicamente, sen recoñecemento legal, etc. Mentres que algúns destes factores son os que explican o alto grao de mantemento lingüístico que encontramos nas comunidades de enclave, outros explican precisamente o contrario, a substitución lingüística e o abandono do patrimonio lingüístico da comunidade orixinaria (Clyne 1985, Deumert 2006, Kloss 1966). A partir da súa xénese, Junyent (2002) diferenza os seguintes tipos de enclaves: ¾ Enclaves que son residuos dun continuo anterior. Son consecuencia da expansión de determinadas linguas e da conseguinte fragmentación e/ou desprazamento de pequenas comunidades que non foron asimiladas por esa expansión. ¾ Enclaves periféricos. Resultado da presión centrífuga das linguas dominantes. ¾ Enclaves superpostos. A súa orixe son os movementos migratorios. ¾ Illas lingüísticas. Caracterizadas polo seu illamento xeográfico coas comunidades do ámbito. ¾ Comunidades nómades. Grupos humanos que no seu desprazamento permanente conservan as súas linguas, que fan ademais a función do territorio. Maher (1991: 67), pola súa parte, reduce a tipoloxía a dous formatos: (1) enclaves de comunidades desprazadas (inmigrantes); e (2) enclaves de comunidades indíxenas que se viron ocupadas por comunidades foráneas nun proceso de expansión política. Neste segundo caso, os reaxustes formais e funcionais adoitan ser máis acusados que nos enclaves de inmigración. Dende unha perspectiva distinta, na tipoloxía de base xeográfica que White (1991) realiza das minorías lingüísticas, os enclaves estarían dentro do grupo 5 (de 10). Os representantes deste grupo caracterízase por (i) ser minorías absolutas en todos os territorios onde se atopan (non minorías únicas como o bretón, por exemplo); (ii) ter unha estrutura externa de contacto de non contigüidade xeográfica coa comunidade de orixe; e (iii) ter unha estrutura interna definida pola cohesión xeográfica. Por outro lado, non está claro o status como enclaves das minorías lingüísticas que se sitúan en estados diferentes pero limítrofes xeograficamente co estado no que a lingua é maioritaria (rusos en Letonia, húngaros en Transilvania e Eslovaquia, suecos en Finlandia, etc.). Paulston et al. (2007: 385) denominan a estes casos “minorías lingüísticas extrínsecas” nas que os seus membros, a diferenza de boa parte dos procesos de configuración de comunidades de enclave, “do not migrate or discolate [...]. Rather they become part of the new polity through legal measures”. 3. o enclAve estremeño do v Al de X álImA O enclave de Xálima, situado na fronteira administrativa entre Cáceres, Salamanca e Portugal, é un territorio caracterizado por manter, cunha notable vitalidade, tres variedades lingüísticas locais estreitamente relacionadas co tronco galegoportugués, con algúns compoñentes leoneses e cunha relevante castelanización recente. Trátase de tres pequenos concellos que, no seu conxunto, non superan os 4.500 habitantes 5. Valverde do Fresno, con 2.509, funciona como cabeceira comercial e administrativa. As Ellas ten unha poboación de 1.033 habitantes, e San Martiño de Trebello, 916. O enclave foi un lugar tradicional de forte emigración, polo que se estima que unha cifra semellante vive fóra dos tres lugares, principalmente en Madrid, Cataluña e o País Vasco. A economía básica do enclave é de tipo primario, agrícola e gandeira na súa maior parte. Recentemente o turismo estase convertendo nun sector en auxe, especialmente en San Martiño, que ten a categoría de Ben de Interese Cultural. Xa que logo, demograficamente é un enclave de pequeno tamaño. Seguindo a tipoloxía de Vinokurov (2007), trátase dun enclave interno (subestatal) de tipo socioeconómico. É dicir, un enclave que non é nin independente nin xeograficamente externo con respecto ao Estado do que forma parte. Vinokurov (2007) distingue tres subcategorías dentro dos enclaves socioeconómicos: enclaves económicos, enclaves étnicos e enclaves relixiosos. Neste caso, estariamos ente un enclave étnico, cun asentamento no que se fala unha lingua e se manifesta unha cultura distintas das habituais no ámbito xeográfico e político. Esta lingua e esta cultura son os elementos que actúan como definidores históricos do colectivo por enriba doutras peculiaridades do contorno. De feito, no caso do enclave de Xálima, a lingua é o principal elemento de cohesión e de diferenciación dos habitantes fronte ao exterior (Martín Galindo 1999). As orixes deste enclave foron obxecto de debate dende as primeiras décadas do século XX (véxase, entre outros, Leite de Vasconcelos 1927, 1933; Lindrey Cintra 1959; Maia 1977, Onís 1930). Aínda que na actualidade a discusión segue aberta (Costas González 1996, 2001, 2011; Gargallo Gil 1999, 2000, 2001, 2007; Maia 2000; Martín Galindo 1996, 1999; 2010), en xeral recoñécese que estamos ante o resultado dun repoboamento desas zonas, en tempos de Afonso VIII -rei de Galicia, León e Asturias, entre 11881230-, con colonos maioritariamente procedentes da zona oriental da Galicia medieval. Aceptar esta hipótese significa considerar un contexto duradeiro no tempo sen contacto lingüístico, o cal pode ser explicado principalmente polo illamento xeográfico e polo abandono secular destes territorios, que foron inaccesibles ata mediados do século XX. De feito, no resto dos territorios da actual provincia de Cáceres, menos illados e tamén repoboados polo rei cristián, a lingua dos colonos foi substituída polo castelán. En palabras de Lindrey Cintra (1959: 509): Temos, sem dúvida, nese falar, o resultado da impresionante persistência (e retardada evolução independente), em condições especiais de isolamento, de uma linguagem do século XIII, apagada, nas outras localidades ou zonas em que se falou, pelo português ou pelo castelhanoleonês invasor. Unha segunda hipótese considera a posibilidade dunha formación autóctona destas falas, como resultado da evolución do latín entre os pobos que habitaban o Val, o que, a diferenza da primeira, suporía unha situación de continuidade lingüística e demográfica con influencias das linguas de substrato anteriores á lingua de repoboación. Os indicios que permiten avalar este segundo suposto son moi fráxiles. En todo caso, cómpre destacar a presenza dalgúns topónimos de presunta orixe prerromana ou romana no territorio (García Oliva 1999; Martín Galindo 1999). Naharro Riera e Parra Sapo (1980) parten dun argumento diferente para xustificar a anterioridade destas falas á reconquista. Para eles, o feito de que San Martiño de Trebello manteña a fala, pertencendo a unha encomenda e a unha Orde militar (Malta) diferente á das Ellas e á de Valverde do Fresno (Alcántara), “demuestra que este dialecto es anterior a la reconquista por los cristianos y no procede de emigraciones de gallegos” (1980: 2) 6. 5 Datos a 1 de xaneiro de 2009, procedentes do Padrón Municipal (Instituto Nacional de Estadística). 6 Os tres lugares mantiveron tamén diferenzas administrativas históricas. A partir de 1833, As Ellas e Valverde formaron parte provincia de Cáceres, mentres que San Martiño mantívose como concello de Salamanca ata 1959. Ademais, Valverde sempre pertenceu á diócese de Coira mentres que As Ellas e San Martiño pertenceron, ata 1958, á de Cidade Rodrigo. Para os autores galegos, estariamos ante falas claramente vinculadas co galego. Esta é a posición que defenden Costas González, nos seus traballos sobre a zona (vésase bibliografía), Fernández Rei (2000) ou Frías Conde (1997, 1999), entre outros. Sirvan os seguintes fragmentos como exemplos desta posición: tas falas, pertencentes sen dúbida ningunha ó tronco galaicoportugués, lingüisticamente teñen moito máis que ver coas falas galegas (e portuguesas setentrionais) que co portugués estándar (e falares portugueses veciños)”. Costas González (2001: 36) “As variedades lingüísticas empregadas no Val do Río Ellas son ‘galegas’ en sentido amplo e histórico”. Domené Sanchéz (2008) tamén somete a crítica o illamento como parte da explicación do mantemento lingüístico. Para él, o fenómeno hai que relacionalo preferentemente coas necesidades comunicativas nun escenario de repoboamento. Se o destino dos inmigrantes procedentes dunha mesma comunidade de fala era un lugar previamente despoboado, non había necesidade de negociar á interacción comunicativa e non se xeraba situación de contacto que puidese derivar en substitución lingüística. E isto é o que puido acontecer en San Martiño e en En todo caso, o mantemento lingüístico puido deberse a unha conxunción de factores diversos: a homoxeneización do grupo, o seu relativo illamento, as prácticas endogámicas, as actitudes cara á lingua, o sentimento dunha identidade diferenciada, o recente movemento asociacionista, etc. Moitos destes factores teñen a súa orixe nos inicios do enclave pero a situación das últimas décadas, cun cambio económico que posibilitou novos modelos de vida social, unha maior exogamia, a apertura do territorio cara ao exterior, etc, incita a reflexionar sobre os novos desafíos aos que se enfronta a comunidade e sobre as medidas que deben levarse a cabo para reconducir a situación de susbtitución lingüística que comeza a detectarse. 4. m etodoloXíA Participantes A investigación que levamos a cabo no enclave de Xálima produciu datos triangulando técnicas diversas: entrevistas en profundidade, enquisa ao universo dos estudantes de 10 ou máis anos, grupos de discusión e traballo etnográfico. Como o obxectivo prioritario desta investigación era analizar os comportamentos e as prácticas lingüísticas en contexto, para poder describir e explicar axeitadamente os procesos de mantemento e/ou substitución de las variedades lingüísticas, un dos aspectos que analizamos é o da autopercepción dos comportamentos lingüísticos da mocidade. Para iso deseñamos unha enquisa que pasamos a todos os estudantes matriculados nos centros educativos dos tres concellos, abranguendo o universo total do alumnado matriculado en 6º de primaria e nos catro cursos da Educación Secundaria Obrigatoria (ESO). Obtivemos información, xa que logo, de toda a mocidade escolarizada de 10 ou máis anos. O número final de informantes foi de 181. Os datos que se presentan neste artigo proceden desa enquisa. O traballo de campo fixose o 22 e 23 de novembro de 2007 7. Na táboa 1 recóllese o perfil dos informantes: Instrumentos O dispositivo utilizado para producir os datos foi un cuestionario, estruturado arredor de 19 preguntas, a través das que se mediron as seguintes variables dependentes: lingua inicial, competencia conversacional, usos lingüísticos, actitudes e ideoloxías lingüísticas e conciencia sobre a adscrición idiomática (véxase o apéndice). Como estratexia analítica, o cuestionario redactouse en galego, lingua que foi comprendida por practicamente todos os informantes. Apenas houbo que aclarar o significado dun par de palabras. 5. r esultAdos Como acabamos de sinalar, o enclave caracterízase por unha situación histórica de mantemento das variedades lingüísticas locais. A práctica totalidade dos habitantes emprega a diario a lingua local, salvo con foráneos e nas relacións máis institucionalizadas, nas que se recorre ao castelán. Malia o dito, e derivado da penetración recente do castelán, o enclave atópase nos inicios dun proceso de substitución lingüística, con consecuencias tanto formais coma funcionais. Polo tamaño, pola alta homoxeneización sociodemográfica e pola mesta cohesión social, cada un dos municipios do enclave considérase unha intensa rede social múltiple e densa que garante o mantemento e a reprodución das convencións sociais, entre elas o uso das variedades vernáculas. Iso convírteo nun exemplo de comunidade lingüística local. Unha comunidade na que, a diferenza das comunidades lingüísticas estatais ou globais, “within a group of communicating people there is a process that produces a contrastive and positive sense of their participation in their own language community” (Silverstein 1998: 404). A vitalidade lingüística é moi notable, por dúas razóns fundamentais: dun lado, a elevada transmisión interxeracional e doutro unha actitude cara á lingua moi favorable. Esta segunda Hai exemplos coñecidos do que acabamos de dicir. Así, a extraordinaria fragmentación lingüística de Papúa Nova Guinea -con máis de 800 linguas e co maior índice de diversidade lingüística do planeta (Greenberg 1956) 8 - explícase, alén de pola orografía e pola milenaria habitabilidade do territorio, sobre todo por unha actitude favorable cara ao mantemento identitario de cada comunidade a través da súa lingua (Foley 1986: 9; Kulick 1992: 2). De feito, no caso do enclave extremeño, ademais do seu illamento, nos últimos anos tamén se constata unha actitude moi favorable cara ás variedades locais, que son o elemento central na súa construción identitaria como grupo e na cohesión social dunha comunidade. E nada nos fai pensar que isto non fora así dende os inicios medievais do enclave. Analizamos a continuación os datos máis relevantes da enquisa citada, incidindo na lingua inicial, na competencia conversacional, nas actitudes lingüísticas e na percepción da adscrición lingüística.A familia segue a ser a principal axencia de reprodución lingüística (táboa 2). Un 79% tivo unha exposición familiar alta na lingua local, pero, agora, en moitos casos xa en contextos bilingües (40.3%). O castelán foi a lingua inicial exclusiva do 20% dos informantes. Hai diferenzas últimos 15 anos, o coñecemento do castelán universalizouse na poboación máis nova da comarca, sendo a escola a principal axencia de produción dese idioma. Respecto da lingua habitual e da lingua utilizada nalgunhas prácticas lingüísticas específicas, os resultados figuran na táboa 4. Cómpre salientar o seguinte: ¾ Tocante á lingua habitual, o 54.4% dos escolares utiliza só ou preferentemente a fala, o 21.1% utiliza por igual as dúas, e o 24.4% utiliza só ou preferentemente o castelán. Isto confirma que a escola segue a ser a principal axencia de non reprodución lingüística. Dados os cambios sociolingüísticos que se están a detectar no enclave, é cada vez máis urxente que se dean os pasos necesarios para instaurar plenamente o vínculo escolalingua materna. Na lingua habitual, hai algunhas diferenzas segundo o concello de residencia. O alumnado procedente de As Ellas é o que máis utiliza a fala, mentres que o de Valverde é o que está máis castelanizado. A comparación dos nosos datos cos doutra enquisa realizada en 1992, tamén entre a poboación escolar, pon de manifesto que o proceso de substitución lingüística avanzou significativamente (táboa 5). Trátase de actitudes de resistencia, xa que hai moita conciencia dos riscos que supón a globalización e a apertura a novas redes comerciais que comeza a producirse. Valoran moi positivamente o recoñecemento exóxeno das súas particularidades culturais porque son conscientes de que se abren novas posibilidades de traballo, que reducirán o continuo goteo migratorio dos seus pais e avós. Pero son tamén conscientes de que isto terá algúns riscos para a súa lingua. Por iso, son partidarios de promovela con máis forza e con novas estratexias que prolonguen a súa vitalidade, como a posibilidade de introducila no sistema educativo. O mercado laboral tradicional esixe o dominio das variedades vernáculas pero tampouco queren quedar fóra das novas oportunidades económicas. O apoderamento da comunidade pasa, en certo sentido, polo mantemento das variedades lingüísticas locais. A maioría da mocidade xustifica a introdución da lingua no sistema educativo. Practicamente todos se senten orgullosos da súa identidade lingüística e son partidarios de promover a súa escrita, aínda que son moi conscientes de que non é unha tarefa doada. A demanda de protección lingüística por parte das autoridades da rexión é xeneralizada tamén, sobre todo dende que a lingua ten un recoñecemento institucional. Como dixemos, a lingua é o elemento definitorio da identidade local. No enclave funciona unha dobre adscrición identitaria: dun lado, nas súas relacións co exterior, a maioría defínense como falantes da fala mentres que internamente aparecen barreiras identitarias, consecuencia de que cada grupo se identifica claramente coa variedade lingüística propia de cada un dos tres lugares. É moi frecuente entre os habitantes a verbalización das diferenzas lingüísticas entre unhas variedades outras. Os falantes acumulan coñecementos fonéticos e léxicos sobre a variación lingüística e utilizan eses coñecementos na súa construción identitaria (Sullivan 2006). A falta dun estándar contribúe a lexitimar unha concepción de autoridade para os falantes de cada un dos tres lugares. É un exemplo de folk linguistics que permite elaborar representacións sociais a partir da lingua que fala cada un dos grupos. O exemplo máis claro é o estigma que os propios falantes de Valverde utilizan ao referirse á súa lingua. Din que entre eles falan “chapurreau”, autoglotónimo que reforza unha forma menos purista e máis castelanizada que a que se pode encontrar nos outros dous lugares. Os mozos prefiren substituír esta denominación polo xenérico “A Fala ” ou polos nomes de cada lugar: valverdeiro, lagarteiro e mañego. Esta falta dun estándar non imposibilita que entre os mozos entrevistados o uso da lingua vernácula nas novas tecnoloxías estea moi estendido. É xeneralizada a súa presenza nas mensaxes de móbil e tamén hai blogs nos que a lingua ten unha forte presenza. Outras expresións culturais, como a música, tamén teñen unha cota importante na lingua do enclave. Hai un grupo de rock que utiliza as variedades locais como unha forma máis de expresar a súa lealdade comunitaria. Esta lealdade lingüística é tamén un elemento cohesivo entre os estudantes, de tal maneira que se manifestan sancións sociais para aqueles nos que se percibe un cambio de lingua. Estes datos contrastan cos atopados nas enquisa anteriores. Así, na elaborada por Martín Galindo (1993, apud 1999: 341) entre a poboación de San Martiño, o 66, 6% consideraba que estamos ante unha lingua autóctona, un 20% adscribíaa ao portugués e un 13, 3% afirmaba que se trata dun dialecto do castelán. Máis semellanza cos nosos resultados atopámolos na distribución que se recolle en Costas González (1999: 102). Entre os seus informantes, o 22% opina que é unha mestura entre galego, portugués, leonés e castelán; o 21% emparenta a fala co galego; o 13% co portugués; o 15 co asturleonés e o 11% fala de mestura entre galego, portugués e asturiano. Finalmente, un 18% non o ten claro. A comparación con Martín Galindo (1993) débense non só a obvias diferenzas mostrais, que tamén as hai con Costas González (1999), senón tamén as opcións de resposta posibles. En todo caso, o que resulta interesante é a diversidade de opinións que hai nunha poboación tan homoxénea e compacta. A poboación en xeral, e a mocidade en particular, mostra niveis de inseguridade comprensibles, de termos en conta que tampouco hai unanimidade entre os especialistas, como sinalamos anteriormente. 6. s ItuAcIón legAl e polítIcA lIngüístIcA 2007). En todo caso, estas últimas teñen acomodo no texto constituínte. Estremadura non foi sensible ás posibilidades que lle ofrecía o artigo 3.2 e no seu Estatuto de Autonomía (1983) non hai referencia explícita ás diversidade lingüística, máis aló dun artigo que remite xenericamente á potenciación das peculiaridades culturais do pobo estremeño. Dende un punto de vista xurídico, o feito de ter obviado esta realidade, obriga a aterse ao ditado na CE no seu artigo 3.3 e das posibilidades que entraña a Carta Europea das Linguas Rexionais e Minoritarias, tendo en conta os informes relacionados con España nos que se recollen tamén recomendacións para mellorar a situación d’A fala 12. En 2001, a Consellaría de Cultura aproba unha declaración oficial que recoñece A fala como un Ben de Interese Cultural. Aínda que como tal declaración carece de valor xurídico, nela podemos ler: La lengua pertenece a los hablantes, «A Fala» pertenece a los habitantes de estas tres localidades y han de ser ellos los que digan cómo desean practicarla, en qué medida y con qué limitaciones. No puede dejar de reconocerse, en este ámbito, la gran importancia que las diversas asociaciones que existen en la zona, llenas de dinamismo y entusiasmo, han ejercido con el fin de proteger el patrimonio lingüístico y en suma, el patrimonio cultural. En 2008, o departamento de cultura estremeño convocou un concurso oficial para a contratación dos servizos de materialización da redacción dun proxecto museolóxico do Museo “ A Fala ” en San Martiño de Trebello. O obxectivo é crear un centro de interpretación que sirva como referencia para o turismo da zona. 12 Os datos relacionados coa fala que aparecen no terceiro, e por agora último, informe (20062009) están accesibles en http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/report/PeriodicalReports/SpainPR3_es.pdf A realidade é que non podemos dicir que exista unha verdadeira política lingüística de arriba abaixo. O recente recoñecemento institucional cara á lingua deste enclave non tivo ningún efecto na protección e, sobre todo, na promoción dos dereitos lingüísticos dos falantes do Val. Sirva como exemplo a situación diglósica que encontramos. O uso da lingua é moi elevado na maioría dos dominios agás nos servizos públicos, fundamentalmente no sistema educativo e tamén nas cerimonia relixiosas. A lingua da aula é o castelán en todos os niveis educativos: infantil, primaria e secundaria. Todos os profesores, a excepción dun, proceden de fóra dos tres municipios e, aínda que algúns teñen unha aceptable competencia na lingua, non se usa. O alumnado acepta esta situación diglósica con naturalidade aínda que, dende hai uns anos, as actitudes cara a esta práctica están a cambiar e, como veremos máis adiante, valórase moi positivamente que a súa lingua acceda tamén á escola na súa dimensión formal. De todos os xeitos debemos ser cautos á hora de formular iniciativas como esta, principalmente porque a lingua carece dun estándar. Á dificultade inherente que leva consigo a creación dunha variedade unificada, hai que engadir que as tres variedades teñen certas diferenzas e, sobre todo, que os falantes de cada unha delas se recoñecen como falantes exclusivos e, en certo sentido, existe unha deslexitimación das variedades veciñas. Neste punto, convén recordar que cada unha das variedades ten o seu propio autoglotónimo: mañegu, lagarteiru e valverdeiru. Ademais, dende as elites que promoven a creación dun estándar, hai tensións e desacordos. A día de hoxe, non é doado encontrar un consenso arredor da solución normativa. O abano vai dende estender as propostas normativas do galego estándar, ao portugués estándar, pasando por unha norma endóxena (Gargallo Gil 2007; Costas González 2011). Debido á falta de acordo, a expresión escrita realízase na variedade propia de cada autor. O ámbito da investigación recente tivo tamén unha gran repercusión no enclave. Dende que nos anos 90, estudosos de distintas partes interesáronse polas linguas deste enclave, a comunidade viuse recompensada. O feito de ser un territorio de tamaño reducido posibilitou que os resultados do traballo dialectolóxico e sociolingüístico realizado transcendesen á comunidade. Isto propiciou o reforzamento da lealdade lingüística, o orgullo de saberse diferentes e un capital cultural que cada vez se aproveita máis. A visita ao enclave pon de manifesto que hai un sentimento común de valorización dunhas variedades que tradicionalmente estiveron proscritas, desacreditadas e que para os propios falantes non deixaron de ser variedades desprestixiadas. Agora, a situación comeza a inverterse. Ao lado do prestixio social que, obviamente, ten o castelán, a comunidade comeza a ser consciente de que as súas formas de falar atraen cada vez a máis xente do resto de Estremadura, que sente curiosidade por escoitar a sonoridade de “esa outra lingua de Estremadura”. A lingua convértese nun elemento central no apoderamento do enclave e o coñecemento local comeza a reestruturarse despois de moitos séculos de illamento (Canagarajah 2005). Esta reestruturación ten tamén consecuencias na construción identitaria. A asunción de novos roles para a lingua levou consigo un axuste identitario, no sentido de que os falantes se senten diferentes porque agora son conscientes de que falan unha lingua distinta. A propia web do concello de San Martiño considera a lingua como un “valioso sanatorio lingüístico para os estudantes do Bacharelato e Universidade que pasan nel estanzas de estudo e convivencia”. Interésanos remarcar o sintagma “sanatorio lingüístico” pola referencia semántica que conleva.Durante os últimos 15 anos, dende Galicia organizáronse eventos de distinto tipo patrocinados polo departamento de Política Lingüística. Isto contribuíu ao recoñecemento desta riqueza lingüística mais, ao mesmo tempo, parte das elites locais, viu este tipo de accións como unha intromisión. Isto xerou un novo desencontro que non contribuíu á necesaria cohesión social, tan necesaria nestes momentos. Recentemente, constátase un emerxente turismo lingüístico cultural. O enclave comeza a ser un obxecto de consumo, unha commodification (Fairclough 1992). Ademais de achegárense á zona para gozar das súas moitas posibilidades de descanso e de aproveitamento dos recursos naturais, entre os visitantes comeza a detectarse unha emerxente demanda de produtos lingüísticos. Isto permitiría un modelo de mantemento que Dorian (2004: 454) denominou “assertive language maintenance”. Segundo esta autora, este modelo de mantemento dáse cando un grupo logra, antes de que a substitución lingüística se complete, un avance económico a través da educación ou a través do desenvolvemento de recursos destinados ao turismo. Para Dorian (2004: 445) “economic sucess can produce enough psychological confidence among stillbilingual speakers to encourage assertion of their ethnolinguistic identity and to the right to use their heritage language more widely, incluiding in education”. 7. c onclusIón O mantemento das variedades locais e a súa ampla vitalidade social baséanse, en primeiro lugar, na acción de varios factores macrosociais (económicos e sociodemográficos), entre os que destacamos a estabilidade da poboación residente, a escasa inmigración foránea e unha economía local sustentada na agricultura e no intercambio comercial con Portugal. Tamén debemos engadir un relativo illamento xeográfico, derivado da orografía do seu emprazamento e das deficientes comunicacións terrestres. E non podemos esquecer as recentes propostas asociativas e a creación dun clima social favorable orientado a valorizar a lingua propia, semellante ao que atopamos noutras comunidades de enclave (Viikberg 2002). A este respecto, a poboación nova do enclave manifesta unha tendencia a valorar moi positivamente as súas variedades lingüísticas. O interese pola súa conservación, e mesmo polo seu recoñecemento oficial en Estremadura, semella derivar do forte vínculo afectivo e identitario con estas variedades. Non obstante, na actualidade, este enclave enfróntase aos desafíos que formula unha produción económica emerxente baseada, por un lado, no recoñecemento interno e foráneo da súa particularidade idiomática e, por outro lado, nunha maior intensidade de intercambios co seu ámbito máis próximo debido aos cambios estruturais da rexión nas dúas últimas décadas. Malia iso, o enclave estremeño está nun momento crucial para o seu futuro. Dun lado, os datos apuntan a unha redución funcional e formal das variedades vernáculas. Doutro lado, hai unha ausencia de medidas de planificación de arriba abaixo e de abaixo arriba que incida na recuperación da vitalidade lingüística tradicional, especialmente as que teñen que ver coa promoción da lingua no sistema educativo. Xunto a isto, hai signos positivos que debemos valorar: a conciencia, case xeneralizada, de que é necesario construír unha comunidade cultural que axude a saír do atraso económico no que vive a maioría da poboación. O cambio de modelo produtivo debería desembocar na creación dun novo espazo económico no que o turismo lingüístico cultural vaia tendo cada vez unha maior importancia. Para iso, é necesario un liderado interno que nestes momentos non existe. Agradecementos Agradezo os comentarios dos dous informantes anónimos que avaliaron unha versión previa deste artigo. r eferencIAs bIblIográfIcAs Alén do Val, Asociación Cultural (2004): Fala e Cultura d’Os Tres Lugaris. Noia: Toxosoutos. Cuestionario Enclaves Lingüísticos 1. Por favor, introduce a data de hoxe 2. Sexo  1. Home  2. Muller 3. ¿Cantos anos tes? 4. ¿Onde naciches?  1. San Martín de Trebello  2. As Ellas  3. Valverde do Fresno  4. Outro 5. ¿Onde vives?  1. San Martín de Trebello  2. As Ellas  3. Valverde do Fresno  4. Outro Nº de cuestionario……………………………………… Concello………………………………………………… 6. ¿En qué curso estás?  1. Terceiro ciclo Primaria  2. Primeiro da ESO  3. Segundo da ESO  4. Terceiro da ESO  5. Cuarto da ESO 7. ¿Cal é a profesion do teu pai? 8. ¿Cal é a profesión da túa nai? 9. Ademais do castellano, ¿cómo denominas as outras linguas se falan na zona onde ti vives?  1. Valverdeiro, lagarteiro ou mañego  2. Fala  3. Galego de Estremadura  4. Estremeño  5. Portugués  6. Asturleonés  7. Outras 10. ¿Podes manter unha conversa nas seguintes linguas? 1. Moi ben 2. Ben 3. Regular 4. Mal 5. Moi mal Lingua Nivel Valverdeiro, lagarteiro ou mañego / Fala 1 2 3 4 5 Portugués 1 2 3 4 5 Castellano 1 2 3 4 5 11. ¿En qué lingua aprendiches a falar? [podes marcar varias]  1. Valverdeiro, lagarteiro ou mañego / Fala  2. Castellano  3. Outras 17. ¿En qué lingua escribes habitualmente?  1. Só o castellano  2. Máis castellano que fala  3. Igual castellano e fala  4. Máis fala que castellano  5. Só a fala 18. ¿Ónde aprendiches a falar castellano?  1. Na casa  2. Na escola  3. Cos veciños  4. Cos amigos 19. ¿Cal é a túa consideración sobre as linguas d’Os Tres Lugaris?  1. É unha variedade de portugués  2. É unha variedade de castellano  3. É unha mestura de castellano, portugués e outras linguas  4. É unha variedade de galego  5. É unha lingua autóctona  6. É unha variedade de asturleonés  7. Outra MOITAS GRAZAS POLA TÚA COLABORACIÓN!!

Nunha sociedade bilingüe cada individuo adulto ten as súas propias prácticas lingüísticas e crenzas sobre a elección do idioma dentro da familia; polo tanto, as prácticas lingüísticas no ámbito familiar son sumamente importantes para entender o proceso de transmisión interxeracional dunha lingua desfavorecida. O principal obxectivo deste traballo é investigar as estratexias para a transmisión interxeracional do galego no contexto familiar dos hábitats urbano e periurbano. Cun enfoque etnográfico, analizarase a axencia dos proxenitores progalego que, a través das súas crenzas e prácticas lingüísticas individuais, desempeñan un papel relevante na revitalización e mantemento da lingua fóra da escola, concretamente na familia. Para este estudo entrevistáronse proxenitores que pasaron polo sistema educativo de Galicia a partir de 1975 e viviron as primeiras políticas lingüísticas da Autonomía. A través de datos etnográficos, analízanse notas de campo e observacións, entrevistas semiestruturadas cos proxenitores de Santiago de Compostela e Bertamiráns e dous grupos de discusión en Vigo e Santiago. Neste estudo tamén se propón unha aproximación de conceptos sociolingüísticos como política lingüística familiar e os seus efectos inmediatos na práctica lingüística a nivel micro, a planificación das linguas na familia e as estratexias que os proxenitores utilizan para transmitir a lingua galega.

Política lingüística familiar. O papel dos proxenitores progalego na transmisión interxeracional Family language policy: the role of proGalician parents in intergenerational transmission 2.1. Ideoloxía lingüística. 2.2. Xestión lingüística. Content 1. Introduction. 2. What is family language policy? 2.1. Language ideology. 2.2. Language management. 2.3. Language practice. 3. Three decades of language policy in Galicia (1983present). 4. Methodology. 5. Principal research topics. 5.1. Social milieu. 5.2. Parental expectations from educational language policy. 5.3. Strategies of maintenance and transmission. 6. Conclusion. Anik Nandi 1. Introdución P olítica lingüística, no seu sentido máis achegado, refírese a calquera decisión ou elección feita sobre a lingua segundo as necesidades persoais, familiares, grupais, locais, empresariais, estatais e nacionais (Spolsky 2012). A política lingüística nacional que funciona desde arribaabaixo céntrase nas necesidades lingüísticas do país e tamén nos requisitos lingüísticos de cada comunidade, así como dos distintos grupos sociais. Esta clase de política lingüística examina os recursos dispoñibles e/ou necesarios, o papel das linguas na vida diaria e desenvolve, en caso de ser necesario, estratexias para o mantemento e/ou revitalización. Segundo Spolsky (2004), a política lingüística (a calquera nivel, tanto macro coma micro), contén tres elementos: ideoloxías lingüísticas (baseadas nas crenzas da comunidade), xestións lingüísticas (planificación en todos os niveis) e prácticas lingüísticas. Neste sentido, a política lingüística gobernamental tenta controlar as competencias e as prácticas lingüísticas da poboación (ou de certos sectores), pero tamén aspectos como as actitudes, ideoloxías ou mitos –“cultura lingüística” (Schiffman 1996)– a través da “xestión lingüística” (Spolsky 2009). Os encargados das políticas lingüísticas do goberno (macro), que funcionan coma depositarios da “xestión lingüística” desde arriba, utilizan moitas ferramentas (como, por exemplo, as normas, a lingua na educación, mitos populares, propagandas, cultura lingüística da comunidade etc.) para perpetuar o control hexemónico sobre as ideoloxías dos diferentes actores que existen nos niveis meso (institucións e/ou comunidades) e micro (individuo). Os actores que xestionan a política lingüística son funcionariado, empresas, proxenitores, membros adultos da familia, profesorado, alumnado e outros representantes da sociedade civil. A interpretación e a execución da política lingüística do goberno realízanse a través destes actores nos últimos dous niveis, meso e micro, mentres que os axentes no contexto familiar (proxenitores e outros membros adultos da familia) na maior parte dos casos seguen a política lingüística nacional por inercia (CurdtChristiansen 2009; Nandi 2016a); o éxito dunha política lingüística depende moito da correlación que existe entre os tres niveis. Porén, os actores poden desenvolver as súas propias micropolíticas lingüísticas desde abaixo para resistir ao control hexemónico do goberno (Nandi & Devasundaram 2017). Neste sentido, tanto a escola como as familias xogan un papel moi relevante para desenvolver a política lingüística desde abaixo. Este artigo pon o foco no contexto familiar e explora, por unha banda, os factores máis relevantes para entender as micropolíticas lingüísticas que teñen lugar nun perfil moi específico de familias galegas e, por outra banda, as claves da súa configuración e evolución en relación cos proxenitores progalego de hábitat urbano e periurbano que, a través das súas crenzas e prácticas lingüísticas individuais, desempeñan un papel predominante na revitalización e mantemento do galego fóra da escola. Política lingüística familiar DOI http://dx.doi.org/10.15304/elg.11.5064 © 2019 Estudos de lingüística galega 10: 77101 79 Outro dos obxectivos deste estudo é facer unha reavaliación de conceptos sociolingüísticos como a política lingüística familiar (family language policy) e a xestión lingüística (language management), así como dos seus efectos inmediatos na práctica lingüística a nivel micro, a planificación das linguas na casa e as estratexias que os proxenitores utilizan para manter a transmisión interxeracional do galego. É por isto que o artigo comeza cunha explicación do que se entende por política lingüística familiar e a súa relación coas políticas lingüísticas gobernamentais, na seguinte sección ofrécese un breve resumo das macro políticas lingüísticas que se levaron acabo en Galicia durante as últimas tres décadas; a seguir coméntase a metodoloxía empregada para esta pescuda e, finalmente, ofrécese unha análise dos datos recollidos durante esta investigación. 2. Que é a política lingüística familiar? Dadas as múltiples dimensións e significados da unidade familiar, a definición de familia é unha tarefa complexa. Musitu e Allat (1994) e Musitu (1995) consideran a familia como un grupo de persoas ligadas de forma directa por relacións de parentesco na que os membros adultos asumen responsabilidades de coidado e educación dos nenos. Pola contra, hai estudos (Alberdi 2004; Romo Morales 2016) que contemplan a familia como unha “institución social” porque enlaza os individuos e a sociedade desde o inicio da vida. Segundo estas definicións, a familia é o lugar onde se constrúe a identidade individual e social das persoas. As diferentes formas de conceptualización da familia indican que baixo un mesmo termo se agochan construtos con significados diferentes, en moitos dos casos repletos de valores e crenzas que obedecen a intereses diversos. Desde unha perspectiva sociolingüística, a familia é unha unidade social vital para a adquisición e a aprendizaxe das linguas (Lanza 2007: 46). O uso da lingua no ámbito familiar non é só importante para a súa transmisión interxeracional, senón que tamén está asociado coa reprodución e transformación dos valores culturais. Por este motivo, a ruptura da transmisión interxeracional dentro do contexto familiar é un indicador importante da perda dunha lingua (véxase tamén Fishman 1991). Aínda que nenos e proxenitores son os principais axentes na unidade familiar, os avós, outros membros próximos da familia, veciños, coidadores e compañeiros dos cativos tamén poden ter un papel importante no mantemento do idioma. No destacado libro de LouisJean Calvet La Guerre des Langues et les Politiques Linguistiques, o autor describe a familia como un “campo de batalla” (Calvet 1987: 6571), facendo referencia a certo tipo de planificación e xestión acerca da elección do idioma entre os membros da familia nos fogares bilingües e plurilingües, onde dúas ou máis linguas están continuamente en proceso de negociación. Os estudos de política lingüística familiar (PLF) teñen unha longa traxectoria que comezou no inicio do século xx cos traballos clásicos de adquisición lingüística das persoas bilingües (Ronjat 1913; Leopold 1949), que centraron as súas pescudas nos seus propios fillos, observando o proceso de aprendizaxe lingüística (véxase CurdtChristiansen 2018 para unha descrición máis elaborada sobre o desenvolvemento desta disciplina). Esta liña de investigación, enfocada nos aspectos psicolingüísticos dos cativos, tivo un xiro sociolingüístico cando Lanza (2004), usando as ferramentas da análise de discurso, demostrou que as estratexias e decisións dos proxenitores xogan un papel importante para o desenvolvemento bilingüe dos fillos. As posteriores investigacións sociolingüísticas (SmithChristmas 2016; Nandi 2016b, 2018) definen a PLF como o conxunto de decisións explícitas ou implícitas que os membros adultos da familia toman sobre o uso lingüístico e a aprendizaxe das linguas dos nenos no ámbito familiar. Unha PLF ben estruturada e executada axuda os proxenitores non só a manter a conexión co seu pasado e o vínculo afectivo cos seus fillos, senón tamén a protexer a integridade da familia diante das forzas externas (Schwartz 2010). É dicir, a PLF baséase, principalmente, nas decisións que as familias toman considerando que fortalecerá a súa posición social e apoiará ao mesmo tempo as metas dos seus membros na vida. Na maioría dos casos, os proxenitores como principais actores dunha PLF, son os que deciden que práctica lingüística e con que lingua poden apoiar a posición social da familia e así mellorar o futuro dos seus fillos. Estas decisións da política lingüística, así como as prácticas, non son estáticas ou unidireccionais, dado que implican un proceso de continua negociación entre varios membros da familia (CurdtChristiansen 2009). Neste sentido, a investigación en PLF ofrece una descrición válida sobre a intricada relación entre os ámbitos persoais e os espazos públicos; mostra tamén os conflitos que os proxenitores e outros membros da familia precisan resolver tendo en conta presións sociais, imposicións políticas e demandas da educación pública, por un lado, e a transmisión interxeracional da lingua e cultura, polo outro. Estas variables da política lingüística do nivel macro moitas veces determinan o consenso ideolóxico dunha comunidade, decidindo sobre o valor que se debe aplicar a cada unha das linguas que compoñen o seu repertorio lingüístico (Spolsky 2004: 14). Polo tanto, as políticas lingüísticas do nivel micro, ben sexa individual ou familiar, non se poden investigar atinadamente sen facer referencia aos macro factores da sociedade. A Figura 1 é unha elaboración propia coa que se tenta capturar a complexidade das micropolíticas lingüísticas dentro da casa e os macro factores sociais e estruturais que determinan o desenvolvemento das políticas lingüísticas familiares. A dobre dirección das frechas representan a conexión entre os diferentes compoñentes da PLF: Política lingüística familiar DOI http://dx.doi.org/10.15304/elg.11.5064 © 2019 Estudos de lingüística galega 10: 77101 Vemos entón como as políticas lingüísticas, ben no nivel macro ou no contexto familiar, incorporan tres variables independentes: ideoloxía lingüística, xestión lingüística e práctica lingüística. 2.1. Ideoloxía lingüística Os macro factores sociais e estruturais que inflúen na PLF son os contextos sociolingüísticos, socioculturais, socioeconómicos e sociopolíticos que, segundo Shohamy (2006), permiten desenvolver o repertorio lingüístico de cada individuo e, ao mesmo tempo, son as fontes máis relevantes das ideoloxías lingüísticas. En primeiro lugar, os factores socioculturais fan referencia aos capitais social e simbólico, atribuídos á lingua na sociedade, dado que o idioma se entende como unha ferramenta para a manifestación cultural que tamén representa identidades a través de experiencias sociais, históricas e étnicas (Bourdieu 1991). No contexto galego, o idioma dominante, o castelán, é o que posúe un maior valor simbólico na sociedade. O factor socioeconómico é outra variable importante, xa que o poder económico é fundamental para a maioría das políticas lingüísticas (Tollefson 2013). Nunha PLF a aprendizaxe das linguas dos descendentes moitas veces depende do grao de investimento económico por parte dos proxenitores (Palviainen & Boyd 2013). Por exemplo, a situación económica dos proxenitores determina que os fillos poidan realizar cursos de idiomas estranxeiros, asistir a clases de reforzo ou poder elixir estudar nunha escola privada ou pública. Os factores sociopolíticos tamén desempeñan un papel sumamente importante no desenvolvemento da política lingüística porque determinan que idioma debe obter un status oficial, que variedade debe ser considerada como estándar e que lingua debe ser utilizada como medio de instrución nos contextos escolares (Ruiz 1984). Finalmente, os factores sociolingüísticos reflicten a mobilidade social dunha lingua particular, é dicir, cando unha lingua está asociada cunha clase particular da sociedade (McCarty 2011). Todos estes factores ofrecen valores simbólicos, culturais e prácticos para un idioma e determinan, na maioría dos casos, a xestión e as prácticas lingüísticas dentro do contexto familiar. 2.2. Xestión lingüística A xestión lingüística refírese aos actos específicos que rexentan e manipulan diferentes tipos de comportamentos relativos á lingua. Como demostra a Figura 1, a proposta de Spolsky (2009) sobre a xestión lingüística, centrada maioritariamente na política lingüística de nivel macro, aínda que sexa interesante, segue a ser insatisfactoria, xa que non incorpora varios micromecanismos subxacentes relacionados coa xestión e as prácticas lingüísticas no fogar. Para unha mellor comprensión deste tema, os estudos recentes comezaron a incorporar características como a lingua dos proxenitores, coñecementos sobre bilingüismo social, experiencias persoais coa lingua minoritaria, ambiente de alfabetización dentro da casa, expectativas dos proxenitores e capitais da familia (Bourdieu 1986), entre outros, que determinan a planificación lingüística Política lingüística familiar dentro do contexto familiar, como dimensións adicionais da xestión lingüística. O ambiente de alfabetización, por exemplo, refírese a varios recursos que inclúen libros, música, cancións e outras ferramentas electrónicas relacionadas coa aprendizaxe da lingua. Varios estudos en PLF (Weigel et al. 2006; CurdtChristiansen 2013) confirmaron que un ambiente de alfabetización dentro da casa repleto de recursos e o apoio dos membros da familia ao mantemento do idioma favorecen o desenvolvemento da alfabetización infantil. Outro elemento importante da xestión lingüística é a intervención dos proxenitores, que incorporan unha serie de actividades formais e informais de alfabetización tal como a lectura conxunta dos libros, o apoio durante a realización das tarefas da escola ou buscar unha axuda profesional externa a través de clases particulares, ademais de interesarse sobre as actividades escolares dos nenos e nenas e compartir experiencias con eles. En todo caso, debe salientarse que a política lingüística real dunha familia, como interpreta Spolsky (2004), é máis probable que se plasme nas súas prácticas efectivas ca na xestión lingüística. Por exemplo, independentemente das políticas gobernamentais, algúns idiomas poden ser utilizados no contexto familiar para certos fins específicos. Non obstante, como CurdtChristiansen (2014a: 38) argumenta, a distinción entre a xestión e a práctica lingüística dentro da familia é dabondo borrosa porque os proxenitores poden chegar a controlar e intervir nos usos lingüísticos dos seus fillos a través das correccións dos erros. Esta actividade correctora fundaméntase na crenza social de que os proxenitores son os responsables da competencia lingüística dos seus descendentes (Spolsky 2009: 30). 2.3. Práctica lingüística As prácticas lingüísticas relaciónanse coa ecoloxía da lingua, é dicir, co estudo das interaccións dun idioma determinado no seu contexto. As prácticas lingüísticas, xa que logo, destacan os comportamentos lingüísticos sistemáticos e esperados que constitúen o uso da lingua en diferentes contextos e para diversos propósitos (CurdtChristiansen 2014a: 38). Na proposta analítica de Spolsky (2004) faise unha distinción entre prácticas e ideoloxías; as primeiras refírense ao que os membros da familia realmente fan e as segundas ao que estes cren que fan ou deben facer para manter un idioma. As políticas lingüísticas no nivel micro ou contexto familiar están a retroalimentarse continuamente dende os factores macros. Polo tanto, os micro factores dentro de contexto familiar non se poden analizar de maneira illada sen facer referencia á política lingüística do nivel macro. Na Figura 1 tentamos representar as interrelacións e interaccións entre os tres elementos que consideramos ata agora, tendo en conta os niveis micro e macro. Para un mellor entendemento das PLFs dos proxenitores progalego é necesario saber tamén como foron as políticas lingüísticas do goberno durante as últimas tres décadas. A seguir, ofrecemos un resumo da política lingüística en Galicia desde 1983 ata a actualidade. 3. As últimas tres décadas da política lingüística en Galicia As enquisas demosociolingüísticas máis importantes das tres últimas décadas amosan as dificultades que atravesa o idioma galego, centradas en dous aspectos fundamentais interrelacionados: a ruptura da transmisión interxeracional e a diminución do uso entre a xente máis nova (véxase Seminario de Sociolingüística 1994, 1995, 2017). A substitución do galego polo castelán foi continua durante a segunda metade do século xx e estivo maioritariamente asociada a factores como a emigración masiva da poboación rural galegofalante cara ao exterior e cara ás cidades, o proceso de industrialización, o acceso maioritario á educación e a expansión dos medios de comunicación audiovisuais, onde o castelán xa existía como lingua predominante (Monteagudo 2012b). Ademais, a represión lingüística durante a etapa franquista tamén xogou un papel importante, especialmente no contexto urbano e periurbano, porque falar en galego moitas veces se asociaba á incultura, á rusticidade ou ao separatismo (Freitas Juvino 2008). Por tanto, moitas familias procedentes do medio rural, pregándose ás esixencias para a integración e o ascenso social no medio urbano, foron incorporando o castelán no seu repertorio lingüístico, moitos sen nin sequera saber falalo (Loredo & Monteagudo 2017). A aprobación do Estatuto de Autonomía no ano 1981 marca o comezo dunha nova etapa para a lingua galega debido ao seu recoñecemento como lingua propia de Galicia, así como lingua oficial xunto co castelán. En 1983, o Parlamento de Galicia aprobou a Lei da Normalización Lingüística (LNL), aínda en vigor, que marcou un salto cualitativo ao recoñecer o proceso de discriminación histórico e asegurar a súa normalización, o que se concretaría na introdución do galego no sistema educativo, na administración Autonómica e nos medios de comunicación. De certo, a incorporación do galego no sistema educativo axudou a algúns segmentos castelanizados da poboación, que recuperaron ata certo punto o uso do galego na vida cotiá como unha forma de reivindicación da súa identidade étnica, cultural, lingüística e política (Ramallo 2010). Coa chegada dun goberno de coalición en 2005, conformado polo Bloque Nacionalista Galego e o Partido Socialista de Galicia- -PSOE, a política lingüística que caracterizou as dúas décadas anteriores comezou a mudar. Tomando como base o Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega aprobado na última lexislatura de Manuel Fraga, á altura do 2004, o goberno de coalición aprobaba en 2007 o Decreto do Galego no Ensino que prevía que como mínimo un 50% das materias se impartise en galego e, a diferenza de normativas anteriores, establecía unha serie de medidas que garantisen o cumprimento da normativa nos centros así como a avaliación do seu impacto. Este novo decreto rachaba coa dinámica de incumprimento dos centros educativos e alteraba o statu quo que permitira a transgresión sistemática da normativa durante dúas décadas (Monteagudo 2012a). Durante o período 20072009 iniciouse unha etapa marcada polas tensións políticas sobre o idioma, con enfrontamentos entre grupos a favor da normalización e grupos contrarios que defendían a liberdade de elección da lingua vehicular por parte das familias; foron os anos convulsos da política lingüística en Galicia (Monteagudo 2009). Despois, o 20 de maio do 2010, o novo Goberno do PP introduciu cambios na política lingüística do anterior goberno de coalición a través dun novo Decreto de Plurilingüismo (Decreto 79/2010) no ensino non universitario. Este decreto establece que o medio de instrución no sistema preescolar sexa a lingua da casa da maioría dos estudantes da aula; ademais, limita a un máximo o número de materias que se impartirán en lingua galega e prohibe expresamente o emprego do galego en Matemáticas e Tecnoloxía. Dado que o castelán é o idioma predominante nas cidades, o Decreto tentaba invisibilizar o galego nos centros infantís urbanos e periurbanos. O resultado foi un forte enfrontamento cos grupos da oposición e varios colectivos dedicados á defensa da lingua, incluíndo a propia Real Academia Galega (RAG) que acabou impugnando o decreto, primeiro no TSXG, logo no Tribunal Supremo e, finalmente, recorreu ao Tribunal Europeo de Estrasburgo. Cabe mencionar aquí que o TSXG, na súa sentenza de 2012, só anulou o artigo 5.2., no que se estipulaba a realización dunha enquisa entre os proxenitores en Educación Infantil, e o 12.3., no que se establecía que o alumnado podería usar na aula a lingua da súa preferencia. Como o vixente decreto perpetúa a situación de inferioridade da lingua galega ao excluír taxativamente o seu uso nas materias científicas, a RAG, para a defensa dos dereitos das persoas galegofalantes, decidiu chegar ao Tribunal Supremo. Non obstante, o alto tribunal non admitiu o recurso da RAG de amparo por entender que non era un asunto que afectase aos dereitos fundamentais e que xa que logo non era materia da súa competencia. Foi entón cando a RAG decidiu acudir a Estrasburgo ante a “indefensión” nos tribunais españois. O Decreto 79/2010 que está actualmente en vigor no sistema educativo de Galicia marca o comezo doutra etapa dunha nova política lingüística de baixa intensidade. Compre sinalar aquí que os datos do IGE (2013) mostran un posible impacto deste cambio na política lingüística: a porcentaxe dos nenos entre cinco e quince anos que non falan galego nunca incrementouse rapidamente ata chegar ao punto máis alto do 47% entre 2008 e 2013, fronte ao 13% que fala só en galego (Instituto Galego de Estatística 2013). Un dato que contrasta co 52% de galegos de máis de 65 anos que o teñen como único idioma, fronte ao 13, 8% desta franxa de idade que utiliza só o castelán. Ademais, o pouco ou ningún coñecemento do idioma varía de forma significativa entre o primeiro e último tramo de idade, de maneira que entre os maiores de 65 era de pouco máis do 9 e entre os cinco e quince anos chega ao 23% (véxase tamén Seminario de Sociolingüística 2017: 200214 para máis explicación sobre o fenómeno da desgaleguización nas idades máis novas). Estes datos do IGE (2013) confirman, de novo, o proceso da substitución lingüística que está tendo lugar na sociedade galega. Tras a súa publicación, os portavoces do goberno defenderon a política lingüística gobernamental e insistiron no “equilibrio” entre o galego e o castelán nos centros escolares, achacando o problema ás familias e á liberdade individual, posición apoiada polo presidente da Real Academia Española, Darío Villanueva (Salgado 2014; La Opinión 2014). Ao longo deste traballo imos investigar, desde a perspectiva da política lingüística, se realmente a transmisión interxeracional do galego é unha cuestión da familia e liberdade individual ou se existen factores sociais e estruturais que a determinan. 4. Metodoloxía Para este estudo, seleccionáronse proxenitores que pasaron polo sistema educativo de Galicia a partir do ano 1975 e viviron as primeiras políticas lingüísticas da Autonomía. A partir de datos etnográficos, desenvolveuse unha análise sobre as observacións e notas de campo, dezaoito entrevistas en profundidade semiestruturadas e dous grupos de discusión. Cabe resaltar que tamén se realizou un sorte de autoetnografía dirixida con sete familias previamente entrevistadas, para as que os proxenitores non só encheron un formulario sobre as súas prácticas lingüísticas diarias, sen ó n que tamén gravaron as súas comunicacións durante varias actividades cos seus fillos e fillas. Os datos da autoetnografía usáronse para apoiar as declaracións sobre as prácticas lingüísticas dos proxenitores. Este artigo susténtase en catro entrevistas semiestruturadas realizadas no contexto periurbano de Bertamiráns (Ames) e dous grupos de discusión que tiveron lugar en Vigo e Santiago. As entrevistas semiestruturadas organizáronse individualmente con cada pai ou nai por separado; respecto dos grupos de discusión, os proxenitores foron entrevistados conxuntamente. Os participantes deste estudo son proxenitores galegos de entre 3555 anos con diversas situacións profesionais. Para o traballo de campo seleccionáronse escolas primarias e infantís situadas en diferentes zonas de Galicia: Vigo, Santiago de Compostela e Bertamiráns. As escolas de Vigo e Bertamiráns son públicas e de educación primaria, mentres que as de Santiago son escolas infantís privadas financiadas por cooperativas e asociacións como Raiola e Escola Semente, que ofrecen programas de inmersión lingüística. Nestes colectivos, a maioría dos membros son proxenitores que queren que os seus fillos reciban unha educación en galego. Mentres Escola Semente está administrada por unha asociación progalego coñecida como Asociación Semente, Raiola está financiada pola cooperativa homónima. Aínda que Escola Semente comezou a funcionar a partir do curso escolar 201112, Raiola ofrece o galego como medio de instrución dende hai corenta anos. Tamén é importante anotar que, aínda que Escola Semente comezou con moi poucos alumnos, na actualidade contan cunha elevada demanda. Como os colexios públicos nas zonas urbanas e periurbanas están sumamente castelanizados, unha das principais intencións de elixir estas escolas infantís privadas foi investigar se os proxenitores progalego conseguen que os seus fillos e fillas continúen falando galego. Cómpre dicir que durante a realización do traballo de campo nas escolas infantís, coincidín cun grupo de proxenitores de Santiago e arredores que formaron un grupo de quedada a través de WhatsApp chamado Tribo para que os seus fillos e fillas poidan socializarse en galego. Esta idea botou a andar entre xullo e agosto de 2013 e actualmente conta con máis de cincuenta familias. Os membros de Tribo, non só se dedican a compartir e organizar diversas actividades en galego, senón que tamén moitos dos proxenitores utilizan esa plataforma para quedar varias veces ao longo da semana para que as nenas e nenos poidan xogar en galego (Galicia Confidencial 2014). Ao longo do meu traballo de campo, acompañei varias veces aos proxenitores durante as quedadas para observar as súas prácticas lingüísticas. As actividades deste colectivo pódense considerar unha forma de xestión lingüística colectiva que está tentando resistir desde abaixo á hexemonía do castelán. Das catro familias que participan no grupo de discusión de Santiago, tres son membros activos de Tribo. Durante o traballo de campo contactouse cos responsables da normalización lingüística nas respectivas escolas; a selección de proxenitores realizouse polo método snowball sampling. A Táboa 1 ofrece unha descrición xeral sobre os proxenitores entrevistados; usáronse os nomes ficticios para manter o anonimato dos participantes. Política lingüística familiar Para analizar os datos empregouse a análise temática (Saldaña 2013), que permite obter unha perspectiva máis ampla sobre as múltiples experiencias persoais, segundo as narracións en que se plasma o discurso sobre política lingüística abaixoarriba no nivel micro. Ese tipo de análise tamén pode ofrecer unha descrición detallada (thick description) dun individuo sobre os procesos de aprendizaxe de idiomas, ideoloxías latentes, o mantemento e a substitución das linguas minoritarias en diferentes etapas da súa vida (McCarty 2011). Polo tanto, as observacións e ideas iniciais fóronse anotando desde a primeira fase da entrevista. Unha vez rematada a transcrición, o material foi lido varias veces para xerar os códigos preliminares que dirixían cara ás preguntas principais desta investigación. Despois, as primeiras categorías foron preparándose a base destes códigos que se referían ao desenvolvemento da política lingüística familiar. Finalmente, varias categorías interrelacionadas deron forma aos temas que respondían aos eixes desta pescuda. É importante anotar tamén que os temas que non contaban con suficientes datos para apoialos ou eran demasiado variados foron excluídos da análise para manter a claridade e enfoque da investigación. 5. Principais tópicos de investigación Nesta sección analízase como se atopan os proxenitores progalego no contorno social urbano e periurbano de Galicia e despois, continúase coas súas expectativas sobre a política lingüística educativa actual de Galicia. Finalmente, explícanse as estratexias de mantemento da transmisión lingüística que poñen en práctica estes proxenitores. 5.1. Contorno social No contexto sociolingüístico de Galicia, o castelán posúe un capital social e un poder simbólico (Bourdieu 1991) superiores aos do galego. Como lingua predominante na sociedade, a través do seu control hexemónico, está creando incongruencias e contradicións na práctica lingüística dentro e fóra da casa. As seguintes experiencias contadas polos proxenitores de distintas zonas de Galicia ilustran este fenómeno. O caso de Claudia e Martín (Familia 2), falantes tradicionais de galego (variedade da Mariña luguesa) que actualmente utilizan o idioma en todos os ámbitos; ambos traballan como funcionarios na Xunta de Galicia, viven en Bertamiráns e teñen catro fillas, de idades diferentes, tres das cales estudan na escola primaria de Bertamiráns. As entrevistas individuais cos proxenitores mais as gravacións da autoetnografía demostran que esta familia ten unha política lingüística familiar progalego. Non obstante, aínda que os pais e a irmá máis vella, Cecilia, falan en galego na casa, as outras fillas só usan castelán. Ademais, a filla mediana de once anos, Alicia, segundo a súa DOI http://dx.doi.org/10.15304/elg.11.5064 © 2019 Estudos de lingüística galega 10: 77101 90 nai, tiña un certo nivel de rexeitamento cara ao idioma familiar. A seguinte incidencia contada pola nai demostra como o contexto familiar se converte nun complexo contexto de continuo conflito entre galego e castelán, especialmente para os proxenitores que levan unha política lingüística individual e familiar progalega: Claudia: Alicia tiña un certo rexeitamento cara ao galego. Que non sei onde o percibiu, pero na casa no… outro día xa me dixo (pausa) “este ano quero facer as invitacións para o meu cumple eu. Porque quéroas facer en castelán, porque sempre, asta ahora as fixen en galego, porque tu quixeche, as invitacións que lle dou aos amigos falan en castelán, non falan en galego”. E este ano quéroas facer eu no idioma que eu quero e quero que sexa o castelán. [Destacado do autor] O poder hexemónico do castelán faise evidente de novo na próxima experiencia de Salvador, do grupo de discusión de Santiago de Compostela. Salvador e Mercedes (Familia 3) teñen dous fillos, un deles unha filla de catro anos que estuda na Escola Semente de Santiago de Compostela. A lingua da casa e da parella sempre foi o galego. A experiencia narrada refírese a hai dous anos, cando eles vivían en Cambados e levaban a súa filla á gardería. Un día chegou de volta e empezou a dicir cuchara en lugar de culler, o que os sorprendeu porque na casa ninguén usaba ese termo: Salvador: [...] pois chegou un día corrixíndonos a nós, logo claro, axiña deducimos que alguén lle tiña... alguén lla tiña corrixido a ela, non? O sea, nós sempre lle dicíamos, Mira que iso cómese coa culler, non? Mira, colle a culler, Noelia tal. “Cucha-ra!”... Culler! Que dis? Culler. E ela, “Cucha-ra!”. [Destacado do autor] Unha situación semellante pódese tamén atopar na seguinte experiencia de Darío e Sabela (Familia 10), unha familia de Vigo con dous fillos. Este incidente, que demostra como o contorno social funciona como un factor desgaleguizador ten como protagonista á súa filla maior de tres anos: Sabela: … houbo un momento no que estaba xogando nun parque de bólas cunhas nenas maiores, non? Que tiñan así como sete anos, oito anos e tal. Entón, vin que: e: houbo un momento que lle dicían “ay, y tú hablas galeguiño...” Como xa: vacilando, non? A miña filla así “si, eu falo galego, si” por qué?... Darío: Pero é unha inconsciencia, porque a nosa nena aínda non é consciente con tres anos... das circunstancias… César: Claro. Maite: Das circunstancias. Xoan: E que hai cambio, <énfase> eh, [cando chegan ós oito ou nove... Política lingüística familiar DOI http://dx.doi.org/10.15304/elg.11.5064 © 2019 Estudos de lingüística galega 10: 77101 91 Sabela: Efectivamente. No, no, claro. Evidentemente aí vai falar castelán… Paloma: Claro, eso... [Destacado do autor] Os anteriores sucesos non só demostran o poder simbólico de castelán coma lingua predominante na sociedade galega, senón tamén como os parques, as garderías e os colexios se converten nun contexto sumamente complexo de continua negociación entre galego e castelán para os nenos galegofalantes. O resultado, na maioría dos casos é unha mudanza lingüística completa cara ao castelán. 5.2. Expectativas da política lingüística educativa Nesta sección podemos ver as expectativas dos proxenitores sobre a política lingüística educativa. A maior parte dos entrevistados nos contextos urbanos e periurbanos quererían que o sistema educativo fose maioritariamente en galego ou só en galego. Por exemplo, Javier, un pai de Bertamiráns (Familia 1), declara: Igualmente, dos proxenitores participantes no grupo de discusión de Santiago (Familias 3 a 6) preferiron unanimemente que o sistema educativo fose maioritariamente en galego ou só en galego. Elena, por exemplo, unha nai que ten o seu fillo maior estudando nunha escola primaria pública, subliña a falta das horas suficientes en galego no sistema escolar: Bea: A min gustaríame que lle falaran en galego, sobre todo nas idades primeiras... Adán: Eu para min debería ser absolutamente en galego a escola. E o castelán, pois as mesmas horas que lle dedican ó inglés, o sea, dúas ou tres horas para reforzalos, para que non cometan erros nas diferenzas que hai co galego... e con eso terían de sobra para saber falar moi ben o castelán… Lara: Eu estou de acordo… o principal digamos o: a lingua primeira ten que ser o galego na escola. E: e despois, pois evidentemente estudar tamén castelán, como outras linguas... Virgilio: Eu tamén, tamén coincido. Galego e: inglés, castelán, así por: esa orde e en canto a distribución de horas eu faríao así porque como coincidimos todos o castelán e algo: que, que están aprendendo de maneira natural… Anik Nandi DOI http://dx.doi.org/10.15304/elg.11.5064 © 2019 Estudos de lingüística galega 10: 77101 92 porque: e: a escolarización non lles dá ó mellor… suficiente ferramenta pra poder facelo… Entón, bueno, e: do que se trata é de buscar o número de horas necesarias pra que esa competencia sexa real… [Destacado do autor] Nesta mesma liña, Martín (Familia 2), outro pai de Bertamiráns que tamén traballa como profesor nunha escola primaria, critica o Decreto do Plurilingüismo por permitir impartir as materias nunha lingua estranxeira que antes se impartían en galego e por non facer o mesmo con castelán: Martín: […] as materias que se está permitindo impartir pois en inglés, en francés, son materias que se impartían en galego. Por qué non se imparten en inglés ou en francés materias que se impartían en castelán? É dicir, o trilingüismo aparte do absurdo de intentar dividir en tres partes as materias en dúas linguas que son as nosas, con unha lingua estranxeira. [Destacado do autor] Os proxenitores que participaron no grupo de discusión de Vigo (Familias 7 a 10) consideran o sistema escolar como un factor desgaleguizador onde os cativos chegan e pasan a relacionarse en castelán: Sabela: …hai unha temporada aínda me enterei con dor do meu corazón que chegan á escola: a, ó instituto, e xa se relacionan en castelán. Inma: <asentimento> Hum… Paloma: <asentimento> Hum… Sabela: Aquí donde se desgaleguizan absolutamente, [é na escola.] Xoan: É na escola. [Destacado do autor] Como o castelán é o idioma predominante nas cidades, a meirande parte dos nenos téñeno como lingua habitual. Por tanto, o patio da escola conv é rtese nun complexo contexto de continua negociación entre galego e castelán para os nenos que veñen das familias galegofalantes, que moitas veces mudan por completo cara ao castelán. 5.3. Estratexias de mantemento da transmisión Os proxenitores progalego dos contextos urbanos e periurbanos desenvolven múltiples estratexias para que os seus fillos e fillas sigan usando galego en todos os ámbitos. A próxima sección presenta algunhas destas estratexias. Política lingüística familiar DOI http://dx.doi.org/10.15304/elg.11.5064 © 2019 Estudos de lingüística galega 10: 77101 93 5.3.1. A planificación do prestixio da lingua minoritaria Ben sexa ao nivel macro, meso ou micro, a planificación do prestixio é un elemento imprescindible para o mantemento e recuperación da transmisión interxeracional dunha lingua minoritaria ou minorizada (Baldauf 2005). Porén, como dixemos, desde o comezo da Autonomía non houbo unha implementación adecuada por parte do goberno. Por tanto, aínda que o coñecemento da lingua recibiu un impulso nos últimos anos, o seu capital económico, simbólico e cultural segue sendo reducido. Neste estudo atopamos casos en que os proxenitores que son conscientes da situación tentan desenvolver o prestixio do galego na familia. Por exemplo, Elena (Familia 6), nai que participou no grupo de discusión de Santiago, cóntanos como ela mais a súa parella tentaron desenvolver o prestixio do galego dentro da casa explicándolles aos seus fillos a convivencia lingüística entre galego e castelán: Elena: Noel xa é maior, ten nove anos e desde que empezou na escola, moitas veces pois nos traslada que está incómodo, non? El ten claro, nós sempre falamos, a lingua da nosa casa é o galego, e sempre lle explicamos pois un pouco que situacións de convivencia lingüística se dan e por que? Nós iso explicámosllo a el desde pequeno, precisamente pra que se enfronte a esas cousas entendéndoas. Porque a el ás veces pásalle na escola pois que ó mellor un compañeiro -non por mal, senón por xogoó mellor faille burla de algo que el dixo en galego e el está incómodo porque a maioría dos seus amigos falan castelán …o outro día, pois por exemplo comentábanos “ás veces estou incómodo e prefiro pasarme ó castelán, e non sei que facer”, non? Entón nós tamén lle dicimos: “pois mira, nós tamén pasamos por esas. Pero igual que ti non renuncias da túa personalidade ti eres galegofalante e non tes por que renunciar a selo no patio. Os teus amigos vante querer igual, e os que non te queren, non é por iso” quero dicir, si que llo racionalizamos dalgunha maneira, non? [Destacado do autor] Neste caso, os proxenitores tentan asesorar ao seu fillo ante a incomodidade que lle xera estar inmerso nun contorno con maioría castelanfalante. Dado que os pais experimentaron o mesmo, inténtase racionalizar a situación de convivencia lingüística ao explicar que non debe renunciar á súa lingua familiar nos contextos de socialización. Darío (Familia 10), outro pai de Vigo, aporta unha opinión similar. Segundo el, o papel da familia é moi importante para desenvolver o status e prestixio do galego dentro da casa para que as nenas e nenos poidan defender o idioma no exterior: Darío: Entón eu creo que o papel das familias, ou polo menos o que eu sinto que teño que realizar co neno e ca nena, é de dar orgullo ós nenos de ser quen son... non só lingüisticamente, senón que se sintan e: dignos, que se sintan e: valentes, que se sintan... teñen que ser independentes... e teño a esperanza que si están reforzados desta maneira poderán defender o galego que se fala na casa... [Destacado do autor] Anik Nandi DOI http://dx.doi.org/10.15304/elg.11.5064 © 2019 Estudos de lingüística galega 10: 77101 94 Os comentarios anteriores de Elena e Darío mostran intentos de dotar de máis status e capital simbólico ao galego no contexto familiar. 5.3.2. Esforzos para que os cativos falen un galego correcto Moitas veces o espazo entre as xestións e prácticas lingüísticas dentro da familia non é claramente distinguible porque os adultos da familia (os proxenitores, os avós, os irmáns maiores entre outros) interveñen continuamente para corrixir o uso lingüístico dos cativos, o que se demostra no seguinte apartado desde o grupo de discusión de Santiago, onde os proxenitores activistas progalego contan os seus intentos para que os seus fillos falen un galego correcto: Elena: … si que é unha pelexa diaria que temos na casa e por intentar que a lingua deles tamén sexa o mellor posible non no sentido do vocabulario senón no sentido tamén das estruturas e, por exemplo, na colocación dos pronomes. Bea: Dos pronomes. Elena: Que iso é Adam: Si. Elena: Unha batalla terrible! Bea: É unha loita... Elena: Sabes? Ó principio eu por exemplo, co primeiro neno pois cando os colocaba mal, saltábame, pero agora ás veces con Lola escóitoa e: e xa non reparo, non? Aí Virgilio sempre lles insiste bastante, non? Virgilio: Si, bueno eu como típico neofalante atrévome a corrixir os demais, ós meus fillos, sabes? (risas). Aquelas persoas con castelán como lingua primeira cometen frecuentemente o erro de antepoñer o pronome persoal ao verbo (Sanmartín Rei 2009), colocación típica do castelán e non do galego. Aínda que Elena afirma que ela cambiou a súa actitude e non corrixe tanto a súa filla, a súa parella, segundo ela, mantén unha actitude máis persistente. A autoridade lingüística de Virgilio, como declara el, é algo moi típico dos neofalantes que toman o cargo de falar un galego correcto e ao mesmo tempo corrixen o resto da xente galegofalante no seu contorno. O estudo de O’Rourke e Ramallo (2013) suxire conclusións semellantes sobre como os neofalantes, na maioría dos casos, requiren unha maior calidade lingüística cando falan en galego. Isto, segundo os investigadores, sinala unha nova etapa no proceso da revitalización lingüística que ten como característica a necesidade de control da calidade do galego urbano como particularidade dos neofalantes (véxase tamén Freixeiro Mato 2010 e Ramallo 2013). Política lingüística familiar 5.3.3. Controlar as prácticas lingüísticas dos cativos Como os nenos de contexto urbano e periurbano teñen un contorno social castelanfalante, algúns proxenitores progalego de Santiago de Compostela, como xa se explicou antes na sección anterior, formaron un grupo de quedada a través de WhatsApp para que os seus fillos e fillas poidan socializarse en galego. Bea (Familia 4), nai de Santiago, comparte a súa experiencia: Bea: Entón se ti tes o grupo de fóra habitualmente si cho: fala:ra castelán, o máis habitual supoño que será que muden de lingua. Pero nós a verdá é que fixemos así un grupo o grupo de amizades de Susi é galego. I como na escola tamén lle falan galego e tamén hai moitos nenos que falan galego na escola... [Destacado do autor] O principal obxectivo deste colectivo é tentar controlar a influencia do contorno social castelanfalante sobre as rapazas e os rapaces galegofalantes para que non se sintan discriminados nin ridiculizados polos seus compañeiros castelanfalantes no patio, o que, segundo moitos proxenitores, pode frear a substitución lingüística cara ao castelán durante os primeiros anos. A decisión de manter e revitalizar o galego tamén se pode considerar como un aspecto de xestión lingüística por parte dos proxenitores progalego. Debido o Decreto do Plurilingüismo que invisibiliza o galego nos centros infantís urbanos e periurbanos, este colectivo progalego comezou a formar cooperativas e asociacións para apoiar escolas de inmersión do galego en diferentes contextos urbanos de Galicia. Entre este colectivo, como xa se comentou en § 4., moitos dos seus membros son proxenitores que queren que os seus fillos reciban unha educación en galego. Trátase dunha estratexia máis por parte dos proxenitores progalego que queren levar a política lingüística familiar ata o contexto escolar. Garderías privadas coma Avoaescola, en Narón, ou Raiola e Escola Semente, en Santiago, poderíanse considerar como exemplos dese tipo de estratexias. A observación nonparticipante realizouse en dous centros que están ofrecendo programas de inmersión en galego: Avoaescola (Narón) e Escola Semente (Santiago de Compostela). Durante o traballo de campo, realizáronse varias visitas á Escola Semente. As notas de campo do 25.11.2014 revelan o seguinte: Ao entrar na escola, vin que conta con dúas aulas cheas de materiais de aprendizaxe en galego para os nenos, que incluían carteis, deuvedés con cancións galegas tradicionais, xogos de mesa, libros de contos e outros recursos audiovisuais. Un dos membros da ANPA da Escola Semente explicoume que os proxenitores poden quedarse con algúns recursos durante un determinado período de tempo e utilizalos para desenvolver un ambiente de alfabetización a favor do galego dentro da casa […] Anik Nandi DOI http://dx.doi.org/10.15304/elg.11.5064 © 2019 Estudos de lingüística galega 10: 77101 96 Posteriormente, as notas tomadas no día 10.12.2014 subliñan que: […] despois do horario escolar, o espazo da escola frecuentemente convértese nun contexto galeguizador porque moitos do colectivo progalego organizan varios eventos extracurriculares relacionados coa lingua e a cultura galega para os nenos. Iso inclúe xogos populares, actividades con música galega e clases de baile tradicional. Tamén se aproveita ese espazo escolar para organizar festivais populares (por exemplo, o Magosto ou a visita do Apalpador antes do nadal) cos cativos. É importante sinalar de que os nenos doutros colexios teñen a posibilidade de participar nestes eventos pagando unha pequena contribución. Polo tanto, varios membros de Tribo traen aos seus fillos para participar nestes eventos. As iniciativas descritas demostran como dende este colectivo promoven o uso do galego nun contexto sumamente castelanizado. 6. Conclusión A análise dos datos presentados neste estudo demostra que cada individuo adulto dentro da familia ten as súas propias prácticas lingüísticas, fundadas en crenzas sobre as consecuencias e resultados da elección do idioma nunha sociedade bilingüe. Os datos tamén mostran que o fogar constitúe un complexo contexto de continua negociación entre galego e castelán. Así, aínda que moitos proxenitores progalego desenvolven políticas lingüísticas de resistencia dentro da familia a través das súas prácticas lingüísticas individuais e grupais (no caso das asociacións de proxenitores creadas expresamente para isto), na maioría dos casos non conseguen que os seus fillos e fillas continúen falando galego. De feito, aínda que algunhas familias con proxenitores activistas progalego o conseguen durante os primeiros anos, a situación muda en canto as nenas e os nenos desexan integrarse en grupos de compañeiros de aula ou amigos e se decatan de que falan unha lingua diferente. Por tanto, a análise dos datos pon de manifesto que no contexto urbano e periurbano de Galicia, o castelán posúe un maior capital social e poder simbólico có galego e, como lingua predominante no exterior (fóra da casa e da aula), a través do seu control hexemónico, crea discrepancias e desconformidades na práctica lingüística dentro do fogar (véxase tamén Spolsky 2018 para o impacto dos macrofactores sobre as políticas lingüísticas de arribaabaixo).Esta investigación sobre a política lingüística de abaixoarriba no contexto galego tamén conclúe que existe unha clara incongruencia entre a tentativa do goberno actual de invisibilizar as dimensións ideolóxicas da esfera pública e o papel dos proxenitores no ámbito familiar. Sen dúbida, a familia está mergullada na ideoloxía Política lingüística familiar DOI http://dx.doi.org/10.15304/elg.11.5064 © 2019 Estudos de lingüística galega 10: 77101 97 social dominante, e neste sentido funciona coma unha ponte entre a sociedade e o individuo. O goberno, que é responsable de crear, difundir e implementar a política lingüística, tenta tamén perpetuar as súas ideoloxías lingüísticas procastelán, materializadas en prácticas sociais (neste caso, prácticas lingüísticocomunicativas e identitarias), a través do que Althusser (1971; véxase tamén Hall 1985: 98 e Apple 2017: 16) denominou “aparatos ideolóxicos”, adoito empregados para difundir e perpetuar as ideoloxías de arribaabaixo na sociedade civil como “falsa conciencia” e prácticas sociais (Eagleton 1991). Deste xeito, xa que se dá unha continua transferencia de influencias da ideoloxía dominante a través da política lingüística de arriba abaixo e desde a esfera pública (especialmente a través dos medios de comunicación) ao ámbito familiar, os espazos da escola e da casa aparecen como mediadores. A familia, continuamente en contacto con estes aparatos ideolóxicos, nunca pode situarse completamente fóra de control do goberno. Por tanto, podemos dicir que as declaracións dos responsables gobernamentais que achacan o problema ás familias e á liberdade individual son incongruentes e enganosas porque pretenden transferir ás familias unha responsabilidade que lles compete a eles, dotándoas dun falso poder de decisión, cando en realidade están sempre controladas ideoloxicamente. Noutras palabras, a disociación que establecen entre a sociedade no seu conxunto e o ámbito familiar como un espazo para a decisión lingüística libre e individual, illado do exterior e/ou das dimensións sociais máis amplas, é certamente rexeitable. No contexto sociolingüístico galego, o castelán continúa a ser a lingua predominante e posúe un capital social e cultural maior e máis poder simbólico có galego. Segundo os resultados deste estudo, pódese argumentar que a familia e a “liberdade individual” están condicionadas e controladas polas ideoloxías dominantes do exterior. Unha das ferramentas máis importantes na normalización lingüística é a planificación do status da lingua minoritaria que se podería conseguir a través da implementación real dunha política lingüística en prol da lingua minoritaria e minorizada. Non obstante, desde o comezo da Autonomía, aínda que existía unha política lingüística nos documentos oficiais, non houbo unha implementación eficiente por parte do goberno senón que se promoveu unha política lingüística de baixa intensidade cara ao galego. Por tanto, aínda que o coñecemento da lingua recibiu un impulso nos últimos anos, o seu capital simbólico e cultural segue a ser reducido. Ademais, o Decreto do Plurilingüismo que está a restrinxir o ámbito do galego no ensino e que favorece ao castelán, de xeito especial nas cidades, pódese considerar coma unha política lingüística de erosión do status galego. Esta condición pódese mellorar creando pontes entre a escola e a familia, lugares nos que a implementación da política lingüística ten lugar na práctica do día a día.

Neste traballo incluído no número 26 monográfico de Innovación Educativa dedicado a «Xénero e Educación», analizamos o papel dos idiomas na educación da muller española, dende 1910 até o corte drástico da guerra civil, que terá fondas e tráxicas repercusións na educación xeral e na da muller en particular. Previamente, remontámonos á Restauración, na segunda metade do século XIX, e ás primeiras iniciativas a prol da educación feminina e a ensinanza de idiomas promovidas polos krausistas e a Institución Libre de Enseñanza. O traballo céntrase na Escola Central de Idiomas de Madrid, creada en 1911, e na presenza das mulleres nas súas aulas como alumnas e profesoras.

UNHA OPORTUNIDADE DE ESTUDO PARA A MULLER: OS IDIOMAS, DE VERNIZ CULTURAL A CUESTIÓN PROFESIONAL (19101936) THE LANGUAGES, AN OPPORTUNITY TO STUDY FOR WOMEN: FROM CULTURAL VARNISH TO PROFESSIONAL ISSUE (19101936) : idiomas, xénero, educación da muller, Escola Central de Idiomas de Madrid. Languages Central School of Madrid, opened in 1911, and in the presence of women in its schoolrooms, as students and also as teachers. 1. Antecedentes: As linguAs vivAs nos plAnos de estudo oficiAis a Lei de Instrución Pública de 9 de setembro de 1857, ditada polo ministro de Fomento Claudio Moyano, regulará a ensinanza en España durante máis de cen anos, até a Lei Xeral de Educación de 1970; por tanto, é un documento fundamental para entender as liñas esenciais da educación en España dende mediados do século XIX até ben entrado o século XX (Montero alcaide 2009: 56). a Lei Moyano dividía a ensinanza en tres niveis: primario, secundario e superior ou universitario. a primeira ensinanza era, en teoría, obrigatoria para todos os españois até a idade de 9 anos e gratuíta para todos aqueles que non puidesen pagala, pero as elevadísimas taxas de analfabetismo rexistradas ata mediados do século XX poñen en evidencia a súa escasa eficacia. as lenguas vivas ou idiomas incluíanse nos estudos xerais impartidos no período de segunda ensinanza, que daba acceso ao título de Bachiller en artes. Na terceira ensinanza, a aprendizaxe de linguas correspondía Á Facultade de Filosofía e Letras, centrándose nas linguas clásicas (art. 33 da Lei Moyano). O artigo 207, que trata dos catedráticos de instituto, estipulaba que «los profesores de Lenguas vivas y Dibujo, y los de Música vocal e instrumental y Declamación no necesitan título», en clara demostración da escasa importancia concedida a estes estudos, á parte de que non existía un título específico de idiomas nese momento. a Lei Moyano non facía máis referencias ás linguas vivas. Nesa época, as competencias en materia de instrución pública correspondían ao Ministerio de Fomento. Por Real Decreto de 18 de abril de 1900 créase o Ministerio de Instrución Pública e Belas artes durante o goberno conservador de Francisco Silvela; o primeiro ministro de instrución pública é antonio García alix. a chegada do Ministerio de Instrución Pública foi concreción dos principios rexeneracionistas, moi influídos polo ideario institucionista tras a crise do 98 (Palacios Lis 1985: 312). Unha das primeiras medidas de García alix foia reforma do plano de estudos de segunda ensinanza por Real Decreto de 20 de xullo de 1900, que contemplaba a inclusión do estudo de linguas vivas nos planos de segunda ensinanza e o xustificaba coas seguintes palabras: Como imperiosa necesidad de la vida moderna de relación de unos pueblos con otros, y olvido del funesto aislamiento en que hemos vivido, así como por la precisión de conocer cuanto más saliente y provechoso se produce en las ciencias y en sus aplicaciones, impónese el conocimiento de las lenguas vivas: una el Francés, otra el Inglés o el alemán. (Morales Gálvez, 2000: 18) Engadía o Real Decreto unha elocuente descrición de como debía ser o ensino das linguas vivas: No hay necesidad de consignar hasta qué punto debe ser práctico el trabajo de estudiarlas. La lectura correcta, la traducción y la redacción corrientes deben ser el objeto principal, y si además en las clases se acostumbran desde el primer día profesores y alumnos a ir gradualmente empleando el lenguaje, resultará la tarea provechosa y el éxito cierto (Ibíd. : 19). O francés era obrigatorio no primeiro ciclo da segunda ensinanza, sendo o inglés e alemán optativos no segundo. houbo sucesivos planos de reforma parcial dos distintos niveis de ensinanza, pero no esencial o esquema mantívose por enriba de todos os cambios de goberno: as linguas vivas impartíanse na segunda ensinanza, reducíndose ao francés obrigatorio no primeiro ciclo, e podendo elixir entre inglés ou alemán no segundo. Os métodos eran fundamentalmente teóricos, e o profesorado de lenguas vivas non necesitaba título, senón que entraba na categoría de auxiliar, igual que os profesores de debuxo e música, o cal demostra a escasa importancia concedida a estas materias (Morales Gil 2009: 4). a deficiente ensinanza de idiomas nos planos de estudo do noso país supuña un lastre para a cultura en primeiro lugar, pero tamén para a ciencia e para o progreso xeral, e motivou a protesta de numerosos intelectuais; o gris panorama foi descrito por américo Castro nun artigo publicado en 1921 no Boletín de la Institución Libre de Enseñanza : ¿qué se entiende entre nosotros por enseñanza de lenguas modernas? En este punto no hemos rebasado el plano más inferior, en que comienza el interés por aquellos idiomas; se considera su estudio como un instrumento útil o de adorno. Los españoles, abandonados a sí mismos, los aprenden aisladamente, cuando la necesidad les apremia; el Estado se limita a mantener una apariencia de enseñanza en los Institutos (dos años de francés, un año de inglés o alemán) y Escuelas de Comercio ¿quién ignora, empero, que nadie aprende a leer y escribir correctamente una lengua en esos Centros? Es decir, que ni aún la finalidad más modesta y elemental se logra dentro de nuestra enseñanza. Lo que acontece con el alemán es divertido. Como se sabe, hay un curso de un año en los Institutos para los estudiantes que van a seguir la carrera de médicos. Por lo de pronto, se queda uno estupefacto al ver que el Estado piensa que el alemán es necesario para la Medicina, pero no para las Ciencias, el Derecho o la Filología (Castro, 1921: 378). Dito isto, a educación das mulleres e, dentro dela, os estudos de idiomas, introdúcennos nun mundo á parte. 2. o Acceso dA muller á educAción O século XX iníciase cunhas taxas de analfabetismo escandalosamente altas: do 55, 78% para os homes e do 71, 42% entre as mulleres. Vinte años despois, cando a muller, en teoría, pode acceder á universidade e ten ao seu alcance unha ampla gama de estudos, a situación no mellorou moito: o analfabetismo é do 46, 30% entre os homes e do 57, 80% entre as mulleres (de Gabriel, 1997: 202). Por tanto, hai unha elevada porcentaxe de poboación que non ten acceso a ningún tipo de estudos, sendo máis esaxerado no caso das mulleres, cuxa educación se subordinou sempre á dos homes. Estas taxas de analfabetismo indican que máis da metade da poboación non recibía ningún tipo de educación ou non completaba os rudimentos da ensinanza primaria; por tanto, nos niveis seguintes, secundario e universitario, o número de estudantes descendía de forma radical, sobre todo no caso das mulleres, cuxa presenza neses niveis foi testemuñal ata os anos vinte e avanzou logo moi lentamente. En 1914, por exemplo, o total de varóns que estudaban bacharelato en España era de 47.377, fronte a tan só 1.373 mulleres; se subimos, a pirámide numérica estréitase: no curso 191516 había 21.026 alumnos matriculados por oficial e libre nas universidades españolas, fronte a 438 alumnas. que estudan entón as mulleres? Pouca cousa ou a carreira feminina por excelencia, o maxisterio. as cifras son elocuentes: en 1914 estudaban nas Escolas Normais de mestres 8.707 homes e nas Normais de mestras 10.215 mulleres (Vázquez Ramil, 2012). E os idiomas ou linguas vivas? Os que non accedían ao bacharelato non tiñan ocasión de estudar ningún idioma, agás a título particular na casa ou en academias especiais. Na ensinanza secundaria a absoluta primacía correspondía ao francés. E nas Escolas Normais estudábase só francés durante dous cursos (en 1º e 2º curso do grao superior do Plano de 1903; en 3º e 4º do grao único do Plano de 1914) (Porto Ucha, 2004). Á parte dos establecementos oficiais, houbo dende a Restauración centros educativos particulares de moi diferente signo, dende os grandes colexios das ordes relixiosas, tanto masculinos como femininos, ás academias particulares ou a establecementos rexentados por señoras de buena reputación no caso dos destinados a nenas, que ampliaban os coñecementos elementais de lectura, escritura, cálculo e labores propias del sexo con lixeiras nocións de historia, arte, xeografía e coa aprendizaxe dun idioma, case sempre o francés, considerado de bo ton entre as clases altas e que tiña carácter de coñecemento ornamental. Nestes centros «la enseñanza se reducía a un conocimiento ligero de algunos idiomas y a una modestísima práctica artística» (Solé Romeo, 1990: 161). Entre estas materias de adorno ocupaba lugar preferente o francés, «que distinguirá a las integrantes de las altas capas sociales, entre las cuales resulta imprescindible saberlo a nivel de conversación»(Capel Martínez, 1982: 327). a educación das mulleres burguesas, as únicas que optaban a algún tipo de educación, é descrita con elocuentes palabras por Emilia Pardo Bazán: Por más que todavía hay hombres partidarios de la absoluta ignorancia de la mujer, la mayoría va prefiriendo, en el terreno práctico, una mujer que, sin ambicionar la instrucción fundamental y nutritiva, tenga un baño, barniz o apariencia que la haga “presentable”. Si no quieren a la instruida, la quieren algo educada, sobre todo en lo exterior y ornamental. El progreso no es una palabra vana, puesto que hoy un marido burgués se sonrojaría de que su esposa no supiera leer ni escribir. La historia, la retórica, la astronomía, las matemáticas, son conocimientos ya algo sospechosos para los hombres; la filosofía y las lenguas clásicas serían una prevaricación; en cambio, transigen y hasta gustan de los idiomas, la geografía, la música y el dibujo, siempre que no rebasen el límite de aficiones y no se conviertan en vocación seria y real. Pintar platos, decorar tacitas, emborronar un «efecto de luna», bueno; frecuentar los Museos, estudiar la naturaleza, copiar del modelo vivo, malo, malo. Leer en francés el figurín, y en inglés las novelas de Walter Scott… ¡psh! Leer en latín a Horacio… ¡horror, horror, tres veces horror! (Pardo Bazán, 1976: 51) 1 No medio deste pobre panorama, houbo iniciativas privadas que se ocuparon da educación da muller, da súa preparación profesional para participar na obra humana plenamente e da extensión da ensinanza de idiomas como medio de saír dun illamento secular que atrofiaba. Vexamos as máis transcendentais. 1 Publicado orixinariamente en La España Moderna, ano II, nº XVII, maio de 1890. 3. iniciAtivAs en pro dA educAción dA muller: o lAbor dos krAusistAs No século XIX un grupo de intelectuais liderados polo catedrático de Filosofía da Universidade de Madrid Julián Sanz del Río vai desenvolver un profundo interese polas cuestións educativas seguindo a doutrina difundida polo filósofo alemán Karl Friedrich Krause na súa obra fundamental, el Ideal de la Humanidad 2. Os krausistas, liderados por Sanz del Río e polo seu discípulo Fernando de Castro, promoven unha serie de iniciativas de reforma social e de promoción da educación da muller trala Revolución de 1868 (Vázquez Ramil, 2012: 2337): en 1869 organízase un ciclo de Conferencias Dominicales para la Educación de la Mujer no paraninfo da Universidade Central, que ten grande éxito. No mesmo ano, Fernando de Castro patrocina a creación dun ateneo artístico e Literario de Señoras, presidido pola escritora e conferenciante Faustina Sáez de Melgar. O propósito deste centro era «instruir a la mujer para que pueda guiarse por sí sola sin necesidad de auxilio alguno, que se baste por sí propia y tenga los conocimientos necesarios para adquirir una posición en caso preciso, dejando de ser para el hombre una carga pesada, ya insostenible, según las tendencias de lujo y desenfreno…» 3 E nel ofrecíase unha ensinanza fundamentalmente ornamental, con algún que outro aspecto práctico: música, teneduría de libros, física experimental, historia sagrada, natural e profana; retórica e poética, caligrafía, debuxo, economía doméstica e idiomas. O ateneo serviu de base para a creación, a finais de 1869, da Escuela de Institutrices, que ofrecía unha ensinanza moito máis completa que as Escolas Normais da época, pois impartíanse materias como física, cosmografía, economía política, literatura española, música, debuxo, inglés e francés. Nesta Escola deron clases destacados intelectuais como Francisco Giner de los Ríos, Gumersindo de azcárate, Juan Facundo Riaño, Rafael Torres Campos, ou Manuel Ruiz de quevedo, o núcleo dos fundadores da Institución Libre de Enseñanza. O alcance da Escola de Institutrices queda ben reflectido na descrición de Concepción Saiz Otero, a galega alumna da institución e logo destacada pedagoga: ¿qué era la Escuela de Institutrices? La Escuela de Institutrices era, aunque nadie, ni tal vez sus mismos creadores lo sospechasen entonces, la célula germinativa de toda la cultura femenina desarrollada en España en el último cuarto del pasado siglo y en el primero del siglo presente (Saiz Otero, 2006: 77 4). De maior envergadura foi a creación da Asociación para la Enseñanza de la Mujer en outubro de 1870, coa finalidade de «contribuir al fomento de la educación e instrucción de la mujer en todas las esferas y condiciones de la vida social» 5. a asociación para a Ensinanza da Muller aglutinou aos dous centros anteriores e en 1878 abriu unha sección de idiomas que abarcaba italiano, inglés, 2 Das Urbild der Menscheit publicouse por ves primeira en 1811, en Dresde. Julián Sanz del Río o traduciu libremente ao castelán e o publicou en 1862 co título de Ideal de la Humanidad para la vida. 3 ateneo artístico y Literario de Señoras de Madrid, 1869: prólogo. 4 a cursiva no orixinal. Publicado inicialmente en 1929. 5 asociación para la Enseñanza de la Mujer, 1882. alemán e ampliación de francés. No mesmo ano creouse unha sección de Música e unha Escola de Comercio para Señoras, e posteriormente ampliouse cunha Escuela de Correos y Telégrafos, unha Escola primaria superior e elemental, e ensinanzas de ampliación como Debuxo, Flores, Modelado, Sombreiros, Corte e Confección, Mecanografía, etc. a Asociación para la Enseñanza de la Mujer foi un éxito dende o primeiro momento: nos cursos 1882 a 1884 había nela 851 alumnas matriculadas. Sen dúbida, ofrecía a educación máis variada e completa para mulleres no último cuarto do século XIX en España, dando cabida en todos os seus estudos aos idiomas. O exemplo callou noutros lugares, e así houbo asociacións similares en Valencia, Vitoria, Granada, Málaga, Barcelona ou zaragoza. a preocupación pola educación da muller en círculos krausistas é anterior no tempo ao nacemento da Institución Libre de Enseñanza, como tal, en 1876. a Institución recollerá os principios krausistas e, baixo a dirección de Francisco Giner de los Ríos e do seu discípulo Manuel Bartolomé Cossío, impulsará a reforma da educación española no tránsito do século XIX ao XX. 4. A XuntA pArA AmpliAción de estudos, A educAción dA muller e A ensinAnzA de idiomAs en espAñA O krausismo e a Institución comezaron a ver os froitos da semente que tantos anos levaban espallando cando nace a Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas (JaE), por Real Decreto de 11 de xaneiro de 1907. a Xunta, como institución oficial, levou a cabo un importante labor de concesión de pensións de estudos a estudantes e profesorado para visitar países estranxeiros, promoveu organismos de investigación como o Centro de Estudios Históricos ou o Instituto Nacional de Ciencias FísicoNaturales, auspiciou a creación da Residencia de Estudiantes en 1910 e a de Señoritas en 1915, e a apertura do InstitutoEscuela en 1918 como centro experimental de reformas pedagóxicas. Tanto na Residencia de Estudantes, aberta en 1910 para acoller estudantes que acudían a Madrid a cursar unha carreira, como na de Señoritas, inaugurada en 1915 cos mesmos fins e destinada a mulleres, a Xunta ofreceu clases gratuítas de idiomas para suplir as grandes carencias da ensinanza oficial. a case nula ensinanza de linguas modernas nas universidades impedía a consulta de bibliografía estranxeira e dificultaba as viaxes de estudo. Destaca neste aspecto a Residencia de Señoritas dirixida por María de Maeztu. O centro estaba destinado a aloxar estudantes universitarias, da Escola Superior do Maxisterio, do Conservatorio, así como estudantes estranxeiras ou as que se dirixían a Madrid a ampliar a súa cultura. aResidencia feminina, situada en varios pequenos hoteis da madrileña rúa Fortuny, vai establecer dende o principio un frutífero convenio de colaboración co International Institute for Girls in Spain ou Instituto Internacional, fundación estadounidense de educación feminina situada na veciña rúa Miguel Ángel. Dende o primeiro momento, a Residencia de Señoritas ofreceu clases gratuítas de inglés (obrigatorias algúns anos); corrían a cargo de profesoras ou estudantes americanas procedentes dos colleges de mulleres máis selectos de Estados Unidos. Tamén houbo clases de francés, a cargo de nativas. as clases de alemán implantáronse nun primeiro momento, pero interrompéronse en 1918 até 1928, en que se regularizan; corrían a cargo de profesoras ou estudantes alemás; e, por último, houbo tamén clases de español para estranxeiras dende 1926. a Residencia de Señoritas contou ademais cun servizo de intercambio de bolseiras entre España e Estados Unidos, que comezou en 1919 e se mantivo até a guerra: trinta e dúas estudantes españolas foron a Estados Unidos como bolseiras, delas dez a Smith College, seis a Vassar, catro a Bryn Mawr, catro a Wellesley, tres a Barnard e outras a diversos centros. a maioría das bolseiras eran mestras superiores ou inspectoras de ensinanza primaria (oito), seguidas polas licenciadas en Farmacia (seis), Ciencias (tres), Medicina (dúas) e Filosofía e Letras (dúas). a Residencia feminina recibiu a numerosas estudantes americanas, unha media de vinte a trinta ao ano a partir de 1925 (Vázquez Ramil, 2015: 274279). Na Residencia de Estudantes tamén se impartían clases gratuítas de idiomas: francés, inglés e alemán; o idioma preferido foi o francés, por razóns obvias de arraigo, seguido polo alemán, que interesaba aos que querían ampliar estudos en alemaña, entón na vangarda da investigación científica, e aos numerosos residentes que estudaban medicina; as clases de inglés gozaron de menos predicamento naResidencia de Estudantes, o que chama a atención nun centro que pretendía ser a réplica de Oxford e Cambridge. Tampouco existiu un intercambio de bolseiros constante e organizado como o da Residencia feminina cos colleges de Estados Unidos. No InstitutoEscuela, creado por Real Decreto de 10 de maio de 1918, como ensaio de planos de estudo e métodos de ensinanza, tiveron grande importancia os idiomas en todas as materias prácticas (traballos manuais, laboratorios, xogos, ximnasia, excursións), tan descoidadas nos planos oficiais. O InstitutoEscola tiña unha sección preparatoria, equivalente a ensinanza primaria, dirixida por María de Maeztu, na que se impartía francés, e unha sección secundaria na que había clases de francés, inglés e alemán. as clases de inglés corrían a cargo de profesoras americanas do Instituto Internacional, as de francés a cargo de profesores nativos e españois, igual cas de alemán. No InstitutoEscola, a diferenza dos demais institutos oficiais, dábase máis importancia ás linguas vivas que ás clásicas. Á hora de elixir idioma, ademais do francés obrigatorio, case o 70% do alumnado elixía inglés, fronte a un 30% que prefería alemán (Martínez alfaro, 2009: 291). Os idiomas foron, despois dos labores de agulla e das ensinanzas prácticas (mecanografía, confección, etc.), dos primeiros estudos que se ofreceron ás mulleres. Por exemplo, o ateneo de Madrid tiña en 1892 clases de idiomas exclusivas para señoritas (inglés e francés), á parte das que se daban aos señores socios. Seguindo a estela da asociación para a Ensinanza da Muller, o Centro Iberoamericano de Cultura Popular Feminina, creado en Madrid en 1906 por Matilde García del Real, ofrecía en 1914 un amplo abano de clases: gramática, ortografía, xeometría, contabilidade, mecanografía, hixiene doméstica, ximnasia sueca, idiomas (francés, inglés, italiano), etc. (ABC, Madrid, 4/1/1914: 12). O éxito e proliferación destas empresas motivou a mofa da revista de dereitas Gracia y Justicia, que vía detrás destes proxectos claras intencións políticas: Ellas, con el cebo de las clases de Idiomas, cursos de todas especies, un local céntrico, cómodo y lujoso, todo ello por dos pesetas o menos de precio, vendrán todas como moscas y entremezclado con todo ello, yo me encargo, secundada por algún correligionario amigo, de irlas sembrando las ideas comunistas, y como las beatas que nos siguen son tontas y las otras lo suficientemente listas para ver que a mi lado pueden comer si hacen lo que yo dispongo, las primeras se tragan el anzuelo (y hasta ruedas de molino), y las otras hacen que se lo tragan, porque les conviene. (Juana la Lista, 1932: 4). Por tanto, os idiomas (francés e inglés) son das materias que primeiro se feminizan e se ofrecen á muller como complemento ou como medio de subsistencia, tanto en ámbitos conservadores como progresistas. Non obstante, xa vimos o pobre panorama oficial: facía falta un centro público que sentase a base da ensinanza de idiomas ou linguas vivas en España con carácter profesional e aberto a todo tipo de alumnado, sen discriminación de sexo, de clase nin de nivel formativo previo, e se creou case ao mesmo tempo que se permite o acceso da muller á Universidade, na Escola Central de Idiomas de Madrid. a Escola instalouse provisionalmente en dependencias da Escuela Superior de Artes y Oficios, na rúa San Mateo, e a partir de xuño de 1911 no piso baixo da casa número 3 da Cuesta de Santo Domingo, en réxime de aluguer prorrogable por anualidades (Díaz Ballesteros, 2011: 2125). a partir de 1913, recoñécese á Escola potestade para expedir certificados de aptitude, unha vez superadas determinadas probas de suficiencia. O exame para obter o certificado constaba de dúas partes: unha proba escrita, de carácter eliminatorio, e unha proba oral, consistente nunha tradución directa e outra inversa e nunha conversación. O propósito da Escola era, en principio, preparar aos futuros profesores de linguas vivas dos centros oficiais, pero a realidade impúxolle outros camiños e se converteu en: …Una institución popular, un verdadero gimnasio de idiomas modernos, en que sin distingos ni trabas de formulismo burocrático y haciendo compatibles estos estudios con otras disciplinas intelectuales, con atenciones de taller y de oficina y aun con ocupaciones manuales de los menos afortunados, pudiesen ensanchar y perfeccionar su cultura o redimirse de la ignorancia cuantos sintiesen la vehemencia noble por saber y ser. (Escuela Central de Idiomas, 1927: 10) 5.1. o alumnado feminino da escola central de idiomas a presenza de mulleres entre o alumnado da Escola Central de Idiomas é notábel dende o primeiro momento, aínda que nun principio serán maioría os homes. as mulleres superan en número de matrículas aos homes durante a década de 1918 a 1928, apreciándose un lixeiro descenso nos O maior número de alumnas a partir de 1918 explícase por varios motivos: así mesmo, as alumnas da Escuela del Hogar y Profesional de la Mujer, tamén creada en 1911, estudan francés ou inglés na Escola Central de Idiomas ata 1920, en que contan con profesorado específico no seu establecemento. Se nos fixamos na distribución numérica de alumnos e alumnas por idiomas, vemos que as mulleres foron sempre maioría no idioma francés; ás razóns antes indicadas da cátedra de francés, creada en 1917 para as alumnas de Escolas Normais, engádese a tradicional atracción das mulleres polo francés como idioma de adorno e ao arraigo de dito idioma no noso país por contactos xeográficos e culturais até ben entrado o século XX. O francés, por outro lado, tamén foi o idioma predilecto dos alumnos, superando sempre a metade da matrícula absoluta. a continuación está o 6 Ley de bases acerca de la condición de los funcionarios de la administración civil del Estado de 22 de xullo de 1918 (Gaceta de Madrid nº 205 de 24 de xullo de 1919: 222225), complementada polo Real Decreto de aplicación de dita Ley, de 7 de setembro de 1918 (Gaceta de Madrid nº 251 de 8 de setembro de 1918: 664665). inglés, que experimenta un aumento constante e sostido. O terceiro idioma é o alemán, no que as mulleres foron escasas nun primeiro momento, pero no que pouco a pouco se matriculan; as cifras do alemán van moi demoradas con respecto á case omnipresencia do francés e ao bo arraigo do inglés. Os restantes idiomas non pasan da anécdota. En lingua e literatura españolas tamén é moi escasa a matrícula de ambos sexos; os estranxeiros que desexaban estudar lingua e literatura española tiñan nese momento a posibilidade de facelo nos cursos trimestrais do Centro de Estudios históricos, con resultados máis rápidos e profesorado de gran prestixio. a afluencia de mulleres á Escuela Central de Idiomas e outros centros de estudo nesa época provocou todo tipo de reaccións, algunhas de humor tinguido de paternalismo como o artigo publicado por Fernando Luque en Blanco y Negro de Madrid en abril de 1918: En la actualidad un gran número de muchachitas han roto el grillete de vuestros prejuicios, quizá porque ya no ven en nosotros un porvenir, y se buscan el suyo estudiando. En Madrid, por lo menos, hay una Escuela del hogar, un Centro de Cultura Femenina, una Residencia de Estudiantes con clases para señoritas, y una Escuela de Idiomas que patrocina el Estado, donde acuden infinidad de lindas jóvenes a adquirir lenguas… -¿Más? ¡Y les sobra la que tienen! -Yo creo que el verdadero idioma de la mujer está en los ojos, y es internacional, como la música. (Luque 1918: 27). Na Escola Central de Idiomas impúxose dende o primeiro momento a coeducación, tanto de sexos como de clases. Na ampla memoria sobre o centro publicada en 1927 destácase que ao centro acoden: ...obreros y aristócratas, industriales y abogados, comerciantes y empleados de la Banca y de los Ministerios, sacerdotes y militares (de jefes a soldados), maestros y estudiantes de distintas carreras, y al par que ellos, equiparada y a veces aventajada en número, una lucida representación del elemento femenino que, coincidiendo en el crisol de la depuración cultural y en un mismo afán de capacitación provechosa, busca el aprendizaje de idiomas como un estudio de adorno, como un refinamiento de ilustración o como medio y recurso de previsión con que poder, en el presente acucioso o en el porvenir incierto, hacer frente a las necesidades y contingencias de la vida. (Escuela Central de Idiomas: 22) No medio de tan sobrecargada composición, advírtesenos que é maioría a clase media: La masa general de alumnos y alumnas pertenece a la selecta y generalmente desatendida clase media, que se abre tenazmente su camino en el ejercicio de las profesiones liberales, en las garantías de seguridad de los destinos públicos o al servicio de empresas particulares; en todo lo cual el conocimiento acabado de más de una lengua extraña es requerido inexcusablemente y con mayor exigencia cada día. (Ibíd. : 2223). No mesmo texto afírmase que a convivencia de ambos sexos nas aulas da Escola non leva creado ningún problema, pois impera o respecto, ao igual que en «todas las instituciones de la américa del Norte». a este respecto, cabe destacar que na Escola Central de Idiomas impúxose a coeducación de sexos, clases sociais e niveis educativos dende o principio e mantívose sempre sen obstáculos e sen as acendidas polémicas suscitadas noutros centros educativos da época e incluso de tempos máis recentes. Cabe supoñer que moitas alumnas estudaban idiomas como complemento ou adorno, pero nos anos vinte a incorporación da muller ao traballo é notábel por efecto da primeira guerra mundial, e obsérvase unha crecente profesionalización no carácter dos seus estudos, tamén nos de idiomas. E así, na Escola as alumnas non tardaron en superar aos alumnos en número de certificados obtidos. Véxase no seguinte cadro no que se detallan os certificados expedidos por idiomas e sexos dende 1912 a 1931 7 : Cadro III. Certificados expedidos por idiomas e sexos dende 1912 ata 1931. Fonte: Elaboración propia. 7 No curso 192728 carécese de datos. Nos seguintes, soamente datos do total de certificados expedidos, obtidos dos Anuarios Estadísticos de España a partir de 1932. a partir de 1931 só hai datos do total de certificados expedidos. 8 Sen datos. 9 Sólo datos do total de certificados expedidos, obtidos dos anuarios Estadísticos de España a partir de 1932. as mulleres manifestan maior empeño á hora de examinarse para conseguir o certificado de suficiencia. O maior número de certificados expedidos corresponde a francés, onde son maioría as mulleres; non obstante, en inglés de seguida se aprecia unha tendencia á nivelación, e o mesmo ocorre en castelán; os homes, en cambio, obteñen a maioría dos certificados de alemán; en árabe ou italiano expídense moi poucos certificados. O certificado de aptitude non era un trámite fácil; eran poucos os alumnos que se presentaban e menos os que o aprobaban, agás en idiomas coma o castelán. Un exemplo é o de alumnos totais presentados e aprobados no curso 192627: en francés presentáronse vinte alumnos a exame e aprobaron o 60%, en inglés presentáronse oito e aprobaron o 62, 5%, en alemán presentáronse catro e aprobaron o 25%, mentres que en italiano aprobou o único presentado, e en castelán fixérono os seis presentados (Morales Gálvez et al., 2000: 47). a dificultade dos exames é evidente, especialmente en alemán, e contribuíu á valoración do certificado de aptitude e ao seu prestixio. Nun artigo publicado por José Montero alonso no xornal El Nuevo Mundo de Madrid en 1927 destácase a presenza da muller na Escola Central de Idiomas e a súa aplicación: En este aprendizaje de idiomas, como en todo, la mujer contiende con el hombre en el campo antes exclusivamente varonil. ¿qué actividad, qué disciplina está ya negada a ellas, a nuestro dulce enemigo eterno? Eva no tiene ya solo el arma de su belleza y de su feminidad, tiene además el arma de su inteligencia, de su voluntad y de su trabajo… — ¿quiénes estudian más: ellas o ellos? —he preguntado al director de la Escuela. — Ellas, sí… Hay que reconocerlo (Montero Alonso, 1927: 11). 5.2. traxectoria vital e profesional de alumnas da escola central de idiomas Entre as primeiras alumnas, destacan as dedicadas ao maxisterio que cursaban francés co fin de obter un posto en Escolas Normais. Co tempo, a medida que se diversifican os estudos das mulleres en xeral, tamén se diversifica o perfil das alumnas que acoden á Escola. Por exemplo, Elisa Carnicer, que obtivo certificado de aptitude de francés en 191314, colaborou con Rafael altamira na sección de historia do Centro de Estudos históricos. Carmen Fontecha Ramiro, natural de Oviedo, que obtivo tamén certificado de francés o mesmo ano, colaborou na sección de Lingua e Literatura da Xunta para ampliación de Estudos e deu clases de español nos cursos para estranxeiros do Centro de Estudos históricos; foi profesora de Lengua y Literatura nos institutos de almería e enalxeciras, onde hoxe unha rúa leva o seu nome (asensio Romero, 2014: 2529). Elena Paunero Ruiz, certificado de francés en 192122, estudou Ciencias e dende 1927 foi profesora de ciencias do Instituto Cardenal Cisneros de Madrid; dedicouse á investigación no Xardín Botánico madrileño, onde foi conservadora do herbario até os anos 70 (Blanco Fernández de Caleya y Montserrat, 2007: 2430). algunhas desenvolveron brillantes carreiras: • Nieves González Barrio 10 : unha das primeiras residentes da Residencia de Señoritas e tamén das primeiras en exercer a Medicina en España, estudou alemán na Escola. Foi axudante do doutor Pittaluga no laboratorio de Patoloxía Tropical da Universidade de Madrid. a JaE concedeulle unha beca en 1921 para estudar nos laboratorios da prestixiosa Fundación Mayo de Boston. Entre 1925 e 1931 foi profesora da Escuela Nacional de Puericultura de Madrid. • Trinidad Arroyo Villaverde: Natural de Palencia, licenciouse en Medicina en Valladolid en 1895; cursou o doutoramento en Madrid e optou pola especialidade de oftalmoloxía, que exerceucon grande éxito en colaboración co seu marido, o Dr. Manuel Márquez Rodríguez. Tiña gran facilidade para os idiomas dende pequena; na Escola Central de Madrid estudou alemán. Foi membro do Comité Femenino de Higiene Popular e cofundadora da Sociedad Española de Mujeres Médicos. Trinidad arroyo formou parte do Comité de Becas constituído en 1921 na Residencia de Señoritas para seleccionar universitarias que desexaban ampliar estudos en Estados Unidos 11. Comprometida coa República, exiliouse en México tras a guerra, onde compaxinou a docencia coa tradución de textos médicos. Morreu no exilio (Márquez arroyo, 2010: 101110) • Mercedes Sardá Uribarri: Tras estudar na Escola de Institutrices, licenciouse en Filosofía e Letras en Madrid en 1902 e foi profesora da Escola Normal Central de Mestras e de Organización Escolar na Escola Superior do Maxisterio (Flecha, 1996: 148). Estudou árabe na Escola Central. Era filla do pedagogo catalán Agustí Sardà i Llaveria, moi vinculado á Institución Libre de Enseñanza, coa que Mercedes mantivo fortes relacións (López del Castillo, 2003: 212). • Mercedes Rodrigo Bellido: mestra superior, destacou como pioneira da psicoloxía infantil en España. Estudou no Instituto Rousseau de Ginebra cunha beca da JaE; especializouse en psicoloxía con Claparède e traballou con Piaget. En Madrid desenvolveu a súa labor na Escuela Nacional de Sordomudos y Ciegos, no Instituto de Psicotecnia e no Hogar de Jóvenes Delincuentes 12. Estudara alemán na Escuela Superior del Magisterio. Tras a 10 archivo Residencia de Estudiantes: Expediente JaE/71666. Nieves González Barrio naceu en Riotinto (huelva) en 1884; doutorouse en Medicina en Salamanca en 1915 e en 1917 foi nomeada médica da beneficencia municipal de Tetuán. ao tempo trasladouse a Madrid, aloxándose na Residencia de Señoritas, onde deu clases de química. En 1921 a JaE concedeulle unha beca para estudar en Estados Unidos (R.O. 26/07/1921) contando coas excelentes referencias do doutor Pittaluga: ampliou estudos na Mayo Foundation de Nueva York, no College of St. Therese (Minnesota) e no Babie’s hospital de Nueva York. Redactou unha celebrada proposta de Organización y reglamentación del cuerpo e institución de enfermeras visitadoras y acción cultural de las mismas (1929). 11 O Comité de Becas, presidido por María Goyri de Menéndez Pidal, estaba integrado por María de Maeztu (directora da Residencia de Señoritas), Trinidad arroyo de Márquez, José Castillejo (secretario da JaE) e zenobia Camprubí de Jiménez como secretaria. Dependía da Xunta para ampliación de Estudos e reuníase nos locais da Residencia de Señoritas (Vázquez Ramil, 2012: 222). 12 Mercedes Rodrigo Bellido (Madrid 1891Puerto Rico 1982) foi a primeira psicóloga española. Con Pedro Roselló impartiu un curso de Psicotecnia a mestres en 1923 e iniciou o Registro paidológico. Traduciu ao español varias obras de Claparède e outros psicólogos da Escola Suiza. Débese a ela a aplicación da guerra exiliouse en Colombia e Porto Rico. a súa irmá María, tamén alumna de alemán na Escola, estudou piano e composición no Conservatorio de Madrid, ampliando estudos en Múnic. En 1933 obtivo a cátedra de Conxunto Vocal do Conservatorio de Madrid. Tras a guerra exiliouse en Porto Rico. • María de Maeztu e Whitney: nada en Vitoria en 1881, comezou a súa carreira como mestra en Bilbao. Vinculada á JaE, recibiu axudas para visitar a sección pedagóxica da Exposición francobritánica de Londres en 1908 e para estudar centros escolares en Francia, Bélxica e Xenebra en 1909. Foi alumna de Ortega na Escola Superior do Maxisterio de Madrid, e el animouna a ampliar estudos de filosofía en Alemaña; e por elo, María de Maeztu matriculouse en alemán na Escola Central. ao chegar ao país xermano escribe con certa ironía a José Castillejo, secretario da Xunta para ampliación de Estudos: Me detuve en Leipzig más tiempo del que pensaba (hasta 1º de enero) porque al llegar a alemania y enfrentarme con la lengua, tuve que librar una ruda batalla con el enemigo. ¡Y eso que llevaba 3 años estudiando el alemán! Con mis dos buenas maestras y explotando a todo el que caía bajo mi jurisdicción, pude entenderme pronto. (Carta de María de Maeztu a José Castillejo desde Marburgo, 13 de febrero de 1913, en Castillejo, 1999: 21) Naturalmente, para seguir cursos de filosofía na universidade había que ter un gran dominio do idioma, e María de Maeztu tropezou cunha dificultade inicial; aínda que non tardou en superala, pois estudou dous semestres na Universidade de Marburgo cos profesores Natorp, hartmann e Cohen, e ao seu regreso a España traduciu o Curso de pedagogía de Paul Natorp. En 1915 é nomeada directora do Grupo feminino da Residencia de Estudantes; e dende 1918 ocúpase da dirección da sección primaria do InstitutoEscola de Madrid, tamén dependente da JaE. María de Maeztu ganouse o respecto xeral coa participación nalgúns dos proxectos máis ambiciosos de promoción da muller española, como a Residencia de Señoritas, a asociación Española de Mulleres Universitarias, a Xuventude Universitaria Feminina, o Lyceum Club, etc. (Porto Ucha e Vázquez Ramil, 2015: 4958). ao inicio da guerra civil, o seu irmán Ramiro foi fusilado no cemiterio de aravaca; tras o duro golpe, María renunciou aos seus cargos en España e emprendeu o camiño do exilio. Instalouse en Arxentina e ensinou filosofía na Universidade de Bos aires. Morreu en Mar del Plata en xaneiro de 1948. • Carmen de Burgos Seguí 13 : coñecida co seudónimo de Colombine, foi unha das intelectuais máis destacadas da Idade de Prata. Frecuentou as clases de italiano na Escola Central de psicoloxía á educación especial. a partir de 1939 realizou unha gran labor de extensión da psicoloxía como disciplina en Colombia, onde é recoñecida como pioneira na materia. En 1950 a axitada política colombiana obrigouna a trasladarse a Porto Rico, onde traballou con veteranos de guerra e no seu consultorio privado e onde faleceu en 1982 (Expte. JaE/124264; Marín Eced, 1991: 298300). 13 Carmen de Burgos naceu en almería en 1867, estudou maxisterio e dende principios do século XX colaborou na prensa madrileña. Tras un matrimonio desgraciado, en 1908 coñeceu a Ramón Gómez de la Serna, co Idiomas. Colaborou na prensa madrileña no primeiro terzo do século XIX e participou en numerosas iniciativas políticas e feministas, como a Cruzada de Mulleres Españolas ou o Lyceum Club. Bolseira da Xunta paraampliación de Estudos en varias ocasións, visitou Inglaterra, Francia, Italia e Portugal. Faleceu en Madrid en 1932. Escribiu numerosas obras, pero a fundamental e máis influínte, pleno reflexo da súa gran personalidade é La mujer moderna y sus derechos (1927). 5.3. o profesorado da escola central de idiomas: as profesoras Nesa época, os directores da Escola Central de Idiomas foron homes. O primeiro director foi José GonzálezOlivares e Molina, procedente do profesorado da Escola Industrial de Vigo, que ocupou o posto até outubro de 1916; substituino Ángel de Luque e Calvo até abril de 1920, cando asumiu o posto o secretario, Rodolfo Gil Fernández. En 1930 é nomeado director Enrique DíezCanedo, que desempeña o cargo até que en xaneiro de 1933 o goberno da República noméao embaixador en Uruguai, pasando a ocupar a dirección Guillermo Perrín Thome. Unha das primeiras profesoras da Escola foi Carmen Castellví e Gordon, condesa do Castellá e de Carlet, que deu clases de inglés dende o 1 de xaneiro de 1911 ata marzo de 1916, cando se traslada, a petición propia, á Escuela Superior de Intendentes Mercantiles de Barcelona. Isabel Mª del Carmen Castellví foi escritora, colaborou na prensa dende principios de século e deu conferencias no ateneo de Madrid e noutros centros de cultura. Escribiu varios libros, entre eles o manual Urbanidad: estudio de las reglas de conducta, que en 1947 acadara a oitava edición (Ramírez Gómez, 2000: 100) O francés, idioma máis representativo da Escola, foi o que contou con máis profesoras; antes da guerra obtiveron praza fixa Victoriana Lenard alarcón, Mª asunción Martínez e Ortiz de Urbina, aurora Romero e Burell, Visitación Ortega Pérez, María Lafarie e Duha, Purificación Delgado Solís, alicia Ruby Poulier, Teresa Ferrer Noguel, Clotilde Lantín Villedieu e Trinidad Uceda Caamaño. angustias Lozano Najar foi nomeada profesora de castelán en 1918; procedía da Escuela del Hogar y Profesional de la Mujer. Canto ás traxectorias das profesoras, Victoriana Lenard traduciu do francés un libro titulado Tratado práctico del corte y la confección de vestidos para señoras y niños, de Marcel Dessault, publicado en París en 1898. Visitación Ortega Pérez era profesora de Francés das Escolas Normais de Mestres e Mestras de zaragoza e obtivo unha agregaduría na Escola Central de Idiomas; en 1920 a JaE concedeulle unha pensión para estudar durante nove meses literatura francesa na Facultade de Letras de París e para realizar o curso de preparación de profesores de Francés no estranxeiro 14. Purificación Delgado Solís procedía da Escola Normal de Mestras de alacante; posteriormente, entre 1933 e 1935 ocupa o mesmo posto na Normal de Mestras de Valencia.alicia Ruby Poulier que estableceu unha relación moi criticada no seu momento. Feminista e afín ao Partido Republicano Radical Socialista de Marcelino Domingo, morreu en Madrid en 1932. (Introdución de Pilar Ballarín ao libro de Carmen de Burgos, La mujer moderna y sus derechos, 2007: 1357) 14 arquivo Residencia de Estudiantes: Expte. JaE/108110. é, despois da guerra e até a súa xubilación, profesora de francés no Instituto Ramiro de Maeztu de Madrid. Teresa Ferrer Noguel chegaría a ser a primeira directora da Escola de Idiomas Jesús Maestro de Madrid, entre 1975 e 1979. No seguinte cadro (Cadro IV) obsérvase a proporción de profesores y profesoras; estas comezaron sendo o 11% do total e chegaron en 1927 a representar o 35%, a maioría no idioma francés e na categoría de auxiliar. años Profesores Profesoras 1911 8 1 1912 15 2 1916 16 4 1920 17 7 1927 20 7 Cadro IV. Distribución numérica de profesores e profesoras (19111927). Fonte: Elaboración propia. 5.4. profesores relevantes Naturalmente e, aínda que nos interesa ver a presenza da muller na Escola Central de Idiomas, tanto entre profesorado como alumnado, o noso estudo resultaría incompleto se non nos fixasemos no profesorado masculino, sobre todo nos profesores que desenvolveron importantes traxectorias académicas, literarias ou políticas. O 13 de febreiro de 1911 obtén o posto de agregado de lingua francesa Enrique DíezCanedo e Reixa; en 1930 é designado director da Escola, cargo que ocupa até xaneiro de 1933, cando é nomeado embaixador de España en Uruguai. Enrique DíezCanedo foi un dos intelectuais máis destacados do primeiro terzo do século XX, e ao seu incansábel labor de crítico literario débese a consideración da literatura hispanoamericana no noso país. Moi vinculado aos círculos institucionistas e da Xunta para ampliación de Estudos, participou nos cursos de español para estranxeiros do Centro de Estudos históricos e nasactividades das Residencias, tanto a de Estudantes como a de Señoritas. Á parte dos seus numerosísimos artigos en xornais e revistas, DíezCanedo foi un autor prolífico de libros de poesía (Versos de las horas), eruditos (La poesía francesa moderna) e ensaios (El teatro y sus enemigos), e tradutor de diversas linguas: traduciu do grego Tragedias de Esquilo; do francés, Páginas escogidas, de Montaigne, ou La buena canción de Verlaine; do inglés, La duquesa de Malfi: tragedia, de John Webster. En 1935 ingresou na Real academia Española. asumiu o posto de director da Escola Central de Idiomas con certa resignación, pois na breve etapa que seguiu ao Directorio militar a situación política era moi inestábel; queda constancia nunha carta que escribiu ao seu grande amigo o escritor e crítico mexicano alfonso Reyes: El nuevo régimen postdictatorial ha hecho de mí poco menos que un personaje oficial llevándome a la dirección de la Escuela Central de Idiomas —no como favor, sino por ser yo el más antiguo. Esto me da poco dinero (1500 pesetas más al año, es decir, 125 al mes) y algún trabajo y responsabilidades suplementarias. Encontré la Escuela, además, en un 95 estado asimismo postdictatorial y tengo que ir trayéndola a un régimen normal que tiene sus dificultades. (Carta de Enrique DíezCanedo a Alfonso Reyes, 26 de agosto de 1930; en Jiménez León, 2001: I, 55) En abril de 1936 foi designado embaixador en arxentina, posto que ocupou até l937. En 1938 exiliouse en México, onde morreu en 1944. Pedro Salinas estivo moi ligado á Xunta para ampliación de Estudos, e colaborou co seu secretario, José Castillejo, na creación dun centro docente plurilingüe en 1928, a Escuela Internacional, na que se impartían ensinanzas en tres idiomas: inglés, francés e alemán ou español, dendeo parvulario. ademais desta intensa actividade como profesor de español para estranxeiros e conferenciante, Pedro Salinas destacou como poeta, membro da Xeración do 27; a súa obra poética abarca obras como La voz a ti debida (1933), Razón de amor (1936) e Largo lamento (1939). Escribiu tamén teatro, prosa e ensaios, e traduciu ao castelán os dous primeiros libros de En busca del tiempo perdido, de Proust, publicados pola editorial arxentina Rueda. a guerra civil sorprendeuno na Universidade de verán de Santander; trasladouse a Estados Unidos e deu clase no Wellesley College e na Johns hopkins University de Baltimore. Entre 1943 e 1946 exerceu a docencia na Universidade de Porto Rico. Faleceu en Boston en 1951. Destacado foi tamén Luis LópezBallesteros e de Torres, profesor de francés dende 1918, que traduciu as obras de Freud ao español por primeira vez dende o orixinal alemán (17 volumes editados por Biblioteca Nueva), merecendo a felicitación do propio Freud; morreu durante a guerra civil, en 1938. 6. reorgAnizAción dA escolA centrAl de idiomAs: os institutos de idiomAs dAs universidAdes Sostíñanse con fondos dos padroados universitarios e outorgaban graos de bacharel elemental en linguas clásicas e idiomas modernos sin carácter oficial. O labor dos Institutos de Idiomas das universidades non interferiu co da Escola Central, cuxa orientación era moito máis práctica e estaba aberta a alumnos de toda clase e condición. Os primeiros, en cambio, mantiveron a tradición teórica das universidades, como ocorreu até tempos máis recentes. ...la enseñanza de las lenguas modernas con la amplitud necesaria para conseguir su perfecta posesión por parte del alumno, así en las necesidades de la vida de relación como en las más reposadas y exigentes de un estudio especializado. Dentro del plan de estudios de la Escuela tendrán cabida todos los idiomas sin excepción, limitándose las enseñanzas a los de uso hoy más extendido, pero pudiendo siempre ampliarse a aquellos que la Superioridad determine como indispensables o más útiles según las circunstancias. Disponse que na Escola se impartan os seguintes idiomas: francés, inglés, alemán, italiano, árabe vulgar e español para estranxeiros. a idade mínima de ingreso era de doce anos, único requisito de acceso. Os profesores dividíanse en numerarios españois, estranxeiros contratados, axudantes e axudantes repetidores, estes últimos seleccionados entre alumnos diplomados da Escola e que exercían as súas funcións gratuitamente, podendo, se se daba o caso, optar a prazas de auxiliares. Durante a Segunda República creceu de maneira notábel o número de alumnos matriculados na Escola. En 1935 apróbase o Plano de Estudos formulado polo claustro de profesores da Escola en 1933 16. Dito Plano de Estudos, moi completo, tiña unha orientación netamente práctica. Cada idioma dividíase en tres períodos cun cuarto curso de repaso e perfeccionamento, agás o árabe, que abarcaba dous cursos, e o español para estranxeiros, que se dividía en dous niveis, elemental e avanzado. 7. A guerrA civil a guerra civil cortou a actividade da Escola Central de Idiomas, como a da práctica totalidade de centros de ensinanza de Madrid. Enrique DíezCanedo e Pedro Salinas se exiliaron e morreron fóra de España. 15 Gaceta de Madrid de 19 de outubro de 1930. 16 O Plano de Estudos da Escola Central de Idiomas, elaborado polo claustro de profesores da mesma, foi aprobado por dito claustro en sesión de 7 de xullo de 1933 e referendado polo Consejo Nacional de Cultura el 25 de maio de 1934, condicionándose a que se habilitase un edificio adecuado para acoller aos dous mil alumnos que acudían á Escola e a que se aumentase a carga docente e as retribucións do profesorado; problemas materiais impediron que se atendese a estes puntos; sen embargo, o Plano foi definitivamente Tanto o profesorado como o persoal administrativo e auxiliar da Escola sufriron expedientes de depuración. Francisco Javier Tapia Cervantes, profesor de inglés, foi separado do servizo pola República en 1938, acusado de abandonar o seu posto. O novo réxime separou de servizo a María Lafarie e Duha en 1940, e a José argüelles Vázquez, profesor de árabe, en 1943. a maioría do persoal, non obstante, foi confirmado nos seuspostos. 17 8. conclusións abordamos neste traballo o acceso das mulleres españolas aos estudos de idiomas ou linguas vivas, impulsados en principio como materias de adorno, especialmente o francés, en agrupacións e asociacións de diverso tipo, como o ateneo artístico e Literario de Señoras ou España Feminina, ambos en Madrid. Os idiomas foron tamén impulsados dende as iniciativas conectadas coa Institución Libre de Ensinanza, como a asociación para a Ensinanza da Muller de Madrid, xa con unha intención máis profesionalizadora e ligada á preparación para profesións como o corpo de Correos e Telégrafos e, por suposto, o ensino. a Lei Moyano non esixía título ao profesorado de linguas vivas, o cal daba lugar a situacións moi diversas e a unha case xeral falta de estima por estas materias até os primeiros anos do século XX, cando comeza a sentirse como necesidade imperiosa a relación de España con outros países. Neste marco, créase a Escola Central de Idiomas de Madrid en 1911 e ábrese ás mulleres, que atoparán nela un lugar onde formarse para ampliar os seus estudos no estranxeiro, como no caso de María de Maeztu ou de Mercedes Rodrigo Bellido, ou para atopar traballo en oficinas ou institucións. E así, as alumnas superarán en número aos alumnos entre 1918 e 1928, inclinándose maioritariamente polo idioma francés, seguido polo inglés. O leve retroceso a partir de 1928 explícase pola dedicación das mulleres a un abano cada vez maior de estudos e especializacións, pero sen abandonar os idiomas, que podían cursarse en centros adscritos ás Universidades e en múltiples academias e asociacións en todo o país. a presenza das mulleres entre o profesorado da Escola Central de Idiomas creceu dende unha única profesora en 1911 (escritora, publicista e persoa de relevo na sociedade da época) até ás sete que integran o claustro a partir de 1917, sendo maioritarias as profesoras de francés e tamén as que tiñan categoría de auxiliar. haberá que esperar a 1975 para que unha muller ocupe o cargo de directora da Escola Central de Idiomas, reconvertida en Escola de Idiomas Jesús Maestro de Madrid. a guerra supuxo unha creba drástica, pero a partir dos anos 40 as mulleres tornarán ás aulas da Escola Central de Idiomas e logo a outros centros, buscando un lugar no mundo do traballo e do ensino. fontes primAriAs Residencia de Estudiantes. arquivo da JaE [accesible en:http://archivojae.edaddeplata.org/jae_app/ JaeMain.html] referenciAs bibliográficAs asensio Romero, P. (2014). Los años de la señorita Celia. Madrid: Verbum. ateneo artístico y Literario de Señoras de Madrid (1869). Estatutos y Reglamento interior. Madrid: Imprenta de los Sres. Rojas. Blanco Fernández de Caleya, P. y Montserrat, P. (2007). Elena Paunero Ruiz, Conservadora de herbarios del Jardín Botánico de Madrid, centenaria. Boletín de la AHIM, 89, 2430. meninos norteamericanos y la Residencia de Señoritas de Madrid (19191936). En: VV.aa., Mujeres en vanguardia. La Residencia de Señoritas en su centenario (19151936). Madrid: Publicaciones de la Residencia de Estudiantes.

Neste traballo analízase como se representou (ou silenciou) o traballo das mulleres no agro e no mar. Faise a través de, fundamentalmente, tres obras pioneiras que se publicaron dirixidas á infancia e xuventude: Memorias dun neno labrego (1961, 1968), de Xosé Neira Vilas; Mar adiante (1973), de María Victoria Moreno; e O segredo da Pedra Figueira (1985), de María Xosé Queizán. Son obras publicadas na fase de constitución do sistema literario que abriron vías ata o de entón inexploradas ou pouco tratadas e que serviron de modelo para creadores e creadoras posteriores. Considerámolas relevantes por confluír nelas tamén tradición e modernidade, ademais de amosaren de modos moi diversos o traballo das mulleres en diferentes ámbitos e dende diferentes perspectivas.

O traballo das mulleres na LIX: o rural e o mar en tres obras pioneiras Isabel Mociño González [Recibido, 31 xaneiro 2017; aceptado, 27 marzo 2017] http://dx.doi.org/10.15304/bgl.50.3901 : Literatura Infantil e Xuvenil, traballo no agro e no mar, mulleres. keywords : Children and Young Adults’ Literature, work in the country and sea, women. Introdución Dende a antigüidade as estruturas sociais tradicionais determinaron para as mulleres e os homes roles moi diferentes asentados nuns paradigmas económicos, xurídicos e relixiosos nos que, mentres eles ocupaban a esfera pública, elas quedaban relegadas ao espazo privado, á reprodución e aos traballos non remunerados, como as tarefas domésticas, o coidado dos maiores ou a educación dos fillos. Isto foi parello a un limitado acceso á cultura o que, ademais de impedirlles o crecemento intelectual, propiciou a permanencia inalterábel da súa condición e mantívoas ausentes de ámbitos como a política, a economía e, en xeral, o mundo do simbólico. A medida que a sociedade evolucionou cara a unha maior industrialización e a organización en núcleos eminentemente urbanos, o traballo no agro e no mar sufriu un progresivo desprestixio, que reverteu nunha dobre marxinación para a muller, a derivada da súa propia condición e a do traballo que desenvolve, ao verse impelida a realizar actividades que non se engloban de cheo nas economías de mercado por reducirse a explotacións de subsistencia ou á economía somerxida, a actividades ilegais ou ás que se realizan no fogar 1 (Sabaté et al. 1995; Rial García 2005). Esta circunstancia reflectiuse tamén na literatura que, se ben comezou moi centrada na Galicia rural e as súas problemáticas, progresivamente foise facendo máis eco da conflitividade social derivada dos núcleos urbanos, propiciando tamén a nivel ficcional a invisibilidade duns sectores (rural e mariñeiro), cuxa representatividade e influencia na esfera do social foi desaparecendo, ata o punto de que a cultura tradicional da aldea comezou a ser percibida polos seus propios moradores como estigma (Gondar Portasany 2011: 14). Á par desta tendencia que se mantivo sempre na literatura infantil e xuvenil, no momento da súa constitución son de salientar tamén o populismo e o costumismo dunhas obras enmarcadas no proxecto de elaborar unha etnoestética dende a que salientar os trazos diferenciais da arte, da cultura e do ser antropolóxico galegos (Tarrío Varela 2008: 175). Trátase de propostas encamiñadas á recuperación da literatura galega e pensadas para formar as futuras xeracións no coñecemento e amor a Galicia e involucralas no proxecto de redefinir unha identidade nacional para a súa terra (representada fundamentalmente pola Galicia interior), como fixeron os homes e mulleres do Rexurdimento e, sobre todo, da Época Nós, momento no que comezaron a funcionar algunhas institucións como resultado das preocupacións por dotar de materiais adecuados os educadores e os mesmos escolares para o ensino e aprendizaxe da lingua (Roig 2015). Estamos a nos referir a unhas obras que foron os alicerces do sistema literario infantil e xuvenil, pois con elas abríronse liñas temáticas repertoriais que foron sometidas a un proceso de reescrita nos períodos seguintes, como ten sinalado en numerosos traballos a profesora BlancaAna Roig Rechou (1996, 2005, 2008a, 2008b, 2015). Trátase de textos sinxelos que, non obstante, acubillan o valor de servir de canle de expresión ao compromiso e á ideoloxía dos que, empeñados en outorgarlle visibilidade á riqueza cultural galega, recorreron a diferentes modalidades literarias. Nuns casos estes materiais foron editados en formato libro 3, noutros en publicacións periódicas 4, e todos eles afíns ideoloxicamente ao pensamento galeguista e, polo tanto, non só constitúen a orixe da Literatura Infantil e Xuvenil galega senón que conforman o seu punto de partida ao cadraren coas crenzas e costumes do pobo (Lurie 1998), inseriren as características da sociedade e os paradigmas identitarios que se desexa destacar, sen deixar de botar man do marabilloso, da fantasía e do mundo mítico (Roig 2015). Esta liña foi retomada pouco a pouco despois da ruptura que supuxo a Guerra Civil española, para ir superando a falta dunha vida normalizada da cultura galega 5 e pódese observar na poesía de Manuel María, en especial Os soños na gaiola (1968) (Agrelo, Mociño e Roig 2012: 1328); na narrativa de Carlos Casares, como A galiña azul (1968), (Roig 2009; Fernández Vázquez 2012); ou no teatro de Ánxel Fole, como Pauto do demo (1958), por citar algúns exemplos. Todos eles foron conscientes de que a literatura é un espazo privilexiado para mudar as posicións subalternas con respecto a unha cultura hexemónica e máis cando estamos a falar da producida para as xeracións máis novas 6, aquelas que están chamadas a mudar o futuro e as correlacións de forzas e posicionamentos pois, tal como sinala Itamar Even Zohar (1993: 441458), a literatura desenvolve un importante papel na configuración das nacións e os grupos culturalmente organizados dado que, por medio dela, o sistema cultural conta cun repertorio de modelos semióticos a través dos que “o mundo” se explica cun conxunto de narracións (Even Zohar 1993: 444), as cales transmiten sentimentos de solidariedade, de pertenza e, sobre todo, de submisión a leis e decretos que non poden ser impostos só coa forza física. E nisto, non o podemos esquecer, a muller tivo un papel fundamental, especialmente como transmisora ás novas xeracións do legado cultural. Pero para comprendermos como se foron construíndo as imaxes da muller 7 dentro dos textos, a súa posición no universo ficcional ou a influencia que exerce sobre o(s)/a(s) protagonista(s), imos deternos en tres obras pioneiras da Literatura Infantil e Xuvenil galega que, ademais, foron publicadas en tres décadas consecutivas, como é o caso de Memorias dun neno labrego (1961, 1968), de Xosé Neira Vilas; Mar adiante (1973), de María Victoria Moreno; e O segredo da Pedra Figueira (1985), de María Xosé Queizán. A través delas, e da comparación con outras obras, observaremos algunhas tendencias que marcaron a evolución da creación literaria para a infancia e xuventude, moi ligada ás circunstancias sociohistórico-culturais que pularon en cada momento, dende a recreación das memorias de infancia e a descuberta do propio, pasando pola reivindicación dunha nova escola, máis inclusiva e acaída aos tempos que se vivían; ata a aposta clara por unha imaxe a prol das mulleres, da súa visualización e protagonismo, tendencia que logo callou en boa parte da produción de autoras e autores actualmente considerados referentes da Literatura Infantil e Xuvenil galega, como son Helena Villar Janeiro, Agustín Fernández Paz, Marilar Aleixandre, Fina Casalderrey..., así como na doutras máis novas que se incorporaron ao sistema tendo os anteriores como referentes, caso de An Alfaya, Paula Carballeira, Teresa González etc. Memorias dun neno labrego : crónica da aldea galega dos anos corenta Xosé Neira Vilas (Gres, Vila de Cruces, Pontevedra, 19282016) introduciu na narrativa galega da posguerra as memorias de infancia e adolescencia ao publicar Memorias dun neno labrego (1961) na Editorial Follas Novas de Bos Aires, creada polo propio autor e a súa muller Anisia Miranda (Camagüey, 1932Vila de Cruces, 2010), ambos os dous moi comprometidos coa literatura infantil e xuvenil dende a emigración. Malia que a obra non presenta na súa primeira edición peritextos que acenen cara a un potencial lectorado mozo, esta novela realista e crítica funcionou como libro de lectura nos centros de primaria e secundaria galegos dende que en 1968 8 a publicou Ediciós do Castro 9, de aí que na segunda edición o autor se dirixise explicitamente á nenez que ten a lingua galega como medio de expresión, tal como reza na dedicatoria autorial que precede o texto: “A tódolos nenos que falan galego” 10. Un exemplo de “literatura gañada” pola adolescencia e xuventude e que gozou dun grande éxito e impacto popular, como reflicten as constantes reedicións 11, traducións 12 e a súa recepción crítica 13 (Roig 2015). Xunto con Cartas a Lelo (Ediciós do Castro, 1971) e Aqueles anos do Moncho (Akal, 1977) conforma unha triloxía iniciadora da literatura xuvenil galega 14 (Roig 2015) que defende distintos modelos identitarios e cuxos protagonistas se converteron en símbolos universais, pois Balbino, un dos personaxes máis influentes e coñecidos da literatura galega, xunto con Lelo e Moncho, transcendeu o particular para se situar na esfera do universal, tal como outros protagonistas de obras xa canonizadas da literatura infantil e xuvenil (Roig 2012), converténdose en “personaxes símbolos [...] en auténticas iconas” de denuncia da inxustiza (Caveiro e González Vázquez 2011: 46). Nesta novela que presenta a pobreza, a desigualdade de clases ou a emigración a América (Roig 2008b: 158159), o labor das mulleres aparece representado fundamentalmente a través das tres figuras femininas que conforman o círculo afectivo e doméstico do narradorprotagonista: a nai, a madriña e a tía Carme, ás que se suma a mestra Eladia, primeiro amor de Balbino. Xunto a elas aparecen mencionadas outras mulleres do medio rural que representan diferentes sectores sociais e situacións particulares, como veremos. En xeral son retratos moi pouco perfilados, que se teñen que (re)construír a través dos feitos, actitudes e discursos, aproximándose nalgúns casos aos arquetipos carentes de perfil psicolóxico e con claras significacións simbólicas, como ocorre nos contos populares 15 (Noia 2004: 8590; 2007: 253266). As mulleres con máis presenza ao longo da novela son a nai e a madriña de Balbino, das que non coñecemos os seus nomes, senón o apelativo afectivo, trazo que as caracteriza no seu papel de educadoras, guías, coidadoras e transmisoras de coñecementos. Son mulleres abnegadas e moi relixiosas, que o obrigan a el tamén a seguir a tradición e rezar, asistir á misa e ás procesións, gardar loito polos defuntos da casa... De feito, a nai de Balbino, ao igual cás mulleres do seu tempo, atopa na oración o refuxio para se enfrontar aos desacougos, como se observa cando agarda unha carta que non dá chegado do fillo maior emigrado a América. Apela neste caso á intercesión da virxe, na que deposita a confianza en que todo se resolva con ben, tal como explica o rapaz: “Miña nai rezaba día e noite, e ofreceulle unha vela á Virxe do Carme pra que non se afundise o barco onde meu irmao viaxaba” (Neira Vilas 1968: 55). Unha imaxe de nai cariñosa e protectora co fillo, ao que acompaña o primeiro día á escola para que aprenda a ler e escribir, que o abraza e lle comunica a morte do padriño; e acolledora coas visitas, como con Eladia, á que lle conta as penurias que padecen: “Miña nai convidounos con augardente e fixo comprido coeles contándolles a nosa vida. A min dábame tirria e vergoña” (Neira Vilas 1968: 84). Pero esta muller demostra tamén ter un gran carácter ao se enfrontar co seu home, probabelmente debido aos apuros económicos nos que viven, polas palabras coas que Balbino se refire á relación de seus pais: “Eles lévanse ben, pero algunhas veces renegan entre si, e os seus berros abróuxanme en soños noites enteiras. Non saben como me doi que sexamos probes” (Neira Vilas 1968: 50). Unha impotencia que se transforma en consciencia de clase ao observar o sufrimento calado, de rabia, cando a nai chora ao descubrir que a rela lle “picou a saia do casamento” (Neira Vilas 1968: 51), seguramente por ver estragada a mellor peza de roupa que tiña, e á que lle senta “mal a broa pero non podemos mercar pantrigo” (Neira Vilas 1968: 5051). Unhas limitacións que non por iso apagan o espírito curioso e as ansias de saber dunha muller que desexa descubrir o oculto, inquietude que lle transmite ao fillo, tal como este deixa escrito: “Miña nai tenme dito que lle gostaría ver, siquera por un intre, o río valdeiro, sin auga” (Neira Vilas Á par da nai, a madriña aparece como un referente para Balbino, da que toma moitas expresións e ditos que tinguen a visión nostálxica e triste do retrato da infancia e da vida na aldea (Roig et al. 2007: 5765), concibido como ese “val de lágrimas” ao que se vén a sufrir para gañar o ceo, segundo a visión relixiosa máis tradicional, e que se plasma xa na imaxe inicial que fai da aldea: “mestura de lama e fume, onde os cás oubean e a xente morre ‘cando está de Deus’, como di a madriña” (Neira Vilas 1968: 26), asumindo a determinación firme e inexorábel da vida a partir do divino. Unha actitude que choca frontalmente coa do personaxe máis cuestionador da obra, o Xudío, que amosa unha actitude combativa e de denuncia, tanto coa relixiosidade hipócrita da colectividade, coma coa actitude dunha parte do clero e coa disciplina do mestre. O Xudío percibe na influencia da relixión a subxugación e manipulación (“Teus pais son boa xente pero andan moi apegados á cera, son moi amigos do crego e dos santos”, Neira Vilas 1968: 38). A través da conversa con el, Balbino reflexiona sobre o papel que desempeñan os maiores, aos que lle supón a capacidade para facer e desfacer, gobernar e ser donos de si e do mundo, mentres que el observa e quere saber, pero non sempre atopa respostas, de aí que admita que “é perigoso non calar a tempo. E calquera día, en calquera logar, facémoslle a pergunta a calquera. O que debían decirnos nosos pais dínolo un alleo” (Neira Vilas 1968: 50). Pero nun microcosmos como a aldea a diverxencia ten consecuencias, no caso do Xudío plásmase no alcume e na marxinación á que o somete a colectividade, que o considera perigoso, segundo el mesmo, porque “é pecado ter ideas ou andar pola propia conta á percura da verdade” (Neira Vilas 1968: 39), fronte aos demais que el considera que “parecen ovelliñas en vez de homes e mulleres. Cadaquén deulle a súa alma a gardar ó cura, e o cura non fai máis ca estragarlla” (Neira Vilas 1968: 39). Unha voz disonante, unha perspectiva reveladora para Balbino, pero que trouxo como consecuencia unha tunda de seu pai, aínda que foi a nai a que acode a buscalo e quitalo da casa do Xudío para protexelo da súa influencia. Máis desdebuxada aparece a figura da tía Carme, coa que a relación semella ser máis esporádica ou cando menos exercer unha influencia menor sobre o rapaz. Das tres mulleres é a que sae máis da esfera do doméstico, probabelmente por ser máis nova cás outras, pois ela “vai á fonte coa sella todas as mañás. E amáis da auga trai de cote algunha nova” (Neira Vilas 1968: 64), e acode tamén á feira, mercadeando con produtos propios ou adquirindo outros, tal como lembra Balbino, que a acompaña para “levar un quino pola trenla ou apandar coa cesta de pexegos que me poñían derriba [...] Esa vez miña tía levoume pra que cangase á volta cun feixe de repolos” (Neira Vilas 1968: 77). É de salientar tamén a dicotomía que reflicten as actitudes que teñen a ver coa expresión de sentimentos asociadas ás mulleres, mentres prima o ocultamento destes nos homes. Obsérvase de modo claro cando morre o padriño, momento no que a nai e a madriña daban uns “berros que aterrecían coma si tivesen lume. Os ecos aparruñaban polas paredes. Iban e viñan rachando o aire. Sentín coma se me esgazasen a alma” (Neira Vilas 1968: 93); unha manifestación de dor pola perda dun membro da familia que sempre corre a cargo das mulleres: “A madriña seguía chorando a berros. Daba mágoa ouvila. Se fose de noite meteríame medo. Falaba a barullo co padriño, anque el, estando morto...” (Neira Vilas 1968: 94) e que continúa cando: “Os berros eran da tía Carme e de mamai que despedían o corpo do padriño” (Neira Vilas 1968: 99). Pola contra, non hai ningunha alusión á dor que esta perda produce entre os homes da casa. Neste transo para a familia, a comunidade enteira, mulleres e homes, acoden para arroupalos e axudarlles a se enfrontaren á situación: Qué rebumbio! Dá gosto ver como tódolos veciños axudan. A morte é coma un vencello cordial. Diante dela sentímonos irmaos. E os que non se falaban, fálanse e axúdanse cando hai defunto. Pero eu non me afago. Todo dispoñen os de fóra, sin perguntar siquera a meu pai. Entran, saen, cociñan, acomodan o gando. Decamiño remexen, saben o que temos e o que non temos, e dempois laretan pola aldeia adiante (Neira Vilas 1968: 96). Esta “penetración masiva da colectividade no ámbito da casa” (Gondar Portasany 2011: 20), rompe o celo con que se mantén o espazo privado familiar, a esencia da dialéctica casaveciñanza, e a intimidade desaparece, ignórase a opinión do patriarca e suspéndense os demais roles ordinarios de cada un dos membros da familia, que pasan a ser asumidos polos veciños. Todo isto na sociedade tradicional tiña un claro sentido: mitigar a sobretaxa de tensión que ten que soportar a familia, que deste modo queda disolta no grupo, de aí que o “tecido social como conxunto tenta descargar a dor da súa célula danada” (Gondar Portasany 2011: 21). Unha función de alivio que continúa co velorio, onde se mitigaba o temor aos mortos e se involucraba tamén a toda a comunidade coa familia que padecía a perda para normalizar a angustia (Gondar Portasany 2011: 1340). En definitiva, trátase de estratexias de manipulación da tensión e dunha terapia social, que na sociedade urbana desapareceu con graves consecuencias para os seus membros 17. É nesta esfera do plano social do microcosmos rural que Balbino lle achega ao lectorado onde os papeis de homes e mulleres aparecen máis igualados, onde se implican todos os membros da comunidade, caso de traballos colectivos como a sementeira: Pasaron mulleres e homes con legoñas, trollos e angazos ó lombo. Amáis de ser a lúa que escollen pra que o trigo non bote caruncho, estaba bó día pra traballar. Un día de sol ridente e de terra enxoita. Todos rebulían. Us crebaban cadullos coa cota de raños e sachas. Outros esparexían o esterco coas gallegas. Dempois, veña sementar. E deseguida abrían os sucos co arado de pau. As derregadeiras deixaban orelas de soma ás dúas bandas, e con trollos e legoñas viñan outros acochando o esterco descoberto. Os nenos chamaban o gando e escorrentaban as labandeiras que papaban a semente (Neira Vilas 1968: 95). Á par dos traballos, as celebracións e ritos colectivos son outra ocasión onde se observa o papel activo da muller, en especial en festas como a do San Xoán, na que “mozas e mozos, collidos pola mao, brincaban por riba do fumazo” (Neira Vilas 1968: 88); “as mulleres e os homes beilaban darredor do lume. Semellaban tolos” (Neira Vilas 1968: 89). Unha festividade que revela a preocupación polo porvir entre as mozas, tal como poñen de manifesto os múltiples ritos descritos: envolver cardos para ver se abrolla algunha flor e volve o mozo que marchou, lavar a cara coa auga de herba cruzada, ver o futuro no feitío do ovo que se deixou á relente.... ritos purificadores e propios do cambio de ciclo asumidos fundamentalmente polas mulleres, intimamente asociados á debilidade e dependencia da súa posición social. En xeral ao longo da obra xorden imaxes, escenas moi evocadoras do labor feminino no campo (“Un carro de monllos viña renxendo, anteposto. Detrás, un home e unha muller” (Neira Vilas 1968: 87) e é un bo número o das mulleres de diferentes clases e condicións que son citadas, dende a señora Isaura, dona do pazo onde está a escola, unha anciá que vive en Madrid e é dona de casaríos; pasando pola tía Engracia, a máis rica da parroquia e cun aquel de “señora fidalga” (Neira Vilas 1968: 116), xenerosa e de portas abertas que acabou con todos os seus bens embargados e só a axuda dos veciños a salvou de morrer de fame; ata a nai de Andrés, muller maltratada, con catro fillos pequenos e un marido que bota día e noite na taberna e chega á casa bébedo. Malla na muller e nos fillos. Tenme contado Andrés que algunhas noites de xiada tiveron que saír tremando pola porta pra fóra, pois seu pai andaba tras deles cunha navalla. Botaban hastra catro días sin comer. E xa teñen ido pedichar pola aldeia. – E túa nai non se arrepón? – díxenlle un día. – Cómo se vai arrepoñer! Ti queres que a balde? Ela trema coma unha vara verde cando o ve chegar (Neira Vilas 1968: 5152). A violencia contra as mulleres tamén está presente entre as mozas solteiras, como Celia, a irmá de Balbino, que está a servir en Loxo e que lle revela que fuxiu da casa paterna cando o pai lle deu unha malleira por andar “ruando cun mozo” (Neira Vilas 1968: 125) 18. Solteira e nova tamén é Flora, moza de arredor de vinte anos que traballa dende nena para o Landeiro, casa á que chega Balbino para servir. Ambas as dúas representan as mulleres xornaleiras, que no medio rural, na invisibilidade que padecían as labregas en xeral, tiñan unha situación máis comprometida. De feito, as xornaleiras “aspiraban a ter un fillo que aportara man de obra e un nome de home para a casa 19. Aspiraban a fundar unha casa que puidera perpetuarse no tempo. Con ese fillo, os traballos e os días aportarían posibilidades que non eran tais para unha muller soa” (Gala 2007: 392), de aí que o vello sistema rural atopara na ilexitimidade unha forma de lexitimar o status indefinido da muller soa 20. En todos estes casos obsérvase que as mulleres representan dentro da miseria da aldea a feminización da pobreza. Eran no seu conxunto a parte máis feble do sistema. Todas elas, configuran parte do retrato colectivo da aldea, da visión subxectiva infantil da ollada de Balbino, das súas incertezas ante o futuro e as súas cavilacións e dúbidas polo comportamento da familia e dos veciños ante situacións cotiás (Roig 2008b: 158159). Como contrapunto a todas estas mulleres do rural aparece Eladia, a mestra, que substitúe a don Alfonso, representante da vella escola 21, un home “ruín. Espricaba pouco e soscaba arreo. Qué maneira de mallar e turrarnos das orellas!” (Neira Vilas 1968: 79), un método co que boa parte da comunidade está de acordo, tal como considera a madriña que “di que ‘a letra con sangue entra’, ou sexa que dá por ben feito o noso amolecemento a xostregadas” (Neira Vilas 1968: 79). A escola aparece como un lugar baleiro, ao que acoden poucos rapaces porque a percepción social asenta en que “Con que adeprendan a poñer o seu nome, pra fozar na terra abóndalles’, di a xente” (Neira Vilas 1968: 78). É esta visión a que contribúe a que a institución escolar non sexa un motor de cambio, asociada co castigo (por iso os rapaces latan) e a falta de utilidade para a vida e o futuro na aldea, pois tal como lle recrimina O Xudío ao vello mestre: “acabe de unha vez de meterlles na cabeza reis e pelexas que non sirven pra nada. Ademáis, déixese de ensinarlles rezos e catecismos. A doutrina que a adeprendan na casa, se os pais queren. A escola é pra o que é” (Neira Vilas 1968: 79). A presión dos veciños dá lugar a que o mestre sexa substituído por Eladia, a personaxe feminina mellor definida tanto polos trazos físicos coma polo que se adoita imaxinar para esta época, como se pode seguir en http://culturagalega.gal/album/ detalle.php?id=1044. 20 Boa mostra son os relato de Castelao “A Marquesiña” e “A vella non para de gabar a súa felicidade”, incluídos en Cousas (1926) que abordan directamente a situación das mulleres soas e o amparo que significa un fillo ou filla para a súa vellez. 21 Que podería ser o mesmo de O cabaliño de buxo (Ediciós do Castro, 1971), onde Ruliño, un neno tamén de aldea se pregunta “¿Por qué o mestre non fala coma nós?”; cuestionamento que se seguiu ficcionalizando anos despois en A primeira máquina de fotos (Xunta de Galicia, 1998), de Miguel Vázquez Freire, que critica o ensino e os mestres represores; ou O lapis de Rosalía (SM, 1992), de Antón Cortizas, que desenvolve un retrato crítico da escola represora e incomprensiva. carácter. Dela sabemos que: “é moi nova. Terá vinte anos, digo eu. Parece mentira que sexa mestra con tan pouca edade. Naceu en Betanzos. E fala galego connosco. Eu deseguida lle collín cariño. Tan agarimosa, tan rideira” (Neira Vilas 1968: 80). Este carácter afectuoso e próximo ao alumnado propicia a motivación de Balbino para acudir á escola: Na miña casa estaban abraiados cos esforzos que eu facía pra ir tódolos días á escola. Moitas veces téñome erguido ás tres da mañán pra escadullar ou xuntar monllos. Enxagoaba a cara no regueiro e ás oito estaba no pazo, cos brazos cansos, as maos cheas de talos e o proído das esganas no pescozo (Neira Vilas Un esforzo que fai comprender o absentismo escolar na Galicia da posguerra, na que as mans dos máis novos eran necesarias para a economía e o traballo familiar, ademais da plena consciencia de que non poderían continuar estudos por falta de medios económicos. Ben é certo que para Balbino Eladia é o seu primeiro namoramento 22, o espertar á vida, tal como pon de manifesto na imaxe idealizada da mestra: Eladia parecíame un anxo; unha criatura baixada do ceo, sin azos pra facer mal a ninguén. Unha avelaíña branca. Non me fartaba de ollar o seu pelo, crecho coma un niño de carrizo, as maos xeitosas, polidas, a cariña, os ollos, o corpo todo 23... qué sei eu! Quixera estar de cote coela, sempre á súa beira. Un día deume un bico porque souben espricar o descobrimento da América, e sentín un agurgullar no peito. Nunca me pasara tal. O corazón batíame de présa e foi coma se me estordegase o sangue no corpo enteiro (Neira Vilas 1968: 8081). Estas sensacións e emocións contrapóñense a outras ben diferentes, as que plasman a consciencia de viviren en situacións sociais distintas, como recoñece o día que Balbino acode á súa casa cando cae enferma, onde entra nun cuarto cheo de: “Cadros, xerriñas, froles. Naquel ambente de roupas de seda e paredes caleadas sentín vergoña dos meus zocos e romendos” (Neira Vilas 1968: 82). As conversas neste lugar tamén son para Balbino outra descuberta, a da vida da xente do mar, pois ela é filla dun pescador que morreu afogado e cóntalle como se vive no mundo mariñeiro, aínda que esta información non transcende ao lectorado. Eladia representa un precedente de moitas mestras que poboaron despois as obras da Literatura Infantil e Xuvenil galega, dende a narradora de Mar adiante (1973), de María Victoria Moreno, como veremos; pasando polo mestre de Os gazafellos (Galaxia/SM, 1986), de Pepe Carballude, que guiaba o alumnado na recuperación da tradición oral e do pasado histórico e lendario; ou a incomparábel Malola, de Primeiro libro con Malola (Galaxia/ SM, 1985), de Ana María Fernández e Xoán Babarro, mestra xubilada que concibe a aprendizaxe como actividade de exploración, misterio e descuberta imprevisíbel; ata “O Peixoto” e o tío Moncho, mestres republicanos de A teima de Xan (Sotelo Blanco, 1991), de Antonio García Teijeiro, e Noite de voraces sombras (Xerais, 2002), de Agustín Fernández Paz, respectivamente, que representan a ideoloxía e a metodoloxía pedagóxica dos mestres e mestras da república condenados ao ostracismo despois da Guerra Civil (Roig 2004: 162; 2011: 169172; Roig, Ruzicka e Ramos 2012; Roig e Ruzicka 2014). En definitiva, na obra de Neira Vilas plásmase o silenciamento, a invisibilidade e a falta de recoñecemento do traballo da muller do rural, intuíndose máis do que explicitándose na súa situación de marxinación, analfabetismo e dependencia 24. Resulta moi significativo neste sentido que no relato non haxa referencias á presenza das rapazas na escola, nos xogos, na relación coa mestra..., o que nos fai pensar que elas tal vez non acudían á escola ou lataban máis aínda cós rapaces para cumprir coas tarefas que a familia lles encomendaba, perpetuando a súa dependencia e subalternidade. Mar adiante : a mestra que soña cunha nova escola O mar está moi presente na Literatura Infantil e Xuvenil galega dende a súa constitución 25 pois, un ano antes de que se publicase en Galicia Memorias dun neno labrego, viu a luz Polo mar van as sardiñas (1967) 26, de Xohana Torres, un relato enmarcado no realismo crítico (Blanco 1991: 207; Campos 2004) no que, de modo moi didáctico, se marcan as diferenzas entre o mundo do rural galego do interior e o do mar, ao describirlle a Pequeno Antón as técnicas da arte da pesca, os nomes dos peixes, a tipoloxía das redes e embarcacións, a poxa da pesca conseguida e as tarefas de recollida dos aparellos (Roig 2015) 27. O mundo recreado nesta primeira obra infantil galega é unicamente masculino 28, un aspecto que non deixa de sorprender nunha autora que anos máis tarde publicou Pericles e a balea (Galaxia/La Galera, 1984), que ten sido cualificada como a primeira obra feminista para a infancia en Galicia (Pena 2008, 2011, 2012a, 2012b, 2013). Esta invisibilidade das mulleres no mar muda coa obra de María Victoria Moreno Márquez (Valencia de Alcántara, Cáceres, 1941Pontevedra, 2005), Mar adiante (Ediciós do Castro, 1973) 29, que retoma a figura da mestra e a ambientación mariña para recrear un modelo educativo máis acorde ao dos movementos de renovación pedagóxica. Ao igual que xa fixera Neira Vilas, recórrese tamén a binomios dicotómicos infancia/adultos, fantasía/realidade, mar/terra, rural/urbano, ensinanza tradicional/ensinanza innovadora, todo enmarcado nunhas historias metanarrativas que enchen de maxia e fantasía o relato. A narradora é unha mestra que comeza por describir o colexio no que traballa, aparentemente para poñer en valor o importante que é este centro: Eu son profesora nun colexio moi grande dunha gran cidade. É un colexio moi importante. Ten unha gran entrada, un porteiro uniformado que parece un xeneral, un director con gafas, unhas escaleiras de mármore cheas de testos... Temos moitos rapaces e rapazas. Todos con cariñas espilidas, mans limpas, con vestidiños xeitosos (Moreno 1973: 11). Porén, a seguir prodúcese unha ruptura de expectativas do lectorado, ao manifestar o seu desexo de ser mestra nunha escola diferente: “eu sempre soñei cunha escola de aldea, con cazurriños queimados polo sol e con fiestras cheas de caraveliños” (Moreno 1973: 12). A confrontación urbano/rural dá paso a un novo binomio: realidade/fantasía, pois a narradora afirma que: “sempre traballei neste colexio tan fermoso que vos digo a non ser unha vegada que me chamaron para poñer escola nun barco” (Moreno 1973: 12) e aquí xorde de novo outro binomio: adultos/infancia, pois mentres os seus compañeiros profesores negan tal feito e afirman que debeu soñar, a infancia é convidada a coñecer a experiencia a través da escrita da autoratestemuña, xunto coas rapazas e rapaces protagonistas. Ademais desta estratexia de contraposición, a lectura da obra esixe un papel activo do lectorado, que se sente interpelado e debe encaixar as historias que os diferentes narratarios introducen no fío argumental e que convidan ao recoñecemento e recreación de lendas, contos populares, fábulas... En Mar adiante xorde un rico mundo feminino dominado pola fantasía e o simbolismo, co mar e a escola como elementos centrais. Nesta obra ilustrada na primeira edición por Carmen Arias e na segunda por Araceli Liste, dedicada a María Begoña e protagonizada por un grupo de rapazas, unha cociñeira e unha mestra, salienta a tenrura e a fantasía que remiten cara a valores como a solidariedade, o respecto aos animais e á natureza, a vida en harmonía co medio etc. Un dos elementos centrais é o labor pedagóxico, a recreación dunha nova perspectiva sobre a escola e as aprendizaxes que deberían adquirir os discentes. A mestranarradora define o seu labor no barcoescola como “diferente” porque os rapaces aprenderon moitas cousas: “falando co capitán, xogando cos mariñeiros, ollando para as estrelas ou mesmo facendo trasnadas cando os maiores non os viamos” (Moreno 1973: 18), por iso nesta nova escola non ten sentido o método represivo do vello mestre que, ademais de castigar, ameaza enrabechado os seus alumnos dicíndolles: “Se mañá non sabédela táboa do sete, ides todos ó mar cos libros amarrados ó pescozo. Comeránvolas gaivotas e os peixes” (Moreno 1973: 15). Nesta obra de María Victoria Moreno con trazos das novelas de aventuras e de cuadrillas, a viaxe polo mar é tamén unha viaxe polo coñecemento, pois serve de marco a outras historias versionadas, adaptadas, reescritas a partir de lendas e contos nos que é de salientar o papel activo das mulleres, a súa afouteza e coñecemento. Un exemplo é a lenda mariñeira que explica a orixe da maldición dunha casa de Portosouril, tal como conta María Isabel, na que se reflicte o sufrimento das mulleres dos mariñeiros mentres agardan a volta dos barcos durante unha treboada. Unidas polo desacougo “as mulleres saíron das casas, xuntáronse nos recantos e fóronse velo mar. Agardaron moitas horas, silandeiras, no embarcadoiro. Choraron e as súas bágoas chegaron mesmo ata a auga” (Moreno 1973: 26). A falta de solidariedade, a indiferenza e o egoísmo do Señor Xosé do Outeiro, único que ten un barco para axudar os náufragos, é castigado con severidade pola providencia, mentres as mulleres choran na area e agardan que o mar expulse os cadáveres dos seus. Tamén a historia de Mariquiña, contada por Sara, é unha recreación actualizada dun conto popular. Nela aparece unha nena que traballaba “como unha muller, axudaba moito á súa nai e mais sabía que o pan non é regalo caído do ceo” (Moreno 1973: 31). Esta nena é un trasunto da Carapuchiña Vermella nunha actualización na que Mariquiña vai da aldea á cidade e da cidade á aldea para lle levar a comida ao pai. Neste percorrido coñece a diferentes personaxes que a advirten sobre o perigo do lobo, a quen atopa unha noite de treboada e lle axuda a gorecerse da chuvia, do frío e do medo aos alustros. Establécese un xogo de hipertextualidade con este conto tradicional cambiando o tipo popular do lobo por un lobo humanizado e caracterizado con trazos positivos (Ferreira Boo 2010: 40), ao que a nena defende ante toda a comunidade, demandando o amor cara aos animais (Roig e Ferreira 2010: 85). Mar adiante é unha obra na que as mulleres ostentan o protagonismo, destácase o seu traballo e faise un retrato más definido, caracterizado pola perspectiva proactiva e renovadora, en historias diversas, aínda que todas elas caracterizadas polo ton lírico, a tenrura e a defensa da amizade e da solidariedade, entre outros valores (Soto 2000: 258). Trátase dunha obra pioneira por poñer en valor a perspectiva renovadora sobre a escola e criticar os métodos represivos da escola tradicional, apostando por unha aprendizaxe empírica en contacto coa natureza e unha ética cristiá progresista baseada no principio do amor universal (Blanco 1991: 214217). Tamén salienta a visión humilde sobre estes profesionais, ao afirmar que “os mestres non sabemos tódalas cousas que cómpre ensinar e, ás vegadas, vémonos na obriga de aprendelas na noite para explicalas na mañá” (Moreno 1973: 64). Unha humildade que, tal como confesa María Victoria Moreno (1992: 4850), aprendeu dende moi nova, consciente de que o seu alumnado agardaba dela calquera cousa menos o aire de superioridade. Esta obra representa un recoñecemento para as mestras e mestres que ao longo da historia levaron a cabo o seu labor en Galicia, profesionais que deixaron a súa pegada no alumnado dende finais do século XIX ata o asentamento do sistema literario infantil e xuvenil nos anos 80. Moreno enmárcao nos postulados dos movementos da renovación pedagóxica dos anos sesenta e setenta do século XX e que máis tarde darían orixe a colectivos como a Asociación SócioPedagóxica Galega (1980) ou a Nova Escola Galega (1983) (Campos 2004). Un labor, o das mestras e mestres, que foi posíbel ao aproveitaren estes profesionais a súa privilexiada posición dentro da institución académica para impulsar unha escola máis acorde ás necesidades do alumnado galego 31, entre elas a coeducación e o impulso que lle deron á Literatura Infantil e Xuvenil, como detalla Eulalia Agrelo Costas (2012: 1538), ao poñeren no centro das súas obras a rapazas e mulleres que favoreceron que as lectoras tivesen e teñan referentes ficcionais do seu xénero nas que recoñecerse. O segredo da Pedra Figueira : no mar da vida e da liberdade a necesidade que ten de independencia a muller coa necesidade que ten Galicia de independencia e razoo por que. Para min sempre foi algo elemental buscar unha solución para conseguila independencia tanto da muller coma de Galicia [...]. A relación entre o nacionalismo e o feminismo para min é un feito indiscutible. Os movementos de liberación son sempre parellos e as opresións teñen todas un punto común [...] Realmente creo que os seres e os pobos oprimidos, concretamente as mulleres oprimidas, son os máis capacitados para comprender determinados mecanismos de opresión, que, curiosamente, se semellan coma dúas pingas de auga (Heinze 1991: 194195). Nesta estreita relación asenta a potencialidade desta novela pioneira para propiciar diferentes lecturas, dado que por unha parte se pode interpretar como unha épica de carácter identitario de xenealoxía feminina e feminista e, pola outra, como unha metáfora da situación na que se atopa a sociedade galega nos primeiros anos da democracia, pois María Xosé Queizán vertebra unha parábola contra o poder patriarcal, recrea a evocación de certos aspectos da xeografía, a historia, a transmisión oral e a mitoloxía galegas e sitúase nunha clara liña de reivindicación feminista 33 (Blanco 1991: 210; Roig e Neira 2010: 338), ao visualizar as mulleres e nenas como mariñeiras que navegan ao igual cá mítica Penélope de Xohana Torres no conto infantil Pericles e a balea (1984) (Blanco 2009: 87100; Pena 2011: 9). O segredo da Pedra Figueira é un relato iniciático e de aventuras que recrea un pasado lendario no que un grupo do pobo dos Amala emprende a busca dunha nova terra. Esta viaxe física por mar supón tamén unha viaxe de iniciación e aprendizaxe para a protagonista, a moza Lazo, que durante a travesía madura como persoa e no final vese obrigada a decidir sobre o seu propio destino, negándose a ser a gardiá da Pedra Figueira. Ao seu carón está sempre a avoa Sensatanai, depositaria do saber ancestral, mentres que a súa nai, Marpesia, é unha guerreira que viaxa na avanzada cara á nova terra. A novela presenta unha estrutura circular, que comeza e remata da mesma forma: coa confrontación mar/interior, representada pola partida da illa e a chegada ao continente. Esta estrutura circular xira ao redor da protagonista, Lazo, que inicia a travesía vendo por primeira vez o mar, despois de criarse na montaña, e chega a unha nova terra no final da viaxe, onde descobre a vizosidade, abundancia de recursos mariños e terrestres, símbolo da terranaiútero (Blanco 1995). Este novo lugar é tamén o do Sepulcro Solar, a onde chegan e conviven representantes de todas as razas e etnias, un exemplo de liberdade e respecto que contrasta coa loita encarnizada dos Lurpios, raza que simboliza a irracionalidade, a fereza, o sometemento e o primitivismo. Fronte a eles, o pobo dos Amala alicérzase nuns valores que fan posíbel unha sociedade máis igualitaria, onde homes e mulleres teñen un papel activo a prol do ben común. É así que durante a travesía, mentres o Sucamares Maior os guía pola ruta marítima, Sensatanai faino cos seus consellos e os coñecementos que foi atesourando ao longo da súa vida. Ela é a conservadora da memoria da súa estirpe e da sabedoría legada polos devanceiros, posto que “Os pobos necesitan historia” (Queizán 2011: 32) 34 e que esta se perpetúe nos seus membros, por esa razón é a neta a depositaria do legado para que tamén ela o transmita no futuro. Un bo exemplo da cooperación e participación activa de todos os membros da tribo é a distribución do traballo que se fai en canto comeza a viaxe: Todo o mundo tiña que encargarse de algo para que todo funcionase perfectamente na nave. Mesmo os rapaces, xunto cos máis vellos, tiñan que ser útiles en determinados traballos que non requirisen moito esforzo e tamén deberían ter conta dos cativos para que as nais puidesen remar e erguer as picudas velas do barco (Queizán 2011: 14). Porque o mar non é lugar para debilidades e iso sábeno ben os que viven ao seu carón: “As xentes do mar sempre nos xuntamos para axudarnos nas faenas, na pesca, nas aventuras, na descuberta doutras terras e das riquezas” (Queizán 2011: 59). Esta unión será a que os leve con éxito ao seu destino e tamén o bo facer de Sensatanai, que ao longo da travesía aparece caracterizada polas súas accións cunha serie de atributos que derivan do seu propio nome: unha muller dominada polo sentido común, a sensatez, a intelixencia e a seguridade. A estes poderíanse engadir a actitude conciliadora e comprensiva nos momentos máis tensos, mesmo cando é cuestionada a súa opinión; respectuosa coa liberdade dos demais: “Debemos ofrecer a nosa axuda pero nunca interromper a liberdade dos outros” (Queizán 2011: 20); protectora, por iso lle tapa os ollos a Lazo para que non vexa os Lurpios, porque “A espantosa imaxe perduraría na túa memoria durante anos. Hai quen di que a imaxe dun lurpio na mente non se borra nunca e persegue a quen a leva coma un pesadelo vivente” (Queizán 2011: 40); intuitiva e sensíbel, ao percibir as ameazas, como a do calmizo que derivou en loucura e delirio de Alucinio e o seu afogamento no mar ou a excesiva hospitalidade das que resultaron ser mulleres lobas; afábel e tranquilizadora cos nenos, aos que lles conta historias e acalma cando tiveron que tirar os seus amuletos ao mar para non seren atraídos cara á Cova do Dragón, unha capacidade que emprega sempre para transmitir lendas, contos, historias, cancións...; e, sobre todo, Sensatanai demostra ser unha excelente coñecedora da condición humana e da dimensión espiritual, o que a leva a admitir ante Lazo que ás veces cada unha de nós somos as nosas peores inimigas, e comprender a importancia da viaxe en solitario do sucamares polo océano, pois “O descubrimento de nós mesmas pode ser unha aventura máis alucinante cá do mundo exterior por moi fantástico e belido que se presente” (Queizán 2011: 6162). Esta personalidade, definida no seu propio nome, é a que a sitúa como maga e protectora do seu pobo, pero sobre todo guía de Lazo, nome simbólico, que semella remitir ao elo, á unión do pasado co futuro, entre a forza interior da razón, representada pola avoa, e a forza física das amazonas, representada pola nai. Aconsellada dende a nenez e atendida nas múltiples preguntas e dúbidas que lle xorden ao longo da travesía, será na nova terra onde Lazo teña que tomar a decisión máis importante da súa vida: aceptar ou non ser a Custodiante da Pedra Figueira, “a encargada de transmitir a Palabra, a Verdade, o que Somos, que soamente a Pedra Figueira coñece” (Queizán 2011: 104). O convite da Custodiante para que a substitúa é rexeitado por Lazo, segura de si mesma: Quero ser unha muller como as mulleres. Como custodiante da Pedra sería unha intermediaria mais non tería decisión propia. Coñecería un poder divino pero nunca acertaría co poder sobre min mesma [...] é moi fácil e tentador o que me brindas –rematou Lazo-, mais prefiro arriscarme ao acontecer da miña vida (Queizán 2011: 110). Unha decisión, froito do encontro consigo mesma e coa súa identidade feminina, na que pon en valor os coñecementos que ao longo da súa vida lle transmitiu Sensatanai (“temos que ser donas dos nosos corpos, dos nosos atributos, das nosas propias virtudes”, Queizán 2011: 19), e que chega cando as aspiracións societarias están conseguidas (Pena 2012b: 454), pois o seu pobo estase a adaptar aos cambios producidos polo contorno, ás novas condicións climáticas e de traballo, aprendendo a cultivar a terra e o liño para facer vestidos. Unhas mudanzas que Sensatanai ve con preocupación, especialmente pola actitude de Marpesia, que deixa o arco e remove a terra cun trebello para o cultivo, visión que a anciá compara cunha alucinación: “Cando vin a túa nai, a miña aguerrida e loitadora filla, recoller esas plantas verdes e aqueles froitos vermellos con ese aire manso, pensei que os meus ollos, xa vellos vían espellismos” (Queizán 2011: 98). Pola contra, Lazo asume a nova situación de labregos e mariñeiros con naturalidade, aprende a arte de cultivar a terra mentres cantan himnos guerreiros e ensaian estas artes; sae a pescar con seu pai e nomea os penedos para facelos familiares; e segue acompañando a Sensatanai e adestrando en todos os saberes que lle proporcionaron o estudo e a experiencia, pero gardando sempre para si o máis íntimo, o seu segredo, o da Pedra Figueira. Nun segundo plano aparecen as figuras femininas míticas asociadas ao mar, ao océano inmenso, poderoso, ateigado de monstros e perigos, de misteriosas criaturas que ao tempo atemorizan e fascinan. Ese mar mítico ao que están asociadas unha longa, interminábel listaxe de seres e lugares, froito da portentosa arma humana que se chama fantasía e que fai agromar mitos e lendas, seres e lugares que endexamais foron reais, porén, existen (Reigosa 2007). Un exemplo son as mulleres da Illa Lobeira, que viven baixo a maldición por tentaren ser libres, por querer decidir sobre as súas vidas e foron castigadas cun fado: “Cando rexeitaron o casamento cos rapaces que os pais lles tiñan predestinados como maridos, os proxenitores, indignados polo desacato, afrontada a súa autoridade, botáronlles a fada” (Queizán 2011: 86). Unha recreación das moitas que aparecen ao longo da novela de mitos e lendas do mar galego, o Cabo do Mundo, que remite cara ás sereas, os dragóns, os tesouros e enigmas inexplicábeis. Pero este mesmo mar é tamén o camiño cara á liberdade tanto dun pobo sometido por outro, coma a individual, a busca de un mesmo. María Xosé Queizán dende os postulados feministas situou a muller en primeiro plano, sensibilizando coa importancia de atender os roles de xénero e ofrecer modelos máis acordes coa sociedade do momento e cos cambios que nela se estaban experimentando, de modo que conviven e se reivindican dous tipos de identidade marxinalizada: a identidade nacional do pobo galego e a feminina, pois como sinala Otero Varela (2014: 28), é lóxico recorrer a unha “personaxe marxinal, en loita coa sociedade polo recoñecemento da súa especificidade [posto que] simboliza ben a loita dunha identidade nacional minorizada contra unha identidade hexemónica”. Seguindo a vía aberta por Queizán comezaron a observarse cambios en obras xuvenís publicadas ao pouco tempo, como a de Miguel Vázquez Freire Proxecto pomba dourada (1987), na que se observa preocupación por visualizar as mulleres, como presentar os proxenitores coa mesma profesión (expertos informáticos), poñer en valor a intelixencia da nai e, sobre todo, a través de Gwendaill, a acompañante do protagonista que encarna, ao igual que Lazo, a moza intelixente, enxeñosa, valente, activa e afouta, que dirixe o grupo, o que para Sabela Álvarez Núñez (1991: 91) é un eixo fundamental da trama, dado que “poderiamos dicir que sen Arno non habería historia, pero sen Gwendaill Arno non chegaría ó seu destino”. Tamén Palmira G. Boullosa reivindica cuestións de carácter identitario e imprímelle un marcado ton feminista a A princesa Lúa e o enigma de Kián (Xerais, 1988), ilustrada por Mª Fe Quesada e galardoada co Premio Merlín 1987. Son algúns exemplos do que na década dos noventa daría lugar a unha preocupación maior por visualizar as mulleres, primeiro de forma estereotipada, pero pouco a pouco con máis acerto. É por iso que con O segredo da Pedra Figueira María Xosé Queizán deulle voz ás mulleres, colocounas no centro do universo ficcional e a través delas a Galicia e á esperanza nun tempo novo. Ese tempo novo xa chegou e semella que pasou para autora con frustración, pois recentemente ten manifestado que: Son unha persoa silenciada. Nesta altura non teño onde escribir. Tiña unha columna en La Voz de Galicia pero xa non. Botáronme. E o máis duro do silenciamento é a ignorancia da obra realizada. Eu sei que son unha persoa incómoda porque digo cousas que ninguén se atreve a dicir. Hai quen di que son valente pero é que alguén o ten que facer. E nesta altura da miña vida resúltame tan pracenteiro expresar o que realmente penso que non o cambio por nada. Falábase de censura en tempos da ditadura pero eu hai tempo que non teño onde escribir, aínda que esteamos nunha democracia (Ríos Santomé 2016). Mentres haxa lectoras e lectores que se acheguen á súa obra non deixará de escoitarse a súa voz e sobre todo transmitirse o seu legado que, como Sensatanai, nos fará empregar o sentido común e aprender a coñecer o mundo que nos rodea e a nós mesmas para medrarmos nunha sociedade máis igualitaria e democrática. Conclusións A representación do traballo no mar e no agro das mulleres nas tres obras pioneiras analizadas da Literatura Infantil e Xuvenil galega revelan o cambio social que se operou ao longo de tres décadas, que deron paso da ditadura á sociedade democrática e constitúen os primeiros pasos cara á consolidación do sistema literario infantil e xuvenil. Nun primeiro momento as mulleres aparecen fundamentalmente nunha posición subalterna con respecto aos homes, relegadas á socialización dos fillos e garantes da cohesión interna da familia. Unha década despois, camiño cara ao final da ditadura e inicio da democracia, xorde como motor de cambio a voz feminina asociada ao ámbito da escola, no que sempre tivo unha forte presenza, pero agora aparecen figuras máis activas nas rapazas novas, que teñen voz propia e son parte da posta en valor da metodoloxía e enfoques pedagóxicos polos que se pula, aínda que neste caso estean no plano do imaxinario, como unha aspiración á que era preciso darlle corpo e facela realidade. Por último, xa en plena sociedade democrática, xorde a aposta máis clara a prol da liberación da muller, inscrita nos presupostos ideolóxicodiscursivos do feminismo e enmarcada nunha épica de carácter identitario, que asenta nunha xenealoxía feminina. As tres obras amosan algúns dos múltiples camiños que se seguiron na construción dunha imaxe activa da muller, acorde a cada momento histórico, e na que non se pode deixar de traballar, amparándonos nuns supostos valores igualitarios que, en máis ocasións das desexadas, son só palabras baleiras de contido dirixidas a unhas xeracións que están chamadas a construír o futuro. Dos valores nos que asente esa sociedade dependerá o devir para mulleres e homes. Queizán, María Xosé. 1985. O segredo da Pedra Figueira, ilust. Maife Quesada. Vigo: Tintimán.

Publicado en 1902, O corazón do negror axiña foi considerado como un testemuño de excepción –ao que logo virían sumarse Pasaxe á India, de E. M. Forster (1924) ou Memorias de África, de Karen Blixen (1937)– sobre as dinámicas colonialistas europeas no apoxeo da súa implantación nos territorios dominados. Joseph Conrad escribe dende a experiencia persoal para retratar dun xeito cru as sombras que se cinguen sobre os mecanismos de explotación da África ignota, a negrura moral de quen os dirixen, só equiparábel á da propia selva. O seu é un relato de ousadía, de ambición e vontade de transcendencia, valores que sociedades como as europeas percibían daquela como inherentes ao xénero masculino. Mariñeiros, comerciantes, peregrinos da metrópole pululan polas terras africanas. Pero que hai das mulleres? Que rol desempeñan na novela e, por extensión, na colonización aos ollos de Conrad? O obxectivo deste artigo é ofrecer unha aproximación á cuestión mediante unha lectura crítica do texto.

Mulleres na escuridade: estudo das personaxes femininas n’ O corazón do negror, de Joseph Conrad [Recibido, 13 outubro 2019; aceptado, 26 novembro 2020] [Fernández Santome, C. (2020). Mulleres na escuridade: estudo das personaxes femininas n’ O corazón do negror, de Joseph Conrad. Boletín Galego de Literatura, 57, “Notas”, 3144] DOI http://dx.doi.org/10.15304/bgl.57.7172 : O corazón do negror ; Joseph Conrad; novela colonial; colonialismo; personaxes femininos. abstract First published in 1902, Heart of Darkness was soon considered (together with E. M. Forster’s A Passage to India, 1924, and Out of Africa, by Karen Blixen, 1937) an exceptional testimony of the European power dynamics in the colonies. Based on his experience, Joseph Conrad depicted some not so bright aspects of the British presence in Africa. Darkness represents not just the unknown side of the continent but also the corrupted souls of most of the colonial agents. This is a story of bravery, ambition, profit and glory –values traditionally perceived as inherent to masculinity. Metropolitan seamen, traders and pilgrims navigate the heart of that mysterious land. But what about women? What part do they play in this novel and, by extension, in the colonization process according to Conrad’s writing? The aim at this article is to study the configuration of female characters in Heart of Darkness and their relevance for the plot. K eyword : Heart of Darkness ; Joseph Conrad; novel written during colonisation; colonialism; female characters. Segundo o dicionario en liña da Real Academia Galega, “colonizar” evoca o proceso mediante o cal alguén se establece nun lugar (xeralmente despoboado) co obxectivo de cultivalo, habitalo, exploralo. Unha definición que, levada ao plano da política adquire matices que convén ter en conta. Porque, fronte á épica do Afastado Oeste ou os moito máis próximos plans do Instituto Nacional de Colonización español na década dos 50, o paradigma da ocupación de territorios remotos nos continentes africano e asiático ao longo do século XIX non partiu dun escenario de táboa rasa. As poboacións indíxenas houberon de ser sometidas mediante o exercicio da forza (fose esta militar, relixiosa, cultural ou económica). Esa acepción da colonización –na que se inscribe a obra de Joseph Conrad– tiña por base a imposición dos códigos da potencia invasora fronte aos propios da comunidade autóctona en virtude á superioridade estratéxica daquela, sendo os seus obxectivos variados: dende o abastecemento de materias primas valiosas para o desenvolvemento das crecentes actividades industriais metropolitanas até a obtención de minerais preciosos e outros materiais prezados para o comercio de luxo, pasando explotación de man de obra local e a creación dun mercado para os excedentes europeos. Fins que a miúdo foron disimulados ante a opinión pública baixo unha retórica discursiva que apelaba ao deber moral e case que humanitario de facerlles participar das bondades da civilización aos indíxenas, ofrecéndolles a posibilidade de redimirse mediante o coñecemento da fe verdadeira. Unha xustificación filantrópica que n’ O corazón do negror queda patente na elocuente reacción da tía de Charlie Marlow, que o bendí como “ mensaxeiro da luz ” (Conrad, 2013, p. 22), destinado a extirparlles os seus horrendos costumes a eses millóns de ignorantes. Esa especie de apostolado moderno, herdeiro dos argumentos esgrimidos polos promotores das misións evanxelizadoras da Idade Moderna e que o propio Marlow contempla con escepticismo (“aventureime a insinuar que a compañía operaba con ánimo de lucro” [Conrad, 2013, p. 23]), serviu para lexitimar un complexo sistema de explotación material e humana mentres afianzaba unha imaxe certamente idealizada dos acontecementos nas terras sometidas. Así, pódese afirmar que as sociedades metropolitanas vivían na ilusión do prestixio, da gloria e da bonanza, alimentada dende os poderes públicos e as canles de comunicación (véxase, ao respecto, a explicación que ofrece Marlow ao entusiasmo da tía: “naquel momento acababan de correr ríos de tinta e de abrirse moitas bocas para falar daquela trapallada, e a boa muller, que vivía no mesmísimo medio daquela andrómena, deixábase arrastrar” (Conrad, 2013, p. 22). África é unha constante na conversa pública e privada, convertida nun medio ou nun fin para gobernantes, comerciantes, especuladores, aventureiros, mariñeiros, para tantas acepcións e perfís masculinos como podemos atopar, sen ir máis lonxe, n’ O corazón do negror. Mais tamén para as mulleres, aínda que dun xeito notabelmente diferente, como veremos a continuación. Joseph Conrad escribe dende o coñecemento que lle outorga a súa longa experiencia como membro da mariña mercante inglesa durante o apoxeo imperialista do último cuarto do século XIX. Foi testemuña dos cambios da navegación para adaptarse ás necesidades da industria, da adecuación dos barcos aos novos materiais transportados, da modificación dos tempos no mar, da conduta dos seus compatriotas de adopción alén do mar. E eses longos anos embarcado deixaron pegada no seu pensamento e na súa escrita. O escepticismo e unha certa melancolía infíltranse entre as liñas. Hai moito das súas reflexións persoais en personaxes como Marlow, se ben é arriscado, como alerta Zdzisław Najder (2007, p. XII), querer facer del a súa proxección na ficción. Porén, o pouso autobiográfico de textos como Lord Jim (1900), The Mirror of the Sea (1906) e a propia O corazón do negror (1903) pode constituír unha ferramenta de excepción para realizar unha aproximación á visión conradiana da sociedade do seu tempo. E a ela, precisamente, dedicarei o corpo deste artigo, centrando a análise na percepción do papel xogado polas mulleres no marco da carreira imperialista segundo as diversas caracterizacións presentes na súa obra cumio. Mais antes diso, é obrigado deterse nun dos grandes prexuízos críticos que pesaron sobre Joseph Conrad e condicionaron a recepción desta. A súa asociación profesional co mar foi explotada comercialmente xa no seu tempo, procurándolle unha reputación de autor de aventuras exóticas similar á de Rudyard Kipling ou Herman Melville. Pasou así a engrosar as filas de escritores con voces narrativas auténticas, pois falaban dende a primeira liña, dende o coñecemento directo. Dende dentro da acción. Homes que escribían para outros homes, que constituían o público ideal para historias nas que a experiencia feminina era, como moito, periférica e anecdótica. Unha estratexia editorial que se consolidou coa reedición nos seus traballos completos entre os anos 40 e 50 e que ten certas similitudes coa que había de procurarlle a fama, algo máis tarde, a Ernest Hemingway. Neste sentido, é interesante recuperar a xustificación por parte de Graham Hough (1960, p. 214) do escaso éxito de Conrad entre o lectorado feminino, non exenta de paternalismo: In my experience very few women really enjoy Conrad, and this is not only because the feminine sensibility so often ceases to function at the mere mention of a topsail halyard, but because the characteristic concerns and occupations of the woman’s world play such a very small part in Conrad’s work. A inercia publicitaria callou e deu lugar a unha lectura canónica, asumida e reproducida polas seguintes xeracións sen sequera sometela a revisión. Tómense a modo de exemplo diversas lecturas realizadas ao abeiro da crítica postcolonial e feminista, tan en voga entre os anos 60 e 70 do século pasado. Edward Said non dubidou en cualificar as mulleres como un elemento máis na lista do que el denomina “substancias”, materiais que empregaba Conrad para organizar os seus relatos. Reducidas á condición de cebo romántico ou de talismán para a fortuna. Susan Jones (1999, p. 7) cítaos a el e á escritora Joyce Carol Oates como paradigma dese tipo de interpretación falaz, e apunta: “Meanwhile, some feminist critics continue to interpret Conrad’s narratives as unremittingly patriarchal, reading into his presentation of women a blatant and uncomplicated misogyny”. E así, sobre O corazón do negror pesa dende hai décadas un dobre estigma: o de ser un texto procolonial e misóxino. Unha dobre marca que, con todo, se sostén con dificultades nunha lectura atenta e non condicionada. Acaso detrás da distancia entre o escepticismo de Marlow e o materialismo dos seus compañeiros de viaxe non se albisca una liña de pensamento crítica co colonialismo inglés? Non é o realismo nas descricións do territorio e da poboación indíxena, abstraéndose da tentación exotizante ou demonizante que predominaba en relatos de natureza similar, unha xenuína mostra de respecto? No tocante ás acusacións de misoxinia, sirva para esclarecelas o estudo das personaxes femininas n’ O corazón do negror que a continuación se introduce. Unha revisión que, por outra banda, non pode partir senón dun breve repaso á propia condición das mulleres na sociedade inglesa –e, en xeral, na Europa occidentalde finais do século XIX e primeiros do XX, pois debe entenderse que é dende esa óptica que Conrad constrúe as personalidades da tía de Marlow ou das empregadas da compañía, por mencionar só dous exemplos. Dito período enmárcase na denominada “época vitoriana”, tempo de desenvolvemento industrial e financeiro ligado á florecente industria e aos capitais derivados. Mais o ritmo expansivo da economía non tiña correspondencia naquilo que algúns chamaban “a moral pública”. O conservadorismo marcaba o paso, manifestándose nun moralismo exacerbado, un amplo número de prexuízos e un estrito código de conduta en sociedade. Homes e mulleres posuían funcións específicas e non debían faltar a elas baixo ningún concepto. Así pois, eles encargaríanse de protexelas de portas para fóra, preservando de calquera perturbación externa esa especie de letargo feminino imposto, mentes elas practicarían a ética do coidado, atendendo as necesidades do cabeza de familia e dos fillos, velando sempre polo bo funcionamento dos asuntos domésticos. A consideración da muller como un “anxo do fogar” ao que home debía venerar enmascaraba unha abafante limitación da súa iniciativa, reducíndoa ao status de figura decorativa, ama de casa e de cría. O eido público era do dominio dos homes, o privado éralle reservado a elas. Unha división en dúas esferas netamente independentes que se sustentaba na crenza de que só eles posuían a intelixencia requirida para gobernar, xestionar, dirixir e planificar xa fose unha fábrica ou un gabinete político. Nese contexto, encaixa á perfección a seguinte reflexión do sociólogo neomarxista Pierre Bourdieu (1998, p. 55): “[...] les femmes, soumises à un travail de socialisation qui tend à les diminuer [...] font l’apprentissage des vertus négatives d’abnégation, de résignation e de silence [...]”. Unha teoría que, reflectindo unha realidade estendida, cómpre matizar, pois concorda sobre todo coas circunstancias das burguesas e das aristócratas. As propias urxencias das clases baixas forzaba outro tipo de dinámicas menos rigorosas no tocante, por exemplo, ao traballo feminino fóra da casa. Con todo, tanto unhas coma outras vivían sometidas ao ditado masculino, o que Virginia Woolf (1984, p. 45) definía así: “ the masculine point of view [...] governs our lives, [...] sets the standard ”. Tendo en consideración este panorama, cabe poñer en corentena a condena por misóxina da obra de Joseph Conrad. A idea de que apenas introducía mulleres nas súas tramas non pode ser atribuída senón a un prexuízo nacido trala publicación de Tales of Unrest (1898) e Lord Jim (1900), carente de validez se consideramos o conxunto da súa produción. Na novela que nos ocupa, sen ir máis lonxe, o balance entre personaxes masculinos e femininos con entidade (e por entidade enténdase que teñan dimensión) é equilibrado: catro homes (Marlow, o capitán, o axente ruso, Kurtz) fronte a catro mulleres (a tía de Marlow, a empregada da compañía, a indíxena e a prometida de Kurtz). Certo é que ningunha delas ocupa un lugar preeminente na trama. Son secundarias, cando non periféricas na acción. Á fin e ao cabo, “the women are ‘out of’ the man’s world [...]” (Hawthorn, 1999, p. 183), que é o que, en último termo está representado n’ O corazón do negror. A distancia que separa o espazo feminino do masculino queda de manifesto na seguinte reflexión de Marlow, que reproduce unha mentalidade dans l’air du temps : “Que curioso é comprobar o lonxe da realidade que viven as mulleres! Habitan un mundo de seu que endexamais existiu e que nunca poderá existir. É demasiado fermoso, sen dúbida; se quixesen construílo, esboroaríase antes do primeiro solpor ” (Conrad, 2013, p. 23). Con todo, sería inexacto afirmar que funcionan como simples comparsas. Porque, malia non ocuparen o centro da escena, a súa intervención ben podería considerarse esencial para o desenvolvemento dos acontecementos. Nese sentido, encaixarían coa interpretación de Edward Said citada con anterioridade, en tanto que pezas percusoras dentro da maquinaria narrativa. Se n’ O corazón do negror os homes levan a cabo unha viaxe da luz (representada pola súa sociedade de orixe) ás tebras (que encarnan os territorios situados no curso superior do río Congo) para volveren ao refuxio da civilización, diríase que as mulleres, se ben rodeadas de confort e seguridade, viven sumidas nunha particular variante da escuridade. Súa é a escuridade derivada da inexperiencia, do descoñecemento da realidade non doméstica, da exclusión da toma de decisións políticas e económicas. Sobre elas pesa o veo da forzosa feliz ignorancia que ningunha esperanza semella capaz de levantar. Lembremos as palabras de Marlow a este respecto, de novo tinguidas dun paternalismo que Johanna M. Smith (1989, p. 183) cualifica de mistificación das relacións de poder homemuller: “elas, refírome ás mulleres, non teñen nada que ver, non deberían ter nada que ver. Temos que axudar para que non saian dese fermoso mundo delas, non vaia ser que o noso vaia peor” (Conrad, 2013, p. 88). Mais, se a consigna era deixalas a un lado das cuestións coloniais, como é que o propio Charlie Marlow se vale delas para poñer en marcha o seu ambicioso plan de aventureiro? Quizais porque na súa carreira por embarcar rumbo a África calquera axuda era benvida ou porque, simplemente, os seus coñecidos lle deran as costas: “Os homes dicían ‘Home de Deus!’ e non facían nada. E entón, quen o había dicir?, probei coas señoras” (Conrad, 2013, p. 16). El mesmo admite, escandalizado pola súa ousadía, que usou as redes de contactos femininos do seu entorno para conseguir o seu obxectivo. O fin xustifica, xa que logo, os medios, aínda que supoña implicar a mulleres en xestións que poden interferir con asuntos masculinos. E aí onde entra en escena a tía, “unha alma cándida chea de entusiasmo” (Conrad, 2013, p. 16), da que non se menciona o nome. Como xa se apuntou con anterioridade, a carreira colonial non reservaba ningún posto para elas. Fóra de seren as consortes dalgún cargo gobernamental en protectorados ou dominios, a súa presenza nos territorios conquistados era anecdótica, por non dicir inexistente. A súa única oportunidade para participar da aventura africana presentábase en situacións excepcionais como a que expón Marlow. A súa tía vive a emoción da viaxe, a promesa de vivencias e méritos, da gloria persoal por procuración (un trazo que se apreciará tamén na prometida de Kurtz), acompañando coa imaxinación ao seu sobriño, patrocinándoo, sendo o seu anxo da garda: “Escribiu: ‘Será todo un pracer. Estou disposta a facer calquera cousa por ti, o que faga falta. É unha idea marabillosa. Coñezo a esposa dun persoeiro moi notábel da Administración e tamén un señor que ten moita influencia con...’, etcétera” (Conrad, 2013, p. 16). Abonda con que Marlow verbalice as súas expectativas, con que formule un desexo, e este seralle concedido. Cabería preguntarse se a satisfacción do mesmo responde a una mostra de altruísmo da súa tía ou de egoísmo (para saciar indirectamente a súa propia sede de acción, así como para saberse protectora dun futuro e glorioso servidor á causa). É inevitábel que, ante semellante entusiasmo, o sobriño fantasíe co porvir que lle agarda: “pensaban [na compañía] dirixir un imperio ultramarino e facerse de ouro a poder de comerciar” (Conrad, 2013, p. 18). A tía (instalada en Bélxica, segundo se sobreentende) introdúceo nos círculos adecuados, preséntao, ábrelle as portas e ofrécelle a posibilidade. E nese rol de facilitadora, tomaranlle o relevo as traballadoras da compañía comercial continental á que o home se dirixe para formalizar o seu enrolamento. Dúas mulleres que deixan pegada en Marlow pola súa actitude case robótica e que posúen un atributo cunha fonda carga simbólica: nobelos de la negra coa que fan punto. Igual que unha particular versión das Parcas, encárganse de mover os fíos do destino dos expedicionarios que petan á súa porta. Tiran deles, recóllenos, córtanos. Un simbolismo que evoca, ademais, a tradicional asociación da muller co ciclo vital, pois tanto porta o feto no seu ventre como se mantén a carón do moribundo para acompañalo no seu transo final. Son principio e fin da aventura, alfa e omega. Eficaces, asépticas, mullereszombie que apenas reparan na presenza dos que se cruzan no seu camiño. Moitas veces, xa moi lonxe daquel lugar, había pensar naquelas dúas gardiás da porta da escuridade, a teceren la negra coma se houbese servir de pano mortuorio, unha a guiar, a introducir arreo no ignoto, a outra a escudriñar as faces xoviais e aparvadas con ollos velos e displicentes. (Conrad, 2013, p. 20) Conrad semella especialmente interesado en que sexan identificadas coas fiandeiras mitolóxicas, pois fai que Marlow exclame: “Ave, vella tecelá de la negra, morituri te salutant” (Conrad, 2013, p. 20). E esa mirada súa, cargada de sabedoría, convértese nun oráculo para Marlow, que le nela o misterio e a fatalidade que o axexarán en África. A empregada adquire así unha dimensión case mítica dentro do relato, en contraste coa súa aparencia máis ben gris e a súa rutina inflexíbel. Unha caracterización que non debe ser pasada por alto, pois está tamén cargada de significado. Esas dúas mulleres que comparten un cuarto e fan punto febrilmente supoñen unha transposición do ambiente doméstico no eido laboral. A actitude corporal, a disposición física e a indumentaria da máis vella delas subliña esa conexión, esa prolongación do fogar alén dos seus límites. Calzada con zapatillas de abrigo (funcionais, sen tacón nin ningunha outra concesión á coquetería), sostendo no colo un gato, toucada cunha especie de cofia: o seu podería ser o retrato dunha criada ou dunha ama de casa. Dado que a presenza da muller no espazo público non está consolidada, non sorprende descubrir que nel segue a reproducir as maneiras do privado. Un espazo, o do fogar, que acolle tamén o derradeiro encontro de Marlow e a súa valedora antes de partir para África. Ela recíbeo á hora do té e desprega diante del unha posta en escena idílica, digna pouco menos que do tópico renacentista do locus amoenus. Todo iso “[...] nun cuarto que exercía un profundo efecto sosegante ao mostrarse tal cal se esperaría do salonciño dunha dama”, onde tiveron “una unha conversa longa e tranquila ao pé do lume” (Conrad, 2013, p. 22); moi en consonancia coa función de bálsamo para as inquedanzas dos homes que a sociedade vitoriana lles atribuía ás mulleres. Pero se hai algo característico da conduta da tía é a súa condición de espello da figura do sobriño. Sobre ela, el proxecta a súa imaxe, que ela lle devolve nunha versión idealizada, agrandada, deformada por exceso. As proezas que el imaxina, ela dáas por xa realizadas. A grandeza á que el aspira, para ela é un mérito incuestionábel. Por iso, bule escribirlle á muller dun alto cargo e a outras moitas persoas coa boa nova de que Marlow, “[...] criatura excepcional e rebordante de talento, un bendición para a compañía, un home que non se atopa todos os días” (Conrad, 2013, p. 22) anda á procura dun destino á súa altura. Tal é o empeño que pon en dita tarefa que, á súa chegada a África, Marlow se verá sorprendido pola fama inmerecida que o precede. O seu nome é xa coñecido, está en boca dos membros destacados da compañía. Mesmo Kurtz, illado na selva profunda, dá mostras de recoñecelo cando se atopan. Velaquí un proceso de mitificación. O sobriño adquire así a condición de heroe nacional sen tela gañado, mais, a súa sorpresa inicial axiña se transforma en compracencia. O seu triunfo non é senón un espellismo creado pola tía no seu papel de facilitadora. Convertida nunha superficie reflectinte, esta non posúe máis capacidade que a de absorber e espallar representacións de identidades alleas. E por identidades alleas debe entenderse masculinas. Un rol que entronca coa reflexión que Woolf (1935, pp. 5354) facía arredor do empequenecemento consciente das mulleres como mecanismo de reforzo do poder dos homes: Women have served all these centuries as lookingglasses possessing the magic and delicious power of reflecting the figure of man at twice its natural size. Without that power probably the earth would still be swamp and jungle. The glories of all our wars would be unknown. We should still be scratching the outlines of de on the remains of mutton bones and bartering flints for sheep skins or whatever simple ornament took our unsophisticated taste. Supermen and Fingers of Destiny would never have existed. The Czar and the Kaiser would never have worn crowns or lost them. Whatever may be their use in civilised societies, mirrors are essential to all violent and heroic action. Para que unha posición de privilexio exista e sexa operativa, debe forzarse unha situación de desigualdade, un desequilibrio entre distintas entidades, e proporcionar un discurso que os lexitime. Ou, no seu defecto, dispoñer de instrumentos que sosteñan e mesmo contribúan a aumentar as diferenzas. Tal sería a función da ollada feminina, adestrada para multiplicar a talla masculina, vítima e verdugo da moral patriarcal imperante no contexto que nos ocupa (segundo Simone de Beauvoir, o opresor non sería tan forte se non contase coa complicidade dos propios oprimidos.). “That is why Napoleon and Mussolini both insist so emphatically upon the inferiority of women, for if they were not inferior, they would cease to enlarge” (Woolf, 1935, p. 54). E nesa función de reforzo da identidade do home conviven en harmonía unha especie de esforzo centrífugo (cooperar co seu éxito social) e outro de signo centrípeto (garantir o seu benestar doméstico). A muller expándese e reprégase en función da axenda masculina. Así, a escena da despedida entre Marlow e a súa tía ten como clímax unha concatenación de xestos típicos desa “ética do coidado” feminina: “despois recibín un abrazo, instrucións de levar roupa de flanela e escribir con frecuencia, etcétera, e partín”. (Conrad, 2013, p. 23) Coa partida rumbo ao descoñecido, penetramos nun universo enteiramente masculino: o da aventura. As relacións que se dan nas estacións polas que pasa Marlow son entre homes de distinta procedencia, rango e ambición. Ao contrario que en Pasaxe á India, por exemplo, a relación que se establece aquí entre os territorios colonizados e a metrópole é estritamente comercial, polo que non existe unha estrutura social arredor dos núcleos de explotación. Os asentamentos son instrumentais, orientados ao desempeño de intercambios mercantís. Comunidades de homes que botan man de nativos e de nativas para satisfacer as súas necesidades. Faise mención, por exemplo, ao xefe de contabilidade da compañía, do que Marlow destaca o seu aspecto pulcro e coidado nun contexto onde o clima e as precarias condicións de vida dificultan até a hixiene máis básica. Curioso, admite: Disolvéndose na masa informe que constitúe a comunidade indíxena aos ollos de Marlow, é esa a única nota de individualidade que se lle concede á muller. É tan insignificante e está tan pouco definida como os homes do seu redor. Cada un ao seu xeito, padecen os efectos prácticos da dominación branca. Até que unha nota discordante vén axitar a calma tensa da selva, xusto no instante en que a aventura acada o seu clímax e Marlow se dispón a repatriar a un Kurtz ás portas da morte. Camiñaba con pasos mesurados, envolveita en teas de listas rematadas con flocos, e pisaba a terra con orgullo, cun lixeiro tintinar e relampar de alfaias bárbaras.Andaba coa cabeza moi alta, o cabelo estaba peiteado en forma de caso, levaba polainas de bronce até os xeonllos, luvas de fío de bronce até os cóbados, tiña un círculo escarlata na meixela tostada, innumerables colares de doas de vidro ao pescozo, adornos estrafalarios, amuletos, galanos de feiticeiros pendurados por todo o corpo, a escintilar e a tremer con cada paso. (Conrad, 2013, p. 112) Unha descrición que induce a pensar que se trata dunha figura preeminente dentro da comunidade, tan rica é a súa vestimenta e solemne a súa maneira de conducirse. A súa actitude feroz, desafiante, agresiva podería inducirnos a pensar que está despregando xa sexa un ritual defensivo ou de dó pola marcha de Kurtz. É acaso a súa escrava? A suntuosidade da súa roupa desmínteo. A súa amante africana? A dúbida queda suspendida no aire mentres a comitiva europea se afasta río abaixo. Na beira, a muller aglutina a multitude arredor dela, sinal do seu poder. De súpeto abriu os brazos nus e botounos ao aire, ríxidos, por riba da cabeza, coma movida por un desexo incontrolable de tocar o ceo, e ao mesmo tempo as sombras céleres correron pola terra, rodopiaron no río, apertando o vapor nun Como un cometa, a súa fulgurante aparición esvaécese na trama para precipitarnos cara ao desenlace da expedición de Marlow. Atrás quedou África e os seus contrastes, atrás, os derradeiros días de Kurtz; os acontecementos devólvennos ao continente europeo, a esa casa reconfortante na que semella pecharse o círculo da aventura. Alí, o heroe que non foi tal entrégase ás atencións da tía, afanada agora en axudarlle a recuperar a saúde. E de novo sae a relucir a súa faceta de coidadora, repregada no asistencial, no puramente doméstico. Un entorno case simétrico ao que enmarca o encontro entre Marlow e a derradeira figura feminina que intervén na historia: a prometida de Kurtz, unha denominación baleira de contido, pois, morto este, a promesa de matrimonio é unha posibilidade que se esfarelou no aire. Porén, o narrador segue a definila en relación ao defunto, xa non como “futura muller de”, senón como viúva a ollos da sociedade (posto que a Igrexa non a recoñece). Unha imaxe que ela cultiva e na que persevera: “Estaba de loito. Había máis dun ano que el morrera, máis dun ano dende que chegara a nova; parecía disposta a recordar e gardar loito para sempre” (Conrad, 2013, p. 136). Ao contrario que no caso das empregadas da compañía colonial ou da propia tía, a prometida é descrita como un ser inerte. Non executa acción ningunha. Semella que o seu único cometido sexa lembrar a Kurtz, converterse na memoria viva do seu paso pola Terra (“eu había gardar coma un tesouro até o último suspiro, até a última palabra, até o último sinal, até a última mirada” [Conrad, 2013, p. 149]). Unha muller ao servizo da gloria masculina, outra variante do espello que agranda o ego do home. Este adquire nas súas palabras unha dimensión extraordinaria, rozando o hiperbólico: “Que gran perda sufro. Sufrimos –corrixiuse con fermosa xenerosidade. Logo engadiu, nun murmurio–: O mundo enteiro” (Conrad, 2013, p. 139). Mais o dramatismo do seu pesar non é incompatíbel cunha inesperada reivindicación da posición que ocupaba como compañeira del. Ela dise coñecedora dos seus plans, o que significa que el a fixera partícipe dos mesmos. Tal afirmación é rebaixada, disimulada por unha sutil fórmula de captatio benevolentiae : “tamén eu os coñecía, e quizais non era capaz de entendelos, pero outros sabían deles” (Conrad, 2013, p. 139). Poida que dende un punto de vista retórico estea a rebaixarse intelectualmente, asumindo a inferioridade intelectual que a sociedade da época lle presupón, pero o simple feito de estar ao tanto parece demostrar o contrario. Kurtz tíñaa en consideración, e ela sublíñao con orgullo. Porén, esa pequena fenda na súa imaxe de muller que sofre, ese minúsculo destello de amor propio, esmorece a medida que avanza a súa conversa con Marlow. Precisa con urxencia que este lle confirme que Kurtz morreu pensando nela. Non polo sentido romántico de dito xesto: pola necesidade de reafirmar unha identidade construída en relación á del. Ante a presión, Marlow opta por mentir. Si, o heroe pronunciou o seu nome antes de expirar. De que serviría atormentar a esa muller, a ese anxo de cabelos louros, rostro pálido, fronte pura e ollos escuros, cos berros horrorizados do seu prometido? “Non, ela non podía ter nada que ver. Tiñan vostedes que oír como o corpo resucitado do señor Kurtz dicía ‘a miña futura’. Daquela habían percibir de inmediato até que punto era ela allea a todo aquilo” (Conrad, 2013, p. 126). E pecha así o relato, recuperando o discurso en defensa do feliz illamento das mulleres fronte aos aspectos menos felices da existencia, fronte á escuridade desta. Nin África nin a boa sociedade europea eran lugar para elas. Bibliografía

Este artigo fai un percorrido teórico ao redor da variabilidade da narrativa de transmisión oral que afecta aos diferentes elementos narratolóxicos, en maior ou menor medida, desde o método históricoxeográfico da escola finlandesa, encabezada por Antti Aarne e Stith Thompson, repasando a achega no ámbito español de Antonio Rodríguez Almodóvar ata os estudos máis recentes que reparan nas diferentes estratexias intertextuais que empregan os autores para reescribir, manipular e recrear os contos de sempre actualizándoos con distintas finalidades e para diferente lectorado, usando a imitación, adaptación, ironía etc.

oral e reescritura: apuntamentos teóricos * Mª del Carmen Ferreira Boo http://dx.doi.org/10.15304/bgl.53.5455 : conto oral; reescritura; subversión; Literatura Infantil e Xuvenil; variabilidade. No estudo da literatura de transmisión oral coma un elemento máis do folclore 1, resulta esencial o traballo, a nivel internacional, da Folklore Society, constituída en Londres no 1878, e da organización de estudos do folclore * Este traballo deslígase da tese de doutoramento titulada As reescrituras dos contos marabillosos na Literatura Infantil e Xuvenil galega, lida e aprobada no ano 2016 e accesible no seguinte enlace: https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/13866. 1 Defínese como “conxunto de tradicións, mitos, lendas, costumes, crenzas, festas, xogos, cancións, proverbios e contos de carácter popular. Tamén se emprega este nome, aínda que máis raramente no noso ámbito lingüístico, para designar a disciplina que se ocupa do estudio deste tipo de manifestacións culturais” (GLIFO, 1998: 432). e Kaarle Krohn no século XIX, a través do método históricoxeográfico de carácter difusionista, foi fundamental para a busca da forma primixenia do relato, ao reunir o máximo número posible de versións (clasificadas seguindo criterios xeográficos [lugar de recolección] e cronolóxicos [data de publicación]) descompostas en motivos ou unidades mínimas, para así buscar o tipo específico dunha determinada zona ou época. Usando este método, Antti Aarne, baixo a supervisión de Krohn, identificou os contostipo que ordenou e clasificou no índice Verzeichnis der Märchentypen (1910), que posteriormente Stith Thompson revisou e ampliou en The types of the FolkTale (1928; 2ª edición revisada e ampliada, 1961). Thompson tamén elaborou o catálogo MotifIndex of the FolkLiterature (1ª ed. 19321936, 2ª edición revisada e ampliada, 19551958), no que se recollen os motivos dos contos folclóricos a nivel mundial co obxectivo de establecer o arquetipo 2 ou Urform de cada un dos contos; é dicir, atopar comparativamente unha reconstrución hipotética da forma orixinal completa, mediante unha abstracción teórica do que sería a historia do conto. Estes estudosos establecen unha diferenciación básica para o estudo da narrativa oral, ao distinguir o tipo 3 do motivo 4, da versión (cada conto testemuñado dun modo concreto e independente) e da variante dun conto determinado (elemento ou elementos comúns dunha versión que a diferencia doutras). A escola finlandesa tamén permitiu concretar unhas características xerais comúns, chamadas “leis folkóricas” que, segundo Lada Ferreras (2003: 100), trataríase de la adaptación de rasgos o elementos extraños, actualización de lo arcaico, generalización de aspectos particulares y particularización de aspectos generales, alteración del orden de los episodios, fusión de cuentos, contaminación de 2 Para a crítica textual é a “redacción non conservada, e moitas veces ideal, dun texto” (GLIFO, 1998: 144). 3 Trátase dun “cuento tradicional que tiene una existencia independiente. Puede contarse como una narración completa y no depende, para su significado, de ningún otro cuento. Puede suceder que se cuente junto con otro cuento, pero el hecho de que puede aparecer solo confirma su independencia” (Thompson, 1972: 528). 4 Sería “el elemento más pequeño en un cuento y tiene el poder de persistir en la tradición” (Thompson, 1972: 528). caracteres o temas de un cuento a otro, cambio de la persona gramatical del relato, modificaciones obligadas en el relato una vez que se ha introducido un cambio, polizoísmo, zoomorfismo, egomorfismo, autocorrección, etc. En canto á recollida das variantes na busca das distintas versións e os cambios máis frecuentes nos contos, Aarne (1913: 13) resume en quince puntos as variacións máis habituais que se dan no arquetipo: 1. Esquecer un detalle que non se considera importante. 2. Inserir un detalle, ben sexa inventado ou doutro conto, ao inicio ou final da historia. 3. Coincidir dous ou máis contos. 4. Multiplicar detalles, xeralmente con base no tres. 5. Repetir un incidente que só aparecía unha vez no orixinal. 6. Especializar un concepto xenérico ou xeral, en lugar dun específico. 7. Substituír parte dun conto por un fragmento doutro. 8. Cambiar os papeis dos protagonistas. 9. Substituír protagonistas animais por humanos. 10. Cambiar protagonistas humanos por animais. 11. Substituír animais, ogros ou espíritos malignos. 12. Narrar a historia en primeira persoa. 13. Facer cambios que teñen que ver coa coherencia do relato. 14. Adaptar ambiente, costumes e obxectos coñecidos. 15. Actualizar feitos ou episodios do pasado. Thompson (1972: 552553) tamén repara nas causas máis frecuentes para que se produzan variacións á hora de transmitir os contos, que teñen que ver con: 1. Esquecer, introducir ou multiplicar un detalle. 2. Encadear contos ou substituír parte dun conto por outro. 3. Repetir un incidente. 4. Especializar un trazo xeral ou xeralizar un especial. 5. Substituír materiais. 6. Intercambiar o papel entre os personaxes. 7. Substituír personaxes. 8. Cambiar a voz da narración pola primeira persoa. 9. Introducir modificacións para manter a consistencia narrativa. 10. Reemplazar o que non resulta familiar polo familiar, cando o relato muda dunha cultura a outra. 11. Adaptarse a novos ambientes, lugares ou tempos. Os folcloristas Aarne e Thompson (1928, 1961, 1995) defendían que o contotipo tiña nacido nunha contorna única, a partir da que se difundía sen transformacións importantes na mesma área xeográfica ou, ao emigrar a outras culturas, adaptábase á nova contorna. Non obstante, como recolle Olalla (1989: 59), o etnólogo Carl Wilhelm Von Sydow (18781952), quen consideraba que os contos non se transmitían entre zonas limítrofes, interesouse en analizar os desenvolvementos locais especiais do conto, que chamou oikotypes ou ecotipos 5. Roger Pinon (1965: 26) volve sinalar, como xa fixeran anteriormente Aarne e Thompson, que as modificacións nos motivos do conto afectan a: 1. Esquecer un detalle. 2. Adaptar un trazo estranxeiro ou novo. 3. Modernizar un trazo que está en desuso. 4. Xeralizar unha palabra especial. 5. Especializar unha palabra xeral. 6. Cambiar a orde dos acontecementos ou os papeis dos personaxes. 7. Multiplicar incidentes, personaxes e obxectos de acordo cos números tradicionais 3, 5 e 7. 8. Reemprazar un animal por varios ou por un ser humano (polizoísmo e antropomorfismo). 9. Reemprazar un home por un animal (zoomorfismo). 10. Reemprazar o heroe polo narrador (egomorfismo). 11. Contaminar un conto a outro. 12. Encadear dúas ou varias historias. Para elaborar o arquetipo pódese construír un modelo abstracto, comparando todas as versións dispoñibles, tomando como base unha versión extensa e fiable 7, engadindo o necesario e eliminando o sobrante, seguindo a estrutura dos contos marabillosos ou por analoxía, como sucede no caso dos contos de animais e de costumes. Para a escolla das versións coas que elaborar o arquetipo séguense criterios distribucionais, que teñen que ver coa súa frecuencia e desenvolvemento. Polo tanto, Rodríguez Almodóvar (1989: 188189) selecciona, en primeiro lugar, o elemento de maior frecuencia e, despois, o máis desenvolto. Por último, atende a explicacións antropolóxicas, históricas ou psicanalíticas, cualificando os contos como “tentativa de un texto infinito”, posto que el cuento popular viene a significar el eslabón perdido de una cadena que, por un lado nos conduce a los conflictos fundamentales de la sociedad, a lo largo de toda su historia, y, por otro, a los conflictos internos de la personalidad, existiendo razones suficientes para entender que la relación entre ambos aspectos no es metafórica sino real […] Se constituye así el modelo más perfecto inventado por la humanidad como tentativa de un texto infinito, que lo diga y que lo explique todo, en cada tiempo y en cada circunstancia (Rodríguez Almodóvar, 1989: 1718). Para as transformacións que acontecen na transmisión dos contos, Eloy Martos Núñez (1988: 40) acuña o termo de contextualización, que se refire ao mecanismo que empregan os contos para adaptarse a diversas contornas culturais nas que se van reelaborando, de xeito que o narrador emprega na estrutura profunda ambientes, tipos, actantes e funcións coñecidas, mediante un proceso no que “se conservan los esquemas que fijan cada tipo (por ejemplo, las listas de accionesfunciones y de papeles actanciales que lo componen) y se deja libertad para adaptar estos patrones a los focos de interés de cada comunidad”. Salienta o papel da memoria, que ten dúas funcións básicas: reter só o valioso e proporcionar unha identidade, cumprindo unha dobre función artística e social xa que “transmiten lo considerado imperecedero, importante, y a la vez sirven para reforzar la identificación social de la comunidad” (1988: 88). Martos Núñez (1988: 2940) afonda nos procedementos de contextualización, como son: 1. Suma de motivos libres do ambiente do conto. 2. Principio de lateralidade que consiste en inserir os motivos libres ao principio ou final do conto. 3. Investimento temático no que actantes e funcións se adaptan na transmisión ao marco social. 4. Asimilación, cando unha función adquire un valor que non tiña orixinariamente. 5. Desprazamento do leitmotiv fundamental en beneficio de motivos secundarios. 6. Permutación de papeis actanciais entre heroe e heroína. 7. Adición dun sentido explícito ou implícito ao conto (metatextos). 8. Inversión do desenlace. 9. Comarcalización ao inserir na trama lugares e costumes do pobo. Outros estudosos repararon na modificación do conto popular dirixido ao lectorado infantil. Ana Pelegrín (1982) identifica tres fenómenos de adaptación: redución a nivel verbal e de supresión de secuencias; substitución do texto polas ilustracións; e amplificación con elementos didácticos que se introducen na narración e/ou na sentenza final. Pisanty (1995: 82), seguindo a Antonio Faeti (1977), distingue dous tipos de reescritura na análise da reinterpretación moderna do repertorio tradicional dos contos: “suavizar pedagoxicamente as narracións e actualizar os contidos co uso de símbolos e obxectos actuais, cunha función ideolóxica de integrar á nenez na propia cultura; e reescribilos, partindo dos máis coñecidos, facendo que conserven toda a súa alteridade e contradición interna” (Ferreira, 2016: 112). Colomer (1999: 75) sinala que Mac Donald (1982) resumiu en tres opcións a manipulación dos elementos tradicionais: presentar contos inalterados; reescribir os contos alterando os aspectos prexudiciais; e escribir outros contos usando motivos folclóricos para lograr lecturas menos convencionais. Tamén repara nas operacións máis usuais para transformar os contos folclóricos (1999: 80), que sintetiza en: 1. Individualizar personaxes. 2. Concretar e modernizar a contorna. 3. Desmitificar heroe e adversario. 4. Utilizar estruturas narrativas complexas. 5. Diminuír a perspectiva omnisciente. 6. Autorreferencia literaria explícita. Segundo a profesora Ana DíazPlaja (2002: 166169) as reescrituras continúan a tendencia eterna do conto tradicional ao mesturar motivos e reinterpretar outros xa preexistentes. Non obstante, faise necesario nesta reelaboración que o lector coñeza o hipotexto (texto base) para así poder establecer a relación hipertextual co hipertexto. DíazPlaja (2002: 166) diferencia catro procedementos construtivos utilizados polos escritores á hora de modificar ou reescribir o conto de transmisión oral: 1. Reescrituras simples: versións que respectan a trama orixinal, mais con algunha modificación que non pretende alterar o sentido xenuíno do conto, senón adaptalo ao lector actual con resultados desiguais, como pode ser o travestimento dos personaxes, a localización noutros escenarios e as actualizacións da contorna. A versión é a creación dun hipertexto máis libre a partir do hipotexto. Os cambios máis frecuentes nesta transtextualización teñen que ver coa redución ou ampliación da extensión e/ou contido da obra inicial (feitos, personaxes, escenas…), co modo de presentación, cos cambios na historia (diéxese) e con modificacións de tipo lingüísticotextual. 2. Expansións: parten dun relato e expanden as súas posibilidades temáticas, narrando partes que no orixinal non se explican; é dicir, o que acontece antes, durante e despois da acción coñecida, cunha intención non sempre paródica que busca enriquecer unha figura ou tema determinados. Entre eses procedementos estaría n a ampliación inicial, alongamento ou a ampliación final. 3. Modificacións: cando os contos sufriron un proceso de reinterpretación coa finalidade de alterar o seu sentido. A trama, personaxes, estrutura e linguaxe sitúan o lector diante dunha nova historia que el identificará co referente coñecido por contraste. As modificacións poden afectar “ao carácter dos personaxes, en canto a cambio de sexo, de personalidade, de necesidades e desexos; ás variacións na estrutura, como o inicio ‘in media res’, á desorde estrutural; ás variacións do argumento, mediante as alteracións do tema, á reinterpretación noutro tema e aos cambios do final; ás interpelacións aos personaxes ou ao lector con referencias metaliterarias; e á actualización ou cambio de rexistro da linguaxe” (Ferreira, 4. Colaxe: mestura dun ou máis contos, con intencións variadas, na que se empregan técnicas de empalme ou de amalgama de contos con resultados non forzosamente paródicos. A investigadora Caterina Valriu (2002, 2010) é quen delimita nas súas investigacións catro tipos de reescrituras: 1. Uso referencial 8, cando o autor emprega os elementos de orixe folclórica dunha maneira moi semellante a como se atopan na tradición, sen sometelos a ningún tipo de distorsión nin dotalos de novos contidos, coa mesma perspectiva e caracterización dos personaxes, que se axustan aos tópicos establecidos. Mediante o procedemento de “transestilización” 9 cambia o estilo popular do hipotexto ao literario do hipertexto, ofrecendo unha reelaboración literaria a partir de diferentes versións recollidas de informantes. 2. Uso lúdico, cando os elementos son invertidos, xirados, descontextualizados ou reinventados de forma desinhibida cunha intención esencialmente festiva ou iconoclasta, en ocasións desde premisas ideolóxicas concretas e noutras polo simple gozo do xogo ou por vía do humor. 3. Uso humanizador, naquelas obras que parten de personaxes arquetípicos, pero que se humanizan, dotándoos de sentimentos e actitudes plenamente humanas nun intento de estimular a reflexión e capacidade crítica mediante a ruptura, pola vía do sentimento e a sensibilidade, cos arquetipos planos propios dos contos marabillosos. 4. Uso ideolóxico, propio das obras que se apoderan de elementos e motivos e os reutilizan, dotándoos de contido ideolóxico cunha intención esencialmente formativa ou adoutrinadora, recorrendo a técnicas de inversión e descontextualización. Na Literatura en xeral, salienta a utilización cada vez maior de recursos como a ironía, a ambigüidade e o equívoco na reescritura de hipotextos, ao concibir a obra literaria como un enxeñoso xogo compartido entre emisor e receptor que provoca a ruptura dos esquemas narrativos tradicionais. Téndese así á transgresión, ao humor, á ironía, á fantasía moderna ou á manipulación de personaxes clásicos do imaxinario colectivo, por medio da conversión humorística de moitos deles. Para iso, empréganse diferentes estratexias creativas, como a imitación, a adaptación, a transformación satírica, a parodia etc, procedementos da “intertextualidade” 10 e “hipertextualidade” 11 (Genette, 1989). A imitación é un procedemento que “exige la constitución previa de un modelo de competencia genérica […] capaz de engendrar un número indefinido de performances miméticas” (Genette, 1989: 15). No caso da adaptación, trátase dunha forma de intertextualidade na que un texto se transforma coa finalidade de facilitar a súa lectura a un receptor específico. Segundo Haase (2008: 2) este termo refírese a the process that occurs when folktales and fairy tales are changed into new versions, or variants, in the course of their transmission. Adaptations can occur when a text or tal type is retold orally or rewritten and when it is transferred into a different generic form (for example, into a novel) or into a differente medium (such as, orality to print, print to orality, print to film, and so on). Jack Zipes (extraído de Haase, 2008) distingue dúas formas de adaptación: a revisión e a duplicación. Mentres que a revisión é “a process of critical adaptation in which the new version implicity questions, challenges, or subverts the story on which it is based by incorporating new values and perspectives” (p. 2) a duplicación é the process of making copies of originals, which tens to perpetuate canonical tales in spite of changes brought about by adaptation. Easily recognizable, they merely mimic a primordial matrix, the ‘hipotext’, to use Gérard Genette’s taxonomy. While adaptations based on duplication may take the major colors of their new cultural environment and reflect specific customs, they still reinforce wellknown models and repeat predictable moral lessons (Haase, 2008: 2). Hutcheon (2006: 78) entende a adaptación como un produto e un proceso de creación e recepción e, polo tanto, define o concepto desde tres perspectivas interrelacionadas: First, sees as a formal entity or product, a adaptation is an announced and extensive transposition of a particular work or works. This ‘transcoding’ can involve a shift of medium (a poem to a film) or genre (an epic to a novel), or a change of frame and therefore context [...] Second, as a process of creation, the act of adaptation always involves both (re-)interpretation and then (re-)creation; this has been called both appropriation and salvaging, depending on your perspective [...] Third, seen from the perspective of its process of reception, adaptation is a form of intertextaulity: we experience adaptations (as adaptations) as palimpsests throug our memory of other works that resonate through repetition with variation. Para Lluch (2003: 76), a transformación satírica é travestismo burlesco, é dicir, un tipo de relación na que se mantén o contido fundamental do texto orixinal, mais que impón unha serie de cambios como o espazo (trasladar a acción dun bosque a unha cidade), o tempo (dunha época antiga a unha moderna) ou a ideoloxía, que é o máis habitual Coa parodia, un proceso de imitación textual, preténdese producir un efecto cómico, como explica Hutche o n (1985: 32) no seguinte extracto: in its ironic ‘transcontextualization’ and inversion, is repetition with difference. A critical distance is implied between the backgrounded text being parodied ant the new incorporating work, a distance usually signaled by irony. But this irony can be playful as well as belittling; it can be critically constructive as well as destructive. The pleasure of parody’s irony comes not from humor in particular but from the degree of engagement of the reader in the intertextual ‘bouncing’ (to use E. M. Foster’s famous term) between complicity and distance. Resulta evidente que o emprego destas conexións intertextuais como recurso e estratexia dos escritores na elaboración de novas adaptacións, versións e recreacións, a partir de textos literarios anteriores, provoca “la manipulación (reelaboración, si se prefiere) colectiva, inconsciente y tácita de relatos y cuentos tradicionales con el fin de ajustarlos a nuevos criterios y escalas de valores, acordes con el sentir y con la evolución de los momentos históricos y sociales” (Mendoza Fillola, 2001: 163). Mª del Carmen Ferreira Boo Instituto de Ciencias da EducaciónUniversidade de Santiago de Compostela Referencias bibliográficas

Neste traballo analízase unha cadea de valor transfronteiriza na área do río Miño. Con este fin, realízase unha estimación do valor engadido bruto da cadea de valor por concellos, para traballar con magnitudes homoxéneas. Deste xeito, pódese comparar a xeración de valor de cada territorio. A seguir, analízase o nivel de integración produtiva das tres principais actividades (pesca, viña, horta e planta ornamental), empregando unha enquisa representativa. Os resultados indican un maior peso estrutural da parte de produción da cadea na parte galega da área de estudo. A análise por subcadeas presenta niveis básicos de integración en provedores e clientes, e niveis medios de integración nos consumidores finais. Nos campos da cooperación e da innovación, a integración é case inexistente, deixando unha ampla marxe para o desenvolvemento conxunto da área transfronteiriza.

Análise dunha cadea de valor na integración transfronteiriza. A cadea de valor agroalimentaria no Miño compartido INTRODUCIÓN A cadea de valor agroalimentaria (CVA) baséase nos recursos naturais, aínda que son moitos os factores que condicionan esta cadea produtiva. O proceso de globalización, o auxe das novas tecnoloxías ou as tendencias cara ao desenvolvemento sostible, pola necesidade de conservar a natureza e a biodiversidade, son factores que están a influír no consumo e na produción, e que, directa ou indirectamente, van afectar a esta cadea produtiva. A creación de cadeas de valor asociadas á fragmentación dos procesos industriais tamén está a condicionar o comportamento da cadea de produción de alimentos, como consecuencia da transformación nos procesos produtivos e de comercialización (Pérez et al., 2019). Estes factores fan que as actividades produtivas sexan vistas como un sistema completo de xeración de valor, e non só como un proceso centrado na produción (Crespo e Mancero, 2005). A competitividade dos territorios baséase, agora, na parte que incorporan ás cadeas de valor, dentro das actividades que se desenvolven nese territorio. Por iso, cómpre detectar que valor xeran as cadeas produtivas dun territorio como instrumento para analizar a integración dos modelos de negocio, especialmente os que se desenvolven no mundo rural (Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura [FAO], 2010). Ambos os aspectos afectan especialmente ás economías das áreas transfronteirizas (Fernández-Jardón et al., 2014), nas que se comparte a dinámica do territorio e as cadeas de valor poden estar integradas ou non. Os concellos da beira do Miño son un claro caso de transformación, como consecuencia da eliminación de fronteiras desde a integración dos dous Estados na Unión Europea (UE) (López-Iglesias, 2019), xa que compartían culturas similares (Prokkola e Lois, 2016). As economías locais foron evolucionando dende entón, pasando dun modelo de fronteira a un modelo totalmente aberto de oferta de produtos e servizos sen restricións. A área transfronteiriza do río Miño será o ámbito de estudo deste traballo. Ten características xeográficas e socioculturais similares, aínda que en contextos nacionais dispares, o que produciu diferenzas nas súas estruturas produtivas e, sobre todo, no seu marco legal e político. Nos últimos anos desenvolveu unha estrutura institucional propia, a Agrupación Europea de Cooperación Territorial (AECT) do Río Minho Transfronteirizo, cunha planificación estratéxica no horizonte 2030 (Paül et al., 2020). O territorio de referencia ten un gran potencial, tendo en conta que o proceso de integración dos sistemas produtivos pode xerar importantes beneficios complementarios. Por iso analizarase o sector alimentario, para atopar os elementos necesarios que fortalezan a cooperación e o intercambio de experiencias, poñer en marcha acordos de cooperación e estratexias comúns, compromisos de xestión da información e do coñecemento, e que faciliten a competitividade dos sistemas de produción local. A importancia da integración transfronteiriza xa foi estudada previamente (Ibengwe et al., 2022). Existen diferentes traballos que analizan o potencial competitivo das áreas transfronteirizas (Ruffier, 2005). Outros comparan a situación produtiva entre Galicia e o Norte de Portugal (Fernández Fernández e Fernández Grela, 2003), e un analiza as cadeas alimentarias do territorio (López-Iglesias, 2019). Porén, poucos estudos combinan ambas as perspectivas, como é o obxectivo deste. Para logralo, analízase o valor engadido bruto xerado en cada un dos concellos da área transfronteiriza nas empresas pertencentes á CVA, de tal xeito que se poida ter unha comparación da importancia relativa de cada un dos territorios. O enfoque en cadea permite detectar en que aspectos se diferencia un territorio do outro e, daquela, que políticas de integración son as máis apropiadas na procura da cooperación transfronteiriza (Fernández-Jardón et al., 2014). A continuación, introdúcese o concepto de cadeas empresariais, tal e como vai ser utilizado neste traballo. A seguir, preséntase a metodoloxía de estimación do valor engadido bruto, que permitirá a comparación entre as áreas de contacto de Galicia e Portugal. Posteriormente, realízase a estimación do valor engadido bruto da CVA en cada un dos concellos da área transfronteiriza do Miño. Deste xeito, pódese comparar como é a xeración de valor de cada territorio e a importancia relativa que ten en cada un dos concellos. Despois, analízase o nivel de integración das tres principais subcadeas de valor, por medio dunha enquisa ás empresas do territorio. Finalmente, propóñense as conclusións, xunto cunha serie de actuacións políticas co fin de mellorar a integración produtiva da área transfronteiriza. 2. AS CADEAS EMPRESARIAIS Partindo das definicións anteriores de cadeas produtivas (Gomes de Castro et al., 2002; Zylbersztajn, 1994), este traballo define a cadea empresarial como un conxunto de empresas fortemente interrelacionadas nun espazo xeográfico concreto, que desenvolven as súas actividades, ben de xeito principal ou ben complementariamente, a partir dunha materia prima, un proceso, un produto ou un servizo (Jardón et al., 2007). O concepto de cadea de valor refírese ao proceso de xeración de valor engadido nos sucesivos intercambios entre empresas dunha cadea, que acaban achegando un ben ou servizo ao mercado, e baseado na participación de todas elas. A achega de cada empresa ao produto final fai que os bens ou servizos que vende teñan un valor superior aos que compra, xerando valor engadido. O valor do produto final é a suma de todos os valores xerados (engadidos) na súa cadea de produción. A análise da cadea de valor é, polo tanto, a análise do valor engadido en cada elo da cadea que conforma o valor do produto final. A cadea de valor combina a xeración de valor engadido co territorio. Por iso, dálles especial importancia aos procesos que axuden a xerar valor dentro das actividades que se desenvolven no territorio. Daquela, búscase analizar os compoñentes da actividade que contribúen a aumentar o valor engadido do produto final (Porter, 1980). O concepto tamén inclúe o papel que a distribución e o comercio teñen na xeración de valor para ese produto final. O enfoque da cadea de valor facilita o fluxo de información entre os actores, axudando a buscar solucións conxuntas para a xeración de valor, identificando as restricións que se producen ao longo da cadea e permitindo determinar como aumentar aínda máis o valor do conxunto (Peña et al., 2008). Este enfoque baséase na teoría dos custos de transacción, xa que as empresas tratarán de organizarse de forma que se minimicen os custos de transacción entre elas. A procura de acordos ou relacións de cooperación vai dirixida a xerar sinerxías que respondan a unha demanda final de toda a cadea cos custos máis baixos (Peña et al., 2008). O modelo de cadea empresarial é útil á hora de analizar a integración eurorrexional, xa que facilitará a cooperación entre as empresas e outros axentes socioeconómicos do territorio, permitindo unha maior difusión do coñecemento, o que facilita a xeración de innovacións (Dahl e Pedersen, 2004). Isto aumentará a competitividade do territorio, o que posiblemente supoña unha mellora da cohesión social e territorial (Jardón e Martínez-Cobas, 2020). As novas tecnoloxías están a afectarlles aos mercados internacionais, producindo cambios que tamén afectan aos mercados locais. En consecuencia, unha cadea produtiva que xere pouco valor nun territorio será difícil de manter no futuro, xa que perdería competitividade a medida que aumenta o nivel de renda circundante (Kreimerman, 2010). Por ese motivo, é importante detectar que cadeas de produción de valor se xeran nun territorio, especialmente as asociadas ao mundo rural (FAO, 2010), como é o caso da CVA. A cadea de valor dun produto ou servizo non se limita a un só territorio, xa que hai moitos produtos que se venden ou producen noutros territorios. Noutras palabras, as cadeas comerciais son cadeas de valor globais (Gereffi et al., 2005). Este aspecto é especialmente importante nas áreas transfronteirizas, debido a que moitos dos produtos que se xeran nunha zona son vendidos na outra, e viceversa, permitindo así accións de cooperación entrambas as áreas que contribúen a xerar máis valor nos produtos que as dúas teñen. Inicialmente, as cadeas empresariais estaban asociadas a produtos específicos, xeralmente produtos agrícolas ou forestais (FAO, 2010). Posteriormente, o concepto evoluciona, incluíndo outros aspectos como servizos ou procesos, co que se identifica co concepto de clúster empresarial (Davis e Goldberg, 1957; de Felipe, 2011). Este traballo utiliza o concepto de cadeas empresariais para referirse, concretamente, ao conxunto de empresas que xeran valor nas actividades relacionadas coa alimentación. Este concepto combina a idea de cadea de valor co territorio. Por isto, definiremos a CVA como aquela que está formada polo conxunto de empresas que desenvolven actividades produtivas xeradoras de valor arredor dos produtos relacionados coa alimentación, situadas nun ámbito local, e que no caso que nos ocupa será a área transfronteiriza do río Miño. O modelo de cadea empresarial presenta os diferentes elementos que permiten xerar valor no proceso de transformación dun produto ou servizo. Normalmente, utilízanse catro elementos esenciais, aínda que cada un deles pode presentar outros elementos. En primeiro lugar, defínese o conxunto de actividades principais, que se refire ao conxunto de procesos produtivos necesarios para que a materia prima, servizo ou produto definido como constituínte da cadea chegue ao consumidor final. En segundo lugar, considéranse cadeas de subministración complementarias, é dicir, aquelas actividades necesarias para subministrar materiais necesarios para levar a cabo as actividades da cadea principal, pero que pertencen a outras actividades. Polo tanto, contribúen a complementar os procesos de transformación da materia prima, do produto ou do servizo considerado. Un terceiro elemento componse do conxunto de servizos de apoio, que se refire a todas as actividades que prestan os servizos que non están integrados na cadea principal, pero que son precisos para que as actividades da cadea principal poidan obter o produto ou servizo final e que, en consecuencia, axuden a proporcionarlle valor ao cliente. Por último, un aspecto complementario dos anteriores é todo aquilo que se refire ás actividades de equipamento, que son necesarias para realizar as actividades da cadea principal. Refírense, polo tanto, a todas as actividades que fornecen equipamentos, estruturas ou tecnoloxías necesarias para que a actividade principal realice o proceso de xeración de valor. En consecuencia, este modelo presenta unha actividade principal específica da cadea empresarial estudada, e tres actividades paralelas que son necesarias para xerar valor na cadea principal, pero que á súa vez tenden a participar noutras cadeas de valor diferentes. A CVA defínese coma o conxunto de actividades asociadas a produtos derivados da agricultura, gandería e pesca, orientadas á alimentación. Xa que logo, a actividade principal desta cadea inclúe as actividades de extracción de produtos agrícolas, gandeiros e pesqueiros, as industrias alimentarias derivadas destes produtos e a comercialización a través de empresas por xunto e polo miúdo. A cadea de subministración complementaria comprende o conxunto de subministracións necesarias para a produción agrícola, gandeira ou pesqueira (por exemplo fertilizantes, pensos...), produtos necesarios para a transformación nas fábricas, ou aqueles que son necesarios para a súa comercialización. Entre os servizos de apoio atópanse actividades de contabilidade, asistencia científica e servizos financeiros, que son comúns a outros sectores. Tamén hai servizos específicos neste sector, como as actividades veterinarias, a saúde alimentaria, de servizos de nutrición, etc. O equipamento desta cadea empresarial inclúe a maquinaria e os equipos necesarios, tanto para as actividades de campo como para a pesca. Inclúe tamén a maquinaria necesaria para a fabricación e transformación de produtos alimenticios, así como outros equipamentos para a comercialización destes produtos. Esta cadea baséase nos recursos naturais, segundo a clasificación de Giuliani et al. (2005), xa que parte da explotación directa de produtos do campo, como a vide, e tamén da pesca. Neste tipo de cadeas, a mellora tecnolóxica dos pequenos produtores adoita estar impulsada polos provedores, e normalmente é consecuencia dunha mellora baseada en ter un maior coñecemento científico, polo que, para o seu desenvolvemento, precisa de laboratorios e centros de investigación. En consecuencia, a investigación básica e aplicada realizada polos centros de investigación será fundamental para aumentar o valor neste tipo de actividades. A innovación, porén, está impulsada polas propias empresas, especialmente no sector vitivinícola. Gereffi et al. (2005) propoñen unha tipoloxía para tratar de explicar como se organizan as cadeas empresariais, con idea de reducir os custos de transacción, aplicadas ás cadeas de valor internacional. Para definiren esta tipoloxía parten de dous extremos, segundo o nivel de coordinación da cadea. Por unha banda, unha gobernanza baseada unicamente nas relacións de mercado, é dicir, sen ningunha coordinación externa. Doutra banda, unha gobernanza xerarquicamente establecida, baseada en empresas integradas verticalmente. O resultado son cinco tipoloxías diferentes, segundo o nivel de formalización das relacións: mercados, cadeas modulares de valor, cadeas de valor relacionais, cadeas de valor en cativerio, e xerarquías. A organización baseada no mercado non funcionaría como unha cadea empresarial estritamente falando, posto que o comportamento das empresas sería o mesmo que se non houbese unha formalización das súas relacións. As cadeas modulares de valor preséntanse cando os clientes adoitan esixir os produtos de acordo cunhas especificacións máis ou menos detalladas. Isto fai que os clientes condicionen, en parte, as decisións dos provedores, aínda que lles deixan liberdade para organizaren o xeito de conseguir os produtos necesarios. As cadeas de valor relacionais son redes que se forman para facerlles fronte a relacións complexas na xeración de valor entre clientes e provedores, normalmente como consecuencia da proximidade. Este tipo de redes son moi comúns nas áreas transfronteirizas. As cadeas de valor en cativerio son consecuencia de relacións que se establecen entre un cliente poderoso e un conxunto de provedores que dependen en gran parte deste. Iso fai que o cliente determine moitas das características do produto, os momentos de entrega..., condicionando a xeración de valor, tanto a nivel global como na parte correspondente a cada provedor. Finalmente, a xerarquía caracterízase por unha integración vertical de toda a cadea de valor. A gobernanza que se presenta na CVA é bastante complexa, posto que ao combinar diferentes produtos vai depender, en parte, dalgúns deles. Por exemplo, o sector vitivinícola, que está máis estruturado, adoita presentar cadeas modulares de valor, e en bastantes casos hai unha integración vertical, chegando a xerarquías. Con todo, outros sectores menos estruturados como a pesca presentan relacións de mercado. A integración produtiva apóiase na colaboración entre empresas. As relacións de colaboración entre empresas poden ser horizontais ou verticais. As relacións horizontais danse esencialmente para xerar economías de escala, por exemplo, na compra, na produción ou na venda, de tal maneira que os custos unitarios se reducen, xerando máis valor en todas as empresas da cadea. As relacións verticais buscan xerar máis valor no produto. Adóitanse orientar ao aproveitamento da especialización flexible, de xeito que cada empresa se especializa nunha compoñente ou paquete de compoñentes do produto, realizándoo con máis eficiencia e calidade, ao mesmo custo ou a menor custo, conseguindo un produto final cun maior valor engadido. Ambas as dúas incrementan a súa competitividade e a do territorio. A colaboración entre organizacións pode ir desde as relacións dentro de grupos de interese, baixo esquemas moito menos institucionalizados, até alianzas estratéxicas, asociacións e redes de cooperación formalizadas (Felzensztein et al., 2012). A creación de redes de colaboración xeralmente diminúe os custos de transacción, por exemplo, mediante a redución dos custos da asunción de riscos (McCann e Arita, 2006). Ademais, a colaboración axuda a mellorar outros aspectos das empresas participantes, incrementando o valor que estas xeran aos seus produtos ou servizos. Para acadar a plena realización dos beneficios da integración, é necesaria unha reorganización a fondo das empresas e das cadeas de subministración e distribución (Agência Brasileira de Desenvolvimento Industrial [ABDI], 2010). Isto esixe un custo adicional, ao establecer os acordos de colaboración entre as empresas e institucións do territorio, o que dificulta, en parte, a consecución dunha integración produtiva eficiente. É aquí onde interveñen as políticas de actuación. No caso europeo, as directivas da Unión Europea procuran tamén acadar unha maior integración entre os territorios transfronteirizos. Daquela, existe unha ampla variedade de políticas e instrumentos de apoio ás empresas e institucións, materializadas en numerosas e ricas experiencias de articulación produtiva en diferentes países. Unha das máis comúns intégrase dentro do concepto asociado aos clústeres empresariais, ou en redes de tipo horizontal ou sectorial (Dini et al., 2007). En calquera caso, todas estas actuacións están orientadas á procura de vantaxes colectivas na xeración de economías externas ou de aglomeración, ou na instrumentación de accións de grupo de mutuo beneficio. Parece, por tanto, que a intención dos gobernos, ao aplicar estas políticas, consiste en levar a cabo iniciativas de participación e colaboración, superando as políticas orientadas a actuacións de tipo individual, coa idea de conseguir unha mellora competitiva de todo o territorio. Un segundo aspecto que se observa nas novas directrices políticas é o cambio, desde unha procura de estratexias colectivas de intervención, cara a estratexias orientadas a detectar vantaxes que axuden ás empresas a ser máis competitivas, normalmente en forma de agrupamentos colectivos. Dese xeito, os recursos públicos, e en particular a lexislación, colócanse ao servizo da procura de vantaxes comúns. As políticas públicas, en consecuencia, presentan dous aspectos complementarios. Por unha banda, actúase sobre os sistemas produtivos, posto que estes sistemas facilitanun mellor marco para deseñar e organizar a provisión de servizos e canalizar instrumentos de apoio, dado que se dirixen a necesidades colectivas e non se focalizan sobre requirimentos interdependentes. Por outra banda, búscase operar transversalmente sobre as vantaxes locais e territoriais, debido a que, no funcionamento destas, a atención das necesidades dunha articulación produtiva, indirectamente, implica unha actuación sistémica e interrelacionada. Cabe, por tanto, neste estudo, analizar se existe espazo para o desenvolvemento de políticas públicas conducentes a impulsar a CVA na área transfronteiriza. 3. A ÁREA TRANSFRONTEIRIZA A área transfronteiriza do río Miño foi unha área periférica durante séculos, tanto para Galicia coma para Portugal. A pesar de pertencer a diferentes países, estas áreas comparten características comúns, que se foron conformando como consecuencia dunha base cultural conxunta, e das transaccións económicas e políticas ocorridas dentro da economía formal e informal, que existiron sempre. Á importante presenza do sector primario e da actividade comercial (característica típica das economías de fronteira), uniuse nas dúas últimas décadas un proceso de industrialización, vinculado á expansión metropolitana de Vigo, á necesidade de parques empresariais e a algunhas outras vantaxes competitivas, en particular do Alto Minho (Fernández-Jardón e Martínez-Cobas, 2021). A rexión transfronteiriza na provincia de Pontevedra cobre toda a ribeira do río Miño e chega até o extremo suroeste da provincia. Caracterízase por unha elevada diversidade medioambiental, resultado dunha combinación de litoral, monte e río. Os concellos que están á beira do Miño pertencen a diferentes comarcas e responden a unha diversidade produtiva acorde ás condicións naturais. A diversidade produtiva maniféstase nos cultivos, na diversificación industrial e no turismo, dado o valor paisaxístico e o rico patrimonio arqueolóxico, e en aspectos produtivos. A área de estudo, dentro da área transfronteiriza, inclúe os concellos de Arbo, Crecente, A Guarda, As Neves, O Rosal, Salceda de Caselas, Salvaterra de Miño, Tomiño e Tui. Estes son os concellos máis próximos ao río Miño, aínda que se podería considerar que a área transfronteiriza é maior. Cunha poboación de 74.026 habitantes en 2019, a súa situación é bastante similar á media de Galicia, mesturando centros comarcais coma Tui, con concellos agrícolas como Crecente. Os concellos fronteirizos do norte de Portugal situados á beira do río Miño atópanse situados dentro da Comunidade Intermunicipal do Alto Minho (CIM Alto Minho). A devandita comunidade está formada por un conxunto de 10 concellos situados entre o río que lle dá o nome, o Miño (con desembocadura en Caminha), e o río Lima (con desembocadura en Viana do Castelo). Esta área correspóndese integramente co Distrito de Viana do Castelo e coa Nomenclatura Unidade Territorial Estatística (NUT) III do Alto Minho, na rexión histórica de Minho. Ten unha poboación (2019) de 230.954 habitantes. A capital é Viana do Castelo. Comprende os concellos de Arcos de Valdevez, Caminha, Melgaço, Monção, Paredes de Coura, Ponte da Barca, Ponte de Lima, Valença, Viana do Castelo e Vila Nova de Cerveira. Mantense esta área de estudo, para a parte portuguesa, porque conforma unha unidade territorial moi definida. A comarca do Alto Minho constitúe un espazo atractivo en termos de localización comercial, dada a súa posición xeográfica central na Eurorrexión Norte de Portugal-Galicia, os seus excelentes servizos de apoio á competitividade empresarial e un notable patrimonio natural e cultural (CIM_Altominho, 2020). Esta área presenta unha gran variedade de recursos naturais e culturais, de modo similar á parte galega do río Miño. Os condicionantes xeográficos, como os culturais, históricos ou lingüísticos, manifestan que o conxunto da área miñota, en ambos os países, comparte máis factores entre si que con outros territorios internos do propio país. Todo o substrato común, apoiado na desaparición da fronteira e na integración das economías do Eixo Atlántico, foi o fundamento dun enorme tránsito de cidadáns de ambos os lados da fronteira que se nota en todas as actividades económicas, representando as pontes de setenta quilómetros do río Miño practicamente a metade da mobilidade por estrada entre España e Portugal (Observatorio Transfronteirizo España/Portugal [OTEP], 2019). As dificultades creadas polo peche parcial da fronteira, provocado pola COVID-19 (Martínez-Cobas, e Fernández-Callis, 2021; Paül et al., 2022), son consecuencia do elevado nivel de integración do territorio. 4. METODOLOXÍA Para analizar a cadea de valor na área de estudo, a metodoloxía que se vai empregar consta de dúas partes: En primeiro lugar, aplícase unha metodoloxía de estimación do valor agregado bruto (VAB) en áreas transfronteirizas. Esta permitirá coñecer o alcance e a estrutura da cadea de valor na área de estudo. En segundo lugar, realízase unha enquisa dirixida a coñecer aspectos específicos da integración nas tres subcadeas nas que se vai distribuír a CVA: a pesca, o viño, e a horta e planta. METODOLOXÍA DE ESTIMACIÓN DO VALOR ENGADIDO BRUTO EN REXIÓNS TRANSFRONTEIRIZAS Unha forma de avaliar a importancia económica dun territorio consiste en medir o seu VAB, posto que, en xeral, este trata de medir a cantidade de valor económico que se xera nos procesos produtivos realizados no territorio. Para cuantificar esa cantidade, é necesario definir os conceptos que a integran, sempre de forma homoxénea, para que sexa comparable entre territorios e, á súa vez, permita agregarse en territorios máis amplos. Desde o punto de vista económico e financeiro, defínese como a diferenza entre o valor da produción e os insumos intermedios. Cando se quere estimar o VAB dunha área xeográfica, é posible que non se teña información de todas as empresas incluídas nesa actividade dentro do territorio, polo que é necesario buscar algunha forma de estimación indirecta. Este apartado vai describir o método que se segue para a estimación indirecta do VAB nos concellos da área de estudo. Dado que a información estatística dun e doutro país é diferente, os métodos de estimación tamén van diferenciarse nalgúns aspectos. Como base de partida, vanse establecer os diferentes niveis territoriais ou de clasificación sectorial nos que existe información directa do VAB. Pola propia definición deste concepto, o VAB dun territorio vai ser a suma do VAB xerado polas empresas que traballan nas diferentes actividades económicas que se levan a cabo dentro dese territorio. Tanto as actividades como o territorio poden subdividirse. Con todo, suporemos que existe algunha estimación do VAB nun determinado nivel de agregación, tanto referido ao territorio como ás actividades. Paralelamente, farase uso de información indirecta para estimar o VAB correspondente. Esa estimación indirecta será agregada en forma de indicadores, que nos suxiran cal é o nivel de actividade económica existente no concello. Para o caso de Portugal a unidade básica vai ser o concello, e a actividade básica vai ser a Clasificación Nacional de Actividades Económicas (CNAE) a nivel 1 de desagregación, posto que o Instituto Nacional de Estatística (INE) de Portugal proporciona unha estimación directa do VAB, a nivel de actividades económicas, para cada concello. Para Galicia non existe a información tan desagregada, polo que se van empregar dúas opcións complementarias: Por un lado, vaise considerar o concello como unidade básica da que se ten información do produto interior bruto (PIB), en vez do VAB, aínda que neste caso o nivel de agregación de actividades sería o conxunto da economía. Por outro, considérase a desagregación da CNAE en dous díxitos, pero neste caso a información dispoñible do VAB é a provincia. Isto fai que se necesiten combinar as dúas fontes para obter unha estimación do VAB dos concellos galegos da área de estudo. Para completar a información dispoñible en Galicia, empregouse información procedente do Rexistro Mercantil, que recolle información do conxunto de empresas que depositan as contas anuais. O rexistro dá información sobre o VAB das empresas que verifican determinadas condicións, desagregadas por actividade económica e por concello. Por conseguinte, non se dispón de información do VAB de todas as empresas existentes en cada concello. Con todo, o Instituto Galego de Estatística (IGE) proporciona o número de empresas en cada actividade dentro de cada concello. Combinando ambos os elementos, pódese saber de cantas empresas non se ten información no Rexistro Mercantil. Facendo uso das fontes previas, os pasos para estimar o VAB desas empresas son os seguintes: Presuponse que son todas pequenas empresas. Calcúlase o VAB medio xerado polas empresas con menos de dez empregados que si teñen as contas no Rexistro Mercantil. Tamén cos datos do Rexistro Mercantil, calcúlase cal é o VAB xerado por empregado para ter unha idea da sobreestimación que tería o VAB medio, calculado previamente para o caso das empresas con menos de dez empregados. Combinando ambos os elementos, estimaríase o VAB total xerado polas empresas máis pequenas. Sumado ao anterior, daríanos o VAB xerado en cada concello. Estes valores pódense axustar tendo en conta a información do VAB xerado en Galicia por cada unha das actividades. Para estimar o VAB xerado pola CVA, as fontes de información son as xa enunciadas previamente. En primeiro lugar, temos que definir que actividades económicas pertencen á CVA. Para iso, selecciónanse todas as actividades definidas a partir dos códigos CNAE, que directa ou indirectamente afectan á transformación ou venda de produtos de alimentación. A partir do Rexistro Mercantil pódese estimar cal é o VAB xerado polas empresas que pertencen a esa cadea. A esa cantidade súmaselle a estimación do valor xerado para as empresas máis pequenas, considerando unicamente aquelas que pertencen á cadea. A información fornecida polo Rexistro Mercantil permite tamén calcular que porcentaxe de VAB se xera na cadea empresarial, cruzado coas actividades empresariais a nivel CNAE2. Desta forma, pódese calcular cal é o VAB xerado por cada actividade a ese nivel de desagregación. Esta cantidade pódese contrastar co agregado provincial, do que se ten información, e que permitirá realizar os axustes oportunos para corrixir a devandita estimación. De modo xeral, o proceso de estimación do VAB pódese establecer en catro pasos, tal e como se recolle na Figura 1. O primeiro paso presenta algunhas diferenzas entre Galicia e o Norte de Portugal, como se indicou previamente. O resto son comúns a todos os territorios. ENQUISA POR SUBCADEAS DE VALOR Dado que o conxunto da CVA é moi diverso, a fin de poder analizar as posibilidades dunha maior integración da cadea de valor escolleuse, para tratar por separado, as tres principais liñas de produción da cadea no territorio do Miño: pesca, viño e horta e planta ornamental. Existirían comportamentos comúns e sinerxías, mais emprégase esta segmentación para facilitar a comprensión do punto de partida. En cada unha destas tres liñas, realizouse unha enquisa para contrastar o nivel de integración transfronteiriza coa outra parte do Miño, sexa local (dentro da área de estudo) ou sexa eurorrexional (integración do Alto Minho con Galicia, integración do Miño galego co Norte de Portugal). A enquisa formaba parte dun proxecto de investigación máis amplo, patrocinado pola Deputación de Pontevedra. As entrevistas realizáronse no ano 2019, polo que os datos e as súas conclusións deben ser interpretados con anterioridade ao efecto da pandemia. Nesta enquisa solicitouse información, entre outros, sobre cinco apartados de integración. A saber: A existencia de provedores e clientes empresariais alén do río (ten ou non ten). A existencia de consumidores (clientes finais) do outro lado do río (ten ou non ten). A realización de investimento empresarial alén do río (realiza / non realiza). A realización de investigación e desenvolvemento (I+D) conxunto con empresas ou centros de investigación do outro lado do río (realiza / non realiza). A pertenza ou participación en asociacións conxuntas (participa / non participa). A formulación da enquisa realizouse, por tanto, a partir de preguntas con respostas binarias (si - non). En cada unha das tres subcadeas de valor realizáronse dez entrevistas, cinco a cada lado do río, o que suma un total de 30 empresas. En cada unha das actividades, escolleuse entre aquelas empresas cunha maior facturación dentro do territorio. Cando a resposta entre cada subconxunto de 10 empresas foi positiva entre 0 e 3 veces, considerouse un nivel de integración baixo en cada un dos ítems. Cando foi positiva entre 4 e 6 veces, un nivel medio. Máis de 7 respostas positivas, un nivel de integración alto. 5. O VAB DA CVA NA ÁREA TRANSFRONTEIRIZA DO MIÑO A Táboa 1 recolle a estimación do VAB xerado polas empresas da cadea de alimentación, para cada un dos concellos de Galicia e Portugal situados na área obxecto de estudo, no ano 2018. O maior valor dáse en Viana do Castelo, que é o único concello capital administrativa (de distrito), e tamén o maior concello en número de habitantes. Este factor, e a presenza de actividade pesqueira, explica o VAB asociado á cadea. Na parte galega, o maior valor móstrase na Guarda, vinculado á importancia da actividade pesqueira de altura e á prestación dalgúns servizos no conxunto do Baixo Miño. En segundo lugar, atópase o concello de Tomiño, que presenta aspectos moi desenvolvidos en todos os elos da CVA, destacando os viveiros, o cultivo de planta ornamental e o sector vitivinícola, entre outros. Se os datos se analizan en función do número de habitantes (per cápita), cambia parcialmente a percepción. Os maiores valores de VAB na CVA prodúcense no Baixo Miño (A Guarda, Tomiño, O Rosal) e en Arbo e Crecente, todos na parte galega da área de estudo. A existencia de empresas fortes e da actividade produtiva e transformadora na CVA explican eses resultados. Na parte portuguesa, está a producirse unha forte especialización produtiva noutras cadeas de valor, particularmente no ámbito industrial, que capitalizan a actividade económica neses concellos. Na análise do VAB per cápita aflora tamén unha limitación metodolóxica. A base das estimacións son as empresas en cada concello, asignadas á cadea de valor. Con todo, isto produce un efecto sede de carácter negativo. É dicir, as empresas situadas nun concello sen sede social nel, non se recollen. Na produción (extracción) e transformación, verificamos que, en xeral, é irrelevante na área de estudo. Porén, na comercialización si é relevante, por canto as grandes áreas comerciais (supermercados, hipermercados) teñen a sede social fóra da área transfronteiriza de ambos os países. Isto leva a subrepresentar o VAB por comercialización nos concellos que concentran unha actividade comercial relevante de grandes superficies, como Viana do Castelo, Tui ou Monção, especialmente. Para completar a comparativa entrambos os territorios, imos analizar como é a xeración de VAB na CVA en cada un dos elos, dependendo da área na que se atope. Desta forma, pódense establecer as liñas de comparación entrambas as beiras do Miño. A Figura 2 recolle a importancia que cada elo ten na xeración do VAB na CVA na parte galega. Pódese observar que o maior peso o ten a extracción, despois a comercialización e, por último, a transformación, aínda que estes últimos están bastante equilibrados. Isto apunta a que a parte galega do río Miño é relevante no que toca á produción de recursos naturais, que son fonte da CVA. A seguir, na Figura 3 amósase a importancia que ten cada elo na xeración de VAB na CVA nos concellos portugueses do Alto Miño. Obsérvase que, neste caso, o principal elo é a comercialización, un trazo salientable, polo común, nas áreas transfronteirizas. En segundo lugar, está a transformación e, por último, a extracción, presentando unha estrutura de cadea empresarial diferente á da beira galega. As diferenzas en ambas as áreas están definidas. Nas dúas beiras do río a actividade produtiva é similar. Péscanse as mesmas especies nas mesmas augas. Cultívanse as vides (normalmente as mesmas variedades de uva, como albariño, loureiro e treixadura), e desenvólvense, en xeral, similares cultivos e viveiros de horta, flor e planta ornamental. Agora ben, esa actividade produtiva (de extracción) é maior en termos porcentuais na parte galega do río, dado que as áreas urbanas que inclúe son reducidas (A Guarda e Tui son os principais núcleos). En cambio, na parte portuguesa do Alto Minho o concello de Viana do Castelo, que é capital de distrito, ten 85.784 habitantes (2021), superando a suma dos nove concellos galegos analizados. Isto implica que a parte comercial da CVA é moito maior na parte portuguesa do Miño, porque responde ás necesidades de alimentación dunha maior poboación. O anterior é complementario co feito de que a actividade comercial é importante en ambas as partes de Miño, derivada da atracción comercial de “fronteira”, é dicir, o hábito de acudir á outra parte do río para comprar produtos, por diferenciación ou por custo inferior. 6. A INTEGRACIÓN PRODUTIVA DA CVA NA ÁREA TRANSFRONTEIRIZA DO MIÑO Para coñecer mellor os niveis de integración dentro da CVA na área de estudo realizouse unha enquisa, xa detallada no apartado de metodoloxía neste traballo. Na enquisa desagregouse a cadea de valor en tres subcadeas, dado que a súa realidade e os seus niveis de integración son diferentes, polo que unha análise separada facilita a comprensión do fenómeno na súa situación actual. A continuación, amósanse os resultados da enquisa, que foron os seguintes: Cadea da pesca Na actividade pesqueira (Táboa 2), existe interacción con provedores e clientes, a un nivel baixo, e interacción con consumidores finais, a un nivel medio. Non se documentou investimento cruzado nin tampouco I+D conxunto ou participación en asociacións conxuntas. Na pesca, a clave do nivel actual de integración, que é baixo, é a existencia de empresas que comercializan as capturas no eixe Vigo–Viana do Castelo, facilitando a integración do mercado. A lonxa do Berbés (Vigo) facilita un mercado maior para a pesca de baixura do Alto Minho, ao mesmo tempo que ofrece unha maior variedade de produtos para comercializar, co que a actividade cruzada se produce en ambas as direccións. A relación entre a pesca capturada e os consumidores de ambos os lados do río é moito máis fluída, con compra directa en mercados ou indirecta en restaurantes. Cadea da viticultura Na viticultura (Táboa 3), prodúcese un nivel de integración baixo con provedores e clientes empresariais, e tamén de investimento empresarial cruzado. Existe unha integración media cos consumidores. Non se produce I+D conxunto nin tampouco participación en asociacións conxuntas. No sector vitivinícola prodúcese unha auténtica segmentación de mercados. A existencia de denominacións de orixe, así como a comercialización diferenciada nas tendas especializadas e nas superficies comerciais, provocan un auténtico efecto fronteira, dado que os supermercados seguen unha regra non escrita de comercializar a produción dos seus países. Neste sentido, nun supermercado en Galicia non se atoparán, por exemplo, máis marcas de albariño que as galegas, e nun de Portugal, máis marcas de albariño que as portuguesas. O mesmo sucede, en xeral, co conxunto dos viños, o aceite, o arroz… Só se producen cruzamentos, en xeral, cando os produtos son moi diferenciados, o que os inclúe nos supermercados do outro Estado. O nivel de relación entre a produción de viño dun país e o consumidor final da outra beira do río prodúcese a través da comercialización no país de produción, ao que acode o consumidor do outro lado do río, a compralo nas súas tendas e supermercados, ou a consumilo nos seus restaurantes. O investimento empresarial é moi infrecuente. As adegas traballan os seus mercados estatais e, nalgúns casos, a internacionalización desde os seus propios produtos. Detectáronse investidores galegos en adegas no Alto Minho, pero non están situados no mercado galego, agás por unha lixeira comercialización en restaurantes. Horta e planta Xúntanse nesta subcadea dúas actividades, que poderían ser tratadas separadamente cunha maior desagregación. Aínda que estritamente a planta ornamental non se destina a alimentación, por afinidade intégrase o cultivo de plantas, no seu conxunto, dentro deste subsector. Neste conxunto (Táboa 4), prodúcese un nivel de integración medio, tanto con outras empresas como cos consumidores finais. Tamén se produce un nivel baixo de integración no investimento empresarial. Como nos casos anteriores, non hai I+D conxunto nin tampouco asociacións conxuntas en representación do sector. Na relación provedores/clientes, son, sobre todo, comercializadores da beira galega do río os que realizan compras de horta e planta ornamental en Portugal, e aínda que nalgúns casos a actividade é incipiente, todo indica unha continuidade no tempo. Na relación cos consumidores finais, as compras son cruzadas, sobre todo por traslado dos consumidores aos puntos de venda da outra parte do Miño. O investimento cruzado está documentado nuns poucos casos, e son de orixe galega no Alto Minho. Neste caso, si se detecta algún caso de actividade en ambas as marxes do río ao mesmo tempo. Como nos casos anteriores, tampouco hai I+D conxunto ou asociacións empresariais sectoriais conxuntas. En resumo, para o conxunto da CVA existe unha integración media a nivel do consumidor final, facilitada porque moitos dos produtos son idénticos ou similares, e correspóndense con gustos e cultura da alimentación igual ou semellante a ambas as dúas beiras do río. Noutros casos, sobre todo de produto non orixinal do territorio, pero si comercializado nel, cómprase por diferenciación (produtos que non hai no lado de procedencia, ou a un custo moito maior). Por poñer algún exemplo, froita tropical traída do Brasil e comercializada en Portugal, ou turrón de Alacante comercializado en Galicia no Nadal. Existe, por outra banda, unha integración baixa na alimentación dentro das CVA (produción – transformación – comercialización) entre os dous territorios. Avanzouse na pesca e na horta e planta ornamental, pero está bloqueada a comercialización no sector vitivinícola. Os investimentos empresariais na parte complementaria do río existen, pero son moi cativos. Por último, o asociacionismo empresarial ou a unidade de acción en I+D son irrelevantes. Posiblemente neste último caso, o I+D é moi escaso, tamén compartido con empresas ou centros de investigación do mesmo país, pero documentamos que este si se produce. 7. DISCUSIÓN Da análise realizada, dedúcese que a CVA na área de estudo baséase, exclusivamente, en relacións de mercado, de acordo á tipoloxía de Gereffi et al. (2005). Non se detecta coordinación externa. Desde un punto de vista da colaboración, no sentido de Felzensztein et al. (2012), tampouco se producen esquemas formalizados, como alianzas estratéxicas e asociacións, aínda que existe comunicación informal entre os grupos de interese dentro de cada subcadea de valor. De acordo coa clasificación de Giuliani et al. (2005), a CVA é unha cadea baseada en recursos naturais. Nese sentido, o comportamento observado en termos de I+D é convencional. Prodúcese innovación desde as empresas, pero faltan mecanismos de cooperación e instrumentos externos para o desenvolvemento da investigación, tanto básica como aplicada. Na análise realizada, aínda que hai unha certa integración de mercados, derivada da mobilidade dos consumidores finais ‒sobre todo‒ e da actividade empresarial cruzada, non existen niveis elevados de cooperación que permitan optimizar a integración transfronteiriza. A marxe de mellora, neste sentido, é moi elevada, posto que persiste na cadea de valor un forte efecto fronteira no proceso produtivo (Gil-Pareja et al., 2005; Llano-Verduras et al., 2011), compensado pola vida a ambas as dúas beiras do río Miño dos consumidores finais e dos visitantes, que integran os mercados coas súas decisións. A maior parte das empresas existentes na área son pequenas empresas. É evidente que estas empresas máis pequenas poden chegar a ser moito máis eficientes a través da colaboración, posto que lles axuda a desenvolver e absorber tecnoloxía, a resistir as crises ambientais, e a mellorar os resultados financeiros e as súas perspectivas de crecemento (Welbourne e Pardo-del-Val, 2009). Nese sentido, pódense levar a cabo accións de cooperación, integrando empresas que se dedican á mesma actividade nas dúas partes da área transfronteiriza e que buscan mellorar a súa eficiencia tecnolóxica a través de acordos cos centros de investigación existentes na Eurorrexión e próximos á área de estudo. As redes de empresas, especialmente cando estas son pequenas ou medianas, poden servir como canle de intercambio de información, tanto sobre novos desenvolvementos tecnolóxicos como sobre as diferentes oportunidades de mercado (Owen-Smith e Powell, 2004). Consecuentemente, a organización de eventos conxuntos, por exemplo, feiras ou relacións entre empresarios ou traballadores de empresas de ambos os lados do río, van permitir ese intercambio de información, de tal forma que as empresas poden crear valor e facelas máis competitivas. A integración produtiva do territorio vaise acadar cando se constrúan relacións de colaboración entre as empresas e as institucións. O territorio transfronteirizo ten unha longa experiencia de relacións de colaboración, tanto entre institucións coma no ámbito comercial e industrial. Con todo, é necesario un maior empeño en buscar eses acordos entre as empresas do sector da alimentación, que, actualmente, non está moi integrado. É necesario un esforzo por conseguir unha articulación entre as diferentes empresas que conviven conxuntamente no territorio. Este vai ser un elemento fundamental para lograr a integración produtiva. Aquelas actividades que faciliten establecer acordos de colaboración entre actores económicos e sociais, orientados á xeración dun beneficio común, van ser unha fonte de integración produtiva. Cada un deses acordos pódese entender como unha forma de interacción positiva e voluntaria (non imposta, nin casual) entre actores dunha determinada comunidade produtiva (Dini, 2010). A estrutura das cadeas transformadoras de alimentación en ambos os lados do río é bastante similar. Por conseguinte, sería útil buscar acordos de cooperación entre as empresas do territorio para conseguir mellorar a súa tecnoloxía, especializarse en procesos particulares e mesmo realizar avances innovadores. Son múltiples os efectos esperados como consecuencia da interacción positiva produtiva. En particular, conséguese unha maior eficiencia froito da especialización, o cal evidentemente contribúe á competitividade das empresas e, consecuentemente, á competitividade e ao desenvolvemento do territorio. Xa que logo, todos aqueles acordos que axuden a incrementar as escalas de produción a nivel transfronteirizo van facilitar a mellora competitiva de todo o territorio. En xeral, a maior parte dos estudos previos concordan en considerar que a combinación de cooperación e innovación nun determinado espazo económico rexional, onde existe integración produtiva, tradúcese nunha maior taxa de crecemento (Felzensztein e Deans, 2013; Gorestein e Moltoni, 2011; Lau e Lo, 2015). No que toca ao lugar para as políticas públicas, o tamaño das empresas da área, as limitacións previas de integración e cooperación, así como a condición transfronteiriza do territorio, poderían ser compensadas coa potenciación dun clúster transfronteirizo na CVA, que axudaría en certo modo a incrementar a competitividade das empresas a ambas as dúas beiras do Miño. Deste xeito, actúase sobre os sistemas produtivos, e ao mesmo tempo actúase sobre as vantaxes locais e territoriais. Por tanto, parece necesario que, ao establecer políticas de actuación, se teñan en conta os elementos específicos do territorio e, en particular, as características da área transfronteiriza do río Miño. 8. CONCLUSIÓNS Este traballo analiza a situación da cadea alimenticia no Val do Miño/Vale do Minho, na área transfronteiriza do río existente entre Galicia e o Norte de Portugal. Primeiro, recóllense ideas sobre o modelo teórico de cadeas empresariais en áreas transfronteirizas, que se vai utilizar para analizar a situación da fronteira asociada ao río Miño. Estas ideas aplícanse á CVA, baseada en produtos existentes na área derivados da pesca, viño, horta e planta. Unha vez definida a CVA e indicados os elos que a compoñen, estímase o VAB desa cadea en cada un dos concellos. Os resultados amosan que a actividade é importante na maior parte da área de estudo, aínda que o conxunto presenta algunhas diferenzas entrambas as partes da área e entre concellos. A parte galega da área de estudo está máis especializada na produción primaria e na obtención dos recursos naturais asociados á CVA, e na parte portuguesa o peso da comercialización dentro da CVA é maior. Aprécianse diferenzas, aínda que as condicións naturais para a produción son similares. Entre as causas das diferenzas estarían tres: a maior poboación na área portuguesa, que favorece a comercialización; a diferenza de rendas entrambas as partes da área, que atrae máis compradores do Norte cara ao Sur do que á inversa, pola diferenza de prezos nos produtos; e a especialización produtiva cada vez maior noutras cadeas de valor, singularmente na actividade industrial, que concentran os recursos na parte portuguesa, sobre todo o seu capital humano, en actividades alleas á CVA. A análise dos tres subsectores que compoñen a cadea mostra que as estruturas son diferentes, sinalando niveis de integración produtiva aínda baixos e niveis de integración de mercado máis elevados, derivados da mobilidade e das decisións de compra dos consumidores. Na cadea de valor da actividade pesqueira, a integración con provedores e clientes existe, pero é baixa aínda. Está vinculada, sobre todo, á actividade cruzada entre o porto de Vigo e a actividade na área de estudo. En canto á integración cos consumidores finais, é de nivel medio, dado que as preferencias dos consumidores son as mesmas e son estes os que cruzan o río e compran o produto ou o consomen en ambas as direccións. Na cadea de valor da actividade vitivinícola, os niveis de integración son similares, con dous matices: O primeiro é a forte segmentación no mercado de comercialización, que representa un claro efecto fronteira. O viño está diferenciado por denominación de orixe, ou cando menos por procedencia, e o circuíto comercial vende o produto do seu país. A diferenza do peixe, no que a diferenciación é pouco relevante, en xeral, no caso do viño é alta e ten consecuencias no mercado. Esta segmentación de mercados compénsana os consumidores finais, coas súas decisións de compra e de consumo, cruzando o río. O segundo é que xa se producen decisións de investimento cruzadas, aínda que son illadas e pouco relevantes, e cun nivel de integración aínda baixo. No tocante á cadea de valor da horta e da planta, os niveis de integración son algo maiores do que nas outras cadeas. En xeral, a integración produtiva é algo maior, tanto en horta como en planta. A relación con provedores e clientes da outra parte do río é máis relevante do que nas outras cadeas estudadas e, por tanto, o nivel de integración cultivo–transformación–comercialización é algo maior. En toda a CVA, e nas tres subcadeas estudadas, non se produce I+D conxunta nin tampouco accións de cooperación relevantes. Percíbese unha ampla marxe de manobra para mellorar a integración e a competitividade da área de estudo. Tendo en conta as orientacións políticas de integración produtiva máis comúns actualmente, proponse a creación dun clúster transfronteirizo da CVA, con idea de mellorar a competitividade das empresas existentes ás dúas beiras do río Miño.

O Diario de Anne Frank é un dos libros máis coñecidos sobre o Holocausto. Foi traducido a máis de 70 idiomas nas últimas décadas, ademais de inspirar outras manifestacións artísticas como obras de teatro, películas, musicais e cómics. Neste traballo farase unha revisión da súa recente adaptación ao cómic desde a súa condición de hipertexto, feita por Ari Folman e David Polonsky. Resaltarase a súa calidade discursiva para evidenciar as conexións que o cómic pode establecer entre o lector e o texto artístico literario pois, como noutras lecturas, esixen do lector actitude crítica, unha determinada agudeza visual para o escrutinio da páxina, coñecemento, bagaxe cultural para identificar o hipotexto e interese polas novas reescrituras creativas que transforman o acto de ler/ver.

Da narración literaria ao cómic: O Diario de Anne Frank Kenya Pineda [Recibido, 22 marzo 2018; aceptado, 15 maio 2018] http://dx.doi.org/10.15304/bgl.52.5020 : Children and Young Adults Literature; Anne Frank; comic adaptation; intermediality. Introdución A figura de Anne Frank traspasou o seu tempo e a súa propia historia. A súa obra ademais de tratar un conflito bélico, é un relato humano que toca a sensibilidade do lector sen importar a súa idade. No texto, a protagonista relata a súa vida desde a nenez, e ao mesmo tempo permite ao lector ser testemuña da concepción do mundo interior e exterior dunha persoa. Por todo iso, o diario de Anne, ademais de ser un testemuño dos horrores da guerra, é un texto crítico e reflexivo, enxeñoso, sensible e de calidade literaria. A tarefa de adaptar este texto a un medio como o cómic encerra certo grao de complexidade para os autores, guionista e ilustrador, pois a adaptación é o resultado dun proceso de lectura e de reescritura, que reflicte a visión do creador (subxectividade, concepción do mundo, bagaxe cultural..). Nesta adaptación, a intención manifesta dos autores é ser fieis ao texto, á memoria e ao legado de Anne Frank. Con todo, reproducir un texto descritivo por completo pode resultar redundante e afectar ao ritmo da narración. Non se debe perder de vista que o cómic é un medio narrativo no que a imaxe pode complementar, expandir ou subliñar información, ademais de marcar o ritmo narrativo. Sobre a adaptación Adaptar un texto a outro medio non é unha práctica nova. Autores clásicos como Shakespeare transferiron as súas novelas do papel á obra teatral alcanzando así unha maior audiencia. A pesar de ser unha práctica antiga e recorrente pois reporta grandes beneficios económicos (véxase a factoría Disney), aínda existe a tendencia de ver a adaptación como un proceso vago e carente de orixinalidade que perverte as obras mestras. Por outra banda, están os creadores e os lectores que gustan dunha historia pero que están abertos ao what if … (e se…), os que gustan da relectura, percibir ou revivir a experiencia de ler/ver a ‘mesma’ historia unha e outra vez desde/en diferentes superficies de contacto (interface). “We seem to desire the repetition as much as the change”, é dicir, parece que desexemos tanto a repetición como o cambio (L. Hutcheon, 2012: 9). Na nenez non importa cantas veces leas unha historia, queres oíla unha vez máis. Ese mesmo desexo faise fidedigno no fenómeno fan culture e o fandom 1, que nos obriga a querer máis e máis, nunha especie de vórtice insaciable de pracer por ver ou recoñecer unha historia nun contexto diferente. Experimentar o hipertexto na busca continua do hipotexto. O termo adaptación resulta confuso pois refírese a un produto final, a un suxeito/obxecto e ao proceso de construción. De maneira xeral, enténdese como: modificar unha obra científica, literaria, musical etc., para que poida difundirse entre públicos distintos daquel ao cal ía destinada, para darlle outro formato, para actualizala e/ou para facer algo diferente do relato de orixe. Actualmente, existen traballos de investigación nos que se analizan e definen cada unha destas operacións de transvase. O presente traballo alíñase coa terminoloxía proposta por J. A. Peréz Bowie (2010) e A. J. Gil (2012) para identificar e definir os tipos de adaptación, que a entenden como o transvase entre dúas obras, é dicir, unha obra B (posterior), con respecto á obra A, da que toma a súa inspiración (trama, personaxe, universo). Así mesmo, dentro do repertorio de adaptacións atopamos diferentes formas de levar a cabo unha adaptación, polo que se estableceron tres categorías para identificar as formas de abordar o texto: imitación, reescritura e transficción/expansión (J. A. Peréz Bowie, 2010; Gil, A., 2012). Tendo en conta isto, é importante sinalar que estas categorías poden combinarse, pois no proceso de adaptación existe, intrinsecamente, un exercicio de apropiación, subordinado á linguaxe propia do medio ao que se fai o transvase. A obra que nos ocupa está situada na categoría de imitación; non obstante, tamén tende á expansión, posto que os autores introducen información nova á obra, como se verá máis adiante nos exemplos. Nunha entrevista para o diario El País, o guionista Ari Folman (Israel, 1962) e o ilustrador David Polonsky (Israel, 1973) subliñaron as súas intencións de render homenaxe á memoria da familia Frank e á súa historia, ademais de reivindicar o cómic como un medio de comunicación capaz de transmitir información seria e relevante (cultura e historia). Por último, tamén se fala de aproximar o público xuvenil ás literaturas de guerra a través dunha linguaxe narrativagráfica máis próxima á cultura actual. Trataríase de “desmitificar el icono, acercarlo a lectores jóvenes que pueden sentirse intimidados por una obra que es canónica y de lectura obligatoria en muchas escuelas, o a lectores que desconocen la historia de Frank y la Historia del Holocausto” (Bassets, 14 setembro 2017). O cómic: Diario de Anne Frank É posible que, na actualidade, o cómic logre unha maior identificación do lector actual cos feitos históricos debido á súa condición de hipertexto. Esta representación gráfica do mundo achégao a unha realidade histórica que doutra forma semella afastada e allea a súa vida. Neste traballo partimos de que o cómic é un medio de comunicación de grandes alcances. A súa linguaxe textual e de representación gráfica (imaxe pictórica, gráfica, estética e secuencial, elementos plásticos, icónicos e verbais), convérteno nun medio capaz de crear varios niveis narrativos servíndose doutras modalidades literarias sen alterar a diéxese. Supón unha maneira diferente de interactuar co lector: primeiro, é sorprendido polo hipotexto. O lector/espectador descobre a relación implícita cun texto non sempre coñecido a través da información verbal (cando se reescribe o guión alterando a trama) e da imaxe (que introduce novos referentes). Por tanto, un texto “se concibe como una red de alusión semántica o como un palimpsesto cuyo entramando se forma con la presencia e interconexión de textos inscritos en la cultura” (de Amo SánchezFortún, 2012: 100; Barthes, 1973: 1015). Doutra banda atópase a interacción factual entre o lector e o cómic. Os autores dispuxeron unha estrutura narrativa construída en viñetas pero é o receptor quen completa as accións, quen debe ordenar o discurso saltando dunha viñeta a outra. Do mesmo xeito, cada viñeta é unha unidade discursiva onde se condensa a información en elementos gráficos (icónicos) que o lector deberá descifrar durante a súa lectura. O lúdico da adaptación ao cómic é que a construción de armazóns hipertextuais é ilimitada, podendo establecerse relacións hipotextuais con calquera aspecto que se poida emular graficamente. Isto evidencia a habilidade do cómic para incorporar información e establecer relacións novas. É unha especie de xogo semellante ao O nde está Wally?, pero sen saber quen ou que é Wally 2 ata descubrilo. Na liña doutros estudosos, entendemos que este tipo de produtos culturais poden ser considerados como propostas discursivas nas que subxace unha teoría da propia ficción, unha reflexión sobre a poética do que se chamou afterpop ou narrativa transpoética, un movemento que reivindica unha escritura fronteiriza creada a partir da fusión entre literatura e textos científicos, artísticos e sociais –as artes plásticas, as ciencias, a linguaxe publicitaria etc.– (Fernández Mallo, 2009: 97 e Barker, 2011: 51, citado por De Amo, 2012: 106). Este tipo de cómics adaptados, situados entre o lúdico e o informativo, poden lograr unha comunicación eficiente, sen mencionar as súas múltiples posibilidades didácticas. Como xa foi indicado, esta obra sitúase na categoría de imitación. As obras deste tipo caracterízanse por evidenciar a súa condición de adaptación. Nos cómics é común que aparezan referencias na cuberta ou na contracuberta e adoitan incluír gran cantidade de información paratextual como prólogos, epílogos, biografías do autor da obra da que toman inspiración etc. Ademais, tenden a manter a estrutura narrativa da obra literaria. No caso do cómic do diario de Anne Frank, a cuberta (Figura 1) mostra a protagonista no centro da imaxe fitando ao lector. Desde aquí, o ilustrador comeza a achegar pistas importantes sobre Anne, como a súa afección por escribir e coleccionar estampas de estrelas do cinema. Así mesmo podemos inferir que é ela quen nos guiará nesta historia pois o resto dos personaxes están colocados arredor dela mirándoa con expectación. En canto á presentación dos personaxes, na obra orixinal atopamos unha nota ao final da introdución onde se especifican os nomes reais e o seu equivalente no escrito, mentres no cómic non hai introdución e preséntanse os personaxes nunha páxina previa ao relato (Figura 2). Os autores decidiron colocar a personaxe de Anne no relato obviando a súa condición de narradora. Desta maneira, o cómic xoga coa realidade e o seu transvase á ficción. Anne, a súa familia ou Hitler son persoas reais que pertencen ao pasado histórico, afastado do lector actual. Non obstante, a representación gráfica de Anne e as súas vivencias entran no imaxinario do lector actual como unha personaxe realpersonaxe da ficción, achegándolle a súa historia. Unha adaptación é un hipertexto explícito ou implícito doutro texto (hipotexto), pero esta relación non exclúe as posibles conexións que a adaptación pode establecer con outras obras literarias e/ou outros textos e obxectos estéticos provenientes de distintas disciplinas. Con todo, calquera lector/ espectador non é capaz de decodificar os hipertextos, pois está supeditado á súa historia persoal, ao seu nivel de coñecemento, á súa bagaxe cultural, á súa capacidade crítica, ás súas competencias lingúisticas e ao seu intertexto lector. Por exemplo, é moi probable que o lectorado medio non holandés sexa incapaz de saber que a amiga imaxinaria de Anne, Kitty, á que dirixe as cartas do seu diario, está inspirada en Kitty Francken, un personaxe das novelas para adolescentes Joop ter Heul, a quen Joop, a protagonista, tamén lle escribía cartas (Figura 3). Anne era unha gran admiradora de Cissy van Marxveldt, pseudónimo da escritora holandesa Setske de Haan, autora da serie. O lector/espectador/receptor deberá ter curiosidade e vontade para cuestionar o texto e, a través del, chegar aos recunchos da intertextualidade cun texto literario ou de calquera outra índole, entendendo texto como “un artificio sintácticosemántico-pragmático cuxa interpretación está prevista no seu proxecto formativo” (Muro Munilla, 2004: 29; Eco, 1987: 96). Na páxina 19 atopamos outro exemplo de como se establecen relacións con outros medios mentres se introduce información nova sobre o contexto histórico. A folla completa funciona como unha viñeta. No cartucho 3, o texto reproduce literalmente a entrada do diario onde a autora fala sobre as penurias de camiñar a todos lados, pois os xudeus non teñen dereito a usar tranvías nin bicicletas. Anne e Margot son axudadas por un barqueiro mentres nun primeiro plano aparece a cara dunha muller que di: “¡Yo no actúo para puercos judíos!”. Observando con atención pódese dilucidar que se trata dun póster publicitario, probablemente dun espectáculo. A imaxe representa a Marika Rükk, estrela de cinema do réxime nazi, protagonista da primeira película en cor alemá: Frauen sind doch bessere Diplomaten (As mulleres son mellores Diplomáticos). Dise que Rükk era unha Mata Hari ao servizo da Unión Soviética, aínda que isto nunca se probou (Figura 4). Desta forma os autores introdúcennos ao contexto social da época, con imaxes críticas (Figura 5) e, en contraposición, outras que reflicten os soños e as ilusións do espírito optimista de Anne (texto da Figura 6). Por outra banda, atopamos viñetas onde os feitos e personaxes históricos son parodiados, como a escena do atentado contra Hitler na páxina 148 do diario gráfico (Figura 7). Ademais, na esquina inferior dereita da figura 5 obsérvase a bandeira de Suíza. Esta referencia atópase en varias viñetas nun ton paródico e crítico sobre a postura política e económica deste país durante a guerra. Tanto na obra como no cómic mantéñense as datas das entradas do diario, pero este último alterna as referencias a datas específicas con períodos que duran varios días, durante os cales se condensa a narración de varias entradas. Por exemplo, as primeiras catro entradas do diario convértense en dez páxinas na adaptación gráfica. A intención disto é achegar a maior cantidade de información no menor número de páxinas. Este proceso de síntese adoita utilizarse con textos moi extensos ou moi descritivos para modificar o ritmo narrativo, pois no cómic o paso do tempo está dado pola cantidade de viñetas e a disposición das mesmas na páxina. O diario de Anne está cheo de reflexións profundas sobre a vida, a identidade e as accións, escritas cunha claridade e delicadeza que asombra á maioría dos adultos. Trasladar estes pensamentos e emocións á linguaxe do cómic implica un gran nivel de abstracción. Co fin de manter na obra o espírito de Anne, o ilustrador integra o texto na imaxe, creando unha viñeta a dobre páxina. Este é un recurso máis propio do álbum ilustrado que funciona moi ben neste cómic co obxectivo de destacar o valor literario do discurso de Anne, a pesar da gran cantidade de texto (Figura 8). Na entrada do 9 de outubro de 1942, o diario fala dos campos de concentración. As imaxes que nos veñen á mente poden ser desoladoras. Emporiso, Polonsky propón unha escena con árbores frondosos sobre un campo verde. É unha imaxe de liña definida, sutil, incluso naïve, unha imaxe inocua que contrasta co horror expresado por Anne no texto. É un exemplo de contrapunto da imaxe con respecto ao texto (Figura 9). O soño de Anne é converterse en xornalista ou escritora e ao longo do seu diario escribe varios relatos. Para diferenciar este nivel narrativo, o debuxante utiliza un estilo distinto de liña, en branco e negro e cun matiz caricaturesco (Figura 10). É un recurso estilístico para tratar a narración dentro da narración (subtramas). No cómic, as metáforas visuais adoitan representar conceptos abstractos, sentimentos, emocións e situacións inverosímiles ou vergoñosas para suxerir ao lector as sensacións dos personaxes en determinados momentos. Ademais, son unha ferramenta moi útil para crear relacións hipertextuais e achegar información nova. Esta adaptación está chea de metáforas visuais que se utilizan para ilustrar algúns momentos sensibles ou catárticos do relato de Anne. Por exemplo, o autor debuxa unha secuencia onde queda de manifesto o carácter de Anne e a súa irmá para mostrar a relación de ambas desde a perspectiva da protagonista (Figura 11), e tamén se utilizan para mostrar as inquietudes da protagonista sobre a sexualidade de maneira sutil e iconográfica (Figura 12). Outras dúas relevantes metáforas visuais do cómic son as que acenan ás obras artísticas O berro de Munch e O Retrato de Adele BlochBauer I de Klimt. Polonsky utiliza a primeira delas para reflectir os horrores da depresión e fai unha representación do cadro utilizando a Anne como personaxe central, coa intención de transmitir a desesperación que sente a moza ante a gran esixencia da súa nai (Figura 13). Por outra banda, O retrato da Dama Adele BlochBauer I de Gustav Klimt mostra con humor as expectativas que Anne debía satisfacer. Tamen encerra unha crítica ao pobo austríaco, posto que este cadro protagonizou un dos maiores escándalos arredor da restitución da arte roubada polos nazis (Figura 14). A metáfora e a ironía nas imaxes tamén actúan como unha potente ferramenta para salientar as críticas de Anne sobre as condicións das mulleres na sociedade e o seu desacordo coa conceptualización do feminino, que malia a súa xuventude eran moi acertadas e reflectían perfectamente a crueza da situación (Figura 15). Finalmente, na representación dos inquilinos da casa de atrás durante a celebración dunha cea pódense atopar claras referencias a A revolta dos animais de George Orwell ou ao Maus de Art Spiegelman, onde os personaxes antropomórficos son definidos polas súas accións e formas de pensar (Figura 16). Conclusión O Diario de Anne Frank está incluído no catálogo de lecturas suxeridas nos programas académicos en diversos países desde hai moitos anos. Quizais esta é a razón pola que se estigmatiza como lectura obrigada, afastándoa do eido das lecturas lúdicas ou por lecer. No obstante, estase ante un texto conmovedor que aborda temas íntimos como a familia, as relacións interpersoais, a visión dos adultos sobre os mozos, o amor e a sexualidade. Por outra banda, é un documento con amplo valor histórico pola súa condición de testemuño, achegando información sobre o contexto histórico e social de Holanda durante a ocupación alemá, a situación da muller na época, sobre cuestións políticas e os seus efectos na poboación, entre outros. Todo isto cunha riqueza textual que non deixa de sorprender tendo en conta que a súa autora tiña apenas 13 anos. Pensando na propia experiencia persoal, chama a atención a dificultade que teñen os mozos para simpatizar e/ou comprender esta lectura. Unha posible razón podería ser a diferenza temporal que afasta esta historia do momento actual, a cal impón unha distancia imposible de salvar entre as formas de entender a vida en cada contexto. Os autores desta adaptación tamén afirman ter lido O Diario de Anne Frank con catorce anos, pero recoñecen que nese momento non entenderon o transcendental da súa historia e moito menos o valor artístico do texto literario. Posteriormente, coa relectura previa ao proxecto e lendo a obra desde unha perspectiva adulta, foron capaces de comprender que se trata dunha obra mestra de gran calidade. Parecíalles inconcibible e asombroso que unha nena de trece anos tivese unha mirada tan profunda do mundo e a capacidade de plasmalo en frases tan honestas e poéticas. Como se foi vendo ao longo do estudo, o resultado da proposta de proxecto foi un cómic de debuxo sinxelo, directo, que bebe da realidade creando unha metaficción que nos achega a un personaxe real, á súa historia e ao seu tempo, a través da iconografía e as metáforas visuais, da parodia, do contrapunto, da gráfica, do propio texto como recurso gráfico e doutros recursos narrativos que emiten unha mensaxe clara e directa. Proponse que os exemplos explicados se utilicen como unha ferramenta de aproximación á lectura dos textos que inspiran estas adaptacións e cuxo mensaxe é importante transmitir e manter vixente. A lectura concíbese como algo positivo e necesario para a sociedade en xeral. A experiencia e a lectura son importantes na formación de cada individuo, pero tamén é necesario (re)coñecer que hoxe en día existen outras formas de ler alén da tradicional. Ler/ver un cómic, do mesmo xeito que a lectura convencional, implica uns procesos mentais que requiren das habilidades do lector para entender o transfondo literario narrado e a información textualvisual da historia. Por iso é preciso entender o cómic como un medio que pode satisfacer as necesidades do lector actual e achegalo ao texto artístico literario de orixe. Se se trazan itinerarios de lectura que partan da adaptación, quizais se podería captar a atención e favorecer a comprensión de novos lectores. Doutra banda, consideramos que o cómic pode funcionar como unha ferramenta atractiva na formación lectora e na educación visual, utilizándoo como unha especie de hipervínculo (tanxible) entre o texto literario/artístico/ científico, a cultura visual postmoderna e o lector. Kenya Pineda Universidade de Santiago de Compostela Referencias bibliográficas na: Penguin Random House/Debolsillo. Frank, Anne. 2008. Diario. Madrid: Debolsillo. De Amo SánchezFortún, José Manuel. 2012. “La novela gráfica como hipertexto: facetas formativas de textos multimodales”. En Leer hipertextos. Del marco hipertextual a la formación del lector literario (coord. Antonio Mendoza Fillola), Barcelona: Editorial Octaedro, pp 100120.

Un asunto tan complexo e ao tempo tan transcendente para o país galego como é o da educación no ámbito rural precisa, agora que xa levamos percorrido un treito do século XXI, unha visión retrospectiva e ao tempo crítica que poña o acento nos fitos máis destacables que singularizaron a historia da súa defensa, cos seus avances e retrocesos, desde a década dos 70 do século pasado ata os tempos que vivimos. Neste artigo intentamos pois ofrecer as referencias imprescindibles para caracterizar minimamente aqueles colectivos docentes que enfrontaron, desde o rigor pedagóxico e o compromiso comunitario, o estudo e a defensa do medio rural galego, e que batallaron no plano intelectual e na acción directa nas aulas, por unha educación digna, xusta, pública, de calidade, e adaptada ao contexto rural, ás súas xentes e á súa lingua e cultura propias. Collendo o fío da memoria a través destas catro décadas iremos desvelando e analizando acontecementos, algúns case esquecidos, que permitan dar a entender e poñer de manifesto o relevante papel histórico desempeñado polos diferentes movementos sociais que se configuraron a prol da educación no rural. (ao revisar o labor que veñen desempeñando docentes e comunidades rurais) como desilusión (se consideramos o tipo de atención habitualmente dispensada polas administracións á educación no rural).

A LOITA POLA EDUCACIÓN NO RURAL GALEGO: UNHA TEIMA QUE NON ACOUGA. APUNTAMENTOS PARA UNHA HISTORIA DO PERÍODO 19752014 1 THE FIGHT BY THE EDUCATION IN THE GALICIAN RURAL FIELD: A COMMITMENT WITHOUT REST. NOTES FOR A HISTORY OF THE PERIOD 19752014 Alicia López Pardo Mestra, membro da Mesa Galega de Educación no Rural [email protected] Francisco Xosé Candia Durán Equipo de investigación SEPA, Universidade de Santiago de Compostela [email protected] : Educación en Galiza, educación rural, escola rural, concentración escolar, escola unitaria, CRA, medio rural, Mesa Galega de Educación no Rural, MRP, Preescolar na Casa. CRA, rural field, Mesa Galega de Educación no Rural, MRP, PreSchool at Home. 1. OS COMEZOS DAS LOITAS ORGANIZADAS NA DEFENSA DA ESCOLA RURAL, NA DÉCADA DE 1970 Coa intención de planificar a execución da reforma educativa aprobada en 1970 (Lei 14/1970, de 4 de agosto, Xeral de Educación e Financiamento da Reforma Educativa, BOE de 6 de agosto) de maneira “adaptada” ás peculiares circunstancias de Galiza, meses máis tarde o Ministerio de Educación e Ciencia (en adiante, MEC) presenta o documento coñecido como “Plan Galicia”. Este plan esixía un investimento importante tal que permitiría mellorar as condicións físicas e infraestruturais nas que se desenvolvía a escolarización na nosa terra, ao tempo que buscaba compensar a desigualdade en cobertura educacional que padecía a poboación galega (especialmente a da zona rural) en relación con outros territorios do Estado. Diversas circunstancias impediron que os obxectivos do plan se materializasen (polo menos coa orientación, celeridade e extensión xeográfica desexadas pola comunidade educativa rural) polo que, mediada a década dos 70, e en virtude do abandono que de facto sufría a escola no medio rural galego (máis que abandono, acertadamente algúns protagonistas denominárono desmantelamento, ou cambio por derrubo, proceso que permaneceu no tempo), comezan a abrollar no país iniciativas colectivas da comunidade educativa encamiñadas a chamar a atención da sociedade, pero sobre todo da administración, a fin de que esta corrixise a penosa situación na que se atopaba por aquela altura a escola rural. 1.1. As mestras da montaña lucense e o caso de Degrada Así pois, diversos conflitos relacionados coa educación acontecen en varios puntos da xeografía galega, á par que nace un significado movemento cooperativo de mestras da montaña lucense, alá por 1975 (López Pardo e Vázquez, 2005). Este grupo de mestras, pioneiro a nivel galego polo seu compromiso coa educación e o desenvolvemento rurais (que xa entendían como conceptos indesligables), enfróntase á planificación da administración educativa, sinistra para o medio rural galego. Baixo supostos presupostos de mellora pedagóxica, eficiencia organizativa e aforro económico, o plan do goberno pretendía eliminar as escolas unitarias da alta montaña, e concentrar o alumnado destas zonas en macrocentros escolares afastados dos domicilios dos/das escolares, quen debían ingresar en réxime de internado nas escolasfogar. Nos inicios do funcionamento destes centros, centos de nenos/as dos municipios da montaña lucense foron apartados dos seus fogares e acabaron internados. Representativas deste modelo de planificación educativa na provincia de Lugo foron, por poñer dous exemplos, a EscolaFogar de Ferreira do Valadouro, ou a de Sarria, á cal nos referiremos a seguir. Merece a pena traer aquí a colación, e revisar, un caso tan ilustrativo como o de Degrada, aldea dos Ancares pertencente ao Concello de Cervantes, situada a 1.400m de altitude e comunicada por pistas de notable perigo naquel momento. Entre os anos 1975 e 1978 había trinta nenos/as desta aldea trasladados internos á EscolaFogar de Sarria. Dada a distancia SarriaDegrada e o mal estado das comunicacións naquela época, con escasas pistas transitables e falta de vehículos adaptados, ao que se sumaban as dificultades climatolóxicas nesta zona de montaña, era normal que estes nenos e nenas só foran ás súas casas nas vacacións longas, sendo as visitas das familias á escolafogar case unha rareza. No mesmo momento, un proxecto pedagoxicamente irracional para a zona (decidido, máis que por planificación educativa, por intereses caciquís), acelera a construción dunha escolafogar nun extremo do propio municipio de Cervantes, que traía aparellado o peche das pequenas escolas e o internamento neste centro da maior parte da infancia do concello. Como en Degrada as e os escolinos continuaban nos locais provisionais e polo tanto a veciñanza mantiña a loita pola construción da anunciada escola, os defensores desta alternativa comezaron a recibir incisivas presións para cesaren en tal empeño: tratábase de encher de alumnado a nova escolafogar a toda costa. A pesar das ameazas sufridas e das precarias condicións nas que se desenvolveu aquela iniciativa das aulas habilitadas, mantívose a oposición das familias de Degrada, que en absoluto aceptaban internar os seus fillos e fillas na escolafogar. Esta admirable postura de forza foi secundada tamén polas familias doutras aldeas do concello, que igualmente vían perigar a continuidade das súas pequenas escolas, pois aínda dispoñían de menos matrícula que a de Degrada. 1.2. O proxecto de escolarización para zonas de alta montaña O activismo insólito que xorde no concello de Cervantes chegou a configurarse como unha resposta histórica na que se xunguiron coa veciñanza as mestras da montaña lucense, algúns cregos e outros axentes sociais da zona, que se opuxeron con firmeza a un plan suicida para a supervivencia da poboación da montaña. Esta mobilización deu como froito pedagóxico máis sobranceiro un proxecto particularizado para esta zona que se denominou “Proxecto de escolarización para as zonas de alta montaña lucense”, e que acabou considerándose posteriormente para zonas diversas do rural galego, e mesmo foi referencia para outras Comunidades Autónomas españolas con semellante problemática. O proxecto estaba baseado en estudos (realizados coa colaboración de persoas expertas nos diferentes aspectos que trata o documento: sectores xeográficos, cartografía, demografía e economia da realidade da zona), a partir dos que se tecía un conxunto de criterios educativos e unha xeira de respostas pedagóxicas adaptadas ás particularidades das áreas de montaña, que ata o momento foran ignoradas pola administración. Así, no documento: – Partíase ao mesmo tempo do principio pedagóxico (negado pola administración) de principiar a escolarización desde a lingua materna (naquela época prohibida no ensino e sometida a represión), e defender unha presenza digna da lingua galega na escola ata que se conseguise aprobar un decreto que garantira a súa normalización escolar. – Argumentábase a necesidade de integrar escola e medio natural, procurando a sintonía do neno ou nena co seu medio, e a crianza no seu ambiente socioafectivo, para o que era imprescindible o fomento da participación directa da familia na escola. – Apostábase tamén por unha escola rural activa, que aproveitase os recursos humanos e naturais do contorno e actuase como axente de dinamización e revalorización da cultura rural. – Recomendábase, finalmente, estimular o intercambio permanente de experiencias entre as escolas rurais. Recollíase así o labor innovador dalgunhas destas escolas que xa viñan desenvolvendo un traballo diferenciado baseado sobre todo na pedagoxía Freinet e materializado en correspondencia escolar, proxectos cooperativos interescolares (por medio da elaboración dos primeiros periódicos escolaresc con “imprenta vietnamita”, ou de calendariospóster), intercambios directos con visitas entre as escolas máis próximas e convivencias entre as de máis lonxe, organización de colonias de verán en praias marítimas, etc. Tendo en conta a característica de “grupo reducido” destas escolas, o documento consideraba de vital importancia para a socialización das e dos escolinos e a súa apertura a distintos ambientes, a realización de encontros, convivencias e excursións por dentro e por fóra de Galiza. Este proxecto, resultado dun complexo proceso de acción cooperativa, acabou sendo unha iniciativa modélica de confluencia intelectual comunitaria certamente innovadora para a súa época, e mesmo para hoxe, pois parte do seu diagnóstico e das medidas correctoras propostas para a escolarización no rural galego, seguen a ser aínda válidas. Ilustración 1. Nenas e nenos da escola rural, descubrindo o seu medio. 1.3. A extensión da loita pola escola rural no Concello de Cervantes e a EscolaFogar de San Román Pero para que o proxecto non quedase unicamente na fase de proposta a comunidade educativa protagonizou un intenso proceso de mobilización pública con manifestacións sen tregua para demandar da administración a súa consideración. Desde que o documento se presentara na Delegación de Educación da provincia de Lugo en 1977, non faltaron severas ameazas, acosos e algunha vinganza das forzas dominantes contra as persoas máis implicadas na defensa do proxecto, o que tivo como consecuencia imprevista pola administración o reforzo da negativa das familias de todas as escolas de Cervantes a internar os seus fillos/as na EscolaFogar de San Román; o seu convencemento na defensa dunha alternativa xusta levounos mesmo a manter os nenos sen escolarizar durante tres meses. Como resposta a esta situación límite xorde unha solidaria acción dalgúns mestres e mestras que, desde unha concepción valente do voluntariado, desprázanse pola súa conta ás aldeas de Cervantes para atender no posible a aquelas escolinas e escolinos en espera dunha solución. Fronte ao cariz que estaban tomando os acontecementos e vista a radical oposición dos habitantes dos Ancares, os responsables da administración educativa víronse na obriga de asumir certas demandas da comunidade, aceptando finalmente a habilitación dunha aula en Doiras mentres se poñía en marcha o plan de minigrupos ou pequenas concentracións propostas para as aldeas de Doiras e Donís. Esta alternativa supuxo deixar baleiras as instalacións da xa construída EscolaFogar de San Román, na que se tiña feito un investimento de recursos tan custoso como absurdo; o colexio de San Román quedaba pois limitado a acoller as nenas e nenos da localidade e de aldeas limítrofes. É neste momento pois cando se pode afirmar que o caso de Cervantes representa un precedente significativo e un logro memorable da mobilización comunitaria a prol da escola no rural, digno de pasar á súa pequena historia. 2. PRIMEIROS GROMOS DE ORGANIZACIÓN DOCENTE A PROL DA EDUCACIÓN NO RURAL No que segue tentamos remover a memoria dunha época (finais da década dos 70 e primeiros dos 80) de fonda reflexión pedagóxica e significado activismo social verbo da defensa do dereito a unha educación digna para o medio rural galego, por parte de certos colectivos docentes. É un momento feliz a nivel pedagóxico, no que se definen novos criterios educativos e se establecen principios alternativos, no que se experimenta, no que se innova e no que se actúa de xeito cooperativo, ao alento da pedagoxía freinetiana. Neste ambiente colectivo favorable á innovación pedagóxica agroman espontaneamente grupos de traballo e encontros (durante os meses do curso escolar, pero tamén nas escolas de verán, que xa entraban no escenario pedagóxico como actividades de formación permanente e de estímulo á experimentación), nos que se argallan os primeiros documentos reivindicativos solidarios. Non en van coinciden estes movementos co nacemento do programa “Preescolar na Casa” (1977), unha iniciativa feliz promovida polo párroco lucense Antonio Gandoy e que medrou nun clima propicio grazas á acción voluntaria de numerosas mestras e mestres que, con agarimo e moitas veces no anonimato, achegaron o seu mellor saber facer a tan importante causa para a educación familiar dos nenos e nenas do rural galego. No mesmo favorable ambiente dos anos que van de 1975 a 1985 prodúcense, dentro de Galiza, avances considerables a nivel de aperturismo pedagóxico, por suposto entre o profesorado, pero tamén na propia conciencia popular. Así, un dos grupos máis significados tanto pola súa diseminación xeográfica a nivel de Galiza, como polo seu activismo na actualización e formación continua do profesorado baixo un enfoque pedagóxico freinetiano, foi ACIES (Asociación para a Correspondencia e a Imprenta Escolar), que anos máis tarde pasou a denominarse MCEPG (Movemento Cooperativo de Escola Popular Galega). En torno ao grupo ACIES/MCEPG realizáronse desde finais dos 70 os seminarios máis avanzados do territorio galego no tocante a reflexión pedagóxica e elaboración de recursos didácticos 2. Esta circunstancia explica que os primeiros contactos con outros movementos de renovación pedagóxica (en adiante, MRP) doutras partes do Estado se realizaran a través dos congresos do “movemento Freinet”. Mediante este vínculo, Galiza estivo moi relacionada cos movementos estatais de escola rural, desde os que brotaron documentos iniciais de importancia. Pero ademais dos congresos anuais do movemento Freinet (alí Galiza participaba como grupo de traballo territorial), nos que existía un obradoiro específico conformado polo grupo de traballo de escola rural, as e os docentes galegos tamén teceron naqueles inicios dos anos 80 relacións con outros MRP de Cataluña, Canarias, Euskadi, Salamanca, La Rioja, etc. interesados pola educación no rural. Entre Galiza e outras Comunidades Autónomas do Estado dábanse moitas coincidencias nas análises e reivindicacións xerais sobre a educación no rural, aínda que no caso galego existían agravantes debidos a circunstancias moi peculiares que requirían (e aínda requiren) unha planificación de maior complexidade. É certo que nas interpretacións sobre as alternativas que se defendían recoñecíanse diferentes tipos de escola rural, e cada un deles precisaba adaptacións específicas en varios aspectos; pero, ao tempo, tamén se identificaban unhas circunstancias comúns básicas que particularizaban a escola rural (en xeral) como subsistema diferenciado, subsistema que esixía procederes pedagóxicos baseados en dous principios complementarios: 1. Elasticidade, é dicir, flexibilización das concrecións pedagóxicas, as cales debían ir orientadas a ofrecer un ensino adaptado á realidade e aos intereses das nenas e nenos de cada escola. 2. Correspondencia, cunhas bases comúns que definiran, nun sentido xeral, a escola rural como sector específico. Nos documentos que brotan nos encontros daquela época desenvólvense con precisión as implicacións para a docencia destes principios, pero á par tamén quedan alí reflectidas certas premisas previas ao traballo docente no medio rural, a saber: 1. A renovación da escola rural ten que se establecer dentro da espiral dunha política de desenvolvemento consecuente co mundo rural. 2. A escola rural precisa dun marco xurídicoadministrativo que a defenda. 3. É necesaria unha discriminación positiva en canto á dotación económica das escolas rurais, a fin de que o mundo rural saia do segundo plano ao que secularmente foi condenado. Tamén se contemplou naqueles momentos a necesidade dun currículo axeitado para a escola rural, e de feito houbo un intento afortunado de poñer en negro sobre branco as condicións que o xustificaban, e as bases pedagóxicas sobre as que se debería elaborar. O importante legado destas primeiras iniciativas espontáneas de organización docente a prol da educación no rural foi avanzando cara a novos modos asociativos que abrollaron finalmente co decorrer da década dos 80, cando algúns grupos de traballo máis activos no rural buscan proxectarse ao futuro a partir de estruturas organizativas máis ambiciosas 3. 3. OUTROS PROXECTOS ALTERNATIVOS PARA A ESCOLARIZACIÓN NO RURAL GALEGO: O CASO DA COMARCA DE ORDES Os movementos docentes e comunitarios a prol da educación no rural en Galiza seguiron mantendo durante a década dos 80 un pulso firme fronte ao panorama provocado pola aberrante aplicación dun sistema de escolarización importado, como era o da concentración. Así, tomando como referencia o proxecto que anos atrás se defendera para a montaña lucense, cos mesmos argumentos educativos e socioculturais, e seguindo aquel tipo de planificación, fóronse xerando e defendendo outros proxectos pedagóxicos para outras zonas rurais de Galiza, alternativos á planificación oficial; e nalgúns casos conseguiuse a súa materialización a pesar das tentativas iniciais, contrarias, da administración educativa. Ao respecto sirva de exemplo o tan soado caso da comarca de Ordes. No decorrer do ano 1984 actívase un grupo de mestres e mestras desta zona opostos a unha planificación escolar irracional que estaba provocando unha inaceptable masificación de alumnado nas concentracións da comarca (os colexios de Ordes, Ponte CarreiraFrades, Mesía e Oroso). Algúns destes centros foran construídos para catorce unidades, pero estaban a funcionar con vinte, ocupando os espazos de biblioteca, laboratorio, aula de psicomotricidade, e nalgún caso mesmo a casa do conserxe; outros É o caso por exemplo daquel grupo de mestras da montaña lucense (19751984), parte de cuxos membros, xunto con outros docentes de escolas rurais da provincia, mantiveron o contacto pedagóxico durante anos, e que frutificou en diversas iniciativas sociais e pedagóxicas por toda Galiza. Unha delas, concretamente na provincia de Lugo, foi a formalización en 1983 do Colectivo Pedagóxico Estiño, que con máis de trinta anos ás súas costas aínda segue en activo centrado especificamente na educación en escolas rurais. A súa presenza pública signifícase na edición da revista escolar anual “Miuzallas”, pero especialmente na elaboración (a cargo das nenas e nenos das escolas rurais da provincia) dun fermoso calendariopóster solidario que cada ano versa sobre unha temática diferente referida á cultura rural galega, iniciativa pedagóxica que botou a andar en 1978 precisamente da man das mestras da montaña. foran pensados para oito unidades e funcionaban con quince, nas mesmas condicións de falta de espazos elementais. No caso concreto do colexio de Ordes, visto que a matrícula desbordaba todas as instalacións internas, chegáronse a levar as aulas de preescolar a un deplorable edificio que fora cárcere (cun intelixente matiz sarcástico e en comparación co exitoso programa “Preescolar na Casa”, no colexio de Ordes dicíase que facían “preescolar no cárcere”). A cuestión do transporte escolar Ilustración 4. Viñeta 1 de Andrade. Ilustración 5. Viñeta 2 de Andrade. Ilustración 6. Noticia de prensa sobre o documento elaborado polo profesorado da comarca de Ordes, a prol doutra planificación escolar na zona. Fonte: xornal La Voz de Galicia, 23 de xuño de 1985. tamén raiaba no despropósito; había rutas nas que os nenos e nenas transportados sufrían cada día un traxecto de 54 km desde as súas casas ata o colexio de Oroso. Ante unha anunciada proposta por parte da administración de ampliar daquelas concentracións baixo o mesmo nefasto modelo de concentración, no ano 1985 un grupo de docentes da zona elaboran e preséntanlle ao delegado provincial de Educación da Coruña un estudo realizado por eles (“Consideracións e aportacións a unha suposta reforma no mapa escolar dunha zona rural da provincia de A Coruña”). Este estudo prevé unha planificación escolar alternativa a partir da consideración de sectores xeográficos e da mancomunización de servizos, que transcendían os compresivos lindes municipais. Desde os seus inicios esta proposta acadou unha considerable repercusión mediática, pero provocou sobre todo a concienciación das familias respecto da situación que viñan padecendo os seus fillos e fillas. O seguinte paso deste grupo docente consistiu en elaborar unha alternativa de planificación, agora xa concreta, que comprendía respostas específicas para reestruturar as grandes concentracións da zona (e deste xeito “desmasificalas”), a partir da conservación dalgunha escola parroquial que tiña boa matrícula e da creación de pequenas concentracións ou minigrupos pola comarca. Despois dun ano agardando unha resposta oficial que non chegou, no 1986 o colectivo presenta na Consellería de Educación un proxecto totalmente concretado, plenamente desenvolvido e fortemente apoiado por centos de asinantes (docentes e veciñanza da zona afectada). No seguinte curso, fronte a unha nova demora na resposta por parte da Consellería, e baixo o amparo dun documento tamén masivamente asinado pola colectividade, insístese de novo no asunto fronte á conselleira, á delegada e aos inspectores de zona. Así mesmo tramítase unha pregunta no Parlamento de Galiza, a través dun representante parlamentario da oposición, sobre as “Necesidades de escolarización e proxectos de actuación nos concellos de Ordes, Oroso, Frades e Mesía”. Aínda que moitas das demandas da comunidade caeron en saco roto, afortunadamente e grazas a esta iniciativa, no caso do concello de Mesía conseguiuse finalmente unha planificación alternativa, unha reestruturación moi aceptable pola que a agrupación de Xanceda reducía alumnado de preescolar e primeira etapa de EXB, e atendía a segunda etapa de EXB; tamén se creaba unha pequena concentración en Lanzá (referente para cinco parroquias), unha concentración parroquial de catro unidades en Visantoña, unha miniagrupación para dúas parroquias en O CabezoOlas, e mantíñanse as escolas unitarias do Vedral, Mesía, Cabrui e Bascoi. En definitiva, un mapa escolar zonal no que estaban contempladas todas as tipoloxías de escolas que require unha planificación educativa sensata. 4. O NACEMENTO DA COORDINADORA DA ESCOLA RURAL DE GALIZA E AS XORNADAS DE FORMACIÓN E ANÁLISE SOBRE A ESCOLA RURAL O activismo dos colectivos docentes a favor da escola rural na década dos 80 foi medrando ata o punto de facerse manifesta a necesidade dunha coordinación máis sistemática a nivel galego, e así, correndo o ano 1985, xa se dispoñía dunha estrutura organizativa materializada nunha xestora provisional da futura “Coordinadora da Escola Rural de Galiza” (facendo un salto no tempo, xa baixo tal denominación as e os docentes galegos participaron en 1989 no primeiro encontro da Coordinadora Estatal de Escuela Rural, en Madrid). Naquel clima pedagoxicamente efervescente, con ensinantes batallando na defensa da escola rural (moitos ligados á Coordinadora da Escola Rural de Galiza e outros que participaban en grupos de traballo sobre o rural dos diferentes MRP), vai xurdindo a necesidade de afondar na reflexión mediante encontros e xornadas de formación específicas sobre a educación no rural. 4.1. Primeiras xornadas de escola rural O MRP Nova Escola Galega (en adiante, NEG), que se tiña constituído en 1983 xa cun forte compromiso a favor da educación no rural a partir de referentes freinetianos, a través do seu grupo de traballo de escola rural asume un papel decisivo actuando de enlace cos demais grupos, e fomentando e amparando diferentes iniciativas de docentes rurais. Nesta tesitura, NEG decide organizar as “I xornadas de escola rural” (Compostela, 1986), nas que se conta con importantes documentos de apoio como: – As conclusións da comisión de escola rural do “Primer congreso de renovación pedagógica” de Barcelona, de 1983. – As conclusións das “Primeras jornadas de escuela rural” de Salamanca, de 1984. – As conclusións e a declaración final das “Primeras jornadas de escuela rural” de La Rioja, de 1986. Merece especial mención un dos foros temáticos destas primeiras xornadas galegas, titulado “Marco legal e situación actual da escola rural en Galiza: a escola rural galega, a grande esquecida”, Ilustración 8. Material das I xornadas de escola rural de NEG (Compostela, 1986). no que se presenta un detallado estudo do profesor Antón Costa Rico que se publicou na Revista Galega de Educación baixo o título “Entre a vella e a posible escola rural galega” (1986). Significamos tamén destas xornadas a análise da alternativa “Unha educación integrada de base para desarrollar o rural”, e o tratamento dun asunto tan prioritario naquel momento como era o “Desarrollo do mundo rural, mapas escolares e zonalización”; para enfrontar este último tema tomouse como referencia o proxecto antes mencionado dos mestres da comarca de Ordes, así como o “Proxecto de intervención educativa para a Mancomunidade de Ordes”, realizado por dúas persoas licenciadas en ciencias de educación. A estas primeiras xornadas, e a todas as que se organizaron posteriormente, convidouse (infrutuosamente) aos representantes da administración educativa coa intención de que expuxeran os plans e os datos nos que se baseaba a súa acción de goberno, e ao mesmo tempo para que tiveran oportunidade de escoitar os argumentos que alí se defendían. Aínda así, a participación de máis dun centenar de persoas, e a intensidade das análises realizadas nestas xornadas evidenciaban a necesidade da súa realización. De feito, nas propias conclusións xa se nota que alí deu comezo o proceso de consolidación das liñas pedagóxicas sobre a escola rural galega, que caracterizarían textos posteriores tales como o importante “documento base” da Mesa Galega de Educación no Rural. Nestas xornadas tamén se perfilou o modelo no que haberían de asentarse as seguintes xornadas. Finalmente, nas primeiras xornadas fíxose patente a vontade de mellorar a coordinación de escolas e colectivos, de tal maneira que se tomou a decisión de axilizar a creación da desexada Ilustración 9. Noticia de prensa sobre as I xornadas de escola rural de NEG. Fonte: xornal La Voz de Galicia, 23 de maio de 1986. “coordinadora”, iniciativa na que se continuou a traballar ata as seguintes xornadas. 4.2. Segundas e posteriores xornadas de escola rural Ao ano seguinte, en 1987, NEG organiza as “II xornadas de escola rural”, tamén en Compostela, nas que de novo volven a participar colectivos diversos a prol da escola rural. Cun programa extenso e intenso na liña do anterior (relatorios, debates, experiencias, conclusións, etc.), a participación seguiu sendo numerosa e activa. As “III xornadas de escola rural” de NEG realízanse en 1988 no Pazo de Mariñán (Bergondo), tamén cunha notable asistencia. Nestas xornadas, ademais de continuar afondando nas problemáticas das anteriores, por fin se entra a fondo na definición dun currículo propio para a escola rural e nas bases para desenvolvelo, enfocándoo cara a unha escola integrada. O encontro coincide no tempo coa primeira planificación experimental de Colexios Rurais Agrupados 4 (en adiante, CRA) elaborada pola Ilustración 10. Cartel das II xornadas de escola rural de NEG (Compostela, 1987). Ilustración 11. Cartel das III xornadas de escola rural de NEG (MariñánBergondo, 1988). 4 Ata 1996 a súa denominación oficial en Galiza era “Colexios Públicos Rurais Agrupados”. A partir do Decreto 374/1996 (de 17 de outubro, polo que se aproba o regulamento orgánico das escolas de educación infantil e dos colexios de educación primaria, DOG do 21 de outubro), perden o adxectivo “públicos” para concordar co nome que xa recibían noutras Comunidades Autónomas. administración educativa, concretamente a realizada en Teo, Narón e Santa Comba, que se materializa na creación destes CRA piloto; nas xornadas cóntase co equipo docente de Teo e debátese sobre esta alternativa, quedando en evidencia as contradicións da administración á hora de dispoñer para os CRA unha dotación privilexiada en comparación co esquecemento que padecían as escolas unitarias; en definitiva, faise patente a urxencia dunha planificación xeral para toda Galiza. Nestas xornadas tamén se pon de manifesto a necesidade de formalizar definitivamente a “Coordinadora da Escola Rural de Galiza”, cuxa xestora provisional viña manténdose desde dous anos antes; por fin acaba sendo alí constituida, cun perfil aberto ideoloxicamente e plural en termos de representatividade. Posteriormente a Coordinadora retoma os puntos de acordo destas terceiras xornadas e fai a súa primeira declaración pública de principios, sobre a reestruturación do sistema de concentracións demandando, primeiro, a busca dun novo sistema que “desmasifique” e devolva ao neno/a ao seu ambiente natural, e segundo, a concienciación e formación do profesorado de cara á transformación do seu labor nas escolas rurais con novos procederes no pedagóxico e no organizativo. En xeral, os obxectivos que a Coordinadora acabou asumindo foron: 1. Artellar os esforzos de todos os e as ensinantes preocupados pola problemática da escola rural. 2. Apoiar e asesorar os grupos das diferentes zonas para a elaboración de mapas escolares e alternativas de escolarización. 3. Facer uso da súa representatividade diante da administración educativa, reclamando ser consultada e escoitada sobre todas as actuacións que afectasen ao rural. En anos sucesivos seguiron outras xornadas, tamén baixo a responsabilidade de NEG, e coa colaboración dos colectivos participantes na Coordinadora. Por fin en 1989 realízase en Gandía (Alacante) o histórico “II Congreso Estatal de MRP”, no que participa o grupo de traballo de escola rural de NEG, coa achega de varios documentos que viñan a reflectir, de facto, o dinamismo do colectivo docente galego na defensa da escola rural. 5. A CREACIÓN DOS CRA E A CONFRONTACIÓN COA SITUACIÓN DAS ESCOLAS UNITARIAS Por esa mesma altura comezan os primeiros contactos entre o profesorado que traballaba nos novos CRA, que anos máis tarde (1997) configurarían a “Asociación de Mestres de Colexios Rurais Agrupados de Galicia” (en adiante, AMCRAGA), que desde entón vén actuando como coordinadora de propostas, reivindicacións e intercambio de experiencias dos CRA galegos, para o que xa no curso 198990 comezou a organizar uns encontros ou foros “interCRAs” en diversas localidades do país, co obxectivo de contribuír á actualización pedagóxica das mestras e mestres dos CRA (reelaborado de Segovia, 2011: 3). A última edición foi o “XI Foro AMCRAGA” de 2010, realizado no CRA de Santa Comba. O modelo CRA, que nun principio se presentaba como unha aposta esperanzadora para a educación no rural, limitouse a poñer en funcionamento (dotando adecuadamente) algúns CRA que cumprían certos requisitos. Ante esta situación, que en termos comparativos afectaba negativamente a moitas escolas unitarias e concentracións, desde a Coordinadora (e tempo andando, desde a Mesa Galega de Educación no Rural) propúxoselle á Consellería que considerase adoptar dúas alternativas, complementarias entre si: a extensión do modelo CRA ao conxunto do rural en caso de que resultara idóneo, e a procura doutros modelos de agrupamento rural do tipo “organización funcional”. En calquera caso esixíaselle á administración que tomase con urxencia medidas que rematasen coa Ilustración 12. Cartel do XI Foro AMCRAGA (Santa Comba, 2010). Fonte: http://www.glogster.com/angaraban/foroamcraga/g6n15aps29sj63kn9uvo9ha0 discriminación que padecía o alumnado das escolas unitarias, medidas, en definitiva, que evitasen o seu peche. Non houbo éxito. 6. O PAPEL DA MESA GALEGA DE EDUCACIÓN NO RURAL 6.1. A entrada en escena da MGER Polo ano 90, coincidindo coa época na que os MRP son animados desde o MEC e reciben axudas económicas, é cando se constitúe oficialmente a Confederación Estatal de MRP, dentro da que se crea a específica “Mesa Estatal de Escuela Rural” (cada Comunidade Autónoma tiña a súa propia organización neste asunto e todas elas se integraban na mesa estatal). Así, e despois do esmorecemento da anterior Coordinadora da Escola Rural de Galiza, co empuxe de NEG conxúntase a partir de 1996 unha nova plataforma coa denominación “Mesa Galega da Escola Rural” (en adiante, MGER), que participa en todas as reunións da mesa estatal, colabora na primeira publicación desta (“Trabajar en la escuela rural. ¿Trabajar en la escuela rural? ¡Trabajar en la escuela rural!”, libro de 1998), e mantén un papel activo nos congresos estatais de MRP, significándose a este respecto a numerosa presenza galega no congreso de Torremolinos de 1996, no que se establecen conclusións e reivindicacións sólidas referidas ao sistema educativo no ámbito rural 5. Esta integración na “mesa rural” da Confederación Estatal de MRP supuxo para a MGER un notable reforzo. Grazas aos considerables avances que en materia de política educativa específica para o rural estaban acontecendo noutras Comunidades Autónomas, nos momentos escuros que se atravesaron en Galiza púidose contar con acreditados referentes foráneos e con apoios rigorosos cando houbo que formularlle á nosa administración autonómica reivindicacións ou esixencias doutros modelos de política xeral e educativa para o territorio rural galego. Hai que sinalar que no 1996, unha vez que o PSOE é substituído polo PP no goberno do Estado, os apoios do MEC á Confederación Estatal de MRP redúcense significativamente, quedando desmanteladas as mesas específicas nun momento da máxima actividade. Unha vez materializado aquel lamentable final “económico” da mesa estatal, voluntariamente desde NEG aínda se continuou durante un tempo en comunicación con grupos de traballo dalgunhas Comunidades Autónomas, pero ao non se dispor de fondos para costear viaxes e encontros non foi posible manter aquela Mesa Estatal de Escuela Rural que tanto e tan importante labor viñera desenvolvendo durante aqueles seis anos. 5 Nesta época tamén se constitúe a “Mesa Galega da Educación Infantil”, integrada así mesmo na Confederación Estatal de MRP. A referida “mesa infantil”, promovida desde NEG, apoiada especialmente por Preescolar na Casa, e na que participaron diversos colectivos e persoas defensoras da causa, tivo unha comprometida e significada acción durante os poucos anos que conseguiu manterse en funcionamento. Dentro do seu extenso cometido destacou polo intenso labor en defensa dun proxecto específico de atención educativa para o medio rural, en virtude do cal a entidade tiña asumido un proxecto xa existente que sondaba a procura de opcións novas, e que levara por título “Alternativa de atención educativa para a etapa infantil no medio rural galego”. Esta proposta fora elaborada, anos antes, por mestras e mestres relacionados co grupo de traballo da comarca de Ordes e de Preescolar na Casa. 6.2. Que é a MGER? Concentrando xa a atención na natureza da MGER, esta quedou configurada desde os seus inicios polos MRP máis activos do territorio galego naquel momento (NEG especialmente, e tamén a Asociación SocioPedagóxica Galega), polas representantes dun programa tan significado na educación no rural galego como foi Preescolar na Casa, pola Coordinadora Galega de CRA, e polas organizacións sindicais máis representativas no ensino (CIG, CCOO, CSICSIF, STEG, FETEUGT). Agás unha paréntese na presenza dos CRA (estiveron uns anos sen implicación na actividade da MGER, pero na actualidade reanudaron a súa participación), todas estas entidades viñeron coincidindo durante estas case dúas décadas no cometido e no enfoque desta plataforma, representativa dos e das profesionais da educación rural. E así, ata os nosos días, a MGER vén desempeñando un labor coordinado, ás veces descoñecido pero imprescindible, a prol da educación no medio rural galego. Son difíciles de enumerar as funcións que foi asumindo a MGER nesa longa traxectoria, pero en termos xerais poderiamos reducilas ás seguintes: 6.3. A MGER no seu contexto: unha organización necesaria Nos tempos en que naceu a MGER, as escolas incompletas do medio rural galego (a maioría unitarias) sufrían un completo abandono por parte da administración educativa, que desenvolvía unha política firme orientada a fomentar o seu peche, estratexia baseada nun afán puramente económico e aplicada en practicamente todas as zonas rurais de Galiza. En resposta a esta planificación escolar, de novo prodúcense por todo o país protestas locais organizadas de familias e veciñanza defendendo a súa escoliña ameazada de peche. Á par, moitas concentracións escolares comarcais protestaban pola masificación que sufrían na etapa infantil provocada polo peche de unitarias. Noutros moitos centros comarcais, por contra, maniféstanse intereses corporativistas de colectivos de docentes que rexeitan a precariedade na que se atopan as unitarias e defenden que as mestras e mestres exerzan só en colexios; neses casos apóiase de xeito decisivo o peche das unitarias da zona para incrementar a oferta de prazas na propia concentración escolar. A ofuscada política xeral da administración para o medio rural definía, por suposto, a orientación que seguiu a política educativa. As nosas autoridades educativas estiveron moi lonxe de considerar a escola unitaria como modelo educativo óptimo e con posibilidades sociopedagóxicas relevantes (así o preconizan Costa, 1986; Berlanga, 2003; Boix, 2004; Bustos, 2011; e outros moitos). A razón, tamén económica, foi negarse a poñer os recursos necesarios de profesorado de apoio e especialista para manter nas unitarias as etapas de educación infantil e educación primaria, tal como se estaba a facer nese momento noutras Comunidades do Estado. Tamén se negaron medios para dotar as escolas de infraestruturas en debidas condicións, ofrecer servizo de pequeno transporte (tipo taxi), ou satisfacer necesidades específicas que posibilitaran o desenvolvemento de proxectos de intercambio e socialización dos pequenos grupos. Ilustración 13. Viñeta 3 de Andrade. Na mesma liña miope a administración non apoiou nin valorou proxectos pedagóxicos modélicos que se desenvolveron en moitas escolas unitarias, que noutras xeografías poderían ter sido referentes, pero que en Galiza foron obviadas por non encaixar cun certo cartesianismo da administración. O máis frecuente nestes casos era que desde o Servizo de Inspección (salvo algún inspector, que excepcións tamén houbo) se opinara negativamente sobre a calidade pedagóxica da unitaria en cuestión, e se aconsellara ás familias que levaran as criaturas ás concentracións, que ademais “competían” coa vantaxe do transporte e do comedor. No medio desta nefasta política chegaron a arbitrarse medidas máis ou menos aberrantes segundo os intereses que primaban en cada caso; contadas veces se actuou seguindo criterios pedagóxicos defendidos polas familias e por algúns mestres/as a favor do mantemento das unitarias. Foron tempos de infortunio (que acabarían superando as dúas décadas), nos que se tomaron medidas irreversibles de desprazamento de nenas/os a partir de tres anos ás agrupacións, en condicións ás veces denunciables. En moitos casos a estratexia da administración era comezar apartando da unitaria ao alumnado de 1º ciclo de educación primaria, para evitar así completar a súa escolarización na unitaria con especialistas itinerantes; agardábase desta maneira poder pechar a escola a curto prazo por falta de matrícula en educación infantil, xa que as familias levarían as crianzas a un centro que lles asegurase desde o inicio un servizo completo; en suma, un círculo vicioso xerado desde a Consellería. A nivel organizativopedagóxico á administración tampouco lle interesou implantar un modelo de “agrupacións funcionais” debidamente dotadas, ou ben estender o modelo CRA, debido ao custe que suporía incrementar profesorado itinerante, e tamén porque esixiría un regulamento de itinerancias (como existía na maioría das outras Comunidades Autónomas), mentres en Galiza nos poucos CRA existentes funcionouse durante máis de dez anos sen o regulamento que a propia MGER reclamou desde o principio. A este abandono das escolas rurais veñen a sumarse as supresións de comedores escolares e as irregularidades no transporte escolar. En relación ao transporte, os percorridos trazados e as concesións a empresas con privilexios abusivos causaron con frecuencia diversos problemas, denunciados polas ANPA e as direccións dos centros, que esixían debidas condicións para a escolarización das e dos pequenos. Resumindo, en ocasións as contradicións (ou a incompetencia, mesmo o abuso nalgún caso) na política educativa para o rural viñeron a substituír unha planificación axeitada á realidade dese contorno, un proxecto enfocado á calidade educativa, e unha pedagoxía respectuosa coa infancia do país galego. É comprensible pois que desde aqueles inicios dos anos 90 por aldeas e vilas de Galiza enteira se mobilizaran colectivos de docentes e familias nunha loita solidaria para impedir a aplicación de medidas drásticas dispostas desde a administración, dificilmente compatibles cunha pedagoxía rural ou cos dereitos da sociedade rural. O nacemento e o mantemento durante case dúas décadas da MGER tivo (e segue a ter) sentido pois no apoio e fundamentación pedagóxica que veu ofrecendo a todos eses movementos defensores da escolarización no rural. A propia MGER, nas segundas xornadas que organizou sobre a educación rural, autodefiniuse como: Un grupo de asociacións comprometidas coa educación que, ante a situación de progresivo abandono da educación no medio rural, opta por defender o ensino de calidade de todos os nenos que viven no medio rural. Un grupo que entende a educación como factor importante de desenvolvemento das persoas e das comunidades onde se desenvolven. 6.4. Funcionamento, evolución e accións significativas da MGER Como plataforma de entidades (ben diferentes entre si) que é, a MGER toma as súas decisións a partir da análise conxunta dos asuntos que lle son propios, da confrontación de datos, do debate e da proposta de alternativas, pero chegar a acordos non sempre é doado, sobre todo en momentos críticos. Con todo, un talante flexible predomina no colectivo, e con xenerosidade as organizacións intentan acadar os consensos necesarios para fortalecer as decisións da plataforma. Concretamente, no referente á recollida e interpretación de datos relativos a catálogos de postos de traballo, supresión de unidades, situación laboral do profesorado, regulamento de itinerancia, etc., as organizacións sindicais achegan un importante traballo á MGER. Paralelamente, no ámbito da fundamentación pedagóxica son os MRP os que exercen maior protagonismo. Na harmónica converxencia destas dúas culturas reivindicativas foise tecendo unha traxectoria de acción a nivel galego, integrada ao mesmo tempo na dinámica estatal dos MRP, cos que a MGER se veu coordinado a través de NEG desde o primeiro momento. A partir do coñecemento da realidade galega e da súa escola rural, das innovacións pedagóxicas do momento e de fórmulas de planificación escolar alternativas, a MGER foi perfilando a finais dos anos 90 un plan específico de educación para o rural galego, enfocado ao desenvolvemento integral tanto da infancia como do propio contorno, e no marco dunha política racional que permitira un crecemento xusto dun medio rural de notables recursos afogados. A MGER dirixiu inicialmente as súas enerxías a intentar paralizar as numerosas supresións de unidades escolares impostas pola vía apresurada e repentina, denunciando situacións nas que os datos fríos da administración non contemplaban graves consecuencias sociais e non daban marxe 6 Considerando o (extenso) cometido da MGER, unha entidade interesada en todas as etapas de evolución da persoa e en todas as dimensións da educación, a substitución na súa denominación do termo “escola” polo de “educación”, máis integrador, produciuse de contado unha vez que os compoñentes da entidade decidiron reflexionar sobre esta cuestión. a posibilidades reais de recuperación de matrícula. Sucederon moitos casos nos que eran factibles solucións positivas defendidas por familias e docentes, ben coñecedores das posibilidades certas, posibilidades que a administración ignorou o que, unha vez máis, provocou o desprazamento de parte da poboación moza ás vilas, fuxindo da incerteza á hora da escolarización das crianzas. Outra das loitas da MGER centrouse en reclamar dotación de profesorado de apoio e especialistas para todas as unitarias, que permanecían nunha vergoñenta precariedade; como indicamos anteriormente, evidenciábase unha inxusta discriminación respecto dos CRA, que contaban cun adecuado cadro de persoal. Desde a MGER, e coa referencia da política de planificación educativa practicada noutras Comunidades Autónomas do Estado (que lle levaban algúns anos de adianto á da Consellería de Educación), reclamábase unha organización funcional que asegurase que todas as escolas rurais, formasen parte ou non dun CRA, dispuxesen da mesma dotación (por suposto isto implicaba que se elaborase sen máis demora o regulamento de itinerancias, cuxa inexistencia sufriu durante anos o profesorado dos CRA, pese ás demandas da MGER). Para planificar estas medidas, a MGER defendía a necesidade da elaboración dun mapa escolar da realidade existente, e doutro mapa escolar baseado nun plan alternativo, máis o correspondente deseño dun proceso de tránsito do primeiro mapa ao segundo. A resposta da administración educativa a este asunto acabaría tendo gran transcendencia no futuro: afianzamento na negativa a desenvolver un plan específico para o rural, optando en cambio pola supresión urxente daquelas escolas que precisaban ser dotadas e protexidas. 6.5. A elaboración do documento base da MGER En vista do panorama presentado no punto anterior, a MGER viu necesario protagonizar a elaboración canto antes dun documento base que orientase un plan específico de educación no rural en Galiza, todo un reto que supoñía sobre todo ollar a longo prazo. Asumíase que os ambiciosos obxectivos desexados non se poderían satisfacer nun breve período de tempo, pero polo menos pretendíase frear de inmediato coas medidas destrutivas que se viñeran aplicando. Urxía tamén a procura dunha orientación pedagóxica atinada para unha infancia nese momento atendida contra natura no sistema educativo desde os máis tenros anos. Da mesma maneira, era conveniente introducir racionalidade no proceso de revitalización do mundo rural, que minorizase o éxodo ás vilas e cidades. A elaboración dun documento que recollese nuns puntos mínimos o acordo de todas as organizacións da MGER, e que ao mesmo tempo ofrecese unha información adecuada para ser espallada e popularizada, esixiu un traballo intenso. O consenso de sínteses precisas resulta traballo complexo cando hai que encaixar visións de colectivos diferentes en tempos limitados, ao que se lle sumaban as dificultades e custes asociados á asistencia ás xuntanzas en Compostela de persoas que viaxan desde lugares de toda Galiza, a título voluntario, cando aínda non se popularizara a videoconferencia. Pese aos condicionantes e a prema de presentar nunhas xornadas este traballo, que habería de guiar as perspectivas e horizontes da MGER, finalmente o documento fíxose público en Compostela en marzo de 2000 7. Este logro dalgún xeito selou o pacto implícito dos compoñentes da MGER, e tamén permitiu expresar documentalmente de cara á Consellería de Educación e á opinión pública os argumentos dunha entidade que, mediante este manifesto, facía visible a súa presenza. Ilustración 14. Capa dianteira do libro da MGER (2006). 7 Pode accederse directamente a este documento en MGER, 2006: 117120 ou desde http://www.novaescolagalega.org/almacen/documentos/A_educaci%C3%B3n_no_rural_en_Galiza.pdf 6.6. O libro da MGER 8 Desde os seus inicios a MGER acubillaba a esperanza de elaborar unha publicación que ademais de difundir o seu propio labor como coordinadora, servira para ampliar a súa incidencia social, para difundir experiencias pedagóxicas (xurdidas en e) dinamizadoras do medio rural, e para favorecer estudos sobre a educación rural galega. Malia que a MGER prevía que a humilde publicación estivera fóra do prelo en 2002, diferentes atrancos relacionados coa edición provocaron un retraso de catro anos, nos que só puido contar co apoio incondicional do mecenas Isaac Díaz Pardo, quen participando da causa e sen ningún ánimo de lucro, puxo á disposición da MGER os obradoiros de Gráficas do Castro/Moret. O resto foi un camiño ateigado de cancelas pechadas: un libro crítico coa política das administracións educativas dificilmente ía gozar de subvención pública. Finalmente conseguiuse unha axuda da Deputación Ilustración 15. Capa traseira do libro da MGER (2006). 8 Desde http://www.novaescola-galega.org/almacen/documentos/A_educaci%C3%B3n_no_rural_en_ Galiza.pdf accédese directamente a esta publicación. da Coruña, e despois de moitas xestións no último momento a Consellería da Educación asumiu colaborar coa Deputación na distribución da publicación a centros de ensino e bibliotecas, labor que acabou sendo desastroso: á maioría de centros e escolas o libro non chegou, e cando chegaba aparentaba propaganda ao non vir acompañado da usual presentación oficial, necesaria a fin de que se lle prestara a atención que merecía, que acabou sendo escasa, para frustración da MGER e mal da escola rural unha vez máis. En definitiva, despois da longa xestación, en agosto de 2006 sae á luz A educación no rural en Galiza, que xa no seu editorial amosa con claridade a postura da MGER respecto do título (p. 7): […] un alegato en defensa da educación rural. Esta defensa ten como principal fundamento considerar a educación como unha dimensión fundamental de desenvolvemento local, onde os servizos á infancia, a escola, están chamados a xogar un papel decisivo para facer fronte a problemáticas de illamento, de exclusión social que padece o rural galego. Porque o illamento das escolas vai unido ao illamento das comunidades e pechar escolas non é máis que apurar o proceso de desertización e de morte das propias comunidades. Esta publicación pretende ir máis ao fondo da cuestión. Encarar o problema da escola como un problema interno do sistema educativo que agrava o problema de fondo: a supervivencia do medio rural. Isto obriga a pensar os modelos de sociedade e de desenvolvemento. As escolas, a educación, poden constituírse nun pólo de desenvolvemento comunitario contribuíndo a xerar e alimentar dinámicas de acción local revitalizadoras do tecido social. Escolas rurais e comunidades poden —e deberían— ser encaradas como un campo de prácticas sociais innovadoras a nivel social e educativo. A publicación integra vinte contribucións, froito de diferentes olladas sobre a educación no medio rural antes, agora e de cara ao futuro, agrupadas nos seguintes apartados: – “Artigos para a reflexión” nos que, precedidos dunha presentación da propia MGER, se argumenta que o sistema educativo debe promover a capacitación das persoas, pero no seu propio medio, tal que lles permita no futuro transformar as potencialidades do contorno en beneficios persoais e colectivos. Deféndese tamén a heteroxeneidade nos agrupamentos escolares do alumnado, propia das escolas unitarias, como estratexia eficaz de cohesión social e aprendizaxe da convivencia. – “Situándonos na realidade da escola rural”, no que se analizan as respostas que distintas administracións autonómicas ofrecen diante das peculiaridades da escola rural do seu territorio, e o valor que lle confiren. – “O que é necesario ten que ser posible” era o lema de Antonio Gandoy (o fundador de Preescolar na Casa), quen defendía que cando existe o convencemento de que algo é xusto, téñense que procurar as fórmulas para levalo a cabo. Neste apartado pois recóllense experiencias actuais de educación no rural que confirman que hai formas exitosas de facer, se hai vontade, convencemento e recursos. – “Cando os soños levan as respostas” recolle a voz dos nenos e das nenas do medio rural, depositarios da sabedoría popular; a súa lóxica esmagadora ten o inestimable valor de converter en doado o que as e os adultos complicamos: os seus soños veñen cargados de respostas evidentes e razoables. – “Tempos de antes, principios educativos de agora” trata das escolas rurais cunha perspectiva histórica, e pon o acento nos seus efectos de transformación comunitaria e transformación persoal. Á par da presentación de modelos educativos característicos do rural galego (escolas americanas, escolas de ferrado, escolas unitarias, Escola Agrícola de BarreirosSarria, escolas de montaña), ofrécense testemuñas dalgunhas persoas que recrean a súa infancia ligada a experiencias significativas relacionadas coa escola, e é que, en definitiva, a escola é algo propio, algo de cada nena ou neno. Ilustración 16. Cartel das I xornadas de educación no rural da MGER (Lugo, 2002). Ilustración 17. Noticia de prensa sobre as I xornadas de educación no rural da MGER (Lugo, 2002). Fonte: xornal El Progreso, 17 de marzo de 2002. – E uns “anexos”, nos que se inclúe o documento base da MGER, as súas demandas urxentes á Consellería de Educación, a organización das primeiras e segundas xornadas de educación no rural, e a entrada a debate deste tema no Parlamento Galego. Concluía o editorial do libro cun desexo (p. 9): Esperemos que esta publicación cumpra o obxectivo que a Mesa de Educación no Rural persegue: crear debate, reflexión e concienciación sobre unha educación digna e de calidade no medio onde se desenvolven as persoas. Unha educación a carón da persoa. 6.7. As primeiras xornadas da MGER As “I xornadas de educación no rural” da MGER realizáronse na cidade de Lugo en marzo de 2002. Foron abertas a ensinantes, estudantes e persoas interesadas pola problemática do mundo rural, e convidouse a asistir especialmente ao profesorado das universidades galegas. Durante dous días de formación e debate, e con participación de especialistas de Galiza, Cataluña e Asturias, priorizouse a recolleita de boas prácticas educativas en todos os niveis do ensino, analizouse a evolución do sistema CRA en relación á situación das unitarias, revisouse a experiencia do “Grup Interuniversitari d’Escola Rural de Catalunya”, e valoráronse modelos de agrupamentos funcionais xa implantados que puideran servir de referencia de cara a formular un desexado proxecto de defensa e dinamización da escola rural galega e do seu medio. As conclusións, nunha redacción concordante co espírito do documento base da MGER, desenvolvían un elemento esencial: a necesidade dun proxecto de formación inicial do profesorado que contemplase unha pedagoxía específica para o rural. Con achegas doutras Comunidades Autónomas (Cataluña, Asturias, CastelaA Mancha) manifestábase a urxencia dun plan de dinamización da educación no rural de Galiza no que deberían implicarse as súas universidades como xa o facían as das comunidades mencionadas nos seus territorios. Da mesma maneira expresábase a prema en dispoñer dun plan de formación continua relacionado coa educación no rural que afectase a todo o profesorado, e no que debería comprometerse a Consellería de Educación. 6.8. As segundas xornadas da MGER e a implicación do Parlamento Galego As “II xornadas de educación no rural” (que levaban por tema “Educación e desenvolvemento rural, o compromiso”), desenvolvéronse en 2004 na Facultade de Ciencias da Educación de Compostela (polo tanto, coa implicación de profesorado universitario); nelas presentouse un texto que pretendía materializar o desexo expresado nas anteriores xornadas, e que se sustentou no documento base da MGER de 2000. O escrito denominouse “Puntos para un plano especifico para a educación no rural”, definidos desde “unha planificación consecuente cos principios dunha educación de calidade e integrada nun proxecto global de desenvolvemento do mundo rural galego”. Seguindo este compromiso afóndase nun discurso que valora a situación de subdesenvolvemento económico que padece o medio rural galego, e reclámase a necesidade de poñer en práctica novas alternativas. Participan nas palestras do programa relatores significados na defensa do mundo rural, bos coñecedores da situación do agro galego e das súas posibilidades negadas. Novamente se insistiu nestas xornadas na importancia da formación inicial e continua do profesorado como preparación específica para traballar na educación rural, para o que se contou coa exposición do plan desenvolvido polo xa mencionado grupo interuniversitario catalán. Como nas anteriores xornadas vólvese instar ás universidades galegas a que asuman responsabilidades ao respecto. Por aquel tempo a Xunta de Galiza seguía mantendo unha política para a escola rural (moi afastada da que reclamaba a MGER) baseada en criterios puramente económicos, e sen considerar outras alternativas pedagóxicas nin a elaboración dun plan integral de desenvolvemento do medio rural que integrase a dimensión educativa. Entendendo que o alcance da problemática rural sobordaba as competencias da Consellería de Educación, no ano 2003 a MGER acorda que debería ser o Parlamento Galego quen estudase esta cuestión; así, entrevístase cos representantes dos tres grupos parlamentarios ante os que reivindica a creación con carácter de urxencia dunha comisión de estudo, investigación e proposición de alternativas dedicada en exclusiva á educación no medio rural, na que se contara coa participación da MGER. Neses encontros tamén se aproveitou para convidar aos representantes parlamentarios ás II xornadas a fin de se posicionaren publicamente sobre a creación da referida comisión e sobre a pertinencia dun enfoque global no tratamento do problema, que se concretase nun plan de acción específico. Satisfeita a petición, finalmente unha “aparente” comisión comezou a traballar xa entrado 2005, pero a consecuencia da convocatoria de eleccións dese ano e á suspensión da actividade parlamentaria, escasamente se reuniu en catro ocasións (nunha delas contando coa representante da MGER), polo que nunca chegou a elaborar proposición lexislativa nin resolución de ningún tipo (López Pardo e Fernández, 2006: 77): un novo tren que pasaba para a escola rural galega, quizais o último. 6.9. Un activo compromiso na defensa do legado de Preescolar na Casa Como non podía ser doutro xeito, era máxima a consideración que a MGER albergaba polo traballo que Preescolar na Casa viñera desenvolvendo nos seus 35 anos de percorrido. Un programa que nacera para o desenvolvemento integral da criatura rural no seo da familia, que apostaba por unha parentalidade positiva no coidado do neno ou nena, que Ilustración 18. Cartel das II xornadas de educación no rural da MGER (Compostela, 2004). baseaba a súa acción na integración da/do pequeno no seu contexto cultural, lingüístico e natural, que tiña sido recoñecido en congresos estatais e internacionais como referente modélico para a educación da infancia, non podía ser que vira ameazada a súa continuidade fundamentalmente por falta de financiamento da Consellería de Educación. Pero foi precisamente iso o que aconteceu en 2012, momento no que a Xunta de Galicia impón unha agresiva política de recortes, especialmente significativos no eido educativo, que poñen o programa nunha situación límite. A MGER opúxose frontalmente a tal atropelo, e xa non só porque a Fundación Preescolar na Casa formase parte da plataforma, ou porque se apartaba do traballo a moitas/os profesionais que viñeran desempeñando con esmero o seu labor, ou porque non se accedera a unha negociación que flexibilizara o impacto do peche drástico, senón e sobre todo porque se deixaba absolutamente desamparadas a case 4.000 familias galegas que viñan recibindo cada ano do programa un servizo absolutamente imprescindible para a crianza dos nenos e nenas, e para o que practicamente non había ningunha outra alternativa. A intensa actividade desenvolvida pola MGER en defensa de Preescolar na Casa canalizouse a través de numerosas vías, pero a Consellería non mudou a súa postura ao respecto, así que unha das mellores experiencias pedagóxicas da historia de Galiza viuse obrigada a parar: o programa desapareceu, a Fundación entrou en concurso de acredores, os seus fondos foron obxecto de poxa, e unha parte da educación no noso rural, outra vez, quedou desamparada e fóra da atención da administración autonómica; un lamentable fracaso para toda a sociedade galega. Pero o servizo que o programa ofrecía seguía sendo demandado polas familias así que, a raíz da creación no 2013 da Asociación SocioEducativa Antonio Gandoy (formada por antigas traballadoras de Preescolar na Casa, e que afortunadamente consegue facerse co fondo material da Fundación), estase a retomar a acción profesional cos mesmos criterios pedagóxicos nos “espazos das familias”, coa diferenza principal de que agora non é posible ofrecela gratuitamente. Malia o duro golpe que significou a desaparición de Preescolar na Casa, o nacemento da asociación Antonio Gandoy, que viña a ser herdeira principal do seu legado pedagóxico e material, foi unha noticia esperanzadora para a MGER, e polo tanto cubriu de inmediato nesta o posto que tiña deixado vacante o programa. 6.10. A MGER e a defensa da educación no rural galego hoxe: actualización do documento base Nos últimos anos, e xa nesta década de 2010, a actividade da MGER viuse prolongada por mor da persistencia de vellos problemas e polo xurdimento doutros novos: a supresión de unitarias, a eliminación de unidades nos colexios da montaña lucense, a amortización de prazas docentes nos colexios rurais, a aprobación en decembro de 2013 da nova lei educativa (LOMCE) e o seu atropelado desenvolvemento en setembro de 2014, a aprobación do currículo de educación primaria, etc. Sobre todo a MGER implicouse en apoio das activas familias e docentes da montaña lucense (“Plataforma pola defensa da montaña e do rural”) que denunciaban a situación en que a administración educativa estaba deixando as súas escolas, e que organizaron actos en 20122013 con certa repercusión mediática como o camiño ata Santiago e ata Fisterra para demandar a protección das escolas rurais. Pero a MGER non podía esquecer o fin que a movía desde os seus inicios, e que quedaba sinteticamente expresado na contraportada do “seu” libro (MGER, 2006): É necesaria unha planificación consecuente cos principios dunha educación de calidade e integrada nun proxecto global de desenvolvemento do mundo rural galego.Trataríase dunha planificación que dese prioridade á resposta aos dereitos da infancia a recibir atención educativa no seu medio e recoñecese a utilidade social da escola no seu papel de revitalizadora das comunidades rurais. Por este motivo a MGER levaba desde 2012 revisando o “seu” documento base de forma que recollese o espírito dos textos de 2000 a 2004, pero dunha maneira concreta e actualizada tal que permitise orientar outra política educativa para o medio rural. Despois de moitas roldas de contactos, e coa integración de achegas ofrecidas por especialistas alleos á MGER, finalmente en novembro de 2013 preséntase en Compostela (e días despois en Lugo) o “Documento base da Mesa Galega de Educación no Rural fronte ás políticas involucionistas da administración educativa galega en materia de educación no medio rural”, título que en si mesmo xa revela o espírito do texto 5. O documento parte dun diagnóstico da situación xeral no rural galego, argumentando novamente a necesidade dun plan de desenvolvemento socioeconómico integral do medio, participado por todos os axentes oficiais e comunitarios afectados, dentro do que a cuestión educativa debería ser especialmente tida en conta. A continuación ofrece dezanove propostas de política educativa que, ao entender da MGER, a administración galega debería implementar como “plan de educación específico para o rural”, a fin de permitir que os nosos nenos e nenas rurais puidesen recibir un servizo escolar digno do século XXI no seu propio medio, e nunhas condicións tamén respectuosas co labor que desempeñan as e os profesionais da educación no rural. Está en xogo, nada máis e nada menos, que a supervivencia das comunidades rurais galegas e da súa cultura, naquelas aldeas que aínda quedan habitadas. As medidas propostas polo documento e a rotundidade da súa redacción chamaron a atención dos medios, pero agora agárdase sobre todo que poidan provocar algunha reacción ou toma de postura práctica por parte do Parlamento Galego, xa que ao pouco da presentación pública do texto a 9 Desde http://www.novaescola-galega.org/almacen/documentos/documentobasemesarural.pdf accédese directamente a este documento. MGER dirixiuse outra volta aos grupos parlamentarios para que se implicasen retomando a actividade da comisión que anteriormente se puxera en marcha. A resposta do grupo parlamentario popular á creación da nova comisión foi negativa, actitude que censuran os grupos da oposición á par que comprometen o apoio ao documento da MGER e a outras alternativas que se propoñan. No tocante á actividade de organización de xornadas de encontro e formación sobre a educación no rural, despois da realización das segundas xornadas (2004) a MGER viu moi condicionada a súa capacidade de acción, polo que tivo que renunciar a continuar nesa liña. A situación evidencia a precariedade de recursos humanos e económicos na que se veu manexando a MGER nos últimos anos, a causa dos recortes nas axudas públicas aos MRP e no persoal liberado (as organizacións que configuran a MGER sufriron sobresaturación debida ao exceso de cometidos e a escaseza de persoal). Pero entre tanto, o labor da MGER continúa de cara ao futuro, e cunha nómina relevante de asuntos que atender. A súa presenza segue a ser necesaria. 7. REFLEXIÓNS FINAIS: UNHA LECTURA DA SITUACIÓN ACTUAL E MIRANDO AO FUTURO Desde que a MGER organizou as xornadas de 2002 e 2004 numerosas entidades (sindicatos, MRP, asociacións culturais, ANPA, concellos, etc.) teñen tomado felizmente a iniciativa de Ilustración 20. Presentación do documento base actualizado da MGER na Galería Sargadelos de Compostela, promover documentos, actividades ou encontros de formación e reflexión nos que a aposta pola educación no medio rural xoga un papel relevante. Quizais sexa NEG quen máis se teña destacado ao respecto, pois na última década leva xa organizado oito edicións do “Encontro de debate sobre o medio rural”, 10 dez das “Xornadas interxeracionais rurais” de CabreirosXermade, e algún seminario específico sobre materiais didácticos para o medio rural. Por outra banda, percíbese nos últimos tempos certa efervescencia de experiencias de innovación pedagóxica que agroman en colexios e escolas rurais diseminadas por todo o país, o que se evidencia nos abondosos certames pedagóxicos de ámbito autonómico e estatal que ano a ano galardoan a centros rurais galegos (moi especialmente nos eidos da lectura, das bibliotecas escolares e das novas tecnoloxías). É lóxico: a literatura científica sobre educación no rural vén argumentando desde hai tempo que nas escolas rurais, se se dan as condicións adecuadas, poden facerse pedagoxías de vangarda e, á par, acadar óptimos resultados académicos no alumnado. Sirvan ao respecto de exemplo a escola de Lago (CRA de Valdoviño), ou o CEIP Mosteiro de Caaveiro (A Capela), ou o CPI Virxe da Cela (Monfero); ou o CRA Nosa Señora do Faro (Ponteceso) e o CRA de BoqueixónVedra, escolas pioneiras no uso das TIC aplicadas á educación, que teñen recibido numerosos premios (algúns de alcance internacional) por promover, entre outros, os avanzados proxectos pedagóxicos “CRAescuela.net” (http://www.craescuela.net) e a “Rede de Escolas na Nube” (http://www.escolasnanube.net), respectivamente. Tampouco podemos deixar de citar aquí o notable labor da asociación pedagóxica e cultural “Ponte… nas ondas”, que en 2014 xa chegou á vixésima edición da súa xornada multimedia de comunicación 11, un fermoso proxecto digno de todo eloxio que liga as escolas da raia galegoportuguesa a partir do patrimonio cultural compartido. Ademais a asociación vai activar novamente a candidatura para que a UNESCO inscriba na súa listaxe representativa de Patrimonio da Humanidade o patrimonio inmaterial galegoportugués. As iniciativas que vimos de amosar (de entre moitas que existen), que revelan a boa saúde pedagóxica dunha parte dos docentes rurais e das súas escolas, non nos deben levar a engano. En efecto, a realidade das aulas indícanos que seguen a padecerse problemas enquistados (proba disto son as numerosas mobilizacións de familias rurais de moitos puntos da xeografía galega nos últimos anos, en contra de certas decisións da Consellería de Educación) que só a mudanza da política educativa para o rural podería remover, tal como argumenta o documento base da MGER de 2013. Habería que afirmar pois que a situación actual da educación no medio rural galego préstase a unha visión dual. E é que necesidades hai moitas: un currículo adaptado ao medio rural, unha planificación escolar que contemple os agrupamentos funcionais, unha rede de comedores escolares en condicións, Ilustración 24. O propio contexto é o patio de xogo. Ilustración 25. Viñeta 4 de Andrade. 11 A materialización desta xornada escolar multimedia vén de ser recoñecida co premio Ondas 2014 á cobertura informativa. Os “Ondas” son os prestixiosos galardóns que concede anualmente Radio BarcelonaCadena SER a profesionais de radio, televisión, cine e música en España. unha maior oferta educativa nas etapas de educación secundaria, un redeseño das rutas de transporte dalgúns centros (extremadamente esixentes para o alumnado), etc. É preciso ademais un plan de fomento e estímulo da escola rural: que recoñeza e premie o profesorado que traballa nas unitarias (tamén con complementos económicos xustos), que favoreza a súa permanencia, que promova a elaboración de materiais educativos adaptados ao medio rural, que dote adecuadamente estes centros de profesorado especialista, que corrixa os problemas de conexión á rede dalgunhas escolas, e que dispoña dun programa de formación continua especializado na escola rural. Lamentablemente nalgúns casos xa é tarde; é o que lle pasou ao modelo CRA: unha iniciativa interesante da administración que quedou reducida a unha trintena de experiencias debido ás limitacións e esixencias impostas na normativa ás unitarias interesadas en agruparse, o que impediu estender este modelo mentres houbo escolas abondas. Algo parecido aconteceu coa zonificación escolar demandada polos colectivos docentes, que podía chegar ser unha resposta adecuada e adaptada a certas zonas do territorio rural galego, pero que apenas tivo materialización na práctica. Por último, non parece moi defendible que nos tempos que corren a administración galega siga sen ter en conta, á hora de decidir se mantén ou non en activo unha escola rural, outros criterios sociais ou pedagóxicos diferentes ao número de crianzas matriculadas, cruel espada de Damocles que pendura sobre as que aínda fican abertas. Se a isto lle xuntamos o derrubo da natalidade galega Ilustración 26. Escola unitaria abandonada. (sobre todo no rural), a negativa influencia da crise económica e dos recortes dos orzamentos públicos na educación, ou a política de desenvolvemento económico da Xunta de Galiza dirixida ao medio rural, é difícil ser optimista. Afirmaba recentemente a especialista en economía agraria Mar Pérez Fra nunha conferencia 12 en Negreira que “o 87% do territorio de Galicia presenta características demográficas, económicas e sociais que permiten definilo como un espazo rural”, pero neste amplo territorio xa unicamente reside un 33% da poboación galega, “estatísticas que sitúan a Galicia ante un panorama de desequilibrio demográfico” preocupante e cada vez máis acrecentado, que as políticas agrarias e de desenvolvemento económico rural ata agora implementadas poden parcialmente explicar. Pero tamén ten contribuído decisivamente á intensificación do despoboamento rural e do envellecemento da súa poboación o éxodo á vila ou á cidade de moitas familias rurais con crianzas (en parte obrigadas polo peche da escola do lugar, ou pola menor oferta de servizos básicos na zona), feito que compromete de maneira crítica a mesma supervivencia das aldeas a medio prazo, e favorece polo tanto o desmantelamento do rural. A propósito disto, é significativo que desde hai anos para a administración galega as unitarias xa non existan como tales, pois oficialmente denomínanse “Escolas de educación infantil”, o que implica que (a diferenza doutras Comunidades Autónomas onde estas escolas contan tamén, se non coa etapa completa, polo menos cos primeiros anos da educación primaria), a Consellería de Educación se inclina a considerar que estes centros preferiblemente deben atender o tramo 36 anos. Tendo en conta o índice de natalidade no rural galego, esta redución do intervalo de idades do alumnado ao que dan servizo as escolas rurais provoca severas dificultades para acadar o número mínimo de matrículas cada mes de setembro, a fin de mantelas abertas. De novo, un círculo vicioso. En realidade estes corenta anos de loita pola educación no rural (en esencia, polo seu mantemento) víronse definidos en boa medida pola política de fomento das concentracións escolares e peche das escolas unitarias, un proceso iniciado arredor de 1970 e que permaneceu no tempo, salvo certas intermitencias (anos 1982 e seguintes), ata o punto de que a maioría da actividade dos colectivos pedagóxicos e comunitarios que traballaron desde entón neste eido, centraron precisamente a súa actividade na oposición á concentración do alumnado en macrocentros. Lamentablemente a clausura de escolas rurais non é só un fenómeno do pasado: nos últimos dez anos aínda se pecharon unhas 160 escolas unitarias por toda a xeografía de Galiza 13. Na actualidade sobreviven en activo unicamente 117 unitarias independentes e algo máis de 200 formando parte dos 27 CRA, nunha paisaxe que hai varias décadas estivo poboada por máis de mil. Das que xa non albergan actividade escolar, varios centos son dedicadas a usos diversos (local da veciñanza, espazo municipal para actividades formativas, telecentro, albergue de peregrinos, vivenda municipal ou privada, etc.), pero outras 14 están nun estado que pivota entre a decadencia e a ruína total, tanto das instalacións como dos recursos materiais do interior, sometidos a pillaxe e actos vandálicos. É como se á Consellería de Educación só lle interesara clausurar e desentenderse do equipamento interior, asumindo que o investimento en materiais xa foi amortizado, nunha evidente mostra de abandono ou mala xestión de recursos públicos 15. O panorama de claroscuros que vimos de ofrecer, indúcenos a crer que os vindeiros anos van ser decisivos para a supervivencia da rede de escolas rurais diseminadas polo territorio galego. Para asegurar a súa continuidade, para albiscar esperanzas de mellora, entendemos que hai tres condicións que necesariamente deberían concorrer: – As escolas do rural teñen que ser percibidas pola poboación como escolas de notable calidade pedagóxica, tal como xa acontece noutras Comunidades Autónomas. É prioritario para o mantemento do seu funcionamento que as familias sintan que a escola da aldea é o lugar adecuado para educar o seu neno ou nena, de tal maneira que sexa a propia comunidade e non só as e os docentes quen se implique na defensa destes centros. Loxicamente, aquelas escolas que están apostando por unha actividade educativa sustentada na Ilustración 27. A escola rural: pasado, presente… e futuro? innovación pedagóxica terán máis posibilidades de permanecer: incorporación das novas tecnoloxías da información á acción educativa diaria das escolas (que tamén lles permita traballar en rede), comunidades de aprendizaxe, escolas como entidades dinamizadoras do desenvolvemento comunitario, escolas como axentes que poñen en valor e recrean a cultura rural, etc.). – Flexibilidade por parte da Consellería de Educación á hora de decidir se mantén abertas ou non escolas con pouco alumnado, atendendo a máis razóns alén da cuestión da matrícula. Ao contrario, na liña do que argumentamos máis arriba, a administración debería amosarse proactiva, tanto na atención que lle dispensa ás escolas rurais, como na divulgación e dignificación pública do labor que realizan. – Un novo plan de choque contra o despoboamento rural, que permita frear a agónica caída da natalidade (que por si mesma xa provoca o peche dos centros). Necesítanse xerar condicións económicas viables, diversificadas e baseadas no desenvolvemento sustentable, que fagan o rural atractivo tamén para outras persoas que aínda non viven nel. Esta intervención debería ser asumida como un compromiso de toda a sociedade galega, na que as administracións e as entidades rurais haberían de colaborar man con man a fin de acordar e priorizar as medidas máis urxentes para satisfacer as necesidades da poboación que vive ou que potencialmente podería vivir no medio rural. Está claro: se ollamos cara adiante aínda percibimos que queda un treito longo por percorrer; hai moito polo que seguir batallando en beneficio da educación no medio rural galego, responsabilidade que é, en definitiva… unha teima sen acougo. 8. A MODO DE SÍNTESE Neste exercicio de memoria que vimos de realizar intentamos deixar constancia daqueles aconteceres máis relevantes da acción comunitaria en defensa da educación rural en Galiza nos últimos corenta anos. Non cabe dúbida que a memoria é fraca e mesmo selectiva, así que asumimos que a elaboración dunha historia completa das loitas pola mellora da educación no medio rural galego á forza ofrecería moitos máis elementos de análise que os que figuran nesta modesta contribución. En calquera caso, temos deixado constancia das mobilizacións sociais máis relevantes naquel lapso temporal (animadas por docentes, familias e outros axentes da comunidade), comezando polo rexeitamento da EscolaFogar de San Román de Cervantes a finais dos 70, pasando pola oposición á ampliación das concentracións escolares da comarca de Ordes a mediados dos 80, e rematando coa resistencia á supresión do programa Preescolar na Casa no ano 2012. Isto conseguiuse en boa media porque a mediados dos 70 as e os docentes rurais decidiron unirse para expresar publicamente as súas demandas. Así, á aquel primeiro grupo de mestras de montaña seguírono as asociacións de pedagoxía Freinet ACIES e MCEPG, e nos inicios dos 80 a creación do Colectivo Pedagóxico Estiño, e a configuración dos MRP Nova Escola Galega e Asociación SocioPedagóxica Galega, entre outros moitos. A finais dos 80 comezan a aparecer as plataformas; primeiro a Coordinadora da Escola Rural de Galiza, que participaba na Coordinadora Estatal de Escuela Rural; despois, a mediados dos 90 xorde a Mesa Galega de Educación no Rural (nos primeiros anos baixo o rótulo Mesa Galega da Escola Rural) que participaba na Mesa Estatal de Escuela Rural, dentro da Confederación Estatal de MRP, cos que había fluída comunicación. Finalmente, formalízase AMCRAGA en 1997, aínda que os seus membros viñan colaborando desde 1989. A coordinación entre persoas e entre colectivos xera enriquecemento e multiplica posibilidades; por iso puideron ir aparecendo diferentes documentos que apostaban por outra política educativa para o rural galego, entre os que salientamos: o proxecto de escolarización para as zonas de alta montaña lucense de finais dos 70, o proxecto alternativo de escolarización para a comarca de Ordes de 1986, ou os sucesivos documentos da MGER (o orixinal do 2000, o de 2004, e o definitivo de 2013) a prol dun plan de educación no rural inserido dentro dun proxecto de desenvolvemento integral para o medio rural galego. Non foi raro que estes documentos xurdiran ao calor de encontros ou seminarios de formación docente, entre os que citaremos como máis relevantes as xornadas anuais de escola rural organizadas por NEG (varias edicións desde 1986), os foros e xornadas de formación dos CRA de Galiza organizadas por AMCRAGA (once edicións entre 1989 e 2010), e xa a partir de 2002 as primeiras e segundas xornadas de educación no rural da MGER ou os encontros de debate sobre o medio rural de NEG. Pero ao longo de todo o período revisado aconteceron outros moitos fitos destacados a prol da educación no medio rural, entre os que habería que significar a actividade do programa Preescolar na Casa durante 35 anos, o nacemento en 1988 dos primeiros CRA galegos, a creación da comisión para o estudo da situación da escola rural no Parlamento Galego en 2005, a edición do libro da MGER en 2006, ou a constitución en 2012 da “Plataforma pola defensa da montaña e do rural”, por só citar algúns exemplos. Os retos que pesan neste momento sobre a educación no medio rural galego son numerosos, complexos e, ademais, a meirande parte deles son históricos: veñen de lonxe. A situación dista bastante de ser satisfactoria, así que o labor das entidades que defenden outra política educativa para o rural prevese longo, entre tanto existan aldeas habitadas no país. REFERENCIAS Arias, Valentín (1975). A escola rural en Galicia. En Domingo GarcíaSabell e outros, A Galicia rural na encrucillada. Vigo: Galaxia, páxs. 249288. Berlanga, Salvador (2003). Educación en el medio rural: análisis, perspectivas y propuestas. Zaragoza: Mira. Boix, Roser (1995). Estrategias y recursos didácticos en la escuela rural. Barcelona: Graó. Boix, Roser (coord., 2004). La escuela rural: funcionamiento y necesidades. Madrid: CissPraxis. Bustos, Antonio (2007). Enseñar en la escuela rural: aprendiendo a hacerlo. Evolución de la identidad profesional en las aulas multigrado. Profesorado. Revista de currículum y formación del profesorado, 11, 3, 26 páxs. Dispoñible en http://www.ugr.es/~recfpro/rev113COL5.pdf Pedagógica.

O tratamento das unidades multipalabra é unha tarefa inconclusa no procesamento da linguaxe natural. Neste contexto, illámo-las denominacións de nomenclatura científica binomial, cuxas principais características —expresións multipalabra latinas ou latinizadas e aceptación internacional— as afastan do acervo léxico do galego e converten o seu tratamento en extrapolable a outras linguas. Tras revisa-la súa caracterización no CORGA e noutros corpus peninsulares, propoñemos analizalas como un subtipo específico de substantivos, nomenclatura científica, sen concretar valores de xénero nin número. Describimos logo as actuacións desenvolvidas no kérnel ou núcleo e mais no corpus de adestramento para integra-la nova etiqueta no sistema XIADA e, a continuación, avaliamos dúas estratexias para a detección de candidatos: unha ferramenta específica para a súa extracción e inventarios dispoñibles en Internet. Por último, á luz dos datos que proporciona o CORGA, constatamos unha presenza notable de termos científicos binomiais e demostrámo-la importancia da nova etiqueta para a súa identificación e distribución.

Unha mellora do CORGA extrapolable a outros corpus e linguas: a etiquetaxe da nomenclatura científica binomial INTRODUCIÓN A nomenclatura científica binomial é a resposta, universalmente adoptada, ó reto taxonómico que supón a inxente diversidade de organismos vivos que habitan a Terra. As súas orixes están indisolublemente ligadas a Carlos Linneo, considerado o pai da nomenclatura binomial moderna, sen que isto impida recoñece-lo papel de figuras precursoras como a de Caspar Bauhin e, en xeral, o carácter gradual da evolución da nomenclatura científica (Pavlinov 2021). Neste sentido, hai que entender que os medios de descrición da biodiversidade ofrecidos polos sistemas de nomenclatura mostran unha evolución paralela á das ideas sobre a estrutura da biodiversidade e sobre os métodos para describila. Con todo, non nos deteremos aquí nas diferenzas entre escolas nomenclaturistas, pois non son relevantes para o presente traballo. O principal obxectivo da nomenclatura científica é nomear de maneira unívoca cada especie de organismo coñecida e, ó tempo, agrupa-las especies pertencentes a un mesmo xénero. Deste xeito, emprégase un sistema semellante ó da onomástica (nome e apelido) no que cada denominación é o resultado da combinación de dous termos: o nome do xénero (con maiúscula inicial) e o nome da especie (en minúscula). En ocasións podemos atopar un terceiro elemento que actúa como especificador dos dous anteriores e, nestes casos, a denominación taxonómica designa unha subespecie. A nomenclatura científica facilita así a identificación exacta de calquera organismo, vivo ou extinto, e, ademais, resolve os problemas que puidesen resultar da diversidade de denominacións vernáculas. Esta variabilidade maniféstase, desde un punto de vista interlingüístico, en expresións romances como polbo, pulpo, pop ou polvo e, desde unha perspectiva intralingüística, en termos galegos como cabala, correolo, escombro, rincha, verdel ou xarda. A nomenclatura científica dá resposta a estes dous casos de multiplicidade denotativa mediante Octopus vulgaris e Scomber scombrus, respectivamente, ofrecendo así unha denominación estandarizada e universal. No ámbito da lingüística computacional, a nomenclatura científica é estudada en relación co seu recoñecemento e extracción en textos de linguaxe técnica e, particularmente, no ámbito do recoñecemento de entidades mencionadas (NER, Named Entity Recognition, nas súas siglas en inglés), que ten como fin atopar e clasifica-las entidades mencionadas nun texto ou corpus. Os achegamentos NER á nomenclatura científica serven fins diversos. Por exemplo, Pafilis et al. (2013), ante o fluxo masivo de bibliografía biomédica, desenvolven ferramentas encargadas de minar textos científicos á procura de denominacións binomiais que permitan recoñecer entidades biolóxicas mencionadas, asistindo así no labor de selecciona-las contribucións bibliográficas relevantes para un determinado tema. Os nomes científicos tamén poden xogar un papel importante na busca de correspondencias entre nomes comúns de especies biolóxicas en diferentes linguas, como mostran Seideh, Fehri & Haddar (2017), que deseñan un método para establecer emparellamentos entre expresións francesas e árabes empregando os termos científicos. Unha última mostra do interese da nomenclatura no ámbito NER témola no traballo de Nguyen, Gabud & Ananiadou (2019), onde elaboran un corpus de entidades mencionadas na bibliografía sobre biodiversidade co obxectivo de rexistra-la ocorrencia de especies biolóxicas, especialmente aquelas ameazadas ou en perigo de extinción. Fronte ó interese suscitado no eido NER, o recoñecemento e etiquetaxe da nomenclatura binomial en corpus lingüísticos foi obxecto de escasa atención. É máis, malia que a identificación e o tratamento das unidades multipalabra hai anos que é foco de interese (Calzolari et al. 2002, Villavicencio et al. 2007 ou Caseli et al. 2009), pódese considerar que esta é aínda unha tarefa pendente do procesamento da linguaxe natural, como apuntan Darriba, Doval & Kuriyozov (2021). Estes autores, que tentan demostra-la utilidade de técnicas de aprendizaxe profunda para a detección e identificación de expresións multipalabra empregando o CORGA, que na altura non incluía aínda a mellora na anotación da nomenclatura científica, teñen en conta no seu estudo dous grandes bloques: entidades mencionadas (isto é, Universidade de Vigo, Fondo Monetario Internacional, Xunta de Galicia, Unión Europea) e locucións adverbiais, adxectivas, conxuntivas, prepositivas e substantivas (isto é, sen dúbida, azul celeste, e mais, cara a, visto e prace). O CORGA é un corpus documental aberto representativo da lingua galega actual, codificado en XML e enriquecido con anotación morfosintáctica mediante a ferramenta XIADA, un etiquetador de tipo estatístico, cuxo obxectivo é fornecer datos para o estudo do galego dende múltiples perspectivas: léxica, morfolóxica, sintáctica, fraseolóxica, terminolóxica, comunicativa etc. Na actualidade pode afirmarse que o CORGA acadou un grao de madurez importante, pero aínda admite melloras en moi distintos aspectos. Estas melloras poden dirixirse, seguindo a idea exposta por Bunge (1972), ó crecemento en superficie e ó crecemento en profundidade. O crecemento en superficie consiste no incremento do volume de textos codificados e anotados e, no caso do rexistro oral, tamén na súa transcrición e aliñamento. O crecemento en profundidade, co que se relaciona o presente traballo, inclúe melloras en tódolos procesos, especialmente nos relativos á etiquetaxe morfosintáctica e ás posibilidades de explotación. Coma calquera etiquetador, o de XIADA aplica un conxunto de etiquetas, o etiquetario, ó corpus obxecto de anotación, o CORGA. En tanto que etiquetador estatístico, faino fundamentalmente a partir dunha base de datos léxica na que se asocia a cada entrada unha etiqueta e un lema, así como dun corpus de adestramento que proporciona o modelo de desambiguación. Completa estes módulos outro de regras lingüísticas que permite mellorar a taxa de acerto (Domínguez Noya 2016). Na primeira capa de análise lingüística aplicada sobre o CORGA (Domínguez Noya 2013) non se tiveron en conta as entidades. A identificación destas como substantivos propios no interior de secuencia obedece, grosso modo, á presenza dunha maiúscula inicial seguida de caracteres en minúscula, de forma que toda palabra que comeza con maiúscula se identifica como substantivo propio. Isto entronca directamente coa convención que, no establecemento da nomenclatura científica para as especies, determina escribi-la inicial do xénero en maiúscula, o cal conduce na etiquetaxe automática das versións do CORGA anteriores á 4.0 a unha análise desagregada errónea da expresión binomial (isto é, Octopus vulgaris), na que a forma correspondente ó xénero se caracteriza como substantivo propio e recibe como lema o propio nome (Octopus/Sp00/Octopus), mentres que a parte relativa ó subtipo adoita clasificarse como substantivo ou adxectivo (para o exemplo, substantivo común masculino/feminino plural, sen lema: vulgaris/Scap/*). Son precisamente estas caracterizacións incorrectas a xeito de unidades independentes as causantes de que nos acheguemos ás expresións binomiais da nomenclatura científica, co fin de favorece-la súa anotación conxunta, integrándoas de modo coherente coas características dun recurso que conta xa con algo máis de 40 millóns de palabras (43 162 364 palabras ortográficas / 51 451 088 elementos gramaticais). Nesta contribución, tras revisa-lo seu tratamento noutros corpus peninsulares, ilustrámo-lo proceso mediante o cal engadímo-la nomenclatura binomial ó repertorio de expresións multipalabra do CORGA coa esperanza de que poida resultar útil tanto para a súa futura inclusión en estudos de procesamento da linguaxe natural que empreguen este corpus como para a súa aplicación noutros corpus doutras linguas. 2. A ANOTACIÓN DOS TERMOS CIENTÍFICOS NOUTROS CORPUS A consulta doutros corpus anotados, de referencia ou técnicos, do galego (Tesouro Informatizado da Lingua Galega [TILG] e Corpus Técnico Anotado do Galego [CTAG]), español (Corpus del Español del Siglo XXI [CORPES]), portugués (Corpus de Referência do Português Contemporâneo [CRPC]) e catalán (Corpus Tècnic [CT] e Corpus Textual Informatitzat de la Llengua Catalana [CTILC]) presenta resultados heteroxéneos, como amosa a selección recollida na táboa 1. Dos corpus examinados, entre os que, ademais dos referenciados na táboa 1, cómpre engadirmos o British National Corpus (BNC), o Corpus Brasileiro (CB) e mailo Corpus del español (CdE) e o Corpus do português (CdP) de Mark Davies, ningún reserva unha etiqueta específica para a nomenclatura científica e só o CTAG e mailos dous do catalán, CT e CTILC, consideran esas expresións unha unidade multipalabra. O CTAG e o CT etiquétanas ademais como nomes comúns, aplicando no caso do primeiro xénero e número, mentres que o segundo deixa indeterminados tales atributos. O resto dos corpus analiza os membros por separado e a súa categorización tende á que amosa o CORPES: estranxeirismo ou substantivo propio para o xénero, e estranxeirismo ou descoñecido para o subtipo. Comentario á parte merece, sen dúbida, o CRPC, que amosa as análises máis sorprendentes, inda que xustificables por se-la etiquetaxe automática, ó caracteriza-lo termo para o subtipo sativa, scrofa e alba como forma verbal de 3.ª persoa singular indicativa en copretérito, presente e antepretérito, respectivamente. 3. PROPOSTA DE ANÁLISE A investigación inicial sobre as denominacións científicas binomiais ou trinomiais —en que consisten, cales son as súas características etc.— lévanos a consideralas expresións latinizadas que conforman unha unidade multipalabra cuxo comportamento é similar ó dun substantivo. Propoñemos, polo tanto, a súa integración nesta clase de palabras. Non obstante, rexeitamos tratalos como propios por entender que tanto a denominación vernácula como a científica son comúns, inda que por convención a inicial do xénero se escriba con maiúscula, feito que conduce na anotación automática á interpretación xeneralizada como propio. Á luz do tratamento unitario que o CTAG, o CT e o CTILC aplican sobre as denominacións científicas binomiais, así como da súa caracterización, cremos conveniente tratalas tamén no CORGA como substantivos (S). Con todo, optamos por crear un novo subtipo que denominamos nomenclatura científica (n) e non integralos entre os substantivos comúns. Tal decisión alicérzase en dous motivos. O primeiro deles pode sintetizarse en que estas expresións pertencen a unha lingua distinta do galego: son expresións latinas ou latinizadas que non forman parte, por tanto, do seu acervo léxico; como tales, ademais, fóra algún caso de uso xa común, non se recollen nas obras lexicográficas que inventarían o léxico dunha lingua. Por último, a mesma relación de termos científicos que denominan especies ou subespecies é de uso no galego, no catalán, no español ou no portugués, por só citar algunhas das linguas posibles, sen necesidade de adaptación. En consecuencia, non estamos ante un trazo intrínseco a unha lingua específica, cuxo comportamento gramatical difire en función da lingua de que se trate, como ocorre, por exemplo, coa flexión do número para os substantivos agudos polisílabos rematados en -n. É precisamente esta universalidade a que permite extrapola-la presente proposta aplicada no CORGA para o galego a outros corpus e linguas. O segundo dos motivos fundaméntase na practicidade: a creación dun valor exclusivo para a nomenclatura científica individualiza estes elementos mediante unha etiqueta específica e facilita a súa recuperación e extracción na plataforma de consulta. En relación, finalmente, cos trazos gramaticais de xénero e número pertinentes para a clase de palabra substantivo, as denominacións binomiais aparecen frecuentemente en contextos lingüísticos pobres, onde os atributos gramaticais propios dos substantivos non se manifestan: como primeiro elemento da entrada dun apéndice tipo dicionario (“Quercus suber L. = Sobreira.”); como aclaración dun nome común (“dereita: un delicioso rolo de kelp de AMTI (Saccharina latissima) preparado por Chris Aerni [...]”); en aposición a un substantivo común (“Nas zonas protexidas, a especie Fucus vesiculosus viuse fortemente danada [...]”, “Na páxina anterior, unha colleiteira nas costas galegas da alga Gelidium corneum utilizada pola industria dos ficocoloides.”); en enumeracións (“Proponse a separación da vexetación en tres tramos altitudinais, caracterizado cada un deles por unha especie dominante sobre a paisaxe vexetal: o piñeiro (Pinus pinaster), o castiñeiro (Castanea vulgaris), o carballo (Quercus pedunculata) e o xenebro (Juniperus nana), segundo unha orde de altitudes crecentes.”); etc. Con todo, non é raro atopar no CORGA expresións binomiais en contextos lingüisticamente máis ricos nos que se dá algún tipo de determinación e/ou modificación: “Na Galiza tamén podemos atopa-la Dactylorhiza sambucina.”, “É moi semellante ao Boletus edulis, do que se diferenza polo tamaño, é algo máis pequeno.”, “Especial interese, cara á quimioprofilaxe e ó tratamento, teñen os P. Falciparum resistentes á cloroquina e, polo tanto, teno tamén o coñecemento da súa distribución xeográfica.”, “En principio, a localización das Muscari neglectum atopadas, non facía prever un dano próximo a esta pequena poboación.”. Aínda así, seguindo o CT e o CTILC, decidimos non concreta-los valores de xénero e número para o subtipo nomenclatura científica. O feito de apareceren maioritariamente illados en unidades parentéticas, de seren termos non galegos, de non contarmos con coñecementos suficientes de latín, de non dispormos de glosarios coa información gramatical xenérica oportuna e de requirir un labor de investigación que, en termos de tempo e recursos, iría en detrimento do proxecto conducen ó establecemento de hipervalores en ámbolos dous atributos1. Así, na terceira posición dos caracteres que constitúen a abreviación da etiqueta, ‘Snaa’, o ‘a’ equivale ó valor inespecificado ‘masculino/feminino’, mentres que o ‘a’ da cuarta posición corresponde ó valor ‘singular/plural’. A seguir descríbense os procesos requiridos para aplicar na anotación morfosintáctica a nova etiqueta. 4. IMPLEMENTACIÓN DA NOVA ETIQUETA NO SISTEMA XIADA O etiquetador de XIADA, coma calquera outro, aplica o etiquetario definido ó corpus obxecto de anotación, o CORGA. En tanto que etiquetador estatístico, faino principalmente a partir dunha base de datos léxica na que se asocia a cada entrada unha etiqueta e un lema, así como dun corpus de adestramento a partir do cal infire a información gramatical que lle proporciona o modelo de desambiguación. Estes módulos compleméntanse con outros que melloran a taxa de acerto ou inciden sobre a reconstrución do elemento gramatical cando este está inmerso, como palabra ortográfica, nunha amálgama. Para implementa-la etiqueta ‘Snaa’ en XIADA non basta con introduci-lo valor nomenclatura científica no subtipo dos substantivos2 nin abonda con suma-la etiqueta e un exemplo de uso á listaxe de etiquetas que poden aparecer asignadas no CORGA3. Estas son tarefas exclusivamente de documentación que non repercuten na etiquetaxe do corpus: só informan das clases de palabras recoñecidas e mais dos trazos morfosintácticos que as caracterizan, xunto con exemplos de uso. En realidade, para poder empregala, o etiquetador só esixe que a etiqueta estea recollida no que en lingüística de corpus se denomina Training Corpus Zero, ó cal imos referirnos de aquí en diante como kérnel ou núcleo de XIADA. Se se cumpre esta condición, a nova etiqueta ‘Snaa’ formará xa parte do xogo de candidatos que a ferramenta de anotación manexará para caracteriza-las palabras do texto que se pretenda procesar. Agora ben, para que a anotación automática poida realizarse con certas garantías de éxito, un etiquetador de tipo probabilístico, como é o de XIADA, debe contar tamén con información sobre cando esa etiqueta posúe máis probabilidades de se-la que corresponde aplicar e debe, por último, dispoñer dunha relación de unidades susceptibles de recibir tal caracterización morfosintáctica. Ou sexa, hai que intervir tamén sobre o corpus de adestramento e o lexicón. Nos subapartados que seguen, desenvolvemos con máis detalle as actuacións realizadas, respectivamente, sobre estes tres módulos: kérnel, corpus de adestramento e lexicón. 4.1. Introdución no núcleo de XIADA Como xa sinalamos, o único requisito para poder executar o etiquetador de XIADA é dispoñer do kérnel ou núcleo no que debe constar cada etiqueta presente no etiquetario analizada como mínimo unha vez. O núcleo de XIADA está constituído por un arquivo de só texto no que se recolle a análise de 332 enunciados (5513 palabras ortográficas / 6629 elementos gramaticais). O método escollido para reflecti-las análises é o seguinte: as secuencias descompóñense nos seus elementos constituíntes, de xeito que as contraccións e conglomerados de formas verbais con segunda forma do artigo ou pronomes enclíticos se desagregan nos distintos elementos gramaticais dos que constan; por exemplo, dos sepárase en de e os, de modo que cada un deles ocupa unha liña; pola contra, as palabras que conforman unha unidade multipalabra, tipo garda civil, Centro Galego de Arte Contemporánea, vintesete mil trescentos ou con respecto a, recóllense na mesma liña. A continuación, en cada unha desas liñas conformadas polo elemento gramatical, introdúcese a información relativa á etiqueta que corresponda segundo o contexto no que se localice e remítese ó seu lema. Ou sexa, cada liña recolle a información relativa a unha forma-etiqueta-lema, separando os valores de cada campo cun tabulador. Á súa vez, unha liña en branco separa as análises das distintas secuencias. Os enunciados, sempre que amosaban a análise correspondente a unha ou a varias das etiquetas cuxo uso se pretendía ilustrar, tiráronse do propio CORGA. Cando isto non era posible por non ser usos claros, pola extensión do fragmento no que se localizaba ou pola dificultade de documentala, optouse por exemplos inventados. Este mesmo proceder seguiuse para exemplifica-la nova etiqueta: procuramos no corpus os casos de Octopus vulgaris, seleccionamos de entre os resultados a secuencia que recollemos deseguido, a cal presenta catro casos de nomenclatura científica binomial (Paracentrotus lividus, Pollicipes pollicipes, Necora puber, Octopus vulgaris), e procedemos a analizala dun xeito manual no formato descrito anteriormente: “Neste nivel podemos ver especies de gran interese económico como: ourizos de mar (Paracentrotus lividus), percebes (Pollicipes pollicipes), nécoras (Necora puber) ou os polbos (Octopus vulgaris) etc.” (CORGA: Xaquín Penas Patiño, A arca de Noé. Elementos de Oceanografía e Bioloxía mariña, Baía Edicións, 2006). 4.2. Revisión do corpus de adestramento A seguir revisámo-lo corpus de adestramento empregado polo etiquetador para detecta‑la posible presenza dalgunha destas expresións e reetiquetalas en función dos novos parámetros, de modo que os recursos sexan consistentes. Como sinala Graña (2000) e, seguindo a súa senda, Domínguez Noya (2013, 2016), na anotación morfosintáctica cun etiquetador de tipo probabilístico hai que ter en conta o tamaño e calidade do corpus de adestramento (a maior tamaño e mellor calidade, mellor aprendizaxe do modelo), o etiquetario e a base de datos léxica. Este feito corrobórao tamén Manning (2011), quen sinala que se acada a precisión máxima en etiquetadores deste tipo cando hai congruencia na temática, época e estilo entre os datos presentes no corpus de adestramento e aqueles que se pretenden anotar. Cómpre, polo tanto, que haxa consistencia entre o corpus de adestramento e o corpus anotado dende o punto de vista do rexistro e o xénero textual, necesidade recoñecida por todos estes autores, mais tamén é fundamental que estea etiquetado coidadosamente, de xeito que a mesma unidade en contextos similares reciba a mesma caracterización. Así pois, malia que nada garante que no subcorpus seleccionado para servir de adestramento se vaian localizar tódalas etiquetas contidas no etiquetario, cómpre que haxa consistencia entre os recursos, polo que é imprescindible testar, e reanotar se for preciso, a posible presenza dalgún termo científico binomial ou trinomial. Para levar a cabo esta tarefa desbotouse a revisión manual do corpus debido, por unha banda, ó seu tamaño (617 494 palabras ortográficas, 742 045 elementos gramaticais), mais tamén, por outra banda, debido á innecesariedade de tal labor: o corpus de adestramento está dispoñible para a súa consulta en liña4 e a aplicación permite recuperar e inventariar, grazas á combinación da información relativa a unha parte da etiqueta (Sc* [substantivo común] e Sp* [substantivo propio]), co metacáracter que substitúe un, ningún ou varios caracteres (* * no campo do elemento gramatical), tódolos substantivos multipalabra formados por, como mínimo, dous elementos gramaticais, tanto comúns coma propios, co que obtivemos tódolos candidatos. Foi preciso, iso si, unha vez obtidos os datos, revisar manualmente ámbolos dous inventarios e acudir ás concordancias cando o resultado non era claro, como ocorre con Pittacum Barrica que, malia te-la aparencia de termo científico binomial, é unha marca de viño do Bierzo. Do total de resultados recuperados (5434 e 121 types5 analizados como substantivos propios e comúns, respectivamente) localizamos no subcorpus de adestramento entre os comúns ginkgo biloba (3), piñeiro pinaster (2) e estafilococusaureus (1), mentres que entre os propios detectamos Caenorhabditis elegans e Tursiops Truncatus con só unha ocorrencia cada un. Destes, entendemos que só os dous últimos debían ser etiquetados como nomenclatura científica, mentres que os demais debían conserva-la etiqueta de substantivo común. O primeiro, ginkgo biloba, por se-la denominación común dunha especie foránea e carecer da maiúscula inicial; o segundo, tamén pola ausencia da maiúscula inicial no xénero e a mestura do termo común co científico (piñeiro pinaster en vez de Pinus pinaster), e, por último, o “e” inicial minúsculo en “estafilococus”, e maila ausencia neste do “ph” e “cc” presentes na denominación científica convencional: Staphylococcus aureus. Como se constata, a relación anterior non está exenta de controversia e exemplifica as dificultades que supón traballar con textos reais (Táboa 2) que a miúdo conteñen erros tipográficos (a-c), caracteres alleos ó latín (d-e) ou usos incorrectos das maiúsculas (f-g). En todos estes casos establecemos como lema a propia expresión binominal documentada no CORGA, pero, a maiores, vencellamos na base de datos léxica estas variantes non modélicas, como sempre que existen diverxencias ortográficas entre as distintas entradas do dicionario, mediante o hiperlema, constituído aquí polo nome científico oficial (Táboa 3). 4.3. Introdución de candidatos no lexicón En último termo, para obter un listado inicial de candidatos destinados a incrementa-lo lexicón combinamos dúas estratexias. Por un lado, aplicámo-la ferramenta Global Names Recognition and Discovery GNRD6 (Pyle 2016), sobre dezaseis documentos do corpus7 que sabiamos de antemán que contiñan denominacións científicas para detectalas e extraelas. Esta ferramenta soporta só inglés e alemán, polo que debe ser mellorada para podela aplicar con fiabilidade sobre linguas románicas. Porén, a pesar de extraer como candidatos segmentos de lingua común (As cidades con, As medidas para), de non detectar aqueles casos que conteñen unha abreviación (E. ensis, C. edule, Ulva sp., Gracilaria spp. etc.) ou nos que o subtipo comeza con maiúscula (Muellerius Capilaria, Protostrongilus Rufescens), resultou de suma utilidade, xa que entre os termos extraídos e maila consulta no corpus de moitos deses candidatos singulares, formados en xeral só polo xénero, elaboramos unha lista inicial de 1014, os cales se introduciron logo no lexicón. Como veremos na seguinte epígrafe, esta estratexia móstrase eficaz, aínda que en contrapartida require supervisión manual. Por outra parte, inventariámo-las denominacións existentes en varias publicacións especializadas (622 aves [Rouco et al. 2019], 454 árbores [Rivers 2019], 1023 peixes [Resolución 2019]) e examinamos varios repositorios, entre eles o do proxecto terminolóxico Ictioterm8 (358 denominacións) e o de Uni-Prot9. Deste último extraemos unha selección revisada constituída por 14 014 entradas (3115 bacterias, 2659 virus, 22 arqueas e 8018 eucariotas). En síntese, reunimos 29 994 termos de nomenclatura científica binomial ou trinomial, a razón de un por liña, que se lle proporcionaron ó etiquetador externamente, sen chegar a introducilos no lexicón. Este método permite obter, con relativa facilidade, un elevado número de candidatos, mais, en contrapartida, nada garante que estes se vaian localizar no corpus, co cal pode aumentar innecesariamente o tamaño do lexicón. 5. EFICACIA DA NOVA ETIQUETA A implementación da etiqueta ‘Snaa’ no sistema XIADA actúa nun dobre sentido: por un lado, facilita a recuperación global e/ou individualizada de casos de nomenclatura científica binomial ou trinomial presentes no CORGA e abre as portas a estudos relacionados coa súa presenza nun xénero textual específico, coa súa frecuencia de uso, posibles causas etc.; por outro lado, supón unha mellora substancial na etiquetaxe do propio corpus por canto reduce os casos mal identificados e mal anotados que proporcionaban as versións previas, como sucedía coa análise de Octopus vulgaris e outros moitos, descrita no apartado introdutorio. Entre a información estática que fornece o CORGA é de interese para o tema que nos ocupa a listaxe da frecuencia das etiquetas10, posto que permite obter con suma facilidade o dato da frecuencia no total do etiquetario para ‘Snaa’. Así, das 454 etiquetas diferentes ás que dá lugar o tagset de XIADA, no corpus etiquetado automaticamente concorren 419, e destas, a de ‘Snaa’ ocupa a posición 222, cun total de 2354 ocorrencias, das cales son formas distintas 1234. Recollemos como mostra deseguido os vinte termos científicos binomiais máis frecuentes, xunto co número de ocorrencias global (frecuencia absoluta) e mailo número de documentos diferentes no que se localizan. Son os seguintes: E. coli (60/9), Homo sapiens (34/11), Saccharina latissima (33/8), Romulea columnae (19/2), Homo erectus (18/5), Barlia robertiana (15/2), Eucalyptus glóbulus (13/1), Pinus pinaster (13/7), Boletus edulis (12/5), Escherichia coli (12/6), P. olseni (12/1), Centaurea borjae (11/2), Eucalyptus globulus (11/6), Homo habilis (11/4), Quercus robur (11/8), Castanea sativa (10/5), Digitalis purpurea (10/5), D. magna (10/1), Ensis siliqua (10/4) e Ostrea edulis (10/7). A recente actualización do CORGA permitiu examina-la eficacia dos dous métodos empregados para a detección e identificación dos termos científicos binomiais. Primeiramente, en novembro de 2021, realizouse a etiquetaxe do corpus, no que atinxe á nomenclatura científica, coa información proporcionada só polo lexicón (1014 termos de nomenclatura científica), o cal posibilitou o recoñecemento de 5446 ocorrencias, das cales eran formas distintas 2459. Unhas cifras, en principio, inesperadamente altas. Non obstante, a observación dos resultados amosou formas simples ás que o módulo de adiviñación lles asignaba a etiqueta ‘Snaa’, entendemos que pola semellanza na terminación, entre as cales presentaban maior frecuencia absoluta as seguintes: princepessa, manager, bossa, europeus, hutus, confeti, magnum, henna ou valium. É dicir, o guesser, que nunca actúa sobre unidades multipalabra, aplicaba a etiqueta erroneamente, polo que decidimos excluíla de entre as que manexa. Volveuse anotar todo e obtivéronse 1812 ocorrencias, das cales 881 eran formas distintas, mais agora si, todos os resultados correspondían a expresións binomiais científicas. Un mes máis tarde reanótase de novo todo o corpus, mais neste caso tendo en conta non só a información do lexicón, senón tamén a do arquivo externo que contén case 30 000 candidatos colleitados en repositorios de Internet. Os datos, coincidentes xa cos que achega a versión 4.0 dispoñible en liña, ofrecen agora un resultado de 2468 ocorrencias identificadas, das cales 1346 son formas únicas; ou sexa, o recoñecemento do 73% prodúcese grazas ó lexicón computacional. En suma, este parece se-lo camiño a seguir: emprega-la ferramenta GNRD sobre o propio corpus para a detección de candidatos, executa-lo etiquetador sobre o resultado e introducir no lexicón os non recoñecidos, tras verifica-la súa pertinencia. 6. CONCLUSIÓNS No ámbito do procesamento da linguaxe natural o tratamento das unidades multipalabra é aínda un labor inconcluso. Neste contexto, encaramos un problema sistemático de anotación morfosintáctica no CORGA, o cal se produce tamén noutros corpus, de referencia ou técnicos, etiquetados automaticamente: a etiquetaxe desagregada e errónea da denominación científica para as especies e subespecies. Revisámo-la súa anotación no TILG, no CTAG, no CORPES, no CRPC, no CT e no CTILC. Propuxemos (i) considerar que as denominacións científicas latinizadas, binomiais ou trinomiais, conforman unha unidade multipalabra; (ii) determinámo-la súa integración na clase de palabra substantivo, (iii) dentro do subtipo nomenclatura científica para facilita-la súa recuperación na plataforma de consultas, ó tempo que (iv) establecemos como lema a propia forma e, en último termo, (v) vencellámo-las variantes ortográficas entre os lemas dunha mesma especie mediante a remisión ó mesmo hiperlema. Describimos así mesmo a inclusión da nova etiqueta (‘Snaa’) no sistema XIADA e afrontámo-la identificación dos candidatos dende unha dupla perspectiva: colleitalos en inventarios accesibles na web e extraelos do propio corpus cunha ferramenta específica de detección (GNRD). Os resultados iniciais amosan unha presenza notable deste tipo de termos no corpus e sinalan a última aproximación como a máis axeitada por canto, sen sobrecarga-lo lexicón, conduce ó recoñecemento das expresións binomiais presentes no CORGA. Finalmente, cómpre subliña-la importancia da nova etiqueta na recuperación selectiva dos datos e a adaptabilidade da presente proposta para a súa aplicación noutros corpus.

Fronte á dualidade oralidade/escritura, o lugar que ocupan os novos medios dixitais e electrónicos conduce a unha reformulasos, lineais e ordenados da escritura.

BOLETÍN GALEGO DE LITERATURA, nº 46 / 2º SEMESTRE (2011): pp. 299309 / ISSN 02149117 A poesía dixital cítase coa oralidade María Teresa Vilariño Picos : ciberliteratura, escritura, multimedia, oralidade, poesía dixital. Na década dos anos sesenta, Marshall McLuhan sinalaba como a escritura exercera un gran peso na conciencia do home, concibindo un suxeito como entidade autónoma, inmóbil fronte á evanescencia da palabra falada. As relacións entre os rexistros oral e escrito sempre levaron consigo unha boa dose de conflito. Por un lado, parece evidente que vivimos nun contexto sociocultural no que a palabra, escrita, se asocia a un tipo cultural prestixiado e dominante. Por outro lado, a filoloxía e a lingüística contemporánea encargáronse, durante as últimas décadas, de inverter esa xerarquía, sinalando que o rexistro escrito non é máis que un conxunto de convencións socialmente aceptadas que intentan, sempre cun éxito parcial, reproducir a enorme vitalidade do rexistro oral (cfr. Mayans i Planells, 2001: 44). Fronte a esta dualidade estabelecida, e xa esvaecida, entre oralidade e escritura, o espazo que ocupan os novos medios conduce a unha reformulación destas dúas nocións e ao acto de observar o modo en que o Eu se revisitou a si mesmo, así como a clase de cultura (oral, escrita ou tecnolóxica) que xurdiu asociada a estes novos paradigmas. A denominada por Pierre Lévy (1994: 256) cibercultura, ou tecnociencia, e o seu ciberespazo, xera unha evolución acelerada e caótica da sociedade contemporánea. Neste terceiro ámbito, tal e como o cualifica Javier Echevarría, o coñecemento non está encerrado, senón que o invade todo, mediatízase, non é xa unha pirámide estática senón colectiva que se propaga anarquicamente como un virus (W. Burroghs) ou unha metástase (Lévy). A cibercultura reactualiza as palabras de McLuhan de modo que, como argumenta a ciberpoeta Giselle Beiguelman (2007: 103): “O medio non conta xa. Nestes días de palabras nómades, a interface é a mensaxe”. A denominada por Walter Ong (1982: 135), postTipography: Electronics supón un movemento da conciencia a unha nova era de “oralidade secundaria”, na que a palabra se mudou ao ciberespazo. Esta oralidade secundaria, que Anxo Abuín remodela co termo oralidade terciaria, que recibe de Gregory Ulmer e a súa Electracy, evidencia os seus parecidos coa primaria, incidindo no seu carácter social, na súa inmediatez, convertendo aos oíntes nun grupo “moito más amplo que aquel da cultura primaria oral –a denominada cidade global de McLuhan” (Ong, 1982: 136). Abuín pregúntase se poderiamos adoptar o concepto de oralidade terciaria para referirnos ás obras nacidas a partir desa irrupción das novas tecnoloxías e dedica varias páxinas do seu artigo (Ong, 2010: 68) a buscar paralelismos entre os principios que Ong atribúe á literatura oral e os novos medios electrónicos. Deste modo, o concepto Additive (1982: 37) encóntrao na determinación das lexias que forman a linguaxe hipertextual e permiten a coexistencia de varios niveis conceptuais, artísticos, ou culturais; o carácter Aggregative (Ong, 1982: 38) recoñéceo no modelo rizomático e multilineal ou multisecuencial que acompaña as creacións dixitais; o elemento Redundant (Ong, 1982: 39) reflíctese na tendencia á cita e á intertextualidade das obras electrónicas; o estatuto interactivo ou empathetic and participatory (Ong, 1982: 45) é palpábel na capacidade cocreadora do espectadorlector; e finalmente a súa función situational (Ong, 1982: 49) trasládase ao concepto de tempo real. Se, como dicía Havelock (1986: 76), a escrita non pode prescindir da oralidade, os textos están feitos para que falen e encerran un oralidade oculta tampouco pode facelo a ciberliteratura que xorde, xa dende as concepcións de G. P. Landow (1992, 1997: 197), aplicadas ao hipertexto como un movemento que regresa á oralidade e subverte os espazos sistemáticos, rigorosos, lineais e ordenados da escritura. Poesía, oralidade e novos medios “A voz rompe barreras, libera dos límites e instaura a súa propia orde” (P. Zumthor, 1983: 17) A voz é unha facultas ou “posibilidade simbólica ofrecida á representación [...] en e pola linguaxe e os outros códigos que o corpo humano elabora” (Zumthor, 1983: 12). A voz, o piar da oralidade, é “consciencia pero non fala nin pensa verdadeiramente, simplemente traballa para non dicir nada” (Zumthor, 1983: 1314). Pola súa banda, a poesía dixital caracterízase polo seu carácter antimimético. Como sostén Jean Strehovec (2010: 70), na liña de Zumthor, nin imita nada, nin di nada, nin fala de nada, senón que promove un evento lingüístico baleiro de contido lóxico, recréase na repetición, na artificialidade da forma e nos efectos sonoros. O grupo Epimone <www.epimone.net>, formado por Luis Calvo e Pedro Valdeolmillos, promoveu un proxecto que consistía na creación de poemas que reiteran palabras en voz alta, a distintas velocidades, con variadas texturas e entoacións. As palabras que os poetas queren que se repitan unha e outra vez son as de creación e recreación. Como sostén Saul Williams para a Slam Poetry (2003: 58), cada efecto vibracional dos sons produce un impacto e cada un dos seus ecos conéctase con cada palabra que pronunciamos, cada sílaba asóciase ao seu significado eterno que “reverbera” no aire. En moitas ocasións, estas palabras sitúanse no centro da pantalla ou ocupan distintas posicións intercambiábeis, oscilando, superpoñéndose, singularizándose polas súas cores e polos seus efectos sorpresivos, asumen, en ocasións, a parte polo todo recorrendo á metonimia, moi representativa na poesía dixital: “no medio dixital o lector accede á totalidade dos contidos, activando unicamente o enlace hipertextual”. É o que Alexandra Saemmer (2010: 102103) denomina “a acción metonímica dos hiperenlaces”. A poesía dixital, ou New Media poetry, golpea a linguaxe, trasladándoa cara a territorios de experiencia verbal que non se viran con anterioridade, a pesar da longa tradición de poesía experimental. En efecto; toda ela é herdeira das conquistas formais de grupos e movementos poéticos do século XX, dende as aproximacións racionais e antirracionais dos movementos de vangarda da primeira metade de século (Futurismo, Cubismo, Construtivismo, Dadaísmo, e Letrismo), até os movementos da segunda metade, como o Espacialismo, o Concretismo, L=A=N=G=U=A=G=E, Beat, Poesía visual, Fluxus ou o Poema/Proceso (cfr. Kac: 2007: 11). Recordemos como os poetas dadaístas, que constitúen un referente inescusábel no campo da poesía dixital, exploraban aspectos sonoros como a simultaneidade e o ruidismo nunha concepción múltiple do fenómeno poético que adoptaba como ingredientes básicos a danza, a performance, a música ou a relixión. Poderiamos recuperar igualmente os traballos de Francisco Cangiullo, pintor, escritor, performista e deseñador gráfico dos anos vinte, adscrito ao futurismo italiano, como a súa poesía pentagrammata, destinada a ser lida modulando a voz segundo as distintas marcacións do pentagrama. Por outra parte, o concretismo paulista do grupo Noigrandes (Decio Pignatari e Augusto e Haroldo de Campos) valoran a palabra na súa dimensión lingüística, visual e fónica (na súa verbivocovisualidade), cunha natureza espacial que recorre a imaxes e espazos en branco, rompendo coas regras sintácticas, atomizando e redistribuíndo as distintas partes do poema (cfr. Gache, 2006: 17, 4647, 127 e 133). E nos anos cincuenta encontramos producións como os poemas aleatorios de Theo Luz, nos sesenta, os traballos de Nanni Balestrini, co seu Tape Mark 1 (1961), os poemas electrónicos do grupo Fluxus, con Emmett Williams, e xa nos oitenta a influencia da polipoesía creada polo italiano Enzo Minarelli. A polipoesía, cuxo coñecido manifesto aparece por vez primeira no ensaio “Polipoesia, dalla lectura alla performance dei poesía sonora”, dentro do catálogo Visioni, Violazioni, Vivisezioni (marzo de 1983), encontra un gran desenvolvemento no contexto posmoderno, como mestura de diversas linguaxes, priorizando a poesía sonora como guía das demais linguaxes propias do espectáculo. O xénero afunde as súas raíces na fenomenoloxía de Husserl e a súa intencionalidade diríxese á primacía do oral, porque tal poema “está pensadoconcibidorealizado en función do real, e tendo en conta o grao de conciencia con que o poeta chega a esta elección, noutras palabras, é necesario sentir a urxencia, a esencia indispensábel da transmisión oral” (Minarelli, 1987). O manifesto de polipoesía condensaba en seis principios básicos a concepción que Minarelli posuía con respecto á suma de poesía, oralidade e novos medios. O primeiro deles incide en que o avance da poesía sonora se conseguirá unicamente polo desenvolvemento das novas tecnoloxías, os medios electrónicos e o ordenador. A segunda característica é que a palabra, a voz, se converten no obxecto de experimentación dos polipoetas para liberar a súa sonoridade. Neste sentido, e é o terceiro principio, a elaboración do son non admite límites, ligándose co ruidismo. Todo iso sitúase nun tempo (cuarto aspecto) recuperado pola súa sensibilidade, que queda sometido á montaxe. O quinto trazo insiste no carácter rítmico da lingua e, por último, a Polipoesía é concibida e realizada para o espectáculo en vivo, as súas fontes son a poesía sonora, a musicalidade, a mímica, o xesto, a danza, a imaxe, a luz, o espazo, os vestidos e os obxectos. Nos anos noventa adquire un forte impacto a presentación no Centro George Pompidou das Trois mythologies et un poète aveugle do poeta que cuña o concepto de poesía combinatoria, Jean Pierre Balpe. Tratábase dunha creación acústica e musical, cun diálogo en tempo real entre un autómata de xeración de poemas, elaborado por Balpe, e outro de xeración musical, concibido por Jacopo Baboni Schilingi. Mediante a posta en escena de Gérard Assayag, o grupo, constituído por tres poetas, os lectores, un pianista, un percusionista e unha soprano, xeraba unha e outra vez unha infinidade de textos, a partir das proposicións dos dous autómatas, atendendo ao estilo do poeta cego, ao de Balpe, ao de Henri Deluy e ao de Joseph Guglielmi. Neste intercambio oral, a linguaxe adquire o poder de exorcismo, co diálogo, ás veces xordo, “autista”, di Gache (2006: 199), dos ordenadores. Nas marxes do século XX, e continuando as formulacións da polipoesía para combinala coas novas tecnoloxías, exerce a súa creatividade o artista español Xavier Sabater. En “Murmurios de inverno”, un poema elaborado da man do realizador arxentino Gonzalo Marcuzzi Iglesias, preséntasenos un ciberpoema que é unha mestura de trazos da poesía underground, social, oral, sonora, fonética, electrónica, visual, polipoesía e videopoesía. Se accedemos á súa reprodución na canle DocuMentalidades, oímos, e vemos, ao poeta recitando o texto, mentres que se proxectan ás súas costas, detrás dos seus ollos, vídeos moi rápidos sobre contidos dispares e, de cando en vez, se ven reflectidas na pantalla certas palabras do poema. Ao mesmo tempo, o poema está acompañado de son e música procedente dunha fonte externa, como a radio, ou dunha voz en off que usa outras linguas para sumalas ao español. O poema remata, aínda que se prolonga de forma acústica, co son interminábel dun tocadiscos sen vinilo. Outro dos seus poemas, “IncoHerencia”, un videopoema realizado en 2006 con Marcuzzi, a partir doutro texto de Jacobo Sucari, convértese nun poema fonético traballado cun procesador de efectos aplicado á voz, en clara homenaxe a Laurie Anderson, compasado coa música do chileno Maxi e a montaxe de Marcuzzi. A poesía dixital é en si mesma un xénero que xunta as tradicións da vangarda e neovangarda, a poesía visual e concreta, as videoinstalacións artísticas, a arte conceptual, o Net Art, o Software Art, e subxéneros como a poesía cinética e animada, a poesía ergódica (seguindo a terminoloxía de Espen Aarseth), a visual dixital, a poesía dixital e sonora, a poesía interactiva, a poesía código, os xeneradores de poemas, así como os textscapes dixitais e instalacións coas performances poéticas (cfr. Strehovec, 2003). O traballo dos poetas dixitais, como sostén Eduardo Kac (2007: 11), guía á linguaxe máis alá dos confíns da páxina imprimida e explora unha nova sintaxe feita de animacións lineais e non lineais, hiperenlaces, interactividade […], discontinuidades espazo temporais […] espazos sintéticos, inmaterialidades, relacións diagramáticas, tempo visual, simultaneidades múltiples e outros procedementos innovadores. A día de hoxe, na traxectoria marcada por todos estes creadores, que desemboca na poesía dixital, multimedia, electrónica ou performativa xa non se mantén a contraposición dos universos semántico verbal, visual e sonoro, nun desexo de romper cos determinismos da linguaxe. As obras dixitais, e en especial as poéticas, combinan distintos sistemas semióticos, provocan unha contaminación entre eles e poñen en paralelo o lingüístico, co visual e o fónico. Trátase dun proceso que Gunther Kress (1998: 76) cualificou de sinestésico: “unha nova teoría da semiose que terá que recoñecer os procesos sinestésicos, a transdución do significado dende un modelo semiótico de significado a outro modelo semiótico”. Esta é a hermenéutica que debemos aplicar, por exemplo, á Action Poetr y que resalta a noción de nomadismo como unha parte importante do traballo dos actorespoetas. Nela, o corpo convértese nun vehículo de transmisión expresiva no que a espacialidade adquire resonancias clave. A Action Poetry suma a arte visual, as instalacións multimedia e a “Living Body Poetry”, recuperando certo compoñente de rito a través da sonoridade e a danza (cfr. Nicola Frangione, 2006). Os novos medios resultan unha mestura entre as convencións culturais máis antigas de representación, acceso e manipulación do coñecemento e as convencións máis modernas dos mesmos procesos. En palabras de Lev Manovic (2003: 19): os ‘vellos’ data son representacións da realidade visual e da experiencia humana, i.e., imaxes, narrativas audiovisuais e de base de datos que se inclúen dentro do que normalmente denominamos cultura. Os ‘novos’ data son numéricos. Como resultado da mestura, obtemos tal cantidade e diversidade de imaxes híbridas nas que podemos facer clic, paisaxes feitas con datos financeiros, QuickTime [...], ou iconas animadas. Moitos dos exemplos de poesía dixital, como os de Cin Salach, achéganse á cultura popular da poesía oral. A súa poesía, como a de Laurie Anderson ou Hedwig Gorski, asóciase ao ritmo, ao respiratorio, á acción, á actitude, ao movemento, á idea de corpo, de performance, encadrándose xa non nunha oralidade primaria, secundaria ou mixta, senón nunha oralidade mediatizada, diferida no tempo e no espazo (cfr. Zumthor, 1983: 37). Cin Salach, poeta multimedia dende 1987, singularízase pola súa creación do Loofah Method, unha conxugación de Spoken word, poesía, percusión e teatro que se asociou ao compositor e músico Mark Messing, nun primeiro momento, e a Sue Walsh e Kurt Heintz, nun segundo, para poder traballar coa fotografía e o vídeo. Unha das primeiras obras do grupo foi estreada en 1989 e incorporaba performance art, danza, música, cine, imaxes xeradas por ordenador, son e vídeo. A partir do Loofah Method, desaparecido en 1995, Salach dá orixe á Bob Shakespeare Band, xunto con Sheila Donohue, Kendall Dunkleberg ou Marc Smith até chegar, só con Donohue, ao dúo Betty’s Mouth. Xa nos anos noventa, Salach crea Ten Tongues, no que recupera membros do Loofah Method para experimentar máis co acústico, en detrimento dos programas tecnolóxicos. A artista estadounidense Laurie Anderson, que se autodenomina Storyteller (Howell, 1992: 9), constitúe un dos exemplos máis representativos de Performance Poetry mediante a utilización dun instrumental moi variado, no que o seu corpo se converte na principal ferramenta e a súa voz no vehículo que canaliza as súas reinvindicacións de resistencia fronte ao sistema político, social e cultural estabelecido. O seu traballo interpretouse como un salto da creación individual, autónoma, en soidade e autoritaria, ao traballo coral que remite ao exercicio dunha enunciación colectiva. A definición que Birringer proporciona de Anderson describe a identidade esvaecida dunha artista “desprazada […]: como os retrasos vocais e as distorsións da súa voz” (Birringer, 1991: 222). O máis característico de Laurie Anderson é precisamente esta distorsión da súa voz mediante os elementos electrónicos para duplicarse nos seus dobres, nos seus dummies (vid. MacEnzie, 1997), creando novos personaxes que xa non lle pertencen, sons especiais que emiten os seus instrumentos, así como o tratamento dixital das imaxes que se proxectan ás súas costas. O labor de Anderson combina, unha vez máis, un exercicio multimedia no que a tecnoloxía supón unha reformulación da cultura baseada no concepto de mediación. Na obra de Anderson, a tecnoloxía é o elemento que se vincula sempre coa linguaxe polo que, como estudou F. Gonçalves (2005: 194), as súas instalacións e performances créanse a partir da relación que xorde cos dispositivos técnicos, que producen un efecto estético, e sobre todo, fan sobresaír certas condicións do discurso. Hedwig Gorski, por último, reaviva o termo Performance Poetry para describir o seu traballo oral, gravado en directo mentres actúa. A artistapoetaperformer proclámase herdeira da arte conceptual, da poesía Beat e de autores específicos como Mayakovsky, Khlebnikov, Andy Warhol, Philip Glass, John Cage ou Jim Jarmusch. Un dos seus últimos libros, Intoxication: Heathcliff on Powell Street (2009) é un arquivo/memoria do seu teatro experimental dos anos setenta, a partir dunha obra titulada Booby, Mama!, cualificada como “un drama cutup neoverse ”, precursora da Performance Poetry e do Slam. A oralidade dos medios electrónicos move á acción, é unha chamada, un berro (“a call, a cry”) (Ong, 1967: 11175), unha transacción interpersoal, unha explicación, interpretación ou hermenéutica dun interlocutor cara a outro ou outros (Ong, 1988: 267), é un espectáculo acústico, visual e falado (cfr. Havelock, 1986: 63), un Speech act (Ong, 1995) que deixa abertas as portas, mediante a súa fluidez, como sostén J. D. Bolter, a unha constante revisión. Desenvólvese, así, unha nova hermenéutica dos textos electrónicos que debe ter en conta non só a palabra, senón tamén a imaxe, os gráficos, o son, a proxémica e a quinésica: “os textos [...] transformáronse en espazos cinéticos que poñen a súa énfase na visualidade (e no táctil) situando a súa meta fundamental na atracción para sí dun lectoroínte, espectadoroínte, un voyeur ” (Strehovec, 2010: 4). A cultura electrónica, visual, dixital, en fin, conxuga elementos orais e escritos, literarios ou non literarios, facendo saltar polos aires (cfr. Mason, 1998: 307) os argumentos reducionistas adscritos á dicotomía oral/literario. Londres e Nova York: Routledge, pp. 5379. Landow, George P. [1992]. 1997. Hypertext 2.0. The Convergence of Contemporary Critical Theory and Technology. Baltimore: The John Hopkins University Press. Lévy, Pierre. 1994. A Inteligência Colectiva. Para uma Antropologia do Ciberespaço. Lisboa: Instituto Piaget. Tradución de Fátima Leal Gaspar e Carlos Gaspar. — 1997. Cyberculture. Rapport au Conseil de l’Europe dans le cadre du projet “Nouvelles technologies: cooperation culturelle et communication ”. París: Éditions Odile Jacob/ Édts. du Conseil de l’Europe.

En 1876 creábase en Madrid a Institución Libre de Enseñanza 2 (ILE). Pero a ILE non foi soamente unha experiencia educativa creada en Madrid, que mantivo viva a súa actividade renovadora e innovadora durante 60 anos (18761936). Foron tamén Institución outros centros que puxeron en práctica as ideas pedagóxicas de Francisco Giner de los Ríos e dos seus máis inmediatos colaboradores. O obxectivo do presente traballo é diferenciar e analizar sucintamente algunhas das realizacións educativas creadas por influencia da ILE, entre elas e en especial o InstitutoEscola, do que este ano se celebra o centenario da súa creación (1918). Hai igualmente no presente traballo un esforzo de análise da vinculación de Galicia con eses proxectos renovadores.

NO CENTENARIO DE CREACIÓN DO INSTITUTOESCOLA: REALIZACIÓNS EDUCATIVAS DOS INSTITUCIONISTAS IN THE CENTENARY OF THE INSTITUTE - SCHOOL: Era el Abuelo, el pobre Abuelo, el que soñaba lo que se debía hacer, y casi en forma de quejas y suspiros, hacía llegar su influjo a los amigos que eran de la Junta o a los amigos de los amigos de los amigos (…) 1. 23/IX/2018. Aceptado: X/2018 1 Pijoán, J. (1928). Mi don Francisco Giner. BILE, LII, pp. 7374. 2 Mantemos para a ILE o seu nome completo en castelán. a nivel documental, a fonte primaria principal foi o Fondo Giner de los Ríos, depositado na Real academia da Historia, o Boletín de la Institución Libre de Enseñanza (BILE), as Memorias da Junta para ampliación de Estudios e Investigaciones científicas (JaE) e documentación dos arquivos da Residencia de Estudiantes e da Residencia de señoritas, entre outras fontes primarias (aHus, Fundación Penzol, Misión Biolóxica, etc.) e secundarias produto das nosas esculcas de investigación sobre esta temática. Palabraschave : Institución Libre de Enseñanza, Francisco Giner de los Ríos, renovación pedagóxica, innovación educativa, InstitutoEscola. INTRODUCIÓN nos sesenta anos de existencia da ILE, entendida non só como centro docente, senón como realidade máis ampla, poden considerarse tres períodos (tuñón de Lara, 1984:4445): o primeiro, de apertura liberal, remata en 1881. coincide coa chegada de José Luis albareda ao Ministerio de Fomento e a volta ás súas cátedras dos profesores deportados con motivo da política retrógrada de Orovio nos comezos da Restauración, que dera orixe á ILE (1876). a Institución deixa de ser entón un centro de ensinanza universitaria, permanecendo a continuidade entre a primeira e a segunda ensinanza, incluídos os párvulos a partir de 1884. O segundo período ocupa o último terzo do século xIx, ata a fundación da Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas (en adiante, JaE), en 1907. Durante este período teñen lugar toda unha serie de incursións políticosociais dos institucionistas. a través deles, Giner aconsella e intervén indirectamente en proxectos parlamentarios. xorde nesa época o Rexeneracionismo, que denuncia o problema dos males de España e propón solucións. son os anos de afianzamento do socialismo español con Pablo Iglesias. ao crearse o Instituto de Reformas sociais (1903), o institucionismo incide na política social. aparece tamén a chamada «Extensión universitaria» na universidade de Oviedo, a partir da creación da Escola práctica de Estudos xurídicos e sociais (1896), con aniceto sela, adolfo álvarez Buylla, Leopoldo alas «clarín», adolfo González Posada e Rafael altamira. Estes homes, xunto a outros institucionistas, como Manuel Bartolomé cossío ou Rafael María de Labra, participan na ensinanza e imparten conferencias nos diferentes centros extrauniversitarios. coa creación da JaE, que vai exercer a súa influencia dentro do aparato do Estado, inaugúrase para a ILE unha terceira época que abarca ata 1936 (capitán Díaz, 1994: 451477) e o corte da guerra civil. a Orde de disolución da ILE publícase no Boletín Oficial del Estado de 28 de maio de 1940. a Institución Libre de Enseñanza non foi, pois, soamente un centro creado en Madrid. Foron tamén Institución outros centros que puxeron en práctica as ideas pedagóxicas de Giner de los Ríos, tanto dende a iniciativa privada como dende a estatal (Jiménez García, 2002: 162164): O Museo Pedagóxico nacional, a corporación de antigos alumnos da ILE, as colonias Escolares, as conferencias dominicais, as asembleas de mestres, a Extensión universitaria, o Instituto de Reformas sociais, a JaE e as institucións nacidas ao seu redor (o centro de Estudos Históricos, diversos Institutos de investigación, as Residencias de Estudantes e de señoritas, os «laboratorios en provincias» –entre eles a Misión Biolóxica de Galicia–, a Escola de Párvulos de simancas, varias cátedras no estranxeiro, etc.), a Escola superior do Maxisterio, a Dirección xeral de Primeira Ensinanza, a Fundación Giner de los Ríos, a Fundación «sierraPambley», as Misións Pedagóxicas, etc. de Juan José Gárate clavero. colección de Patrimonio Histórico artístico da universidade complutense de Madrid. 1. AS PRIMEIRAS REALIZACIÓNS EDUCATIVAS DOS INSTITUCIONISTAS (S. XIX) 1.1. O Museo Pedagóxico Nacional O Museo foi creado por R.D. de 6 de maio de 1882, co nome de Museo de Instrución Primaria, para contribuír ao estudo dos problemas modernos da pedagoxía, dar a coñecer en España o movemento pedagóxico do estranxeiro e axudar á formación dos mestres e mestras. O primeiro director do Museo foi Manuel B. cossío, discípulo predilecto e seguidor da obra de Giner. con carácter interino ata o nomeamento de cossío en propiedade (1883), foi director Pedro de alcántara García. En 1894 pasou a denominarse Museo Pedagóxico nacional. O Museo centrou o seu obxectivo na renovación metodolóxica dos procedementos tradicionais da ensinanza, á luz das novas tendencias psicolóxicas. Organizaba conferencias, cursos breves para o maxisterio, principalmente sobre aspectos dos que eran deficitarias as Escolas normais; editaba monografías; contaba con proxectos, planos de edificios e mobiliario escolar (entre outros, os «pupitres» que moitos coñecemos); proporcionaba informes ao redor da organización e construción de escolas e dispoñía dunha importante biblioteca circulante de instrución primaria. aínda que foi unha creación oficial, pode considerarse produto da Institución Libre de Enseñanza. Lonxe de ser un arquivo morto ou un simple museo escolar con afáns coleccionistas (García del Dujo, 1985), converteuse en centro de información e difusión técnicopedagóxica en todos os sentidos. Manuel B. cossío dirixiu o Museo ata 1929, sendo logo director honorario ata a súa morte (1935); o sucedeu Domingo Barnés, secretario con anterioridade, que será ministro de Instrución Pública na segunda República (1933). naquel contexto, non é estraño, pois, que no R.D. de 23 de setembro de 1898, polo que o ministro de Fomento Germán Gamazo emprendía a reforma das Escolas normais, ao referirse no art. 6º aos cambios metodolóxicos, dispuxese: En cada escuela normal habrá un museo pedagógico, que se formará, siempre que sea posible, con modelos reducidos de los objetos útiles para la enseñanza. Dirigirá esta Museo el Director/a de la Escuela normal. El Director de la Escuela normal central determinará la clase y número de conferencias que han de darse en el Museo Pedagógico nacional, el cual conservará su actual organización. La mayor parte de estas conferencias deberán versar sobre el examen y crítica del material de enseñanza y del mobiliario escolar de moderna construcción. a título de exemplo e cumprindo este precepto, casto Blanco cabeza, director a principios de século da Escola normal superior de santiago de compostela, impulsou a creación dun Museo Pedagóxico no propio centro, logrando xuntar máis de 400 exemplares interesantes, entre libros e outros obxectos; labor iniciada sendo mestre de escola pública en tui na última década do xIx, onde organizou un museo e un xardín botánico escolar (Porto ucha, 2014: 99104). a nivel galego destacou tamén a figura do betanceiro Francisco vales villamarín, de influencias institucionistas, que cursara os seus estudos na Escola normal superior de santiago de compostela, e que fundou en 1926 o Museo Pedagóxico Rexional na coruña. a chegada da guerra civil deu ao traste con aquela loable experiencia do Museo Pedagóxico nacional. O 29 de marzo de 1941 extinguiuse a organización científica e administrativa do Museo, pasando a súa biblioteca, traballos e material ao Instituto «san José de calasanz», integrado no consello superior de Investigacións científicas (csIc). 1.2. As Colonias Escolares as colonias Escolares veñen considerándose como unha institución iniciada en 1876 polo pastor evanxelista suízo Walter Bion. En España, cossío decidiu realizar a primeira colonia Escolar do Museo Pedagóxico nacional en 1887, en san vicente de la Barquera (santander). a esta colonia seguíronlle pouco despois as da corporación de antigos alumnos da ILE. Dende 1910, as colonias do Museo Pedagóxico trasladáronse ao Mosteiro de san antolín de Bedón (asturias), dirixidas por ángel do Rego, fillo de galegos de viveiro, e a súa dona, Elvira alonso Moreno, moi vinculados á ILE (Porto ucha, 1986: 195245). O exemplo rendeu. a nivel oficial, a R.O. de 26 de xullo de 1892 sobre colonias Escolares levou á sociedade Económica de amigos do País de santiago a organizar a Primeira colonia Escolar compostelá en 1893 (costa Rico, 1994), no colexio santiago apóstol dos PP. da compañía de xesús, en camposancos (a Guarda, Pontevedra), despois duns días en vilagarcía. nunha circular do ano seguinte, o Director xeral de Instrución Pública, o galego Eduardo vincenti, facía unha chamada de atención sobre os exercicios militares observados e mostrábase partidario das colonias mixtas, recomendando buscar sitios de clima doce ao lado do mar, como Pontevedra, Marín, vilagarcía, vilaxoán e vigo. Relacionadas cos institucionistas galegos, hai que destacar as colonias iniciadas na Lagoa en 1902, na estrada de sada a Betanzos, grazas aos promotores, José López cortón, José Gutiérrez del arroyo e Ramón tenreiro, con nenos procedentes das escolas municipais da coruña. contaron coa orientación directa de Francisco Giner de los Ríos e de cossío, aproveitando a estadía destes na quinta san vitorio que a familia da muller de cossío, carmen López cortón, tiña en san Fiz de vixoi (Bergondo). Máis tarde, crearíase un Padroado Local de colonias, dirixido por Juan García niebla e Marcelino Pedreira (costa Rico e Benítez García, 1999). son de destacar, igualmente, as colonias Escolares da universidade de santiago de compostela, en Rianxo, entre 1923 e 1925, supervisadas polo Inspector xefe de Ensinanza Primaria da provincia de Lugo, Manuel Lorenzo Gil (Porto ucha, 1991). En vigo, a partir de 1904, o institucionista Fernando García arenal, xunto con Fernando conde e Ramón Gil, impulsou as primeiras colonias, primeiro no carballiño e na Estrada, e logo no Rebullón, en tameiga (Mos), coa axuda da caixa de aforros de vigo (Pereira Domínguez, 1991). Dende o Ministerio de Instrución Pública, un Real Decreto de 1911 encargaba a organización das colonias Escolares á Dirección xeral de Primeira Ensinanza. En Ferrol, grazas ao Inspector Luciano seoane seoane e ao Padroado de cantinas e colonias Escolares de Ferrol, a primeira colonia de vacacións trasladouse a valdoviño en 1927, e a cedeira, Piñeiro e a cabana, nos anos seguintes. En Lugo, o Inspector Manuel Lorenzo Gil emprendía as primeiras actividades en 1912, con saídas a Foz e Barreiros. a Revista Vida Escolar informaba en 1927 sobre o labor do Padroado de Protección Escolar Lucense e do Inspector Luis soto Menor. En 1928 saían para a praia de Benquerencia un total de 52 nenos e nenas. En 1932, a colonia veraneaba en santiago de Reinante. En Pontevedra, a pesar dos esforzos de vincenti dende a asociación Pedagóxica de Mestres, non se celebrou a primeira colonia Escolar ata 1925, no edificio que os Fillos de Lalín en américa construíran para Hospitalasilo. En 1927 e 1928 trasladáronse a Ponte caldelas. Entre outros lugares, funcionaron tamén colonias para nenos enfermos e tuberculosos no sanatorio Marítimo da Lanzada. Ourense, debido a ser zona do interior e ás preferencias polos baños de mar, contou con menos iniciativas, aínda que se beneficiou do sanatorio Marítimo nacional de Oza (a coruña). Houbo propostas de enviar aos nenos ao Mosteiro de san Pedro de Rocas, que non prosperaron. Destacou, sen embargo, o labor da Inspectora antonia Ortiz currais na creación de mutualidades escolares en trives e Ribadavia. Durante a segunda República incrementáronse as accións deste tipo. Hai que destacar, incluso, a incautación dos bens da compañía de xesús en Oia, camposancos e teis, para utilización dos edificios para colonias, ou ben como lugar de repouso dos mestres e mestras. Esta proposta de Fernando de los Ríos, Ministro de Instrución Pública no bienio azañista, se ben foi acollida favorablemente por distintos concellos e consellos locais de primeira ensinanza, finalmente non seguiu adiante. Estas iniciativas tiveron a súa continuación despois da guerra civil, aínda que dende perspectivas distintas. 1.3. A Extensión Universitaria Este movemento foi esencialmente obra dos medios liberais a finais do século xIx. ao mesmo tempo que se preocupou pola educación das clases obreiras, supuxo un cambio na mentalidade tradicional sobre o funcionamento da universidade, estendéndoa más alá das aulas (Jiménez Eguizábal, 1985: 133135). a Extensión universitaria encontrou na ILE un medio socioinstitucional de recepción, difusión e impulso. O institucionista Rafael altamira presentou ao congreso hispanoportugués-americano de Madrid de 1892 un informe, no que estimaba que era misión da universidade reivindicar a extensión da cultura xeral ao pobo, a comunicación directa «con las clases sociales que no concurren a sus cátedras». O congreso emitiu un voto para que se desenvolvese en España esta iniciativa, que foi rapidamente recollida pola corporación de antigos alumnos da ILE. En 1896, creouse na universidade de Oviedo unha Escola práctica de Estudos xurídicos e sociais. Puxéronse en marcha unha serie de conferencias e excursións. Era o precedente do nacemento da Extensión universitaria. xorde, así, a Extensión universitaria en Oviedo, que se aprobou en sesión do claustro de 11 de outubro de 1898. O éxito da Extensión universitaria en Oviedo, xunto ao esforzo de distintos grupos, axudan a explicar a implantación das Extensións universitarias de Barcelona, Madrid, salamanca, santander, sevilla, valencia e zaragoza. xunto aos anteriormente citados, outros institucionistas como cossío o Rafael Mª de Labra participaron na ensinanza e impartiron conferencias. a Extensión universitaria contou en moitos casos coa colaboración de escritores, artistas e outros intelectuais; ateneos, círculos culturais e outras fundacións próximas ao pobo foron lugar de encontro destas actividades. 1.4. O Instituto de Reformas Sociais Entre os centros de inspiración institucionista, en 1903 créase o Instituto de Reformas sociais, baixo a dirección de Gumersindo de azcárate, nun goberno conservador de Francisco silvela. tiña como antecedente a comisión de Reformas sociales, creada en 1890 e impulsada por segismundo Moret. O Instituto foi fundado para preparar a lexislación do traballo así como para favorecer a acción social dirixida á mellora e benestar social das clases traballadoras. O nomeamento de Gumersindo de azcárate, membro da Institución Libre de Enseñanza non foi casual, pois a ILE destacárase na defensa da intervención do Estado para resolver a cuestión social, tema tamén tratado dende a doutrina da Igrexa, do catolicismo social e a Rerum Novarum en España (de la cueva e Montero, 2007). O Instituto tiña tres seccións: a de lexislación e información bibliográfica a cargo de adolfo Posada; a de estatísticas, dirixida por adolfo Buylla; e a de inspección xeral, encargada ao xeneral Marvá. trala morte de Gumersindo de azcárate (1917), o Instituto de Reformas sociais viviu un proceso de crise, paralelo ao do réxime político que o creara. En 1924 foi suprimido pola Ditadura de Primo de Rivera. 1.5. As Universidades Populares aínda que cun carácter distinto á Extensión universitaria, as universidades Populares xurdiron vinculadas a aquela iniciativa. con carácter privado, foron institucións obreiras de marcado signo políticosocial e sindical. adolfo González Posada, catedrático de Dereito político na universidade ovetense, un dos principais artífices da creación da Escola práctica de Estudos xurídicos e sociais e da Extensión universitaria, co seu traslado a Madrid (1904) quedou tamén adscrito ao Instituto de Reformas sociais. Participou con álvarez Buylla na universidade popular madrileña. non é casualidade, pois, que a primeira universidade Popular en España apareza en Oviedo en 1901, arredor do grupo de profesores da universidade (Buylla, canella, altamira, Posada…) Por obra de Blasco Ibáñez, valencia crea a súa universidade Popular en 1903. séguenlle Madrid (1904) e a coruña (1906) (capelán Rey, 1999). a universidade Popular de a coruña foi creada en setembro de 1906 por Manuel Durán García e un grupo de mozos e intelectuais republicanos, entre os que destacan Enrique Hervada, Gerardo abad conde, santiago casares quiroga, ángel del castillo ou Fernando Martínez Morás; na universidade Popular de a coruña, que tivo moi en conta as creadas nesa época en Madrid e valencia, ofrecíanse clases para obreiros de aritmética, xeometría, Debuxo xeométrico, caligrafía, Ortografía e Redacción, Francés ou Inglés, complementadas con cursos de extensión cultural no centro de Estudos sociais «Germinal» e na sociedade de canteiros e con excursións de índole moi variada. a primeira etapa da universidade Popular de a coruña concluíu en 1926, rexurdindo posteriormente durante a segunda República. sendo o seu principal promotor antonio Machado, segovia pon en funcionamento a súa universidade Popular en 1919. coa chegada da segunda República, aparece a de cartagena. O obxectivo era «difundir la instrucción de modo preferente entre los obreros por medio de clases y conferencias de divulgación» (Boletín da Universidade Popular de Segovia). Estes centros contaron, primeiro, con profesores universitarios; logo, con profesores de grao medio e a colaboración dalgúns intelectuais de talante liberal (Fernández soria, 1985: 36667). 1.6. A Fundación «SierraPambley» aínda que a maior parte das súas accións teñen lugar xa entrado o século xx, imos dedicarlle un último apartado á creación da Fundación «sierraPambley», con don Francisco FernándezBlanco y sierraPambley (18271915) (coñecido por don Paco sierra, que permaneceu solteiro). a familia contaba con amplas posesións en Madrid, onde don Paco sierra habitaba durante case todo o ano, e en León, á beira da catedral, en Hospital de Órbigo, en Moreruela ou en villablino, onde estaba a que el consideraba a súa casa solariega (López contrera, 1986: 134221). O 21 de abril de 1887 don Paco sierra funda unha escola en villablino, en memoria do seu tío don segundo de sierraPambley, co obxecto de difundir a cultura na súa terra natal, a comarca de Laciana. crea tamén unha escola de ensinanza mercantil e agrícola en villablino. Para dirixir as súas obras benéficas, don Paco sierra impulsa unha Fundación, da que formaban parte, ademais del mesmo, Gumersindo de azcárate e Manuel B. cossío, aínda mozo. Giner de los Ríos tivo moito que ver nesta decisión, «hasta el punto de que se desplaza en un coche de caballos y en pleno invierno de 1886, en unión de azcárate y cossío, hasta villablino, donde, en los escaños de la cocina de leña, se dieron los primeros pasos para llevar a buen fin la idea de D. Paco» (López contrera, 1986: 138). O 11 de maio de 1907, don Paco sierra outorga unha ampliación da Fundación, creando escolas en Hospital de Órbigo, villameca, León e Moreruela de tábara. Engádense como novos patróns da Fundación, a Germán Flórez e ao sobriño de D. Paco, Juan Flórez Posada. D. Paco sierra outorgou varios testamentos. O derradeiro, en villablino, o 1 de outubro de 1914, pouco antes da súa morte. Isabel cantón Mayo no seu estudo dedicado a La Fundación SierraPambley inclúe un apartado sobre «La fuente de villablino» (1995: 8284). Lémbranos como a ILE acostumaba homenaxear aos seus homes ilustres cunha fonte. sabemos que a auga e a natureza son constantes na consideración do krausismo, co que se identifican moitos institucionistas. segundo a autora, a idea de dedicar unha fonte a D. Paco sierra retomouse en villablino en 1932, coa aprobación de cossío. a fonte ubicouse na praza. aínda que a fonte xa non existe, serviu de inspiración ao lacianego Luis Mateo Díez para a novela La fuente de la edad (1986), onde os mestres de cantería galegos, os chamados «canteiros» que traballaban por alí, caían con frecuencia, nas veladas nocturnas, ao pilón da fonte creada en homenaxe a D. Paco sierra en 1935. nas nosas investigacións sobre as relacións da Institución Libre con Galicia, na correspondencia do Fondo Giner de los Ríos (Porto ucha, 1986: 548550) topámonos coa familia alvarado de viveiro (Lugo), xa dende os tempos da fundación da ILE, en que don Francisco alvarado, avogado figura como un dos primeiros subscritores ao Boletín da Institución. Os alvarado aparecen relacionados coa Fundación sierraPambley, principalmente con villablino. na lista de accionistas da ILE, na 1ª e 2ª emisión, figura salustio víctor alvarado, segundo recolle o BILE (1883). salustio víctor alvarado morreu en valladolid en 1886, sendo fiscal da audiencia. Deputado nas cortes constituíntes de 1869, fora tamén Gobernador civil de Lugo durante o sexenio Democrático. O 27 de marzo de 1872 consta que asinou o manifesto Electores del distrito de Vivero. no citado texto de cantón Mayo (1995: 179221) figuran datos sobre os irmáns Juan e ventura alvarado –fillos de salustio Víctor−, na Escola Mercantil e Agrícola de Villablino. O primeiro casaría en 1907 con Luisa de la vega Wetter, viúva de augusto González de Linares e grande amiga de carmen López cortón, a muller de cossío. O conxunto da relacións de Galicia coa Fundación sierraPambley, un traballo pendente, é fundamental para analizar a derivación cara o agro galego (industria leiteira dende villablino, posta en marcha doutras industrias cárnicas e demais). 2. REALIZACIÓNS EDUCATIVAS INSTITUCIONISTAS DO SÉCULO XX (19071936) 2.1. As accións da Xunta para Ampliación de Estudos En 1907, coa fundación da Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas (JaE), iníciase a terceira época da ILE. a Institución Libre non vai quedar reducida tan só a unha experiencia pedagóxica, senón que a súa influencia abarcará campos como o da investigación científica, a cultura artística, a preparación para a política, etc. a JaE, como organismo que xa era do Estado, respondía ao sentido de intercambios con Europa propugnado pola ILE. Foi creada por R.D. de 11 de xaneiro de 1907 (Gaceta do 18 de xaneiro), sendo ministro amalio Gimeno, e aproveitando unha conxuntura de política liberal no goberno de vega de armijo. a composición orixinaria da JaE revela o influxo que nela posuía a ILE. Estaba composta dun presidente, dous vicepresidentes, 18 vogais e un secretario. nas Actas de constitución figuran: santiago Ramón y cajal (presidente), adolfo álvarez Buylla, Gumersindo de azcárate, Ignacio Bolívar, Julián calleja, José casares Gil, Joaquín costa, José Echegaray, victoriano Fernández ascarza, José Fernández Jiménez, José Marvá, Marcelino Menéndez Pelayo, Ramón Menéndez Pidal, Julián Rivera tarragó, José Rodríguez carracido, alejandro sanmartín satrústegui, vicente santamaría de Paredes, Luis simarro, Joaquín sorolla, Leonardo torres quevedo, Eduardo vincenti Reguera e José castillejo Duarte (secretario). En 1910 constan amalio Gimeno e Eduardo Hinojosa, en lugar de Joaquín costa e alejandro sanmartín. á morte de José Rodríguez carracido (1925), o posto vacante é ocupado por María de Maeztu, a única muller que desempeñou un posto de vogal na JaE (vázquez Ramil, 2012). O Regulamento da JaE data do 16 de xuño de 1907. a actividade máis destacada da xunta foi o envío dos pensionados ao estranxeiro, do que tamén se beneficiou en boa medida Galicia (Porto ucha e Iglesias salvado, 2010: 731757). ao rematar o ano 1907, a JaE atravesou un período crítico, quedando case sen actividade, ao poñerse en cuestión a súa autonomía nos asuntos técnicos e pedagóxicos e a capacidade de elección de membros en caso de vacantes 3. O ataque partiu tamén da mesma universidade, que creu invadidas facultades que consideraba propias, como as referidas a pensións. Baixo a influencia da JaE, e a partir de 1910, grazasao goberno liberal de canalejas no que era ministro Instrución Pública Julio Burell, fóronse creando unha serie de institucións de radical importancia para a modernización cultural do país, tales como: a) centro de Estudos Históricos (R.D. do 18 de marzo de 1910), coas seccións de Filoloxía, arqueoloxía, arte, Dereito, Historia, Filosofía árabe, Institucións árabes, Filosofía contemporánea, Estudos semíticos, e cursos para estranxeiros. a dirección estivo a cargo de Ramón Menéndez Pidal, e cada sección tiña, á súa vez, o seu director ou responsable. b) Instituto nacional de ciencias Físiconaturais (R.D. do 27 de maio de 1910). Director: santiago Ramón y cajal. no seu seo foron xurdindo dende os primeiros momentos outros establecementos: Laboratorio de Investigacións Biolóxicas e Físicas, traballos de ciencias naturais, Estación alpina de Bioloxía do Guadarrama, Laboratorio de Histoloxía e Histopatoloxía, Instituto cajal, comisión de Investigacións Paleontolóxicas e Prehistóricas, Laboratorio e seminario Matemático, Laboratorio de Fisioloxía xeral e Laboratorio de Bacterioloxía e Inmunidade. c) Residencia de Estudantes (1910) d) Residencia de señoritas (1915) e) InstitutoEscola (1918) f) Misión Biolóxica de Galicia (1920) g) Escola de Párvulos de simancas (1933) h) varias cátedras no estranxeiro neste apartado imos prestar atención aos «laboratorios de provincias» da JaE, coa creación da Misión Biolóxica de Galicia, Residencia de Estudantes, Residencia de señoritas eInstitutoEscola. 2.2. A JAE e os «laboratorios en provincias» En 1920 a JaE tomou a decisión de establecer «laboratorios en provincias» nos lugares da xeografía española que aportaran axuda económica e facilidades para esta experiencia (JaE, 1922: 221222). De aí a súa cooperación coas iniciativas locais, das que «la respuesta más entusiasta y eficaz fue la de Galicia» (JaE, 1929: 173). se a Misión Biolóxica se creou en Galicia cando a xunta manifestou a súa vontade descentralizadora foi grazas ao gran mecenas galego Juan López suárez (O saviñao, Lugo, 1884 – Madrid, 1970), casado con Mariana castillejo, irmá do secretario da xunta, José castillejo. Ligada así mesmo ás orixes da Misión Biolóxica está a figura de cruz Gallástegui unamuno (vergara, Guipúzcoa 1891 – Pazo de Gandarón, Pontevedra 1960). Gallástegui estudara en alemania, na Real Escola superior de agricultura de Hohenhein, preto de stuttgart, de 1910 a 1914. alí coñeceu a Julio López suárez e máis tarde, en Lamaquebrada, cerca de Escairón (Lugo), a finca que tiña o seu irmán Juan. O Museo de Pontevedra conserva o importante Legado López Suárez – Castillejo. non imos estendernos na descrición dos distintos lugares polos que pasou a Misión Biolóxica dende 1921 ata a guerra civil, tema xa tratado con anterioridade (Porto ucha, 2005: 237268): locais da Escola de veterinaria e instalación provisional no edificio de san clemente (santiago de compostela); terreos de «La tablada», de campolongo e Pazo de Gandarón, en salcedo (Pontevedra). creáronse tamén sucursais, como a herdade «Miraflores», situada na parroquia de san Pedro de sárdoma (vigo), cunha extensión de sete hectáreas e diversas parcelas de terreo nos arredores de salcedo, a «Balada», dunha hectárea de extensión, e a «Boreira», de 40 áreas. ademais destes predios, utilizáronse en diversos lugares de Galicia parcelas pertencentes a labradores, nas que se realizaron distintos ensaios. a Misión poñía a semente e o abono mineral e un capataz para dirixir a sementeira e a recolección. Fixéronse tamén ensaios en localidades de terreo e clima diferente dentro de Galicia: cerceda e Ordes (a coruña); Palas de Rei, Parga e viveiro (Lugo), xinzo de Limia (Ourense) e Lalín (Pontevedra), Debemos sinalar que a Misión ampliou o seu campo de investigación a outras zonas da xeografía española (como o coto de castilleja, na provincia de valladolid, propiedade dos varela Radío). Os dous problemas que a Misión investigou foron a mellora xenética do millo híbrido, con vistas a acadar maiores producións unitarias de dito cereal en Galicia, e a enfermidade do castiñeiro (a chamada «tinta»). E así, realizáronse estudos sobre o virus na pataca, colaborando na rexeneración deste tubérculo. Prestóuselles tamén atención á remolacha e ás árbores froiteiras. Outro dos campos de estudo foi o porco dentro da economía galega, do que se encargou o enxeñeiro agrónomo Miguel Odriozola Pietas, pai da xenética animal en España. traballouse ademais nas especies do xénero brassica (nabizas, grelos, coles forraxeiras, repolos), e nas leguminosas, as xudías verdes, entre outras (Porto ucha, 2007). De 1935 consérvase no centro de salcedo e tamén no arquivo Histórico da universidade de santiago a Memoria referente ao funcionamento da Misión Biolóxica, tanto no que afectaba á parte económica como á eficacia dos traballos que levaba a efecto, formulada por Marcelino de arana y Franco, representante da Dirección xeral de agricultura na comisión de vixilancia de dito centro, que serviu de base para as actuacións posteriores. a guerra civil supuxo unha rotura co período anterior, aínda que a Misión Biolóxica, tras os momentos de incerteza producidos pola inestabilidade de contenda de 1936, iniciou unha nova andadura histórica, que continúa ata hoxe. 2.3. A Residencia de Estudantes a Residencia de Estudantes de Madrid abriu as súas portas en 1910, sendo ministro de Instrución Pública álvaro de Figueroa, conde de Romanones. O R. D. de 6 de maio de 1910 (Gaceta do 8 de maio) sinalaba a súa creación. alberto Jiménez Fraud foi director da Residencia de Estudantes ata 1936 (sáenz de la calzada, 1986). En principio, a Residencia quedou instalada nuns edificios arrendados na rúa Fortuny, esquina con Rafael calvo. Grazas as xestións de sorolla, aos poucos meses da apertura, alfonso xIII visitou os locais da Residencia, acompañado do Ministro de Instrución Pública, amós salvador, e da plana maior da JaE, con cajal á cabeza e o Padroado da Residencia, presidido por Menéndez Pidal, que fixo os honores ao monarca. Giner de los Ríos non estaba presente, inda que, rematada a visita real, estreitaba na castellana a man de Jiménez Fraud e lle expresaba: «criatura, qué responsabilidad» (Gómez Molleda, 1966: 489). En 1915 a Residencia de Estudantes trasladouse aos altos do Hipódromo («cerro del viento» ou «colina de los chopos», en poética denominación de Juan Ramón Jiménez), mentres os hoteis iniciais eran destinados á Residencia de señoritas, que, cun espírito análogo á de homes, dependendo tamén da JaE, se puxo en marcha, con María de Maeztu Withney á fronte. alberto Jiménez Fraud (casado con natalia cossío López, de ascendencia galega) foi proposto por Francisco Giner, que o chamou persoalmente para exercer o cargo de Director da Residencia de Estudantes (Monterrubio Pérez, 2004: 412416). a Residencia de Estudantes aspiraba a educar mediante a vida comunitaria de profesores e discípulos, en liberdade e coa presenza dun ideal colectivo a realizar. Posuía instalacións cómodas con biblioteca, laboratorios e campos de deportes. O ambiente era sinxelo e de bo gusto. admitíanse estudantes dende os 16 años, de universidade e de escolas especiais, e tamén profesores e investigadores. ademais dos estudantes, aloxábanse na Residencia, nos seus desprazamentos a Madrid, figuras como Machado, azorín, Maeztu e outros escritores mozos. a lista sería ampla: García Lorca, alberti, salinas, Guillén, zulueta, Morente, américo castro, sánchez albornoz, Madariaga, Pérez de ayala, etc. un dos persoeiros que entrou en contacto coa Residencia dende o primeiro momento foi Ortega e Gasset, que colaborou con disertacións e conferencias. Dos estranxeiros, foron hóspedes da Residencia, entre outros, Einstein, Bergson, Freud, valery e Mme. curie, se ben, dado que a Residencia de Estudantes viña integrando como «grupo femenino» á Residencia de señoritas, as mulleres aloxáronse frecuentemente no segundo centro (caso de victoria Ocampo ou Gabriela Mistral, entre as mais coñecidas). Baixo a inspiración do modelo da Residencia de Estudantes de Madrid, foron xurdindo outras iniciativas polo territorio español, entre elas a Residencia de Estudantes de santiago (Porto ucha, 1986: 309314). coa traxedia do verán de 1936, a Residencia quedou convertida en hospital de guerra. Logo veu un tempo en que a Residencia de Estudantes se converte no colexio Maior «ximénez de cisneros» e parte das súas dependencias son ocupadas polo Instituto «Ramiro de Maeztu». Pero iso xa corresponde á época do franquismo, a partir de finais da guerra civil. 2.4. A Residencia de Señoritas Por R.O. do 11 de agosto de 1913 autorizouse a construción de edificios residenciais nos citados terreos dos altos do Hipódromo propiedade do Ministerio de Instrución Pública. Os novos edificios da Residencia de Estudantes inauguráronse en outubro de 1915, acollendo entón a cen estudantes. Desta maneira, os hoteliños de Fortuny quedaron baleiros ea JaE decidiu aproveitalos para albergar un grupo de nenos do InstitutoEscola e outro de señoritas. E así, no mesmo mes de outubro de 1915 as casas números 28 e 30 da rúa Fortuny foron ocupadas por un grupo de mozas con trinta prazas, que se convertería no Grupo Feminino da Residencia de Estudantes, tamén coñecido por Residencia de Señoritas. Ese nome−como apunta agudamente Cacho Viu−, «que hoy nos hace sonreír, denota por sí solo la barrera que aún separaba a la mujer de su integración plena en la vida profesional» (cacho viu, 1986: 16). como directora, foi elixida pola JaE María de Maeztu y Whitney, previa recomendación de José Ortega y Gasset (vázquez Ramil, 2012). ao pouco tempo, a Residencia de señoritas veu superada a súa capacidade pola crecente demanda de prazas. Impúñase unha ampliación. a Residencia contará entón coa colaboración dunha institución estadounidense situada nas súas proximidades e centrada tamén na educación da muller, o International Institute for Girls in spain, máis coñecido como Instituto Internacional (zulueta, 1984). O Instituto Internacional cedeu parte dos seus edificios á Residencia de señoritas e, sobre todo, ofreceu o labor asesor e docente de profesoras americanas que se encargaron de materias novas en España como inglés, biblioteconomía, deportes, ximnasia rítmica e clases prácticas de ciencias e química. nos seus inicios, a JaE presenta a Residencia de señoritas como centro destinado ás rapazas que seguían os seus estudos ou preparaban o ingreso nas Facultades universitarias, Escola superior do Maxisterio, conservatorio nacional de Música, Escola normal, Escola do Fogar e Profesional da Muller ou outros centros de ensinanza, e ás que privadamente se dedicaran ao estudo en bibliotecas, laboratorios, arquivos, clínicas, etc. (JaE, 1916: 300). no sé si le he dicho a usted que hemos tenido un éxito completo en la Escuela superior del Magisterio: han ingresado nada menos que once muchachas; de la academia teresiana, a pesar de los artículos panegíricos que nos hacen, han ingresado dos. Por primera vez en la vida me convenzo de que la Filosofía tiene un valor cotizable. Para acoller ás estudantes de carreira superior, no curso 192021 a Residencia estrutúrase en dous grupos o secciones: a sección xeral dirixida por María de Maeztu e domiciliada en Fortuny 30 e a sección especial universitaria conectada co International Institute for Girls in spain e dirixida pola profesora de smith college Mary Louise Foster. Este acordo entre o Instituto Internacional e a Residencia de señoritas permitiu organizar un modelo de centro residencialeducativo que seguía de cerca as pautas dos colleges femininos estadounidenses, os cales mantiveron estreitos contactos coa Residencia de señoritas dende 1919 (vázquez Ramil, 2012: 259 e ss.). María de Maeztu expresou en 1922 a súa intención de ampliar a Residencia, contando coas achegas materiais e humanas do Instituto Internacional, moi interesado en manter un centro educativo para mulleres, similar aos colleges estadounidenses. a JaE interveu nas negociacións de forma un tanto ambigua, pois aspiraba a conseguir o apoio material da institución americana para o InstitutoEscola, en detrimento da Residencia de señoritas. tras arduas negociacións e esgotadoras viaxes a Estados unidos, María de Maeztu logrou que o Instituto Internacional vendese ao Estado español un dos seus edificios, o hoteliño rodeado de xardín da rúa de Fortuny 53, en condicións económicas moi vantaxosas, pero coa condición inescusable de que se dedicase á educación superior da muller española. así o di nunha cláusula da escritura de venta, outorgada ante notario en 1924 (aRsM. caja 6, carpeta 9). Entre as estudantes universitarias, foron maioría as residentes matriculadas en Farmacia, carreira que non existía en todos os distritos universitarios e que se consideraba especialmente apta para a muller. a continuación, seguíanlle as estudantes de Filosofía e Letras, Medicina, Odontoloxía, ciencias e Dereito. xa nos anos trinta encontramos as primeiras estudantes de arquitectura ou das moi minoritarias carreiras técnicas. Para as universitarias a Residencia ofrece, a partir de 1928, clases gratuítas de Inglés, Francés, alemán, Física e química, química inorgánica e análise químico, Mineraloxía, Botánica, Bioloxía e zooloxía, Farmacia práctica, anatomía, Histoloxía, Dereito político e administrativo, e Hebreo. En 1929 destaca un pequeno grupo de alumnas de bacharelato. Entre as estudantes de Música, sempre presentes aínda que non de forma destacada, foron maioría as de Piano, seguidas polas de canto. a finais dos anos 20 a idea de María de Maeztu era converter a Residencia nun centro de carácter universitario para mulleres; así o expresaba María de Maeztu nunha carta dirixida a Ramón y cajal (aRsM, 1928, caixa 9). O ambicioso proxecto non prosperou. Durante a segunda República a Residencia continuou crecendo, pero os sucesivos ministros de Instrución Pública centraron os seus esforzos en abrir novas escolas e en contratar mestres. María de Maeztu, coa súa habitual perspicacia, así o ve e en 1934 reorienta a obra, abríndoa a todas aquelas mulleres que desexasen ampliar a súa cultura xeral ou adquirir uns coñecementos útiles para gañarse a vida. a Residencia de señoritas non foi allea a outras actividades culturais como a súa homónima masculina: veladas musicais, conferencias, sesións teatrais e actos sociais con importantes persoeiros aos que as residentes tiñan ocasión de coñecer de certa. Pola Residencia de señoritas pasaron moitas galegas. Entre elas, Rita Fernández queimadelos, natural da cañiza (Pontevedra), a primeira muller arquitecta que exerceu en España; Olimpia valencia López, médica, natural de Ourense, que exerceu como xinecóloga en vigo; sofía novoa Ortiz, pianista, que colaborou con María de Maeztu na xestión da Residencia; ángeles alvariño González, de Ferrol, bióloga e oceanógrafa en Estados unidos; María antonina sanjurjo aranaz, de vigo, pioneira do hockey feminino en Galicia; ángeles Pardo celada, de Becerreá (Lugo), que se especializou en xinecoloxía e puericultura; Raquel Lesteiro López, de Pontevedra, que traballou con américo castro no centro de Estudos Históricos; carmen Pardo Losada, de Ourense, que chegou a ser directora da Escola normal de Mestras de Lugo, entre moitísimas outras. 2.5. O InstitutoEscola O InstitutoEscola de Madrid foi creado, con carácter provisional, como ensaio pedagóxico para a reforma da segunda ensinanza, por R.D. do 10 de maio de 1918, sendo Ministro de Instrución Pública o liberal santiago alba (Palacios Bañuelos, 1988). tratábase de buscar solución aos problemas que arrastraba a segunda ensinanza. O centro, na súa organización, orientación xeral e inspección quedaba baixo a dirección da JaE, co fin de experimentar novos métodos de educación e sistemas prácticos para a formación do persoal docente (JaE, 1925). seguindo as ideas defendidas pola Institución Libre de Enseñanza, o InstitutoEscola uniu a ensinanza primaria e a secundaria, tratando de facer de ambas un solo proceso de formación do alumnado, con iguais ideais, pero coa gradual diferenciación de métodos e contido. Pouco despois da creación do InstitutoEscola, a petición das familias, ampliouse cunha nova sección de párvulos. Había estudos comúns e obrigatorios ata os quince anos, e unha posibilidade de especialización nos dous últimos cursos (1516 e 1617 años). O avance nos estudos ía acompañado da promoción duns graos a outros. O InstitutoEscola non dispuxo de director, senón dun profesor delegado diante da JaE. sinala Martínez alfaro (2009: 44): Hasta 1925, José castillejo, el secretario de la JaE, fue presumiblemente el encargado de supervisar el funcionamiento del InstitutoEscuela (…) a partir de 1925, el InstitutoEscuela contó con un patronato específico, integrado por los siguientes miembros de la JaE: Ignacio Bolívar, Ramón Menéndez Pidal, José Ortega y Gasset, Blas cabrera, José G. álvarez ude y María de Maeztu. a partir de 1933 ampliouse o número de membros do Padroado, coa incorporación dos representantes da xunta de profesores, dos pais e de antigos alumnos. na secretaría do InstitutoEscola estivo victoria Kent, á que se lle concedeu a excedencia en 1932, ao ser nomeada Directora xeral de Prisións. victoria Kent estivo vinculada ao centro dende a súa creación, sendo estudante de Dereito e residente na Residencia de señoritas, onde colaboraba con María de Maeztu. O InstitutoEscola contou tamén cun servizo de comedor e cunha biblioteca. as ensinanzas, segundo o art. 7º do referido decreto de creación, (…) estarán a cargo de catedráticos numerarios o auxiliares de Institutos generales y técnicos y de aspirantes al Magisterio secundario. a la sección preparatoria podrán ser llamados maestros superiores. Las enseñanzas de idiomas vivos podrán encomendarse a súbditos extranjeros. Para dirigir la formación del Profesorado secundario podrá la Junta proponer el nombramiento de profesores especiales. Os catedráticos do InstitutoEscola, procedentes do corpo de catedráticos de instituto en comisión de servizos e cunha remuneración complementaria, «eran designados por el Ministerio de Instrucción Pública, a propuesta unipersonal de la Junta para ampliación de estudios e investigaciones científicas, a medida que los vaya necesitando por el sucesivo establecimiento de los grados» (art. 8º). O profesorado beneficiouse das pensións a Europa para coñecer innovacións pedagóxicas que despois aplicaba nas clases. ademais de intercambios a través das colonias escolares (a JaE creou unha colonia de intercambio na Granxa de san Ildefonso, segovia), houbo tamén intercambios educativos co alumnado doutros países, de Francia, alemaña e Inglaterra. Por R.O. de 10 de xullo de 1918, foi aprobado o Regulamento do InstitutoEscola, que contemplaba o plano de estudos (Porto ucha, 2004). as ensinanzas quedaban distribuídas en nove graos (tres da sección Preparatoria e seis da sección secundaria). a sección Preparatoria estaba destinada a alumnos e alumnas de idades comprendidas entre os oito e os dez anos cumpridos (89, 910, 1011 anos), podendo ser admitidos ou permanecer nela alumnado doutras idades en consideración á súa precocidade ou ao seu retraso. nos graos da sección secundaria, as idades de admisión eran de once anos a dezaseis cumpridos (1112, 1213, 1314, 1415, 1516, 1617 anos); excepcionalmente podían figurar nela alumnos adiantados con dez anos cumpridos. O Regulamento concreta as materias a cursar en cada grao. segundo o apartado c) do art. 2º do R.D., Las enseñanzas abarcarán, por lo menos, las materias que constituyen actualmente el plan de estudios de los Institutos de segunda enseñanza; pero la Junta, previa propuesta al Ministerio, podrá establecer la división de bachillerato clásico y de ciencias, en cuyo caso, para los alumnos de este último, el Latín, el Griego y las enseñanzas literarias podrán sustituirse, total o parcialmente, por Lenguas vivas y ciencias. Para la enseñanza de Religión se observarán las disposiciones vigentes. ademais das materias, inclúense xogos, excursións e visitas a Museos e lugares de interese. Había tamén traballos de laboratorio e de taller en madeira e metal (substituíbles para as rapazas por labores e economía doméstica), debuxo, fotografía e modelado. a elección de materias para formar o plano de estudos de cada alumno/a nos últimos dous graos facíase por acordo entre a xunta de profesores e as familias, tendo en conta o propósito destas respecto ao porvir dos seus fillos, a vocación e aptitude de cada alumno e o nivel de preparación que conseguira nos seus anos anteriores de estudos. O número de alumnos nas clases non pasaría de 30. nas prácticas de taller e laboratorio e traballos manuais, procuraríase que non excedesen de 15. nos artigos 7º, 8º e 9º do Regulamento sinálanse os fins, medios e principios que inspiran os métodos de ensinanza. como finalidades, as ensinanzas deberían desenvolver, mediante un adecuado exercicio, as facultades mentais, o poder de observación e comprensión, a firmeza de xuízo, a orixinalidade, a pluralidade de intereses e as aptitudes para a acción, entre outras; tamén a adquisición, de acordo coa idade, dos coñecementos de cultura xeral e a preparación para os estudos superiores. como principais medios de ensinanza, sinálase a acción, o estudo directo da natureza ou das cousas, o diálogo entre profesor/a e alumno/a e a exposición maxistral; na sección elemental acentuaríase moi especialmente a correlación entre a actividade de pensar e a actividade creadora e executora. Os métodos inspirábanse en principios como o de espertar a curiosidade cara as cousas e centrar nela o proceso didáctico; evitar o interese artificial e estimular o esforzo a partir da motivación interna (curiosidade, instinto de actividade creadora, conciencia moral e satisfacción por acadar un fin). En definitiva, tratábase dun centro cun programa de estudos de carácter integral, que apostaba polo desenvolvemento cíclico, segundo a propia evolución persoal do alumnado, e no que non había un sistema ríxido de exames. Hai novas materias como as linguas modernas, as ensinanzas artísticas e traballos manuais como medios eficaces auxiliares para o desenvolvemento mental. sendo fin primordial a formación do carácter, a vida normal da escola debería desenvolverse nun ambiente de liberdade e de mutua confianza, de claro selo institucionista. as faltas eran corrixidas mediante a amoestación privada. O profesorado levaba un caderno de clase, participando en tarefas diversas. no InstitutoEscola figuraba tamén a formación de aspirantes ao profesorado secundario. segundo o art. 10 do referido R.D. Para ser admitido a la Escuela como aspirante al Magisterio secundario se requerirá ser español, mayor de diez y siete años y haber hecho o estar siguiendo estudios universitarios en las Facultades de ciencias o Filosofía y Letras. La Junta determinará cualesquiera otras condiciones que considere exigibles, y hará las admisiones comunicándolo al Ministerio. a formación de ditos aspirantes (art. 11) ensaiaríase combinando, simultánea ou sucesivamente: Los estudios universitarios. Las prácticas docentes en la Escuela. La crítica, lectura, trabajos personales y experimentales de seminario pedagógico. Los estudios y prácticas complementarios en centros extranjeros. Estes aspirantes ao Maxisterio secundario poderían ser encargados de clases e correccións de exercicios e cooperaban na vixilancia, xogos e excursións, etc. Foi esta, a formación dos denominados «aspirantes», unha importante novidade, pola que se lle encomendaba ao InstitutoEscola a contribución á formación profesional do profesorado de secundaria. como xa apuntamos anteriormente, o InstitutoEscola comezou as súas actividades en 1918, no número 8 da rúa Miguel ángel de Madrid, nuns locais alugados ao Instituto Internacional. no curso 191819 foron un total de 87 alumnos (mixto) repartidos en 3 grupos na secundaria; no curso seguinte, 191920, acadaron 130, repartidos en 5 grupos, correspondentes, co ano anterior, aos dous primeiros cursos de bacharelato. Mentres na ensinanza oficial o número de alumnos por aula podía ser superior a 100 (Romanones en 1901 limitárao a 150), no InstitutoEscola, segundo o art. 6º do Regulamento, tal como xa sinalamos, tiñan 30 alumnos por aula y 15 en prácticas de taller e laboratorios. no curso 192021, debido a que o Instituto Internacional non podía admitir nos seus locais aos alumnos varóns de secundaria do InstitutoEscola, a JaE decidiu trasladar aos alumnos ao pavillón número 5 da Residencia de Estudiantes (Martínez alfaro, 2009: 67 e ss.) nos altos del Hipódromo (104 alumnos no curso 192021), mentres as alumnas do InstitutoEscola e da Residencia feminina continuaron no InstitutoInternacional (80 alumnas no curso 192021). a autora citada, Encarnación Martínez alfaro (2009: 237), preséntanos a evolución cuantitativa do alumnado no tempo (191819 a 193435). Oscila entre preto dos 200 e máis de 300 alumnos/as por sección, repartidos por grupos. Do conxunto do alumnado, «5 de Galicia, de todas las provincias (2 de La coruña»). a JaE mercou en 1921 ao Padroado nuestra señora de atocha un terreo no lado sur do Parque do Retiro coa finalidade de dispor dun edificio propio para o InstitutoEscola. En 1922 encargóuselle a redacción do proxecto ao arquitecto Francisco Javier Luque (Guerrero, 2007). sen embargo, por limitacións orzamentarias, construíuse un solo pavillón, o terceiro dos catro previstos, que o InstitutoEscola destinou a partir de 1928 á ensinanza secundaria. ao final, nun proceso que a autora citada analiza detidamente, son os alumnos os que ocupan esa sección Retiro, mentres as alumnas instálanse na sección Hipódromo. É dicir, alumnos e alumnas estudaban no InstitutoEscola en edificios separados, primeiro repartidos entre as seccións de Hipódromo (alumnos) e Miguel ángel (alumnas), e logo nas seccións do Retiro (alumnos) e Hipódromo (alumnas), agás nos cursos 191819 e 191920 (no edificio de Miguel ángel) nos que a ensinanza foi mixta (Ontañón e vázquez de castro, 2006). a coeducación implantaríase máis tarde, concretamente coa chegada da segunda República, no curso 193132. De acordo co preceptuado, a JaE emitía en 1925 un Informe sobre o funcionamento do InstitutoEscola, xunto co R.D. de creación, o Regulamento, as Instrucións e consellos para os aspirantes ao Maxisterio secundario, as ensinanzas e métodos, cunha nota preliminar da sección Preparatoria, a cargo de María de Maeztu, publicados baixo o citado título de El InstitutoEscuela de Segunda Enseñanza de Madrid. Organización, métodos y resultados (JaE, 1925). como consecuencia, no curso 19261927 introducíronse modificacións no primeiro curso de secundaria para garantir a continuidade entre a ensinanza primaria e a secundaria. Por R.D. do 1 de marzo de 1930, o InstitutoEscola adquiriu carácter permanente e o profesorado en comisión de servizos pasou a definitivo. no curso 19331934 experimentou unha importante reorganización, coa unificación docente, económica e administrativa das seccións de primaria (preparatoria) e secundaria. ata entón, a sección primaria dispoñía dunha organización autónoma, condicionada polas contribucións das familias, mentres que a secundaria dependía da JaE, aínda que recibía tamén remuneracións das familias. a partir de aquí, o InstitutoEscola quedou dividido en catro seccións: 1ª, párvulos, cuxo edificio no Hipódromo corresponde ao período 193335 (Guerrero, 2009: 378405); 2ª, primaria, 3ª, bacharelato da sección Pinar (Hipódromo) e 4ª, bacharelato da sección Retiro (Martínez alfaro, 2009: 222). a reorganización afectou tamén á composición do Padroado e á xunta de profesores de cada sección, que constituían o claustro xeral do InstitutoEscola. a JaE nomeou a Jimena Menéndez Pidal directora da sección Párvulos, mentres que a sección Primaria continuaba baixo a dirección de María de Maeztu. Entre o profesorado que pasou polo InstitutoEscola, cabe destacar a nivel galego ao catedrático de ciencias naturais e botánico Luis crespí Jaume (18891963). Luis crespí era fillo do farmacéutico e botánico mallorquino antonio crespí Mas, que foi catedrático de agricultura no Instituto xeral e técnico de Pontevedra. nacido en Madrid en 1889, Luis crespí estudou ciencias naturais na universidade de santiago de compostela, ampliando estudos no Museo nacional de ciencias naturais. En 1916 gañou a cátedra de agricultura do Instituto de Lugo, pasando tamén polo de Pontevedra, inda que continuou o seu proceso de formación como bolseiro da JaE. Foi catedrático de agricultura no InstitutoEscola entre 1918 e 1936. En 1922 foi nomeado catedrático numerario do Instituto xeral e técnico de Guadalajara, se ben continuou no InstitutoEscola, no que obtivo o nomeamento definitivo como catedrático en abril de 1930, posto que compatibilizou co de director do Laboratorio de Ecoloxía do Museo nacional de ciencias naturais ata 1936. Entre 1936 e 1939 continuou dando clases nos Institutos «Pérez Galdós» e «san Isidro» de Madrid ata 1939. trala guerra, Luis crespí foi inhabilitado para a docencia durante nada menos que 14 anos. Pertencía a Izquierda Republicana. tivo que traballar como administrativo nos Laboratorios «Promesa» de Madrid, que elaboraban produtos medicinais. En 1954 foi reintegrado na súa cátedra, cando Joaquín Ruiz Giménez era Director xeral de Ensinanzas Medias, exercendo a docencia no Instituto «san Isidro». xubilou en 1959. sen embargo, o labor investigador de crespí veuse definitivamente interrompido en 1938 (Masip Hidalgo, 2011: 501511). na Memoria da JaE de 1918 e 1919, crespí figura como profesor da 2ª sección secundaria de ciencias naturais do InstitutoEscuela (JaE, 1920: 280). como catedrático de agricultura, gozou dunha pensión para visitar Francia, segundo R.O. de 3/9/1917 (JaE, 1918: 59) e R.O. de 12/1/1918 (JaE, 1920: 4243), para estudar fisioloxía vexetal con Leclerc du sablon e patoloxía agrícola. Posteriormente, por RR.OO. de 10/9 e 4/11/1924 foi a Portugal, por cuestiones técnicas, afondando no estudo dos liques e da ensinanza agrícola (JaE, 1927: 3233). no verán de 1927 a JaE organizou, a través da comisión de Estudos en Galicia, unha misión de estudos, unha exploración naturalista e folclórica nos ancares e montes do Invernadoiro e queixa. a excursión foi realizada baixo a dirección de Luis crespí Jaume. Iniciouse en Ponferrada, tomando parte, ademais, Luis Iglesias, auxiliar da Facultade de ciencias da universidade de santiago, Gustavo nieto vallas, do Instituto de Ourense, e o profesor doutor nicolás I. vavilov, Director do Instituto de agronomía Experimental e do Instituto de Botánica aplicada á Mellora das Plantas da universidade de Leningrado, que viña percorrendo en viaxe de estudos asia, Etiopía, abisinia e o sur de Europa. De Ponferrada dirixíronse a vilafranca do Bierzo, continuando ata Piedrafita do cebreiro e logo, seguiron pola estrada de Lugo a Becerreá, estudando a flora, a fauna e costumes destes apartados lugares de Galicia (Porto ucha, 1986: 303304). Entre os denominados «profesores aspirantes» do InstitutoEscola, localizamos no curso 192728 a Raquel Lesteiro López, da especialidade de Lingua, bibliotecaria do centro de Estudos Históricos, e a Pilar Lago couceiro (curso 192930), así mesmo da especialidade de Lingua, profesora adxunta/funcionaria da administración. Raquel Lesteiro estivo na Residencia de señoritas no curso 192122. Fixo oposicións a arquivos e tivo destino en Pontevedra, como Facultativa de arquivos e Bibliotecas, no arquivo Provincial (vázquez Ramil, 2012: 415). tamén colaborou no InstitutoEscola Manuel Pedreira Deibe, que era profesor auxiliar de xeografía e Historia no Instituto xeral e técnico de a coruña, e solicitou directamente a castillejo traballar no novo centro mentres preparaba oposicións a cátedras, no curso 192122, sendo atendida a súa minuciosa e ben xustificada petición. Entre o alumnado masculino, cabe citar a Enrique vidal abascal (curso 193031), da especialidade de Matemáticas. vidal abascal, sendo catedrático do Instituto de Pontevedra, foi presidente da comisión Provincial de Depuración (D), sucedendo a secundino vilanova Rivas, tamén catedrático, nese cometido en 1940 (Porto ucha, 2008: 59). Posteriormente foi catedrático da universidade de santiago de compostela. Entre as alumnas galegas do InstitutoEscola debemos facer referencia a María victoria casares Pérez, filla de santiago casares quiroga, que logo acadará fama como actriz no exilio francés co nome de María casares. a partir de comezos dos anos 30, foron aparecendo outros centros similares ao InstitutoEscola de Madrid. un decreto de 9 de outubro de 1931, autorizaba á Generalitat de cataluña a creación dun InstitutoEscola. Foi o seu primeiro director Josep Estalella i Graells, catedrático do Instituto de Girona e «uno de los profesores de primera hora en el InstitutoEscuela madrileño» (Delgado, 2000: 148), aínda que a súa estancia en Madrid foi breve (19191922). Outro Decreto de 2 de febreiro de 1932 creaba os InstitutosEscola de valencia e sevilla e, un ano despois, segundo Orde Ministerial do 17 de febreiro de 1933, o de Málaga. no modelo do InstitutoEscola apreciamos a fusión do ensino primario e secundario, sen rupturas «traumáticas», nun intento de converter a educación en un continuo dende os primeiros anos ata o punto onde permitiran as capacidades do alumnado. como é sabido, o modelo foi tan abraiante como minoritario e prosperou onde había fondos suficientes e unha mentalidade aberta; o ensino oficial continuou facendo esforzos meritorios por estender as nocións elementais, poñendo énfase na creación de escolas e na contratación de mestres; o ensino privado tivo outras preocupacións, entre elas a defensa de posturas ideolóxicas enfrontadas, como durante a segunda República; e logo impúxose durante moito tempo a ruptura, verdadeiramente «traumática» entre o ensino primario para todos, o secundario para menos, e o superior para uns poucos ata case a Lei xeral de Educación de 1970. Jiménez Fraud, a. (1971). Historia de la Universidad Española. Madrid: alianza Editorial. arquivo da Residencia de señoritas de Madrid (aRsM). Minuta de carta de María de Maeztu a alberto Jiménez Fraud, Madrid, 5 de xullo de 1922. caixa: correspondencia de la Dirección, nº orden 56, signatura 54. Escritura de compromiso de venta outorgada por don Juan de Isasa y del valle, a señorita May Gardner e don Ramón Menéndez Pidal o 4 de agosto de 1924 ante don José Menéndez y de Parra, abogado e notario do Ilustre colegio desta corte. caixa 6, carpeta 9. Minuta de carta de María de Maeztu al Ilmo. sr. Presidente de la Junta para ampliación de Estudios, Biblioteca do Museo de Pontevedra (B.M.P.) Legado López Suárez – Castillejo. Biblioteca da Real academia da Historia (B.R.a.H.) Fondo Giner de los Ríos, caja 10, sobre 1900 (ac). sobre 1901 (ac). Fundación Penzol (vigo) Fondos Orgánicos de X. V. Viqueira Instituto «Pai sarmiento» de Estudos Galegos (santiago de compostela) Boletín de la Institución Libre de Enseñanza (BILE) Junta para ampliación de Estudios (JaE) Anais e Memorias (19071936). Misión Biolóxica de Galicia (salcedo, Pontevedra) e aHus (sección Histórica, Legaxo 340). Memoria referente al funcionamiento de la Misión Biológica de Galicia tanto en lo que afecta a la parte económica de la misma como a la eficacia de los trabajos que lleva a efecto, formulada por don Marcelino de Arana y Franco, ConsejeroInspector del Cuerpo de Ingenieros Agrónomos y representante de la Dirección General de Agricultura en la Comisión de Vigilancia de dicho Centro, año 1935.

Proponse unha aproximación á análise da poesía dixital a partir da exploración dalgúns dos trazos que definen a súa caracterización na actualidade. Reivindícase o seu valor como obxecto de estudo dentro da Teoría e a Crítica literaria contemporáneas, subliñando a súa relevancia para a reformulación dos fenómenos literarios e o estabelecemento de procesos culturais novidosos. Produto derivado da evolución das tecnoloxías informáticas, a poesía electrónica é presentada como unha modalidade discursiva que non só transforma o funcionamento dos textos senón que dá lugar á conformación de novas subxectividades e significacións políticas.

Tecnoloxía, subxectividade e política: poéticas na paisaxe dixital 1 Na historia do desenvolvemento dos estudos literarios durante as últimas décadas, a poesía electrónica 2 segue a ser, por desgraza, un personaxe eminentemente secundario. Marxinada no interior dun ámbito que á súa vez aín : literatura, poesía dixital, política, subxectividade, tecnoloxía. da provoca receos en diversos ambientes académicos, a poesía dixital é vítima dun dobre proceso de postergación que determina a discriminación da maioría dos seus produtos dentro das liñas de investigación dominantes: “parece evidente que el rechazo o el menosprecio por parte de teóricos y estudiosos de la literatura ante estas prácticas literarias ha sido prácticamente unánime” (Adell, 2003: 139). Se ben o crecente número de ciberpoemas incorporados á rede ou editados en CDROM evidencia a proliferación e a relevancia destes formatos literarios, a súa consideración como un obxecto de análise preferente continúa a resultar, en consecuencia, pouco usual, incluso no escrutinio do emerxente paradigma dixital. Neste sentido, a escasa atención prestada á emerxencia de novas modalidades poéticas non só se sitúa a unha enorme distancia da dedicada ás súas versións máis tradicionais, senón que tamén se contrapón á maioritaria fascinación que os estudosos da literatura electrónica senten polas transformacións acaecidas no campo da narrativa: ao tempo que modelos narrativos tales como a blognovela ou a novela hipermedia suscitan un interese xeneralizado, converténdose no centro de múltiples obras e artigos, a poesía dixital permanece excluída de numerosos estudos e portais de internet vencellados á ciberliteratura. A denuncia deste desfasamento entre a reducida visibilidade da poesía electrónica e o prestixio adquirido por outros fenómenos non debe ser interpretada, porén, como unha invitación a abandonar ou refrear o exame da literatura impresa e as narracións dixitais; pola contra, a exposición desta situación debe servir para tomar conciencia da necesidade de ampliar o enfoque da teoría e a crítica literarias contemporáneas mediante a incorporación definitiva da poesía dixital. A inclusión efectiva da ciberpoesía nas análises e os esquemas teóricos dos estudos literarios permitirá, ademais da reparación dunha carencia inaceptábel, o alcance dunha mellor comprensión da nova paisaxe cultural conformada polas últimas innovacións tecnolóxicas. Así, comprobarase que a poesía realizada a partir de medios dixitais altera, dende un funcionamento específico e diferenciado dos doutras modalidades actuais, os modelos clásicos de escritura e lectura, durante longo tempo asumidos como evidentes e definitivos. A implementación dos procesos informáticos no contexto da poesía pon de relevo as normas e restricións que regulan a realización dos fenómenos literarios dentro das fronteiras da cultura impresa; a aparición de novas formas de textualidade produce, por conseguinte, un distanciamento respecto á modalidade até agora dominante, co resultado do estabelecemento da conciencia de que “podría también ser considerada aquélla como un producto de un medio histórico y acaso efímero” (Cabo, 2001: 74). En definitiva, as poéticas derivadas da tecnoloxía informática conducen a unha reformulación da noción de literatura, no referente á ampliación dos seus límites e, igualmente, á reinterpretación das calidades que a definen. Á hora de determinar as alteracións que a poesía dixital introduce na articulación actual do concepto de literatura, cabe sinalar que a poesía electrónica non se reduce a unha translación dos formatos poéticos tradicionais ao espazo de internet ou a soportes materiais diferentes do libro. Deste xeito, tal como sinala Fernando Cabo (2001: 74), debe lembrarse que moitos dos poemas presentes na rede non foron pensados especificamente para ese medio, polo que o seu funcionamento non depende do aproveitamento ou a exploración das posibilidades que este ofrece. A delimitación da ciberpoesía ha de comezar na constatación duns trazos propios que a distingan tanto doutras formas poéticas como doutras vertentes da literatura electrónica. A busca dunha definición da poesía electrónica inscríbese, así pois, na fixación dunha textualidade particular, dunha identidade discursiva única que dunha forma ou outra comparten todas as variantes xenéricas (hiperpoesía, poesía visual, holopoesía, etc.) ás cales aquela engloba. Instituída nunha forma diferencial específica, a poesía dixital desprega una serie exclusiva de elementos, procesos e relacións que dan lugar a novos sistemas de significados, grazas á modificación non só das funcións asociadas ás figuras do autor e o lector senón tamén da estrutura e os modos de enunciación da poesía: Such materials not only make possible forms of writing but also, in the digital medium, contribute to a redefinition of writing itself. By recognizing the conditions of such making of innovative poetry, and by appreciating the material qualities of new computer media, we can begin to identify the new poetries of the twentyfirst century (Glazier, 2002: 1). Recorrendo a unha fórmula dificilmente problemática, podería dicirse que a poesía electrónica se corresponde con “aquellas obras poéticas realizadas mediante un ordenador (desde el punto de vista de la programación) y que también necesitan obligatoriamente de un ordenador para ser leídas” (Adell, 2004: 280). A alusión ao necesario uso de dispositivos informáticos na produción e a recepción da ciberpoesía incide na importancia primordial do medio electrónico na constitución dos poemas electrónicos. En efecto, quizais máis que calquera outro factor, o soporte electrónico móstrase como unha condición fundamental para a determinación da poesía dixital: a maioría dos trazos que marcan a identidade da ciberpoesía depende directamente do contorno informático no que se instalan, ou, cando menos, o seu desenvolvemento veríase claramente limitado sen tal plataforma tecnolóxica. Ao igual que sucedera anteriormente coa imprenta, a implantación do medio informático como base das obras poéticas implica a asimilación de diversas propiedades e esixencias inevitabelmente ligadas a el. Con isto, a poesía electrónica expón e investiga as posibilidades ofrecidas polo medio no que se insire, facendo explícitos os mecanismos que rexen a súa execución: na poesía dixital, o mesmo medio convértese na mensaxe dunha maneira especialmente evidente, até o punto de erixirse no elemento central das composicións en numerosas ocasións. Modeladas polo potencial dinámico da tecnoloxía informática, as obras poéticas producidas pola ciberliteratura prescinden da imposición dunha escritura lineal e secuencial para entregarlles aos seus lectores creacións polas que poden navegar libremente. Deste xeito, os poemas electrónicos proxectan una organización descentrada onde desaparece calquera ruta privilexiada ou núcleo de sentido, co que cada aproximación ao texto proporciona unha experiencia de lectura continuamente renovada en función das seleccións levadas a cabo. Los enlaces son herramientas semánticas que poseen un significado propio, pero también sugieren otro: un desarrollo del sentido del texto que tenemos que imaginar antes que verlo. Los enlaces nos obligan a pensar asociativamente y a anticipar significados. Podríamos considerar a la hiperficción como una nueva forma entre la prosa poética y la poesía. Combina textos relativamente largos de compleja organización con estructuras y figuras poéticas. La posibilidad del texto digital para añadir un salto físico al desplazamiento mental del significado supone una novedosa dimensión poética que puede estudiarse en la relación con la elección como forma de exploración del contexto (Pajares, 2004: 101). Aínda que o seu papel nunca chega a ser equivalente ao do autor, o lector dos textos electrónicos goza da capacidade de moldear e reconstruír o texto segundo os seus desexos e impulsos, experimentando a través da súa actuación algunhas das sensacións orixinadas pola creación artística (Murray, 1999: 166). A participación nos poemas dixitais obriga o lector a asumir un rol activo que implica non só a toma de decisións sobre a configuración do poema senón tamén unha influencia directa na xeración dos seus significados, unha competencia que supera con claridade o ámbito da mera interpretación. Paralelamente a esta alteración do réxime de intervención do lector, a figura do autor acapara novas tarefas que se separan en boa medida das que debía afrontar o escritor tradicional; por tanto, a misión do poeta xa no será tanto construír unicamente unha obra con significado como entregarlles aos usuarios do poema os instrumentos lingüísticos e informáticos necesarios para que aqueles poidan elaborar o seu propio itinerario textual. A constatación dun formato poético cunhas condicións netamente orixinais leva, en consecuencia, á comprobación dun tipo de autoría cuns trazos netamente innovadores: a poesía electrónica no es únicamente una poesía de la pantalla (esto es: de lo que se va a ver y a leer), sino que también es, y de manera significativa, una poética de la programación (…) la tarea del escritor no se halla exclusivamente en el texto que acabaremos leyendo, sino en su programación (Adell, 2004: 288). Por máis que tal fundamental traballo de programación se estende á totalidade das producións poéticas electrónicas, quizais a vertente onde se escenifica con maior claridade a súa importancia sexa a poesía xerada automaticamente por ordenador, na cal o poeta manifesta unha renuncia absoluta á responsabilidade sobre a elaboración directa dos textos. Nestes casos, o labor principal do poeta trasládase da manipulación estética da materia lingüística e audiovisual á configuración dun programa informático, por medio da inscrición dunha serie concreta de parámetros e condicións que han de acoutar as innumerábeis posibilidades de combinación abertas polo azar dixital. Ben a través da subministración dun conxunto pechado de termos clave, ben mediante a delimitación dunha forma ou esquema fixo que debe manterse 3, o ciberpoeta exerce en todo momento o seu control sobre o sistema informático que fabrica o obxecto poético final, polo cal a aleatoriedade que poida xurdir deste se atopa sempre sometida aos intereses e propósitos que motivaron a programación. Así, como apunta JoanElies Adell (2004: 290), un dos aspectos que caracteriza a poesía orixinada por computadoras e, a un nivel xeral, a poesía electrónica, é que a súa orixinalidade non reside tanto no resultado das súas produción canto nos recursos da súa creación. De xeito semellante ao que xa ocorrera noutros espazos artísticos, a poesía dixital subliña a miúdo a subordinación do obxecto estético aos procesos que conduciron á súa existencia: por riba das características finais do poema, a énfase estará depositada nestes casos nos elementos básicos que marcaron a súa concepción ou que emerxen da súa interacción cos usuarios. Esta imbricación entre poesía e programación xa resulta perceptíbel dende as primeiras mostras poéticas compostas automaticamente con ordenadores, as cales deron inicio á súa vez á conformación orixinal da noción de ciberpoesía. Contra o que popularmente se poida imaxinar, a orixe deste tipo de creacións non se sitúa nas décadas máis recentes, senón que pode ser rastrexada até o comezo da segunda metade do século pasado 4 : foi en 1959 cando se escribiron, en alemán, os primeiros versos electrónicos, orixinados pola máquina que construíran o enxeñeiro Théo Lutz e o lingüista Max Bense na cidade de Stuttgart. Nos anos seguintes, proxectos semellantes permitiron a aparición de poemas informáticos en inglés, en 1960, e francés, en 1965, até que en 1975 tivo lugar a presentación en Bruxelas, co gallo da exposición da exposición Europalia75, do xerador poético concibido polo OULIPO (Ouvroir de Littèrature Potentielle), concretamente polos seus integrantes Paul Braffort, Paul Fournel e Italo Calvino (Vuillemin, 2005: 163). Aínda que os experimentos propostos polos membros do OULIPO non sempre están ligados ao soporte informático, as súas experiencias co contorno electrónico abriron camiño a outros proxectos de trazos variados, por exemplo, grupos como ALAMO (Association pour la Littérature Assistée par la Mathématique et l’ Ordinateur), fundado en 1981 por, entre outros, Jacques Roubaud, Paul Braffort ou JeanPierre Balpe, ou publicacións como Alire, primeira revista de poesía electrónica, instituída en 1989 por Villeneuve de Ascq, Tibor Papp, Claude Maillad, JeanMarie Dutey, François Develay e Phillippe Bootz 5. As oportunidades creativas principiadas por estas iniciativas fundacionais víronse impulsadas, xunto co incremento da accesibilidade e a notoriedade dos poemas dixitais, grazas á difusión global de internet, rede que engadiu á emerxencia de novas opcións de interconexión entre o texto e o lector a promoción de sistemas de programación de maior complexidade e alcance: sen as limitación fixadas por soportes tales como o disquete ou o CDROM, a ciberpoesía ábrese a un vasto universo onde pode converxer con calquera modelo de produto audiovisual, rede social ou dispositivo informativo. A revisión das alteracións acontecidas no ámbito xeral da poesía electrónica expón unha progresiva complicación da función programadora involucrada na produción poética, mais, ao mesmo tempo, exhibe unha análoga amplificación dos instrumentos cos que contan os autores para formalizar os seus obxectivos expresivos no medio dixital. A evolución do contexto informático ofrécelle, polo tanto, á poesía electrónica as capacidades tecnolóxicas para levar a cabo proxectos estéticos que, sen lugar a dúbidas, resultaban imposíbeis dende as manifestacións poéticas unidas ao medio impreso. Tanto os xa clásicos exemplos extraídos do contorno do OULIPO e outras múltiples agrupacións como os demais formatos que integran o repertorio poético dixital do presente ou o pasado, continúan, nunha ou noutra medida, o legado dos movementos de vangarda que xerminaron a comezos do século XX, adaptando os seus modos de intervención á actual contextualización histórica e, así mesmo, ás fórmulas tecnolóxicas e artísticas contemporáneas. Herdeira das correntes rupturistas que intentaron fracturar as bases da literatura moderna, a ciberpoesía materializa e extrema moitas das aspiracións que definían o espírito innovador daquelas, sobre todo no relativo á transformación dos modos de escritura, así como á reconfiguración da relación entre o texto e o lector: “los movimientos históricos de vanguardia niegan las características esenciales del arte autónomo; la separación del arte respecto a la praxis vital, la producción individual y la consiguiente recepción individual” (Bürger, 2000: 109). Non obstante, mentres que a poesía electrónica prolonga a vontade experimentalista de tendencias tales como o dadaísmo, o futurismo ou o ultraísmo, o seu desenvolvemento actual prescindiu en boa medida do modelo de horizonte utópico que perseguían as súas antecesoras e distanciouse da idea revolucionaria de cambiar o mundo a través da acción artística directa (Fernández Mallo, 2009: 32). De igual maneira que problematiza o poder transformador da literatura e a arte, a poesía dixital somete a crítica os conceptos e discursos que lle daban sentido á modernidade: o mundo que habita a poesía electrónica é unha dimensión fragmentada e inestábel da que desapareceu a crenza nunha subxectividade coherente e unha identidade estábel. O suxeito ao que alude a poesía electrónica perde a súa solidez e homoxeneidade, así que adopta unha conciencia quebradiza que imposibilita a consecución dunha unidade consolidada resistente á disgregación. A devandita desintegración da noción de subxectividade individual aparece representada de modo emblemático no poema tridimensional de Eduardo Kac “I0” 6 (“eu”, en italiano), onde as letras/números I e 0 recrean unha paisaxe imaxinaria por onde navega o lector. Este espazo virtual, que explicitamente suxire a dispersión do eu, preséntase simultaneamente como un contorno e un texto visual, de aí que os usuarios poidan darlle diferentes formas e estruturas mediante o manexo dos dous elementos que compoñen o pronome de primeira persoa, asumidos tamén como figuras xeométricas –liña e círculo– e unidades básicas do sistema binario (Kac, 2010: 114). A actuación dos usuarios inflúe a distancia, por medio da tecnoloxía informática, na constante reconfiguración da partícula visual, simbolización dunha subxectividade que se transforma en obxecto e, así mesmo, en punto de converxencia de tres sistemas de representación. Como segue do anterior, a inscrición da poesía dixital dentro das liñas de funcionamento da poesía non lírica chama a atención sobre a posíbel consideración das poéticas electrónicas como prácticas culturais dirixidas cara á indagación de “lo público, de los conflictos, del diálogo y de la interacción directa” (Casas Vales, 2011: 7). Aínda que resultaría incorrecto rexeitar a eventualidade da existencia de textos que escapen desta afirmación, sería igualmente inconveniente negar a estendida funcionalidade desta definición do valor político da ciberpoesía. En oposición á visión despolitizada ou apolítica que usualmente se ofrece da literatura electrónica, monopolizada demasiadas veces pola mera comprobación das súas innovación tecnolóxicas e interactivas, a apelación a esta dimensión política da poesía dixital insiste na súa potencialidade dentro da reinterpretación dos factores sociais e culturais que interveñen nas experiencias individuais ou colectivas. A proxección política da poesía electrónica transcende, neste sentido, o valor transgresor ou colaborativo que deriva de por si da configuración do medio dixital para recalcar os efectos que xorden dos usos específicos aos cales este é sometido; así, as plataformas informáticas nas que se desenvolve a ciberpoesía deveñen instrumentos útiles cara á elaboración de propostas estéticas de natureza política onde o social e o cultural son abordados de xeito novidoso. Entre as moitas propostas que representan esta vertente profundamente política da poesía electrónica, os traballos da creadora española María Mencía destacan por fusionar unha fonda reflexión sobre o rol das novas textualidades dixitais no contexto histórico contemporáneo cunha constante experimentación formal. Principalmente realizadas en lingua inglesa, as obras desta artista e poeta, tamén membro da Kingston University de Londres, constitúen prácticas interdisciplinares que mesturan diferentes tradicións culturais previas (cine, poesía concreta ou sonora, etc.) coas poéticas dixitais, a escritura electrónica e a arte ligada aos novos medios. Así pois, tanto nos seus textos teóricos como nos seus proxectos poéticos, as investigacións de María Mencía céntranse en explorar “new digital communicative systems that interweave visual, oral and semantic elements of language, to produce new media languages where the prelinguistic and linguistic maintain their symbiotic identities” (2003). Con isto, a creadora dixital busca retar os usuarios cunha interface de signos procedentes de diferentes linguaxes e sistemas semióticos (Mencía, 2003), isto é, dispositivos visuais –imaxes estáticas ou en movemento–, sons e sintagmas lingüísticos que se congregan dentro da obra para suscitar reaccións emocionais e exercicios de reflexión. O resultado desta indagación na confluencia entre varios modos de comunicación non é outro que o cuestionamento das fronteiras que distinguen a linguaxe dos campos do visual e o auditivo: no caso dos signos da linguaxe escrita, estes despréganse ás veces nos textos de Mencía como obxectos visuais susceptíbeis de ser manipulados polo usuario, quen pode desprazalos polo espazo da pantalla libremente ou darlles unha forma ou outra (por exemplo, de paxaro, como sucede en “Birds Singing other Bird Songs” <http://www.m.mencia. freeuk.com>. A poesía electrónica de María Mencía afunde as súas raíces na poesía visual correspondente ás vangardas do século anterior, se ben no acondicionamento de tales referentes, como xa se apuntou anteriormente de maneira xeral, leva a cabo unha actualización acorde ao contorno histórico e tecnolóxico contemporáneo: “La poesía visual de otros tiempos encuentra en el ordenador actual el sistema preciso para organizar la composición visual de las palabras y los versos” (Cebrián Herreros, 1999: 26). Deste modo, a adaptación da poesía visual ao medio informático reforza o poder de transformación que xa residía na tradición previa, baseada na execución de esquemas textuais alternativos e na reformulación do valor metafísico da palabra e a linguaxe: La deriva de la imagen textualizada quiebra el orden lineal del discurso y con él, la cosmovisión moderna occidental, para la que el pensamiento de una escritura de modelo visual es ajeno y para la que la escritura se constituye solamente como ‘representación del logos’” (Gache, 2008: 8). Dende este enfoque 7, a poesía de carácter visual enuncia un tipo de discurso onde o escrito non se subordina á coalición entre a fala e o significado, en tanto que nesta forma textual o compoñente gráfico da linguaxe desafía non só a instauración do falado como garantía de sentido senón tamén a proclamación da necesidade dunha última instancia de racionalidade que rexa a produción de coñecemento. Vía de escape fronte ás imposicións do fonocentrismo e o logocentrismo, a poética visual da que emerxe a obra dixital de Mencía relaciónase, polo tanto, “con la búsqueda de una pluridimensionalidad de sentidos, diferente de la unidimensionalidad y el sentido único marcados por una línea de sucesión temporal irreversible y a un único sistema causal lógico” (Gache, 2008: 9). Por último, a pluralidade de sistemas semióticos convocados pola ciberpoesía de María Mencía pode ser examinada en referencia a un intento, simultaneamente político e estético, de recuperar os elementos visuais e lingüísticos apropiados pola cultura global do capitalismo tardío. Tal tentativa exprésase con rotundidade no proxecto Cityscapes : Social Poetics/Public Textualities <http://www.m.mencia.freeuk.com>, resposta e reacción contra a constatación de que a esfera dos medios e a publicidade absorbeu a linguaxe da poesía visual e os caligramas mudaron noutra modalidade oficial para a promoción da venda de produtos (Mencía, 2005). A obra dixital elaborada por Mencía imita e reinterpreta paisaxes urbanas da cidade australiana de Melbourne, xuntándoas con sons, imaxes e textos seleccionados a partir das investigacións efectuadas en diversos colectivos da rexión. O proceso de manipulación que fundamenta esta creación reclama, en consecuencia, a extracción de textos visuais procedentes da cidade e a súa deconstrución dentro dun contexto dixital, todo isto co obxectivo de orixinar un novo horizonte público e urbano modificado polas experiencias sociais das comunidades en cuestión: to use the language of advertising to create poetic/artistic public work in urban spaces and in so doing to explore the new calligram, that of social poetics, of the neon lights, flickering letters, moving messages and public textualities of city environments (Mencía, 2005). A dimensión política que impulsa o proxecto de María Mencía plásmase na recreación dun espazo electrónico a través do cal os usuarios poden redescubrir e reinterpretar o territorio urbano. Na versión interactiva da obra 8, os participantes na obra dixital acceden de inicio, unha vez lidas as instrucións de uso, a unha pantalla en branco onde non se aprecia aparentemente a opción de incorporar ningún tipo de signo. Enfrontados a este intimidante baleiro, os usuarios asumen a pantalla na súa condición orixinal de “nonlugar”, é dicir, a modo dun contorno que, na acepción tomada por Teresa Vilariño (2008: 231) de Marc Augé, non pode definirse nin como espazo de identidade, nin como relacional, nin como histórico. A ausencia de información e a carencia de inscricións converten neste primeiro momento a pantalla nunha zona de indeterminación á espera das marcas e sinais coas que os usuarios deben outorgarlle significado. Deste xeito, ao contrario que as formas estereotipadas dos anuncios que poboan as rúas das cidades, a peza dixital proposta por María Mencía designa un obxecto visual nun perpetuo proceso de construción, unha obra dinámica que non preexiste ás contribucións e intervencións dos participantes. Para ocupar este contorno electrónico vacante, os usuarios dispoñen de múltiples materiais audiovisuais, os cales se fan visíbeis en canto o sinalador se aproxima a calquera das marxes da pantalla; así, a presentación de tales elementos desprégase en varios cadros, dentro dos que se poden escoller un ou máis fragmentos antes de proceder a arrastralos ao lugar da pantalla que se elixa. Finalmente, a natureza destas series de compoñentes móstrase heteroxénea, abranguendo dende imaxes fotográficas e palabras escritas a sons en diferentes idiomas, aínda que todas elas coinciden na súa común vinculación co universo multicultural de Melbourne: as voces que soan dentro da obra corresponden ás linguas dalgúns dos colectivos que habitan a cidade australiana (entre outros, inglés, chinés, español, hebreo, árabe, ou o aborixe wathawurrung), mentres que os textos incluídos representan as razóns expostas polos inmigrantes entrevistados durante a preparación do proxecto para explicar o seu traslado (“Land and Property”, “Freedom”, “Natural disaster”, “War Conflict”, “Opresión”, “Love and Marriage”, “Racism”, etc.). Como resultado, a través do medio dixital, a paisaxe urbana invadida pola presenza da mercadoría e a publicidade é desprazada por un espazo virtual dentro do cal o social e o público aparecen reconstituídos mediante a congregación de diferentes subxectividades e tradicións culturais: “This new kinetic, nomadic, everchanging calligram of the city became that of broken human voices, fragmented realities and the composition of different languages encountered in these cityscapes in flux” (Mencía, 2005). Modalidades poéticas como os proxectos dixitais de Mencía mostran, polo tanto, o alcance das últimas innovacións tecnolóxicas na configuración de formas literarias que problematizan e desafían a caracterización da poesía tradicional, achegando, así mesmo, novas significacións de carácter político que afectan á comprensión do actual contorno sociohistórico. A relevancia e o interese destas poéticas dixitais confirman a obrigación de prestar atención a un fenómeno literario que non só materializa as posibilidades creativas da tecnoloxía informática senón que tamén expande os límites do literario e os seus modos de intervención. Así pois, a análise deses formatos posibilitará, ademais da ampliación das ferramentas teóricas e críticas útiles para abordar a interpretación dos produtos culturais do presente, a obtención de novos puntos de vista para a interpretación dos procesos que conforman as identidades contemporáneas. Da aceptación das vantaxes desta valorización da ciberpoesía dependerá, polo tanto, que a poesía dixital se transforme nun personaxe principal dos estudos literarios nos vindeiros anos. David Antonio Muíño Barreiro Universidade de Santiago de Compostela

O obxectivo deste ensaio é delimitar a figura formada polo discurso do Barroco sobre o mapa da modernidade, indagar na función que o pensamento do Barroco tivo como forma de construción crítica dun presente. Para iso faise un repaso por algúns autores da filosofía, o cine, o teatro e a literatura que contribuíron á construción dese imaxinario barroco da modernidade.

Barroco teatro da modernidade (para unha construción crítica do presente) 1 Óscar Cornago [Recibido, xullo 2011; aceptado, outubro 2011] 1 Tradución do castelán ao galego feita por María Yáñez Anlló. : Barroco, estética, modernidade, postestruturalismo, teoría crítica. “Es preciso querer incluso la ilusión: en esto consiste lo trágico” Barroco e modernidade: disquisicións metodolóxicas O obxectivo deste ensaio é delimitar a figura formada polo discurso do Barroco sobre o mapa da modernidade, indagar na función que o pensamento do Barroco tivo, non xa para o esclarecemento ou esexese dun período histórico pretérito, senón dentro do propio presente dende o que se enuncia, é dicir, dun amplo marco temporal que arrinca na segunda metade do século XIX, cando este debate adquire unha formulación máis complexa –malia que os seus antecedentes se poden seguir dende os limiares da modernidade, coa oposición do chamado espírito ilustrado–, até chegar aos nosos días, nos que non se deixou de discutir esa difusa idea do Barroco, tan pronto empregada para caracterizar un período da cultura occidental como para tinguir toda a contemporaneidade mediática e espectacular ou mesmo a propia condición humana nun senso ontolóxico. Unha reflexión sobre o Barroco, pensémolo como idea cultural, discurso estético ou período histórico, fai visíbel a condición histórica do propio concepto; deixa ver as pegadas das continxencias pragmáticas dende as que se reformulou e se segue a reformular até hoxe mesmo. Trasladando este comportamento a outros ámbitos, a reflexión sobre o Barroco denuncia á súa vez a condición igualmente histórica de calquera outro discurso crítico ou historiográfico. Os conceptos cúñanse nun momento en resposta a unhas necesidades de presente; a partir de aí non deixan de vivir na historia, modificándose ao ritmo ao que se transforman os tempos e as preguntas que estes formulan, as inquietudes que moven a historia e marcan as canles do pensamento. Baixo un mesmo termo, ocúltanse contidos sempre distintos; non é igual o xeito de considerarmos hoxe o Barroco que o que se entendía hai cen anos, cando Heinrich Wöllflin e os teóricos da pura visibilidade o distinguiron como unha idea clave para artellar un relato universalista da evolución das formas artísticas, ou como se pensou cando xurdiu no horizonte cultural das vangardas nos anos vinte. Necesariamente, o espazo cultural afectado por este termo foise modificando ao tempo que o seu propio contido non deixou de ser outro. Entre os moitos empregos que coñeceu atópase o de delimitar un período da cultura de Occidente arredor do seiscentos. Mais ningún concepto responde unicamente á necesidade de cuñar un discurso historiográfico ou unha idea estética; seguindo o historiador materialista, diriamos que antes que nada responde a unha continxencia política, á pragmática académica e cultural dende a que se formula, unha pragmática que –aínda que académica, ou sobre todo por académica– fálanos en primeiro lugar do seu presente. Un concepto delimita tamén un campo de poder e de representación cultural, social e política, un espazo gobernado dende determinados intereses; pode ser un negocio, académico ou editorial, e mesmo un engano, unha ilusión visual, reflexo quizais da súa propia condición barroca cando se fai visíbel como posta en escena do seu propio discurso. Empecemos, pois, polo comezo: que nos lexitima, daquela, dende un punto de vista metodolóxico a falar do Barroco nos séculos XIX e XX? A resposta máis inmediata, de orde epistemolóxica, sería o feito de que este concepto historiográfico se cuña neste período; é na década dos sesenta do século XIX cando Jacob Burckhardt constata significativas mudanzas, malia que aínda incipientes, nos gustos estéticos, e uns anos máis tarde un alumno avantaxado, Friedrich Nietzsche, dedícalle un parágrafo do seu Humano, demasiado humano, proxectando a idea do Barroco cara a esferas estéticas e filosóficas máis amplas. Isto non sería outra cousa que a antesala dunha loita que non deixou de producir ensaios, estudos e polémicas sobre como entender o Barroco dende as perspectivas máis diversas. Facendo referencia tanto a un pasado como ao presente dende o que se enuncia, este termo queda cargado dunha controvertida carga (de presente) coa que irrompe no medio da modernidade culta, ilustrada e racionalista, coa que paradoxalmente se chega a identificar (BuciGlucksmann, 1984; Calabrese, 1987; BucksMorss, 1989; Lucas, 1992; Van Reijen, 1994; Rincón, 1996; Echeverría, 1998; Cornago, 2004). A potencia de actualización e crítica deste concepto, facilmente traducíbel en termos ideolóxicos, é a que explica a súa crecente vitalidade dende hai máis dun século. Metodoloxicamente, sería necesario, por tanto, comezar dándolle a volta á pregunta sobre que é o Barroco para formular por que nun momento dado se ten a necesidade de recorrer a este concepto, e dando un paso máis, por que a partir deste punto o debate sobre o Barroco non deixou de atravesar discursos tan diversos da modernidade, ou noutras palabras: por que tantas voces orixinarias da modernidade, ben sexa dende o pensamento crítico ou a creación artística, recorreron a este concepto? Un imaxinario barroco, que non deixou de transformarse dende o Romanticismo gótico e o simbolismo tardío até a era dos medios e a realidade virtual, sobrevoa o horizonte cultural e artístico da modernidade. Esta é a tese que sinala a necesidade de preguntármonos por esa estraña relación de amor e odio entre a nosa contemporaneidade racionalista e as connotacións de exceso e de espiritualidade barrocas; xa non o determinar se o século XX é un século barroco por antonomasia, ou se se trata dunha apropiación indebida ou dun movemento cíclico que retorna unha vez máis no novecentos, senón de algo previo a todo esencialismo identitario; trátase, como corresponde ademais á idea do Barroco, de lanzar un enfoque teatral que faga visíbel a posta en escena do mesmo discurso sobre o Barroco: dende que escenarios da modernidade se reformulou unha e outra vez a idea do Barroco? Esta mirada escénica vai rematar iluminando outras montaxes da modernidade de aparencia máis clásica, denunciando a súa pretendida transparencia, necesidade e bo gusto. Todo isto transforma a pregunta inicial sobre o Barroco noutra de orde máis ampla: que modernidades para que Barroco e que Barroco para que modernidades?, como pensar o Barroco no século XX?, e viceversa: como pensar o século XX dende o Barroco?, que nos di a idea do Barroco sobre unha época que non quixo abandonar xa esta perspectiva de análise, este xeito (barroco) de entender a realidade e a historia, en última instancia, de situar o suxeito fronte ao mundo? A modernidade como representación de si mesma Iniciemos a andadura cunha mirada dende fóra, dende a butaca de platea, como meros espectadores destes escenarios barrocos que proliferan na era dos medios. En tanto que ollada característica da modernidade, o Barroco tradúcese non nunha, senón nunha multitude de representacións que se foron construíndo a medida que avanza a contemporaneidade; son historias que, dende o propio Hegel até voces máis inmediatas, só aparentemente máis (pos)modernas, como George Steiner, nos falan dun final, dunha historia de decadencia coa que se pecharía a aventura ilustrada da humanidade, a emancipación do home en función do saber, da ilustración e das letras, do humanismo. A historia (barroca) da modernidade é sempre a última historia, un final tantas veces reformulado, co que se trata en van de pechar a historia sobre si mesma. Un Ulises confuso embarcado nunha viaxe de regreso que non ten fin, pero que sempre está acabando, dende que empezou, repetíndose a si mesma, a mesma pero diferente. A modernidade é unha historia (mítica) da que xa se coñece o final (catastrófico), porque non deixa de suceder. Como advertiron Horkheimer e Adorno (1944), a Ilustración recóbrese coas vestiduras do mito, do natural que acaba denunciando o que de sobrenatural non deixou de haber en todo iso, aquilo que se creu expulsar en beneficio do racionalismo secularizador, o inhumano, se cadra por iso tamén monstruoso, cara ao que a modernidade amosa tanta repulsión como atracción. A frase “El dominio del hombre sobre la natureza lleva consigo, paradógicamente, el dominio de la naturaleza sobre los hombres” (30) podería erixirse en lema funesto gravado ao pé dunha desas escenas apocalípticas de corpos masacrados, deformes, que abren a película de Godard ou na cabeceira desas paisaxes – despois da batalla – de Juan Goytisolo, historias antigas que só os medios de comunicación modernos fixeron posíbeis na súa actual formulación, traendo o máis distante até o corazón dos fogares, o máis estraño confundido co máis cotián, o real transformado nun xogo de luces sobre unha pantalla, a morte como o outro (mediático) do suxeito, que o mira todo dende o seu lado, do lado dunha realidade feble, contaminada, inestábel, a pesar das súas aparencias (escénicas) de seguridade. Como todo mito, a modernidade repítese unha e outra vez, poñéndose en escena, e o que se repite é o mito da modernidade, o mito do novo unha vez máis, sucedendo cada vez con maior eficacia (escénica). Cada historia é sempre a última, unha nova última historia que comeza coa propia modernidade, desagregada en romanticismos e crises finiseculares, en vangardas e posmodernidades, capítulos sempre finais dun relato cuxas orixes se quixeron encontrar nun tempo tan remoto como a Grecia clásica, tan afastado como eses campos de exterminio que aparecen pola televisión. Lyotard (1987: 40) afirma que o relato da decadencia non lle sobrevén á modernidade na súa etapa final, tantas veces repetida, senón que este nace coas súas orixes, poñendo en escena unha vez máis o mito (do novo): Estamos tentados a crer, pues, que hay un gran relato de declinación de los grandes relatos. Pero, como sabemos, el gran relato de la decadencia ya tuvo lugar en los inicios del pensamiento occidental, en Hesíodo y en Platón. En realidad, el relato de la decadencia acompaña al relato de la emancipación como su sombra. O relato barroco da modernidade queda contido nun escenario, nunha imaxe (virtual), onde se representan máis catástrofes, escenarios ruinosos que contan historias de exterminio, escenas apocalípticas que atravesan a escritura de Goytisolo, historias tamén de traizóns, como a que dá pé á Reivindicación del conde don Julián. A historia traizoándose a si mesma, a filosofía –como nos lembra Adorno ao comezo da Estética negativa – faltando á súa promesa de ser igual ou estar en vésperas de producir a realidade, obriga o pensador tanto como o poeta a abrazar el tamén o estandarte da disidencia, da traizón, da violencia como forma (barroca) de pensamento, de creación. A escrita convertida en acto, e o acto feito poesía, a poesía transformada en acción, e a acción en performance, a música posta en pé a través das imaxes – Notre musique – e as imaxes sublevándose contra a historia: la violencia, la violencia siempre : jalonando discretamente tu camino : convincente y súbita : anulando de golpe el orden fingido, revelando la verdad bajo la máscara, catalizando tus fuerzas dispersas y los donjulianescos proyectos de invasión : traición grandiosa, ruina de siglos : ejército cruel de Tariq, destrucción de la España sagrada (Goytisolo, 1970: 52). Baixo este imaxinario de destrución, de impureza, pero tamén de xogo e de gozo, constrúense mundos tan distintos como a poesía cinematográfica de Godard, a escrita de Goytisolo ou o cine de Peter Greenaway, escenarios cambiantes que fan visíbel o texto ou as imaxes como procesos, de construción e de destrución ao mesmo tempo, como estratexias (barrocas) de resistencia fronte a formas de poder impostas (Cornago, 2005): “Víctimas de la brutalidad de la historia, nos vengábamos de ella con nuestras historias, tejidas de ocultaciones, textos interpolados, lances fingidos: tal es el poder mirífico de la literatura”, di unha das voces, alter ego do propio autor, en El sitio de los sitios (Goytisolo, 1995: 155). Greenaway insiste en que o cine é a arte barroca por excelencia, o medio das ilusións e dos enganos ópticos, un mecanismo que se erixe en metáfora, tamén epistemolóxica, dunha época que el mesmo define como barroca: La fin de notre siècle me paraît baroque de deux points de vue: d´abord l´excès de détails, la masse de informations, et ensuite l´idée de l´illusion et son corollaire, la tromperie avec son cortège de propagandes, qu´elles soient politiques ou publicitaires (Cieutat e Flechniakoska, 1998: 8). Cada imaxe denuncia a súa natureza fílmica, construída, igual que cada representación social, política ou moral se manifesta no seu mesmo xesto teatral como un xogo de intereses, de poder. En 1993 o director galés recrea en The Baby of Mâcon o universo exuberante do dramaturgo e escenógrafo Ben Jonson. A película deléitase mostrando en exceso o detallado proceso de representación (construción) dun misterio medieval nun tempo apocalíptico arruinado polos intereses políticos, a mesquindade e a luxuria; todo iso inevitabelmente vinculado a unha minuciosa posta en escena do poder e do pracer, estreitamente ligados, como tamén o soubo ver Barthes (1971) nas construcións de Sade, Fourier e Loyola, representacións ritualizadas dunha transgresión convertida en utopías do corpo, da organización social e da comunicación espiritual. No escenario (erótico) dos corpos a modernidade confesa a súa mórbida atracción polo excesivo, polo deforme. O relato barroco da modernidade escenifícase dende o xesto dun rostro volto cara a atrás, como o daquel Angelus Novus, de Paul Klee, convertido en alegoría da historia na IX Tese de Benjamin; unha ollada que observa con pavor as catástrofes que se van acumulando ao fío do que se chama progreso –textualmente Forschritt, paso adiante–, pero que non deixa por iso, dende ese ir cara a diante mirando o pasado, de sentir o seu presente, efémero e inconcluso, físico e vivo; senón ao contrario, esa ollada que Benjamin define como dialéctica vincúlase máis intensamente –máis traxicamente– a ese aquí e agora dende o que se proxecta, dende o que se constrúe, por iso é revolucionaria, aínda que sexa dende esa paisaxe de destrución que deixa o paso do tempo, pero concreto na súa calidade física e material, é dicir, escénica. Esta historia implica, polo tanto, unha vocación arqueolóxica, dende a que nace a modernidade, dende Nietzsche a Foucault, como un exercicio de procura e de revisión, de volver ver unha vez máis, sempre unha vez máis, como quería o filósofo de Basilea, existindo unicamente nese eterno retorno, sempre diferente e singular, dun presente (de representación) que se consome en cada momento de iluminación; unha iluminación que alumea a noite da razón capitalista, o pesadelo máis negro da modernidade, pero tamén o pracer de seguirmos sendo (representación) físicos e inmediatos, concretos e singulares no medio desta travesía pola xeada inmensidade da abstracción, que dixera Benjamin. O teatro barroco da modernidade está construído sobre citas e fragmentos, en modo imperfecto, mais a diferenza doutro tipo de representacións estas exhiben con impúdica desesperanza, dende un estado de tráxica conciencia, os retrincos sobre os que se constrúen, sabendo que cada unha destas voces contén en si mesma unha historia máis desta modernidade escura e brillante, xustaposición inconexa de todos os paraísos e infernos que se levan sucedido, promesas e desfeitas atrapadas en cada unha destas alegorías (da modernidade) do tempo presente. É unha historia de resignación e de submisións, mais tamén de protesta e de resistencia, como as vidas deses santos da disciplina e do pracer postas en escena por Goytisolo na Carajicomedia, loitando (e gozando) ao longo dos séculos nun intento por seguirresistindo (sendo), nun continuo devir, estado de variacións e de metamorfoses, porque como di esoutro autor de recargados escenarios poboados por grotescas figuras en constante perigo de disolución que foi Elias Canetti (1981: 358): sólo a través de la metamorfosis, entendida en el sentido extremo en el que empleamos aquí el término, sería posible percibir lo que un ser humano es detrás de sus palabras; de ninguna otra manera podría captarse lo que de reserva vital hay en él. Escenificacións do tempo: un xogo cos límites Porén, este presente incerto do eu pensándose a si mesmo inaugura un tempo do despois de, no que se instala a modernidade, crecendo dende un profundo sentimento de finitude, de estar ao final de algo, ou xa máis ben no despois dese final inminente, que pasa a ser inmanente, como sinala Kermode (1967). Igual que no teatro da morte de Kantor, a representación empeza cando xa todo rematou; o pano érguese nese despois da historia e das revolucións; todo pasou xa antes. O suxeito asiste perplexo a un xogo cuxas regras se impoñen de maneira fatal. Tras a crise dos Estadosnación á que se refiren Hardt e Negri (2003), as regras xa non dependen da economía nacional de cada Estado, senón que se constrúen sobre un taboleiro global ampliado ao resto do mundo, un capitalismo máis consciente de si mesmo, como toda a modernidade, menos pudoroso. A ese escenario baleiro do despois de, onde se amorean os recordos desordenados dun pasado que xa non é, dunha historia de progreso, igualdade e xustiza que nunca foi, saen unha vez máis os personaxes de Kantor, que son os personaxes do século XX, soldados atados aos seus fusís e xenerais sobre os seus cabalos, curas e rabinos mostrando as súas cruces, sinistros familiares que saen dalgún escuro pasado, inxenuamente liberados do sentimento de culpa, convertidos en máscaras de si mesmos, para tratar de revivir a súa nenez, as súas historias de decadencia e de destrución, dunha Polonia habitada polos mortos que deixaron os uniformes; repiten unha e outra vez os mesmos xestos, as mesmas accións, que se fan cada vez máis estúpidas, máis inútiles, como os obxectos que arrastran con elas, restos do naufraxio que chegan até as praias dunha modernidade escindida na representación imposíbel do novo, que é o mesmo, a mesma historia animada por un mito que trata de pecharse sobre si mesmo, sobre o seu destino como cumprimento dunha razón universal. Pechar a viaxe, coma Ulises, para regresar ao punto de partida, e constituírse nunha soa historia cun só sentido, completa e autosuficiente, igual a si mesma; pero Ítaca converteuse nunha axencia funeraria onde se amorean móbeis vellos, unha axencia de colocación de actores de aspecto sospeitoso que simulan ser quen non son, unha cantina dunha estación de tren onde xa só chegan os extraviados. Neste tempo (da representación) todo perde o sentido lóxico desa historia previa que nunca foi; todo se revela pura actuación, xogo de substitucións e de aparencias, suxeito a unha nova lóxica, que é a lóxica escénica desa historia, a historia do capital emancipado sobre si mesmo, dos signos feitos visíbeis funcionando de maneira autónoma; accións, textos, corpos e sons batendo uns cos outros. Os actores quedan convertidos en personaxes dunha obra que non comprenden, porque o relato único (da modernidade) se avariou e só resta a posibilidade de seguir actuando, para que a maquinaria (da representación) siga en pé, dende o plano de inmanencia formado polos propios corposactores en acción, pola materialidade dos obxectos inservíbeis, pola enerxía colectiva producida por todo o conxunto, que por momentos rexorde da desorde para revelarse nun único canto rítmico como unha forza colectiva (desexante), a forza emerxente das multitudes, ás que se refiren Hardt e Negri (2004) como a posibilidade para unha democracia na sociedade global. Esta democracia non pasa xa polo pobo, o proletariado ou a masa, polo teatro dramático do capitalismo industrial, senón polas multitudes, irreducíbeis á unidade, informes, próximas tamén ao monstruoso, ao caos (vitalista) do que aínda non foi ordenado, composta de singularidades, diferenzas emancipadas –coma o capital– transformadas en motores de resistencia contra os destinos organizados polas historias; poboacións sublevadas contra as regras do xogo, movementos desesperados de individuos, como os que se amorean no imaxinario barroco de Goytisolo, confundindo séculos de historias. Esa é a posibilidade de seguir pensando a historia como resultado dun desexo creador; “el impulso de destrucción de las masas era a fin de cuentas su instinto creador más profundo?” (Goytisolo, 1993: 52), pregúntase un confundido Doctor Marx no medio dunha exultante sociedade de consumo que hai tempo que deixou de pensar en revolucións para centrarse en producir e en consumir, o que sexa, pero con exceso. La saga de los Marx ábrese coas imaxes (televisivas) dunha soleada praia privada na costa italiana ameazada polo inesperado desembarco dun ferry ateigado de fuxitivos albaneses, imaxes que o “zapeo convulsivo de Tussy” (a filla menor de Moro) facía contrapor co “sofisticado transatlántico reconstruido en los estudios de Cinecittà” (20). A mesma maquinaria da representación que parece impor unha orde resístese monstruosa a unha economía da identificación, da redución do outro ao mesmo; é o teatro barroco (da modernidade) onde todo é o que parece, acartonado, falso, pero ao mesmo tempo tamén outra cousa, estraña, descoñecida, física e desmesurada, como ese “herrumboso y maltrecho transbordador de jubilosa y exultante carne humana” (20) que fita o espectador retándoo a descubrir, como as alegorías de Benjamin, o sentido oculto do que está vendo dende o outro lado (da pantalla), dende ese aparente despois de que inaugura a escenificación da modernidade. Escenificacións do espazo: o exceso opaco das presenzas Dende este aparente nontempo, polo que transitan os heroes de Joyce perdidos no aquí e no agora das palabras ou os personaxes de Beckett no presente suspendido do escenario –burato negro que absorbe todos os sentidos e todas as historias–, maniféstase con enigmática claridade o propio espazo (de representación) dunha desaparición. Fronte á disolución da conciencia temporal, difuminada en mil tempos paralelos, ilumínase un acto de disolución, un espazo para o acontecemento, invitación ao xogo das substitucións sen fin, das ausencias e das presenzas, do son eu pero represento outro, do descubrimento do outro dentro do mesmo. Nos albores do século XX, dando fe doutra historia de decadencia, a do imperio astrohúngaro, a dunha Europa que acabaría coa Guerra Mundial, Hugo von Hoffmansthal (1982: 31) fainos ver o espazo desta disolución provocada pola proliferación excesiva de conceptos e de abstraccións: Todo se descomponía en partes, y cada parte en otras partes, y nada se dejaba ya abarcar con un concepto. Las palabras, una a una, flotaban hacia mí; corrían como ojos, fijos en mí, que yo, a mi vez, debía mirar con atención: eran remolinos, que dan vértigo al mirar, giran irresistiblemente, van a parar al vacío. Un tempo vivido como crise de todo o estábel obriga a continuos “actos de invención” –como di Eco (1992: 78), cualificando a espiritualidade barroca como a “primera clara manifestación de la cultura y de la sensibilidad modernas”. Esta capacidade creativa, metamórfica, permite seguir pensando nunha realidade en constante movemento, cuxos signos volven revestirse da condición enigmática que xa ostentaron en épocas só aparentemente menos claras. Este espazo (de invención) é tamén, unha vez máis, unha invitación á resistencia a partir da revelación dunha materialidade concreta, do mundo como (vontade de) representación e por iso de xogo e de gozo, de pracer (físico) e de pensamento, unha resistencia que adquire os rasgos dunha acción en proceso, aquí e agora, performativa. Esta tarefa infinita de interpretación, e á vez de invención, constitúe o home moderno, enfrontado a unha “gigantesca maquinación para dotar de sentido expreso el mundo” que é o Barroco –segundo o define Fernando de la Flor (1999: 11)–, pero tamén a modernidade (barroca). Este é o “home estruturalista” de Barthes, revestido desa condición operacional coa que Deleuze (1988) cualifica o barroco de Leibniz, que busca os sentidos nos procesos (de construción) antes que nos resultados, nos modus operandi antes que nos produtos, nos escenarios antes que nas historias, nos ritmos desas maquinarias; desta sorte, o home estruturalista: prête l´oreille au naturel de la culture, et perçoit sans cesse en elle, moins des sens stables, finis, “vrais”, que le frisson d´une machine immense qui est l´humanité en train de procéder inlassablement à une création du sens, sans laquelle elle ne serait plus humaine. Et c´est parce que cette fabrication du sens est à ses yeux plus essentielle que les sens euxmêmes (Barthes, 1964: 227). Neste espazo iluminado xa non hai lugar para a transparencia, para a adecuada identificación de significantes e significados, do outro co mesmo; todo se alza baixo o signo da non coincidencia, e por tanto do exceso, que fai visíbeis os límites no momento da súa transgresión. A ollada barroca descobre un mapa de confrontacións alzado sobre un espazo convertido no escenario dunha actuación; os discursos e relatos que ateigan os escenarios da modernidade descóbrense como outros tantos actos (de representación). A mirada barroca saca á luz todas as representacións, converte en xogo e en simulacro o que observa, sub species theatralis, coma o ollo da cámara de Greenaway, desvelando cada imaxe como unha medida posta en escena, cada trama como unha cerimonia de perversión, cada ficción como un contrato fatal que vincula, en primeiro lugar, o propio espectador que acepta entrar no xogo. O que mira, transformado en actor protagonista da representación, en voyeur do escenario íntimo dunha violación (monstruosa), faise tamén visíbel dentro deste teatro que, movido por unha vocación de exceso (de deformidade), tende a mostrar sempre demasiado, até chegar –como explica Baudrillard (1987: 18)– á obscenidade da representación capitalista, onde todo se finxe transparente, onde se actúa coma se fose realidade, coma no escaparate televisivo, sen escena, sen teatro e sen ilusión, “sometido a la cruda e inexorable luz de la información y de la comunicación”. Pero como vítima propiciatoria deste escenario sacrificial aparece o signo (dese exceso), o corpo en primeiro lugar da propia escritura, da palabra inscrita no baleiro da páxina en branco; posta en escena que, como soñou Mallarmé, só producirá o espazo como acontecemento dun azar, pois “NADA […] HABRÁ TENIDO LUGAR […] SINO EL LUGAR” (1971: 132133). E á revelación da materialidade física da escrita, do corpo da linguaxe, virá unido o gozo dunha transgresión, unha acción cuxo sentido é o pracer do que acaba no mesmo intre en que nace, irredutíbel, como a propia representación. O Barroco xorde no horizonte da modernidade como unha reivindicación da calidade erótica da linguaxe, en palabras de Barthes (1984: 18): “seul le baroque, expérience littéraire qui n´a jamais été que tolérée par nos sociétés, du moins la française, a osé quelque exploration de ce que l´on pourrait appeler l´Éros du langage”; un xesto que se resiste a poñerse en función de todo o que non sexa el mesmo ocorrendo de novo con cada representación, sucedendo excesivo unha e outra vez nese espazo feito visíbel, paralizando, coma nunha foto fixa, a pretendida naturalidade de calquera discurso que busque a súa rendibilidade ao servizo dalgunha “boa causa”; é o pracer da escritura como política da representación dos propios corpos, empezando polo corpoacción da escritura erguida sobre a escena (física) da páxina en branco. O exceso opaco desta presenzaacción posta en escena sabe xa que a dimensión social dun texto, como dunha imaxe: ne se mesure ni à la popularité de son audience ni à la fidélité du reflet économicosociale qui s´y inscrit ou qu´il projette vers quelques sociologues avides de l´y recueillir, mais plutôt à la violence qui lui permette d´excéder les lois qu´une société, une idéologie, une philosophie se donnent pour s´accorder à ellesmêmes dans un beau mouvement d´intelligible historique. Cet excès a nom: écriture. (Barthes, 1971: 14) A procura desta calidade concreta e material revélase tamén como una peza clave no pensamento de Benjamin para chegar á imaxe dialéctica, así como da posterior teoría crítica da Escola de Frankfurt; de aí a evolución de Adorno cara á estética, cara ao concreto da percepción como un xeito de corrixir o mecanismo de poder que acompaña a dialéctica racionalista da Ilustración, o mecanismo perverso que encadea un concepto a outro, denunciado incansabelmente por outro dos espíritus barrocos por excelencia da modernidade, Miguel Romero Esteo. A escena (teatral) do século XX faise visíbel sobre a súa propia materialidade, sobre a presenza dos corpos, das palabras e do mesmo pensamento convertido en acción. Neste contexto Romero Esteo (1979: 32) insiste en diferenciar racionalismo e racionalidade: “la racionalidad funciona en la concreción y la materialidad de las cosas, y por eso diferencia y diversifica. El racionalismo funciona en la abstracción, y por eso uniformiza cretinamente a las cosas multiformes”; a primeira conduce a unha liberdade de expresión, mentres que a segunda funciona como represión da realidade en función das abstraccións. Esta ollada material e barroca, erótica, ispe as representacións da súa aparente inocencia, desvelando todo acto de posta en escena como un exercicio de sedución do outro, e por tanto de poder; pero por iso tamén de pracer cando ese sometemento se realiza de maneira voluntaria. Perdida a suposta inocencia das representacións, dos discursos e dos conceptos, o tempo presente, próximo e familiar, faise estraño e enigmático, coma nunha alegoría, que Benjamin transforma para a modernidade en imaxe dialéctica. Unhas e outras constrúense dende esta explícita vontade escénica; nacidas para mostrarse, como a propia modernidade, ordenan mediante un exercicio de ostentación os retallos enigmáticos que a compoñen, dando lugar a un campo de forzas, de tensións e de enfrontamentos, coma os escenarios de Kantor, onde corpos, palabras, lóxicas e ritmos se alzan contra calquera idea de totalidade, de unidade de sentido. Un exceso de ordenación regula a disposición (escénica) do que está pensado para ser mirado, para ser consumido. Tras esa proliferación de obxectos que ateigan os escaparates da modernidade agáchase un límite e un desexo, detrás dos cales se abre un espazo informe que nega o sentido aparente do que se deixa ver; o familiar e próximo convértense en signo dunha verdade oculta que non se chega a descifrar. A curiosa clase media amoréase diante dos escaparates dun novo negocio que acaba de abrir as súas portas na cidade. É unha fotografía en branco e negro cos bordos amarelos; pode ser un documento sociolóxico do século XIX ou unha alegoría que transforma os corpos desexantes en caveiras diante dun escaparate baleiro que só contén os rostros ocos reflectidos nun pequeno espello, único obxecto que queda nas vitrinas do comercio. O lema desta alegoría tomámolo dunha cita de Paul Morand (“L´avarice”, Les 7 pechés capitaux, 1929, pp. 2627) recollida por Benjamin (H2 a, 3): “La necesidad de acumular es uno de los signos precursores de la muerte tanto en los individuos como en la sociedad”. A mirada dialéctica descobre a realidade como un espazo de contrastes levados ao extremo, paraísos e infernos dispostos, coma nos barrios marxinais das grandes urbes, en vergoñante promiscuidade, máis alá, como a lóxica do capital, do seu sentido aparente. Os teatros da verdade: representacións epistemolóxicas A comezos dos oitenta Foucault responde á enquisa ¿Qué es la Ilustración? comentando o texto de Kant que dous séculos antes levaba xa por título esta pregunta. A xuízo de Foucault, Kant destaca antes o contido da Revolución francesa, á que nace ligada a Ilustración, que os signos marxinais, como a mirada dende a que se constrúe ese evento, “el modo mediante el cual la Revolución se hace espectáculo” ou “la manera en que es acogida en la periferia por los espectadores que no participan en ella pero que la contemplan y asisten a ella” (Foucault, 1983/1984: 203). A Ilustración nace como un xiro autoconsciente, como unha ollada explícita sobre si mesma; os espectadores que asisten aos actos revolucionarios inauguran unha maneira orixinaria de mirar o teatro da historia. Esta actitude, que define a episteme moderna, é dicir, o modo no que o saber moderno se constitúe, é definida por Foucault como unha ontoloxía crítica do presente. Coincidindo coa definición do Estruturalismo que o propio autor ofrece, trataríase da “conciencia despierta e inquieta del saber moderno” (Foucault, 1968: 206). O escenario do saber xa non apunta a unha metafísica transcendental, tampouco a unha escola ou a un método, senón a un campo de inmanencia dende o cal o mesmo suxeito que mira, que se cuestiona, se constitúe como tal, resultado das condicións económicas, sociais e psicolóxicas que definen o seu presente. A modernidade, como a Ilustración da que participa, adquire a súa actualidade nese xiro autorreflexivo –operación estruturalista– que a fai ser consciente de si mesma, construír de maneira consciente a súa propia posta en escena, “tanto en relación a la historia general del pensamiento, como en relación a su presente y a las formas de conocimiento, de saber, de ignorancia y de ilusión en las que sabe reconocer su situación histórica” (Foucault, 1983/1984: 200). Unha ontoloxía crítica do presente é unha ontoloxía do propio suxeito construído de maneira consciente sobre os límites da razón, pero non para aceptar xa as súas fronteiras, como tacitamente se desprende da crítica kantiana, senón para preguntarse pola posibilidade do seu franqueamento, o que implica á súa vez a pregunta polo que un é, afondar “en la contingencia que nos hizo ser lo que somos la posibilidad de ya no ser, hacer o pensar lo que somos, hacemos o pensamos” (105). A teatralidade orixinaria da modernidade consiste nunha posta en acto da historia, do saber e das identidades, de xeito que sobre este escenario se levante un signo de interrogación. Esta función crítica caracteriza o modo de representación dialéctico, barroco e materialista na época contemporánea, construíndose, como explica Bernard Dort en La représentation émancipée, sobre uns elementos, corpos e imaxes, textos e accións, que xa non se deixan ordenar en función dun sentido imposto dende fóra: Aujourd´hui, par l´émancipation progressive de ses différentes composantes, elle [la théatralité] s´ouvre sur une activation du spectateur et renoue ainsi avec Antecedente desta ontoloxía crítica, e escénica, do presente, a figura de Nietzsche pasou á historia posterior dunha cultura que se resiste a verse reducida a un cúmulo de representacións como o gran fustigador dos teatros e das ilusións. Porén, dende o comezo da súa traxectoria intelectual, posta en escena cun estudo precisamente sobre as orixes da traxedia, o mozo catedrático de Basilea insiste na necesidade das representacións, das ilusións e dos enganos, porque “toda vida se basa en la apariencia, en el arte, en el engaño, en la óptica, en la necesidad de lo perspectivístico y del error” (1988: 32), e por iso tamén da arte, o campo por excelencia das representacións, da mentira e do ilusorio, e entre todas as artes destaca o teatro, un teatro físico e musical, espazo de transformacións, de pracer, de dor e de coñecemento, que faga soportábel o que doutro xeito sería insoportábel, o magma escuro, dionisíaco, o Un primordial do que nacen todas as representacións, non para representar o irrepresentábel, senón para dar fe de que hai algo que escapa a todos os escenarios, sobre o que se debe levantar tamén o impulso ético, como décadas despois defenderá Lévinas coa súa defensa do serpara-oOutro. Sobre esta verdade (escénica) o home ergue un mundo á súa medida, que non é a medida da realidade, senón un mundo traducido ao consciente, os teatros da verdade, da xustiza, a moral e o dereito, metáforas antropomórficas que con pretensión universalista negan todo o que non poden aceptar, a súa condición de representacións dun mundo que escapa ás súas limitacións. Nun xesto que ten tanto de ético como de estético, polos fundadores e xa inextricábeis da modernidade, o autor de Así falou Zaratustra salta á escena do pensamento occidental poñéndose el mesmo en escena, facéndose visíbel como corpo(escritura)-pensante, pero por iso, en tanto que se trata dun teatro das ideas, tamén como máscara (parlante), de filólogo, heroe tráxico ou sátiro, nunha palabra, como escritura e retórica, corpo físico, intensidades orais que definen un estilo híbrido de filosofar, un teatro enérxico do pensamento, que acabará morrendo dentro da mesma escena, recuperado polo relato da modernidade como acto sacrificial do pensamento á súa propia condición escénica. Nietzsche preséntase a si mesmo fronte aos tribunais da modernidade cunha profunda conciencia (tráxica) do seu ser como actuación, unha performance marcada polo exceso vital do físico, polo “materialismo dionisiaco” que Sloterdijk formula en El pensador en escena. No horizonte da modernidade xorde a necesidade dunha nova ética (física) do pensamento, máis consciente de que detrás de cada palabra hai un corpo, de que antes do logos está a fala, o dicir como acción; unha ética que sabe que no existe nada más indecente que la falta de energía que se presenta como ciencia; siente que no existe nada más sospechoso que el miedo a la verdad que se hace pasar por conciencia crítica; y nada más falso que esa incapacidad de reconocimiento que se hace pasar por una facultad superior (Sloterdijk, 2000: 135) A realidade do pensamento revélase como un acto escénico, xogo de ilusións, substitucións e enganos, pero tamén, como toda representación, afirmación de si mesma, física, inmediata e vital, impulsada, como os personaxes de Greenaway, por unha paixón polas representacións e polos xogos, paixón polo poder, pero tamén nun sentido positivo polo poder como fonte vital que anima o home no seu seractor, é dicir, no seu serpara-oOutro, no seu volver unha e outra vez a representarse, en cada instante unha vez máis; estes son os teatros da verdade, a verdade ética e estética, física e política do teatro (da modernidade). Neste sentido que o mundo de Kantor, onde os actores se converten en personaxes de si mesmos facendo ostentación da súa perversa misión substitutoria, fai visíbel o seu propio creador, o director polaco posto en escena, camisa branca, bufanda negra, o cigarro prendido e o rostro afundido, mentres observa as súas figuras, personaxes dun pasado que como viaxeiros do tempo chegan a este presente da escena, construído para a mirada dun terceiro, do espectador, no que se transforma inevitabelmente o home moderno. Neste escenario das ideas e da vida, da memoria, todo adquire a súa única verdade na medida en que é visto polo outro, quen coa súa mirada termina de poñer en pé esta representación (da verdade). Como unha alegoría do pensamento, Kantor observa entre indiferente, perplexo ou emocionado, os fantasmas que o viñeron visitar, interrogándoos coma quen trata de desvelar o segredo do enigma (da historia). A diferenza –escénica– con outras épocas é que este personaxe, como Nietzsche, sábese á súa vez mirado por outros, de aí o imperativo escénico –ético– da modernidade, fingo ergo sum, ou parafraseando a Sloterdijk (2000: 49): “Pensar sobre el escenario genera más verdad”. A irrupción física do pensador na escena, do pensamento como acción, apunta a unha ética somática, feita posíbel polo descubrimento das psicoloxías profundas, que están na base da modernidade. Fronte á ollada de Kantor ábrese unha paisaxe detida habitada por actores mortos, bonecos que se aferran aos seus corpos, unha escena que xira arredor do presente da representación, realizado unha e outra vez con cada nova entrada, sempre dos mesmos personaxes. Como nunha alegoría benjaminiana, a historia maniféstase como construción, como acto explícito de representación posto en escena. É un mundo pechado onde todo denuncia o seu carácter substitutorio doutra realidade; todo é falso. A historia moderna como mito de progreso queda transformada nunha paisaxe detida que expresa a fugacidade do tempo. A alegoría chega a captar, en palabras de Adorno (1991: 117), “el Ser histórico como Ser natural en su determinación histórica extrema, donde es máximamente histórico”. A historia, como escenificación fundamental do discurso da modernidade, manifesta a súa natureza esencialmente temporal, deixando ao descuberto o mito do novo, que se alza como unha interrogación (dun sentido) fronte a quen o mira. Tratar de escapar a este escenario buscando un espazo de verdade, un espazo de non representación, supón renunciar ás aparencias para afirmar o que non se ve, ideais racionalistas en nome dos cales se acaba chegando a calquera irracionalismo, como afirma Romero Esteo, ou na formulación de Lyotard (1987: 26): “Los siglos XIX y XX nos proporcionaron terror a hartar. Ya pagamos suficientemente la nostalgia del todo y de lo uno, de la reconciliación del concepto y de lo sensible, de la experiencia transparente y comunicable”. A última escenificación da modernidade é a dela mesma pensándose unha e outra vez material, inmediata e fugaz, ao tempo que se constrúe como discurso epistemolóxico, é dicir, como condición (posta en escena) do saber (da historia), construción dos discursos que delimitan as áreas de coñecemento; e con iso do propio pensador, feito visíbel, no acto físico de pensar, instante da revelación, como quería Benjamin, momento de vida, de verdade na súa íntima condición escénica, e por iso excesiva. A mirada barroca da modernidade reivindica e traizoa ao mesmo tempo a representación que ela constrúe, afirmación dun desvío –singular–, dun desprazamento, dun exceso e dunha desaparición, visión de paralaje diría Žižek (2006); defende unha realidade física que se afirma antes de calquera lectura, historia ou sentido, inevitabelmente escénica, pero non por iso falsa; a única verdade é a verdade das representacións tratando de sosterse por riba da dor esencial que ameaza o individuo no seu sentir tráxico, parafraseando a cita de Nietzsche coa que se abre este ensaio. É polo tanto unha modernidade proxectada cara a un alén, é dicir, tamén espiritual, máis física canto máis transcendental nunha época paradoxalmente posmetafísica, máis vital e gozosa canto máis consciente do seu corpo (excesivo), para descubrir no centro deste, no centro das representacións e dos teatros (da verdade), un punto cego dende o que volverse proxectar cara ao descoñecido, dende o que volver ligarse – religare – co transcendental, por isto afirma Lyotard (1981: 61) que a escenificación, técnica fundamentalmente política de inclusións e exclusións, é tamén “la religión de la irreligión moderna, lo eclesiástico de la laicidad”. Unha modernidade, polo tanto, en positivo que no medio do espectáculo mediático (virtual) do capitalismo é capaz de resistir cos seus corpos, de seguir vendo o outro, o horizonte infinito – relixioso –, que levou a Nietzsche (1988: 254) a dicir que: por fin el horizonte se nos aparece otra vez libre, aunque no esté aclarado, por fin nuestras naves pueden otra vez zarpar, desafiando cualquier peligro, toda aventura del cognoscente está otra vez permitida, el mar, nuestro mar, está otra vez abierto, tal vez no haya habido jamás mar tan abierta, ou en palabras de Romero Esteo (1971): Hay hoy en día una eclosión de ideas nuevas, de novísimas formas de sensibilidad, de insólitas situaciones conflictivas. Vivimos en una sociedad cada vez más multiforme y cambiante. Teatral, en el sentido casi ontológico del término. Barthes, Roland. 1964. Essais critiques. París: Seuil. — 1971. Sade, Fourier, Loyola. París: Éditions du Seuil. — 1984. Le bruissement de la langue. Essais critiques IV. París: Éditions du Seuil. — 1983/1984. ¿Qué es la Ilustración? Madrid: Las Ediciones de la Piqueta / Ediciones

Neste artigo redefínese a oposición traballo/non traballo desde o feminismo, analízase como aparece o corpo do traballo na nova orde global e na cinematografía desde finais do XIX ata o XXI (con especial atención a aqueles traballos asimilados á feminidade). Por último, profúndase nas imaxes das mulleres no traballo.

María López Ruido [Recibido, 30 xaneiro 2017; aceptado, 27 marzo 2017] http://dx.doi.org/10.15304/bgl.50.3899 : mulleres; traballo; imaxinarios. keywords : women; work; imaginaries. La representación necesita ser contextualizada desde varios puntos. La representación de los textos y las imágenes no refleja el mundo como un espejo, mera traducción de sus fuentes, sino que es algo remodelado, codificado en términos retóricos. [...] La representación puede ser entendida como una ‘articulación’ formal visible del orden social. Griselda Pollock, Vision and Difference, 1994 Primeira introdución. Traballo/non traballo: redefinicións desde o feminismo “Que fas? “En que traballas?” Aínda que todas respondemos cada día con certa facilidade a esta aparentemente fácil pregunta, se nos paramos a pensar detidamente que está demandando a nosa ou o noso interlocutor, concluímos que, en realidade, o que quere saber é que emprego temos ou con que actividade ou actividades gañamos a vida, e non espera en absoluto que enumeremos as accións, relacións e producións de moi diversa índole que despregamos ao longo do día. Como explican varias autoras (Federici 1999, Pérez Orozco & Río 2002, Carrasco 2004, Carrasco 2006, Durán 2006), o concepto clásico do traballo considera como tal aquelas actividades produtivas, rexidas polas leis do mercado e xeralmente levadas a cabo no espazo extradoméstico. Se temos en conta que o capitalismo occidental desde a Modernidade escindiu completamente as formas produtivas, subliñando a división entre espazo público (produtivo) e espazo privado (reprodutivo), esta división laboral convértese tamén nunha división sexual, así como nunha regulamentación implícita dos espazos e os tempos. Con esta división do traballo ponse de relevo e valorízase o espazo público produtivoacumulativo fronte ao espazo privadoreprodutivo mantedor da vida, e aséntase a imaxe do home provedor da familia fronte á muller dependente e coidadora, favorecedora da orde dicotómica capitalista patriarcal. Esta división sociosexual que devaluaba e condenaba á invisibilidade, á gratuidade e á categoría de nontraballo toda unha serie de actividades xeralmente realizadas polas mulleres non soamente era e é falsa (as mulleres traballaron e traballan no espazo doméstico realizando artigos ou servizos destinados ao consumo externo, rompendo desta forma a dicotomía público versus privado), senón que tamén puxo no centro da cuestión económica a lóxica da acumulación en vez da lóxica da sustentabilidade, a produción de mercancías en vez do coidado da vida humana, sen cuxa enerxía, forza e consumo, por outra parte, sería inútil e imposible calquera outra actividade (Pérez Orozco & Río 2002, Carrasco 2004). Non é casual, pois, que a distinción entre ‘traballo’ (emprego asalariado, socialmente recoñecido) e nontraballo (non remunerado, informal, non lexitimado ou regulado socialmente) teña unha correspondencia inmediata na representación. Ata hai algunhas décadas, o noso imaxinario do traballo reducíase a aquel que recolle a definición estritamente economicista, e o seu protagonista principal eran, obviamente o homo economicus e as súas actividades dentro dos espazos de produción ao uso, deixando obsscenae (“fóra da escena” laboral) e case irrepresentados todos aqueles labores que exercían as mulleres dentro do espazo doméstico, ou aqueles non regulados, que, aínda que moitas veces supoñen un intercambio económico, entran dentro dunha ampla categoría de actividades informais que non adquiriron a consideración de traballo (por exemplo, o traballo sexual, a atención de enfermos, anciáns e nenos, o mantemento das redes afectivas, etc…). Aínda que non é a miña intención describir aquí unha historia exhaustiva da evolución do concepto ‘traballo’, non podo deixar de explicitar, a modo de marco introdutorio, algunhas diferentes ‘incorporacións’ do termo debidas ás críticas feministas, así como algúns cambios do paradigma fundamentais na súa propia concepción, xa que, en certa medida, estas miradas críticas axudan a explicar a aparición dalgunhas das imaxes diversas do traballo que empezaremos a encontrarnos, especialmente, a partir dos anos 70. Nalgúns textos recentes, autoras como Mª Ángeles Durán ou Cristina Carrasco chaman a atención sobre o xa longo percorrido que teñen estas ‘definicións ampliadas’ do traballo, desde o temperán feminismo ilustrado ata os nosos días (Carrasco 2006), así como sobre a necesidade de empezar a considerar nos estudos económicos estatais e supraestatais o enorme peso das denominadas ‘economías non observadas’, para que nun esforzo de ampliación visibilizadora (e tamén fiscal, non nos enganemos) as actividades opacas, somerxidas ou informais pasen a ser consideradas e valoradas polos indicadores macroeconómicos (Durán 2006: 1621). Para comprender realmente que é e que significa o traballo sería necesario, como explican algunhas destas mulleres, redefinir a propia lóxica económica: non presentar coidado e beneficio como separados e contrapostos, senón afirmar a primacía das necesidades humanas e a sustentabilidade (Pérez Orozco & Río 2002) sobre a acumulación abstracta, desxerarquizar os espazos e a dicotomía público/privado, e dirixir a nosa mirada ao terreo dos coidados e os afectos e as súas relacións coas estruturas de poder, como lugar tamén de xeración do fluxo económico (Precarias a la Deriva 2006: 122126). La economía feminista no es un intento de ampliar los métodos y teorías existentes para incluir a las mujeres, no consiste como ha afirmado Sandra Harding en la idea de “agregue mujeres y mezcle” [Harding, 1996]. Se trata de algo mucho mas profundo: se pretende un cambio radical en el análisis económico que pueda transformar la propia disciplina y permita construir una economía que integre y analice la realidad de mujeres y hombres, teniendo como principio básico la satisfacción de las necesidades humanas (Carrasco 2006: 31). ¿La historia del arte feminista debe contentarse con redescubrir mujeres artistas y reevaluar su contribución al arte? ¿No se trata, más bien, de una auténtica reinvención feminista de la disciplina ‘historia del arte’ para revelar el sexismo estructural de su discurso fundamentado en el orden patriarcal de la diferencia sexual?. [...] El saber es una cuestión política, de posición, de intereses, de perspectivas y de poder. La historia del arte en tanto que discurso e institución, sostiene un orden del poder investido por el deseo masculino. Debemos destruir este orden con el fin de hablar de los intereses de las mujeres, con el fin sobre todo, de poner en su lugar un discurso mediante el cual nosotras afirmaremos la presencia, la voz y, por consecuencia, el deseo de las mujeres (Pollock 1995: 63 e 90). Segunda introdución. Os corpos transnacionais da nova orde global Na orde xerárquica do traballo tradicional, sostido polo prexuízo extradoméstico e a distancia física, o traballador (xa sexa manual ou afectivo) foi un dos exemplos da alteridade, do exceso e da excreción fronte ao contrapunto do corpo central, o paradigma burgués do corpo ensimesmado e autocontido. O corpo do traballo é, por excelencia, o corpo da suor e o cansazo, exterior á norma, pero carente de autodeterminación, rexido por tempos externos, e por iso oposto ao epítome do corpo moderno, que se presenta como autónomo, controlado, perfectamente limitado e preciso. Se os corpos traballadores son corpos excesivos, próximos ao salvaxe e rebeldes ás disciplinas sociais, os corpos das traballadoras representan o grao máximo da abxección e da obscenidade, pola súa dobre condición de mulleres e traballadoras (incluso pola súa triple condición, se ademais de mulleres traballadoras están etnicamente significadas, como no caso das inmigrantes) (Nead 1998). Na orde visual hexemónica continuada polo ollo patriarcal do capital industrial, estes corpos institúense, como o resto dos corpos ‘outros’, en obxectos de estudo e observación. Poucas veces tomarán o protagonismo escénico, e moito menos fóra dos ámbitos de produción tradicional. Normalmente, estes corpos da outredade, actúan como ‘figurantes’ ou panos de fondo dos corpos protagonistas das narrativas hexemónicas, os daqueles e daquelas que, lonxe das actividades de producións físicas, posúen supostamente o control sobre o seu tempo e as súas accións. Desde hai algunhas décadas, non obstante, aínda que segue persistindo no cine e os media o imaxinario clásico, o corpo do traballo expandiuse e diversificouse. Coa disolución das xerarquías habituais do capital industrial, e a imposición dunha falsa reticularidade que expande o laboral a todos os espazos e os tempos, todos e todas nos convertemos en “corpos de produción” (Ruido 2005). Neste complexo escenario do traballo en redefinición, devimos territorios privilexiados de (re)produción, e as diversidades, os desexos e as sexualidades preséntanse agora como variables económicas fundamentais, tanto na divisióncoidado laboral como nas diferentes formas do consumo. A sabotaxe ao traballo que se estendera no operaísmo dos anos 70 (Virno 2003), o éxodo da fábrica, a defección da clase tradicional parece que se reverteu, e pasou a ser non só non rexeitado, senón rendibilizado e utilizado polo capitalismo nunha nova fase dominada polo fluxo inmaterial da información, pero sostida pola materialidade e a corporeidade (case sempre feminina) das enormes factorías transfronteirizas. Da produción concentrada e lineal da fábrica fordista, pasamos á produción descentralizada e reticular do posfordismo, onde, grazas ás novas tecnoloxías e as súas aplicacións optimizadoras, así como ao abaratamento dos transportes, escóllese o lugar de ensamblaxe en función dos custos de produción, construíndo un entramado de presión corporativa a nivel mundial inimaxinable noutros momentos da historia. Xa non parece haber exterioridades ao réxime das empresas globais, detentadoras do auténtico poder, ordenadoras das axendas políticas dos gobernos (Federici 1999, Sassen 2003). Como xa anotabamos máis arriba, a produción informal convértese en parte da normalidade do escenario da deslocalización e a subsistencia dentro do réxime de domesticación e flexibilidade extrema (de aí que se fale dunha “feminización” da economía) –véxase Haraway 1995, Federici 1999, Vega 2000, TrabajoZero 2001–, de maneira que todos os custos de mantemento e seguridade do traballador ou traballadora recaen sobre el, sen ningún compromiso por parte do empresario e, cada vez menos, por parte dun estado en crise que paga, exclusivamente, polo produto final, incentivando a competencia desleal e salvaxe. Esta informalidade e hiperflexibilidade esténdese a moitos sectores, incluíndo o que elabora e/ou transmite información, imaxes ou signos. Os e as produtoras culturais e o denominado cognitariado (que non corresponde á clase intelectual tradicional), mantén, baixo o manto vocacional, condicións laborais altamente precarizadas e irregulares onde as mitoloxías románticas paralizantes aparecen mesturadas coas máis sofisticadas tecnoloxías dentro dunha case completa desarticulación política (Kuni 1998, Lazzarato 2001, Beraradi 2003, Ruido 2004, Rowan e Ruido 2007). A mobilidade institúese como unha eficaz estratexia de control nas metrópoles da información. Os corpos transfronteirizos son parte do xogo económico (Sassen 2003), mentres esas mesmas fronteiras se converten en muros inexpugnables cando o capital non encontra unha rendibilidade inmediata (véxase a actual situación da fronteira sur de Europa, desprazada a Marrocos polos intereses internacionais). Os nosos corpos, os nosos afectos, o noso tempo de relación, todo parece que entrou no xogo económico: o persoal, máis que político, é económico. A precariedade e a fraxilidade impostas na nova división do traballo estruturan as nosas vidas en maior ou menor grao, e son algúns dos intrumentos máis evidentes do réxime biopolítico contemporáneo. Os corpos do precariado postindustrial (que convive co proletariado, non o substitúe) volven á permeabilidade e a flexibilidade extrema da produción domesticada. Saen dos espazos concentrados de produción tradicional para abrazar un réxime laboral sen separación entre tempo de vida e tempo de traballo. O consumo, ademais, vólvese unha das novas formas privilexiadas de relación social, aquela que nos confire existencia e visibilidade no marco da economía do capital: o primeiro produto da economía inmaterial non é a información, senón a relación social e a súa materia prima, a subxectividade (Lazzarato 2000 e 2001, Precarias a la Deriva 2005). O tempo de nonnegocio, o tempo de ocio, transfórmase en tempo económico ao evidenciarse como tempo (re)produtivo. O lugar e o momento da construción persoal é dirixida por profesionais adecuadamente remunerados (desde adestradores e monitores de fitness ata psicólogos e terapeutas varios) que nos manteñen dentro dos límites da ‘normalidade’ física e psíquica. Os coidados convértense en actividades diferidas, incluso ás veces subrogadas –como o caso das nais de alugueiro–, remuneradas, xeralmente, por mulleres do chamado primeiro mundo a outras mulleres –do segundo ou terceiro mundo–, rexenerando as xa coñecidas estruturas xerárquicas señoraserventa que, a longo prazo, afianzan a pauperización dos países desenvolvidos e a división sexual do traballo. Na explotación económica global, as mulleres dos países desenvolvidos asumimos, novamente en exclusiva, a reprodución, desresponsabilizando os homes e o estado do sostemento da vida, mentres as mulleres dos países en vías de desenvolvemento parecen estar condenadas a producir forza de traballo para o capital transnacional ao tempo que ofrecen elas mesmas a súa enerxía e o seu afecto nunha actividade laboral, o coidado, sen límites nin tempos definidos, onde se espera involucración emocional e soporte constante (Federici 1999, Carrasco 2004, Precarias a la Deriva 2006). Deste modo, xunto ás clases traballadoras tradicionais e as non tradicionais, aparece un novo grupo cada vez máis amplo composto por unha forza de traballo transnacional, extremadamente fráxil e susceptible da máis profunda explotación (Sassen 2003), debido á súa aberrante condición de ‘sen papeis’, persoas desaloxadas dos seus dereitos máis fundamentais en nome da preservación dunha moi discutible definición de cidadanía. Neste sentido, profundando na necesidade de repensar o valor simbólico e económico do coidado e das persoas que o realizan, e enlazándoo coa necesidade de revisar a actual relación entre emprego e cidadanía que impera no noso marco lexislativo, Precarias a la Deriva demandan a ‘cidadanía’, un dereito que politiza e cuestiona as relacións de dobre subordinación (da coidadora e do suxeito do seu traballo) que caracterizan o noso concepto actual de coidado: Definimos la ciudadanía como el derecho a cuidar y ser cuidado sin que el cuidado signifique subordinación para las mujeres, ni tampoco para ninguna otra posición de sujeto cuidadora/cuidada. Si la ciudadanía está sostenida en el contrato sexual como dispositivo heteronormativo, la ciudadanía subvierte este último mediante la proliferación de cuerpos, prácticas y deseos para la producción de otras formas de vida. […] Para ello utilizamos de manera estratégica el juego del lenguaje de los derechos, de los derechos de ciudadanía: derecho a recursos, a espacios, a tiempos… para cuidar y ser cuidadas (Precarias a la Deriva 2006: 126). Mulleres no traballo/traballos de mulleres: espazos domésticos e espazos extradomésticos Como xa sinalaba José Enrique Monterde no mesmo título do seu libro, a imaxe dos traballadores foi “a imaxe negada” na historia do cine (Monterde 1997): unha imaxe que evidenciaba as xerarquías na orde da produción, unha visión incómoda para o imaxinario moderno, enmarcado aínda polos mesmos condicionantes da construción da mirada que outras formas de representación tradicional. O traballo, con todo, envólvenos, percórrenos, conforma a nosa realidade, así que non é de estrañar que sexa un dos piares temáticos, polo menos, do rexistro documental, nin tampouco que as primeiras imaxes en movemento que conservamos correspondan, precisamente aos e ás obreiras saíndo dunha fábrica en Lyon (La sortie des usines 1895): son corpos disciplinados polos propios Lumière na súa fábrica, ao seu servizo, controlados pola súa mirada desde a súa posición no proceso industrial, e novamente produtivos na súa imaxe capturada. Os escasos fragmentos conservados de películas dos Lumière recollen escenas cotiás de traballo doméstico e extradoméstico, produtivo e reprodutivo, nunha voracidade de rexistro só posible nun ollo omnívoro que pronto empezará a discernir os seus obxectos e relatos privilexiados. Non é estraño que, igual que ocorre na literatura do XIX e principios do XX, na primeira cinematografía predomine unha visión xeralmente paternalista e panóptica. Non será ata algúns anos despois cando aparezan outras formas de mirada e outros suxeitos de representación. Desde este suposto, o cine dos anos 20 e 30 afronta a elaboración de discursos sobre a súa realidade socioeconómica con dous tipos de narrativas fundamentais: os relatos militantes revolucionarios (cuxos mellores exemplos debemos ao cine soviético, especialmente a Eisenstein e a Pudovkin) ou as descricións abrumadoras do embrutecemento e a alienación da cadea de montaxe industrial, debidas a autores inseridos na orde do capital industrial. Tanto en Metrópolis (Fritz Land 1926) como en Tiempos Modernos (Charles Chaplin 1936) podemos observar como a sorprendente intuición dos seus directores sinala xa como o ritmo da fábrica estrutura e ordena a vida dos personaxes, se ben nun caso o fai nun ton dramático, case apocalíptico, que se torna na súa parte final resoltamente ameazante, e noutro, cun marcado acento paródico e crítico. O cine é unha tecnoloxía conformadora fundamental no noso tempo, foi (e é) unha das ferramentas máis significativas das grandes ideoloxías do século XX. Así, non é de estrañar que, fronte á visión dos traballadores propugnada polo cineespectáculo do primeiro capitalismo, un entretemento no que se intenta mostrar un mundo sen conflitos ou con conflitos supostamente resoltos desde a excepcionalidade emocional onde os antagonismos e as loitas sociais aparecen reducidos a meras anécdotas, o cine do socialismo real subliñe, a través dunha rotunda monumentalización hipermasculina, o éxito das prácticas habituais da militancia e o protagonismo da clase traballadora triunfante. En ambos os escenarios, non obstante, o papel das mulleres parece ser similar: nin na vitoria disciplinaria da corporación e o sacrificio da (virxe) María de Metrópolis, nin na conversión revolucionaria por amor ao fillo de La madre (Vsévolod Pudovkin 1926) encontramos un auténtico interese no retrato das traballadoras, senón un mero acompañamento do que se considera o protagonista do escenario laboral e as súas loitas, o obreiro (sempre en masculino). As mulleres son, nun ou outro discurso, meros cómplices, figurantes nas loitas políticas fundamentais, as de clase, sen reivindicacións ou especificidades propias. A este panorama xeral de vicariedade habería que subtraer algúns casos dunha incipiente (e sempre secundaria) loita feminista que se aprecia, por exemplo, en La sal de la tierra (Herbert Biberman 1954), onde as mulleres próximas aos protagonistas empezan a ter voz propia, e, no medio dunha brutal folga, mobilízanse para impedir o acceso dos quebrafolgas ás minas. Esta demostración de firmeza ten un prezo que os obreiros non previran: a reclamación de igualdade entre os sexos entretécese coas reivindicacións de igualdade racial dos mineiros latinoamericanos (Sand 2005: 192195). Retratando o escenario posbélico posterior a 1945, os filmes neorrealistas, tanto os italianos como os debidos ás súas diversas variedades estatais, insisten nas consecuencias miserables da guerra. De entre as moitas mulleres que aparecen no escenario de case todos eles, é inesquecible a imaxe húmida e hipersexuada de Silvana Mangano, a protagonista de Arroz amargo (Giuseppe de Santis 1949). A película, que narra as vicisitudes dun grupo de recolectoras, reflicte a pobreza e as dificultades nun espazo, o rural, menos explotado visualmente que o urbano, e faino a través dunhas mulleres que, ademais da súa forza de traballo, poñen en xogo os seus corpos e as súas diversas rendibilidades nun escenario laboral fortemente sexualizado. Aínda que, en xeral, o período de entreguerras e os anos posteriores á II Guerra Mundial supoñen un atrincheiramento das posicións e estratexias tradicionais xa comentadas debido, fundamentalmente, á orde da Guerra Fría, os corpos policromados dos 50 e os 60 empezan a construír imaxes máis matizadas dos e das traballadoras. Non me refiro soamente ás profesións ‘propias das mulleres’, que comezan a ter un espazo importante (cuantitativamente falando) e normalizado no cine e os medios de comunicación, senón tamén a filmes como Danzad, danzad malditos (Sydney Pollack 1969), que aproveita o éxito comercial e o capital de memoria acumulado polo exitoso filme Las uvas de la ira (John Ford 1940) para continuar o fresco historicista da Gran Depresión americana apuntando novas maneiras de explotación corporal (Sand 2005: 217, 221). Este novo episodio, non só reabre o recordo da anterior longametraxe porque Jane Fonda sexa a filla de Henry Fonda, o protagonista da película de John Ford á que claramente cita, senón que o completa e redefine, ao estender a crise e a miseria ao ámbito das relacións persoais e, especialmente, ao desprazar a produción ao escenario do ocio. A través dun maratón de baile onde as parellas compiten ata morrer de cansazo, Sydney Pollack propón, xa brutalmente, o corpo en si como territorio de plusvalías económicas, e non só como ferramenta principal da forza de traballo. No panorama tradicional da representación produtiva existen algúns traballos asimilados á feminidade ou case sempre conxugados en feminino: como xa explicabamos, aqueles labores ligados ao coidado, á reprodución, á asistencia ou á atención, en calquera das súas vertentes, adoitan estar interpretados por mulleres. Desde as enfermeiras ata as mestras, pasando polas secretarias ou as prostitutas, as traballadoras percorren a escena –non sempre en papeis de reparto–, aínda que con moi diversos desenlaces. Mentres nas castizas Las que tienen que servir (José Mª Forqué 1967) ou Como está el servicio (Mariano Ozores 1968), as coidadoras e sostedoras da vida son inmigrantes rurais que chegan nese momento ás grandes cidades, inofensivas, afectivamente xenerosas –aínda que ás veces un pouco torpes– e aparentemente satisfeitas do desprezo e o clasismo que xeralmente se lles profesa, en películas recentes como a brechtiana La Ceremonia (Claude Chabrol 1995), a asistenta (unha contida Sandrine Bonnaire) axudada por unha muller excluída socialmente por unha acusación de asasinato nunca probada (unha persuasiva Isabelle Hupper), víngase cruelmente non só da condescendencia da familia para a que traballa, senón de anos de inxustiza social que a mantiveran, entre outras discriminacións, no analfabetismo. Este medo á rebelión da submisa coidadora (xa sexa asistenta, esposanai ou ama de cría) dispárase nos filmes norteamericanos dos 80 e primeiros 90. Coetánea das tolas sedutoras que rompen matrimonios e acosan sexualmente os homes que inundan a filmografía estadounidense deses anos (espello deformado das mulleres que, daquela, estaban empezando a obter un escaso pero temido recoñecemento profesional), La mano que mece la cuna (Curtis Hanson 1991) representa o epítome dos espellismos masculinistas sobre a perversión do poder: o medo do patriarcado a que as mulleres utilicen a maternidade para cambiar o mundo (en vez de transmitir os seus xenes e a súa propiedade). Se no cine e na televisión as coidadoras (ás veces) se rebelan, as secretarias e axudantes do xefe parecen reafirmar, case sempre, a xerarquía e o dominio empresarial, incluíndo moitas veces entre os seus servizos habituais, os sexuais e afectivos. Este adoita ser o argumento habitual de moitas telenovelas e soap operas, e así parecen confirmalo películas como Armas de mujer (Mike Nichols 1988) onde as protagonistas non dubidan en valerse desas ‘armas’ para conseguir ascender no mundo dos negocios, pero onde o talento de Melanie Griffith queda supeditado á súa atracción polo seu competidor Harrison Ford. O exemplo máis recente e exitoso das secretarias alienadas –aínda que de aparencia rebelde– é El diario de Bridget Jones (2001) de Sharon Maguire, onde Renée Zellweger dá forma a unha moza de trinta anos obsesionada co matrimonio e co reloxo biolóxico: o seu personaxe é o reverso (e o castigo) das poderosas acosadoras dos 80 das que antes falabamos, a culminación do asasinato simbólico das premisas da liberación feminista que xa empezara hai tempo, especialmente na televisión e a literatura bestseller, como xa advertira con exemplos moi ben argumentados Susan Faludi no seu libro Reacción a comezos dos 90 (Faludi 1993). E que pasou con aquelas ‘triunfadoras’ dos 80 no seu papel de xefas? As mulleres que chegaron a conseguir algúns postos na cooptativa xerarquía laboral postindustrial fixérono a custa de renuncias ou carencias que, por suposto, lles pasan factura: elas non poden subtraerse da insatisfacción que lles provoca non saciar os seus ‘instintos’ de nai e esposa, nin do malestar que lles xera atender prioritariamente a súa carreira profesional. Ninguén parece representar mellor esta ansiedade xeracional que a anoréxica Calista Flockhart, que incorpora un dos personaxes máis exitosos da tv dos anos 90, a neurótica e contraditoria Ally McBeal, upada polos media, igual que Bridget Jones, como perfecta icona do posfeminismo. Pero, entre os traballos femininos por excelencia, sen dúbida é a prostitución o que foi e segue sendo obxecto da maior cantidade de formalizacións. Xa sexa a muller perversa e desencadeante de tódolos males, como a Lulú de La caja de Pandora (Georg Pabst 1928), inesqueciblemente interpretada por Louise Brook, ou a inocente e confiada Irma la Dulce (Billy Wilder 1963), a prostitución foi, no cine clásico, froito dun destino ‘torto’, da pobreza ou da mala sorte, e nunca incluíu unha reflexión sobre as condicións reais dunha actividade que non tiña nin ten aínda hoxe a consideración de traballo. Esta actividade, estigmatizada socialmente como poucas, xerou moitísimas imaxes e perfís narrativos, pero moi escasas representacións que a sitúen dentro do sistema económico e social, e que aborden as auténticas e complexas relacións das traballadoras sexuais co seu contorno inmediato. O desprezo e o medo que xeran a consciencia da necesidade da prostitución como parte do mantemento da orde patriarcal que se desprende de La caja de Pandora (que rememora a historia de Jack o Destripador como pano de fondo e causa da morte da súa protagonista), compleméntanse co paternalismo abolicionista e sentimental de Irma la Dulce, onde un benintencionado pero torpe Jack Lemon, namorado de Shirley McClaine, pretende solucionarlle a vida converténdose no seu ‘único cliente’ (unha versión corrosiva do matrimonio da que non sei ata que punto era consciente Billy Wilder). Aínda que a visión redentorista, que se impuxo formalmente, persiste con forza (véxase Princesas, de Fernando León de Aranoa 2005, que insiste na tipoloxía da puta á espera da súa conversión en ‘princesa’ sen abrir un debate real sobre o traballo sexual como parte do sector dos servizos), é certo que a representación da prostitución sofre un cambio radical desde a mirada feminista dalgunhas realizadoras desde os anos 70. Recordemos que neses momentos algunhas artistas e cineastas comezan a sinalar os corpos, principalmente o corpo das mulleres, como campos de batalla política e territorios de construción social (véxanse os traballos de Martha Rosler, Adrien Piper, Hannah Wilke… ou xa durante os anos 80, os de Cindy Sherman ou Barbara Kruger, por poñer algúns exemplos ben coñecidos) (Broude e Garrard 1994). Neses momentos, o vídeo, unha nova tecnoloxía con menos rémoras tradicionais que a pintura ou a escultura, convértese nun eficaz instrumento de reflexión e reivindicación da performance da feminidade como un traballo de construción de subxectividade imbricado no sostemento do sistema. Con todo, será no cine onde as estratexias críticas á representación tradicional adquiran carta de recoñecemento (Selva & Solà 2002). Filmes como Jeanne Dielman (debido á cineasta belga Chantal Akerman 1975), un detido relato de tres días da vida dunha discreta viúva que exerce a prostitución dentro do seu propio fogar, poñen radicalmente en cuestión os termos tradicionais do traballo e os espazos de produción e reprodución de forma paralela á redefinición do traballo que desde os feminismos se estaba facendo neses anos, e faino, ademais, utilizando de forma sutil estratexias formais complexas (o tempo real dos longuísimos planos secuencia, o fóra de campo da ‘acción principal’, o reencadramento de planos que fixa a nosa atención nos pequenos detalles que anticipan o desenlace final e dotan a toda a película dunha atmosfera dramaticamente fría…) que dificultan a súa asimilación. Unha década despois será unha norteamericana, Lizzie Borden, a que explore as condicións de traballo das prostitutas de Nova York en Working girls (1986). As protagonistas son mulleres que definen os servizos sexuais que realizan como un traballo, aínda que son conscientes do prexuízo social que as suxeita e da súa capacidade de elección, algo que non todas as prostitutas comparten, xa que, como explican recentes traballos audiovisuais (especialmente, documentais) a prostitución é unha das formas de produción corporal máis intensamente sometidas ás redes de tráfico e escravitude, xerando auténticos desprazamentos globais que, non é casualidade, seguen en gran medida os movementos militares transnacionais. Como explica Lourdes Portillo na súa Señorita extraviada (2001), onde explora a opacidade e a pasividade que imperan na investigación sobre os asasinatos de Juárez, os e as novas traballadoras son, agora, os corpos ensamblados das factorías hipersexualizadas dos nonlugares da deslocalización –desde México ata Indonesia, pasando pola Europa do Leste ou a India–, corpos desaparecidos sen consecuencias, ‘fóra de campo’ da mirada tradicional, irrepresentables, innomeables, como o foran os das prostitutas do Londres vitoriano asasinadas polo Destripador (Nathan 2005). Os corposmercancías traficados nas redes mundiais conxugan, como suxire Ursula Biemann nos seus traballos Writing desire (2000) e Remote sensing (2001), a explotación sexual e a violencia extrema (especialmente sobre as mulleres) cos intereses e os circuítos ao servizo das grandes corporacións (Sassen 2003). Silvia Federici (1999) explícao moi ben no seu texto “Reproduction and feminist Struggle in the New Internacional Division of Labor”: a nova división internacional do traballo explota triplemente as mulleres: reafírmaas como obxectos de consumo e como mercancías pola súa condición de corposfetiche; explótaas como reprodutoras únicas e responsables do sostemento da vida (xa sexa directa ou diferidamente) e como traballadoras de segunda orde (cobran menos, teñen postos menos importantes, desvaloriza as súas producións…); e, por último, explótaas pola súa condición racial e étnica, ampliando as diferenzas entre mulleres dos países desenvolvidos e os subdesenvolvidos ou en vías de desenvolvemento. Nin a deslocalización, nin as consecuencias da aplicación das condicións da nova división transnacional do traballo son alleas ao noso contexto inmediato, no que estamos asistindo ao desprazamento da fronteira sur da Unión Europea. Por poñer un exemplo recente, o vídeo documental Frontera sur (2003) da periodista Helena Maleno e o fotógrafo Alex Muñoz, pon o acento nas relacións entre as condicións migratorias dos norteafricanos e subsaharianos cara á Unión Europea e os intereses multinacionais (especialmente o sector primario, convertido en industria agraria no ‘mar de plástico’ almeriense), evidenciando a influencia das cinco grandes corporacións de sementes transxénicas nas decisións políticas últimas dos gobernosfranquicias. Se ben no contexto español se popularizaron ultimamente as figuras das migracións en moi diversos contextos (especialmente no documental videográfico e na televisión), o seu protagonismo, sobre todo no cine, é menos frecuente. Neste sentido, é interesante a mirada de Icíar Bollaín sobre as inmigrantes que percorren Flores de otro mundo (1999, un filme afastado da exotización e a hipersexualización que adoitan conformar este tipo de personaxes). A directora relata aquí a chegada dun grupo de mulleres latinas a unha vila do interior da península, unha sorte ‘caravana de mulleres’ que acabará establecendo vínculos e relacións estables cos seus habitantes ao tempo que xera cambios importantes nuns poboadores autóctonos cargados de prexuízos e reticencias. Mentres case todos os textos audiovisuais documentais constrúen discursos bastante dramáticos sobre a realidade inmigrante (Winston 1995), os filmes de ficción teñen matices diversos que van desde a dulcificación sensibleira á vitimización, pasando por películas como Las mujeres de verdad tienen curvas (Patricia Cardoso 2003), onde, sen esconder as hiperflexibles condicións de traballo das maquilas téxtiles –neste caso, dentro do mesmo Estados Unidos, aínda que todas as traballadoras sexan inmigrantes– relátase con humor a historia dunha intelixente e decidida adolescente mexicana de corpo nada convencional que se libera do pequeno taller familiar (aínda que seguramente non da precariedade laboral) ao conseguir unha bolsa para estudar nunha prestixiosa universidade. agora mercancías fundamentais. A coincidencia, nos anos 70, entre algunhas fórmulas narrativas e visuais como as xa apuntadas, a redefinición dos límites do traballo e a revisión do modelo produtivo do capitalismo industrial, non é casual. Será precisamente o capital, na súa nova fase informacional ou posfordista, o que rendibilizará, cun diferente ordenamento e regulación de lugares e horarios, algunhas das estratexias políticas postas en funcionamento desde a década dos 70 (Virno 2003), convertendo perversamente o absentismo da fábrica, entón espiña dorsal das reivindicacións de clase, en precariedade endémica; transformando os afectos e a creatividade en saqueo emocional e explotación ilimitada; redefinindo a reclamación de flexibilidade e diversidade en domesticación e irregularidade; e desvirtuando, en fin, a desxerarquización en falsa reticularidade dirixida desde a centralidade das metrópoles (Villota 1999, Precarias a la Deriva 2004, Vara 2006). Personalidades flexibles á forza, capitalización emocional (Holmes 2005): do repetitivo e monótono traballo en cadea pasamos á domesticación da imaxinación e á explotación das redes afectivas nunha ‘feminización’ do traballo que pouco ten que ver coa debuxada polas axendas feministas (Vega 2000, TrabajoZero 2001). Se no cine clásico o traballador (e especialmente a traballadora) fora ‘a imaxe negada’ da modernidade, o corpo abxecto e excesivo do escenario da produción, no capitalismo informacional, o traballo na factoría industrial convértese nun subxénero codificado dentro das representacións da produción. Dentro deste subxénero que algúns autores cualifican de ‘adeus ao proletariado’ (Sand 2004), destacan algunhas revitalizacións do que poderiamos cualificar como ‘novos neorrealismos’, como o cine obreirista francés, especialmente cos persoais traballos de Robert Guédiguian e de Eric Zonka, pero sobresae, polo seu especial vigor e continuidade, o cine británico das últimas décadas. Os corpos inchados da brutal reconversión thatcherista insisten, a través dunhas formas un tanto estereotipadas –especialmente nos filmes Ken Loach e Mike Leigh–, no relato dos conflitos dunha clase traballadora que dista moito de ser simplemente residual. En moitas destas películas subxace, velada ou explicitamente, unha crítica á subversión da división sexual do traballo, e unha nostalxia, máis ou menos evidente, dun mundo onde o home provedor posuía lugares e tempos propios (o pub, fundamentalmente) vedados ás mulleres e ás súas influencias. Este medo á ‘contaminación’ e á ‘feminización’ dos espazos homosociais (e á cultura do poder que representan) está presente dun modo moi significativo en The Full Monty (1997) de Peter Cattaneo, onde a orde da mirada tradicional se inverte (Mulvey 1988): o corpo obxecto de pracer escópico tradicional (o das mulleres) convértese en suxeito de mirada voyeur sobre o corpo dos homes, obrigados a traballar como stripers para paliar unha situación de desemprego da que, indirectamente, culpan ás mulleres. Unha vez máis, en vez dunha revisión das formas da masculinidade e do seu lugar no sistema de produción, a película insiste na reafirmación de roles e nunha xustificación lenitiva e vitimista que, mesturada co ton propio da comedia costumista, debuxa un panorama cando menos inmobilista. Un exemplo máis próximo deste vitimismo indirectamente acusador sería tamén Los lunes al sol (Fernando León de Aranoa 2002) que segue tendo saudade dun universo laboral clásico: masculino, produtivo, dignificador, coa mirada posta no pleno emprego, e que desprende, igual que o caso anterior, unha máis ou menos controlada ira cara ás mulleres da película, as únicas que teñen emprego neste panorama de ‘feminización’ –iso si, precario, mal pagado, temporal– pero que ademais han de soportar as violentas turradas (físicas e emocionais) do medo que sofren os personaxes masculinos. Máis complexa e máis delicada é a perspectiva das obras recentes do francés Laurent Cantet, especialmente Recursos humanos (1999), onde á rearticulación sexual do contrato laboral se une a experiencia do desclasamento e o desazo, non só do ‘abandono de clase’, senón do repensamento sobre os referentes vitais máis inmedidatos e as súas consecuencias persoais. Nesta película evidénciase como o traballo é máis que unha actividade económica, é unha potente tecnoloxía construtora de subxectividades e relacións. Por outra parte, nun ton aparentemente feminista e tomando como pano de fondo as difíciles relacións entre nais e fillas, desenvólvese o filme de Benito Zambrano Solas (1999), onde unha limpadora (personaxe escasamente presente nas pantallas, e practicamente sempre dunha maneira secundaria) fala con claridade das súas condicións materiais, así como das dificultades que estas comportan na súa vida persoal. Neste escenario, a protagonista e a súa nai seguen, a pesar da súa vontade e a súa forza, dominadas pola omnipresenza dun paiesposo maltratador agora enfermo, e a resolución final do conflito non deixa de ter unha certa tintura de ‘chamamento á orde’ patriarcal: a protagonista acepta a súa maternidade baixo a tutela dun home maduro (o paternal veciño, simbolicamente ‘castrado’ pola idade), que recupera indirectamente o control da situación ao apropiarse do froito da concepción biolóxica doutro home (que é expulsado da escena) nunha sorte de ‘deslocalización corporal’ ou de paternidade subrogada que permite a continuación da súa herdanza. Xa o podiamos observar na distancia que separa dous precisos documentais de Barbara Kopple: mentres Harlan County (1976) relata o éxito dunha folga e das estratexias propias das prácticas políticas da clase traballadora tradicional, American Dream (1991) expón, non sen ansiedade e nostalxia, a ineficacia destas ferramentas no medio dun escenario político e laboral en cambio constante, onde o sistema de produción capitalista mudou e se reforzou. Nesta paisaxe sen aforas, os sindicatos convertéronse en institucións de consenso que non fan senón perpetuarse a si mesmos, as imaxes clásicas do traballo resúltannos alleas e inútiles, e o mesmo concepto de representación vólvese unha tautoloxía. A crítica aceda, a parodia e, ás veces, a resistencia poética, son algunhas das ferramentas empregadas nalgunhas propostas audiovisuais. Un exemplo recente podería ser a delicada posta en escena de Marta de Gonzalo e Publio Pérez Prieto W: la force du biotravail (2001), unha videoperformance onde se mostra unha parella de ‘gañadores’ (segundo os estándares sociais vixentes) incomunicados e perdidos no seu resgardado universo doméstico, charlando sobre un indefinido traballo inmaterial que conforma unhas vidas completamente sitiadas pola inseguridade e a incerteza. Especialmente interesante pola súa elaboración colectiva e por ser o resultado dun proceso de investigación militante en forma de enquisas, paseos e reflexións plurais sería o vídeo e o libro de Precarias a la Deriva (2004). Este work in progress, non só fala en feminino da precariedade e as novas formas laborais (rompendo, ademais, a dicotomía entre traballo material e traballo inmaterial, entre espazos laborais extradomésticos e espazos laborais domésticos), senón que o fai, ademais, poñendo o acento na lóxica dos coidados, e colocando no centro da súa análise o sostemento da vida e os afectos. No seu estudo, Precarias a la Deriva dá a palabra a mulleres diversas que conducen ou interveñen en cada unha das ‘derivas’, sexualiza o flâneur beaudeleriano e introduce no aleatorio circuíto situacionista os percorridos das tarefas diarias, corporeizando o proceso de produción nunha profunda redefinición do laboral que vai máis alá das propostas do feminismo dos 70. Non quero cerrar este breve repaso polas imaxes das mulleres no traballo sen apuntar a posible eficacia da representación para contribuír á valorización social dalgunhas actividades que no noso escenario postindustrial seguen sen ser definidas xeralmente como traballo. Salvando a enorme distancia que lle confiren as súas moi diversas significacións sociais, as súas variadas remuneracións e as súas distintas situacións dentro do sistema económico, que son de todo incomparables, parece haber certas interseccións entre a produción cultural, o traballo sexual e o traballo de coidados e de atención, que comparten non só as dificultades de recoñecemento laboral, senón tamén a mistificación nas súas representacións. Se convimos, como outras autoras, que a produción das imaxes comparte marcos similares aos do sistema de produción socioeconómico (Benjamin 2001, Steyerl 2005), a posibilidade de conseguir deseñar e difundir representacións politicamente activas e valorizadoras esixiría entón unha reflexión anterior: as imaxes non xerarían por si mesmas recoñecemento, senón que traducirían valores sociais e/ou económicos xa existentes que sería necesario cambiar previamente para que as súas representacións se transformen e transformen: Como explica la realizadora Hito Steyerl en un reciente texto que reactualiza el clásico de Walter Benjamín de 1934 “El autor como productor”, el sistema de construcción de las imágenes está estrechamente vinculado al sistema de producción y al régimen económico en el que se insertan (…) Si en un esquema capitalista tradicional la reivindicación de los trabajadores de la cultura pasaba, como explicaba Benjamín, por posicionarse en las relaciones de producción (por ejemplo, a la manera de Bertolt Brecht, evidenciando el pacto de la representación), el nuevo sistema de producción exige una negociación permanente con unas condiciones de producción en continuo tránsito, una muestra constante del “fuera de campo” representacional, ya que cuando registramos precisamente este proceso, estamos actuando de forma Referencias bibliográficas duccion9_i_corpos-05.pdf [Consulta: 05/04/2017]. Kuni, Verena. 1998. “Some Thoughts On The New Economy of Networking. Cyberfeminist Perspectives on ‘Immaterial Labour’. ‘Invisible Work’ and other Means to Make Carreer as Cultural Part Time Worker under Net_Conditions”, en Future is femail. VV.AA., Hamburgo: Old Boys Network, en http://www.kuni. org/v/obn/vk_cfr_01.pdf [Consulta: 05/04/2017]. Lazzarato, Maurizio. 2000. “Del biopoder a la biopolítica”, en Multitudes, 1, en http://www.sindominio.net/arkitzean/otrascosas/lazzarato.htm [Consulta: 05/04/2017]. Winston, Brian. 1995. Claiming the Real. The Documentary Film Revisited. Londres: Documentación audiovisual A la deriva (por los circuitos de la precariedad femenina), Precarias a la Deriva, España, 2004. Ally McBeal, EUA (serie de tv dos anos 90).

A Cooperación Transfronteiriza (CT) alcanza actualmente un protagonismo como non alcanzara noutro momento histórico. Baixo esta perspectiva, a necesidade de identificar factores críticos para lograr o éxito territorial é fundamental mediante estratexias de CT que conduzan a unha mellora da calidade de vida das poboacións residentes. O obxectivo principal deste traballo é analizar as eurocidades luso-españolas. Este estudo salienta a necesidade de articular un proxecto conxunto entre actores de ambos os lados da fronteira, pero no que a participación da poboación local tamén sexa considerado un factor fundamental, entre tantos outros que se deben ter en conta, para que o proxecto alcance o éxito. Ademais, este traballo presenta unha novidade para a literatura temática ao sacar á luz como estes proxectos de CT de eurocidades evolucionaron e como poderían ser a nova tendencia e o catalizador do desenvolvemento territorial sustentable nas súas rexións.

O fenómeno da Cooperación Transfronteiriza na Península Ibérica: unha mirada retrospectiva ás eurocidades luso-españolas INTRODUCIÓN A Cooperación Transfronteiriza (CT) alcanza actualmente un protagonismo como non atinxira noutro momento histórico, non só debido ao seu potencial de integración territorial senón polo seu papel en procesos supranacionais, por exemplo na creación de infraestruturas ou en proxectos de plan común en territorio europeo (Vulevic et al., 2020a). A problemática gana maior preponderancia ao considerar que un terzo da poboación europea habita en áreas fronteirizas, as cales son as máis afectadas polas políticas da Unión Europea (UE), así como tamén polas carencias que aínda presentan estas políticas (Baptista et al., 2013; Castanho, 2020). Ademais, a sustentabilidade converteuse nun novo paradigma, aínda que non hai consenso sobre a súa definición (Loures et al., 2019a; Jorda-Capdevila et al., 2020). Actualmente, o concepto de sustentabilidade é considerado como unha máxima no que concirne ao plan urbano, situando no epicentro a deterioración económica que moitos países desenvolvidos chegaron a sentir, e que empeora case a diario (Castanho, 2017). Por tanto, a investigación explora a percepción do público e de expertos na área do plan urbano, co obxecto de identificar como as políticas e as metodoloxías utilizadas no procedemento de CT poden influír na vida da poboación, así como a súa aplicación para un correcto desenvolvemento sustentable nos proxectos de CT situados na fronteira luso-española, e particularmente nalgunhas das eurocidades ibéricas. Contextualmente, o obxectivo principal deste traballo é realizar un exame retrospectivo sobre as eurocidades luso-españolas, como creceron e como é a súa relevancia para o desenvolvemento común e sustentable das rexións fronteirizas nas que están inseridas; neste caso, a zona fronteiriza hispano-portuguesa. Neste sentido, o estudo comeza coa presente sección introdutoria, seguido dunha breve revisión da literatura sobre o proceso de CT á luz da perspectiva integradora da UE, un enfoque metodolóxico sobre os métodos utilizados na parte experimental do traballo, os resultados e a súa consecuente discusión e conclusións, así como una sección de peche centrada nas limitacións do estudo e nas futuras liñas de investigación. De feito, este traballo presenta unha novidade para a literatura temática ao sacar á luz como evolucionaron estes proxectos de CT (eurocidades) de segunda xeración, e que poderían supoñer a nova tendencia e o catalizador do desenvolvemento territorial sustentable nas rexións fronteirizas. 2. A COOPERACIÓN TRANSFRONTEIRIZA: UNHA BREVE VISIÓN XERAL Nas últimas décadas, o tema das áreas de fronteira gañou unha gran presenza na escena internacional con respecto ao seu potencial integrador e ás súas funcións supranacionais, como a que exemplifica a unificación de Europa (Martín, 2013; Domínguez et al., 2015; Luxembourg Institute of Socio-Economic Research [LISER], 2015; Sohn e Giffinger, 2015). Existen experiencias de CT, non só en Europa senón en todo o mundo, desenvolvendo unha rede global de relacións entre cidadáns e tratando de crear as win-win situations (Bacova et al., 2015; Fadigas, 2015). Neste sentido, temos o Espazo Schengen, onde as relacións comerciais entre territorios flúen dunha maneira estable. En 1985, cinco Estados europeos (Alemaña, Bélxica, Francia, Luxemburgo e Países Baixos) decidiron suprimir os controis nas súas fronteiras interiores; así se orixinou o Espazo Schengen (Veemaa, 2012; Comisión Europea, 2016). As políticas de cohesión da UE levadas a cabo por Bruxelas foron cruciais para o bo funcionamento do proceso. Os programas de desenvolvemento rexionais e de cooperación territorial aplicáronse nos países veciños da UE mediante a Ferramenta da Asociación e do Bo Veciño, cofinanciados polo Fondo Europeo de Desenvolvemento (Vulevic et al., 2020b). Actualmente, as fronteiras son só liñas nos mapas. Pero, deberían selo? Hoxe en día este tema é posto en dúbida, espertando vellos fantasmas da Guerra Fría e da Segunda Guerra Mundial (Dale, 2016; Holmes, 2016). Como exemplo, a recente situación Ucraína-Rusia, a problemática entre Grecia e Alemaña, ou o incremento do terrorismo no continente europeo. Estas situacións conduciron a un debate cada vez máis exasperado sobre a libre circulación en Europa, así como o rexurdimento dun sentido de nacionalismo extremista entre os pobos europeos: crise económica, Brexit. Estes problemas lévannos á procura de estratexias para un novo enfoque a través das cales sexa posible lograr unha maior cohesión territorial. É aquí onde a identificación dos factores críticos para o éxito territorial1 é fundamental no escenario actual. Programas de desenvolvemento e de cooperación territorial foron creados entre os países veciños da UE pola ferramenta de Neighbor Association e financiados polo Fondo Europeo de Desenvolvemento. Segundo Castanho e Jurado Almonte (2021), máis dun terzo da poboación europea vive en zonas fronteirizas, resultando os máis afectados polas políticas comunitarias, así como coñecedores das carencias que aínda teñen estas políticas. Noutro sentido, a transformación das cidades en todo o mundo xerou unha preocupación cada vez maior pola necesidade de reformular a forma en que se desenvolven e cooperan entre si (de Sousa, 2003; Portney, 2003; Codosero Rodas et al., 2019; Loures et al., 2019a ; Couto et al., 2020; Naranjo Gómez et al., 2021). As políticas de ocupación do solo foron consideradas como unha ferramenta importante para a contención urbana, fomentando o desenvolvemento e a revitalización (Adams & Watkins, 2002; Willem, 2009; Naranjo Gómez et al,., 2018; Codosero Rodas et al., 2020; Couto et al., 2021). Con respecto á CT, e no que se refire á planificación territorial entre España e Portugal, hai proxectos e estudos nese mesmo sentido, como: COORDSIG, PLANEXAL, GEOALEX, OTALEX, OTALEX II, OTALEX C. Tamén no ámbito europeo destaca cada vez máis a CT, como é o caso da cooperación entre as cidades de Bratislava (Eslovaquia) e Viena (Austria), onde a primeira, grazas á dita cooperación, é unha das cidades de centro Europa cunha maior e máis rápida taxa de crecemento (Spirkova e Ivanicka, 2009). O breve marco inherente á CT lévanos a cumprir con algo similar ao que Emil Gött dixera a finais do século XIX: que a fronteira non debe ser algo limitador, senón algo que signifique o crecemento e a prosperidade entre as xentes. 2.1. MARCO EUROPEO E PENINSULAR Segundo o Estudo para a estruturación dun modelo de desenvolvemento policéntrico e equilibrado para o territorio europeo, realizado pola “Cellule de Prospective des Périphéries Maritimes” (CRPM) en 2002, defínense os sistemas urbanos periféricos en función da estruturación do policentrismo europeo, e son xerarquizados segundo o comportamento dos seguintes indicadores: (i) Competitividade dos sistemas urbanos; (ii) Núcleo de decisión económica; (iii) Capital humano; (iv) Conectividade e dinámica (avaliados segundo o produto interior bruto (PIB) per cápita). O Polo Ibérico de Madrid aparece como Tipo I, Lisboa como Tipo II e O Porto como Tipo IV, igual que a área metropolitana de Sevilla. No caso de Lisboa, a súa cualificación defínese polo feito de ser considerado un sistema moi competitivo, que poderá ter un papel, a nivel económico, moi importante se se centra nas conexións exteriores da Unión Europea, debido á súa situación xeográfica privilexiada. Segundo o Centro de Sistemas Urbanos e Rexionais (CESUR, 2007), Madrid mantén un papel fundamental na articulación cos núcleos urbanos nacionais máis fráxiles. As áreas que presentan maior dinamismo económico, como son a área urbana da comunidade de Madrid e a Costa Ibérica, xunto ao fortalecemento da cooperación entre as cidades fronteirizas de ambos os países, representarían a última oportunidade para manter o desenvolvemento socioeconómico (CESUR, 2007). Novas ferramentas poñen en cuestión ese estudo, aínda que non debe ser descartado, pois serve como base para investigacións na mesma liña. 2.2. AS EUROCIDADES As eurocidades nacen como acordos entre municipios próximos. De feito, son aquelas cidades historicamente unidas, pero pertencentes a diferentes Estados da Unión Europea. Moitos autores afirman que a súa orixe se atopa nunha coalición informal establecida durante a conferencia de Rotterdam (1986), entre os gobernos de seis cidades líderes da UE –Barcelona, Birmingham, Frankfurt, Lión, Milán e Rotterdam–. O principio aséntase en compartir recursos e sinerxías para unha promoción conxunta. Con todo, no longo prazo, buscan converterse nunha soa cidade cun só goberno. Segundo Sampaio (1994, p.3): “A visión primordial destas cidades é mellorar colectivamente a súa presenza en Europa corrixindo os desequilibrios na política da UE e aumentando a cooperación diaria entre cidades para compartir experiencias, ideas e mellores prácticas”. De feito, a “necesidade” de compartir esforzos a través dun proxecto de eurociudade faise máis evidente en cidades modernas. Segundo Sampaio (1994, p. 3): “A Cidade Moderna require unha base económica activa que a faga competitiva e atractiva para o investidor, e queproporcione emprego aos seus cidadáns. Necesita unha infraestrutura sólida que estea ben mantida e funcione coa mínima intervención e coa mínima interrupción. Require políticas sociais, de saúde, educación e seguridade que proporcionen o marco para que a poboación viva a súa vida cotiá nun ambiente pacífico e racialmente integrado”. Neste sentido, os líderes da cidade (principais actores) danse conta de que, se fomentan o cumprimento dos desafíos sociais, económicos e ambientais que teñen en común, necesitan apartarse dalgúns métodos e enfoques do pasado, e desenvolver unha mentalidade para pensar e actuar en común (internacionalmente) (Griffiths, 1995). Por tanto, as cidades víronse atraídas cara a relacións de colaboración máis sólidas a través das cales poder ser máis eficientes, principalmente no desenvolvemento de políticas para enfrontar problemas comúns, promover empresas conxuntas, fomentar programas de investigación ou compartir técnicas e habilidades de información e boas prácticas, amplificando os impactos positivos do proxecto de CT e mitigando os negativos (Sampaio, 1994; Griffiths, 1995). De feito, os proxectos de eurocidades foron as redes máis influentes establecidas nas últimas décadas na UE. Ademais, segundo Griffiths (Griffiths, 1995, p. 5): “As Eurocidades parecen destinadas a converterse nunha das principais influencias na evolución dunha Política Urbana Europea”. Na fronteira luso-española observamos a CT entre centros urbanos con proximidade xeográfica, denominados eixes urbanos transfronteirizos, por exemplo: Chaves – Verín, Tui – Valença, Elvas – Badaxoz, Vila Real de Santo António – Ayamonte, entre outros de menor importancia (Trillo-Santamaría e Valerià, 2014). 3. BREVE MARCO METODOLÓXICO O traballo baséase en métodos e ferramentas exploratorias, como é o caso do Método de Investigación de Estudo de Caso, proposto por Yin (2009), que permite extraer as percepcións dos expertos sobre os proxectos de cidades de CT analizados. A poboación de estudo consiste nos residentes das cidades, que expresaron os seus puntos de vista sobre o proxecto de CT en curso das súas cidades. Destes 20 casos de estudo, salientáronse os referentes aos procesos de CT na fronteira luso-española, particularmente algunhas daseurocidades ibéricas (Figura 1). 3.1. OS FACTORES CRÍTICOS PARA O ÉXITO TERRITORIAL Asentándose na literatura temática, para este traballo consideráronse 14 factores críticos identificados por Castanho et al., (2018). Seguindo esa metodoloxía, a continuación explícanse os 14 factores críticoscon máis detalle, así como a forma de utilizalos en estratexias para os proxectos e para a xestión da CT. Conectividade – Desprazamentos entre cidades: O factor da conectividade – desprazamentos entre cidades refírese á rede de transportes existentes entre elas, ou á importancia que esta poderá ter no éxito dos territorios. O factor tamén ten en consideración a facilidade, ou non, de mobilidade dos cidadáns entre os núcleos urbanos. Fortalecemento da estratexia territorial: En casos específicos, por exemplo a existencia dunha localización xeográfica privilexiada, o fortalecemento da estratexia territorial é fundamental para que o procedemento de CT logre o éxito pretendido. Aínda no caso de que este factor non sexa tido en consideración, malia existiren vantaxes a priori, tales como a situación xeográfica ou a proximidade a fluxos comerciais, non se alcanzará un nivel máis elevado de desenvolvemento, e poderase correr o risco dun estancamento. Evitar a duplicación de infraestruturas: Este factor refírese á non duplicación de investimentos en áreas próximas, de maneira que os capitais públicos para o desenvolvemento dos territorios, a través de proxectos de CT, sexan utilizados de forma máis eficiente e consigan dar resposta a outras prioridades que poidan ser demandadas. Un exemplo é o caso de Basilea-Saint Louis, onde o euroaeroporto de Saint Louis ofrece cobertura ás poboacións próximas, como Basilea, evitando que o mesmo tipo de infraestruturas sexa duplicado. Incrementar o sentido de pertenza: O factor de fomentar o sentido de pertenza é fundamental para o éxito territorial dalgunhas rexións, dado que existen poboacións nas que o seu pasado conxunto se remonta a épocas anteriores ás divisións administrativas das fronteiras nos mapas modernos. Como exemplo, están os dialectos ou as especificidades culturais comúns, entre outros vínculos. Serían os casos de Haparanda-Tornio, Valga-Valka, ou Baiona-Donostia. Oferta de infraestruturas diversificada - Eurocidadanía: Con base nos principios do factor de “evitar a duplicación de infraestruturas”, este vai máis alá. Tras a non duplicación de equipamentos, as poboacións de ambos os territorios teñen un carné de eurocidadán que lles permite beneficiarse das mesmas vantaxes no “outro lado da fronteira”. Xa ocorre, ou está en proceso de implementación, en casos como Chaves-Verín ou Tui-Valença. Acceso a fondos europeos: O acceso a fondos europeos é crucial para o éxito territorial de case todos os casos analizados, dado que mediante eses fondos se pode abordar unha gama máis ampla de temas fundamentais para o desenvolvemento, ao existir máis capital para os proxectos de CT. Con todo, para as rexións menos desenvolvidas e máis apartadas dos estándares do resto de Europa, o acceso a fondos europeos é aínda máis crítico para que se poida lograr o éxito territorial, principalmente mediante proxectos conxuntos de desenvolvemento territorial/rexional. Ruse-Giurgiu, Gorizia-Nova Gorica ou Oradea-Debrecen son só algúns dos exemplos. Fortalecemento da economía: Sustentado en principios similares ao factor de “fortalecemento da estratexia territorial”, o factor de fortalecemento da economía aplícase a casos onde xa existe unha cohesión territorial, ou ben características que denotan vantaxes para un gran desenvolvemento dos territorios. Así, un fortalecemento económico, ou sexa, unha estratexia conxunta que permita lograr ese fortalecemento, é considerado como unha panca de rápido crecemento/desenvolvemento para os territorios. Aquisgran-Liexa podería ser un dos exemplos neste sentido. Mellorar o nivel de calidade de vida: Mellorar o nivel de calidade de vida, buscando achegar as poboacións aos estándares europeos, é un dos factores críticos para alcanzar o éxito territorial. É de máxima importancia en territorios nos que o nivel da calidade de vida está demasiado afastado da media europea, por exemplo o caso de Cieszyn-Cesky Tesín. Atraer mocidade emprendedora: Atraer mocidade emprendedora á rexión, ou non deixar que esta saia fóra dela, é fundamental para crear unha base sustentable de desenvolvemento e de futuro para as rexións. Frankfurt Oder-Slubice é un bo exemplo de CT baseado neste factor. Plans xerais e obxectivos comúns: A elaboración de plans xerais conxuntos entre cidades de territorios distintos é primordial para que se logren obxectivos comúns. Co emprego de tales ferramentas colectivas, as cidades poden dar resposta a unha variada gama de cuestións onde sairán gañando ambos os municipios; e reforzarase o proxecto de CT. Proxectos actuais como o de Viena-Bratislava, en Centro Europa, son un bo exemplo de como este factor, unido a outros, é crucial para o éxito dos territorios. Forte compromiso político: O compromiso político co procedemento de CT é, obviamente, un factor crucial para o seu éxito ou fracaso. Ter en consideración este factor é primordial para definir e lograr obxectivos conxuntos mediante a CT. Participación cidadá: Dado que a participación da cidadanía é unha forma democrática de manifestación pública, e coñecendo a priori a súa capacidade de influír nas decisións políticas, o procedemento de CT non é unha excepción. Por iso, o factor da participación cidadá, xunto a outros como, por exemplo, un forte compromiso político, é visto como necesario para o éxito territorial. Transparencia e compromiso político: Transparencia a nivel fiscal/financeiro, xunto a un forte compromiso político nese mesmo sentido, é un factor crítico para que se logre o éxito. Coa transparencia pódense rastrexar e utilizar de forma consciente e clara os fondos destinados ao procedemento de CT. Este factor foi claramente identificado nos casos de estudo analizados, tales como Niza-Mónaco ou La Línea de la Concepción-Xibraltar. Mercadotecnia e publicidade da eurocidade: A mercadotecnia e a publicidade, levadas a cabo ao redor dunha eurocidade,son consideradas como un factor crítico para o éxito, principalmente en territorios nos que a súa estratexia se basea na creación de eurocidades. Este factor pódese identificar en casos tales como Chaves-Verín e Tui-Valença. 4. RESULTADOS Nesta sección analízanse os proxectos de CT na fronteira luso-española. Neste sentido, utilizouse a metodoloxía de Castanho (2017) para facer o estudo a través da análise do traballo mencionado, e considerando os obxectivos propostos no presente artigo, utilizáronse tres das eurocidades ibéricas presentes nel. Seguidamente, preséntanse os resultados obtidos (resumidos) correspondentes a eses tres casos analizados, enfocando as súas problemáticas, retos e posibles solucións para o éxito do seu proxecto de CT. Elvas – Badaxoz: Desde a fortificación á cooperación En 2013 asinouse un protocolo entre a Cámara Municipal de Elvas e o Concello de Badaxoz. Deste acordo resultou o maior núcleo de poboación do interior de Portugal, con preto de 211.000 habitantes, a través da unión da cidade de Elvas, Alto Alentejo (Portugal), e da cidade de Badaxoz, Estremadura (España), co propósito de atraer máis emprego, investimentos e desenvolvemento ás cidades, constituíndose nesa data a eurocidade (Figura 2 e 3). A degradación/depresión socioeconómica que a rexión viña padecendo sufriu un empeoramento coa crise económica mundial de 2008, efecto que levou a un éxodo cada vez máis amplo de poboación nova, e a unha diminución de investimentos no territorio (Ribeiro et al., 2015). Aínda que estes problemas afectan a ambos os lados da fronteira, na parte portuguesa foron máis intensos, xa que a base da economía nacional e rexional era, e segue a ser, máis fráxil ca a española. Estas cuestións levaron a que as cidades buscasen un achegamento co fin de facerlle fronte a un problema común. Neste sentido, os municipios buscaron a cooperación mediante a creación da Eurocidade Elvas-Badaxoz (HOY, 2013; Municipio de Elvas, 2016). Como achega para a mellora do proxecto de CT desenvolveuse, no marco desta investigación, o “I Seminario en Planificación Urbana Sustentable", onde foi posible reflexionar e debater sobre os retos da planificación urbana no contexto da Eurorrexión EUROACE (que comprende as rexións de Alentejo e Centro en Portugal e a comunidade autónoma de Estremadura en España) e mais no contexto local da Eurocidade Elvas-Badaxoz. Como unha das súas conclusións destacamos que, debido ás súas características ambientais, sociais e económicas, este territorio é particularmente sensible aos cambios que se están producindo nas súas cidades e aos retos que este novo urbanismo presupón para a sustentabilidade (Ambientólogos de Estremadura [ACAEX], 2015). Aumentar os investimentos, evitar a duplicación de infraestruturas, así como incrementar a calidade de vida son algúns dos retos de futuro, de acordo cos representantes dos gobernos locais presentes no debate do seminario citado no parágrafo anterior. Ademais, este proxecto de eurocidade pretende expandirse mediante a inclusión dos núcleos urbanos Campo-Maior (Portugal) e Olivenza (España). Así mesmo, recentemente reactivouse o proxecto de alta velocidade ferroviaria que conectará o porto de Sines coa fronteira española, a través das cidades de Elvas (Portugal) e Badaxoz (España). A través dunha breve análise da área de estudo, baseada na revisión da literatura existente así como no estudo das percepcións dos residentes (véxase o estudo de Castanho et al. de 2017 onde se avaliou en detalle este proxecto de eurocidade), saliéntase que para lograr o éxito dun proxecto de CT debe haber un seguimento constante, co fin de medir os cambios da realidade circundante e así detectar aquelas actividades realizadas que necesiten unha revisión para lograr os obxectivos previamente fixados. Neste sentido, a recompilación de información sobre as percepcións do cidadán é clave para o éxito. Ferramentas deste tipo foron tomadas en consideración na avaliación e análise da área de estudo, así como na identificación de factores fundamentais para o éxito do proxecto de CT. Tui – Valença: Dous pequenos núcleos cunha gran visión O norte de Portugal e Galicia son bos exemplos de CT, con infraestruturas comúns grazas aos esforzos entre España e Portugal tales como o Laboratorio Ibérico Internacional de Nanotecnoloxía en Braga (Lima, 2012). Neste contexto, temos dúas pequenas cidades: Tui, pertencente á provincia de Pontevedra (España) e Valença, pertencente ao distrito de Viana do Castelo (Portugal) (Figura 4 e 5). Tui e Valença, a finais do século XX, eran áreas rurais de baixa densidade onde imperaba unha competición comercial e social polas diferenzas de prezos dalgúns produtos, bens e servizos. Fronte a iso, os dous municipios acordaron a administración compartida de equipamento, o que conduciu á redución dos custos de xestión e á non duplicación de investimentos en áreas moi próximas. Nos últimos anos, un esforzo de plan conxunto levouse a cabo, fundamentalmente en saúde, deporte, turismo, lecer e cultura (Lima, 2012; Municipio de Valença, 2016). As diferenzas na estrutura administrativa territorial seguen sendo un obstáculo para o desenvolvemento da CT. Os municipios buscan a creación dun carné de identidade da eurocidade coa finalidade de obter vantaxes sociais e comerciais, así como a creación dun servizo de transporte público entrambas as cidades xunto á xeración do primeiro corpo de policía municipal conxunto. Da cooperación entre estas dúas cidades cómpre destacar a xestión compartida de equipamento, o que conduce á redución dos custos de xestión e á non duplicación de investimentos. Aínda que sexan núcleos pequenos, ou mesmo a pesar dese factor, as cidades de Tui e de Valença son verdadeiras win-win-situations. De feito, todos eses proxectos de CT teñen como obxectivo aumentar a accesibilidade entre cidades e fortalecer o seu espazo común, é dicir, a vivenda, o emprego, o lecer, etc. Coa axenda estratéxica establecida en 2008, definíronse tres alicerces fundamentais: (i) eurocidadanía; (ii) territorio sustentable; e (iii) crecemento económico, fomentándoo para conseguir unha cidade intelixente (Concello de Chaves [CM-Chaves], 2018). Fronte ao éxodo que os mozos están a experimentar na rexión, as cidades desenvolveron unha estratexia para atraer mozos e mozas talentosos e emprendedores ao territorio, promovendo a xeración dunha dinámica de emprego ben planificada e capaz de funcionar coma un imán para os investidores, o que as levou, finalmente, ao establecemento da eurocidade. Desde entón, ambas as cidades traballaron xunto coas autoridades nacionais, rexionais e locais de cara a implementar servizos conxuntos, e tamén para dar resposta a problemas comúns. Creouse a eurocidadanía, que lles permite aos residentes de ambos os municipios aproveitar os beneficios de cada un. A posibilidade de crear unha tarxeta sanitaria transfronteiriza, que favorezaque os cidadáns se poidan beneficiar dos servizos de saúde das cidades veciñas, é unha das metas futuras deste proxecto de CT. Con todo, ademais de todos os grandes indicadores que mostra esta sinerxía, na fronteira luso-española aínda existen atrancos que dalgunha maneira rompen a cooperación nalgúns sectores, como por exemplo a cuestión das diferenzas entre as Administracións políticas, que poderían quedar superadas mediante un compromiso político aínda máis forte (Comissão de Coordenação e Desenvolvimento Regional do Algarve [CCDR-Algarve], 2018). Non entanto, e segundo a percepción do público e dos expertos, os destacados resultados positivos atopados nesta estratexia de CT lógranse, en gran medida, grazas aos esforzos realizados polas cidades en materia de mercadotecnia e de publicidade ao redor da eurocidade (CM-Chaves, 2018). Ao tratarse de zonas rurais con baixa densidade de poboación, os concellos, co propósito de fomentar a promoción da economía, estableceron un convenio para a creación dunha eurocidade. De maneira similar ao que ocorre en Chaves-Verín, este proxecto de CT tamén pretende cubrir os mesmos problemas. Estas dúas Eurocidades, Chaves-Verín e Tui-Valença, son as máis próximas á Península Ibérica, o que suxire que se enfrontan aos mesmos problemas e que deben utilizar tamén estratexias similares de CT (Agência para o Investimento e Comércio Externo de Portugal [Aicep], 2018). Un destes exemplos é a cuestión das diferenzas nas Administracións políticas entre os países. Nos dous casos, as cidades unen esforzos para crear unha eurocidadanía para as súas poboacións. Con todo, este proxecto de CT ten pretensións de ir máis aló, co propósito de crear un grupo de traballo de política común. Chaves – Verín: A Eurocidade da Auga, un proxecto novo A cooperación entre estes dous municipios é moi recente. A súa ambición é mellorar a accesibilidade entre as cidades e consolidar unha área común de vida (vivenda, lecer, emprego...). O territorio transfronteirizo atópase ao redor do río Támega e denomínase Eurocidade da Auga (Water Eurocity). O territorio fronteirizo publicítase xunto co río Támega. Na axenda estratéxica realizada en 2008, definíronse tres alicerces fundamentais (eurociudadanía, territorio sustentable e desenvolvemento económico) co fin de crear unha cidade ecolóxica (Figura 6 e 7). Ante o éxodo dos mozos da rexión, os municipios buscan unha estratexia para fixar poboación, crear dinámicas de emprego e garantir a atracción de investimentos. Para logralo crearon a Eurocidade da Auga en 2014. Desde entón, os territorios colaboraron activamente coas autoridades nacionais, cos axentes rexionais e cos locais para a implementar servizos comúns co fin de ofrecer respostas conxuntas a necesidades comúns. Este proxecto compartiu axenda cultural, equipamento e diversas actividades (Lima, 2012; Trillo-Santamaría et al., 2015). En canto a equipamentos, as bibliotecas de ambas as cidades ofrecen carnés de lectores para acceso a Internet e libros. Nas instalacións deportivas de Verín, os eurocidadáns gozan das mesmas tarifas e condicións (Lima, 2012). A posibilidade de crear unha tarxeta sanitaria transfronteiriza, que lles permita aos cidadáns utilizar e compartir os servizos de saúde en Portugal e en España, é un dos retos de futuro da Eurocidade da Auga. Chaves-Verín busca fixar no territorio a súa poboación nova. A estratexia adoptada e mais as iniciativas que xurdan resultarán fundamentais para o seu éxito. Así e todo, e principalmente na fronteira luso-española, aínda hai obstáculos para que a cooperación se estruture en todas as súas dimensións, atrancos postos de manifesto polas diferenzas na organización político-administrativa entre un Estado centralizado (Portugal continental) e outro descentralizado (A España das autonomías) (Lima, 2012). 5. DISCUSIÓN A cidade é o foco de crecemento dos Estados, que se conformou mediante a súa industrialización, o que favoreceu que crecese concentrando unha gran cantidade de poboación a nivel mundial e provocando un desenvolvemento desorganizado e caótico. O obxectivo do plan de CT é emendar o caos urbano e evitar que se volva repetir como consecuencia dun mal plan, mellorando así a calidade de vida dos habitantes (Terán, 1999; Magalhães, 2001; Portney, 2003; Casares, 2009; Lippolis, 2016). A evolución histórica e social tanto de España como de Portugal, xunto á propiedade e ao uso dos territorios e das súas paisaxes, como se demostra ao longo dos tempos, son resultado das políticas e accións administrativas que consolidan os núcleos de ocupación humana e que lles dan a consistencia que presentan hoxe en día como resultado da aplicación das distintas normas rexionais, que se traducen na pluralidade que mostra toda a Península (Fadigas, 2015; Cabezas et al., 2021). Ao longo da historia, os territorios sempre buscaron unha aproximación ás nacións máis desenvolvidas/vangardistas do seu tempo. Tanto en España como en Portugal seguen póndose como referencia de boas prácticas as economías/países de Europa central e do norte, xunto aos Estados Unidos, tratando de alcanzar un nivel similar (Castanho, 2017). Por outra banda, o concepto de sustentabilidade, na actualidade, adquire un nivel de importancia que non tivera nunca (Alves et al., 2021; Durán Sosa e Castanho, 2021; Tayal e Castanho, 2021). Contribuír ao rexurdimento dun concepto que foi obxecto de discusión, posto que no epicentro do debate está a deterioración económica que moitos países desenvolvidos chegaron a padecer (cun agravamento case diario), levou a que a palabra ou concepto de «sustentabilidade» fose considerada como un principio e non só como unha preocupación dos planificadores urbanos, tamén dentro dos círculos políticos (Sassen, 2001; Williams, 2007; Pickett et al., 2013; Childers et al., 2013; Drazkiewicz, Challies e Newig, 2015; Castanho et al., 2018; Naranjo Gómez et al., 2021). Debido aos problemas identificados faise necesario atopar novas solucións, polo que resulta indispensable considerar a adopción de medidas e métodos de ordenación territorial e de planificación urbana coherentes coas preocupacións expresadas e cos obxectivos de integración e cooperación bilateral, cos valores de sustentabilidade e coa animación/reanimación socioeconómica dos territorios (Pickett et al.,2013; Fadigas, 2015; Castanho, 2017; Çağrı Yıldırım et al., 2021). O tempo en que vivimos e os tempos que están por chegar necesitan métodos e políticas públicas innovadoras e axustadas aos problemas e necesidades que afrontan os países/territorios. Dependerá do progreso social e económico, que só se poderá alcanzar como obxectivo común dos países, conseguir a liberdade, a soberanía, a cooperación e a cohesión social e territorial, sen esquecer a sustentabilidade (Fadigas, 2015; Yigitcanlar et al., 2015; Castanho, 2017; Durán Sosa et al., 2021). É deber de todos a responsabilidade de preparar, por medio da reflexión, da investigación e da elección democrática, as políticas públicas e os métodos inherentes ao uso do territorio e do urbanismo máis adecuados, recuperando o camiño interrompido nos países afectados pola crise económica actual (Hashem et al., 2016; Pelloso Piurcosky et al., 2020; Durán Sosa e Castanho, 2021; Durán Sosa et al., 2021; Naranjo Gómez, Castanho e Vulevic, 2021). Aprender das experiencias pasadas é esencial, así como recoller o legado de quen, noutras circunstancias, tentou alcanzar os mesmos obxectivos, dando expresión aos sentimentos e aos valores de reencontro do home coa natureza (Loures et al., 2019a; 2019b). A práctica da planificación territorial e urbana, nas súas diferentes escalas físicas e temporais, debe orientarse de cara a lograr os medios de acción máis sustentables e eficaces para que, mediante un mellor uso do territorio, se consiga unha mellora na calidade de vida da poboación (Fadigas, 2010; Lippolis, 2016). Vivimos nun momento en que o concepto de sustentabilidade, así como o de cooperación entre territorios e cohesión territorial, é inseparable de calquera discurso político, pero é fundamental que estes mesmos valores pasen realmente á acción para ter como fin o de non comprometer o uso dos recursos naturais polas xeracións futuras (Fadigas, 2015). Cao e Wang (2016) exploran as relacións entre Twin Cities e cidades veciñas. O traballo de Ballas (2013) analiza a calidade de vida nos territorios urbanos. Nesta liña de investigación analízanse, mediante estudos de enquisas/métodos, os sistemas urbanos co obxectivo de definir medidas e modelos expostos por Craglia et al. (2004), Mulligan et al. (2004; 2011), Lambiri et al. (2017) ou Stimson e Marans (2011). Isto vén demostrar que un número crecente de estudos, baseados en temas similares aos expostos no presente traballo, foron aplicados e desenvolvidos en diversos territorios por todo o planeta. Os resultados obtidos mostran que as eurocidades son un emblema da xeografía política en construción nas fronteiras da Unión Europea, e emerxen como a reconstrución da fronteira marcada con definicións simbólicas territoriais/espaciais e de usos do solo. En realidade, agora son un instrumento de integración territorial (Lois, 2013; Jurado Almonte et al., 2020). Neste sentido, o transporte e as infraestruturas son necesarios para lograr o desenvolvemento. A adecuada accesibilidade territorial, tanto entre as cidades que compoñen a eurocidade como entre esta e o resto das cidades, brinda oportunidades de desenvolvemento (Taylor, 2004; Naranjo et al., 2019; Jurado Almonte et al., 2020). De feito, a conectividade para soster o movemento entre cidades evidenciouse como factor crítico na Eurocidade Elvas-Badaxoz (Castanho et al., 2017). Mesmo noutros casos, como Baiona-Donostia (San Sebastián), desenvolveuse un eurocorredor intermodal, onde o transporte público se reforzou e se controlou o transporte privado. En efecto, as eurocidades constitúen unha ferramenta de discusión e, nalgúns casos, exemplos de éxito en canto á (re)significación das fronteiras. Na práctica, determinar as causas e os motivos que marcaron, precisamente, estas novas tendencias en cada unha das eurocidades analizadas permitiu ver a importancia de cada un deles. Dos resultados obtidos, observáronse os problemas comúns que suscitan a cooperación territorial das cidades a partir das carencias que teñen que afrontar os distintos municipios que compoñen a eurocidade. Un problema común que afrontan estas eurocidades é a perda de poboación nova, que constitúe un problema frecuente en zonas fronteirizas (O'Shea et al., 2011; Vulević e Knežević, 2017) Ademais, existen outras cuestións, como o transporte público/desprazamentos entre cidades, o compromiso político/cooperación entre os municipios ou a saúde, que, avaliados de maneira negativa, constitúen sinais de alarma en canto aos resultados do proxecto de CT. Problemáticas similares mencionáronse noutros territorios (Lewis e Maund, 1976) no tocante á importancia das infraestruturas de transporte e á accesibilidade/mobilidade entre lugares (Antrop, 2000; 2004; Vulevic e Djordevic, 2014). O transporte privado é o medio de comunicación máis utilizado para os desprazamentos entre as cidades de Elvas e Badaxoz, o que apoia a importancia do transporte público como prioridade inmediata. 6. CONCLUSIÓNS As eurocidades constrúense grazas ao desenvolvemento de políticas entre fronteiras estatais que se atopan dentro do marco lexislativo da UE, que ten como obxectivo lograr a europeización das rexións. Na práctica, estas naceron como resultado de acordos entre municipios veciños, historicamente vinculados, pero pertencentes a diferentes territorios da UE (Permann e Sum, 2002). Este marco político non podía ser ignorado nos resultados obtidos. De feito, isto é básico e fundamental, xa que é o marco lexislativo europeo o que apoia e xera a creación das eurocidades. Neste sentido, e segundo Castanho et al. (2017) ou Loures et al. (2019b), corroborando unha vez máis o estudo actual, os principais obxectivos destas eurocidades son: promover os recursos humanos locais; fomentar o valor das características naturais e patrimoniais; fortalecer a base económica rexional a través dun maior investimento en empresarios locais; contribuír a unha xestión máis equilibrada dos fondos públicos; fomentar un enfoque cara ás normas da UE e ás políticas de integración; desenvolver estratexias comúns de mercadotecnia, publicidade e turismo; fomentar o intercambio de equipos e recursos; e promover a participación pública nos procesos de CT. Do éxito destes obxectivos dependerá unha das maiores preocupacións presentes nestes territorios: evitar a perda da poboación nova e mellor preparada. En efecto, as eurocidades ibéricas enténdense como proxectos de cooperación que se levan a cabo nun espazo de “cooperación territorial”, constituíndo un territorio de acción común. Neste sentido, os eixes de creación e de funcionamento da eurocidade están compostos por un proxecto base, avaliado e complementado cunha discusión sobre a súa incidencia, á vez que se consideran tamén as múltiples implicacións e impactos transfronteirizos. O que se pretende lograr é unha institucionalidade que tenda á converxencia social, cultural e ambiental. Por iso, para lograr un proxecto tan ambicioso, é necesario considerar a fronteira non como un obstáculo, senón como unha oportunidade para lograr o desenvolvemento territorial e socioeconómico. En consecuencia, existe a necesidade de articular un proxecto conxunto entre actores políticos de ambos os lados da fronteira, pero no que a participación da poboación local (participación cidadá) tamén sexa importante (Jurado Almonte et al., 2020). 7. LIMITACIÓNS DO ESTUDO E FUTURAS LIÑAS DE INVESTIGACIÓN Aínda que o estudo realizado permite a identificación de problemas entre os proxectos de CT, como é o caso da duplicación de infraestruturas en zonas próximas, a necesidade de buscar servizos e infraestruturas fóra da área de influencia de CT, a baixa calidade de intercambio de datos relativos ás opcións de planificación comúns entre cidades, a baixa demanda da participación do público para acceder a datos relacionados coa CT e as escasas oportunidades de emprego creadas pola CT, entre outros, son todos eles temas que preocupan no procedemento de CT e que deben ser revisados e repensados, dada a tendencia negativa demostrada. Ademais, mentres que hai unha duplicación evidente de equipos e de infraestruturas nas cidades que cooperan, aínda hai unha gran cantidade de servizos esenciais e de infraestruturas públicas das que as cidades carecen. Esta realidade pon de manifesto un aparente mal uso do diñeiro público cun claro impacto na calidade de vida dos cidadáns, xa que, sen ter en conta todas as consideracións políticas e mais toda a publicidade que estes proxectos de CT reciben dos medios de comunicación, o investimento segue sendo aplicado de acordo con obxectivos non acordados entre todas as formacións políticas (Castanho, 2017; Loures et al., 2019a; Vulevic et al., 2021). Malia que xa se verificaron algúns resultados impresionantes, aínda queda un longo camiño por percorrer para estas novas estruturas xeográficas na nova era de gobernanza destes territorios fronteirizos (Castanho, 2017; Jurado Almonte et al., 2020). Contextualmente, os autores cren que a investigación adicional debería centrarse con máis detalle en todos os factores identificados para o éxito da CT nas eurocidades ibéricas, e tamén en proporcionar resultados dos procesos de seguimento destes factores ao longo do tempo.

Realízase unha breve aproximación ao termo oratura e á súa presenza na literatura de expresión portuguesa dos Países Africanos de Lingua Oficial Portuguesa (PALOP). Analízanse os contos ilustrados Ynari a menina das cinco tranças e O Leão e o Coelho Saltitão, co propósito de estabelecer unha conexión entre a oratura e a Literatura Infantil de Ondjaki.

A ORATURA EN DOUS CONTOS ILUSTRADOS INFANTÍS DE ONDJAKI DATA DE RECEPCIÓN: 15/06/2017 DATA DE ACEPTACIÓN: 20/07/2017 LA ORATURA EN DOS CUENTOS ILUSTRADOS INFANTILES DE ONDJAKI ORATURE IN TWO ONDJAKI’S ILLUSTRATED CHILDREN’S BOOKS Belén Bouzas Gorgal Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades [email protected] : Oratura, Literatura dos PALOP, Literatura Angolana, Literatura Infantil, Ondjaki. Resumen : Se realiza una breve aproximación al término oratura y a su presencia en la literatura de expresión portuguesa en los Países Africanos de Lengua Oficial Portuguesa (PALOP). Se analizan los cuentos ilustrados Ynari, a menina das cinco tranças e O Leão e o Coelho Saltitão, con el propósito de establecer una conexión entre la oratura y la Literatura Infantil de Ondjaki. Bouzas Gorgal, Belén (2018). A oratura en dous contos ilustrados infantís de Ondjaki. Introdución A oratura en dous contos ilustrados infantís de Ondjaki utilizada polos rongas 2 no momento en que comezan a narrar unha historia tradicional, frase que pode traducirse por “era unha vez”: Escutai os lamentos que me saem da alma. Vinde, sentaivos no sangue das ervas que escorre pelos montes, vinde, escutai [...]. Quero contarvos histórias antigas, do presente e do futuro [...] escutai os lamentos que me saem da alma, KARINGANA WA KARINGANA (Chiziane, 1999: 15). Así mesmo, o escritor mozambicano José Craveirinha recolle tamén esta fórmula tradicional para darlle título a un dos seus poemarios, Karinganaua Karingana (1974). No tocante á Literatura Infantil, esta tampouco escapa á oratura. A riqueza da tradición oral “serve de base para o aproveitamento das histórias africanas na literatura infantil e para a fixação de muitos contos como obra dirigida ao pequeno leitor” (Sisto, 2013: 7). Podemos adquirir unha perspectiva desta situación tendo en conta as diversas antoloxías que se foron publicando nos últimos anos destinadas ao público miúdo e que teñen como obxectivo principal reunir narrativas que toman como base da oratura. Sirvan de exemplo os seguintes títulos: Breve Antologia do conto Angolano: Balada dos homens que sonham (2012), concibida coa finalidade de promover a literatura angolana a nivel internacional; Dima, o passarinho que criou o mundo: Mitos, contos e lendas dos países de língua portuguesa (2013), obra que rescata mitos, lendas e contos de tradición oral, coa finalidade de retratar a riqueza e a diversidade cultural deses oito países 3 ; o áudiolibro Contos tradicionais da CPLP (2014), editado pola propia Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP) no décimo oitavo aniversario da súa fundación coa vontade de divulgar e preservar o patrimonio inmaterial da tradición oral dos países que conforman dita Comunidade 4 e para conservar a súa identidade singular e colectiva “o imaginário das nossas sociedades e os saberes da vivência do quotidiano, manifestando, ensinamentos, princípios e valores, bem como formas de olhar e estar no mundo” (Murargy: 2014, 1); e xa mais recentemente Pássaros de Asas Abertas – Antologia de Contos Angolanos (2016), unha obra que ten como finalidade conmemorar os 40 anos de independencia de Angola, así como dar contada diversidade temática da literatura angolana. Deste modo, as antoloxías citadas poñen de manifesto o incremento no interese pola oratura dedicada ao público miúdo, entendida como patrimonio cultural inmaterial que necesita ser protexido e difundido polo que representa a nivel tradicional, mais tamén pola súa diversidade temática e riqueza estética. As diversas autoras e autores que traballan coa oratura na súa literatura sérvense dun proceso de mestizaxe no cal a escrita “constituem suporte que garante a conservação da performance passada de uma criação colectiva anónima” (Machado Nunes, 2009: 35). É dicir, aprópianse da oralidade verténdoa para a escrita, e é a través do texto escrito que se tenta recuperar trazos da oratura con quen se estabelece un diálogo directo. Unha característica que tamén encontramos na obra de Ondjaki, autor obxecto de interese neste estudo. Por tanto, a través deste traballo pretendemos analizar a presenza da oratura na Literatura Infantil de Ondjaki. Para atinxir ese obxectivo seleccionamos un corpus conformado polos contos ilustrados Ynari, a menina das cinco tranças e O Leão e o Coelho Saltitão, por tratarse de dúas das obras máis representativas do autor. Entendemos que ambos os dous contos son importantes para focarmos este asunto dado que contribúen de forma efectiva para coñecer as ferramentas que se empregan ao vehicular a oratura coa Literatura Infantil. Así, este traballo pretende unha revisión exhaustiva destes dous contos ilustrados, visando coñecer a presenza e o peso daqueles usos lingüísticos e/ou estilísticos que respondan a características propias e definitorias da oratura. De modo que, a partir das observacións feitas e dos datos obtidos consigamos presentar un esbozo da presenza da oratura na Literatura Infantil ondjakiana. Ondjaki: os casos de Ynari, a menina das cinco tranças e de O Leão e o Coelho Saltitão Ondjaki, que significa ‘guerreiro’ en umbundo, pseudónimo de Ndalu de Almeida (Luanda, 1977), fai parte da primeira xeración de escritores e escritoras que naceron na Angola independente. A súa voz érguese como un referente da literatura nos PALOP por se ter tornado un dos nomes angolanos máis traducidos na actualidade, con obras vertidas para o francés, español, italiano, alemán, inglés, serbio, swahili e sueco. Membro da União dos Escritores Angolanos (UEA), Ondjaki estreouse na literatura no ano 2000 co poemario actu sanguíneu e na actualidade conta xa con máis de vinte títulos publicados. Recoñecido e galardoado internacionalmente, foi o único autor africano entre os dez finalistas do Prémio Portugal Telecom 5 de Literatura 2008; gañou o Grinzane for Africa Prize: Young Writer 2008, polo conxunto da súa obra; e en 2010 venceu o Prêmio Jabuti 6 na categoría xuvenil coa novela Avó A oratura en dous contos ilustrados infantís de Ondjaki Dezanove e o Segredo do Soviético. Ademais, foi galardoado, entre outros, co Grande Prémio de Conto Camilo Castelo Branco (2007), por Os da minha rua ; o Prémio Bissaya Barreto de Literatura para a Infancia, pola obra A bicicleta que tinha bigodes (2012); o Prémio José Saramago, pola novela Os transparentes (2013); e o Prémio LittératureMonde (2016), na categoría de literatura non francesa, co mesmo título. Se se ten en conta só a súa produción para o público infantil, Ondjaki posúe até o momento cinco títulos, de entre os que se destacan o conto ilustrado infantil, Ynari, a menina das cinco tranças (2004), obra incluída no Plano Nacional de Leitura, LER+, de Portugal; e O Leão e o Coelho Saltitão (2008), entre outros. Ynari, a menina das cinco tranças foi o primeiro libro que o autor escribiu destinado directamente para o público infantil. Trátase dunha historia que xira en torno á maxia das palabras protagonizada por Ynari, unha nena curiosa e esperta que descubre o poder de inventar e destruír palabras ao tempo que ritualiza os cinco sentidos (audición, visión, tacto, olfacto e gusto). Por outra banda, O Leão e o Coelho Saltitão foi o segundo libro publicado por Ondjaki para o público miúdo, unha fábula que cuestiona a primacía do forte sobre o fraco, o poder da mente sobre o corpo, a astucia do coello que vence a prepotencia do león, o rei da selva. Ademais, este libro ten de particular que fai parte da colección “Mamá África”, do selo editorial Língua Geral, a cal ten como obxectivo principal a (re)creación de contos tradicionais africanos. Na contracapa d’ O Leão e o Coelho Saltitão achégase unha nota na que se indica que a xénese do conto está “no relato de David YavaMwau, Ciximo Ca Ndumba Na Mbwanda (estória do Coelho e do Leão), publicado no libro Viximo, contos da oratura Luvale, de José Samuila Cacueji, União dos Escritores Angolanos, 1987” (Ondjaki, 2008). Polo tanto, trátase dunha historia creada a partir dun conto tradicional angolano, máis concretamente extraído da oratura Luvale e adaptado (recontado) por Ondjaki para o público miúdo actual. En termos xerais, a escrita de Ondjaki caracterízase por presentar unha linguaxe enriquecida coa oralidade do portugués de Angola. O propio autor ten afirmado, nunha entrevista que concedeu á revista brasileira Saraiva Conteudo, que foi precisamente a partir da tradición oral como se iniciou na escrita: “sempre gostei de ouvir histórias [comenta Ondjaki] e contar também. Acho que a partir dessa oralidade da história que cheguei à escrita, comecei a escrever contos” (Mello, 2009: 1). Así pois, no decorrer das súas narrativas, Ondjaki vai deixando pegadas da oratura angolana, tamén na súa Literatura Infantil e, polo tanto, tamén en O Leão e o Coelho Saltitão (2008) e Ynari, a menina das cinco tranças (2004). Centramos o noso foco de estudo na análise ligüística dos dous contos, prestando especial atención na utilización de vocábulos propios do portugués angolano ou doutras linguas como o quimbundo. Neste sentido, detectamos o uso destes vocábulos en contextos relacionados coa cultura tradicional, así como a flora e a fauna angolanas. Por exemplo, en Ynari empréganse os seguintes termos: “cubata”, en quimbundo, “kubata”, significa casa, fai referencia a unha casa rústica tipicamente africana, habitualmente de tellado cónico cuberto de follas ou palla; “palanca”, un tipo de antípole africano; “olongo”, que é o nome popular para referirse aos antípoles en Angola; “soba”, termo procedente tamén do quimbundo, é un xefe ou régulo de tribo africana; “humbihumbi”, un paxaro moi común na fauna angolana; e o “imbondeiro” (ou baobá), unha árbore tradicionalmente utilizada como fonte de alimento. Todas elas son palabras que designan realidades moi concretas e elementos moi característicos e definitorios da natureza e da cultura angolanas e, en consecuencia, da súa memoria colectiva cultural. En concreto, destacamos as referencias que se fan ao humbihumbi e ao imbondeiro no conto de Ynari, situándoas nunha parte relevante da narrativa, xustamente no momento en que os “maisvelhos” levan a cabo o ritual de crear e destruír palabras: Cada rio suas águas; cada céu suas nuvens. Peixe dentro da água brinca, fora da água sofre. O humbihumbi não conhece gaiola, só respeita nuvem. Coisa de metal que sai fumo, vira barro. Coisa de metal como semente, vira imbondeiro. De noite, as estrelas olhar e uma só escolher. De dias, os animais caçar, seja, o alimento. Primeiro somos crianças e coração bate. Depois somos caçados por nosso coração. Depois descobrimos criança no coração. Depois a criança nos ensina outros caminhos do coração. O cágado também sabe perder. A palanca negra gigante também sabe fugir. Falei. (Ondjaki, 2004: 24). No tocante ao humbihumbi, este ten unha forte presenza en cancións populares e represéntase como unha metáfora da liberdade, pois na oratura este paxaro, co seu voo alto, anuncia o nacer do sol, as boas sementeiras e convida outros paxaros para voar alto canda el e así obter unha visión máis ampla do universo. Pola súa parte, o imbondeiro é un símbolo de África e, en especial, de Angola. Trátase dunha árbore que está estreitamente ligada a rituais tradicionais, ritos e crenzas relixiosas por ser considerada sagrada. Así pois, tamén conta cunha grande presenza na literatura como, por exemplo, À Sombra do Imbondeiro, de António Marcelo; Na Cidade dos Imbondeiros, de Maria Baptista, ou no poema O imbondeiro de Baobá, de Namibiano Ferreira. No conto ilustrado do Leão encontramos tamén verbas, xogos de palabras e cancións que nos fan entrar en diálogo coa oratura, o que provoca unha interlocución entre o escrito e o oral diferente á que atopamos en Ynari. No conto do Leão a literatura entrelázase coa música, facendo a esta merecedora dunha especial atención. Ondjaki constrúe esta narrativa mesturando a tradición da oralidade coa inclusión de xogos de palabras ou cancións populares doutras tradicións, concretamente as cancións A casa e Garota de Ipanema, as dúas de Vinícius de Moraes, poeta e cantautor de música popular brasileira. Por un lado, Ondjaki emula a xa clásica Garota de Ipanema, mudando e adaptando a letra, mais mantendo a estrutura, os versos e sílabas: “Olha que festa mais linda/ mais cheia de graça/ cuidado com o cão, veja a trapaça/ com uma doce dentada/ você vai dançar…” (Ondjaki, 2008: 26); e, por outro, tamén realiza o mesmo xogo coa canción A casa : “Era uma festa bem pequenina/ não tinha fruta, não tinha nada/ tinha um defunto meio acordado/ eu vou fugir para não ser caçado…” (Ondjaki, 2008: 25). Tal e como podemos comprobar, neste caso o autor pon en diálogo dúas culturas diferentes ao inserir a letra trocada dun par de cancións da música popular brasileira. Outra das características que colocan en diálogo a oratura e a literatura infantil de Ondjaki é a propia estrutura interna das dúas narrativas, con fórmulas repetitivas, cíclicas, propias da tradición oral como técnica para que os alocutarios manteñan a coherencia da narrativa e non perdan o argumento principal. Esta técnica dáse, sobre todo, no conto de Ynari, pois repítese o mesmo ritual cinco veces, unha por cada trenza e sentido (vista, tacto, olfacto, …): - Mas dizme uma coisa… - O que é? – perguntou o maisvelho. - Se eu vos ensinar a “ver”, vocês deixam de estar em guerra? - Sim. Nós só queremos saber “ver”. (Ondjaki, 2004: 34) Por outra banda, a utilización dun estilo oralizante tamén se deixa ver na construción dos diálogos, concisos e directos nos dous contos: - Mas o que fazes, seu louco! – gritava o Leão. - Está calado porque os mortos não falam, está calado porque os mortos não falam! – disse o Coelho, rindo, rindo, enquanto amachucava a cara do Leão. - Os convidados estão a chegar, silêncio…! (Ondjaki, 2008: 20) Alén diso, garda unha especial relevancia a función dos rituais durante as dúas narrativas, unha relación coa dramatización propia da tradición oral e coa interacción entre o narrador e o público (lectoras e lectores), ao modo dun “griot” (persoa que memoriza, interpreta e difunde as historias, fatos históricos, coñecementos ou as cancións do seu pobo) na oratura. Ademais, os dous contos poñen o punto final coa frase “foi assim que aconteceu”, unha fórmula hipercodificada e tradicional que nos volve a mostrar como o texto escrito recupera marcas da oratura con quen estabelece un diálogo directo. No tocante ás ilustracións destes dous contos, autoría de Danuta Wojciechowska (Québec, Canadá, 1960) 7 e de Rachel Caiano (Fortaleza, Brasil, 1977) 8, ambas as dúas ilustradoras optan por usar tons quentes, tipicamente africanos. Predominan os tons terra, os marróns, os amarelos, os laranxas e os vermellos, en contraste coa cor azul que representa o ceo e a auga. É a través deste medio icónico que son aprehendidas as personaxes, os espazos e as propias accións que xorden durante as narrativas, pois estas ilustracións achegan elementos que potencian e valorizan cada historia. Así pois, en conxunto coas palabras, “as ilustrações funcionam como elemento enriquecedor das obras, sendo um aspecto visual que tanto atrai as crianças pela sua beleza quanto ajuda a contar a história” (Santos Feres, 2016: 9). Ademais, nos dous casos, as ilustradoras Rachel Caiano e Danuta Wojciechowska optaron por fixar os deseños a dúas páxinas, un método que matiza “a coerência e a coesão textuais, contribui também o recurso a uma estratégia de ligação entre as páginas que consiste em completar uma imagem apenas num segmento visual seguinte” (Ramos: 2011, 139), ao tempo que achega dinamismo, adiantando e complementando o sentido do texto. Conclusión A memoria da tradición cultural oral conseguiu manter as peculiaridades e motivacións inherentes que singulariza nun determinado lugar, un modo de ser e estar no mundo. A oratura adoita tratar temas de índole moral e social, unha tendencia que se basea na dicotomía entre ben e mal, unha función didáctica e moral coa que se procura transmitir a sabedoría a través de ditos, narrativas, lendas e demais manifestacións. Trátase, polo tanto, dunha tradición que resulta especialmente interesante á hora de tratar cos miúdos e miúdas. Unha fórmula de aprendizaxe efectiva que se dá a través desta mestizaxe entre a literatura e a oratura, entendida como transmisora do saber, da cultura, ao tempo que lúdica polas súas características intrínsecas que amenizan ditas lecturas. Tal e como podemos comprobar, a oratura é empregada nos contos ilustrados infantís de Ondjaki como unha marca de identidade e calidade estética, mais tamén inherentemente cultural e A oratura en dous contos ilustrados infantís de Ondjaki Elos. Revista de Literatura Infantil e Xuvenil / ISSN 23867620 / n.º 5 / 2018 / pp. 91100 99 representativa. E é que este autor é consciente da riqueza da súa tradición cultural e aprovéitaa na súa Literatura Infantil, de modo que se crea unha representación da oratura transferida para o texto escrito. O autor faino, por exemplo, mediante a utilización dun estilo oralizante que bebe do portugués de Angola e doutras linguas como o quimbundo, mais tamén na construción dos diálogos áxiles que se dan entre os personaxes. Tanto en Ynari, a menina das cinco tranças como n’ O Leão e o Coelho Saltitão, Ondjaki trae para o universo infantil a tradición oral presente na cultura angolana, elemento que provoca un fluxo de contador de “estórias”. É, polo tanto, a través da oratura como Ondjaki usa e actualiza o seu gran legado tradicional. O autor consigue resaltar os valores identitarios ao tempo que trata temas universais (amizade, amor, medo, guerra, a procura da propia identidade…), mediante historias que se nos mostran enriquecidas por estaren repletas de alusións simbólicas ao universo africano e ao imaxinario angolano. Referencias bibliográficas CECCANTINI, J. L. e VALENTE, T. A. (2013). “Atestado de maioridade: prêmios para a Literatura Infantil e Juvenil brasileira”. En Roig Rechou, B. A., Soto López, I. e Neira Rodríguez, M. (Coords.). Premios literarios e de ilustración na LIX (pp. 259276). Vigo/ Santiago de Compostela: Edicións Xerais de Galicia/ Red Temática LIJMI. Consultado o 3 de maio de 2017, http://www.usc.es/export9/sites/webinstitucional/gl/proxectos/lijmi/descargas/BVC _premiosliterarios-ede-ilustracionna-lix.pdf CHIZIANE, P. (1999). Ventos do apocalipse. Lisboa: Editorial Caminho. MACHADO NUNES, S. D. (2009). A milenar arte da oratura angolana e moçambicana. Aspectos estruturais e receptividade. Porto: Centro de Estudos Africanos da Universidade do Porto. MELLO, R. (2009). “Ondjaki e a oralidade africana”. Saraiva Conteúdo. Consultado o 3 de maio de 2017, http://www.saraivaconteudo.com.br/materias/post/10079 MURARGY, M. (2014). “Divulgar e preservar o património imaterial da CPLP”. En Pereira, C., Afonso, J. e Cerqueira, S. (Coords.). Contos tradicionais da CPLP (p. 1). Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP): Sersilito – empresa gráfica, lda. ONDJAKI (2008). O Leão e o Coelho Saltitão. Ilust. Rachel Caiano. Lisboa: Editorial Caminho. ONDJAKI (2011). Ynari, a menina das cinco tranças. Ilust. Danuta Wojciechowska. Lisboa: Editorial Caminho. representações na literatura infantil”. Nau Literária: crítica e teoria de literaturas, 02, maio 2013, 113. Consultado o 3 de maio de 2017, http://www.seer.ufrgs.br/NauLiteraria/article/viewFile/43352/27859

Mesmo que intermitente, a presenza da memoria trobadoresca na poesía portuguesa dos séculos XXXXI permite identificar un contínuum intertextual que non deixa dúbidas sobre a impresionante posteridade do repertorio poético medieval. A resemantización da tradición lírica peninsular da Idade Media –e, en particular, da cantiga de amigo–, ilustrada polas súas moitas reescrituras contemporáneas, documenta a plurifuncionalidade –retórica, ideolóxica, simbólica– dunha poesía que non deixou de interpelar creativamente, alén daquel que foi o seu tempo de vixencia históricoperiodolóxica. No presente artigo, partindo da análise de poemas seleccionados de autoras portuguesas contemporáneas de diferentes xeracións –Maria Teresa Horta, Natália Correia, Ana Luísa Amaral, Adília Lopes e Catarina Nunes de Almeida–, discútese o modo como, a través das réplicas poéticas que todas concibiron para as cantigas de amigo, conseguen deconstruír a “política sexual” do xénero medieval, converténdoo en vehículo dun gender trouble contemporáneo.

Un ajuste de cantos : a lírica trobadoresca e a renegociación dos roles de xénero na poesía portuguesa contemporánea https://orcid.org/00000003-25394248 [Recibido, 2 outubro 2020; aceptado, 15 novembro 2020] [Pereira, P. A. (2020). Un ajuste de cantos : a lírica trobadoresca e a renegociación dos roles de xénero na poesía portuguesa contemporénea. Boletín Galego de Literatura, 57, “Estudos”, 6791] DOI http://dx.doi.org/10.15304/bgl.57.7147 : Cantiga de amigo; poesía portuguesa contemporánea; xénero sexual; xénero literario. abstract Although the memory of troubadour poetry only surfaces intermittently in 20 th and 21 st century Portuguese poets, its persistence gives evidence of an intertextual continuum, leaving no doubt as to the impressive posterity of medieval poetic tradition. The retextualization of the Iberian lyrical genres –particularly that pertaining to the cantiga de amigo –, as illustrated by numerous poetic pastiches and parodies, gives evidence of the rhetorical, ideological and symbolic versatility of a poetic legacy that has never ceased to instigate (re)creation, well beyond its time of composition and circulation. In this article, drawing on the analysis of selected poems by female Portuguese contemporary poets belonging to different generations –Maria Teresa Horta, Natália Correia, Ana Luísa Amaral, Adília Lopes, and Catarina Nunes de Almeida–, we discuss the ways in which, by poetically replying to the medieval cantiga de amigo, they have succeeded in disrupting the “sexual politics” underlying this poetic genre, making it voice contemporary gender trouble. K eywords : C antiga de amigo ; contemporary Portuguese poetry; gender; genre. Un ajuste de cantos Nunha das súas moitas artes poeticae, antiretóricas e saturadas de xogos de palabras, Adília Lopes, quen se autodenomina como a “poetisa pop” portuguesa –cuxas variacións neotrobadorescas analizarei neste traballo– describiu a obra de arte como un “ajuste de cantos”: A obra de arte não é um ajuste de contas é um ajuste de cantos. (Lopes, 2009, p. 269) A propósito da noción de axuste de Lopes e usándoa con liberdade como un tropo aclaratorio, o meu propósito é botar luz sobre a operación estética e ideolóxica de conxunción das dúas tradicións poéticas sobre as que versa o estudo: a lírica medieval galegoportuguesa e a poesía contemporánea portuguesa. Para a meirande parte dos poetas contemporáneos, que foron no seu día engaiolados e retados creativamente pola alquimia verbal minimalista das cantigas peninsulares, o axuste (entendido como a conciliación do ton e estilo da voz poética descarnada e vestixial do trobador e a súa propia dicción) foi certamente unha cuestión fundamental. Neste artigo, indagarei a ocasional –mais evidente– pegada da tradición lírica medieval da Península Ibérica en poetas contemporáneos selectos, entendida como o resultado dun acto discursivo e de converxencia afectiva a través do cal as voces medievais e contemporáneas foron mutuamente axustadas. Como se esperaba, o axuste resultante deste encontro estético pode ter sufrido certa resistencia momentánea e fricción, e a sedución temática e formal ou o axuste ideolóxico dun poeta contemporáneo á poética trobadoresca pode ter sido acompañada por unha firme réplica ás premisas ideolóxicas que a subxacen. Afastados da constancia arqueolóxica ou da forte tendencia política doutros movementos neotrobadorescos –como o estilo trobadoresco da Restauración Francesa do século XIX ou o neotrobadorismo galego, o cal emerxeu a comezos do século XX, “when avantgarde experimentalism was torn by a constant tension between new and traditional forms” (Gutiérrez García, 2014, p. 29)– os poetas portugueses non estaban interesados en revitalizar programaticamente a memoria formal da poesía medieval e a súa atracción polo repertorio trobadoresco foi intermitente. Polo tanto, dificilmente podería terse considerado esta revivificadora e irregular remembrance –tomando prestada a palabra medieval utilizada por Nathalie Koble e Mireille Séguy na presentación dun monográfico acerca da memoria da Idade Media na poesía contemporánea (Koble e Séguy, 2014, p. 7) 1 – como un movemento literario ou inclusive unha tendencia recoñecible. É indiscutíbel que, para os autores portugueses e galegos postmedievais, a recepción filolóxica e a creativa da poesía trobadoresca estiveron sempre intimamente relacionadas. Como apunta Gutiérrez García (2014, p. 28), “the first step in this process of recognition –and reappropriation– of the past was the discovery of the GalicianPortuguese cancioneiros in the midnineteenth century, which placed an emerging nationalist literary historiography in Galicia on a par with other national literary traditions across Europe”, suscitando “the artistic assimilation of the poetic resources of the medieval lyric right up until the early decades of the early twentieth century”. De orixes dispares e cunha intencionalidade ideolóxica desigual manifesta, a inspiración neotrobadoresca en Portugal e Galicia beneficiouse, durante as primeiras décadas do século XX, dos intercambios literarios ocasionais promovidos por autores individuais, tales como o poeta portugués Afonso Lopes Vieira (18781946), cuxos pastiches neotrobadorescos foron admirados e imitados con posterioridade polos intelectuais nacionalistas galegos na década de 1920. Aínda que frutíferos, estes contactos que involucraron a autores portugueses e galegos, impulsados por unha axenda nacionalista igualmente compartida polas persoas asociadas ao movemento saudosista e á Xeración Nós, nunca chegou a culminar na constitución dunha tendencia estética consistente na poesía portuguesa. No seu amplo estudo histórico do neotrobadorismo galego, Teresa López (1997, p. 133) sostivo con acerto que nas literaturas portuguesa e brasileira, os contextos literarios nos cales sería máis presumíbel a reciclaxe dos modelos trobadorescos de xeito evidente, a poesía neotrobadoresca nunca foi cuantitativamente relevante, nin con respecto ao número de autores nin á proporción de textos de inspiración medieval na súa obra 2. Nunha reaproximación máis recente ao tema en cuestión, Martínez Pereiro (2014, p. 93) argumentou de xeito similar que a dispersión e a falta de “teimosía escritural” fixo que sexa máis axeitado falar de textos trobadorescos no lugar de autores en Portugal e Brasil. De xeito descontinuo e discreto, perdendo así a posibilidade da cohesión xeracional e doutrinal, a influencia da tradición lírica medieval na poesía portuguesa dos séculos XX e XXI tivo unha salientábel perdurabilidade, conxugando un gran grupo de autores de períodos e xenealoxías dispares. Un nacionalismo literario dominante e unha obsesión fetichista coa portugalidade podería ternos permitido a afiliación á creatividade poética neomedieval de autores como Afonso Lopes Vieira, António Sardinha ou Afonso Duarte. De xeito similar, a oposición política antiditatorial e a protesta pacífica poderían considerarse como os denominadores comúns sobre os que se asentan as variacións da poética neotrobadoresca de Manuel da Fonseca, Fernando Namora, Fiama Hasse Pais Brandão 3 ou Manuel Alegre. Algúns poemas de Maria Teresa Horta, Natália Correia ou Ana Luísa Amaral poderían, como será argumentado posteriormente, ser interpretados como reescrituras feministas disruptivas de xéneros poéticos medievais levadas a cabo polas herdeiras posmodernas da figura da trobairitz. Con todo, estes supostos parecidos familiares non son suficientes para suavizar a inefábel variedade de modismos poéticos e o uso idiosincrático que cada autor fai dunha tradición medieval común, unha reserva compartida de imaxes e temas que a miúdo se senten tentados a utilizar, aínda que en grao variábel e por razóns e propósitos extremadamente diversos 4. Noutras palabras, aínda que o estabelecemento dunha tipoloxía dos usos do neotrobadorismo na poesía contemporánea, xa sexa seguindo unha periodización literaria ou criterios formais (é dicir, tratando de avaliar o grao de similitude ou desviación entre o paradigma medieval e a súa imitación contemporánea) pode resultar operativo, a reelaboración idiolectal dos xéneros e motivos trobadorescos fai que sexa imperativo examinar tamén as motivacións ideolóxicas que subxacen aos procesos de renovación neomedieval. Así pois, todos os modos de recepción medieval distinguidos por F. Gentry e U. Müller (1991) no seu estudo xa clásico (produtivo, reprodutivo, académico e políticoideolóxico) están, en todas as versións do renacemento neotrobadoresco, inextricabelmente vinculados e todos eles son, por tanto, dunha relevancia incuestionábel cando se tenta dar conta plenamente destes encontros intertextuais. Nesta ocasión, con todo, optei por centrarme máis especificamente na dimensión políticoideolóxica do medievalismo, é dicir, naqueles casos en que “medieval works, themes, ‘ideas’ or persons are used and ‘reworked’ for political purposes in the broadest sense, e.g., for legitimization or for debunking” (Gentry e Müller, 1991, p. 401). Abordarei as cuestións relativas á política sexual contemporánea, tratando de exemplificar algunhas das formas nas que os poetas portugueses contemporáneos, ao reivindicar de maneira innovadora a tradición da poesía medieval galegoportuguesa, se propoñen volver concibir os papeis dos xéneros, deconstruír as mitoloxías esencialistas da feminidade e a masculinidade e socavar as identidades de xénero asignadas. De maneira máis sinxela, tratarei de mostrar como, coa axuda insospeitada dos trobadores, os poetas dos séculos XX e XXI lograron expresar gender troubles moi contemporáneos. Non é de estrañar que os xéneros poéticos medievais galegoportugueses, e en particular as cantigas de amigo, cultivadas entre finais do século XII e mediados do XIV por máis de 150 poetas afiliados ás cortes de Castela, León, Galicia e Portugal, estean no centro do labor poético arqueolóxico de varios autores portugueses contemporáneos. O fragmentario e anónimo Arte de Trovar, o breve tratado retórico adxunto a unha das coleccións poéticas existentes, o Cancioneiro da Biblioteca Nacional, enumeraba, nunha tripartición un tanto simplista, os xéneros canónicos – cantigas de amor, cantigas de amigo e cantigas de escárnio e maldizer – a través dos cales se distribúen máis de 1500 textos sobreviventes. Aínda que os límites que separan os dous xéneros de amor (cantigas de amor e cantigas de amigo) se establecen en termos de enunciación (masculino e feminino, respectivamente), a distinción das dúas subclases satíricas incluídas na categoría híbrida de escarnio e maldicir faise sobre a base dun criterio estilístico, dependendo de se os poetas recorren a termos obscenos encubertos ou explícitos nas súas invectivas e sátiras. Os críticos chamaron a miúdo a atención sobre as limitacións operativas e as incoherencias clasificatorias desta disposición triádica, nas que non vou profundar neste traballo. Con todo, vale a pena lembrar que a dicotomía vocal home/muller se atopa no corazón dos límites do xénero dos que informa a práctica do trobador coetáneo. Non sería inexacto suxerir que a recepción posmedieval das cantigas galegoportuguesas aceptou até as últimas décadas con credibilidade esta fabricación vocal, dando por certo que a voz do poeta masculino, que se fixo oír na versión peninsular do canso occitano, era totalmente distinta da da inxenua doncela que, con enganosa franqueza, falaba motu proprio na cantiga de amigo. Debido a que “the maleauthored cantigas de amigo create a dynamic notion of femininity whose multiple and even contradictory roles, voices, and emotions contrast with the uniformity and monotony created for the female figure in the malevoice cantigas de amor ” (Corral, 2002, p. 81), os lectores modernos aceptaron facilmente esta enganosa alteridade, e a súa voluntaria suspensión da incredibilidade axudou a borrar da memoria o funcionamento da ventriloquia transexual indirecta que fixo xerar o Ersatz andróxino do poeta escoitado na cantiga de amigo 5. Aínda así, como sinalou acertadamente Rip Cohen (2003, p. 31), o corpus das cantigas de amigo peninsulares, que comprende máis de 500 textos, é “the largest body of female voiced love poetry that has survived from medieval or ancient Europe”, e un “still mainly unexplored source for the study of the history of woman’s voice, that is, speech, law, sexuality, mentality (however much that voice may be manipulated, archaic social, linguistic and musical features in these poems suggest that it is genuine in its origins)”. Combinado estratexicamente co mito da feminidade xenética (é dicir, a ilusión retórica de que no poema falaba unha muller real e que podería ser, con toda probabilidade, a súa autora empírica 6), o mito da creación (romántica) de orixe autóctona marcou o camiño interpretativo da cantiga de amigo, á que, dende o século XIX, e máis notabelmente baixo a influencia das tendencias nacionalistas vixentes nas primeiras décadas do século XX, se lle deu maior relevancia, tanto en termos de recepción crítica como creativa 7. Cooptada polas fantasías nacionalistas bárdicas e usualmente lida como Volkspoesie, baixo o irresistíbel feitizo da falacia de sinceridade antes mencionada, non é nada sorprendente que até hai moi pouco a cantiga de amigo galegoportuguesa non fose obxecto de lecturas feministas destinadas a localizar instancias da mesma orde patriarcal homosocial que deu forma tanto ao canso occitano como ao seu subproduto peninsular, a cantiga de amor. Aínda que as perspicaces observacións de Tavani sobre a complementariedade incantiga de amigo: “Convém lembrar, antes de mais, uma coisa simples e que é ser este um género onde o efeito de real é notável, ou seja, nestas cantigas o ouvinte ou o leitor parecem ouvir diretamente uma voz feminina (ou várias), sem mediação ou interferências. Mesmo sabendo que as cantigas são todas da autoria de trovadores e jograis, o facto é que essa autoria masculina parece apagarse sem deixar marcas, a tal ponto a voz feminina se impõe como real ou verosímil” (Videira Lopes, 2018, p. 343). 6 Aquí refírome, obviamente, á clásica distinción de Bec (1979, pp. 235262) entre “féminité génétique” e féminité textuelle”. Para un recente e estimulante reexame dos argumentos de Bec, véxase o estudo de A. R. Roque no que a autora sostén que a oposición de Bec non debería impedir unha lectura comparativa dos textos de autoría e voz femininas incluídos na categoría multiforme da chanson de femme, xa que “é precisamente o facto de o género sexual do trovador não coincidir com o do sujeito lírico a que dá voz que garante grande parte do interesse e do encanto da cantiga de amigo” (Roque, 2018, pp. 371372). 7 Cómpre dicir que, entre as recreacións musicais realizadas por varios compositores portugueses de renome (Tomás Borba, Frederico de Freitas, Cláudio Carneyro, entre outros) para a Exposición Universal de Portugal de 1940, só atopamos cantigas de amigo. Sobre o tema, ver Lopes, 2018, p. 340. A exposición foi organizada polo réxime autoritario portugués de Salazar, como parte das celebracións do 800º aniversario da fundación de Portugal co propósito de conmemorar os feitos históricos e exaltar a mística imperial nacional. Esta elección é, por tanto, moi reveladora, xa que demostra que o presumíbel xénero indíxena da cantiga de amigo considerábase o que mellor recollía a identidade nacional. tanto entusiasta de máis, fixo que algúns críticos falaran dunha manifestación de protoheteronimia (Lopes, 2010)– poderían achandar o camiño para unha investigación máis profunda das estratexias retóricas e ideolóxicas que subxacen ao proceso de confiscación vocal que se leva a cabo na cantiga de amigo, o certo é que estas permaneceron até hai moi pouco practicamente inexistentes. Esta ausencia, que ilustra de xeito paradigmático a arraigada desconfianza da academia portuguesa cara aos enfoques orientados ao xénero, parece aínda máis sorprendente cando se confronta co desbordamento da crítica feminista e de xénero angloamericana que, polo menos dende mediados dos anos oitenta, estivo abordando a tradición poética cortesá e, en particular, a canción de muller medieval. No caso da poesía provenzal, os críticos estabeleceron de maneira convincente a matriz androcéntrica e homosocial do grand chant courtois 9, destronando así a antiga tese dunha superioridade feminina autorizada poeticamente, e sostiveron ao mesmo tempo que no canso a muller é celebrada só na medida en que dá probas de ser “morally and psychologically androgynous” (Kay, 1990, p. 92); non obstante, a cantiga de amigo peninsular abordouse moi de cando en cando dende a perspectiva dos estudos de xénero. Unha excepción merece ser mencionada: en 1993, baseándose no traballo pioneiro realizado pola medievalista holandesa Ria Lemaire (1988), Ana Paula Ferreira publicou un artigo extremadamente perspicaz -e pasado por alto sen xustificación algunhatitulado Telling Woman What She Wants: As Cantigas de amigo como estratexias de contención. No seu estudo, despois de estabelecer que no contexto poético galegoportugués, “as in other medieval Romance literatures, the fiction of woman’s voice cannot be isolated from a whole textual corpus obsessively built around the figure of woman as image” (1993, p. 26), Ferreira sostén que, na cantiga de amigo, a muller “speaks insofar as a male other grants her a reason to do so”, e que depende totalmente “upon the male gaze for [her] own sense of identity as unitary subject” (pp. 3334). Baseándose nun exame minucioso dos textos, chega á conclusión de que, [...] the cantigas d’amigo constitute an ideologically invested, male appropriation of female voice that functioned to support the status quo by confirming women’s dependence of the sexual love of men. The image of a desiring female subject could thus have contributed to keep real women from imposing their own alternative voices not only as ‘writing’, but first and foremost as ‘speaking subjects’. (Ferreira, 1993, p. 37) Entre as amplas manifestacións da vocalidade feminina, ilustradas pola heteroxénea tradición medieval da chanson de femme, o pequeno pero significativo corpus de trobairitz proporcionou un modelo excepcional de contra- -dicción feminina, mostrando que “women cannot be contained by masculine structures” (Gaunt, 1995, p. 95). A cantiga de amigo, pola contra, daba conta da manipulación vicaria da voz feminina por mor da cal as palabras da muller non eran máis que un simulacro enxeñoso e unha proxección do desexo do autor masculino que só lle permitía unha voz ficticia para suprimir máis eficazmente a súa representación. Durante décadas, os estudosos portugueses desaprobaron con desdén a crítica de xénero ao abordar os xéneros medievais galegoportugueses; non é sorprendente que os poetas contemporáneos, en cambio, se desen conta axiña de que os coercitivos guións de xénero postulados polas cantigas ben poderían ser deconstruídos mediante a creatividade, descubrindo así o potencial protofeminista que albergan. A amiga responde: a voz das mulleres (medievais) na poesía portuguesa contemporánea Ese foi certamente o caso da escritora e activista feminista María Teresa Horta, quen, nunha disruptiva colección de poesía titulada Minha Senhora de Mim, que saíu en 1971 para ser pronto confiscada polos censores do réxime do Estado Novo, reciclou a tradición trobadoresca para desacreditar a opresiva política sexual imposta pola ditadura de Salazar. Aínda que se fai eco da vocalización convencional na apelación directa común na cantiga de amor peninsular (mha senhor, o equivalente exacto do epíteto feudal provenzal midons), Horta combínaa coa enunciación feminina convencional da cantiga de amigo, para reescribir a posición subalterna da muller que postula a ética- -estética do trobador. A voz feminina que fala nos seus disruptivos poemas descorteses, a través dos cales resoa a tradición lírica medieval 10, non é por tanto a do severo e estereotipado señor nin a da amiga fantasiada polo home, senón que pertence a unha muller con libre albedrío, plenamente consciente do seu propio poder de decisión: Minha senhora de mim Comigo me desavim minha senhora de mim sem ser dor ou ser cansaço nem o corpo que disfarço Comigo me desavim minha senhora de mim nunca dizendo comigo o amigo nos meus braços Comigo me desavim minha senhora de mim recusando o que é desfeito no interior do meu peito. (Horta, 2009, p. 304) Logo de confesarse como a súa propia mestra (minha senhora de mim 11), esta muller emancipada e descaradamente erótica é moi consciente do potencial performativo do seu propio discurso e, por tanto, capaz de articular as súas vontades e luxurias até o de agora non expresadas, negándose a ser reducida a unha portavoz poética das fantasías masculinas. Anna Klobucka (2009, p. 234) sinalou con acerto que “a polarização excessiva na figura masculina ausente, característica das cantigas de amigo, chega a ser suprimida aqui pela atenção igualmente obsessiva votada ao eu feminino”. A inversión de roles exposta nos poemas de Horta é efectivamente revolucionaria, máis aínda se se considera o contexto ditatorial moralmente represivo no que xurdiu. Nunha especie de volteface compensatorio, o suxeito feminino fetichiza sen reserva o corpo masculino, utilizándoo como instrumento do seu propio pracer e orquestrando asertivamente os movementos sexuais da súa parella: O Meu Desejo Afaga devagar as minhas Pernas Entreabre devagar os meus Joelhos Morde devagar o que é Negado Bebe devagar o meu desejo. (Horta, 2009, p. 344) Ao desmantelar o canon literario e alterar os roles sociais e sexuais, a poética feminista franca de Horta converte o suxeito lírico feminino “em encenador, e já não objecto de encenação, de um encontro sexual, no qual desempenha um papel activo e, segundo a sexualidade mais ortodoxa, passível de ser entendido como desviante” (Amaral, 2017, p. 66). Mediante esta insurrección corporal mediada poeticamente, como resume Ana Luísa Amaral, Horta “desdiz, [...] desmonta, [...] desnomeia” mentres constrúe “novas imagens do corpo”. Unha enerxía libidinosa similar, asimilada coa diferenza ontolóxica feminina, pódese atopar nos elaborados pastiches das cantigas de amigo medievais de Natália Correia. Aínda que orixinalmente se ideou como a “contraparte feminina” complementaria dos seus Sonetos Românticos (1990), Correia admite, nun breve prefacio explicativo que precede ás dezaoito cantigas, que se deu conta máis tarde de que tanto o masculino como o feminino, como resultado dunha alquimia poética imprevista, se uniron nos proxectados “sonetos masculinos” (Correia, 1999, p. 619). Esta aclaración é certamente reveladora e dá conta do ethos que guía a reelaboración mimética do xénero medieval, seguramente facilitada pola estreita familiaridade de Correia coa obra dos trobadores galegoportugueses 12. Os textos dispuxéronse en dúas secuencias determinadas polo ton poético, con poemas organizados ao longo dunha dobre vertente de queixume e xúbilo, sendo referendados alternativamente polas “novas amigas” que reviven “velhos cantares de amigo” ou polas “velhas amigas” que cantan “novos cantares de amigo”. O quiasmo (novas/velhos; velhas/novos) é indicativo da interacción entre os impulsos anacrónicos e anticuarios en conflito que subxacen nos poemas. Por unha banda, inspíranse en gran medida na fraseoloxía, o simbolismo, as convencións de xénero e mesmo nos patróns dos textos medievais orixinais, abarcando todo o espectro de subtipos tradicionalmente asociados coa cantiga de amigo: as barcarolas, as bailias, a pastoral e a alba. Con todo, este celo mimético vese ás veces socavado pola interferencia de alusións extemporáneas a acontecementos históricos modernos, situando as cuestións expostas polos poemas nun continuo atemporal, e non estritamente medieval. Isto faise explícito dende o primeiro poema, no que, nun escenario aparentemente convencional, un suxeito lírico feminino, de pé xunto ao mar e en dó pola ausencia do seu amado, convida as súas noivas a cantar con ela as vellas cantigas de amigo, coa esperanza de que estas axuden a traer de volta os seus amantes afastados, perpetuamente comprometidos nas guerras: Nesta praia, amigas, de onde p’rás cruzadas Foram matar mouros nossos lidadores Com cantares de amigo chamemos as barcas Que à lide levaram os nossos amores. Vão e vêm as ondas. Pelas mesmas águas Discorrem idades. Não mudam as dores. (Correia, 1999, p. 620) Ao contrastar o motivo heraclitano das augas que corren coa inexorabilidade da guerra e a iteración do sufrimento humano a través da historia, o retrouso condensa claramente a suxestión subxacente no poema de que, máis aló do seu corsi e ricorsi, xorde fatalmente un patrón familiar de acontecementos, baseado na inmutábel natureza humana. As seguintes estrofas reiteran este argumento, substituíndo a referencia ás Cruzadas medievais por exempla extraídas da historia portuguesa, con mencións aos mariños da Idade dos Descubrimentos ou aos soldados que loitaron nas guerras coloniais africanas. Esta dialéctica entre a transitoriedade e a permanencia, que impregna todos os poemas, vese reforzada por unha dicotomía de xénero. Mentres que a intervención masculina parece sempre equipararse ás viaxes, á explotación e á destrución, todo iso estimulado pola implacábel rapacidade do home e o seu insaciábel empuxe belixerante, as amigas encarnan unha función restauradora ou homeostática: exhortan os seus amados a abandonar a batalla lembrándolles que chegou a primavera, tratan de evitar os males da guerra coas súas vellas cancións, e mesmo tratan de persuadir aos seus combativos amantes ameazando con deixar de concederlles favores eróticos. Se o amor cortesán medieval era a miúdo un asunto entre homes que deixaba fóra ás mulleres, estas novas cantigas subverten ironicamente esta prerrogativa homosocial e, á inversa, suxiren unha irmandade tácita que con gusto renunciaría á intrusión masculina, se os homes non fosen requiridos para a realización erótica. Ao raiar da manhã estava a bela Guardando seus mansos cordeiros Quando nesses ares livres da serra A cercaram medonhos guerreiros. E ouvindo os estrondos da guerra, Disse a pastorinha aos guerreiros Que queriam dar cabo de tudo: Deixaime em paz nesta serra Guardar estes mansos cordeiros Que tiram as maldades do mundo. (Correia, 1999, p. 627) A utilización das diferenzas de xénero como temáticas poéticas en relación coas actitudes cara á guerra corrobórase coas observacións un tanto esencialistas feitas pola propia Correia nunha entrevista. Despois de afirmar que vivimos nun mundo no que aínda prevalece o poder da palabra do home, ela argumenta que “estruturalmente, a mulher é avessa, alérgica à ideia de guerra e de conflito. A sua própria experiência maternal a predispõe contra a guerra. Dá vida mas não gosta de contribuir para a sua destruição. É por uma actuação pacífica” (Gonçalves, 2004, p. 45). Ao reverter ironicamente o desempoderamento e desprazamento medieval da muller, estes poemas destacan o poder feminino para sublimar sexualmente a violencia masculina. A domesticación da compulsión marcial dos amantes masculinos parece lograrse a través do ascenso erótico que as amigas exercen sobre eles, permitindo que frutifique unha xubilosa sensualidade prelapsariana, como demostra claramente a alba que pecha a secuencia: nela, despois de espertar nos brazos da súa amada, o guerreiro é persuadido para que non teña en conta o amencer e a chamada á batalla, cambiando “a metralha e ou morteiro” polas “maravilhas” (Correia, 1999, p. 634) ofrecidas pola muller. A prominencia da cantiga de amigo nas revisións dos xéneros trobadorescos tamén se manifesta no caso de Adília Lopes. Trátase sen dúbida dunha das poetas portuguesas contemporáneas máis controvertidas, xa que Lopes (en relación coa persoa pública e co seu mérito literario) foi idolatrada e ridiculizada en igual medida, até ao fin lograr, especialmente despois da publicación das súas obras poéticas completas en Dobra (2009), a condición de verdadeira poeta de culto. A súa desconcertante e enganosamente sinxela dicción poética 13, cun distintivo rexistro naïve e infantil, en realidade oculta un sofisticado repertorio de alusións literarias e culturais no que a autobiografía e a fabricación poética se entrelazan de forma provocativa. Rosa Maria Martelo chamou a atención de maneira penetrante sobre a luxosa “memoria textual” de Lopes, afirmando que, [...] a memória, em Adília Lopes, é uma memória textual, oral ou escrita, mas textual, o que temos que associar a uma profunda consciência de que não é possível ler o mundo independentemente da sua discursivização. Compreendese, assim, que Adília Lopes esteja sobretudo interessada em confrontar redescrições do mundo. Dessas redescrições, constam tanto referências literárias, poéticas e ficcionais, que se inscrevem na tradição erudita, como todo um vasto campo de mediações discursivas que inclui provérbios, frasesfeitas, aforismos, publicidade, adivinhas, programas de televisão, romances corde-rosa, ditos familiares, conversas de autocarro e tópicos de revistas femininas”. (2010, p. 225) Entendida como unha crítica posmoderna a unha presunta “genealogia ginocrítica” (Klobucka, 2009, p. 305) da poesía portuguesa, a arqueoloxía literaria de Lopes dá prioridade aos textos canónicos occidentais que tratan a posición discursiva da muller para parodiar o mutismo atávico que se lle impuxo ou o tratamento misóxino unilateral ao que foi sometida repetidamente. Un exemplo típico disto atópase na reescritura irreverentemente burlona das famosas Cartas Portuguesas, inspirando innumerábeis poemas nos que tanto Mariana Alcoforado como o Marqués de Chamilly reciben voces apócrifas que derruban os mitos eróticos sobre os que se construíron os seus personaxes literarios. En vista diso, non é de estrañar que Adília Lopes se sinta incitada a renovar vellos textos galegoportugueses e, a través deles, a “dedoxify” parodicamente (Hutcheon, 1989) 14 a convención literaria. Aínda que as cantigas de amigo non son, en absoluto, o intertexto máis omnipresente na súa poesía, as escasas referencias a elas son entusiastamente eloxiosas. Nun fragmento, a medio camiño entre un poema en prosa e unha entrada de diario, incluído en Bandolim (2016), o tema lírico -o cal o lector, moi afeito ao descarado uso da autobiografía por parte de Lopes, relaciona facilmente coa autoraevoca con franqueza as lecturas máis memorábeis da súa infancia, mencionando libros de Juan Ramón Jiménez e Vladimiro Korolenko. As súas observacións finais son inequívocas: Até aos 12 anos, não tinha encontrado na literatura portuguesa textos de que gostasse tanto e que tivessem tanto a ver comigo como Platero e eu e O músico cego. Ainda não encontrei. Continuo na mesma. Só me lembro das cantigas de amigo. (Lopes, 2016, p. 57) Xa en Sete Rios Entre Campos (1999), as cantigas de amigo foron utilizadas para apoiar unha ars poetica antirretórica e desvirtuar sarcasticamente o uso dun estilo artificial e unha dicción elevada na poesía: Escrever bem ou menos bem não importa importa a porta (a cona o pão para a boca) o resto são cantigas de amigo. (Lopes, 2009, p. 370) No que podería definirse como unha apropiación pop da tradición lírica medieval, Lopes dá preferencia natural aos textos arquetípicos, é dicir, a aqueles que, en virtude da súa duradeira pegada no imaxinario colectivo e o seu status antolóxico, considera que son os que mellor recollen a tradición poética galegoportuguesa. Esta elección dun corpus moi selectivo e minimalista (cos jograis galegos Martim Codax e Meendinho á cabeza) permite ao lector identificar facilmente os sinais hipotextuais e, ao activar a súa enciclopedia (é dicir, a súa rede de referencias literarias e hábitos interpretativos), pode inferir casos de derivación textual ou de sabotaxe paródico. Ademais, é natural que Adília Lopes se sinta atraída polos minidramas líricos concibidos fai oito séculos por Codax e Meendinho. Autor de sete barcarolas moi aclamadas que se desenvolven en Vigo, Martim Codax organizounas, como sostén Stephen Reckert, “como uma espécie de vilancete semanticamente paralelístico às prestações” (Reckert e Macedo, 1996, p. 165). Meendinho, doutra banda, é o enigmático autor dunha única, pero verdadeiramente excepcional cantiga de amigo, considerada por moitos unha obra mestra sen parangón na poesía galegoportuguesa. Aínda máis importante é o feito de que ambos desenvolven un guión emocional similar nas súas cancións: a amiga planea ansiosamente o encontro erótico, esperando con impaciencia polo seu amante ausente e preguntando ás ondas por noticias, ou ben, como na obra mestra dramática de Meendinho, desespérase ante a perspectiva de que non apareza. A pesar de que se expoñen diferentes escenarios emocionais, todos estes poemas viran ao redor dos temas da nostalxia e a perda, a esperanza erótica e, en última instancia, a frustración. Desfigurando o patrón formal das cantigas orixinais e desatendendo toda preocupación mimética, Lopes parece máis interesada en desafiar ironicamente a convención do desexo desemparellado e o amor non correspondido que rexe os códigos amatorios medievais da poesía ibérica. Para iso, crea secuelas apócrifas dos poemas compostos por dous xograres que deben considerarse tanto como emendas poéticas como reparacións eróticas aos textos orixinais. Dous poemas curtos foron inspirados polas barcarolas de Codax: [...] aponta para o facto de que, nas cantigas de Codax, falta a efetiva presença do amado, e vai completar a história. Como se ao fim de oito séculos fosse possível à moça apaixonada tomar banho com o seu amigo, no presente do indicativo, e não mais viver apenas a expectativa da sua chegada no futuro ou a lembrança da sua presença no passado. (Silva, 2017, p. 264) O mesmo acto de “ingénuo e sofisticadíssimo terrorismo discursivo” (Klobucka, 2009, p. 314) será cometido no soado unicum poético de Meendinho, “Sediam’eu na ermida de Sam Simion”. Obxecto dun debate filolóxico e un escrutinio literario que se renova continuamente, trátase da única cantiga de amigo de Meendinho que foi reiteradamente eloxiada pola súa impresionante combinación de pathos dramático e logro estilístico. Os críticos chamaron a atención sobre o sutil uso que fai o poeta do simbolismo da onda (Reckert e Macedo, 1996, pp. 146147), o eficaz “animismo projectivo” (Ferreira, 1999, p. 47), que conecta a figura feminina e a turbulencia da natureza co seu impresionante dominio dos recursos poéticos rítmicos e acústicos. Ademais, subliñaron a orixinalidade do poeta na rexeneración do topo cortesán (masculino) de “morrer de amor” nun poema que capta admirabelmente a vertixinosa transformación emocional que encarna a moza cando se enfronta á adversidade natural e á perspectiva da súa morte inminente. Por tanto, o efecto dramático depende, en gran medida, da estrutura do crescendo poético e da creación de suspense, que culmina no retrouso cuxa problemática interpretación paleográfica deu lugar a numerosas hipóteses 16. Con todo, calquera que sexa a alternativa que se adopte, o retrouso, xa sexa facendo eco da longa e infrutuosa espera da amiga a través da duplicación sonora (Eu atendend’o meu amigo/ Eu atendend’o meu amigo) ou rematando interrogativamente a narración (E verrá?) ofrece unha imaxe realista do conmovedor abandono da moza na capela de San Simón, enfrontada a un desexo abafador e á insatisfacción erótica. Coa súa habitual sinxeleza deflacionista, Adília Lopes responderá poeticamente a Meendinho reducindo drasticamente o pathos dramático do texto orixinal e transformando o que fora unha mera ficción desiderativa nun encontro real: (próMeendinho) Na ermida de São Simeão darte-ei a minha mão meu barqueiro. (Lopes, 2009, p. 362) Ao presentar a imaxe fantástica do barqueiro rescatando a moza que estaba a piques de ser engulida polas crecentes ondas do mar e que voluntariamente lle dá a man (xogo de palabras), Lopes modifica de maneira conspicua a tradición literaria, tratando de compensar o illamento ancestral feminino 17. Polo tanto, ser proMeendinho (como suxire a paréntese pretextual) significa, máis precisamente, ser promuller: ao restabelecer a vontade e a empresa da moza, Lopes libéraa das restricións das convencións, abrindo o camiño para a transitoriedade entre os xéneros e o erotismo consensual alegre. Nun texto abertamente metapoético, incluído en Le Vitrail la Nuit (2006), Lopes anunciara resoltamente: Acabou o tempo das rupturas. Quero Ser Reparadora de brechas. (Lopes, 2009, pp. 574575) 17 Anna Klobucka sinala con acerto que a cantiga de Meendinho é considerada como “o exemplum máximo da identidade da mulher abandonada e desesperada como uma posição discursiva e existencial paradigmática do sujeito feminino...” (Klobucka, 2009, p. 310). De feito, o acto de reparar as brechas pode funcionar como a perfecta metáfora da obra poética de Adília Lopes na que a sutura textual e a rectificación revisionista dos discursos canónicos están estreitamente entrelazados. A colaxe intertextual é tamén un importante procedemento de composición en Bailias, libro publicado pola nova poetisa Catarina Nunes de Almeida en 2010, no que, como se afirma no título, a inspiración trobadoresca ocupa un lugar destacado. É certo que Almeida se sentiu seducida non só polos leitmotifs e a atmosfera sentimental da poesía medieval lusogalega, senón tamén polo cru primitivismo do idioma portugués na elaboración e a calidade melódica das cantigas que, segundo as súas propias palabras, parece anticipar a noción verlainiana da música poética (Boëchat, 2009, p. 233) e que lembra irremediabelmente o concepto poundiano de melopoeia 18. Con todo, o lector pronto descobre que a referencia inicial ás bailias galegoportuguesas é, en efecto, unha pista enganosa. En sentido estrito, as bailias de Almeida intercálanse con liñas recorrentes tomadas de outros xéneros poéticos (como a cantiga de amor, a pastoral, a alba, e mesmo a cantiga de escarnio e maldicir), para crear poemas autorreferenciais, altamente cultos e metaforicamente extravagantes. Ao recontextualizar a cantiga de amigo galegoportuguesa, en particular, descarta definitivamente o prexuízo duradeiro que identifica a canción de muller medieval coa Volkspoesie espontánea e sen puír. En Bailias, como resultado dunha excéntrica ars combinatoria postmoderna, as citas familiares das cantigas galegoportuguesas foron desprazadas a unha linguaxe poética na que a densa eludibilidade e os matices moi imaxinativos, ou mesmo surrealistas, se fan omnipresentes. A conexión inmediatamente discerníbel entre estes poemas, que parecen resistirse á catalogación fácil, e a tradición das cantigas de amigo é, por suposto, a voz feminina. O suxeito lírico de Almeida é moi consciente da súa feminidade e a miúdo expresa unha corporeidade narcisista e xubilosa que parece lembrar as vivaces cancións de baile galegoportuguesas: Bailam as raparigas as mãos nas mãos das raparigas 18 A este respecto, ver McDougal, 1973. nos cabelos das raparigas dos pinhais até aos seios. [...] Bailam as raparigas o círculo aberto seguindo como uma veia coreografia de saias e de cios. (Almeida, 2010, p. 10) Aínda que ás veces se alude a iso, a intervención masculina é case insignificante nestes poemas nos que a coreografía nupcial das antigas bailias, que serve a un impulso xinecofílico, parece estar menos centrada nos rituais de apareamento e moito máis interesada en celebrar enfaticamente o feminino. Subliñando a influencia tutelar que poetas como Maria Teresa Horta e Luiza Neto Jorge tiveron na súa propia obra poética, Oliveira concede que “de fato, é o meu ‘diamante’ feminino que me impele para a escrita, por isso, o sujeito feminino continua a ser central. É a partir dele que o erotismo se depura e adquire perspectiva” (Boëchat, 2009, p. 232). Esta “cadência erotica feminina” faise bastante explícita na recreación da cantiga de amor híbrida de Lourenço, o renomeado e polémico jogral portugués, “Tres moças cantavan d’amor”, onde o eloxio convencional, dirixido oblicuamente ao poeta masculino, é substituído pola euforia dun encontro nun enclave exclusivamente feminino: Três moças cantavam d’amor os braços debulhados dispostos no lençol. A casa era um corpo invertebrado. Um bicho sem concha à sombra das coxas das moças que d’amor cantavam e sobrevoavam o linho de pernas para o mar uma de dentro da outra para dentro da outra e trocavam de sapatos e teciam véus e vulvas como quem ensaia a perfeição de um delito. (Almeida, 2010, p.14) En consecuencia, a ansiosa espera na que descansaba o dramático núcleo da cantiga de Meendinho foi ironicamente baleirada de todo pathos, xa que agora é a moza quen deliberadamente se afasta do amante ausente. En lugar de fantasiar cun encontro consentido de amantes separados, como imaxina Adília Lopes, a autora de Bailias descarta categoricamente o arquetipo feminino da “Penélope á espera”: Sediam’eu na ermida de San Simón Eu atendend’o meu amigo morrendo de olhar lá longe atrevendome de longe ao meu amigo espaçoso e branco como cavalo branco. Que o tenha deus lá longe e cá me deixe viver para o dia em que me segura o xaile... (Almeida, 2010, p. 24) Referencias bibliográficas versity Press. Martelo, Rosa Maria (2010). Adília Lopes. Contra a crueldade, a ironia. En A Forma Informe. Leituras de Poesia (pp. 223234). Assírio & Alvim. Martínez Pereiro, C. P. (2014). ‘Mudans’ os tempos e mudas’ o al’. A varia actualización da poesia trobadoresca no Brasil e na Galiza. En G. V. Lopes e M. Masini

Unha historia protagonizada por adolescentes como a de Romeo e Xulieta é sen dúbida un grande atractivo para que as distintas industrias culturais queiran usala para atraer a este público, que por un lado é un dos máis interesantes dende o punto de vista comercial, e polo outro é quen renova xeración tras xeración a vixencia desta historia, ou xa case tema universal. A través dun repaso polas distintas adaptacións, representacións e reescrituras que se levan feito na cultura de masas da obra Romeo e Xulieta, especialmente nas últimas décadas, chegaremos á máis recente e vistosa, a que fixo a Royal Shakespeare Company en 2010 na rede social Twitter. Examinándoa apuntaremos as claves dunha narrativa transmedia, que non deixa de ser teatral nin performativa, pero explora as posibilidades futuras das redes sociais como un novo espazo de creación.

BOLETÍN GALEGO DE LITERATURA, nº 46 / 2º SEMESTRE (2011): pp. 319332 / ISSN 02149117 María Yáñez Anllo [Recibido, xullo 2011; aceptado, outubro 2011] : adaptación, cinema, cómic, internet, redes sociais, Romeo e Xulieta, Shakespeare, teatro, Twitter. abstract A teen love story such as Romeo and Juliet is a big appeal for the cultural industries to use it to get to that target, one of the most interesting from a commercial perspective, and that who renews the relevance of this story from one generation to the next. A review through the different adaptations, performances and rewriA historia de Romeo e Xulieta, probablemente a obra máis popular de William Shakespeare, leva sido ao longo dos séculos constantemente representada, adaptada, reescrita, actualizada, e dirixida nas súas múltiples formas ao público adolescente, como adolescentes son os seus protagonistas. Así, a cultura de masas prestoulle ao longo do século XX especial atención á hora de confeccionar os seus productos máis comerciais, dende o cine clásico ata a postmodernidade do manga, os videoxogos ou as novelas de vampiros. Nos comezos do século XXI, e tamén na procura deste púbico xuvenil, comezarán as adaptacións aos medios dixitais. A intención deste traballo non é repasar o exhaustivo ciclo adaptativo de “Romeo e Xulieta” na cultura de masas, pero si observaremos brevemente as adaptacións que se fixeron en clave actualizadora nas últimas décadas, antes de centrarnos na que nos ocupa, que é a súa reescritura nun dos novos medios máis populares do 2011: as redes sociais de internet e en concreto Twitter. Reescrituras clásicas dun ciclo adaptativo máis que complexo Cando falamos de “Romeo e Xulieta”, máis que dun ciclo adaptativo temos que falar dun tema universal: os amores prohibidos, tal como apuntan Jordi Balló e Xavier Pérez (1997), ou do que tamén poderiamos chamar un arquetipo: os starcrossed lovers. 1 Pero tamén lle podemos dar a categoría de mito renacentista se consideramos as múltiples representacións que se fixeron, dende a súa aparición, nas artes plásticas máis clásicas como a pintura e a escultura. Estariamos ante unha obra que no Renacemento tivo a mesma categoría cós mitos e traxedias da época clásica, e que se representou do mesmo xeito que os gregos e romanos o facían. Por iso as esculturas e pinturas que podemos atopar sobre “Romeo e Xulieta” non distan moito das representacións clásicas, ou mesmo renacentistas e neoclásicas, doutros amantes mitolóxicos como os propios Píramo e Tisbe, Orfeo e Eurídice ou Penélope e Ulises. Algo semellante poderiamos dicir sobre as variantes escénicas que veñen adaptando “Romeo e Xulieta” fóra do teatro propiamente dito, como son a ópera e o ballet. Son estes medios híbridos que nos permiten falar de intermedialidade ben antes da cultura de masas, pero que terán nela a súa evolución natural no cine musical –orquestra, coreografía e posta en escena– levada á súa máxima expresión en 1961 con West Side Story, de Robert Wise. Sen esquecer que entre os autores que levaron ás partituras a historia de “Romeo e Xulieta” están algúns dos máis recoñecidos da época romántica, como Berlioz ou Tchaikovsky, ou, máis tarde, o famoso ballet de Prokofiev. Como último apuntamento escénico, aínda que non é o obxecto deste artigo repasar os centos de reescrituras actualizadas que se levan facendo no teatro do texto de Shakespeare, si destacaremos a última feita no ámbito galego, que tamén adaptaba a historia dos amantes de Verona ao contexto actual. Trátase do “Romeo e Xulieta” de Teatro do Noroeste, protagonizado por Christian Escuredo e por Sara Casasnovas. Vestidos de Bershka e cun escenario de aspecto industrial, o espectáculo tentaba achegarse ao público urbano adolescente galego, ou polo menos de reflectilo sobre as táboas, algo pouco habitual na nosa tradición teatral, máis dirixida ao público adulto ou ao infantil. Romeo e Xulieta na cultura de masas. A procura do público adolescente Unha das nosas teses á hora de analizar este ciclo adaptativo é que, se a historia de “Romeo e Xulieta” foi empregada ao longo dos séculos para atraer ao teatro o público adolescente, na cultura de masas isto cobra maior importancia, por dous motivos: 1) a consideración do target xuvenil como un dos máis gorentosos para a industria do entretemento dende o punto de vista comercial, e 2) a necesidade da industria teatral, se se pode chamar así, de atraer a novos públicos precisamente para competir co poder do resto dos medios de masas e coa atracción que estes teñen para o público mozo. O segundo motivo ilústrase co exemplo que acabamos de citar de Teatro do Noroeste, e co obxecto principal do noso estudo: a adaptación que fixo a Royal Shakespeare Company para Twitter. O primeiro motivo serviranos para facer un breve repaso polas adaptacións feitas pola industria nos principais medios de masas: o cinema, o cómic, os videoxogos e tamén as novelas comerciais. No cinema, as adaptacións máis interesantes que se fixeron no século XX empezan pola de George Cukor en 1936. Os estudos vendérona aproveitando o éxito dos seus dous protagonsitas, Leslie Howard e Norma Shearer, nun melodrama de 1932 chamado Smilin’ Through (A chama eterna), e anunciando unha espectacular posta en escena que o teatro nunca podería igualar. Mesmo o seu produtor Irving Thalberg contaba anos despois que a súa intención era “facer a produción que Shakespeare tería desexado se tivese as facilidades do cinema”. Malia estaren nos anos da Gran Depresión, a MGM non escatimou en gastos e con ela conseguiron varias nominacións aos Oscar de 1936. Á hora de adaptar o texto, os guionistas cortaron arredor dun 45 por certo da obra orixinal para facela máis áxil e producible no medio cinematográfico, agrupando as transicións en maxestuosas escenas con grandes decorados e moreas de soldados e mercaderes. A maioría dos cortes ou axustes da historia fixéronse, como acontecerá repetidamente con este texto, en torno aos personaxes secundarios. En 1957 estreouse en Broadway a primeira versión do musical West Side Story, escrito por Arthur Laurents con partitura do prestixioso Leonard Bernstein. Laurents propúxose aquí escribir unha historia baseada na de Romeo e Xulieta pero situada na cidade de Nova Iorque neses anos 50, e cambiando a rivalidade familiar pola das bandas xuvenís da rúa, de diferentes procedencias étnicas, que poblaban naqueles tempos o lado oeste da cidade. Deste xeito, os Capuleto eran a banda dos Sharks, hispanos procedentes de Puerto Rico, e os Montescos os Jets, unha banda de brancos de clase traballadora. O musical foi a primeira obra da cultura popular que recollía este fenómeno xuvenil recente cuxas falcatruadas empezaban encher as portadas dos xornais, e non tardou en levarse á gran pantalla, coa película de Robert Wise antes citada, que acadou un éxito fenomenal de público e crítica, converténdose no musical con máis premios Oscar da historia, un total de dez incluíndo o de mellor película, en 1962. O seguinte fito na tradición cinematográfica de “Romeo e Xulieta” é a adaptación que fixo Franco Zeffirelli no 1968, unha das máis fieis ao texto de Shakespeare que poidamos atopar na gran pantalla. Foi unha produción italobritánica que se rodou por enteiro en Italia, con localizacións polo tanto moi fieis ao espíritu da Verona do século XV, que puxo o acento no romanticismo e na paixón entre os dous mozos protagonistas, e que segundo o propio Zeffirelli ía destinada a transmitirlles aos adolescentes o valor do amor como ideal polo que morrer, fronte ás estúpidas leas dos adultos. A xuventude en si mesma era un valor moi forte da película, con dous actores protagonistas de idades moi próximas aos Romeo e Xulieta orixinais: os debutantes Leonard Whiting, de 17, e Olivia Hussey, de 16. Só con actores tan mozos se podería mostrar o candor e a inocencia do amor verdadeiro, reforzada por unha fotografía de paleta renacentista na que predominaban as cores pastel, e pola non menos acaramelada banda sonora de Nino Rota. Mais volvamos ás reescritas contemporanizantes que, como en West Side Story, se farían a gran pregunta: Como serían Romeo e Xulieta se vivisen na actualidade? E trasladémonos ata 1996, cando Baz Luhrman se atreveu a facer unha controvertida versión titulada Romeo + Juliet, tamén de vocación comercial pero cunha proposta visual arriscada. Se nos 50 un dos medios que máis movía os mozos era o cinema musical, nos 90 era a televisión musical a que mandaba, e de novo considerouse que a máis grande historia de amor adolescente de todos os tempos tiña que estar contada coas claves de medio que os adolescentes consomen. Neste caso, a MTV. Estética de videoclip, acción, tiros e histrionismo a partes iguais reescriben visualmente unha historia que, polo demais, conserva os diálogos de Shakespeare tal cal sen deixar de ofrecer todo un espectáculo postmoderno froito da época na que se fixo, e que tamén conseguiu mover o público adolescente, coa axuda de dúas das teen stars máis famosas do momento: Claire Danes e Leonardo di Caprio. Con ser este Romeo + Juliet a referencia máis popular, aínda veremos nos anos que rodean o cambio de século un feixe de exemplos de reescritas postmodernas en distintos medios como a televisión, o cómic ou os videoxogos. Entre eles, a serie de anime xaponesa que sitúa os protagonistas nunha Neoverona, a parodia da factoría Troma titulada Tromeo and Juliet, ou o filme de animación de Disney chamado Gnomeo and Juliet, protagonizado por gnomos. No mundo do cómic hai décadas que se fan ilustracións da obra de Shakespeare, e podemos dicir que as adaptacións de “Romeo e Xulieta” foron acompañando as distintas etapas da evolución do medio. Así, teremos este historia presente nos máis distintos xéneros, dende centos de tiras cómicas ata o manga, máis como tema ou arquetipo recorrente, ou como historia de fácil consumo comercial. Algo similar poderiamos tirar da recente historia dos videoxogos, nos que, coma no cómic, recórrese aos clásicos desde o principio para tratar de normalizar o medio creando produtos de fácil interese comercial, pero onde non se produciu ata agora ningunha obra de demasiado calado. Mais cómpre sinalar que estes videoxogos sobre Romeo e Xulieta están feitos para os soportes máis populares entre os adolescentes: os teléfonos móbiles e as consolas portátiles como a Nintendo DS. Por último, non podía faltar neste repaso polas reescritas recentes un dos fenómenos de masas adolescentes máis destacables dos últimos anos: as novelas de vampiros. Pois tamén existe a novela Romeo & Juliet & Vampires, claramente inspirada coa historia da célebre saga Crepúsculo, que na súa orixe non deixa de estar inspirada nos famoso arquetipo dos amores imposibles. Romeo e Xulieta levado a Twitter. Intermedialidade nas redes sociais Logo de todo o visto, cal tería que ser a seguinte reescritura contemporánea de Romeo e Xulieta? Pois, igualmente, unha que se escribise cos códigos do que usan os mozos da súa idade na actualidade. A escolla foron as redes sociais, e a proposta esta vez non veu da industria do cine, senón do teatro máis canónico. A Royal Shakespeare Company quixo sorprender a todo o mundo na primavera do 2010 ofrecendo o experimento de levar o clásico máis famoso á rede máis novidosa e unha das máis populares: Twitter. O título da obra foi Such Tweet Sorrow 2. Antes de abordar as claves desta nova adaptación conviría situarnos no novo medio, internet, e empezar a cuestionarnos se deberiamos falar de internet como medio ou de internet como soporte dunha serie de medios entre os que están os blogs, Facebook, Twitter, Youtube, as redes musicais... Nos últimos anos pasamos do multimedia (a mestura de varias linguaxes nun só soporte) ao escenario crossmedia (a distribución dun mesmo contido a través de múltiples soportes ou plataformas) e ás chamadas narrativas transmedia (que utilizan estes distintos soportes para contar a historia desde diferentes planos e puntos de vista, dependendo das posibilidades e do alcance de cada soporte). A medida que internet crece e vai absorbendo outros medios (televisións, cine, literatura, etc) empeza a carecer de sentido tratala como un medio máis, senón un medio de medios, ou un ecosistema onde o natural é que os medios se integren, se combinen e se adapten a cada usuario. Seguramente sexa cedo para poder estabelecer unha nova categorización cando falamos de medios tan emerxentes e dinámicos, pero queda apuntada esa cuestión para cando falemos, un pouquiño máis adiante, da mestura de linguaxes e de distintas ferramentas dixitais que propón este texto e a súa posta en escena. Ou deberiamos chamarlle posta en rede ? En canto ao seu funcionamento, fálase de Twitter como unha modalidade de microblogging, xa que consiste en publicar microposts de non máis de 140 caracteres, o que obriga á rapidez, á brevidade e á frescura do que se escribe, a medio camiño entre o chat e os SMS. Polo tanto estamos a movernos no terreo da ‘oralidade escrita’ que se popularizou na ultima década e que xa desenvolveu unha serie de códigos propios, como os smileys, as abreviaturas ou os acrónimos, que facilitan expresar máis cousas en menos espazo. Neste sentido, o compoñente de mobilidade de Twitter é moi importante, xa que é unha rede que se presta especialmente –máis ca Facebook – a usarse dende os teléfonos móbiles, co cal todo o que se conta é moi inmediato. Unha persoa non conta, coma nun blog, que foi a un concerto e que o pasou moi ben, senón que desde o mesmo concerto pode contar o que está vivindo, e engadirlle unha foto sacada no momento para compartila cos seus contactos en tempo real. Fiquemos con estes conceptos de instantaneidade, ubicuidade e tempo real, que serán moi importantes á hora de analizar as claves narrativas que nos brinda este novo medio. Deste xeito a Royal Shakespeare Company, que se dedica a producir infinitas versións e adaptacións de Shakespeare, e que ten como unha das súas misións facer chegar o autor renacentista ás novas xeracións, decidiu que o Twitter era un bo lugar para experimentar e poñer en acción uns Romeo e Xulieta contemporáneos. E, do mesmo xeito que adoita contratar a reputados dramaturgos e directores escénicos nas súas producións, nesta ocasión contratou os servizos dunha axencia creativa de novos medios, Mudlark, que escribiu o guión adaptado do que se valeron os actores para traballar, ao tempo que deseñaron a arquitectura narrativa, a interface da web, etc. Da dirección encargouse unha directora do equipo da Royal Shakespeare Company. Como o fixeron? A dinámica era a seguinte: cun elenco reducido a seis actores, cada un deles levaba a conta de Twitter do seu personaxe, e escribía os seus propios tweets, a partir dun guión previo, no que se establecía o argumento e as accións para cada día pero no que os diálogos non estaban escritos. Este guión contiña unha especie de Biblia con toda a bagaxe de cada personaxe, e un diario para cada un deles no que se prevía a evolución do que vivían ou sentían cada día, para que foran eles quen os puxesen en tweets. Estes chíos debían saír deles de forma fresca e improvisada, froito do diálogo cos outros personaxes, e, o que é máis interesante, cos usuarios que os seguían, e que podían interactuar con eles en calquera momento. E todo tiña que pasar en tempo real. Isto é, se os personaxes ían de festa o venres pola noite, tiñan que tuitear ese venres pola noite que estaban nunha festa e contar detalles dela, subindo tamén fotografías instantáneas deles no lugar onde era a festa. Ou se estaban almorzando e se sentían contentos ou tristes, debían comentar iso na hora do almorzo. Polo tanto estamos diante dunha función que tiña moito de performativa, xa que os actores estaban nos lugares onde debían estar, con todas as trampas e enganos que permiten para isto as redes sociais, das que tampouco quixeron fuxir os actores nin forzar demasiado esa ubicuidade: non era necesario. En canto ao tempo narrativo, unha das cousas que permitía este novo medio en tempo real era que o tempo da historia e o tempo do discurso fosen o mesmo, comezando a acción o 10 de abril de 2010 e baixando o pano co último tweet o 13 de maio, case cinco semanas despois. Os espectadores da función, por suposto, tiñan que seguir as accións e diálogos dos personaxes tamén en tempo real durante este período. No mecanismo de Twitter está contemplado que cada usuario siga a outros usuarios subscribíndose, por dicilo así, ao que eles tuiteen, de xeito que cada vez que actualicen o seu estado o usuario os vexa na súa liña de tempo, qué a súa páxina de entrada a esta rede. Así mesmo, cada usuario ten tamén os seus followers ou subscritores. No caso de Such Tweet Sorrow, o xeito de seguir a función era facéndonos followers dos seis personaxes, integrándoos na nosa liña de tempo, a mesma desde a que seguiamos os nosos amigos, gurús ou famosos favoritos. Polo tanto, a maneira na que os actores tiñan que expresarse tiña que parecerse o máximo posible a como o fan os mozos da súa idade nese medio, con tanta naturalidade que ben podían pasar desapercibidos na liña de tempo de calquera usuario como un amigo máis, sen decatarnos que estabamos ante personaxes de ficción, nin máis nin menos que os mesmísimos Romeo Montesco e Xulieta Capuleto. A efectos do Twitter, @julietcap16 e @romeo_mo. Unha das claves desta reescritura, e un dos seus logros, estaba na elaboración dos personaxes. Había que reescribilos confeccionándolles toda unha personalidade acorde co tempo e lugar no que vivían, unha cidade inglesa (indefinida) do 2010. Así, @julietcap16 descríbesenos no Dramatis Personae que podemos ver na web do proxecto como unha rapaza de 15 anos que vai ao instituto, á que lle gusta tocar a guitarra, xogar á DS e todo o relacionado coa saga Crepúsculo. De feito, nun dos seus primeiros chíos colga unha foto do seu ídolo adolescente –e o de millóns de rapazas–, o actor que encarna no cine o protagonista da saga, Robert Pattinson. Tamén se nos di que nunca tivo mozo, que vive co seu pai, que é bastante estrito, e coa súa madrasta. A nai morreu hai anos nun accidente de coche no que, como saberemos despois, a familia Montesco tivo algo que ver. O que se nos di de @romeo_mo é que ten 19 anos e o seu lema é “vive o momento”. Vive cos pais, que lle deixan bastante libertade e el ben que a aproveita. Gústalle xogar ao Call of Duty na Xbox e ir ao pub co seu amigo Mercutio. Fuma marihuana e vai a recitais de poesía. Odia o fútbol e os Capuleto. Na web que prepararon os estudos Mudlark, ademais de coñecer as claves dos personaxes, ofrécesenos unha información dos actores, guionistas e directora da obra, entre outra moita información adicional de apoio ao texto principal do Twitter e dende a que, rematada a experiencia, podemos ver como se fixo. Grazas a esta información puidemos coñecer os actores que participaban mellor do que se adoita facer nunha produción teatral convencional. Esta información era importante para saber que se trataba de actores tamén moi novos e necesariamente familiarizados con internet e os novos xeitos de comunicarse da mocidade nas redes sociais. Tiñan que coñecer ben o medio para actuar nel con naturalidade e realismo, unha das claves do experimento. Por exemplo, é moi realista a presentación do personaxe de Xulieta, cando chega a Twitter por primeira vez e escribe a primeira frase, que é o típico primeiro tweet de calquera novato: “Hello Twitter! OK so... how does this work?”. É curioso como o primeiro tweet de Xulieta aparece ao terceiro día, e que nos primeiros a súa irmá Jess e Mercutio xa tuitean coma se levaran moito tempo. Romeo aínda está por aparecer. A irmá dálle a Xulieta a típica benvida e o primeiro que pregunta Xulieta ao aparecer é se Robert Pattinson, o actor de Crepúsculo, ten Twitter tamén. A irmá pásalle un link a unha web de celebrities. A entrada “en escena” de Romeo tamén é interesante. Unha das primeiras cousas que fai é seguir un meme : #top5placesiwant2visitb4idie. E ata fai comentarios sobre a actualidade do que estaba a acontecer eses días de abril, como a explosión do volcán en Islandia que bloqueou o espazo aéreo europeo e especialmente o británico. Tomar estes elementos da realidade e do acontecer diario era fundamental para facer desta performance algo vivo e aberto á improvisación, ao tempo que os personaxes se mimetizaban co medio. Do que se lles podería acusar é dunha excesiva logorrea: os personaxes monologaban e dialogaban no Twitter máis que o común dos usuarios. Hai se cadra un exceso de texto, percébese certo horror vacui ou medo a que a historia non quede suficientemente contada e subliñada. Aínda así, non todo é texto: como calquera usuario de Twitter, usan fotografías quitadas co móbil, vídeos de Youtube que tamén fan co móbil, e ata usan outras redes sociais, en todo un exercicio do que poderiamos chamar transmedia sen saír do medio internet. Por exemplo, cando Xulieta crea o evento da súa festa de aniversario en Facebook, o seu amigo Lawrence faille unha playlist de música para pinchar na festa usando servizos colaborativos na rede como Spotify e Last.fm, e pídelles aos usuarios que lles suxiran temas para meter nesa playlist... O interesante deste despregamento de ferramentas é que todos estes elementos teñen tamén unha función narrativa importante. Vaiamos ao final da traxedia: Romeo entérase polo Twitter de que Xulieta se suicidou porque ve unhas fotos que puxo ela o dia anterior nas que aparece un veleno falso, e entón decide facer o mesmo suicidándose de verdade. Era moi importante que os novos medios non só servisen como soporte á acción xa coñecida, senón que fosen clave na propia acción. Neste caso e máis que nunca, o medio era a mensaxe. E así con moitos máis exemplos que inzan a trama desde o principio. Por último, non podemos deixar de lado a participación dos usuarios que estas ferramentas favorecen, e sen a cal non se podería considerar este novo medio en toda a súa dimensión. Neste caso búscase a interacción dos usuarios basicamente nos diálogos, pois todo canto digan os personaxes no Twitter é susceptible de ser respostado ou retuiteado, segundo mandan as convencións do xénero. Polo tanto os actores podían dialogar co seu público, a maioría das veces sobre temas banais do día a día, pero o público pouca marxe tiña para intervir na trama. Isto era Romeo e Xulieta e tiña que acabar como tiña que acabar. Pero a interacción era efectiva a efectos de involucrar o espectador e obter a súa complicidade. O personaxe que máis asumía esta función era Mercutio, o mellor amigo de Romeo, que era o máis ligón e o que máis dialogaba cos espectadores mesmo meténdose con eles e bromeando en moitas ocasións. Ademais diso xa vimos que tamén se convidaba ocasionalmente o usuario a participar colaborando nos “extras” da función e integrando nos diálogos dos personaxes boa parte da conversa que se xeraba arredor da mesma, facéndolles desde consultas ata chiscadelas variadas. Conclusións. Posibilidades da narrativa transmedia feita dende as redes sociais A partir deste primeiro experimento, un dos máis ambiciosos que se levan feito ata agora para levar un relato coñecido ao Twitter, podemos vislumbrar algunhas das posibilidades que estes novos medios están ofrecendo para crear un novo xeito de contar historias, ou polo menos unha maneira de enriquecelas en atención ao que os novos públicos demandan. En primeiro lugar, a transmedialidade dentro do propio soporte internet. Se a estratexia transmedia se basea en distribuír distintos elementos da narración ao longo de distintos medios (tradicionalmente, o cine, os libros, a televisión, os videoxogos... e internet como un medio máis) e, como apuntamos antes, nos atrevemos a considerar tamén “medios” as distintas ferramentas de comunicación que se desenvolven dentro de internet, cremos que poderiamos chegar falar de “transmedia dentro do transmedia”, pois a combinación de tales medios (Twitter, Web, Youtube, Spotify...) axudan a expander o universo narrativo, facendo o relato máis complexo e rico no seu discurso. E cumprindo un dos obxectivos depositados nesta narrativa transmedia: ter maior capacidade para cautivar a audiencia e enganchar a cada potencial lector/espectador/usuario pola presenza nos lugares onde este xa se comunica e elabora o seu relato diario, e onde deposita cada vez máis a súa atención, sen ter que dedicarlle demasiado tempo ou concentración. En segundo lugar engadimos a isto as posibilidades de participación que se lle outorgan a este usuario. O público pode participar da historia como un personaxe –ou neste caso máis ben un figurante– máis, e provocar que os personaxes interactúen con eles, intervindo nos diálogos, aínda que xa vimos neste “Romeo e Xulieta” que a capacidade de intervir na acción era moito maior, e seguramente tampouco era moi botada en falta polo espectador. E engadamos como terceiro e último dos grandes abanos de posibilidades, o da tematización. O uso das propias tecnoloxías aparecen inevitablemente, polo menos nesta era precursora das narrativas dixitais na que vivimos, como tema e elemento moi importante nas accións e desenvolvemento dos personaxes, meténdoos en peripecias impensables só uns anos antes cando non existían estas ferramentas. Esta metalinguaxe, por outra parte moi propia de cada medio nos seus inicios, consegue tamén engadirlle realismo e proximidade á adaptación, e o elemento de contemporaneidade que en cada época as distintas reescrituras lle outorgaron a esta historia. Cales son, por tanto, os novos camiños que se nos abren? Por un lado, a ficción orixinal ten por explorar todas as posibilidades antes comentadas para crear relatos que consigan captar a atención dos máis novos nesta época de multipantalla. Tanto a industria como algúns autores están empezando a facer experimentos. Coñecemos na península a experiencia de Serial Chicken, a primeira novela creada para Twitter, escrita en catalán e castelán por Jordi Cervera en xaneiro do 2010 con ocasión do festival BCNegra, e que xerou interese máis por ser a primeira que pola súa calidade ou aproveitamento do medio. E a finais do mesmo ano Tim Burton iniciou unha experiencia máis interesante de relato colaborativo, recuperando unha vella historia que tiña escrita e pedindo a axuda dos seus fans para desenvolvela e quen sabe se a partir de aí crear o guión da súa seguinte película. O experimento conta con máis de dez mil seguidores en Twitter. Os personaxes de Such Tweet Sorrow non chegaron aos 5000, e tendo en conta que se trataba de teatro tampouco estaba nada mal. Ábrense tamén novos camiños para o propio ciclo adaptativo de Romeo e Xulieta. E tras o breve repaso aquí feito teremos que preguntarnos: despois de Twitter, que é o seguinte? Sabemos que a compañía Chévere de Santiago de Compostela está a desenvolver a súa propia versión interactiva da obra de Shakespeare, co título provisional Amores Prohibidos 2.0, pero aínda non se coñecen os detalles nin os medios que utilizarán. E por suposto, ábrense camiños para a adaptación doutras obras. Such Tweet Sorrow fíxose dunha maneira determinada, figurámonos, pola orixe teatral do texto. A adaptación tivo por tanto moito de performativa, sustentada sobre todo no traballo dos actores. Pero queremos imaxinar que hai outras maneiras de usar este medio para contar historias, que virán marcadas polo uso distinto das voces narrativas, pola interactividade, polo uso de distintos soportes, e seguramente irá evolucionando cara á mobilidade e á xeolocalización, creando narracións tamén performativas pero nas que serán os propios usuarios os que vivan a historia e a protagonicen mentres a van contando polo Twitter, no que tamén terá moito de xogo e, por qué non, de videoxogo. En calquera caso estes experimentos virán, xa se estarán empezando a pensar e a desenvolver en calquera parte do mundo, e estamos desexando coñecelos. María Yáñez Anllo Universidade de Santiago de Compostela Bibliografía Abuín González, Anxo. 2008. “Teatro y nuevas tecnologías: conceptos básicos”, en Signa: Revista de la Asociación Española de Semiótica, (17), p. 2956. Dispoñible en <http://espacio.uned.es/fez/view.php?pid=bibliuned:signa2008-170002> — (2010). “Don’t talk, justo do it. La palabra frente a la imagen o el monólogo como problema (El caso de las adaptaciones shakesperianas)”, en Reescrituras fílmicas: Nuevos territorios de la adaptación. Salamanca: Universidade de Salamanca. Balló, Jordi e Xavier Pérez. 1997. La semilla inmortal. Los argumentos universales en el cine. Barcelona: Anagrama Ensayo. Manovich, Lev. 2005. El lenguaje de los nuevos medios de comunicación. La imagen en la era digital. Barcelona: Paidós. Murray, Janet. 1999. Hamlet en la Holocubierta. Barcelona: Paidós. Ryan, MarieLaure. 2006. Avatars of History. Minneapolis: University of Minnesota Press. Sitios Web: Such Tweet Sorrow, a web oficial da obra. <http://suchtweetsorrow.com/> Canadian Adaptations of Shakespeare Project, un proxecto de investigación realizado en Canadá que ten moitísima documentación e estudos feitos sobre as distintas adaptacións de Shakespeare naquel país, cunha interesante introdución ás adaptacións existentes de Romeo e Xulieta. <http://www.canadianshakespeares.ca/> Shakespeare in Europe, directorio de recursos da Universidade de Basel, en Suíza, que recolle todo o que hai na rede sobre adaptacións de R&X. <http://pages.unibas. ch/shine/linkstragromeowf.html> Wikipedia, entradas sobre Romeo e Xulieta e as súas diversas adaptacións. <http:// en.wikipedia.org/wiki/Romeo_and_Juliet> Tim Burton’s cadavre exquis, sitio web do experimento de relato colaborativo en Twitter de Tim Burton. <http://burtonstory.com>

A coeducación é un proceso de intervención social e educativa cun carácter proxectado ao logro dun desenvolvemento integral dos suxeitos, tendo presente a coexistencia de dous sexos diferentes non enfrontados e que comparten unha mesma construción social, educativa e persoal. Dende esta perspectiva, a escola de hoxe en día ten a obriga de renovarse e dar respostas as novas necesidades e requerimentos de igualdade, respecto e liberdade entre homes e mulleres demandados polas nosas comunidades socioeducativas. O traballo que se presenta a continuación recolle a experiencia vivida nun centro semiurbano de Vilagarcía de Arousa, o CEIP “O Piñeiriño”, a través dun proxecto coeducativo para todos os nenos e nenas da etapa de educación Infantil e Primaria (312 anos). O motivo fundamental que suscitou o desenvolvemento de dito proxecto foi a necesidade de traballar, de xeito organizado e sistemático, aqueles aspectos que favorecen o respecto e a colaboración entre os dous sexos para conseguir unha sociedade mais igualitaria e xusta. Para o logro de tal fin se diseñaron dous proxectos cunha duración de 3 anos, “Entre tod@s” e “Contando con elas”, nos que participou todo o centro. Os seus obxectivos principais foron: • Modificar estereotipos masculinos e femininos. • Sensibilizar ao alumando cara a corresponsabilidade nas tarefas domésticas O artigo dá comezo ca descrición de cómo naceu unha idea que foi madurando a través da contorna e da historia do mesmo CEIP “O Piñeiriño”; de cómo todo o equipo docente se plantexou que o colexio é de todos e de todas (organización de espazos); de cómo se deron conta de que todos e todas poden facer de todo e traballar en equipo (organización de tarefas) e de cómo se percataron de que todos e todas deben colaborar e compartir esta idea, pois a Paz e a Igualdade se teñen que construír día a día.

E TI…, EDUCAS OU COEDUCAS?: UNHA OLLADA PEDAGÓXICA DENDE UN PROXECTO INTEGRADOR AND YOU? DO YOU EDUCATE OR COEDUCATE?: A PEDAGOGICAL GLIMPSE FROM AN INTEGRATING PROJECT : educación, corresponsabilidade, igualdade, estereotipo, modelos igualitarios. • Modify masculine and feminine stereotypes. • Sensitize to the students to corresponsability in domestic tasks The article starts with the description of how was born an idea that went maturing through the 1. IntroducIón: construíndo o complexo concepto de “coeducar” A loita social e educativa polo logro dunha igualdade plena entre homes e mulleres é unha batalla que a día de hoxe segue sen resolverse. Ao longo da nosa historia a muller ocupou un papel destacado no desenvolvemento e progreso das nosas sociedades; con todo, a visibilización das súas participacións foi mínima e en determinadas épocas e esferas sociais, como a política ou a científica, foi nula ou case inexistente; Aos poucos, a través da incursión da muller na esfera do ensino e doutros movementos revolucionarios como foron o feminismo e a democracia foise facendo visible o invisible. Un destes grandes triunfos foi facer visible que todos os homes e mulleres temos os mesmos dereitos e obrigas na nosa sociedade. Grazas a todos estes dereitos e obrigacións lexislados pola nosa constitución xérase un cambio de enfoque e intervención socioeducativa que determina que non basta con educar aos nosos cidadáns e cidadás senón que debemos educalos na igualdade de sexos. Nace así un novo concepto revolucionario, progresista e revelador da sociedade do futuro, a coeducación. que se entende entón por Coeducar? Segundo García Pérez (2013), coeducar é cuestionar todo o avanzado en materia de igualdade e dar un paso máis; para o devandito autor xa non é suficiente a premisa inicial de que a escola debe reformular todo o seu sistema para educar en igualdade; hoxe en día damos ese paso de xigante e matizamos moito máis esa premisa. A escola debe educar a cada persoa respectando a súa integridade, a súa esencia, o seu ser. Coeducar é romper cos modelos educativos tradicionais e dominantes, entendendo que homes e mulleres somos diferentes en esencia e necesidades pero iguais en dereitos e deberes. A escola do mañá debe garantir pois que os nosos nenos e nenas cheguen a comprender, desde o respecto e a tolerancia, que significa ser unha muller e que significa ser un home no contexto e realidade sociocultural de hoxe en día. É dicir, debe educar no común e na igualdade pero sen discriminar por razóns de xénero ou polo sexo das persoas. As claves para o logro da devandita equidade viran entón ao redor da detección e erradicación dos estereotipos asociados ao masculino e ao feminino que persisten nas nosas sociedades. O camiño a seguir para eliminalos comeza cunha toma de conciencia sobre os mesmos, unha reflexión sobre os aspectos que os manteñen vivos e unha intervención sobre os factores que os transmiten xeración tras xeración para erradicalos. Na actualidade, a coeducación comeza a ser unha liña de acción nalgúns centros escolares. Nos devanditos centros empézase a cuestionar o currículo educativo, a linguaxe, os roles, os modelos familiares e profesionais, a socialización en determinados valores culturais, así como os propios comportamentos docentes. A partir destas novas reflexións póñense en marcha medidas de acción que permitan traballar e transformar na comunidade educativa os roles de xénero estereotipados, a feminización ou masculinización das profesións, a xestión das emocións e a afectividade entre homes ou a diversidade sexual, entre outras cuestións. As nosas actuais escolas defínense, xunto coa familia, como unha das institucións máis relevantes na trasmisión de valores e comportamentos non sexistas para os nenos e para as nenas. Os colexios que apostan pola coeducación contan cunha proposta educativa e pedagóxica compartida pola maioría do seu equipo directivo e de docentes. Son profesionais cualificados que reivindican e coidan de que tanto o material académico ofrecido dentro e fora da aula, como a súa forma e linguaxe á hora de dirixirse ao alumnado, estean libres de estereotipos para que nenos e nenas non se sentan nunca discriminados por razóns de xénero e/ou sexo. É dicir, garanten que todos e todas gocen das mesmas oportunidades educativas para crecer e desenvolverse en liberdade e para elixir un futuro satisfactorio (Salas García, 1997). A coeducación que se promova nas escolas repercutirá positivamente no futuro dos nosos cidadáns y cidadás xa que: • ensinaralles a convivir con e desde o respecto, con liberdade e empatía cara aos demais • ofreceralles ferramentas para previr, xestionar e erradicar calquera posible problema derivado das violencias (tanto físicas como psicolóxicas). • os preparará para forxar unha sociedade mellor e máis equitativa onde todos e todas teñamos un lugar e unha razón de ser como persoas. Temos pois entre as nosas mans un importante e complexo labor pedagóxico dentro das escolas, que nos involucra a todas as familias e a todas as esferas da nosa sociedade, un reto que en principio non dispón de data de caducidade. No centro de “O Piñeiriño” cremos neses principios e nesa realidade escolar e por iso decidimos dar un xiro total o noso quefacer académico diario. O equipo directivo e de docentes que nel traballamos compartimos a premisa inicial de que a escola educa máis polo seu ambiente que polo discurso illado de cada docente; tamén que todo o que permita a comunicación, a expresión das diferencias e o recoñecemento dos outros e outras é un xeito adecuado de previr a violencia e o conflito en xeral. Se ademáis engadimos as variables de xénero en particular a proposta de intervención se torna máis complexa, pois a prevención non é un punto máis dentro dun temario senón que precisa da transmisión diaria de mensaxes coeducativos e non excluíntes. 2. a escola, luar prevIlexIado para coeducar: qué, quén e cómo A escola nace para dar respostas educativas as demandas e necesidades plantexadas pola sociedade. Podemos dicir que a escola está ao servizo permanente do que dita a sociedade á que atende. Os estereotipos e discriminacións entre homes e mulleres son un feito social e como tal debe ser abordado por todas as partes integrantes da comunidade educativa, isto é: polo equipo docente e non docente das escolas, o seu alumnado, as familias, os axentes sociais e todos aqueles membros que de maneira directa ou indirecta participan por e para a creación dunha escola máis equitativa, cohesionada, xusta e comprometida coa súa sociedade. O labor de coeducar é unha función que incumbe tanto a homes como a mulleres por igual, pois favorece a construción da identidade masculina e feminina así como a interrelación entre ambas (Abad, 2014). A escola, como fiel reflexo da sociedade na que vivimos, debe traballar cara ao logro dun cambio radical na mentalidade dos seus cidadáns e cidadás en tres aspectos fundamentais: as tarefas domésticas, os xogos e xoguetes e a linguaxe. Entre ambos se establece unha relación directa de causalidade sexista que debemos transformar a través da coeducación e desde o núcleo familiar, escolar e social. Así, coeducar tamén desde o núcleo familiar leva transformar múltiples aspectos e funcións, pero neste proxecto decídese traballar sobre tres liñas de acción que destacan por encima das demais e óptase por: A) Actuar sobre o control, a planificación e o funcionamento do fogar (o que leva ensinar a establecer a orden as tarefas, as rutinas das mesmas, a xestionar a economía e os tempos, etc.); b) Fomentar a realización de tarefas domésticas concretas de maneira equitativa (o que supón inculcar nos nenos e as nenas que todos os membros da familia debemos compartir as tarefas de cociñar, lavar, pasar o ferro, coidar, etc.); C) Desenvolver condutas e comportamentos máis afables na xestión das emocións e do afecto (é dicir, débeselles guiar cara ao modelo dunha nova identidade masculina e feminina). Por tanto, coeducar desde o seo familiar leva ensinar aos nosos fillos e fillas a compartir todas as tarefas e responsabilidades familiares e domésticas por igual. Podemos afirmar entón que o sistema educativo, xunto coa familia e os medios de comunicación, contribúen a esa transmisión de roles e estereotipos de xénero tanto positiva coma negativamente. Por iso un dos nosos obxectivos educativos prioritarios foi darlles aos nenos e nenas, mozos e mozas do noso centro, unha educación plena que lles permita conformar a súa propia identidade así como desenvolver a súa capacidade para vivir dunha maneira crítica nunha sociedade plural. Perseguimos que o noso alumnado chegue a desenvolver e exercer a tolerancia, a liberdade e a solidariedade cos seus iguais dentro e fora da escola; como centro e comunidade educativa temos a obriga de seguir pois a traballar na procura destes obxectivos. Outro aspecto relevante no plantexamento deste macro proxecto foi a crenza de que toda acción educativa está comprometida cunha serie de valores, tanto explícitos como implícitos, declarados ou non declarados. E dicir, os mestres e mestras sabemos que dun xeito inconsciente podemos contribuir a reproducir modelos e actitudes sexistas, polo que debemos estar moi atentos para que as nosas intervencións sexan totalmente respectuosas e coeducativas. Polo tanto traballamos cara unha linguaxe non sexista. Tampouco queríamos esquecer a importancia de abordar o “centro educativo” como espazo de adestramento para a vida e para as relación sociais. Aceptar que formamos grupos humanos que comparten normas que se estiman valiosas para a vida en común é un primeiro paso para a educación en valores, polo que dentro dos nosos horarios escolares tiña que haber tamén un tempo establecido para tal fin. A pesares dos grandes logros a prol da igualdade que se levan acadado na nosa sociedade occidental e na nosa escola en particular, aínda compre traballar a fondo na superación de moitos dos estereotipos e discriminacións por razóns de xénero que seguen a perdurar no tempo. Cremos firmemente que a escola segue a ser o lugar idóneo para liderar este reto e comezar o proceso do cambio. 3. “entre tod@s” e “contando con elas”: unha andaIna dende o ano 2001 ata a actualIdade A escola coeducativa é un espazo de aprendizaxe neutral que transmite valores e prácticas educativas incorporando a perspectiva da diversidade de xénero e diversidade cultural. Tal como se recolle na Guía para a elaboración dun modelo Coeducativo de centro (1997, p. 14), “ este modelo de escolas teñen como obxectivo a eliminación de estereotipos entre sexos superando as desigualdades sociais e as xerarquías culturais entre nenas e nenos ”. Podemos dicir que unha escola se volve coeducativa cando as súas metas rediríxense ao logro da erradicación das desigualdades que se xeran por unha aprendizaxe estereotipado do xénero e polo impacto dun sexismo social discriminatorio, que se establece no tipo de relacións e roles sociais que homes e mulleres deben asumir dentro dunha sociedade ou unha comunidade educativa concreta. O espazo que nos ofrece a escola é un escenario idóneo para empezar a construír os cimentos da devandita escola coeducativa, pois representa un fiel reflexo da organización socioeducativa discriminatoria que con frecuencia impera nos centros. A maneira na que se distribúe e xestiona devandito espazo condiciona os seus usos, por iso, cando os nenos utilizan mellores e maiores cotas de espazos fronte ao ocupado polas nenas, estamos a reproducir e perpetuar as desigualdades sociais e educativas máis tradicionais que deixaban ás mulleres relegadas a un segundo plano ou directamente invisibilizadas. O que se busca pois é xerar un cambio profundo nas condutas estereotipadas e fomentar usos diferentes do mesmo que promovan a adquisición de actitudes, aptitudes e valores non sexistas. Podemos dicir que procuramos incidir nas actividades que nel se realizan, nas persoas que os ocupan, nos elementos que o compoñen e no sentido que se lle otorga o espacio escolar. O presente proxecto persegue transformar o noso espacio escolar en espacio de igualdades para mellorar as identidades, as conductas, os usos e significados que lle dan o mesmo tanto os alumnos e alumnas, coma os mestres e mestras, as familias e demais profesionais socioeducativos que participan da nosa comunidade educativa (Gómez rijo, 2004). Cando falamos da reorganización de espazos en clave coeducativa, referímonos o comezo dunha verdadeira reconquista de tódolos espazos do centro, pero sobre todo dos espazos de lecer. Fai moitos anos, alá polo curso 20012002, observamos que os balóns e os nenos ocupaban os espazos centráis e de maior dimensión do recreo; tamén que case a totalidade do espazo se empregaba para xogar ao fútbol, deporte básicamente masculino, polo que as nenas ou ben non tiñan case espazos alternativos ou ben non “ podían ” ou non “ querían ” participar nel. Nos propuxemos entón organizar un patio respectuoso coa diversidade, redistribuindo os espazos e as quendas de uso; así foi como todos os membros da comunidade educativa nos puxemos dacordo para que en adiante os xogos con balón, como o baloncesto e o fútbol, só se poderan desenvolver na pista e por quendas. É dicir, cada día acordouse que lle correspondería a un nivel e curso xogar co balón, e todo o alumnado dese nivel e curso serían os únicos que poderían participar nel. Así mesmo, habilitáronse outros espazos para compartir nese horario, tales como: a aula de informática, o pingpong e varios baúis con xogos e xoguetes para todos e todas con cordas, gomas, bonecos, aros, …etc. Outra proposta para dinamizar en perspectiva de xénero o espazo do lecer foi organizar e promover “ Intercambios Deportivos ”. Da man do profesorado de educación Física, e dende fai máis de quince anos, se están a realizar trimestralmente éstos intercambios con outros centros da localidade. Nos mesmos organízanse actividades nas que aqueles deportes tradicionalmente masculinos perden esa característica ao conformarse equipos mixtos con nenos e nenas. Asemade nestes torneos coeducativos tamén se fomentan outros valores cruciais como son a cooperación, o respeto, a liberdade e o deporte en equipo como fonte de diversión e saúde. Chegados ao curso 20062007 elaboramos e desenvolvimos un proxecto pioneiro no centro, o proxecto coeducativo “ Entre tod@s ” centrado en dous bloques principais: • o traballo doméstico. • A corresponsabilidade. As razóns desta elección foron que aínda que a sociedade avanzou moito no século XX en canto a igualdade de xénero, as estatísticas seguen a mostrar que as tarefas domésticas seguen a recaer sobre as mans das mulleres; ademáis é un tema coñecido, accesible e fácilmente analizable para os nenos e nenas de infantil e primaria porque forma parte da cotidianeidade do noso alumnado; por último, engádese o feito de que o corresponsabilizarse entre todos e todas nas tarefas da casa se axuda a crear relacións de equidade dentro do fogar ou do espacio de convivencia compartido (Panadero e leris, 2002). Polo tanto, partindo destas duas premisas, os obxectivos que nos propuxemos acadar o longo destes dous anos de proxecto foron os seguintes : 1) Observar a distribución de tarefas en razón de sexo nos fogares. 2) Modificar estereotipos masculinos e femininos. 3) Sensibilizar ao alumando cara a corresposabilidade nas tarefas. 4) Facer competentes aos nenos e nenas en tarefas domésticas sinxelas favorecendo o desenvolvemento da súa autonomía persoal 4. a IntervencIón en clave de coeducacIón: desglose de actIvIdades A proposta de actividades de intervención CoEducativas que se amosan a continuación forman parte do proxecto “ Entre tod@s ” desenvolto o longo do curso académico 2006/2007. O noso cometido con este traballo é dar a coñecer unha experiencia escolar real, que poida servir como punto de partida para outros centros e realidades que tamén queiran transformar dun xeito coeducativo as súas escolas. Polo tanto, a secuencia de actividades que aquí se recollen deberán ser complementadas, reformuladas e adaptadas as necesidades, circunstancias e contexto de cada centro. non estivesen presentes durante una semana. Entón eles e elas tiñan que suplantar o rol dos adultos na figura do pai e da nai, e organizar as diferentes tarefas domésticas que hai que desenvolver no día a día dun fogar. Cada pequeno grupo ía anotando nunha cartolina como acometían as tarefas e o reparto das mesmas para logo comentalo e debatilo co gran grupoclase. Na cuarta fase, xa só dirixida para os mozos dos cursos do segundo ciclo en diante, se lles pide que cubran unha enquisa para reflexionar sobre quen asume e realiza as tarefas domésticas no seu fogar, invitándoos logo a reflexionar sobre por qué o peso do traballo doméstico recae maioritamente sobre unha única persoa, e sobre como eles poderían colaborar, cambiar e actuar para que esas tarefas estivesen mais repartidas e equilibradas. En canto ao bloque da aprendizaxe de tarefas domésticas, podemos dicir que se organizou mediante obradoiros cunha duración semanal dunha hora, aproximadamente, e ao longo de tres cursos académicos. Nesta actividade participou todo o profesorado do colexio polo que os grupos de intervención de cativos e cativas era reducido (15 nenos e nenas) e moi heteroxéneo, pois se conformaba con alumnado de diferentes cursos. O profesorado realizaba pois os obradoiros semanalmente, pero o alumnado acudía quincenalmente aos mesmos segundo a sua idade: de 3 anos a 2º curso de Educación Primaria e de 3º curso a 6º curso de Educación Primaria, respectivamente. En ditos obradorios todas as semanas os alumnos e alumnas tiñan que acudir para realizar as seguintes tarefas: “Dobrado de roupa, lavado de louza, pranchado de prendas de roupa, tendido óptimo da roupa, limpeza de calzado, varrer, pasar a fregona, facer un circuíto eléctrico sinxelo, poñer a mesa, reciclaxe, facer a lista da compra, cociña sinxela, facer a cama… etc.”. r esaltar que aínda que non cause unha boa impresión esta proposta didáctica, debemos engadir que estes obradoiros eran unha das actividades mellor valoradas polo alumnado, creándose nos mesmos un ambiente de motivación, participación e colaboración entre os nenos e as nenas moi positivo e produtivo. En canto as dinámicas grupais ou actividades colectivas máis significativas e relevantes para o noso centro atopamos a “ Árbore de Nadal de cores ”. Con esta actividade comenzamos en decembro de 2006 outra parte do macro Proxecto de Igualdade. Foi unha actividade colectiva para todo o alumnado do centro escolar. O obxectivo principal desta actividade colectiva foi elaborar entre todos e todas unha árbore de cores que, ademáis de decorar con motivo da festividade de nadal o vestíbulo, nos fixera pensar nos distintos significados que teñen as cores nas nosas vidas cotiás e si, en realidade, resulta tan importante e aceptable que a cor rosa se lle asigne ás nenas e a cor azul aos nenos. Experimentamos con todos e todas na propia pel que si un neno pegaba na árbore un papel de cor rosa e unha nena pegaba un papel de cor azul, non sufrían ningúns cambios significativos. Outra proposta moi interesante e satisfactoria para a nosa escola foi a actividade grupal programada con motivo do día internacional da paz : “ A VILAIGUALDÁ: Todas e todos somos quen de… Abre as ventas e verás que igual dá”. Esta actividade foi unha montaxe plástica que se situou tamén no vestíbulo do colexio, e que consistiu na elaboración dun pobo coas súas casas no que ao abrir as ventás, se vía xente de diferente sexo e idade facendo as actividades domésticas ou se lían palabras ou mensaxes referidas a elas. Co eslogan que encabeza a nosa actividade o profesorado queríamos expresar dun xeito carismático que todas e todos nós somos quen de coser, de pranchar, de poñer a mesa, de regar as prantas… e por suposto de coidar da familia. Como se pode observar, a idea fundamental deste macro proxecto de igualdade é a valorización do traballo doméstico e a corresponsabilidade. Pretendemos facer visible a realidade dos fogares facendo que expliciten o funcionamento diario das suas casas para, a partires desta visibilización, concienciar ao alumnado sobre a necesidade e posibilidade de que todos os membros da familia ou unidade de convivencia aporten algo máis ás tarefas que a cotío é preciso facer. Este cambio de actitudes e de conductas hacia o traballo doméstico e a corresponsabilidade favorecen un mellor funcionamento e desfrute do tempo, facendo ver que non só os adultos se teñen que ocupar de todo o do fogar, senón que tamén eles e elas, os máis pequenos e pequenas da casa, deben e teñen que asumir un papel activo nás suas casas para realizar todas as tarefas existentes. Xa entrando no curso 20072008 xurdiu no centro a posibilidade/oportunidade de participar no Plan ValoraIgualdade convocado conxuntamente por varias consellerías. Presentamos este proxecto “ Entre tod@s” no que xa estábamos traballando, e decidimos complementalo cun novo traballo titulado “ Contando con elas”, cuxos obxectivos principais eran: • Facer ver ao alumndo os estereotipos de feminidade e masculinidade existentes que impiden un desenvolvemento individual, diferente ou singular das persoas. • Fomentar actitudes contrarias aos prexuizos sexistas, vivenciando e compartindo procedementos de actuación igualitarios no colexio, na aula, no patio, nos obradoiros e nas actividades adicadas a este fin. • Decatarse dos impedimentos que tiveron as mulleres e os homes para desenvolver certas actividades. • transmitir a filosofía deste proxecto aos pais e nais para que estean informados deste proxecto e obter a súa colaboración. Con este novo proxecto péchase un círculo de traballo pola igualdade que, a día de hoxe, segue a fomentar unha aprendizaxe coeducativa no centro. É dicir, continuamos desenvolvendo na escola os obradoiros de tarefas domésticas, que cumplen co obxectivo de romper estereotipos dentro das tarefas do fogar e capacitar aos nosos nenos e nenas para desenvolvelas con equidade. Os obradoiros de actividades mellor valoradas polo noso alumnado e o profesorado seguen a ser as seguintes: outra cara da moeda na que se amosasen homes que “rompesen moldes”, para que os nenos e nenas os recoñecesen, se identificasen e os tomasen como referentes. 5. avalIacIón e balance de resultados Nos proxectos aquí recollidos plantexouse unha avaliación integradora do profesorado, do alumnado e dos proxectos en sí mesmos. Para iso conseguiuse que o profesorado participase activamente, sobre todo nas dinámicas dos obradoiros e nas lecturas alternativas propostas, avaliando en clave de coeducación e nas sesións de cada trimestre, positiva ou negativamente as actividades realizadas. Para o alumnado, ademáis de observar a súa actitude e motivación no desenvolvmento das actividades, se tivo en conta a realización de carteis alusivos ao tema para unha exposición presencial a finais de curso. queda patente pois que a idea principal do noso proxecto de coeducar está asumida por todo o equipo docente do centro, máis temos que recoñecer que non sabemos o que verdadeiramente acontece nas súas casas. De todos os xeitos, podemos dicir que dende a escola a mensaxe está lanzada e traballada. En canto ao proxecto concluimos que foi moi gratificante tanto para o profesorado como para o alumnado, incluso para gran parte das familias que nos amosaron o seu apoio e acordo co enfoque plantexado neste tema. A pesares de todo isto os obxectivos principais do noso proxecto poden chegar a parecer moi ambiciosos ou pocuo adaptados a realidade cotiá do centro escolar. Máis a pesares desa errada percepción e do encorsetamento que temos cos nosos contidos curriculares, cas constantes avaliacións, cas saídas, conmemoracións e demaís accions académicas as que nos someten as administracións, podemos decir que anque as veces non nos permitiron rematar o proxecto tal e como estaba concebido, os resultados xerais foron moi satisfactorios. 6. conclusIóns e momento actual: traballando o futuro Nestes últimos anos seguimos a traballar en prol da igualdade e ampliamos os nosos horizontes de intervención en espazos como son a educación emocional e a resolución pacífica de conflitos. A chegada ata aquí é natural e positiva, pois despois de quince anos desenvolvendo proxectos de respecto ao medio ambiente, da realización de actividades a prol da igualdade, do desenvolvemento de obradoiros para a atención á diversidade, etc., aínda nos quedan folgos, retos e soños por cumprir. Finalmente podemos dicir que todas as actividades que se desenvolveron nos Centros co fin de traballar a igualdade tiveron un resultado moi positivo. Mais, como profesorado non debemos esperar a que sexa todo o centro o que participe na actividade senon que as dinámicas coeducativas que establezamos nas nosas aulas o nas nosas clases, van deixar unha pegada importante no alumnado co que traballamos. O profesorado como modelo de comportamento coeducativo é de gran relevancia, pois todos e todas recordamos con agarimo aquel mestre ou mestra que coa sua actitude, paciencia e cariño nos transmitiu valores que hoxe en día xa incorporamos ao noso xeito de ser ou de facer. Paga a pena adicarlle pois un tempo a pensar que modelo estamos transmititindo dende as escolas e cal é o que en realidade queremos transmitir para actuar en consecuencia. Como remate final deste traballo queremos agradecer a todo o profesorado do noso claustro 7. referencIas bIblIográfIcas igualsol.pdf (Consulta: 1210-2016)

O obxectivo deste traballo é estimar a tendencia futura da mortaldade da poboación do País Basco a través da mellora da mortaldade para o período 19912013, para o cal o estudo é validable. A investigación realízase a través dun modelo estocástico bietápico ao que realizamos dúas achegas. Por unha banda, unha información inicial supervisada que posibilitará prognosticar mellor o avellentamento da poboación do País Basco baixo os criterios de Solvencia II. E por outra, na estimación inclúese unha variante na extensión do parámetro do tempo de calendario mediante unha regresión logarítmica lineal no canto da coñecida “random walk with drift”.

A MODELIZACIÓN DOS CAMBIOS NA LONXEVIDADE DA POBLACIÓN DO PAÍS BASCO E A SÚA ESTIMACIÓN FUTURA : C22, C53, G17 e G22 PALABRAS CHAVE: Medida da mellora da mortaldade, Estimación futura do avellentamento, Risco de supervivencia, Poboación do País Basco e EPSVs. JEL CLASSIFICATION: C22, C53, G17 and G22 1. INTRODUCIÓN A estimación futura da lonxevidade sempre foi un tema prioritario entre os investigadores do campo demográfico e actuarial de todo o mundo, polo grande impacto que supón o custo das pensións públicas, as pensións privadas, os coidados de longa duración, a asistencia sanitaria e, no caso que nos atangue, o tema das pensións vitalicias que as Entidades de Previsión Social Voluntaria do País Basco deben garantir. Este traballo estruturouse da seguinte forma: en primeiro lugar, seleccionouse o período de anos de calendario óptimo para obter os datos a incluír no modelo matemático de graduación e elixiuse o modelo a utilizar para a estimación de parámetros. A continuación, procedeuse á estimación dos parámetros mediante o proceso de graduación de LeeCarter (1992) introducindo unha mellora na estimación do parámetro que depende do tempo de calendario. Posteriormente, realizouse unha análise dos resultados da estimación, así como da súa volatilidade e das táboas de supervivencia, e, finalmente, ofrécense varias conclusións con respecto á investigación realizada. 2. ESCOLLA DO TRAMO DE ANOS DE CALENDARIO A ESTUDO E DO MODELO DE ESTIMACIÓN INICIAL DOS PARÁMETROS DE GRADUACIÓN Do tratamento dos datos, obtivéronse as frecuencias que se amosan a continuación no seguinte gráfico: Gráfico Nº 1 Fonte: Elaboración propia. No gráfico preséntanse as frecuencias centrais brutas a intervalos basicamente de 10 anos de calendario. A tendencia da mellora na mortaldade é clara como unha diminución continuada e regular. Co obxecto de aplicar o máis fielmente posible a base de datos referente ao colectivo a estudo é necesario inspeccionala previamente. Por iso, debe ser un experto na materia quen elixa o modelo, e o que seleccione o período de tempo de calendario a incluír no mesmo. En todo caso, e tendo en conta as directrices sinaladas en Solvencia II 1, este tramo debe corresponder aos anos de calendario máis recentes, evitando incluír períodos nos que, por algunha circunstancia exóxena ao devir normal dos acontecementos, produciríanse alteracións nos resultados de forma anómala. Por iso, eliximos un modelo estocástico dos factores. 1 É unha Directiva que incorpora unhas normas Europeas do Seguro para protexer esta industria, garantir a súa solvencia e propiciar produtos aseguradores en termos de obxectividade, transparencia e equidade para os cidadáns. Neste traballo de investigación usaremos o modelo de LeeCarter (1992) polas súas características de sinxeleza e estimación conxunta dos parámetros, que dependen da idade das persoas e do tempo de calendario para a estimación da mortaldade cara ao futuro. Este modelo estocástico, recolle a aleatoriedade dos resultados e o ruido que a base de datos contén, como consecuencia do deterioro na captación da información, os erros típicos da mostra, etc. Unha forma de representación do modelo é por medio da seguinte ecuación: onde, é o tanto bruto central de mortaldade á idade x e no ano t. é o parámetro que representa a evolución dos tantos promedio centrais en función da idade. é o parámetro que representa a variación dos tantos promedio centrais en función da idade ao longo do tempo. é o parámetro que representa a evolución da mortaldade a través do tempo de calendario. é o termo erro de estimación. No modelo a utilizar, constrúese unha matriz de datos de dobre entrada, por idade e por tempo de calendario. Deste xeito, captúrase a variación da frecuencia bruta da mortaldade que se inclúe nesta matriz, principalmente a través dos anos de calendario que son a base para a nosa estimación futura. Sobre a base desta información, o proceso de graduación proporciona uns resultados sobre a tendencia futura da mortaldade, para os anos de calendario sucesivos, e no noso caso, para idades superiores aos 40 anos. O obxectivo é estimar o máis fielmente posible a evolución da supervivencia futura das personas contratantes de operacións, que como a hipoteca inversa ou plans de pensións complementarios, requiren dunha valoración o máis xusta posible. A través do “ Singular Value Decomposition (SVD)” da matriz constituída, obtéñense os valores de b x e k t. O procedemento consiste en minimizar a suma dos cadrados dos erros obtidos calculando as súas derivadas primeiras respecto dos tres parámetros, da siguiente forma, como ilustra o traballo de Betzuen, A. (2010): Estas estimacións proporcionan un conxunto de ecuacións normais para cada parámetro 2. 2 Co obxecto de garantir unha única solución ao modelo débense establecer certas condicións de contorna que no noso caso foron: Aínda que existen outras restricións para a total identidade do modelo, entendemos que estas son as máis sinxelas. 3. ESTIMACIÓN DOS PARÁMETROS E ALGUNHAS CORRECCIÓNS AO MODELO PARA A PROXECCIÓN FUTURA DO AVELLENTAMENTO Nunha primeira aproximación, obtemos o valor do parámetro promedio que depende unicamente da idade das persoas. Pódese obter directamente a partir da consideración dos valores formados por: A estimación obtida preséntase no seguinte gráfico: Gráfico Nº 2 Fonte: Elaboración propia. No gráfico observamos os valores do parámetro a x que representa a evolución dos tantos centrais da mortaldade para todos os anos de calendario elixidos. Subliñamos o feito de que para o caso do País Basco os valores do parámetro, no decorrer dos anos de calendario elixidos, son os normais ao comparalos cos países da contorna europea. Para a estimación do segundo parámetro que captura información da mortaldade para cada idade, construímos unha colección de datos usando a seguinte ecuación: onde os valores do parámetro a x corresponden aos valores xa estimados no paso anterior. Trátase de minimizar a suma dos cadrados dos erros dados por: (2) O valor do parámetro b x para cada idade x represéntase no seguinte gráfico: Gráfico Nº 3 Fonte: Elaboración propia. Os valores do parámetro combinado b x representan a mellora dos tantos centrais de mortaldade, para cada idade incluída no modelo. O seguinte gráfico recolle a información da mellora da mortaldade de forma lonxitudinal que vén representada polo parámetro k t. Nunha primeira aproximación os valores da estimación son os seguintes: Gráfico Nº 4 Fonte: Elaboración propia. Os valores do parámetro combinado k t representan a evolución no tempo de calendario dos tantos centrais de mortaldade para todo o período incluído no modelo. Obsérvase unha tendencia casi lineal na evolución dos valores do parámetro co decorrer do tempo de calendario. Unha vez estimados os valores dos parámetros, realizamos un primeiro contraste con algúns dos valores reais obtidos inicialmente sobre o colectivo real. No mundo científico, resulta habitual comprobar a distribución do número de falecidos para cada ano de calendario. Por iso, realizamos unha reestimación do parámetro dependente do tempo de calendario, incluíndo a posteriori esta restrición, como recolle Wilmoth (1993). Desta forma, corríxese en certa medida, á súa vez, a estimación da esperanza matemática de vida, do colectivo actual e para os anos futuros. Introducimos unha aproximación por medio dunha regresión lineal. Convén destacar que dada a aceptable regularidade dos valores de k t, aínda que unha regresión de tipo cadrático proporciona un R 2 mellor (0, 988) que o R 2 da regresión lineal (0, 975), despois de estudar a tendencia da esperanza matemática de vida, entendemos que con esta última, a esperanza de vida segue unha tendencia máis racional en base á experiencia e en base á análise contrastada, coas tendencias dos países da contorna cuxa mellora na mortaldade está máis próxima ao noso, como é caso do Reino Unido, Alemaña, Suecia, Holanda, Francia, etc. Visualmente pódese percibir a regresión aos valores do parámetro k t mediante o seguinte gráfico. Gráfico Nº 5 Fonte: Elaboración propia. Os novos valores do parámetro k t proporcionan unha tendencia un chisco máis suave que se se fixera uso dunha regresión cadrática. Por outra banda, aproximan notablemente mellor os valores da esperanza matemática de vida. Pódese apreciar que os valores estimados están, para os anos intermedios, como para o período 20002005, aproximadamente, un chisco por enriba dos valores reais publicados por institucións oficiais como o INE. A tendencia da esperanza matemática de vida cara ao futuro é claramente regular. Conforme este modelo, ao que se incorpora a nosa corrección, a tendencia preséntase crecente cara ao futuro, pero este crecemento é suave e regular cunha lixeira diminución no crecemento da tendencia como se amosa no seguinte gráfico. Gráfico Nº 6 Fonte: Elaboración propia. Nos últimos anos están xurdindo novos mercados de aplicación de índices de mortaldade. Referímonos ao mercado de bonos a emitir para a cobertura dos riscos de supervivencia, swaps de mortaldade, titulizacións, etc, onde cremos que os investidores estarían interesados en investir sempre que houbera unha medida que reflectise coa maior exactitude posible a tendencia do risco de mortaldade, como ocorre co noso traballo. calendario proxectados, amosan unha tendencia regular cara ámellora da supervivencia. Obsérvase no desprazamento cara á dereita da curva de supervivencia. 4. MOSTRAS DA BONDADE DO MODELO A continuación presentamos algunhas evidencias que amosan a bondade dos resultados obtidos polo modelo, co fin de indagar sobre a fiabilidade dos mesmos. Existen múltiples procedementos, máis ou menos ortodoxos, para averiguar a posible verosimilitude dos resultados obtidos dun axuste estático pero non dunha proxección futura, como é o noso caso. A continuación amosamos graficamente a suma das diferenzas absolutas en sentido horizontal, isto é, para cada idade, sumando por tanto, as diferenzas ao longo de todo o período de calendario considerado no estudo. Corresponden aos valores da suma de diferenzas absolutas tomadas de forma transversal, para cada unha das diferentes idades incluídas no modelo. A evidencia é clara. As desviacións son inapreciables se se ten en conta que corresponden ás sumas absolutas, de todo o tramo de anos de calendario (19912013) das desviacións para cada idade. O 53 aumento das desviacións cara as idades máis altas é un comportamento razoable en todos os países da nosa cotorna, como consecuencia dun menor número de datos dispoñibles e dunha peor precisión na toma de información. No seguinte gráfico, amósase o resultado de sumar as diferenzas absolutas por anos de calendario, e por tanto, corresponden á suma para todas as idades (40100) co mesmo criterio que no parágrafo anterior.. Gráfico Nº 10 Fonte: Elaboración propia. Os valores seguen sendo insignificantes. Dado que observamos que o comportamento das frecuencias brutas presenta certos altibaixos, procedemos á análise da volatilidade da mortaldade do colectivo. Os resultados numéricos obtidos para todo o horizonte temporal foron: Táboa Nº 3 Idade Volatilidade en termos porcentuais 40 2, 14 55 5, 17 65 1, 88 75 1, 59 85 2, 11 95 4, 74 Fonte: Elaboración propia. Chama a atención o resultado obtido para a idade de 55 anos. Porén, todos os valores están en consonancia cos resultados observables para outros países da contorna europea. 5. CONCLUSIÓNS As melloras na mortaldade da poboación do País Basco observadas ao longo deste traballo, lonxe de diminuír, seguirán aumentando cara ao futuro, a un ritmo similar ao que observamos nos últimos 25 anos de datos históricos. Para a estimación futura da mellora na mortaldade do País Basco utilizamos basicamente o modelo de LeeCarter, pero introducimos unha pequena variación ao utilizar como proxección do parámetro dependente do tempo de calendario, unha regresión lineal, nunha contorna logarítmica, no canto dunha estimación “random walk with drift”. A mellora non é significativa pero suaviza a tendencia da mellora cara ao futuro máis acorde coa evolución da supervivencia nos países da nosa contorna. Os valores presentados nos cadros correspondentes ás esperanzas matemáticas de vida construíronse conforme a unha métrica de supervivencia coas máximas garantías para seren utilizadas non só na medida futura da supervivencia das persoas, sobre todo maiores, senón que tamén sería un indicativo solvente a utilizar nun mercado que se podería construír para negociar produtos de cobertura nos riscos de supervivencia, tales como bonos de supervivencia, swaps de mortaldade, etc, como podemos observar no traballo de Dowd (2006). A calibración dos resultados da graduación futura do risco de mortalidad dun colectivo como o que aquí se estuda, é imprescindible no marco da Directiva europea Solvencia II, que entra en vigor o 1 de xaneiro do ano que vén e afecta directamente á solvencia das Entidades de Previsión Social Voluntaria do País Basco, en canto que deben garantir a súa solvencia ante as obrigas no pago das prestacións en forma de pensión vitalicia e, por tanto, a moi longo prazo. BIBLIOGRAFÍA Revista Galega de Economia at Ideas: http:// https://ideas.repec.org/s/sdo/regaec.html Rules and News of Revista Galega de Economía at: http://www.usc.es/econo/RGE/benvidag.htm

Neste traballo tratamos o valor dos Recursos Humanos Internacionais como fonte potencial de vantaxe competitiva para as organizacións. Sobre a base dun estudo realizado entre 150 expatriados españois, analizamos os seus principais resultados. Comprobamos se o tempo introduce diferenzas significativas nestes resultados, e tamén se son efectivamente medidos polas organizacións. Ademais, a partir dunha enquisa de 330 expatriados autoiniciados suxerimos que os que abandonan voluntariamente o noso país na procura de oportunidades profesionais obteñen o mesmo tipo de logros. Os datos do noso estudo confirman que as persoas que se atopan en postos no estranxeiro perciben a adquisición de habilidades internacionais e a mellora de competencias profesionais, que poden determinar o diferencial competitivo para as súas organizacións. Así mesmo, os que se atopan no estranxeiro na procura dunha oportunidade laboral ou de desenvolvemento profesional obteñen idénticos resultados, o que suxire que existe unha bolsa de profesionais altamente cualificados con talento disperso que poderían significar para as empresas a mellora de posibilidades de expansión internacional, e para o país a inversión de fuga de talento que, a longo prazo, pode derivar na descapitalización. O tempo mellora os resultados nos dous casos.

49 DO BRAIN DRAIN AO BRAIN GAIN: EXPATRIACIÓN, EMIGRACIÓN E COMPETITIVIDADE EMPRESARIAL María BASTIDA DOMÍNGUEZ USC CAMPUS VIDA [email protected] Facultade de Relacións Laborais Departamento de Organización de Empresas e Comercialización : 1. Introdución A internacionalización da economía e globalización dos mercados caracterizan o actual contexto económico mundial. A estratexia de internacionalización, que tradicionalmente se considerou unha vía de expansión e crecemento para as empresas, pasou a ser unha vía de sostemento e supervivencia para moitas delas. En consecuencia, o marco de referencia competitivo actual sitúanos nun mercado sen fronteiras, onde as organizacións conviven con múltiples e variados actores que as obrigan a buscar novas vías de competencia. A abertura de novas vías de distribución e comercialización, a planificación e adaptación da produción aos requisitos do novo mercado, problemas burocráticos e administrativos de distinta índole ou diversos requisitos políticos e legais son só unha mostra dos problemas que pode supoñer este camiño de expansión. Paradoxicamente, a principal ameaza para o éxito vén do interior das propias organizacións: falta de capital humano capacitado para xestionar a internacionalización. A localización e xestión deste capital segue sendo unha debilidade para a maioría das organizacións (Collings, 2014; Lazarova e Cerdin, 2007; Shaffer, Kraimer, Chen e Bolino, 2012). Entre os factores que poden favorecer a institución eficaz dunha estratexia de expansión internacional destaca a adhesión dunha cultura global por parte da organización. No marco da upper echelons theory (Hambrick e Mason, 1984), as organizacións tenden a reproducir os comportamentos das persoas que as dirixen, posto que son responsables de transmitir a cultura, os valores e as estratexias organizativas. Nestas circunstancias, se a organización quere acometer con seguridade a súa expansión debe colocar ao mando a persoas con talento global, capacidades e habilidades interculturais eficaces. Unha das vías destacadas para adquirir estas capacidades globais é a ocupación sucesiva de asignacións internacionais, polo que diversos autores puxeron de relevo a importancia da experiencia internacional dos directivos como motor da internacionalización. Esta experiencia pode supoñer un diferencial competitivo determinante no éxito das organizacións nun contexto global (Black e Gregersen, 1999; Caligiuri e Tarique 2009; Carpenter e Fredrickson, 2001; Harvey e Moeller, 2009; Harvey, Novicevic, Speier, 2000; Hutzschenreuter e Horstkotte, 2013; Insch, McIntyre e Napier, 2008). Malia que os datos indican que a mobilidade internacional segue aumentando (Brookfield, 2013; Cartus 2014), aínda son poucas as persoas ás que se lles ofrece unha asignación internacional como parte da súa carreira profesional. En consecuencia, é un activo limitado. Os que contan con esta experiencia convértense nun recurso escaso, valioso, insubstituíble e inimitable para as súas organizacións. Para aproveitar este recurso como fonte de vantaxe competitiva, a organización debe necesariamente identificar e avaliar estes recursos, ademais de procurar apropiarse dos coñecementos que posúen e fomentar a súa difusión. Este é o obxectivo principal deste traballo, amosar o valor dos Recursos Humanos Internacionais como fonte potencial de vantaxe competitiva para as organizacións. Para iso, e logo de revisar diferentes estudos que permiten realizar tal afirmación dende un punto de vista teórico, sobre a base dun estudo realizado entre 150 traballadores expatriados de empresas españolas poranse de relevo os resultados fundamentais que perciben na súa etapa internacional, comprobando a posible influencia do tempo na devandita percepción. Así mesmo, analízase se as empresas perciben e avalían eses resultados, con particular atención aos relacionados coa adquisición de habilidades internacionais. Por outra banda, nos últimos anos alertouse sobre a constante saída da mocidade do noso país na procura de mellores oportunidades laborais. Con independencia do desacordo entre as cifras, o certo é que estamos perante unha emigración de profesionales competentes, altamente cualificados, que abandonan o país na procura de desenvolvemento profesional. Este fenómeno, que se etiquetou como “ fuga de talento ” (Saxenian, 2005) pode provocar, a longo prazo, unha descapitalización do país, xa que supón unha perda de capital intelectual moitas veces permanente. O seu estudo foi abordado tradicionalmente dende unha perspectiva económica, pero, en esencia, a situación á que se expoñen estes profesionales non é moi diferente da dos que son enviados polas súas empresas a una asignación internacional (Carr, Inkson e Thorn, 2005; HoweWalsh e Schyns, 2010). Os dous casos enfróntanse ao que Leung, Maddux, Galinsky e Chiu (2008) denominan “experiencias culturais intensivas”, con potencial para desenvolver ás persoas ao expoñelas a diferentes retos nunha contorna non familiar. Daí que a investigación acuñara o concepto de “ selfinitiated assignments ” ou expatriacións auto iniciadas (Inkson et al., 1997; Suutari e Brewster, 2000) para referirse aos que abandonan voluntariamente o país e, unha vez no extranxeiro, procuran traballo. En liña con esta argumentación, un segundo obxectivo deste traballo é comprobar se estes expatriados voluntarios obteñen resultados semellantes aos enviados polas súas organizacións. Sobre a base dunha mostra de 330 españois que traballan actualmente noutros países, definimos os seus principais resultados, analizando se difiren dos percibidos polas persoas que son enviadas ao estranxeiro polas súas organizacións. Se non hai grandes diferenzas, existe a posibilidade de reverter os efectos negativos da “fuga de talento”, atraíndo a estes profesionais aos que a súa etapa internacional lles facilita a adquisición das capacidades globais imprescindibles para dirixir as empresas de hoxe. 2. OBXECTIVO DO ESTUDO E MÉTODO Algúns autores analizaron a relación entre a posesión de habilidades e capacidades interculturais entre os compoñentes do equipo directivo das organizacións e diversos resultados para a organización. Así, demostrouse que a experiencia internacional dos altos directivos das multinacionais melloran o rendemento empresarial, a diversificación internacional; reduce o tempo requerido para se introducir nun mercado estranxeiro; facilita o desempeño das actividades de exportación e mellora a eficacia da estratexia de internacionalización, entre outros (Carpenter, Sanders e Gregersen, 2001; Herrmann e Datta, 2005; Li, Lam e Quian, 2001; Moon, 2010; Tihanyi, Ellstrand, Daily e Dalton, 2000). Ata se propuxo que a posesión da competencia intercultural ou a experiencia internacional dos directivos é un precedente ou prerrequisito do éxito do negocio internacional (Johnson, Lenartowicz e Apud, 2006; Moon, 2010; Rajshekhar e Todd, 2011). Neste contexto, e en conexión directa coa antes citada Upper Echelons Theory, (Hambrick e Manson, 1984), neste trabajo suxírese que esta relación se debe precisamente aos resultados de tipo individual que adquiren os expatriados (adquisición de habilidades interculturais e competencias profesionales, basicamente); xa que a estratexia corporativa é un reflexo dos directivos da organización (Herrmann e Datta, 2005). Tal e como se se referiu antes, os directivos que ocupan estas asignacións internacionais adquiren con maior facilidade as capacidades e habilidades que mellorarán a estratexia de internacionalización das súas empresas e facilitarán os obxectivos contemplados nela, puidendo sentar a base dunha vantaxe competitiva sostible perante os seus competidores. Neste estudo analízase se as persoas en asignacións internacionais perciben, efectivamente, a adquisición destas capacidades e habilidades, ademais da consecución doutros resultados para os que foron enviados aos seus destinos. Tamén analizamos se o tempo de estadía da asignación permite observar diferenzas nos resultados percibidos, co obxectivo de poder determinar se as asignacións tradicionais (de máis de dous anos de duración) son máis axeitadas cas asignacións de curto prazo (entre 3 e 24 meses) de cara á consecución de determinados obxectivos. Preguntamos tamén se estes resultados son percibidos unicamente polos expatriados, ou se a organización efectivamente os identifica e mide. Finalmente, detémonos nos resultados que perciben os expatriados voluntarios, persoas que abandonan o noso país na procura de traballo ou para mellorar as súas condicións laborais e oportunidades profesionais no estranxeiro. Neste contexto, suxírese que os resultados non difiren dos obtidos por expatriados organizativos, polo que as organizacións terían á súa disposición talento disperso que podería atraír co fin de mellorar as súas oportunidades no negocio internacional. PROCEDEMENTO Para realizar este estudo, deseñamos un cuestionario dispoñible online para detectar os resultados que as persoas perciben no transcurso da súa etapa no estranxeiro. Inclúese diversa información sobre sexo, idade e experiencia previa, tanto na empresa como en asignacións internacionais. Así mesmo, tamén se engadiron un conxunto de ítems co fin de analizar a eficacia dos expatriados na asignación, tanto dende unha perspectiva organizativa (rendemento medido) como individual (rendemento percibido). No caso dos expatriados organizativos, contactamos con diversas empresas e institucións, solicitando o envío do cuestionario ao seu persoal desprazado no estranxeiro. Se aceptaban, facilitabaselles un email cun link ao cuestionario para que fose remitido aos expatriados. Para os expatriados voluntarios, contactouse con diversos foros especializados para a interacción de expatriados, solicitando a inserción do link para cumprimentar a enquisa. Nos dous casos garantiuse o anonimato dos resultados. O procedemento descríbese no Anexo 1. 3. RESULTADOS Na Táboa 3 reflíctense as medias e desviacións típicas entre os resultados percibidos polos expatriados organizativos. Todos os participantes perciben un alto nivel de resultados na súa O grupo de resultados relacionado coa adquisición de habilidades internacionais inclúe tamén o ítem de maior puntuación (G11; media=6.13), que se refire á oportunidade de adquirir novas capacidades e coñecementos na asignación internacional. Este ítem é ademais o que ten unha menor desviación típica (DT=1.18), o que indica que todos os expatriados incluídos na mostra teñen unha percepción clara de consecución neste resultado. É destacable tamén que catro dos cinco ítems relacionados co factor ABIL (adquisición de habilidades internacionais) ocupan os primeiros postos na valoración de resultados por parte dos expatriados. Así, ao xa citado ítem relativo á oportunidade de adquisición de novas capacidades e coñecementos (G11) séguenlle o desenvolvemento de capacidades distintas á área de experiencia (G12), a consideración da asignación como unha oportunidade profesional valiosa (G10) e o desenvolvemento de coñecementos sobre a forma de facer negocios noutros países (G9). No outro extremo, o ítem que presenta menor puntuación é o relacionado co desempeño de funcións para as que non hai persoal capacitado dispoñible no país onde se desenvolve a asignación (G18, media=4.19). Paradoxicamente, este é un dos motivos máis esgrimidos polas multinacionais cando deciden enviar persoal propio aos países destino das súas filiais, habitualmente referenciado como “ filling posts ” (Harzing, 2011). A continuación analízase a estabilidade destes resultados. A Táboa 4 amosa o efecto do tempo sobre os resultados percibidos. En particular, centrámonos na análise das diferenzas entre as asignacións de curto e longo prazo. Habitualmente considéranse asignacións a curto prazo as de duración inferior a un ano, namentres que as superiores a 12 meses son asignacións a longo prazo (Selmer, 2004; Konopaske e Werner, 2005). Porén, neste traballo os grupos diferéncianse sobre a base de asignacións que duran máis ou menos 24 meses (n = 44 e n = 106, respectivamente). O marco temporal exténdese coa finalidade de explorar mellor os resultados percibidos e, máis concretamente, os relacionados coa carreira profesional e as habilidades internacionais. analizados, e a proba t de Student indica que o 80% desas diferenzas son significativas. Todos os expatriados perciben un maior nivel de cumprimiento de obxectivos conforme aumenta a súa estadía no destino da asignación. Concretamente, as diferenzas son significativas en todos os ítems incluídos no grupo de adquisición de habilidades internacionais (G9, G10 e G13 p<0.01; G12, p<0.05 e G11 p<0.1) e tamén en todos os relacionados coa transferencia de coñecemento e control (G15, A Táboa 5 amosa a análise de regresión múltiple realizada para comprobar se estes resultados son preditores do rendemento percibido polo expatriado e o medido pola súa organización. Nas dúas análises diferentes consideráronse como variables independentes as dúas medidas de rendemento, dependentes consideráronse as catro dimensións de resultados analizados: CAR ou resultados de carreira profesional; COO ou resultados relacionados coa coordinación entre unidades; ABIL ou adquisición de habilidades internacionais e TRANSF ou transferencia de coñecementos e control. O tempo na asignación utilizouse como variable de control. O resultado da análise suxire que existe unha relación entre os resultados obtidos polo expatriado e a medida de desempeño utilizada pola súa organización, pero soamente no caso dos resultados vencellados á transferencia de coñecementos e control (β = 0, 546; p <0, 01) e os inherentes ao rol do efecto significativo sobre a medición de rendemento por parte da organización no caso da percibido, non se atopou un efecto significativo coa maioría de factores de medición, é dicir, internacionais; TRANF: Transferencia de coñecemento e control; Finalmente, formulábase a existencia de diferenzas entre os resultados obtidos polas persoas que se atopaban en postos no estranxeiro como consecuencia dunha decisión das súas organizacións e os percibidos polos que voluntariamente abandonan o país na procura de mellores oportunidades profesionais. A Táboa 6 presenta as puntuacións medias outorgadas a cada un dos resultados obtidos polos expatriados voluntarios ou autoasignados. Neste caso non se contemplan obxectivos funcionais nin técnicos xa que, como se sinalou anteriormente, non hai unha organización que M: Media; DT: desviación típica; t: t de Student para dúas mostras independentes A oportunidade de adquirir novas capacidades e coñecementos na asignación internacional é novamente o ítem con maior valoración (G11, media=6.00) e que reflicte menor dispersión na resposta (DT=1.389). Neste caso, os expatriados autoiniciados outorgan menor valoración á integración da etapa internacional na planificación de carreira profesional (G1, media=4.26), resultado lóxico porque a meirande parte das persoas incluídas nesta mostra (73.93%) decidiron acometer a súa asignación para atopar traballo ou unha mellora profesional no estranxeiro, e non como resultado dunha estratexia planificada de carreira profesional. O tempo tamén mellora os resultados percibidos polos expatriados autoiniciados (Táboa 7), que reflicten unha mellora na puntuación de todos os ítems coa excepción da outorgada á percepción de capacidades alleas á área de experiencia propia (G12), que baixa lixeiramente. A mellora é notablemente superior no caso da adquisición de competencias profesionais, onde a media de puntuación ascende case nun punto (0.92) fronte aos 0.39 que sobe, de media, a valoración de resultados relacionados coa adquisición de habilidades internacionais. As diferenzas son estatisticamente significativas en todos os ítems incluídos no grupo de resultados relacionados coa carreira profesional (G1, G2, G3 p<0.01; G4, p<0.5) e en tres dos vencellados coa adquisición de habilidades internacionais (G13, p<0.01; G9 e G10, p<0.05). De media, os expatriados polas organizacións teñen unha percepción maior de consecución de obxectivos cos autoasignados (Táboa 8). Porén, na mellora de competencias profesionais, as diferenzas non son estatisticamente significativas (G1, G2, G3 e G4, p>0.1). No que se refire á adquisición de habilidades internacionais, son diferenzas estatisticamente significativas as diferenzas no desenvolvemento de redes de contacto profesional; a consideración da asignación como unha experiencia profesional valiosa e o desenvolvemento da forma de facer negocios noutros países (G9, G10 e G13, p<0.5). Táboa 8. Resultados expatriados organizativos vs AutoIniciados TIPO DE EXPATRIADO Organizativos (n=150) O Gráfico 3 reflicte as puntuacións medias outorgadas polos expatriados organizativos para cada un dos ítems de resultados propostos. Os nosos resultados suxiren que, efectivamente, os expatriados perciben un alto logro de resultados no transcurso da súa asignación internacional, tanto dende un punto de vista técnico e funcional, como no que se refire ao desenvolvemento de capacidades e habilidades globais e a adquisición de competencias profesionais que poden mellorar as súas oportunidades de promoción na organización. De entre todos estes resultados, os que se perciben con maior claridade son os vencellados á adquisición de habilidades internacionais. Como se observa no gráfico, catro dos cinco ítems dos incluídos neste grupo de resultados son os que receben maior puntuación (G11, G12, G10 e G13). Concretamente, e por orden de puntuación, os expatriados perciben que aproveitan a asignación como unha oportunidade para adquirir novas capacidades e habilidades, desenvolvemendo especialmente as alleas á súa área de experiencia e, de forma destacada, o coñecemento da forma de facer negocio noutras culturas. Transferencia de coñecemento e control Adquisición de competencias profesionais Coordinación entre unidades Adquisición de habilidades internacionais Gráfico 3. Resultados percibidos polos expatriados organizativos Noutro extremo figuran os ítems vencellados ao desenvolvemento de función de transferencia de coñecemento e control, especialmente o desempeño en áreas de xestión non dispoñibles entre a forza de traballo do país destino da asignación e o desenvolvemento de mecanismos de control (G18 e G16 respectivamente). O feito de realizar tarefas vencelladas co traballo que viñan desenvolvendo de forma previa á expatriación podería explicar esta diferenza. Así mesmo, o 74% dos participantes atópanse en países situados na UE e América do Norte (EEUU e Canadá), o que puede influír na percepción de dispoñibilidade de talento local. Un resultado particularmente chamativo é a baixa puntuación outorgada aos ítems incluídos no grupo de resultados vencellados á adquisición de competencias profesionais que poden mellorar as oportunidades de promoción na empresa. Unha análise máis detallada destes elementos permítenos ver que, malia que os expatriados cren que a etapa internacional débelles axudar na súa promoción na organización (ítem G3, media= 5.22), a súa percepción é menor no que se refire á inclusión desta etapa nunha planificación de carreira a longo plazo, a súa relación directa coa súa carreira profesional, ou a mellora de oportunidades para a promoción de forma inmediata nas súas organizacións (ítems G1, G4 e G2 respectivamente). Este resultado indúcenos a pensar que a forma en que o expatriado valora, globalmente, a súa etapa internacional pode non se corresponder coa valoración que fai da mesma a organización. A análise de regresión múltiple realizada (Táboa 5) permítenos explorar as relacións entre a percepción de resultados por parte do expatriado e a medición de desempeño, tanto dende unha 58 perspectiva individual (percibido polo expatriado) como organizativa (medido pola organización). Os resultados da análise preséntanse no Anexo. Finalmente, a consideración do tempo permite visualizar diferenzas tanto no caso dos organizativos como no dos autoiniciados. Concretamente, o tempo mellora a percepción en todos os resultados dos expatriados organizativos, de forma destacada no caso de transferencia de coñecementos e control e adquisición de habilidades internacionais (gráfico 6). Gráfico 6. Resultados percibidos por expatriados Gráfico 7. Resultados percibidos por expatriados organizativo e tempo autoiniciados e tempo Todas as diferenzas entre as puntuacións son estatisticamente significativas, agás no caso do desenvolvemento de redes de contacto profesional, a consideración da asignación como unha experiencia profesional valiosa e o desenvolvemento de coñecementos sobre a forma de negociar noutros países (Táboa 4). As características intrínsecas ao traballo dos expatriados, como comentamos previamente, poden explicar este resultado. Tan pronto como chegan ao país destino da asignación, os expatriados organizativos deben interactuar con outras empresas, véndose obrigados a negociar con persoas doutra cultura dende o momento da súa chegada. Así mesmo, é probable que interactúen con outros expatriados e establezan redes de contacto. Finalmente, a valoración da asignación como experiencia profesional valiosa adoita ser un prerrequisito de aceptación da asignación, moi relacionado coas expectativas de promoción que xera a antedita etapa para os profesionais (Carpenter e Frederickson, 2001; Carr, Inkson e Thorn, 2005; Daily, Certo e Dalton, 2000; Dickman e Harris, 2005; Dragoni, Tesluk, Russell e Ok 2009; Fink, Meierwert e Rohr, 2005). As diferenzas son menores no caso dos expatriados autoinciados (Gráfico 7), malia que tamén neste caso son estatisticamente significativas (Táboa 7) agás para o caso do desenvolvemento de novas capacidades e coñecementos (G11) e capacidades alleas á área de experiencia (G12). No grupo de referencia, expatriados autoasignados, a maior presenza correspóndese a persoas que saen do país para atopar traballo no estranxeiro (33%). Por tanto, é probable que non esperen un traballo que concorde coas súas capacidades e formación, senón que opten por aproveitar a primeira oportunidade que se lles presente. Nestas circunstancias, é o desenvolvemento e a adaptación de capacidades e habilidades a ese traballo a que se produce dende o primeiro momento, non sendo necesario esperar un prazo para que melloren nesa adaptación. Da comparación de evolución dos resultados en función do tempo nos dous grupos, podemos concluír que as persoas que se atopan nunha asignación no estranxeiro perciben unha mellora dos seus resultados, con independencia de se a etapa internacional responde a unha decisión organizativa ou de tipo persoal (Gráfico 8). Gráfico 8. Tempo e resultados percibidos por expatriados organizativos vs autoiniciados Conforme transcorre o tempo mellora a adquisición de habilidades internacionais ou globais, de igual forma que a adquisición de competencias profesionais que poderían reverter nunha mellora das oportunidades para progresar profesionalmente. Esta mellora é máis evidente nas persoas que levan no seu destino máis de 24 meses, namentres que os que están nun prazo inferior percébeno menos, sobre todo cando son autoiniciados. Os datos suxiren tamén que o resultado máis evidente en todos os grupos é a oportunidade que ofrece a asignación internacional para desenvolver novas capacidades e coñecementos (ítem G11). 5. Conclusións, limitacións e liñas futuras de investigación Os resultados obtidos confirman a nosa proposta teórica, na medida en que as persoas que traballan en destinos internacionais perciben que non soamente cumpren coas obrigas para as que foron enviados polas súas empresas, senón que están adquirindo unha serie de capacidades e habilidades que lles axudarán a promocionar na súa carreira profesional, e que non puideran adquirir ata a súa experiencia internacional. Se son correctamente aproveitados polas empresas, poden sentar as bases dun diferencial competitivo fronte ao resto das empresas, que lles axudará na súa expansión internacional. Neste senso, un resultado particularmente preocupante é o relacionado coa asimetría na medición do rendemento entre as organizacións e os expatriados. Á vista dos nosos datos, as organizacións semellan non medir ou sequera considerar as habilidades e competencias adquiridas polos seus traballadores, limitándose a avaliar o cumprimiento de obxectivos concretos considerados no deseño da etapa internacional. Desta forma, atopámonos con que a organización conta cunha serie de recursos valiosos, escasos, non substituíbles nin imitables e con altos niveis de capacidade cognitiva, pero non se percata da súa existencia. O expatriado, pola súa banda, percibe estes resultados, o que motiva que xere unhas expectativas de crecemento e promoción que dificilmente se ven cumpridas. O problema do incumprimento de expectativas impide, á súa vez, que o valor deste recurso estratéxico retorne á organización, é dicir, dificulta a apropiación (Grant 1991; Kamoche e Muller, 1998). Por tanto, as empresas deben establecer mecanismos apropiados para garantir a conservación destes recursos para o seu propio beneficio. No caso dos Recursos Humanos Internacionais, o problema é particularmente complexo, debido á ausencia de mecanismos formais para garantir a acumulación de valor dentro da organización. A taxa de abandono cando os expatriados retornan ao país de orixe - con taxas dende o 12% (Brookfield Relocation Trends, 2013) ata o 25%, (Black e Gregersen, 1999) - agravan o problema: as empresas non só fallan na apropiación do coñecemento adquirido polos seus empregados, senón que poñen á disposición da competencia este coñecemento e habilidades a custo cero (Kraimer, Shaffer e Bolino, 2009; Lazarova e Cerdin, 2007; Suutari e Brewster, 2003). A consideración do tempo dende que a persoa chega ao destino da expatriación permite visualizar diferenzas significativas na percepción de todos os resultados, e moi especialmente no que se refire aos vencellados á transferencia de coñecemento e control e coa adquisición de habilidades internacionais. Este achado pode ser importante para as empresas á hora de planificar as súas asignacións internacionais, xa que poderán determinar o prazo axeitado para cada unha delas en función dos principais obxectivos que queiran acadar. Así, conforme os datos do noso estudo, as asignacións que teñan como principal fin conseguir o control da filial poderían deseñarse cun prazo máis curto cas que pretendan transferir coñecementos, cultura corporativa, controlar as operacións no estranxeiro ou aquelas cuxo fin sexa capacitar ás persoas asignadas para futuras tarefas directivas. Finalmente, un resultado fundamental é o que se relaciona cos expatriados voluntarios ou autoiniciados. A nosa análise revela que, efectivamente, hai persoas novas altamente cualificadas que abandonan o noso país por motivos laborais, xa sexa para atopar trabajo no estranxeiro ou porque cren que encontrarán mellores oportunidades para o seu desenvolvemento profesional. Recordemos que a media de idade nos expatriados voluntarios é inferior aos 30 anos (29.73), teñen na súa gran maioría estudos universitarios (82.72%) e marchan ao estranxeiro principalmente por motivos estritamente laborais (73.93%). A alta dispersión de postos ocupados (78.84% no sector servizos) suxire que están ocupados principalmente en postos para os que están sobrecapacitados. O noso estudo revela que os resultados de tipo persoal que perciben estas personas non difiren significativamente dos percibidos polas persoas enviadas polas súas organizacións a postos no estranxeiro. Xa que o noso discurso se basea, precisamente, en que son eses resultados os que poden constituír unha fonte de vantaxe competitiva para as empresas, a lectura obrigada é que a empresa española ten á súa disposición unha inxente cantidade de talento dispoñible disperso, que podería captar e atraír. Este movemento sería positivo para a empresa, por canto podería reverter na mellora das súas oportunidades de expansión internacional, pero tamén para o país, posto que en última instancia sería unha barreira á descapitalización a longo prazo que supón o non retorno dos que están no estranxeiro por motivos laborais, e unha forma de facer reverter as inversións realizadas en materia de formación na competitividade nacional. Este traballo non está exento de limitacións. A principal consiste na medición de resultados, posto que non podemos obviar que se trata de percepcións sobre o grao de alcance dos mesmos, o que implica unha autoavaliación e conleva un alto grao de subxectividade. Neste senso, pretendemos comprobar cunha análise posterior se o grao de cumprimiento medido pola organización reforza as nosas conclusións. A alta concentración de persoas en destinos ubicados na UE (77, 29%) podería tamén supoñer un nesgo na mostra. Posteriormente, deberíase realizar máis análise para comprobar a xeneralización de resultados. Outro punto para avanzar na investigación é a análise da posible interacción entre estes resultados percibidos: a través de sucesivas asignacións, os expatriados poden aumentar os seus contactos a nivel mundial, tanto fóra como entre diferentes filiais dunha multinacional. Estas relacións constitúen a base para o control e a coordinación, e en consecuencia poderían facilitar o intercambio de coñecementos entre as filiais e a adopción rápida e exitosa das prácticas organizativas entre elas. En resumo, nun mundo de intensa competencia polo capital humano, a capacidade de liderado internacional é escasa. O talento global converteuse nun activo estratéxico e pasou a ser unha das poucas fontes críbles de vantaxe competitiva sostible. As organizacións enfróntanse a unha maior competencia polo talento global (Collings e Mellahi, 2009; Boudreau e Ramstad, 2005). Para as empresas impulsadas por competir nun contexto internacional é fundamental identificar os recursos humanos con talento global, desenvolvelo o que lles sexa posible, e desenvolver estas habilidades e capacidades, o que á súa vez redunda nun beneficio para a organización. Malia as limitacións deste traballo, cremos que os resultados obtidos suxiren que o persoal que a empresa ten asignado no estranxeiro, pero tamén a cantidade de persoas que abandonan o noso país na

Neste breve contributo queremos debruzarnos sobre o substantivo mazarico e, nomeadamente, sobre a súa presenza na onomástica galega (quer persoal quer xeográfica). É para iso que, tras unha incursión pola sorte deste lexema e as súas variantes formais nos dominios iberorrománicos centrais e occidentais (a través da súa presenza en diferentes obras lexicográficas), mergullaremos na documentación medieval para rescatar unha serie de rexistros que, para alén de permitiren a reconstrución da forma antiga do zoónimo, patentean a súa implementación no ámbito da onomástica persoal e, a través dela, tamén no da onomástica xeográfica. Concluiremos a nosa achega cunha breve revisión da repercusión toponímica do substantivo analizado, ben como doutras denominacións recibidas pola ave que designa (nomeadamente a forma zarapico e variantes).

Sobre a repercusión do zoónimo mazarico na onomástica medieval e moderna Onomástica, antroponimia, toponimia, lingüística hisEste traballo foi realizado ao abrigo do proxecto de investigación Inventario Toponímico da Galicia Medieval (ITGM), que está a ser desenvolvido no Instituto da Lingua Galega (Universidade de Santiago de Compostela). © 2017 Estudos de lingüística galega 9, 6586 1. A formA mazarico e As súAs vAriAntes nA lexicogrAfíA 1.1. O termo xenérico mazarico é a denominación dada na actualidade, principalmente, a diversas especies de aves limícolas pertencentes á familia Scolopacidae, sendo as máis coñecidas no noso entorno xeográfico próximo o mazarico real (Numenius arquata) e o mazarico galego (Numenius phaeopus), por acaso máis pequeno ca o anterior. Todas elas se caracterizan, en xeral, polas súas patas altas e finas e por un peteiro longo, curvado e de forma cilíndrica do cal se serven para procurar alimento no lodo ou nos rochedos daquelas zonas húmidas en que costuman ter o seu hábitat. 1.2. A forma maçarico 1 está presente desde os primordios da dicionarística portuguesa, recollendo os dicionarios modernos e contemporáneos outras acepcións, quer do ámbito da zooloxía quer doutros dominios lexicais. Por exemplo, António de Moraes (GDLP, s.v. maçarico) acrecentou o significado “O macho da lebre que tem uma malha branca na testa”, a relacionar sen dúbida co de maçarica “Lebre pequena que se esquiva facilmente aos cães”. Mais a forma maçarico veu a gañar tamén algunha presenza no campo do léxico industrial e tecnolóxico, probabelmente en virtude dunha extensión semántica do zoónimo propiciada pola peculiar e recoñecíbel fisionomía da ave por el nomeada e, máis en concreto, polo seu característico bico. Daí, tamén en GDLP, os significados de “Tubo de metal, com que se sopra sobre uma chama, cuja temperatura se eleva extraordinàriamente [sic] por esse meio” ou “Parte do assentamento nos engenhos de banguê, que conduz as chamas á chaminé”, ambas as acepcións retiradas do dicionario antedito e para as cales teremos que remitir aínda o derivado maçariqueiro (“Homem que trabalha com o maçarico”). Tamén á mesma esfera semántica pertencen usos específicos como “Objecto com que se chamusca actualmente o porco, para depois ser esfregado” (Delgado 1970, s.v. maçarico) ou “Rudimentar candeeiro de petróleo, usado pelos pescadores” (Monteiro 1950, s.v. maçarico, e apuntando aínda a “semelhança de formas” como causa última desa transposición semántica). Xa para o espazo lingüístico do castelán, Martín Alonso (1958, s.v. moracico) definiu o substantivo moracico como “Ave marina que vive en las playas y se alimenta de ostras”, embora a denominación mais común para a ave naquel dominio sexa zarapito, vocábulo por acaso existente tamén na nosa lingua (a par de variantes como zarrapito ou zarapico, entre outras), e sobre o cal teremos que voltar máis adiante (véxase §3.3). Esta visión panorámica da vitalidade do lexema en análise ficaría incompleta se non levásemos en consideración o ásturoleonés mazaricu, de evidente afinidade formal coa variante galegoportuguesa, mais que, consoante á información contida nos dicionarios asturianos, pode designar outras aves limícolas diferentes das do xénero Numenius 2, ben como unha pequena almofada na cal espetar os alfinetes, de maneira a non os perder (DGLA, s.v. mazaricu). Para a lexicografía galega 3, o primeiro autor a rexistrar o vocábulo foi o padre Sarmiento, quen anotou unha variante mazarrico talvez interpretábel como consecuencia dunha reduplicación expresiva da vibrante, ou entón (hipótese que achamos máis convincente) como unha simple gralla do frade pontevedrés na transcrición da palabra. Desde entón, o apelativo mazarico ten pasado á maioría dos repertorios lexicográficos que tivemos ocasión de confrontar, embora nalgúns autores poida ser detectada algunha confusión á hora de precisaren o referente exacto deste termo. Desta maneira, Aníbal Otero define mazarico como “Pájaro carpintero”, acepción tamén consignada, entre outros, por Elixio Rivas no concello coruñés de Curtis e por Antón Santamarina (1967: 132) na comarca da Fonsagrada. Este mesmo autor, xunto con Carme Ríos Panisse, atesta a forma con “seseo” prenuclear, é dicir, masarico / masarica, ben como unha interesante variante marzarico para cuxa explicación lanzan man dunha posíbel interferencia co substantivo marzo, “ya que desde marzo resuena su magnífico trino, lanzado en el vuelo por el macho al que contesta desde tierra la hembra”. De feito, foi García de Diego (1985, s.v. marcico) quen propuxo o latín martius como orixe quer do castelán marcico ‘merlo’ quer do galegoportugués mazarico, ofrecendo erradamente para este último o mesmo significado que para a mencionada forma castelá. 1.3. Malia constituír un aspecto de interese secundario para este traballo, importa notar que a orixe etimolóxica do vocábulo aínda non ten sido esclarecida de maneira plenamente satisfactoria. Joan Coromines (DCECH, s.v. zarapito), após rexeitar a presenza do sufixo diminutivo – ito / – ico nas formas castelás e ásturoleonesas zarapico e zarapito, coloca a cuestión de seren estas, xunto co galegoportugués mazarico, formas compostas en cuxa formación estaría envolvido o substantivo pico / bico (< céltico * beccu), a espellar aquela que, como indicado nun parágrafo anterior, constitúe talvez a característica fisionómica máis singularizadora da ave. O distinto filólogo catalán recollía así, mesmo que fose de maneira parcial, a vella hipótese de Cortesão (1900, s.v. maçarico), quen tiña proposto como base etimolóxica un composto môrbik (sic) constituído polos lexemas môr ‘mar’ e pik ‘bico’, mais cuxa evolución fonética até as variantes medievais que en breve comentaremos resultaría, no mínimo, complexa. Menos asumíbel aínda, en termos estritamente formais, xulgamos a explicación desenvolvida por Joan Coromines (DCECH, s.v. zarapito), segundo a cal a forma orixinaria terá sido, na verdade, * zarrabico (coherente co substantivo galegoportuguês bico), a partir do cal chegariamos por metátese a un estadio intermedio *bazarrico e, finalmente, a través da utilización do substantivo en secuencias do tipo * un bazarrico, á redución do grupo fonotáctico [mb] > [m] (* um bazarrico > * u(m)mazarrico > mazarrico). Para alén da ausencia duns mínimos apoios documentais para este estraño percurso evolutivo e, aínda, da propia excepcionalidade e a escasa fiabilidade da variante mazarrico (que constitúe un auténtico hapax na nosa lexicografía), o obstáculo verdadeiramente incontornábel para aceptarmos esta hipótese decorre dun dato obvio para calquera pesquisador habituado a lidar coa fonética histórica galegoportuguesa: estamos a nos referir á sistemática tendencia do romance galegoportugués (ben como da maior parte de variedades do ásturoleonés) para a conservación do grupo consonântico [mb] (palumba > pomba, sancta columba > Santa Comba / Santa Colomba etc.), resalvando casos moi puntuais e ben coñecidos como tam bene > pop. tamén (Ferreiro 1999: 167). 1.4. Sexa como for, debemos munirnos de certas precaucións perante a presenza, polo menos nos dicionarios galegos, de formas homonímicas do termo que nos ocupa, todas elas derivadas do verbo mazar, como por exemplo mazarico / mazarica, que Elixio Rivas recolle como sinónimo de mazador, é dicir, “Ruedecilla enhastada para mazar (batir) la leche y hacer manteiga ”. Pola súa banda, Constantino García rexistrou mazarico como sendo semanticamente equivalente de mazarelo / mazarela, ambas con algunha repercusión toponímica en territorio quer galego quer portugués 4 e homologábeis, en termos de contido semántico, ao substantivo mazador. Este fenómeno de homonimia non está exento de interese, pois influíu de maneira decisiva no estabelecemento dalgunhas das etimoloxías colocadas para o ornitónimo mazarico, como por exemplo a proposta de Ríos Panisse e Antón Santamarina ao explicaren esa forma como derivado do verbo mazar, “por el picoteo constante” que alegadamente caracterizaría a ave. Porén, hipóteses como esta non casan cos rexistros máis temperáns do vocábulo. Se conferirmos as fontes medievais, comprobaremos que o zoónimo en foco está presente nun paso da Historia 4 Segundo os datos do proxecto Toponimia de Galicia, existen en Galicia dúas entidades de poboación chamadas Mazarelos (nos concellos de Silleda e O Saviñao), ás cales podemos acrecentar a coñecida Praza de Mazarelos na cidade de Santiago de Compostela, ben como a porta medieval homónima que nela se encontra. Rexístrase tamén a variante feminina Mazarelas como nome de un lugar no concello de Oza dos Ríos. Xa en Portugal, coñecemos no mínimo un lugar denominado Maçarelos, no conc. Porto. Compostellana (1133) en que son mencionadas varias aves destinadas ao consumo humano, entre as cales gallinam, maraticum, perdicem pro singulis nummis. Embora se trate dun rexistro excepcional e illado no contexto da produción documental latina en Galicia, podemos xuntarlle outros testemuños que, para alén de indiciaren unha implementación onomástica (e principalmente antroponímica) do lexema, poden aínda axudar a descartar de vez calquera interpretación etimolóxica primaria baseada no verbo mazar. 2. o s m aracicos dA terrA dA B ArBAnzA : trAs o rAstro dun clAn fAmiliAr medievAl 2.1. Con efecto, na documentación reunida no tombo do mosteiro de San Xusto de Toxos Outos 5 deparámonos con varias referencias explícitas a un pequeno grupo de personaxes (por acaso todos eles masculinos) definidos pola utilización do sobrenome Maracico (sic), o cal pode ocorrer nos textos con mínimas variacións formais. Para alén de todos eles partillaren un elemento onomástico tan singularizador como o sobrenome (e un sobrenome tan específico, ademais, que non se repite, ao que parece, en ningunha outra fonte medieval galega daquelas que puidemos confrontar), a documentación fornece aínda outras evidencias claras de estas persoas teren estado unidas por unha ligazón familiar directa. 2.2. Un deses individuos é Fernando Diéguez “Maracico” (Fernandus Didaci dictus Maracicus), quen aparece até en tres documentos diferentes. No máis antigo deles, con data de 1219, identificámolo como confirmante da doazón que Xoán Froiaz “Mariño” (Johannes Froyle, cognomento Marinus) realiza de todo aquilo que detiña na igrexa de San Xián da Pereiriña (conc. Cee) ao mosteiro de Toxos Outos. Maior interese, no entanto, ofrece o seu testamento (ver Apéndice 2), outorgado en marzo de 1223 e que constitúe a principal fonte para coñecermos, en primeira man, a localización dunha boa porción do patrimonio fundiario que o personaxe (e por acaso o clan familiar ao cal pertencía) posuía no momento do seu pasamento. De resto, ao se teren conservado identificábeis todos os elementos toponímicos mencionados no testamento, podemos estabelecer de maneira moi exacta a área xeográfica en que tales propiedades viñeron a se concentrar, correspondéndose esta coa comarca da Barbanza (nomeadamente coas súas áreas máis occidentais) e, en menor medida, con outros territorios máis ou menos próximos dela. Así sendo, localízanse nese marco territorial as terras e herdades recollidas no cadro a seguir: Forma(s) documentada(s) Forma hodierna Localización (freguesía e concello) Oluaria Olveira Santa María de Olveira (Ribeira) Uilla Uiride Vilaverde Reirit Reirís Birtar Bretal Pedrouzos, Pedroucços 1 O Pedrouzo Spineýrido Espiñeirido Santa María de Corrubedo (Ribeira) Cadarnogia 2 O Cadarnoxo Santo Estevo de Queiruga (Porto do Son) Corzo Corzo Santa María de Caamaño (Porto do Son) 1. Corriximos a lectura Pedrouçios dada por Pérez Rodríguez (2004: 665) na súa edición do tombo 2. En traballos anteriores (Martínez Lema 2008, s.v. Cadarnoxo) identificamos este topónimo co actual lugar de Cadarnoxo (freg. Santo André de Cures, conc. Boiro). Mesmo tratándose dunha hipótese xeográfica e lingüisticamente plausíbel, a maior proximidade do lugar do Cadarnoxo (conc. Porto do Son) a respecto das restantes propiedades de Fernando Diéguez “Maracico” fai con que nos decantemos, mesmo que sexa provisoriamente, por esta segunda opción. © 2017 Estudos de lingüística galega 9, 6586 Xa cun grao de concreción moito menor, no diploma sinálase tamén a existencia dalgunhas propiedades noutras comarcas próximas, entre as cales Ualeyro (identificábel coa antiga terra e arciprestado do Valeirón, no actual concello de Rois e practicamente encostado á península da Barbanza, coa cal confrontaba a oeste) e aínda Sonaria (a actual comarca de Soneira), sendo nesta última que se localiza unha herdade in filigresia Sancti Michaelis de Tréés (= freg. San Miguel de Treos, conc. Vimianzo) e in Tinis (= Tines, freg. Santa Baia de Tines, conc. Vimianzo) 6. Mapa 1. Localización das propiedades de Fernando Diéguez “Maracico” mencionadas na documentación Cómpre salientarmos a relevancia destas referencias na tentativa de determinar a orixe deste grupo familiar, pois, como indicado por Carlos Baliñas (1998: 8889), e salvando as distancias que puideren existir co caso en análise: No son excepcionales casos de acomodados magnates a los que la documentación atribuye propiedades en decenas e incluso centenares de aldeas a lo largo y ancho del territorio gallego. Normalmente, el grueso de las propiedades se concentra alrededor de lo que cabe suponer es el hogar ancestral o la residencia principal del presunto noble. Cabe distinguir luego un segundo círculo, que comprende posesiones en áreas periféricas, fruto de la herencia, la compra o la presura. A terceira e última mención ao noso personaxe é aquela que retiramos dun documento infelizmente carente de data, mais que non será en calquera caso anterior a 1223, pois nel son recenseadas diversas propiedades que o mosteiro de Toxos Outos detiña in terra de Ualleyrom, entre elas unha herdade que fuit de Fernando Maraciquo que fuit de uoce Maria Delgada e que se encontraba na aldea de Souto (freg. Santa María de Leroño, conc. Rois). Este dato, para alén de evidenciar que o diploma tiña sido labrado nunha altura en que Fernando Diéguez posibelmente xa falecera, parece vir a confirmar que a herdade de Ualeyro, referida de maneira moi xenérica na súa manda testamentaria, era esta situada no termo de Santa María de Leroño. 2.3. Son as evidentes coincidencias onomásticas (quer no patronímico quer no sobrenome delexical) e até cronolóxicas que nos autorizan a considerar como irmán do anterior o Munio Diéguez “Maracico” (Munio Didaci dictus Maraciquo) que intervén como confirmante nun documento con data de 1219 en que o seu cuñado Raimundo Pérez (Ramundus Petri) vende ao mosteiro de Toxos Outos algunhas herdades no lugarexo de Viro (freg. Santa María de Roo, conc. Noia). Embora sen o sobrenome familiar característico, trátase de certeza do mesmo Munio Didaci que, xunto coa súa dona Mor Pérez (Maior Petri) e o seu fillo Fernando Muniz (Fernando Munionis), doa en 1226 quarta de una octaua ipsius ecclesie Sancte Marie de Ulueýra. Deparámonos de novo con el, xa baixo as variantes Nunone Didaci e Nunus Didaci (e a especificación miles ‘cabaleiro’, que por acaso nos informa do estatus sócioeconómico da súa familia) 7, a acompañar a Mor Pérez na doazón que ambos realizan, con data de 1210, de todo aquilo que detiñan in villa Uesares et in Quintanas que habet iacenciam in territorio Pestomarcis concurrente ad ecclesiam Sancti Martini de Elsendi, ou sexa, nos lugares hoxe denominados Béxeres e Quintáns, ambos pertencentes, con efecto, á freguesía de San Martiño de Lesende (conc. Lousame), nas marxes orientais da terra da Barbanza. Unha outra ocorrencia deste personaxe na documentación explorada esclarece máis algunha cousa no tocante ás súas ligazóns familiares: referímonos ao pacto que asinan co mosteiro de Toxos Outos, en 1207, os fillos de Pedro Airas, entre os cales o mencionado Raimundo Pérez, Airas Pérez, Pedro Pérez e, finalmente, Mor Pérez, quen comparece no acto de xénese documental cum uiro meo Munione Didaci 8. 2.4. Sen saírmos do cadro documental e cronolóxico que nos fornece o Tombo de Toxos Outos, constatamos aínda a existencia dunha terceira persoa a facer parte deste núcleo familiar que (embora de maneira moi parcial e limitada) estamos a tentar reconstruír. Trátase de Diego Maracico (Didaco Maraçiquo), quen, nun diploma en que son estabelecidas as divisións da freguesía de Santa María de Olveira (ver Apéndice 1), aparece identificado como sendo propietario dunha porción da mesma (De Didaco Maraçiquo mediam viij a). Terá sido precisamente a metade desa porción a que viría a herdar o fillo, Munio Diéguez, quen, como indicabamos nunha alínea anterior, acabou por doala ao convento de San Xustos de Toxos Outos. Así sendo, tanto o sobrenome canto o antropónimo de que é portador (ben como o mínimo, mais decisivo, rastro biográfico deixado na documentación) apuntan de maneira moi verosímil, e até inequívoca, para o feito de Diego Maracico ser, na verdade, o pai dos irmáns Fernando e Munio Diéguez. Malia esa Diuisio ecclesie de Olueira carecer de data certa, podemos inferir o treito cronolóxico aproximado en que o documento foi labrado grazas á mención de personaxes que reaparecen noutras pezas do tombo: 1. Por exemplo, Lucio Afonso (Luzo Afonso), a quen nesa partizón é atribuída a metade dunha oitava parte das terras pertencentes á freguesía, outorga o seu testamento en 1162, doando nel aliam meam hereditatem [...] in territorio Pistomarchis in uilla nomine Sparrelio in ualle Calamanio, é dicir, canto detiña na aldea de Esparrelle, hoxe pertencente á freguesía de Santa María de Caamaño (conc. Porto do Son). No entanto, reaparece en novembro de 1166 a asinar un novo testamento, previo á súa partida para Xerusalén, sendo nel que outorga ao mosteiro de Toxos Outos non só octauam tocius ecclesie Sancte Marie de Uluaria, mais tamén as súas herdades en Espiñeirido (Spinarido) e en Esparrelle (Sparreli). Aínda, en documento redixido en febreiro de 1168, Orraca Luz, por acaso filla do anterior, asina unha escamba a través da cal ofrece ao dito cenobio a metade da oitava parte que a ela correspondía na freguesía de Santa María de Olveira (de certeza herdada do seu proxenitor) en troca da antedita herdade de Esparelle que os frades xa usufruían na altura e que fuit de domno Luzo Adefonsi. Por tanto, esta pequena peza documental dá para asistirmos en primeira man á tentativa de Orraca Luz de reintegrar ao patrimonio familiar unha propiedade que previamente tiña sido entregada polo pai ao convento de Toxos Outos. 2. Outra figura mencionada na Diuisio ecclesie de Olueira e cuxo rastro documental pode contribuír para fixarmos a cronoloxía do documento en análise é Afonso Pinzán (Affonso Pinzam), cóengo da igrexa de Santiago de Compostela, que en documento redixido en setembro de 1168 vende ao mosteiro de Toxos Outos, xunto coas súas irmás Lupa e Orraca, a oitava parte que a eles pertencía en Santa María de Olveira. Parece obvio, por tanto, que a división en que Diego Maracico é mencionado (pola primeira e única vez), e na cal Afonso Pinzán aparece aínda como posesor desa porción, terá que ser necesariamente anterior a 1168, mais tamén a 1166, ano en que Lucio Afonso outorga aquela que, polos vistos, debeu ser a súa manda testamentaria definitiva. Estamos a falar, en fin, dunhas datas próximas do ano 11601165. Se lembramos que o testamento de Fernando Diéguez “Maracico”, positus in graui infirmitate, ten data de 1223, o arco temporal que se estende entre os puntos cronolóxicos de referencia é amplo abondo para sostermos a hipótese de Diego Maracico ter sido o proxenitor dos irmáns Fernando e Munio, vindo desta maneira a complementar a valiosa e decisiva información fornecida polos constituíntes onomásticos envolvidos nas respectivas secuencias antroponímicas. Imaxe 1. Árbore xenealóxica (parcial) da liñaxe dos “Maracicos” 2.5. De entre esas unidades onomásticas, é o sobrenome que ofrece, en termos de estudo lingüístico, un especial interese: estamos perante un feixe de testemuños formalmente compactos e homoxéneos que, mesmo non sendo tan antigos como aquel maraticum retirado da Historia Compostellana, sitúan a variante maracico como a verdadeiramente etimolóxica ou, no mínimo, aquela cuxa maior estabilidade nas fontes documentais conferidas aconsella tomar como punto de partida para calquera exploración de tipo etimolóxico acerca da palabra. A pasaxe do medieval maracico para o moderno mazarico (port. maçarico) explicarase, verosimilmente, en función dun simple fenómeno de metátese, inducido (ou polo menos favorecido) pola afinidade formal e até conceptual do zoónimo coa familia léxica do verbo mazar. Reparemos aínda en que algunhas variantes vivas no ámbito lingüístico castelán, como moracico (ver §1.2), pareceron conservar a estrutura consonántica orixinal, e até é posíbel que a forma marcico máis non sexa do que unha variante do maracico galego medieval na cal se terá producido a síncope da vogal pretónica medial (por acaso facilitada pola proximidade do substantivo marzo). 2.6. Aínda, para o estudo daqueles sobrenomes com base lexical recoñecíbel interesa esclarecer (embora nin sempre sexa posíbel, polo menos co grao de concreción e de exactitude desexábeis) as motivacións da implementación antroponímica dos apelativos, ben como da súa eventual deslexicalización e, en consecuencia, transformación “en unidades antroponímicas de valor denotativo que, a diferencia de otro tipo de sobrenombres de idéntica constitución gramatical (los que se han dado en llamar sobrenombres sociales y los gentilicios), hacen referencia originariamente a cualidades de muy distinto género inherentes a la persona que designan” (Viejo Fernández 1998: 170). No tocante aos nomes e sobrenomes de base animal, sabemos que na zooantroponimia latina (como en moi boa medida nas súas diferentes continuadoras románicas), as antiquísimas motivacións de tipo totémico e/ou tabuístico costumaron ceder espazo a outras de natureza individualizadora, é dicir, “a una motivación, digamos, descriptiva e incluso a veces probablemente despectiva “ (Ballester 2012: 262263). Así sendo, o caso en análise debe ser observado ao abrigo da inmensa e antiga produtividade coñecida polos zoónimos en canto xeradores de alcumes, prendéndose moitos deles con nomes de aves como galo, galiña, merlo, corvo, garza... e aínda moitos outros 9 aos cales podemos acrecentar, desde xa, o de mazarico. Como continúa a acontecer en época moderna, é a través de procesos de extensión semántica (quer metafóricos quer metonímicos) que determinadas características deses animais veñen a ficar asociadas á persoa, acabando por identificala e, en última instancia, por motivar, a través dun proceso de referencia indirecta (Viejo Fernández 1998: 179), a atribución dun sobrenome, non raramente, como sinalado arriba, desde unha intención eminentemente burlesca. Para o exemplo do mazarico, comentabamos en §1.1 que un dos trazos físicos máis rechamantes é a forma e a lonxitude do bico, por acaso tema central dalgunhas coplas de poesía popular que teñen esta ave como protagonista 10. Canto a isto, podemos aínda invocar a célebre descrición da “serrana” que o Arcipreste de Hita realiza no Libro de Buen Amor, nun paso que patentea a rendibilidade literaria dese pormenor anatómico do mazarico como recurso para dar destaque ao tamaño e / ou á forma do nariz humano: [...] las orejas mayores que de añal burrico, el su pescueço negro, ancho, velloso, chico, las narizes muy gordas, luengas, de çarapico, bevería en pocos días caudal de buhón rico. Así sendo, e asumindo as dificultades decorrentes dos complexos procesos semasiolóxicos envolvidos na configuración deste tipo de sobrenomes (dificultades que, por tanto, tornan provisoria calquera hipótese colocada ao respecto), non admiraría que tivese sido esta a razón de unha persoa determinada desa familia (por acaso o Diego Maracico da Diuisio ecclesie de Olueira ?) comezar a ser coñecida a través do sobrenome en análise. 2.7. Infelizmente, a escaseza dos datos ao noso dispor non dá para tirarmos conclusións de maior peso no tocante á transmisión interxeracional do sobrenome e a súa eventual estabilización como nome de familia. Aínda que autores como Fexer (1978: 67 [citado por Viejo Fernández 1998: 201]) consideren que unha transmisión de dúas ou máis xeracións (condición, a xulgar pola documentación estudada, que se cumpriría no noso caso) abonda para o sobrenome completar a súa deslexicalización e, por tanto, virar apelido familiar, o proceso non costuma desenvolverse en termos tan lineares. Por palabras de Viejo Fernández (1998: 201), mesmo nese caso pode conservar o sobrenome “un cierto valor connotativo actualizable en la figura concreta de su primer portador en cada referencia al grupo familiar implicado, que lo recibe por su inmediata contigüidad”. Esta diagnose podería ser aplicada aos casos que nos ocupan, é dicir, nada impide pensar que Fernando Diéguez e Munio Diéguez foron identificados co sobrenome Maracico simplemente por ser aquel que portaba o seu proxenitor (do cal por acaso descoñecemos calquera rastro de filiación, ao non aparecer nos documentos o seu patronímico) 11. Como síntoma desa inestabilidade talvez poida ser aducida a propia asistematicidade observábel nos sintagmas antroponímicos a través dos cales estes personaxes son denotados na documentación: mentres Fernando Diéguez aparece en todos os casos identificado por medio do sobrenome, o seu irmán Munio só o porta en unha das catro referencias documentais que para el coñecemos (o patronímico Didaci, entretanto, é constante e sistemático en todos os testemuños colixidos para ambos os personaxes). Posíbel indicio desta escasa consolidación do sobrenome en canto marca familiar é a súa ausencia na única referencia documental certa que coñecemos para Fernando Muñiz, fillo de Munio Diéguez e de Mor Pérez (véxase §2.4) e, en última análise e confrontando os datos medievais cos actuais, a propia ausencia tamén de Mazarico como apelido persoal nos repertorios antroponímicos galegos modernos 12. 3. m aracico / mazarico e A suA repercusión nA toponimiA gAlegA 3.1. É no propio Tombo de Toxos que identificamos varias mencións, concentradas nun tramo cronolóxico bastante ben delimitado, a unha freguesía posta baixo a advocación de Santa Uxía e que terá tirado o nome do lexema que estamos a analizar: 1. in filigresia Sancte Eugenie de Maraciquos que fuit Petri Romei [...] et per quantum habeo in filigresia Sancte Eugenie de Maracicos (1271) 2. Martim Franco, clerigo de Sancta Ougea de Maracicos (RTT 1271) 3. hũu quasal na ffreegygia de Sant’ Ougea de Maraçicos (PCTT s.d.) 13 A estes testemuños máis temperáns cómpre acrecentarmos aínda outro bastante posterior (nomeadamente de 1384) e cuxo interese nos obrigará a retomar máis adiante. Referímonos a unha bula mediante a cal o papa Clemente VII vén a confirmar a venda realizada por Paio Mariño e a súa dona, Sancha Vázquez (pertencentes ao clan nobiliárquico dos Mariños de Lobeira, mais na altura recluídos nos mosteiros composteláns de Santa María de Bonaval e Santa María de Belvís, respectivamente) ao arcebispo de Santiago de certas fortalezas, casas e coutos que tiñan pertencido ao seu fillo Rui Soga (executado en Noia só uns anos atrás), reservándose entretanto o usufruto de diversos lugares concentrados na vertente occidental da actual provincia da Coruña. É entre eses lugares que se encontra, precisamente, Santa Ougea de Mazariquos (GHCD 1384), forma que se repite, con mínimas variantes, nos traslados e copias catrocentistas dese documento conservadas no Arquivo Histórico Universitario de Santiago de Compostela. 14 Encontrámonos, por tanto, perante o primeiro rexistro coñecido da variante metatizada mazarico, ben anterior aos primeiros exemplos colixidos por J. Pedro Machado en textos portugueses, nos cales massarico e maçarico só aparecen (sempre segundo os datos achegados polo filólogo algarvío) en documentación seiscentista (DOELP, s.v. maçarico). Aínda, en LTCS (1390), o topónimo en análise aparece baixo unha forma lixeiramente diferente: Jtem tres cassares en Postomarquos, ẽna fligesíja de Santa Ougea dos Maraciqos. Ao igual que o rexistro precedente, tamén este ofrece un interese nada desprezábel en termos de estudo lingüístico e onomástico, por dous motivos: nimo en análise non como un zootopónimo primario (é dicir, motivado pola presenza directa da ave denominada mazarico nese lugar), mais como un zootopónimo secundario cuxa xénese e consolidación terá ficado a deberse á implementación antroponímica dese substantivo e, sendo aínda máis específicos, a un envolvemento directo da familia barbanzona dos Maracicos na fundación e / ou xestión da freguesía (en termos que, infelizmente, non podemos desvendar cos datos de que dispomos). O fenómeno non é invulgar na toponimia galega, e pode arrouparse con exemplos que obedecen a unhas condicións motivacionais semellantes, como os daqueles topónimos baseados en apelidos patronímicos (Os Péreces f Pérez, Os Martices f Martí(n)s etc.). Neste sentido, a conservación do artigo determinado no sintagma toponímico Santa Ougea dos Maraciqos vén a reforzar a nosa hipótese, ao ser interpretábel como reminiscencia do antigo sobrenome que, por acaso, continuaría a manter algún grao de vixencia e operatividade na memoria colectiva da comarca. O dato posúe aínda algunha relevancia no tocante aos procesos de fixación e transmisión do sobrenome e a súa eventual transformación nun nome familiar (ver §2.7), pois un dos síntomas máis claros da culminación dese proceso é, precisamente, a xeneralización da forma pluralizada do sobrenome como denominación abranxente do grupo familiar. Así sendo, e desde que a nosa interpretación sexa correcta, é posíbel que este rexistro toponímico nos estea a suxerir algunhas cousas de interese a propósito da consolidación de Maracico como apelido de familia, polo menos nunha área xeográfica e nun tramo cronolóxico concretos. 3.2. Xa no tocante á identificación desa Sancta Eugenia de Maracicos medieval con algunha entidade poboacional actual que teña continuado a forma toponímica antiga, a análise aprofundada dos pormenores documentais pertinentes para esta cuestión condúcenos, basicamente, a dúas hipóteses que a seguir comentaremos. 3.2.1. A primeira opción que valoramos vese fortemente condicionada polo coñecemento das circunstancias vitais e xeográficas do clan dos Maracicos, sobre as cales nos debruzamos amplamente en §2. Como sinalado naquela alínea, ese grupo familiar debeu estar sediado na península da Barbanza, mostrando unha presenza especialmente intensa na vertente máis occidental do seu territorio (actuais concellos de Ribeira e Porto do Son) e, sobre todo, na freguesía de Santa María de Olveira e as súas redondezas. Así sendo, unha hipótese certamente razoábel sería procurarmos a identificación hodierna de Santa Eugenia de Maracicos nalgún punto dese contexto espacial tan específico e ben definido. O rexistro retirado de LTCS, en que a dita freguesía aparece claramente situada en Postomarquos, parece apuntar na mesma dirección, pois este corónimo 15 (coas debidas resalvas que exporemos máis de vagar en §3.2.3) pode asociarse, en termos de referencialidade xeográfica, coas actuais comarcas da Barbanza e Noia, é dicir, cun ámbito territorial que, consoante aos datos documentais colixidos, resultaba ben próximo e familiar para o clan dos Maracicos. É a partir do cruzamento destes datos que chegamos a considerar asumíbel a hipótese de esa Sancta Eugenia de Maracicos ter sido, na verdade, unha das antigas denominacións da freguesía que ficou a ser coñecida como Santa Uxía de Ribeira, capital do termo concellío de Ribeira. Os argumentos en que apoiamos esta idea serían dous: por unha banda, encontrámonos perante a única freguesía dese marco territorial de referencia que conta con Santa Uxía como orago; pola outra, Santa Uxía de Ribeira sitúase no epicentro da área en que os Maracicos (e nomeadamente Fernando Diéguez) viñeron a concentrar unha maior cantidade de propiedades. Teñamos en conta que, nos textos coevos conservados, o nome desta freguesía parecía ofrecer algunha inestabilidade, paralela ao seu propio proceso de configuración e á centralidade exercida por diferentes lugares integrados nela. No testemuño documental máis antigo que coñecemos (con data de 15 Lembremos que Posmarcos é aínda hoxe a denominación dunha freguesía do concello da Pobra do Caramiñal, ben como de dous arciprestados (Posmarcos de Arriba e Posmarcos de Abaixo) a faceren parte da arquidiocese de Santiago de Compostela. 1200 e copiado tamén, como os que a seguir comentaremos, no Tombo de Toxos Outos) faise mención a unha vila que uocatur Dayam in concurrencia Sancte Eugenie de Carraria que est in terra Pistomarchos 16, é dicir, ao actual lugar de Deán Grande, cuxa referencialidade no contexto territorial desa freguesía explicaría que, nun diploma pouco posterior (nomeadamente de 1215), Paio Mariño e Mor Fernández aparezan a doar sete casais in friigresia de Sancta Ougenia de Dayam Mayor. Nos rexistros restantes, que din respecto a diferentes propiedades no lugar de Deán Pequeno, a mención á freguesía é realizada xa unicamente por medio da explicitación do seu orago: in territorio Pistomarchis in loco certo Dayam Minore sub aula Sancte Eugenie (1213) e sub aula Sancte Eugenie [...] de tota villa de Dayam Minore (1246). Neste cadro de certa alternancia toponímica, parece que a denominación actual demorou algún tempo a aparecer e a se consolidar nos textos, sendo o rexistro máis temperán que coñecemos Santa Ougea de Ribeira (GHCD 1387) 17. Táboa 2. Freguesías mencionadas na bula de Clemente VII (1384) Como costuma acontecer neste tipo de textos, a enumeración, lonxe de ser arbitraria, obedece a un criterio de ordenación que tende a formar grupos de proximidade xeográfi ca e que fi ca perfectamente patente cando trasladamos os topónimos da tabela anterior a un soporte cartográfi co 19. Mapa 2. Freguesías mencionadas na bula de Clemente VII (1384) 19 Non deixa de ser signifi cativo que nos traslados e copias posteriores conservados no AHUS se manteñan os mesmos topónimos e na mesma orde, coa mínima excepción do primeiro deses documentos, en que (probabelmente por un descoido do copista) foi omitida a referencia a San Mamede de Alborés. Comprobamos así que o eixo de referencia para a disposición textual dos topónimos é o río Xallas. Comezando en Santiago de Olveiroa (1), o autor atravesa ese curso fluvial para pasar a enumerar, en sentido inverso ás agullas do reloxo, aquelas freguesías situadas na súa marxe esquerda. Xa a partir de San Martiño de Olveira (11), retómanse as restantes entidades da marxe dereita do río Xallas, vindo precisamente a concluír con aquelas máis próximas da súa desembocadura, é dicir, Santa Uxía do Ézaro (15) e, cun pequeno desvío para norte, Santiago da Ameixenda (16). Non é por acaso (nin contradí a lóxica espacial subxacente a este recenseamento) que aquelas freguesías máis distantes deste eixo sexan as que ocupan os últimos lugares da enumeración, é dicir, San Xoán de Lousame (17) e Santa María de Roo (18), nas estribacións orientais da terra de Posmarcos, e Santa María de Serantes (19), xa na vertente costeira da Terra de Soneira. Así sendo, é neste contexto xeográfico e toponímico tan ben acoutado que podemos entender mellor a presenza do sintagma Santa Ougea de Mazariqos, constituíndo o argumento decisivo para asocialo, de maneira xa altamente probábel (cando non segura), coa actual freguesía de San Xoán de Mazaricos, no concello homónimo (ao cal, como tivemos ocasión de comprobar, pertencen a inmensa maioría dos ítems incluídos na enumeración, ficando os restantes — con mínimas excepcións — na súa contorna territorial máis ou menos inmediata). Esta hipótese, que de resto xa tiñamos colocado (embora de maneira moi embrionaria e menos documentada) nalgúns contributos anteriores 20, non colide necesariamente con aquilo que sabemos acerca do clan dos Maracicos, pois, como sinalado en §2.2, o testamento de Fernando Maracico confirma a presenza de bens fundiarios pertencentes a ese grupo familiar en lugares como Treos e Tines (conc. Vimianzo), moi próximos do actual San Xoán de Mazaricos. Canto a isto, a vinculación motivacional directa entre este topónimo e os descendentes de Diego Maracico pode continuar a ser asumida, no mínimo, como verosímil 21. Importa notar, aínda, que a aceptación da nosa proposta de identificación toponímica exixe dar conta da mudanza que afectou ao santo padroeiro da freguesía, é dicir, da troca de Santa Uxía por San Xoán. O confronto das fontes documentais dá para concluírmos que esa alteración xa se encontraba plenamente estabilizada nos finais do século XV, se acreditarmos na secuencia San Juan de Maçaricos (LS 1500) e noutros documentos quiñentistas que ofrecen diferentes variantes formais para ese mesmo sintagma. Por tanto, embora non sexamos capaces de acertar o momento exacto nin as circunstancias específicas en que tal mudanza veu a se concretizar, sabemos que esta só puido producirse nalgún momento do século XV, representando o rexistro de LTCS (1390) o termo a quo e o mencionado testemuño de LS (1500) o termo ad quem. Apresémonos a indicar que estas trocas nos oragos das freguesías non constitúen, de xeito ningún, un fenómeno excepcional ou único na nosa toponimia. Os exemplos máis ilustrativos son aqueles en que se verifica unha substitución parcial, é dicir, o desprazamento do primitivo padroeiro vese compensado pola súa fixación como denominación toponímica principal da freguesía: e.g., Santalla de Santiso, San Pedro de Santaballa, San Salvador de Seoane... Curiosamente, o Nomenclátor de Galicia recolle un caso homologábel ao que © 2017 Estudos de lingüística galega 9, 6586 estamos a analizar, por seren exactamente as mesmas as advocacións envolvidas: referímonos á freguesía de San Xoán de Santa Euxea, no concello de Guntín (Ares Vázquez 1995: 93). 3.2.3. No entanto, resulta difícil harmonizar a proposta que acabamos de defender co excerto de LTCS, cuxo autor sitúa claramente Santa Ougea dos Maraciqos na terra de Posmarcos (en Postomarquos). A cuestión, por tanto, préndese directamente coa delimitación territorial desa entidade xeográfica supralocal, mais, como veremos, non admite unha explicación plenamente satisfactoria. O corónimo, baixo a forma Pestemarcos (que pola súa vez parece recuar claramente ao antigo etnónimo prerromano Praestamarici) 22, ocorre xa no Parrochiale Suevum (séc. VI) como designación dunha das parochias que integraban a diocese de Iria (López Alsina 1988: 157) 23. Na secuencia da progresiva tendencia das antigas xurisdicións eclesiásticas para confluíren territorial e nominalmente cos distritos administrativos, non debe estrañarnos que a antiga diocesis de Posmarcos teña vido a configurarse tamén como unha circunscrición territorial e política (é dicir, como un commisso, consoante á terminoloxía da diplomática altomedieval) 24. É nesta condición de xurisdición civil e / ou comarca natural que emerxe nun documento alegadamente redixido en torno do ano 911, mais do cal tan só se conserva un rexesto realizado no séc. XVII en que lemos: El rey don Ordoño yzo donacion al monasterio de San Martín de la villa que llaman Plazemitos (sic), en tierra de Postomarcos, en donde esta edificada la yglesia de San Martin... como se demarca muy a la letra en este privilegio (Baliñas Pérez 1998: 283). A identificación defendida por algúns autores, entre os cales o propio Baliñas Pérez, desa estraña (e, de certeza, deturpada polos sucesivos procesos de copia do orixinal) forma toponímica Plazemitos coa actual freguesía de Santa Baia de Chacín (conc. Mazaricos) constitúe, ao que parece, unha proba de que, nesa altura histórica, o condado de Posmarcos ofrecía unha extensión sensibelmente maior, englobando na práctica o conxunto das terras situadas a oeste dos xiros urbanos de Iria e Santiago de Compostela. Sexa como for, o seu alcance territorial, logo no virar do milenio, parece ir ficando restrinxido a uns límites moito máis axustados a aqueles que presenta na actualidade. Así, nunha doazón realizada polo rei Ramiro á igrexa compostelá, faise referencia explícita ao conimissum Pistomarcos ab integro secundum illud obtinuit Lucidus Vimarani, de Ulia in Tamare (TA 934), é dicir, Posmarcos aparece reducido xa ás terras interfluviais comprendidas entre os cursos baixos dos ríos Tambre (a norte) e Ulla (a sur), coas súas respectivas desembocaduras nas rías de MurosNoia e da Arousa. Embora nesa mesma fonte existan indicios de ter atinxido unha extensión maior na súa vertente oriental 25, os límites setentrionais e meridionais parecen ben fixados, e manteranse estábeis durante os séculos a seguir. Non admira, por tanto, que na documentación do Tombo de Toxos Outos (que inclúe textos labrados ao longo dos séculos XII, XIII e XIV) todas as entidades adscritas territorialmente a Posmarcos pertenzan, na actualidade, á moderna comarca da Barbanza ou entón aos concellos de Noia e Lousame, sen ultrapasar a fronteira setentrional que, desde antigo, viña constituíndo o río Tambre e, por tanto, sen atinxir en ningún caso as terras do actual concello de Mazaricos (integrado desde había séculos na terra de Entíns). A conxunción de todos os datos que acabamos de expor non fai máis que subliñar a nosa estrañeza perante o excerto retirado de LTCS e a incongruencia do seu contido coa realidade xeográfica e xurisdicional vigorante na altura en que o texto foi elaborado. Poderiamos por acaso pensar nunha reminiscencia da antiga extensión xeográfica da parochia e commisso de Posmarcos, mais isto parece moi improbábel nun período tan avanzado como os finais do séc. XIV e, aínda, nun texto cuxos eventuais efectos en termos económicos, catastrais e 22 Para unha revisión lingüística comparada acerca deste etnónimo, véxase Bascuas (2006: 2731). 23 Acerca do posíbel emprazamento da ecclesia nuclear en torno á cal se terá articulado a antiga parochia de Posmarcos, véxase Sánchez Pardo (2014: 450). 24 Por palabras de López Alsina (1999: 288): “La circunscripción de la administración territorial del reino — el commisso — es reconocida por la iglesia como circunscripción eclesiástica — diocesis, según la terminología altomedieval del Parroquial Suevo — ”, até o punto de que “[l]a estructuración territorial interna de la diócesis se modifica cada vez que es preciso reflejar los cambios operados en las circunscripciones políticoadministrativas del territorio”. 25 Referímonos, nomeadamente, ao diploma no cal o rei Vermudo doa á sé compostelá uillam de Auna, que est in Pistomarcos, in ripa Tamaris, quam auus meus Ueremudu et uxor sua Geluira ganauerunt de Aria, Adefonso filio (TA c. 1028). En principio, esa uillam de Auna parece corresponder ao actual lugar de Ons, na freguesía homónima (conc. Brión), situada precisamente á beira do río Tambre, na súa marxe esquerda, e nunha área que posteriormente viría a ficar integrada na Terra de Amaía. © 2017 Estudos de lingüística galega 9, 6586 / ou xurisdicionais obrigaban a un especial rigor no tratamento dos datos. Recorrer a un erro do autor do texto constitúe, tamén, unha explicación que dista moito de nos convencer. Entretanto, e mentres fi camos á espera dunha solución máis plausíbel para esta (aparente) contradición, xulgamos que os argumentos e razoamentos desenvolvidos na alínea precedente teñen peso abondo como para continuarmos a manter como hipótese máis probábel a identifi cación da antiga Sancta Eugenia de Maracicos coa actual freguesía de San Xoán de Mazaricos. 3.3. De resto, o impacto do tipo lexical mazarico na toponimia do dominio galegoportugués non se esgota nos exemplos arriba analizados, podendo aínda ser observada noutros ítems espallados a norte e a sur do río Miño. Segundo os datos do proxecto Toponimia de Galicia, existe o derivado Os Mazaricales (conc. Porto do Son), cuxa estrutura morfolóxica é coherente con aquela que esperariamos nun zootopónimo primario de tipo colectivo / abundancial (para alén de a castelanización do elemento sufi xal indiciar unha formación non excesivamente antiga). Ora, a forma en singular e con conservación do artigo determinado (O Mazarico) ocorre nos concellos de Celanova e de Tomiño, existindo aínda neste último un microtopónimo O Camiño do Mazarico claramente ligado, en termos etimolóxicos e motivacionais, ao anterior. A eles podemos acrecentar Mazarico como nome dunha zona de xunqueiras que, por palabras de Cabeza Quiles (2008: 230), “rodean a vila de Betanzos” e constitúen “[un] bo lugar, tamén, para que viva o grácil e fuxidío mazarico”. Xa a forma Mazaricos é rexistrada, ademais de nos exemplos comentados en §3.2, como topónimo menor nos concellos de Brión, Santiago de Compostela e Cerdido, ben como no sintagma O Xungal dos Mazaricos, situado, ao que parece, no estuario do río Anllóns e que fi cou a ser coñecido grazas á evocación poética que del fi xo o bardo Eduardo Pondal (Cabeza Quiles, 2008: 230. Mapa 3. Distribución da toponimia galega relacionada co mazarico En principio, a orixe destes topónimos pode remontar a calquera das acepcións coñecidas e consignadas para o lexema en foco, sendo que só o concurso de documentación confi ábel © 2017 Estudos de lingüística galega 9, 6586 (quer escrita quer oral) poderán vir a esclarecer os aspectos máis salientábeis da historia e a motivación de cada un destes ítems 26. Parece evidente, entretanto, que casos como os colixidos por Cabeza Quiles, con referencia directa a contextos físicos e tipos de hábitat moi apropiados para a presenza da ave, parecen inclinar a balanza para o lado da interpretación zootoponímica primaria. Para outros exemplos, porén, mostramos algunha preferencia por explicacións a envolveren factores de tipo antroponímico, e até xulgamos verosímil que a xénese daqueles topónimos Mazaricos máis próximos da área en que a familia de Diego Maracico tiña o seu asento (nomeadamente os dos concellos de Brión e Santiago de Compostela) estea directamente relacionada co sobrenome desa familia. Insistamos, no entanto, en que só o manexo de datos minimamente sólidos (dos cales de momento carecemos) é que nos autorizará a explorar con algunha fiabilidade esta hipótese e ultrapasar o patamar da simple conxectura. 3.4. Os nomes do mazarico noutros dominios territoriais e lingüísticos próximos do noso foron tamén fonte de denominacións toponímicas estruturalmente afíns a varias das arriba analizadas, é dicir, consistentes na simple pluralización do zoónimo e con ausencia de calquera afixación derivativa a acrecer algunha nuance de tipo colectivo. Como indicado en §1.1, eses nomes non deixan de ser coñecidos tamén no territorio galego e, por tanto, recibiron algunha atención por parte dos nosos lexicógrafos e dicionaristas. 1. e ende por Torres menudas, e ende a Penna Corva, e ende a Çarapicos (FLedesma, c. 1252) 2. e de la otra parte tierra de la heredad de Martín González, de Çarapicos (AHN, 1463) A distribución observábel para este pequeno puñado de nomes de lugar dá para identificarmos unha área toponímica máis ou menos compacta, fóra da cal descoñecemos máis concrecións toponímicas do lexema en análise. Este feito pode ter algunhas implicacións de interese no estudo da motivación e a historia externa destas formas onomásticas. Será talvez verosímil pensarmos nunha orixe común de todas elas, por acaso ligada a algunha liñaxe que, como os Maracicos da Barbanza galega, chegou a ter como apelido familiar característico o de Çarapico 30 ? Canto a isto, importa lembrar que as áreas da antiga “estremadura” leonesa (pola cal se estenden hoxe diversas comarcas da provincia de Salamanca, como a propia Tierra de Ledesma) foron colonizadas, a partir do século X, por diferentes grupos étnicos (chamados de naturas, sesmos ou linajes na documentación coeva), entre os cales portogaleses e bregancianos procedentes, como os propios xentílicos evidencian, do antigo condado de Portugal e o alfoz da cidade de Bragança 31, respectivamente. Trátase, ao noso xuízo, dunha hipótese atraente mais que só o confronto exhaustivo das fontes documentais pertinentes poderá chegar a confi rmar ou desmentir. 4. A lgunHAs conclusións Ao longo das alíneas precedentes internámonos por diferentes camiños que comunican, en moitos sentidos, as comarcas da lexicografía, a onomástica e até determinadas áreas da historia e a sociedade medievais, sempre tras o rastro do mazarico e os seus nomes. Desas incursións podemos tirar, no mínimo, algunhas conclusións que xulgamos de interese, e que a seguir resumimos: 30 Segundo lemos en Simbología y diseño de la heráldica gentilicia galaica (2003: 148), existiu en Galicia a liñaxe Sarapico (sic), que, consoante ao seu apelido, “se blasona con un ave sarapico, picada y membrada de gules”. No entanto, descoñecemos calquera pervivencia dese apelido na poboación galega actual, se acreditarmos na información recollida na Cartografía dos Apelidos de Galicia. 31 No Fuero de Salamanca (1219) aparecen pormenorizadas as diferentes liñaxes envolvidas nesa colonización, sendo estas os francos, portugaleses, bregancianos, serranos, mozaraues, castellanos e toreses. Segundo Llorente Maldonado (1947: 2425), non debe ser posta de parte a hipótese, de resto bastante verosímil, de o colectivo dos bregancianos (que nalgunha versión do Fuero non aparece explicitado, fi cando talvez subsumido no grupo dos portugaleses) ter incluído no seu seo continxentes de poboación orixinaria da Galicia actual. Daí, por exemplo, a referencia noutras fontes aos gallizianos, posibelmente unha denominación alternativa dos bregancianos. 1. Os rexistros antroponímicos colixidos na documentación medieval autorízannos a confirmar a existencia e a estabilidade dunha forma antiga maracico (formalmente coherente coa forma zoonímica maraticum retirada da Historia Compostellana) que, embora non deite moita luz sobre a etimoloxía do termo, ofrece algunha utilidade para unha mellor e máis ponderada valoración das hipóteses propostas polos diferentes autores que sobre el se teñen debruzado, ben como para unha mellor comprensión de denominacións testemuñadas noutros dominios lingüísticos (como os casteláns marcico e moracico). Comprobamos, máis unha vez, a extraordinaria utilidade que a antroponimia (e, sobre todo, o subsistema formado polos sobrenomes delexicais) pode ter para o estudo do léxico medieval e moderno. 2. Os casos analizados constitúen exemplos moi ilustrativos da implementación antroponímica dun zoónimo que, polo demais, permanecía ausente da bibliografía especializada. Aínda, os datos retirados da documentación medieval permítennos non só acompañar practicamente in situ algunhas fases do proceso de estabilización do sobrenome zoonímico como unidade antroponímica de valor denotativo, senón tamén confirmar que, con algunha frecuencia (e en paralelo con outros exemplos homologábeis), a toponimización do ornitónimo maracico (> mazarico) debe ser atribuída a un previo uso antroponímico do mesmo. Tal é o caso do medieval Santa Eugenia de / dos Maracicos (que tencionamos identificar co actual San Xoán de Mazaricos, cabeceira do termo concellío homónimo), para o cal xulgamos moi posíbel a existencia dunha ligazón histórica e motivacional entre o territorio así designado e a familia sediada na Barbanza cuxos membros portaban o sobrenome homónimo e cuxa xenealoxía até fomos quen de reconstruír. Situámonos, por tanto, nun punto de intersección entre dous subsistemas onomásticos que poden confluír con relativa frecuencia, como son o da antroponimia e o da zootoponimia, ofrecéndonos esta confluencia un interesante punto de partida para o estudo e a comprensión doutras denominacións toponímicas baseadas en designacións alternativas da ave en cuestión (como Serapicos / Zarapicos). 5. A péndices documentAis 32 APÉNDICE 1 División da freguesía de Santa María de Olveira (conc. Ribeira), en que se estabelecen as porcións correspondentes a diferentes personaxes, entre os cales Diego “Maracico”. AHN, Códices, Tombo de Toxos Outos, L1002, fol. 186r. Ed.: Pérez Rodríguez 2004: 670, [Diuisio] ecc lesie de Olueira | 2 Hec e st diuisio de eccl es ia de S an c t a Maria de Oluaria. Jn p ri mis, q u artam in| 3 tegra m de Elduara P e l a gij. De P e l a gio Monacho, viij a. De Joh an ne Oluario, | 4 viij a. De Luzo Afonso, media m viij a. De Didaco Maraçiq u o media m viijª. De | 5 Ferna n do Monacho et de suo sop ri no Pet ro Monacho, media viij a. De Gu n | 6 trode Luz, m e dia viij a. De uxore Gunsalui Mart ini et de suis germanis, | 7 media m viij a. De uxore de Gomecio Mart ini, m e dia m viij a. De Affonso Pin| 8 za m, m(e)diam viij a. De Gut er rio Ramiriz et de sua gente, m e dia viij a. 32 Para a transcrición dos documentos seguimos basicamente as mesmas pautas implementadas noutros contributos anteriores, nomeadamente RTT (2009: 210211). O texto pode ser consultado na íntegra no site https://minerva.usc.es/ xmlui/handle/10347/5660. © 2017 Estudos de lingüística galega 9, 6586 APÉNDICE 2 Testamento de Fernando Diegues, dito “Maracico”. AHN, Códices, Tombo de Toxos Outos, L1002, fols. 184v185r. Apuntamentos á marxe : Na marxe esquerda do fol. 184v, un apuntamento coevo: “[Tes]tame n tu m Ferna n di [Did] aci Maraciq u o. ” Debaixo do anterior, un apuntamento posterior: “Mandosse ordenar en el monast eri o”. No canto superior esquerdo do fol. 185r, un apuntamento coevo: “De S an c t a M ari a de Ulueýra”. Na marxe dereita, un apuntamento posterior: “Año 1223. Abad Juan Tudin”. Ed.: Pérez Rodríguez 2004: 66566, nº 745. Testamentu m Fernandi Didaci <d i c t o Maraciq uo > de una s er uicialia i n [...] 33 | 2 Hec est ordinacio quam ordino ego Fernand us Didaci d i c tu s Maracic us posit us in | 3 graui i n firmitate ut si inde mortuus fuero et c etera. In p r imis ma n do corp us m eu m | 4 sepelire in cimit er io S an c t i Iusti de T r ibulis Altis et mando ibi mecu m x equas | 5 quas hab e o in Pestomarchos et x uaccas q u as hab(e)o in domo de Didaco Gu n | 6 salui de m e a senara et unu m s er uiciale(m) b e ne p o p u latum et m eu m p ro p r iu m q ue hab e o i n | 7 Spineýrido et aliu m quen ista h e redi| 21 tas in filig re sia S an c t i Mich ae lis de Tréés et in Tinis, et debet Petrus Candeel et | 22 Cresconi us Mu ni z et uxores eor um tenere ista m meam h e reditate m ta n tu m in uita s u a | 23 sic ut in n ost ris pl a c it is resonat. Constituo ego Ferna n d us Didaci d o m in i Jo hannes Tudini | 24 monast er ij S an c t i Justi abbate m rectore m tocius mee mandicionis et de meis | 25 reb us c om pleat om n iaq ue sup er i us sc r ipta su n t p ro ut meli us s ib i uisu m fu er it et eme n det | 26 ista m e a m mandacio n e m et corrigat q u icq u id uiderit corrigendum. De cet er o ma(n) do | 27 ut q u icq u id ex tr a ista m mea m ma n dacio n em inuentu m fu er it tam i n reb us q uam in h(e)redita| 28 tib us laicis siue eccl es iasticis sit totu m de monasterio, null us q uod retinere p re | 29 su m mat. Si q u is ig itur contr a ha n c ma n dacio n em uen er it sit maled i c tu s ame n et c eteram insup er | 30 pariat s o l idos mille. Facta ma n dacione Era iª ccª lxiª et q uo t um t er cio n on as martij. | 31 Q ui p resentes f uerunt : Ego Joh ann es Tudini abbas. Jo hannes Alfonsi monac us S an c t i Justi con f irmat. Jo hannes Gundi| 32 salui mo n ach us con f irmat. Jacob Pet r i con f irmat. Petr us Pet r i de Corzo n monac us con f irmat. Petr us Arie | 33 cl er ic us. Petrus Candeel 33 A rúbrica, embora practicamente ilexíbel, esténdese aínda algunhas liñas pola marxe dereita. 34 A seguir lese “ et de”, subpuntuado. miles. con f irmat. Mich ae l Froyle miles con f irmat. Ferna n d us Sebani m| 34 iles et canonic us con f irmat. Joh an nes Didaci monach us S an c t i Iusti qui erat cu m ep iscop o de | 35 Transaltu m con firm auit et not uit. A grAdecementos Queremos agradecer a Alexander Pereda o seu apoio na realización dos mapas que acompañan algunhas das epígrafes, a Carlos Baliñas as súas observacións relativas a certas cuestións históricas envolvidas nalgúns dos apartados deste traballo, a Ricardo Pichel Gotérrez a revisión pormenorizada dos textos que compoñen os apéndices, e, evidentemente, aos/ás revisores/as as valiosas achegas realizadas na secuencia do proceso de avaliación deste contributo. r eferenciAs BiBliográficAs Alonso, Martín (1958): Enciclopedia del idioma. Diccionario histórico y moderno de la lengua española (siglos XII al XX), etimológico, tecnológico, regional e hispanoamericano. Madrid: Aguilar. Ares Vázquez, Nicandro (1995): “Toponimia do concello de Guntín de Pallares”, Lvcensia V/10, 8398. Baliñas Pérez, Carlos (1998): Gallegos del año mil. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. Ballester, Xaverio (2012): “Zooantroponimia latina: de Dónde, a Dónde”, en Emili Casanova (ed.): Onomàstica mediterrània. Onomàstica d’origen zoonímic i dels intercanvis entre pobles. València: Denes, 255272. Bascuas, Edelmiro (2006): Hidronimia y léxico de origen paleoeuropeo en Galicia. Sada: Ediciós do Castro. Becker, Lidia (2009): Hispanoromanisches Namenbuch. Untersuchung der Personennamen vorrömischer, griechischer und lateinischromanischer Etymologie auf der Iberischen Halbinsel im Mittelalter (6.-12. Jh.). Tübingen: Niemeyer. Blecua, Alberto (ed.) (1992): Libro de Buen Amor (Juan Ruiz. Arcipreste de Hita). Madrid: Cátedra. Boullón Agrelo, Ana Isabel (1999): Antroponimia medieval galega (séculos VIIIXII). Tübingen: Max Niemeyer. Boullón Agrelo, Ana Isabel (dir.) (2006): Cartografía dos Apelidos de Galicia. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega <http://servergis. cesga.es/website/apelidos/viewer.asp> [Consultado: 10/10/2016]. Braga, Franklim Costa (1971): Quadrazais. Etnografia e linguagem (dissertação de licenciatura). Lisboa: Universidade de Lisboa. Cabeza Quiles, Fernando (2008): Toponimia de Galicia. Vigo: Galaxia. Caldeira, Maria Arlete Fernandes (1960): O falar dos pescadores de Sines. Notas etnográficas, linguísticas e folclóricas (dissertação de licenciatura). Lisboa: Universidade de Lisboa. Carrancho, Maria Licínia Sarrico dos Santos (1969): A linguagem dos pescadores de Lagos (dissertação de licenciatura). Lisboa: Universidade de Lisboa. CODOLGA = López Pereira, Eduardo (dir.) (2008): Corpus Documentale Latinum Gallaeciae. Santiago de Compostela: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades (CIRP). López Alsina, Fernando (1988): La ciudad de Santiago de Compostela en la Alta Edad Media. Santiago de Compostela: Concello de Santiago de Compostela / Centro de Estudios Jacobeos / Museo Nacional de las Peregrinaciones. López Alsina, Fernando (1998): “ Pes fui claudo et oculos caeco : el hospital medieval y la hospitalidad de la sede compostelana con los peregrinos jacobeos”, en Actas del II Congreso Internacional de Estudios Jacobeos: rutas atlánticas de peregrinación a Santiago de Compostela (Ferrol, septiembre de 1996). Santiago de Compostela: Xerencia de Promoción do Camiño de Santiago, 123167. López Alsina, Fernando (1999): “Parroquias y diócesis: el obispado de Santiago de Compostela”, en José Ángel García de Cortázar (ed.): Del Cantábrico al Duero. Trece estudios sobre organización social del espacio en los siglos VIII al XIII. Santander: Universidad de Cantabria, 263312. Llorente Maldonado de Guevara, Antonio (1947): Estudio sobre el habla de La Ribera (comarca salmantina ribereña del Duero). Salamanca: Consejo Superior de Investigaciones Científicas. Outos. Noia: Toxosoutos. bo de Toxos Outos: edición filolóxica e estudo toponímico”, Moenia 15, 207231. Ruhstaller, Stefan (2010): “Toponimia y geografía lingüística medieval”, en Xulio Sousa Fernández (ed.): Toponimia e cartografía. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega / Instituto da Lingua Galega, 129146. na bajomedieval. Nombres de persona y procedimientos denominativos en Asturias de los siglos XIII al XV. Tübingen: Max Niemeyer.

Este artigo explora a necesidade de dar conta da relación espiñenta entre xénero e nación na poesía irlandesa de mulleres. O corpo feminino é utilizado metaforicamente para aludir á abstracción do concepto de nación en base á capacidade reprodutora da muller a través dunha iconografía firmemente enraizada na tradición literaria irlandesa. O feito paradoxal reside na exclusión sistemática da muller dos procesos políticos e culturais que interveñen na construción da nación á que o corpo feminino ironicamente representa, por mor da asociación da muller con procesos biolóxicos e naturais, alleos aos conceptos de cultura ou civilización. O discurso patriarcal é tamén un discurso colonizador, no que o corpo feminino se converte no territorio colonizado: cómpre, polo tanto, para un gran número de mulleres poetas en Irlanda, a revisión sistemática desta iconografía feminina para elaborar un novo discurso emancipador no que as mulleres abandonan a posición de obxectos no texto para converterse en axentes do feito literario.

O espírito da nación: Visións arquetípicas, nacionalidade e feminidade na poesía irlandesa actual 1 Laura Mª Lojo Rodríguez : iconografía feminina, nación, poesía feminina irlandesa, xénero. O presente artigo explora a complexidade da relación entre xénero e nación na tradición literaria que a poesía irlandesa de mulleres recibe como herdanza, a través dun breve percorrido polas imaxes e alegorías femininas que representan tal asociación, para rematar cunha alusión aos posicionamentos críticos dalgunhas poetas irlandesas fronte a esta relación. Resulta xa un lugar común mencionar o feito de que o corpo feminino funciona como metáfora frecuente para aludir ao territorio nacional: “patria nai”. De novo, resulta evidente que a razón de tal metáfora responde ao feito de que o concepto abstracto de “nación” se concibe tradicionalmente como unha prolongación “natural” das relacións familiares e da súa dinámica, ao tempo baseadas nunha suposta distinción “natural” entre a mecánica masculina da produción e a feminina da reprodución (YuvalDavies, 1997: 15). Por extensión, e neste discurso patriarcal, a capacidade reprodutora da muller convértea, en termos “biolóxicos”, na nai dos poboadores dunha nación, ao tempo que representa metaforicamente o espírito da mesma, converténdose logo na portadora de valores abstractos como a honorabilidade e a identidade dunha colectividade nacional. O feito paradoxal reside na exclusión sistemática da muller dos procesos políticos e culturais que interveñen na construción da nación á que o corpo feminino ironicamente representa, rexeitamento precisamente baseado na asociación da muller con procesos biolóxicos e naturais, alleos aos conceptos de cultura ou civilización. O discurso patriarcal é tamén un discurso colonizador, no que o corpo feminino se converte no territorio colonizado. É a miña intención afondar na apropiación do corpo feminino feita polo discurso patriarcal e colonizador, explorando as alegorías femininas que xorden na confluencia de ambos na tradición literaria irlandesa. Resulta sorprendente que tanto o discurso colonizador da Inglaterra como o de resistencia irlandés recorran ambos a alegorías femininas para representar á nación, aínda que a finalidade de cada un destes discursos sexa radicalmente oposta. Unha das primeiras alegorías femininas no discurso colonizador é Hibernia, nome que os conquistadores romanos deron a Irlanda, e que César describe na Guerra das Galias (54 AC) no capítulo II: Alterum vergit ad Hispaniam atque occidentem solem; qua ex parte est Hibernia [insula], dimidio minor, ut existimatur, quam Britannia, sed pari spatio transmissus atque ex Gallia est in Britanniam (César, 2009: 105). Por outra banda, a metáfora do matrimonio ou unión sexual para describir a conxunción política entre Inglaterra e Irlanda comeza a utilizarse de xeito consistente no discurso colonizador inglés a principios do século XIX (Nead, 1988: 34), no que a masculina Inglaterra exerce a dominación sobre a pasiva Irlanda, á que se atribúen características tradicionalmente asociadas ao feminino, como a impulsividade ou unha especial sensibilidade para a música e a poesía, características que, por extensión, posuirían os seus habitantes. Unha destas primeiras alegorías femininas é o personaxe de Sarah McGowan, creado por William Carlton en The Black Prophet (1847): It is impossible to say to what a height of moral grandeur and true greatness culture and education might have elevated her, or to say with what brilliance her virtues might have shown, had her heart and affections been properly cultivated. Like some beautiful and luxuriant flower, however, she was permitted to run into wilderness and disorder for want of a guiding hand: but no want, nor prevent its fragrance from smelling sweet, even in the neglected situation where it was left to pine and die (Carlton, 1847: 452). Porén, o discurso colonial inglés cambia radicalmente a partir de 1845, motivado pola crise económica que en Irlanda supuxo a chamada “Potato Famine” (Fame da pataca), de xeito que Inglaterra comeza a considerar a Hibernia como unha seria ameaza para a súa propia prosperidade económica. O colonizador elabora agora un novo discurso no que Irlanda xa non é o obxecto feminino de desexo, senón que se converte nun ente parasitario, culpábel de todos os infortunios do pobo inglés por mor da súa inferioridade racial, “a raíz de todo mal”, como apunta Knox (1862: 379) en The Races of Men (1850), uns dos primeiros tratados de corte euxenésico e pseudocientífico que xustificaron, ao longo da historia do imperio británico, a dominación colonial baseada nunha suposta inferioridade racial dos colonizados. Os perigos da mestizaxe e da hibridación aparecen como temática destacada na literatura das Illas Británicas no período coñecido como a fin de siècle nas narrativas un tanto xenófobas e abertamente atávicas de escritores como H. Rider Haggard, R.L. Stevenson, H.G. Wells ou Bram Stoker, entre outros, nas que a figura do estranxeiro —frecuentemente representado como un ser monstruoso con poderes sobrenaturais— ameaza con desestabilizar a orde social e a fortaleza do mesmo imperio a través de ataques que minarían a integridade e pureza racial dos seus habitantes, emprendendo logo un proceso de colonización á inversa (Arata, 1996: 2). O contradiscurso de resistencia irlandés articúlase, sorprendentemente, de xeito moi similar, representando a Irlanda con alegorías femininas. A crítica ten sinalado (Kearney, 1997: 120; Innes, 1993: 19) que tal proceso de feminización resulta especialmente evidente no xénero literario irlandés coñecido como aisling, no que o poeta experimenta un encontro cunha fermosa muller (a alegoría de Irlanda), quen lle pide axuda tras ser agredida sexualmente por un estranxeiro (Inglaterra). E outra das alegorías femininas de Irlanda que máis influencia tivo na esfera cultural e política é Cathleen Ní Houlihan, tamén coñecida como SeanBhean Bhocht (a pobre vella), que precisa axuda dos mozos irlandeses para a loita fronte ao invasor, de xeito que a alegoría tamén suxire o sacrificio de sangue preciso para a liberación nacional (Kearney, 1988: 218). Como figura literaria, Cathleen Ní Houlihan foi inmortalizada polo escritor irlandés W.B. Yeats na peza teatral homónima de 1902, que o autor concibiu como unha metáfora de Irlanda e da loita do pobo irlandés pola independencia. A alegoría de Cathleen Ní Houlihan tivo un enorme impacto na vida cultural irlandesa, e foron moitos os autores que a empregaron como personificación de Irlanda nas súas obras: Ethna Carbery en “The Passing of Gael” (1904), Sean O’Casey en The Shadow of the Gunman (1923), ou James Joyce, quen retoma esta figura de xeito irónico en “A Mother” –un dos relatos compilados en Dubliners (1914)– a través das personaxes de Kathleen e Mr Holohan. Nunha visión ética e política diametralmente oposta á do seu predecesor, Joyce xoga no relato coa asimilación dos conceptos “muller” e “nación” no pensamento político e tradición estética do nacionalismo irlandés decimonónico, sintomático da precariedade cultural que, na opinión de Joyce, amosaba o movemento artístico e político denominado “Irish Revival” liderado por Yeats. Certamente, Cathleen Ní Houlihan ou “Dark Rosaleen” como personificacións femininas de Irlanda convertéronse para poetas como W.B. Yeats na musa inspiradora da poesía nacionalista. Yeats utilizou consistentemente na primeira parte da súa traxectoria poética o símbolo da rosa para aludir a Irlanda como fonte de inspiración, de xeito que os termos muller, poesía e nación conflúen, entre outras, na colección The Rose (1893). A posición crítica de moitas poetas irlandesas actuais fronte ás alegorías femininas de Irlanda como nación é de rexeitamento, xa que a feminización da Irlanda e a asociación da muller exclusivamente co natural e o biolóxico é precisamente o factor que a exclúe da cultura oficial e de calquera proceso de reflexión político. Para, por exemplo, Eavan Boland, a asociación entre o nacionalismo irlandés e a figura feminina a través de nomes como Cathleen Ní Houlihan ou Dark Rosaleen resulta especialmente perniciosa para as mulleres: I am only giving it disreputable names from another time. But the fusion of the national and the feminine – the old corrupt and corrupting transaction between Irish nationalism and the Irish poem – continues to leave its mark (Boland, 2001: 101). Este tipo de mitos están firmemente enraizados nunha tradición poética masculina, patriarcal, que reduce a muller a unha metáfora, a unha invocación, un símil ou unha musa, idealizacións que reverten na pasividade feminina da tradición literaria irlandesa dominante: They had been metaphors and invocations, similes and muses […] Custom, convention, language, inherited image: They had all led to the intense passivity of the feminine within the poem (Boland, 1995b: 278). En segundo lugar, esta iconografía feminina reproduce un discurso de dominación, no que o poeta é o axente colonizador que constrúe a muller a través dun ideal que consolida valores patriarcais como a submisión, pasividade, virxindade, ou maternidade entendida como destino “natural” da muller, que funcionaría exclusivamente como receptáculo dos herdeiros da nación. Fronte a isto, un gran número de poetas irlandesas contemporáneas optan por unha estratexia que necesariamente implica una dobre dirección: por una parte, a conciencia crítica da función ideolóxica e estética destas representacións e, por outra, a deconstrución das mesmas ofrecendo unha alternativa estética á tradicional masculina: It is this which the poems of women and by women have disrupted; it is this which their poems have subverted. Irish women poets can therefore be seen as the scripted, subservient emblems of an old image file come to life. In a real sense, the Irish woman poet now is an actual trope who has walked inconveniently out of the text of an ambitious and pervasive national tradition, which found its way into far too much Irish poetry. Her relation to the poetic tradition is defined by the fact that she was once a passive and controlled image within it: her disruption of that control in turn redefines the connection between the Irish poem and the national tradition (Boland, 2001: 101). Para Boland (2001: 105) a musa nacional resulta irreconciliábel coa capacidade poética das mulleres, porque se inscribe dentro dunha tradición masculina opresiva. A musa carece de subxectividade, xa que se atopa supeditada ao suxeito masculino, converténdose en obxecto do seu desexo. Deste xeito, e para Boland, a muller que se identifica como tal obxecto de desexo non pode ser nunca a fonte da súa propia inspiración, porque a súa existencia aparece encamiñada a satisfacer os desexos do outro. A musa permanece baixo control do poeta, quen se realiza esteticamente a través dela. Finalmente, existe en gran parte destas poetas actuais un desexo de reposuír o seu propio corpo, afastándose da idealización e dos canons de beleza masculinos. Aparecen de xeito central en moitos poemas funcións corporais femininas, como a menstruación, tradicionalmente asociada ao concepto de polución, de contaminación e, por tanto, utilizado como un argumento máis para redundar na devaluación simbólica da muller, e na súa conexión co biolóxico e natural. Deste xeito, no seu poema “Menses” (1980) sobre a menstruación, Boland retoma o concepto de contaminación asociado tradicionalmente coa expulsión do Paraíso e coa maldición dunha maternidade dolorosa: To be the mere pollution of her wake! A water cauled by her light, A sick haul, A fallen self [...] I am the moon’s lookingglass. My days are moon dials. She will never be done with me. I was a poet. But I was about to take on the life of the poetic object. I had written poems. Now I would have to enter them … I would have to reexamine modes of expression and poetic organization … I would have … to disrupt and dispossess (Boland, 1995b: 28, 29). Boland deconstrúe parangóns de beleza, arquetipos de feminidade, e convencións líricas para abordar a experiencia feminina, real e imperfecta, como é o caso de “Tirade for the Lyric Muse” (1987): You’ve propped and swabbed and bedded. Tainted lint and cotton. Sutures from the lip to ear to brow. It may be beauty but it isn’t truth. O rexeitamento de arquetipos femininos idealizados e a inclusión no poema da realidade da imperfección ofrece novas visións da experiencia feminina tamén na dor ou a enfermidade o que, en termos amplos, podería tamén entenderse como unha posición de resistencia fronte a unha idealización patriarcal. En 1980, Boland publica un poemario titulado In Her Own Image, unha evidente subversión da perfección masculina, ao seu tempo, imaxe reflectida de Deus mesmo. Nesta colección Boland aborda con confianza unha temática tradicionalmente divorciada da experiencia poética, como os procesos biolóxicos femininos, a sexualidade, ou a enfermidade, a través de poemas como “Anorexic” (1980): Flesh is heretic. My body is a witch. I am burning it. Yes I am torching her curves and paps and wiles. They scorch in my self denials. as will make me forget in a small space the fall into forked dark, into python needs heaving to hips and breasts and lips and heat and sweat and fat and greed. da súa historia, especialmente se esta se escribe en feminino. Asumir unha posición de suxeito poético implica necesariamente a revisión da asociación muller/poesía/nación, así como a súa reformulación de xeito máis satisfactorio, a fin de debuxar unha relación entre os termos máis emancipadora e menos dogmática; máis heteroxénea e menos problemática para as mulleres poetas en Irlanda. Laura Mª Lojo Rodríguez

O mundo da moda require dunha actualización continua dos termos lingüísticos, debido á creación de novas pezas de roupa ou calzado ou á aparición de variantes ou evolucións doutras xa existentes. Como en calquera outro sector comercial ou industrial, no téxtil tamén é imprescindible dispoñer dun compendio léxico que nos permita referirnos a cada un dos seus elementos con precisión e sen lugar a confusións ou malentendidos. Neste artigo analizamos unha ducia de termos procedentes do ámbito da moda, a maioría deles creados a partir de préstamos ou calcos doutras linguas (nomeadamente inglés e castelán). De cada un destes termos analizamos a súa presenza nos dicionarios galegos de maior uso, así como as referencias nos diferentes córpora do galego. Así mesmo, establecemos unha análise comparativa das solucións desenvolvidas nas linguas do noso contorno (castelán, portugués, catalán, francés e italiano) e estudamos a súa orixe histórica. Finalmente, e a partir da información recollida, para cada un dos termos analizados ofrecemos a solución que nos parece máis acaída, en función da extensión do seu uso, a súa correspondencia con vocábulos propios do galego e as posibilidades de éxito da súa incorporación á lingua, en caso de propostas novidosas.

O galego, lingua de moda: algunhas solucións terminolóxicas [email protected] Terminoloxía, moda, pezas de roupa, téxtil Sumario 1. Introdución. 2. Metodoloxía. 3. Termos analizados. 3.1. Calzón: bóxer e slip. 3.2. Cárdigan. 3.3. Culote. 3.4. *Horquilla. 3.5. Légging. 3.6. Pantalón *pitillo. 3.7. Paxarela. 3.8. Sostén. 3.9. Suadoiro. 3.10. Tenis. 3.11. Top. 3.12. *Xemelgos. 4. Conclusións. Galician as a language of fashion: some terminological solutions 1. I ntroducIón As palabras que conforman o léxico dunha lingua deben responder a todas as necesidades comunicativas dos seus usuarios. Por este motivo, un idioma é unha entidade viva, que xera novos termos (do mesmo xeito que se desprende doutros que xa non lle son útiles) ou que lles confire ós xa existentes novos sentidos ou novas acepcións. De entre as posibilidades de que dispón unha lingua para incrementar o seu patrimonio léxico, as principais son a creación propia e a incorporación dun vocábulo doutra lingua (préstamo). A medio camiño entre estas dúas (máis preto da incorporación que da creación) está a adaptación dun préstamo á estrutura propia da lingua de destino (calco). Finalmente, atópase a extensión dun concepto xa existente (como o bonete, en inicio ‘gorro utilizado polos clérigos’ que pasou tamén a designar o ‘tipo de sombreiro sen aba que cobre a parte posterior, lateral e superior da cabeza enmarcando a cara, e que conta cuns lazos ou cordeis que se anoan debaixo do queixelo’, actualmente asociado ós bebés 1), xeralmente a partir dunha ampliación semántica. Malia que os diferentes estudos 2 indican que a creación mediante recursos propios (a derivación morfolóxica, nomeadamente) é o modo máis corrente de achegar novos termos a unha lingua, a realidade mostra que o préstamo/calco é un proceso que se presenta con excesiva frecuencia, sobre todo nos ámbitos tecnolóxico, comunicativo, económico ou deportivo, ademais do que nos ocupa, que son precisamente os de maior riqueza creativa. O maioritario (e, moitas veces, o cómodo) é coller prestada tal cal unha palabra do idioma propio daqueles que crearon a necesidade de empregala (o inglés, case sempre). Con todo, un mínimo labor de análise permite descubrir que o idioma de recepción (neste caso, o galego) posúe as ferramentas suficientes como para xerar un termo de seu, ou para estender o sentido dun dos seus vocábulos cara a ese novo espazo, “a cuestión radica na vontade de utilizar a lingua neses ámbitos” (Galanes 2006: 112). Débese partir da base, especialmente en linguas en proceso de normalización terminolóxica –como é o galego-, de que todas as linguas poden denominar calquera novo concepto. Así e todo, haberá ocasións en que será preciso claudicar (neste artigo temos varios exemplos), porque non aparece unha solución propia, ou porque o nivel de penetración do préstamo é tal que fai inviable a súa substitución. Un dos síntomas da boa saúde dunha lingua é a súa capacidade para darlles resposta ás necesidades expresivas e denominativas que van xurdindo ó longo do tempo. Unha lingua vital 3 é aquela que é capaz de utilizar os seus recursos internos para a creación de palabras (e de manter dentro dos límites razoables a aceptación dos empréstitos tomados doutras linguas). Outra cousa será que logo esa proposta de noso calle ou non, pero a obriga dos lingüistas é, cando menos, ofrecer unha solución propia 4. Neste senso, é interesante a análise da implantación terminolóxica, é dicir, o paso dun termo proposto cara a un uso común. Os estudos de implantación serven para medir de que maneira ou en que grao as propostas pasan ó uso efectivo por parte da comunidade para a que estaba destinada. A terminoloxía, en palabras de Teresa Cabré 5, “fortalece o corazón das linguas, especialmente daquelas que sofren o embate do inglés”. Neste senso, o campo da moda é un ámbito moi contaminado de anglicismos, mais tamén temos que fuxir do castelán. Rastrexar os termos que empregan os especialistas neste campo non é produtivo, pois todos precisan unha adaptación. 2. M etodoloxía Os conceptos escollidos para este traballo pertencen ó ámbito do vestiario ou da moda. Comparten entre eles a súa orixe foránea e a inexistencia dun termo asentado propio do galego para definir esa realidade (ou cando menos, non se atopan exemplos consolidados do seu uso nos principais dicionarios de galego ó noso dispor). As obras lexicográficas que manexamos foron as seguintes: Dicionario de Galego de Ir Indo, Gran Dicionario Xerais da Lingua (GDXL), Gran Dicionario Século 21 da Lingua Galega (GDS21), Dicionario Cumio, Dicionário electrónico Estraviz, Dicionario da Real Academia Galega (DRAG). Tamén empregamos os seguintes dicionarios bilingües: Diccionario Cumio avanzado español/galego, galego/español, Gran dicionario Século 21 galego/castelán, castelán/galego, Diccionario Xerais castelángalego de usos, frases e sinónimos e Dicionario castelángalego da Real Academia Galega. Canto ás obras terminográficas, seguimos a Cabré (1993), Rodríguez Río (2003) e Galanes Santos (2006). Escollemos este ámbito debido ó desenvolvemento de blogs de moda 6 que se produciu nos últimos anos, cuxo impacto a nivel social, e mesmo económico 7, favorece a expansión do sector téxtil e, en consecuencia, o incremento de novos termos, a reconceptualización semántica doutros e, inclusive, a substitución lingüística por vocábulos estranxeiros, de modo que é necesaria unha intervención terminolóxica temperá ou en fase de implantación das novas palabras, pois unha parte substancial dos nomes do noso vestiario provén doutras linguas. O proceso que seguimos para a análise de cada un dos termos está baseada na proposta que Rodríguez Río presenta na obra Metodoloxía do traballo terminográfico puntual en lingua galega (2003), sobre todo na aliña referida ó traballo terminográfico puntual, cuxas fases presentamos a continuación sinteticamente. En primeiro lugar realizamos unha determinación do concepto, para o que buscamos en dicionarios da lingua da denominación e en córpora especializados (entre outros, o Tesouro Informatizado da Lingua Galega, TILG, e o Corpus de Referencia do Galego Actual, CORGA), así como en bancos de datos terminográficos (o Cercaterm catalán e o InterActive Terminology for Europe, IATE). Tamén tivemos en conta as denominacións doutras linguas (principalmente as do noso contorno lingüístico: portugués, castelán, catalán, francés, italiano), e aplicámolas ó contexto galego. A seguir fixemos unha busca das denominacións dese concepto na lingua de consulta, para o cal buscamos información en dicionarios e vocabularios monolingües e multilingües (Collins Universal, Dicionário Priberam da Língua Portuguesa, Dicionário Visual Verbo, Diec2, Houaiss, Le nouveau Petit Robert, Zingarelli) e documentación especializada (Formoso Gosende 1998, Bandrés Oto 1998, Ambrose 2008, Stalder 2009) cunha conseguinte aplicación ó contexto galego. Despois realizamos unha avaliación da calidade e perspectivas de asentamento do uso das solucións atopadas, para o cal analizamos o grao de autoridade das solucións atopadas e a súa aplicación ó contexto galego, seguindo criterios intrínsecos (respecto pola autoridade normativa, adaptación ás pautas morfolóxicas, sintácticas, ortográficas e ortofónicas do galego, busca da precisión e dos matices diferenciadores con respecto a conceptos similares, preferencia polos préstamos xa presentes na lingua de destino e polas solucións das linguas veciñas) e pragmáticos (grao de uso real e de difusión e antigüidade da fonte orixinal, adecuación do termo ó nivel de lingua no que vai ser usado, preferencia pola concisión e pola relación transparente entre concepto e denominación, e previsión de posibles efectos cacofónicos ou de asociacións connotativas non adecuadas). Logo vén o resultado e conclusións da avaliación, fase na que se procede á recompilación e análise de toda a información localizada de cada un dos conceptos, que se completa coa avaliación da proposta neolóxica a partir da valoración das posibilidades ofrecidas pola formación propia ou polas opcións derivadas dun neoloxismo de préstamo (por substitución ou por importación). O último chanzo será sempre a validación da nosa proposta neolóxica, fundamentada e contextualizada. En resumo, o esquema a seguir en cada un dos casos é ofrecer a definición do termo en cuestión, buscar as súas correspondencias noutras linguas do noso contorno, ver as opcións empregadas ata agora no galego (de haber algún precedente no seu uso) e tratar de establecer a solución máis correcta en cada caso, que quizais nalgún sexa o mantemento da forma de orixe. Escollemos unha ducia de conceptos, a maioría deles presentes na nosa lingua desde hai anos (mesmo décadas, como o caso de tenis, sostén ou paxarela). Eliximos estes termos por tratarse de vocábulos cotiáns de alta difusión que precisan ou ben aprobación ou ben unha solución que teña cabida na nosa lingua. Algúns deles, debido ó seu carácter de estranxeirismo, desbotámolos, intentando unha substitución a partir dos recursos propios do galego e respectando as súas normas de composición verbal, sempre baixo a referencia do que se fixo noutras linguas da nosa veciñanza. Así pois, pretendemos substituír, na medida do posible, todos os conceptos foráneos innecesarios en galego e buscar ou propoñer a solución terminolóxica máis axeitada. Intentamos en todo momento propoñer uns conceptos que sexan viables, é dicir, que pola tipoloxía da palabra (transparencia e concreción) e/ou polo uso do termo definan perfectamente o concepto en cuestión e sexan interpretados polos falantes como conceptos de seu. Estableceremos como amplo marco de criterios xerais os seguintes: a corrección/adaptación dos termos ó galego; a existencia de termos previos; a denominación de realidades novas, e o uso/ difusión dos termos. Outra das pretensións deste traballo consiste en dar a coñecer as solucións galegas dalgúns conceptos, é dicir, espallar vocábulos galegos que son coñecidos maioritariamente pola súa forma castelá, como acontece con *horquilla, *gemelos e *pajarita. 3. t erMos analIzados 3.1. Calzón: bóxer e slip Podemos definir o calzón ou as cirolas 8 como ‘peza de roupa interior masculina que cobre da cintura para abaixo, cada perna por separado, cunha lonxitude variable 9 ’. Nas linguas do noso contorno esta realidade (en inglés underpants, men's drawers, shorts ou pants) exprésase do seguinte xeito: es calzoncillo ca calçotets fr caleçon pt cueca it mutande 8 Termo probablemente xurdido dunha motivación conceptualasociativa ou conceptualmetafórica moi transparente: os órganos xenitais masculinos son denominados cirolas pola súa forma, o que logo se extrapola tamén para denominar a peza de roupa que serve para tapalos. 9 Definición tirada do DRAG. Con todo, hai diferentes realidades baixo este termo xeral. Isto é, calzón (ou a súa variante patrimonial cirolas) funciona como hiperónimo, baixo o cal se engloban outros conceptos máis específicos, como ‘tipo de calzón, normalmente axustado ó corpo, que cobre unha parte das coxas 10, ou ‘tipo de calzón cinguido e sen perneiras, semellante a unha braga’. Precisamos, pois, dúas denominacións para ambos os conceptos definidos. Comezamos polo ‘tipo de calzón, normalmente axustado ó corpo, que cobre unha parte das coxas’. Vexamos como designan esta realidade as diferentes linguas: es bóxer ca bòxer(s) fr boxer, boxeur(s) pt boxer it boxer Para o ‘tipo de calzón cinguido e sen perneiras, semellante a unha braga’, propoñen os seguintes termos: es slip ca eslip fr slip pt slip it slip Como podemos observar, a nivel xeral óptase pola incorporación dos anglicismos boxer 11 e slip. Con todo, nos diferentes dicionarios de galego consultados, ó contrario do que acontece noutras linguas 12, non aparecen estes termos, máis que no Dicionario Electrónico Estraviz, no cal encontramos slip definido como ‘prenda interior masculina, especie de calzón curto’, e no GDXL e no GDS21, onde atopamos a forma slip marcada cun asterisco como non recomendada e para a cal aconsellan o emprego do hiperónimo calzón por slip, algo que non cremos conveniente por se tratar de conceptos diferentes. A pesar disto, cremos que polo seu amplo uso e polo que ocorre noutras linguas sería interesante facer unha distinción entre estes tipos de calzóns. En galego ambos os conceptos aparecen en moitas páxinas de moda asumindo o anglicismo. Nos nosos córpora, no TILG aparecen dúas ocorrencias de bóxer, mais só co significado de ‘raza de can’. O mesmo acontece no CORGA, onde ningunha das catro ocorrencias se refire á peza de roupa interior (tres refírense a ‘raza de can’ e unha a ‘sociedade secreta chinesa’). A respecto de slip, este documéntase co significado que nos ocupa no TILG (nove ocorrencias de nove totais) e tamén no CORGA (oito de dez): TILG : A man do home, segura, desce, érguelle a saia, introdúcese tremendo antre as coxas e o pubis, intenta apartar o slip, confíase (Antón e os inocentes, Xosé Luís Méndez Ferrín, 1976). CORGA : Como non tiña na axenda unha cita amorosa, vestira unhos slips moi pasados, frouxos, que podían deixalo coas partes á recacha (Pan e coitelo. Novela moi moral, Bieito Iglesias, 2008). 10 Esta definición responde, quizais, ó concepto de calzón tradicional, mais decidimos igualmente propoñer dúas formas específicas. 11 Os bóxers son semellantes ós pantalóns tradicionalmente usados no boxeo. 12 Atopamos slip no diccionario portugués Houaiss, no francés PetitRobert, no italiano Zingarelli, no catalán Diec2 (adaptado coa forma eslip) e na última edición do DRAE (escrito en cursiva). Documentamos boxer ou boxershorts nos dicionarios citados, agás no DRAE. Atopamos 1 ocorrencia destes termos na Neoteca – Banco de Datos de Neoloxismos da Universidade de Vigo : Para eles, tamén uns interiores moi novos e confortables, porque os bóxers e slips de Dim son cada vez máis finos, dinámicos e flexibles (O Correo Galego, 27/12/1998). Despois de observarmos a incorporación dos conceptos bóxer e slip nas linguas próximas e mais de examinarmos a documentación destes termos nos nosos córpora, propoñemos designar estes dous hipónimos de calzón mediante as formas bóxer para o ‘tipo de calzón que cobre parte das coxas’ e slip para o ‘tipo de calzón sen perneiras’. Adaptamos o anglicismo boxer á ortografía do galego e grafamos bóxer, con acento gráfico e sen cursiva 13. Neste senso, no GDXL e no Dicionario Cumio atopamos a forma bóxer, adaptada á grafía galega, con dous significados distintos ó téxtil: ‘raza de can’ e ‘membro dunha sociedade secreta chinesa’, polo que cremos que se debería considerar unha terceira acepción referida ó concepto tratado. Slip non o adaptamos (o catalán é a única das linguas vistas que adapta o termo), senón que decidimos adoptalo directamente e en redonda. 3.2. Cárdigan O DRAG define cárdigan como ‘chaqueta de punto, xeralmente con escote en forma de uve’. Unha definición semellante aparece no dicionario galego Ir Indo e no Cumio. O GDS21 define directamente o concepto como ‘chaqueta de punto’. A primeira vista, semella un vocábulo totalmente implantado no noso ámbito cotián. A procedencia do termo remóntase ó século XIX e debe o seu nome a James Thomas Brudenell (17971868), sétimo conde de Cárdigan, quen popularizou o seu uso. A denominación desta peza de roupa é equiparable a rebeca 14 (‘chaqueta feminina de punto, sen colo, abotoada por diante e cuxo primeiro botón está á altura da gorxa’), pamela 15 (‘tipo de sombreiro de muller, inicialmente de palla, baixo de copa e de aba moi ancha e flexible’) ou bolero (‘tipo de chaqueta moi curta de señora’), pois todos eles pertencen a unha tradición cultural compartida e non a unha translación lingüística, pois foron termos xurdidos do ámbito cultural, polo que son susceptibles de transcender os criterios lingüísticos 16, é dicir, son palabras que se poden adoptar directamente sen necesidade dunha grande adaptación. Como se pode observar, as linguas do noso ámbito lingüístico optaron pola incorporación deste vocábulo: es cárdigan ca càrdigan fr cardigan pt cardigã it cardigan Con todo, ó lado desas denominacións existen sintagmas complexos, máis propios quizais do uso coloquial, como chaqueta de punto malla (es), jaqueta de punt (ca), veste tricotée (fr), 13 No texto cómpre a cursiva debido ó carácter metalingüístico do termo, o cal se traslada a outros casos que virán despois. 14 Vocábulo tomado da película de Alfred Hitchcock de 1940, baseada nunha novela de D. du Maurier, onde a protagonista lucía chaquetas dese tipo. 15 Termo xurdido da novela Pamela or Virtue Rewarded de Samuel Richardson de 1740. 16 Ó nivel destes termos atopamos tamén catiúscas (da opereta Katiuska de 1931 do compositor español Pablo Sorozábal, onde a protagonista lucía botas altas), sa brinas (da película de Billy Wilder de 1954, onde Audrey Hepburn lucía ese tipo de zapatos), pantalón (de Pantaleón, personaxe da Commedia dell’Arte que vestía una peza característica deste tipo), polo (peza de roupa empregada neste deporte). Estes vocábulos, agás polo, poden considerarse casos de eponimia, pois son substantivos comúns que derivan dun nome propio. casaco de malha (pt) ou magioncino, maglietta con i bottoni (it). A primeira vista semella existir un mesmo concepto con dúas posibilidades designativas. Vexamos o que acontece na nosa lingua. Consultando o TILG, atopamos un só exemplo de cárdigan; con todo, o seu tratamento con comiñas indica que o propio autor considera estar perante un termo alleo, igual que sueters ou pullovers : "Sueters", xerseis, "pullovers", " cárdigans ", chalecos e artigos similares (Nomenclatura do Arancel Integrado Comunitario, Instituto Galego de Estatística, 1990). Fronte ó anterior, no mesmo corpus atopamos moitas ocorrencias de chaqueta 17, pero concretamente seis documentos (o primeiro de 1972 e o último de 1996) onde se acha chaqueta de punto, os cales ofrecen un contexto e un significado semellante e intercambiable co anteriormente citado cárdigan, que nos levan a pensar no concepto de ‘chaqueta de punto fino con escote en forma de punto’. O mesmo acontece no CORGA, onde aparecen sete documentos (entre 1983 e 2006) nos que aparece chaqueta de punto (catro deles coincidentes co TILG), fronte a, neste caso, ningún de cárdigan. Os autores utilizan este termo co mesmo significado que queren transmitir no significante chaqueta de punto, cando poderían empregar simplemente chaqueta se se estivesen a referir a un termo xeral sen características específicas, o que nos indica que a citada frase nominal funciona como unha expresión fixada na lingua. Neste senso, chaqueta de punto é equiparable a chaqueta americana por exemplo, chaqueta de la. Ilustramos a nosa explicación mediante algúns exemplos dos córpora mencionados: TILG : e unha chaqueta de punto moi longa (Follas de vagar. Xornal, Eduardo Moreiras, 1972). CORGA : desabotoou a chaqueta de punto de pura la virxe, que eu lle calcetara (Culpable de asasinato, Úrsula Heinze, 1993). TILG e CORGA : combinada coa chaqueta azul de punto que trouxera de Londres (Deus sentado no sillón azul, Carlos Casares, 1996). Polo que puidemos observar, cárdigan presenta unha ampla presenza na norma actual (rexístrase na meirande parte das obras lexicográficas vixentes, mais non así nas antigas, pois non atopamos ningunha ocorrencia no Diccionario de Diccionarios (DdD)), aínda que esta presenza non se reflicte no uso. todo, a tradición que amosa no noso vocabulario é insignificante, todo o contrario ó que acontece nos blogs e nas webs de moda, tanto en galego, como en castelán ou en portugués. Ó noso modo de ver, o termo cárdigan espallouse debido á vertente ‘pseudomoderna’ que lle outorga o anglicismo, ó igual que acontece con trench 18, sen que teña nada que ver o antedito conde. Desde o noso punto de vista, cárdigan precisa unha observación ó lado da acepción nos diferentes dicionarios para xustificar a súa presenza neles, é dicir, sería necesario indicar a procedencia do epónimo 19. 17 O propio termo chaqueta (< fr jaquette) tamén constitúe un exemplo de préstamo adaptado gráfica e foneticamente á nosa lingua. 18 O termo trench provén de trench coat (‘abrigo de trincheira’). 19 Isto só acontece no GDS21, no que aparece unha nota despois da entrada do termo: ‘do conde de Cardigan, militar inglés’. Por unha banda, aceptar a entrada cárdigan sen o previo coñecemento da súa motivación sería unha autoestrada sen peaxe na que entrarían moitos neoloxismos innecesarios, como por exemplo blazer ou, se preferimos, bléiser (seguindo o portugués blêizer) para designar a ‘chaqueta de tea ou pano, con lapelas e botóns, que chega por debaixo da cadeira’, comunmente coñecida como americana. O éxito de cárdigan radica en que as novas xeracións de falantes relacionan o termo inglés con algo máis moderno 20. Por extensión, todo o que soa a inglés é moderno (clutch por bolso de man, short por pantalón curto, trench por gabardina, flipflop por chancletas etc.). Por outra banda, cárdigan é un termo alleo para moitos falantes, pois o seu uso non está estendido entre toda a poboación, senón que semella máis ben unha cuestión xeracional e de mercadotecnia. Ademais, o termo inglés cárdigan non designa un concepto tan concreto e detallado da realidade como para ser mantido, é dicir, non designa un concepto especializado como semella a primeira vista, pois o termo chaqueta de punto implica os trazos de cárdigan, que serían o colo en pico e as mangas longas. Decidimos, por tanto, desbotar este anglicismo por non ter tradición de uso na nosa lingua (ó contrario que acontece con catiúscas, por exemplo) e por considerarmos que no noso léxico tradicional dispoñemos dun concepto máis axeitado para designar a realidade citada: chaqueta de punto. 3.3. Culote O culote denomina a peza de roupa interior feminina que a modo de pantalón curto, elástico e cinguido cobre a parte superior da coxa, ó xeito dos empregados polos ciclistas (que adoita ser máis longo e chega practicamente ós xeonllos). A súa orixe é inequivocamente francesa (culotte), onde actualmente este termo serve para denominar un amplo abano de pezas co denominador común de referirse a aquelas que cobren a parte superior da perna: braga, calzón 21, pantalón curto... Todos os idiomas do noso contorno incorporaron o termo francés, ben directamente (como no caso do italiano), ben mediante a adaptación á grafía propia (como o culote castelán ou o culot catalán). A seguir pode comprobarse a homoxeneidade das solucións: es culote ca culot fr culotte pt culote 22, shorties, cuequinhas altas, boxers it culotte A lexicografía galega apenas recolle este termo, o único dicionario que o recolle é o GDXL, baixo a entrada culote e cunha ambigua definición: 'pantalón elástico e cinguido de perneira curta que soamente cobre unha parte da coxa', que tanto pode servir para o tipo de braga como para a peza propia dos ciclistas ou calquera outra similar. No entanto, no DdD aparecen dúas ocorrencias: unha de Constantino García de 1985 (culote ‘braga de felpa’) e outra de Elixio Rivas de 2001 (culotes ‘especie de calzón usado por mujeres mayores’). O mesmo acontece no Tesouro do léxico patrimonial galego e portugués (TLPGP) 23, onde se rexistra culote ‘braga de felpa’ na Pobra de Burón (A Fonsagrada). Con todo, nos vocabularios anteriores (DdD e TLPGP) non se infire exactamente o significado que ten actualmente culote. As compilacións como Termoteca (UVigo) ou Buscatermos (USC) non recollen o termo (nin como culote nin como culotte), e tampouco a literatura ou outros usos escritos da lingua son xenerosos en exemplos. O TILG non rexistra ningún caso, mentres que o CORGA si, en catro obras distintas e sempre baixo a forma culotte. Son as seguintes: Equipo persoal: casco homologado, gafas, luvas, " culotte ", "maillot", calzado, impermeable, mochila, etc. (Diario Oficial de Galicia, 06/04/2000). Nesta ocasión voltaron en dez minutos, ela cun culotte coma o dos ciclistas e unha camiseta axustada, descalza, el cun albornoz e unhas chanclas […] a camiseta e o culotte marcábanlle ben o tipo (Na maleta, Xurxo Borrazás, 2000). que esas bragas culotte que se levaban daquela seica eran moito máis cómodas cós calzóns dos homes […] pensou ela no acerto e no atractivo de Cary Grant en culotte […] preguntoulle se sería verdade que Carmen Sálvora coñeceu a Cary Grant, é máis, se o coñeceu tanto como para saber a ciencia certa (e non coma elucubración de prensa rosa) que usaba bragas tipo culotte mercadas en underwear for women de Rodeo Drive (Concubinas, Inma López Silva, 2002). {Lourdes} Son " culottes ".{Maruxa} " Culós "? {Lourdes} Non, non " culós ", " culottes ", pechando o u: " culottes ", " culottes " (Teatro imprevisto. As Damas de Ferrol, Eduardo Alonso, 2006). Como se pode comprobar, a práctica totalidade das ocorrencias de culotte aparecen marcadas, xa sexa polo emprego de comiñas ou mediante o uso de cursiva, o que indica a consciencia dos autores de estar utilizando un termo de procedencia foránea. Tamén destaca nesta reducida listaxe de contextos o uso indistinto de culotte como peza de roupa interior (masculina ou feminina) ou elemento para a práctica do deporte. Como peza de roupa interior feminina cómpre aclarar que non é válido como sinónimo de braga, senón como un hipónimo cos trazos referidos (axustada, que recolle as nádegas por completo e que presenta unha mínima perneira). O termo culote rexístrase nos nosos córpora (mesmo aparece en vocabularios reais non literarios como o DdD e o TLPGP) e está presente de xeito homoxéneo nas linguas próximas a nós, polo que consideramos que debe pasar a formar parte do lexicón do galego, preferentemente baixo a súa variante adaptada á nosa grafía (culote), o que evita o estrañamento do lector ante o -ttforáneo. O contexto en que aparece aclarará sen ambigüidades se nos referimos á peza de roupa interior ou ó pantalón ciclista. 3.4. *Horquilla pasador, pinza, prendedor ? En galego todo se coñece por pinza, mais é preciso diferenciar conceptos. Prendedor é máis ben un broche e pasador é un termo que se emprega máis quizais no ámbito téxtil. Outra opción posible é gancho, que aparece nalgunha obra lexicográfica con este sentido como a continuación veremos. En primeiro lugar imos dar unha definición do concepto que tentamos expresar: ‘obxecto metálico ou plástico con forma de U empregado para suxeitar os cabelos’. Calquera dos termos nomeados anteriormente valerían, a primeira vista, para designar a devandita realidade. Con todo, entre eles hai diferenzas significativas que cómpre ter en conta. Para o concepto que acabamos de definir atopamos en dicionarios bilingües de españolgalego horquilla (es) e gancho (gl) ou pinza (gl) no Dicionario Xerais CastelánGalego de Usos, Frases e Sinónimos 2007 e no Diccionario Xerais CastelánGalego de usos, Frases e Sinónimos 1990. No Gran Diccionario Século 21 galego/castelán castelán/galego aparece para horquilla (es) o equivalente pinza (do pelo) (gl). O Dicionario castelángalego da Real Academia Galega propón o termo prendedor. No Buscatermos da USC ofrécesenos pinza como 'instrumento, a modo de tenaces, usado para suxeitar cousas pequenas, especialmente os peiteados' como equivalencia do español horquilla, co sinónimo de gancho 24. Para a combinación españolportugués temos horquilla (es) e gancho (pt) ou grampo (pt) no Diccionario Bilingüe de Uso, EspañolPortugués / PortuguésEspañol 2003. Deseguido veremos as solucións que presentan outras linguas para este concepto. Ademais, cómpre ter en conta a diferenza entre o ‘obxecto metálico ou plástico con forma de U empregado para suxeitar os cabelos’ e o ‘obxecto metálico ou plástico con forma de U empregado para suxeitar o moño’. es horquilla / horquilla de moño ca agulla de ganxo / agulla de monyo fr pince à cheveux / épingle à cheveux pt grampo, gancho de mola / gancho it molletta / forcina Como observamos, nas linguas consultadas diferéncianse dúas realidades 25, polo que nós deberemos facer o mesmo. No TILG baixo o lema forquilla (pelo) aparece a forma * horquilla en catro ocasións, a cal desbotamos pola súa clara orixe castelá. Xeralmente utilízase pinza para se referir ó concepto anteriormente definido, mais este vocábulo designa unha realidade diferente: ‘instrumento formado por dúas pezas unidas entre si, que se emprega para suxeitar algo’. Deseguido imos ver algúns exemplos extraídos do TILG do uso de pinza como ‘obxecto metálico ou plástico con forma de U empregado para suxeitar o cabelo’. Con todo, é maior o número de exemplos atopado de pinza como significado xeral (161 vs. 4). que el force o pequeno candado do diario de Mo cunha pinza do cabelo (Porta Blindada, Margarita Ledo Andión, 1990). alisou un pouco o cabelo diante do espello, meteulle unhas pinzas para recollelo (Salseiros, Francisco Calo Lourido, 2001). 24 Fontes: Léxico de arqueoloxía. Santiago de Compostela, Universidade, 1996 e Dicionario da Real Academia Galega. A Coruña, RAG, 2002. 25 O mesmo acontece en inglés hair grip / hairpin e en alemán Haarklemme / Lockennade. No CORGA, como no caso anterior, a maioría das ocorrencias non se refiren ó obxecto para o cabelo, senón que ten un significado xeral. Así, de 154 exemplos baixo a forma pinza, só se refiren a obxectos para o cabelo os exemplos que presentamos: riu, recolocando as pinzas do moño (Contos da Baiuca, Bieito Iglesias, 2006). co seu cabelo louro ceibado da pinza que ocultaba a súa sensualidade (O violinista de Malá Strana, Xerardo Agrafoxo, 2008). Quería ter o pelo lacio e facía de todo por estirar o seu cabelo crecho. Non era a primeira vez que, de mañá, medio dormido, aparecía no Banco cunha pinza esquecida no pelo (A semellanza, María Xosé Queizán, 1992). inclúe un cepillo redondo, un cepillo semicircular, un peite, dúas pinzas e un neceser (Consumer Eroski, R. Oleaga e Iker Merchán, 2005). Como podemos observar, o termo pinza empregado co significado do castelán *horquilla ten un uso moi residual nos nosos córpora. Iso, sumado á ambigüidade en que pode recaer o termo debido ó outro significado que presenta no mesmo ámbito, fai que este vocábulo non sexa un candidato adecuado. Algo semellante acontece no CORGA, onde atopamos 40 exemplos de pasador e 17 de prendedor, dos cales se adecúan ó noso uso un de pasador e sete de prendedor : quedou mirándolle o pelo, comezou a acariñarllo e a xogar con el entre os dedos despois de soltarlle o pasador que llo suxeitaba na caluga (Concubinas, Inma López Silva, 2002). Suxeita os rizos indómitos da melena cun prendedor de pequenos capullos rosados (A semellanza, María Xosé Queizán, 1992). e unha goma para o pelo, e un estoxo con pluma e lapis, e un bombón, e tres prendedores, e unha agulla de poñer na lapela (Herba moura, Teresa Moure, 2007). No Corpus Paralelo CLUVI, na sección do Corpus literario TECTRA inglésgalego, atopamos tres ocorrencias (dúas de prendedor e unha de pasador), as cales corresponden a unha mesma obra: O espertar, de K. Chopin (1999). Trátase, polo tanto, dunha soa ocorrencia con dúas formas de uso (non sabemos se con diferenza entre elas ou non): collendo un prendedor do seu cabelo, asegurou as deslucidas flores artificiais […] esplendorosa e aparente: a madeixa de pelo dourado que nin peites nin prendedores lograban conter […] Estaba tentando axustalo ramallete de violetas que afrouxara do pasador que tiña no pelo. Como podemos observar, non hai demasiadas ocorrencias destes termos referidos á realidade que pretendemos designar. Ademais, poderían entrar en conflito con outros conceptos do mesmo ámbito. O termo gancho, a última alternativa que presentamos para este concepto, pode definirse como ‘instrumento de metal ou madeira, rematado en curva por un ou polos dous extremos, que serve para colgar ou coller algo’ (segundo o DRAG) ou como ‘peza de metal ou dunha materia dura, de forma curvada que acaba en punta e que serve para coller cousas ou para agarrar algo’ (Diccionario Cumio), definicións que casan perfectamente coa de ‘obxecto metálico ou plástico con forma de U empregado para suxeitar os cabelos’. O GDXLG, pola súa banda, define gancho como ‘instrumento curvo e aguzado que se emprega para pendurar ou agarrar cousas’. Con todo, neste dicionario ó final da entrada atopamos a locución substantiva gancho do cabelo ‘pasador para amarrar o pelo’. A presenza do vocábulo neste dicionario avala a proposta presentada. No entanto, analizando os diferentes córpora galegos ós que temos acceso, observamos que este termo tampouco ten unha gran difusión; de feito só atopamos dous exemplos de uso no TILG: Peites, peinetas, pasadores e artigos similares; ganchos do cabelo; rizadores, rolos e artigos similares para o peiteado (Nomenclatura do Arancel Integrado Comunitario, Instituto Galego de Estatística, 1990). Levanto atestados e falsas testemuñas máis papel -formalidadessinaturas e os ganchos do pelo (Flor de tan mal xardín, Isolda Santiago, 1994). Vistas as posibles propostas e os seus exemplos de uso, procedemos a avalialas e dar unha definitiva. Pinza ? Este termo non é axeitado por dúas razóns importantes. Por unha banda, a definición de pinza implica unha serie de trazos que non están presentes no concepto que tentamos designar. Ademais, este vocábulo emprégase xa no ámbito capilar, polo que se daría unha confusión ou ambigüidade de termos. Pasador ou prendedor ? É un vocábulo de uso xeral que se adecúa á nosa definición. Con todo, o problema deste radica no significado que xa ten no mesmo ámbito. Ademais, como xa dixemos, preferimos utilizar pasador no ámbito téxtil. Gancho ? Este concepto, a pesar de ser de uso xeral e non atoparmos demasiados usos nos córpora, adáptase perfectamente á definición deste accesorio capilar e concorda coas restantes linguas próximas, especialmente co portugués. Ademais, non entra en conflito nin ambigüidade con outros vocábulos do mesmo campo. Este é tamén o termo proposto polo TERMIGAL. Con todo, non desbotamos pinza e pasador (simplemente mantémolas como variantes nonpreferentes), xa que contan cunha certa tradición lexicográfica en galego e con difusión entre os falantes. Dada a solución que tomamos de gancho, procedemos a propoñer gancho de moño para designar o tipo de gancho que se emprega para recoller o cabelo nun moño, a cal resulta unha solución moi transparente e harmónica coas linguas próximas. 3.5. Légging A respecto do tan estendido termo inglés legging (usado xeralmente en plural) para nos referir á 'especie de pantalón moi elástico de tecido de punto moi fino que se cingue moito ás pernas', en principio cabería a posibilidade de substituílo por 'mallas'. Consideramos que o anglicismo, que pretende dar un aspecto innovador, adquiriu protagonismo fronte ós termos autóctonos, mais designan o mesmo ambos os conceptos? Mallas e leggings aparecen como sinónimos nalgúns dicionarios (Bandrés Oto 1998, Collins Universal 2006) e, de feito, non é sinxelo diferencialos. No Collins Universal distinguen leggings e tights (‘mallas’) sinalando que os primeiros non cobren o pé. Cómpre destacar que o anglicismo legging non aparece como entrada en ningún dicionario de galego. Nós consideramos que realmente non hai diferenza ningunha entre ambos os conceptos, senón que o concepto subxectivo creado polos falantes é unha actualización dun produto preexistente creada polas empresas téxtiles para abranguer máis mercado, é dicir, reactualizouse unha realidade (mallas) para darlle unha nova vertente máis moderna e innovadora e converterse así nunha realidade nova (leggings) que en realidade non o é tanto. A diferenza radica basicamente no uso: mallas asociadas ó mundo do deporte (dado que é o seu uso tradicional) e leggings asociados á roupa da rúa (reconceptualización do termo debido ó cambio de hábitos que supuxo a moda), o que fai que ambos os conceptos non porten o mesmo significado, polo que é importante diferenciar conceptos (sobre todo polas repercusións que isto supón no mundo empresarial). En palabras de Rodríguez Río na Precisión Léxica 125 : "Se nun contorno profesional se distinguen dous conceptos non se debe recomendar para eles o mesmo nome, xa que iso dificultaría a súa identificación e faría que os profesionais rexeitasen o emprego das formas propostas". Por isto, parécenos inviable introducir o termo mallas na comunicación comercial, pois impediría distinguir produtos diferenciados (ademais de resultar ‘estraño’ que en tendas de moda nondeportiva vendan ese tipo de pezas), polo que debemos buscar unha alternativa. Nos termos tratados xa atopamos algún caso de anglicismos, mais ningún deles tivo tanto éxito nin se xeneralizou tan rapidamente como o que nos ocupa, na nosa lingua e nas do noso contorno: os seus moradores non tiñan reparos en viren de lonxe para facerse cos deseños máis exquisitos, cos mellores remates, coa imprescindible distinción [...] Legüis : variante de polainas, de coiro, moi estilizadas e de deseño, eran ornato diferenciador, que o cabaleiro coidaba (Os vellos oficios, Xosé Vázquez Pintor, 1996). 26 Atopamos 6 ocorrencias baixo o lema legging e 13 baixo leggings, as cales decidimos tratar xuntas por considerármolo un erro de lematización. Os exemplos achegan unha importante información sociolóxica, ademais de lingüística, pois a diverxencia de solucións gráficas reflicte unha forma pouco asentada (mesmo atopamos diferenzas dentro do mesmo autor). Semella que a importación da forma legging non é tan moderna como parece. Con todo, a realidade que designan os exemplos non se refire ó mesmo concepto que temos hoxe, mais parte desa base. A creación de novos significados a partir doutros xa existentes non é arbitraria, senón que ten que ter algunhas bases estables. Con todo, o significado actual de leggings non procede do antigo significado legues galego ‘polaina’, senón que os leggings actuais veñen directamente do inglés (que tamén significou ‘polainas’). Neste sentido cabe destacar que no DRAE está aceptada a forma legui co valor de ‘polaina’.No Tesouro do léxico patrimonial galego e portugués rexístrase a forma legues no Valadouro como unha ‘especie de polainas hasta las rodillas cerradas por todas partes’. Constantino García [1985] tamén recolle legues como ‘especie de polainas’ no DdD. No TILG e no CORGA, os exemplos rexistrados baixo malla non son demasiados (de 325 baixo a lematización malla <fr. maille no TILG e 525 no CORGA, só son válidos para a peza de roupa os que presentamos a seguir) e non teñen todos eles o sentido que buscamos, senón que tamén aparece como unha peza enteira. Xeralmente, a malla cobre o tronco e os demais membros, mentres que as mallas cobren as pernas e a cintura 27. Prendas; ligueiros, medias de costura, mallas, braguiñas de organdí breves (Carne de can, Isidro Novo (Isy New), 1997). Ouservaron que a xente que se bañaba no mar e tomaba baños de sol na praia, transitaba polas rúas, coa malla de baño, ou lixeiramente cubertas con un albornoz (Da emigración: Notas d’un galego, Antón Paz Míguez, 1936). E a Felisa, arredados aqueles xerseis grosos que polo inverno acochaban nunha masa neutra as súas formas, lucía unha tentación de curvas apreixadas nunha malla levián de "sport" (Os chapurros, Xosé M. Martínez Oca, 1983). Vestían mallas negras, con quentapernas de color contrastada, coma nun ximnasio (Juan Griego, Adolfo Domínguez, 1992). xorden no escenario un grupo de dez bailaríns, vestidos con mallas vermellas que van cinguidas ó corpo, cubríndoo ata a cabeza (S.O.S. Mar de fondo, Carlos Freire Pérez, 1994). vestía sempre mallas e levaba o pelo tinxido dun loiro soleado (Comendo espaguetis diante da televisión, Jaureguizar, 1998). acenou cara unhos individuos delgadísimos, de cabeza rapada, vestidos con mallas ciclistas, de escuro ou de cores charramangueiras (A vida apoteósica, Bieito Iglesias Araúxo, 2001). eran os actores e as actrices pois chamaban poderosamente a atención cas súas mallas negras e a súa cara pintadas de branco (Teatro imprevisto, Eduardo Alonso, 2006). 27 A forma en singular atopámola en dicionarios de castelán e galego (Dicionario Ir Indo, Diccionario de la Real Academia Española). A forma en plural atopámola en dicionarios específicos (en galego: Formoso Gosende 1998; en español: Bandrés Oto 1998) e nalgúns bilingües (en español e inglés: Collins Universal, 2006 ; en francés, portugués e inglés: Dicionário Visual Verbo 1996). Aínda que para moitos falantes leggings e mallas sexan o mesmo, para outros moitos produciuse un cambio de significado pola introdución do novo termo, polo que o concepto mallas non serve para designar a devandita realidade debido á súa especialización no ámbito téxtil. Evitar o anglicismo sería unha solución moi pura lingüisticamente, mais inviable pragmaticamente. Ademais, as empresas téxtiles precisan dunha denominación diferente para cada peza comercializada, denominación esta prestixiosa ou moderna, pois de ter connotacións obsoletas esta sería inviable. Tendo en conta as peculiaridades do uso e a súa ampla difusión, decidimos manter o anglicismo. Outra opción sería propoñer unha forma galega para o termo legging, que podería ser mediapantalón, mais dado o éxito do termo inglés sería difícil que callase, ademais da dificultade engadida dos vocábulos creados ex nihilo, procedemento moi pouco frecuente (non adoita resultar fácil a aceptación xeral de termos novos). Outro problema que atopamos é a grafía: legging ou leggin 28 ? Poderiamos neste senso recorrer ás opcións legues ou leguis que se recollen en textos galegos, mais consideramos que non serían solucións exitosas debido á difusión do termo inglés. Ademais, as opcións leguis ou legues non son xa identificables co concepto que tentamos designar. Poderíase pensar nunha ampliación de significado do termo, pero esta tería máis que ver co sentido de ‘polainas’. Así pois, decidimos recorrer directamente ó inglés, a pesar de contar o termo cunha terminación non demasiado desexable. Así, como indica Rodríguez Río na Precisión 103 [20/01/2008] de Un idioma preciso, “as autoridades que fixan/orientan o estándar léxico tenden a desaconsellar a utilización de anglicismos rematados en -ing […] as autoridades académicas galegas tamén manifestan unha prevención semellante fronte ós anglicismos en - ing ”. Con todo, nós decidimos manter a terminación á inglesa debido á súa extensión e harmonización coas demais linguas, mais decidimos acentuar o anglicismo (légging) para adaptar o termo ás regras do galego (igual que acontece en cámping e smóking). Non temos preferencia en canto ó singular ou plural, pois para a maior parte das formas con dúas partes iguais, como media(s), pantalón(s) ou tesoira(s) por exemplo, acéptase tanto o singular como o plural. Pola contra, decantámonos por prescindir do termo jegging (creado mediante a combinación de jeans + legging). Por unha banda, un dos seus compoñentes é un anglicismo que ten substituto perfecto no noso idioma (pantalón vaqueiro); e por outra, non gozaría de demasiado éxito, porque moitos falantes non teñen consciencia da súa procedencia e sería como crear un termo ex nihilo. Para designar os ‘léggings feitos de tea vaqueira’ propoñemos o sintagma léggings vaqueiros, que resulta totalmente descritivo e transparente. 3.6. Pantalón *pitillo Mediante este termo, pantalón *pitillo, referímonos en xeral ó ‘tipo de pantalón cuxas perneiras se estreitan na parte inferior axustándose ó calzado ou ó nocello’. Con todo, este castelanismo pode facer referencia a unha grande variedade de pantalóns que abranguen desde os skinny jeans/pants (pantalón moi axustado e cinguido ó corpo) ata os slimfit pants (menos cinguidos e de moda na actualidade) ou os drainpipe trousers (pantalóns estreitos moi semellantes a estes que xa existían en décadas anteriores). Na nosa lingua está moi implantada a solución castelá, a cal debemos descartar, polo que precisamos dunha proposta. Vexamos a terminoloxía empregada noutras linguas para este concepto 29 : ningunha outra tipoloxía próxima ou parecida e aparece rexistrado en Formoso Gosende (1998). Con todo, non aparece en páxinas de moda actuais en galego. No entanto, aceptamos este termo como correcto e como unha variante da que nós propoñemos, pois é un concepto totalmente válido, mais no seu estado actual (sen presenza nas páxinas de moda, nomeadamente Inditex, que vende –e difundemoda en galego) non podemos presentalo como forma preferente. A nosa alternativa recomendada, polo tanto, é pantalón de tubo, a cal harmoniza co catalán e co español de América e resulta afín á saia tubo ou saia de tubo 30 (son conceptos similares ‘estreito no bordo inferior’). Ademais, a solución pantalón de tubo atópase documentada cun uso real nalgunhas webs de moda 31. A aparición deste termo en catálogos de marcas que empreguen o galego é unha boa forma de comprobar a viabilidade real que as comercializadoras lles dan a determinados préstamos ou formas propias. 3.7. Paxarela Sobre a designación do ‘accesorio de moda, inicialmente masculino, que consiste nunha cinta de tea atada ó redor do pescozo de xeito asimétrico de forma que os extremos opostos figuran un lazo’ existen varias propostas, pero non contamos en galego cun termo fixado. O interese desta entrada, máis que propor unha forma (que xa hai en galego), radica en espallar a proposta para erradicar o termo castelán. Ó pensarmos neste concepto rapidamente vén á mente pajarita. Debemos desbotar ese termo castelán e buscar un que se adecúe a esta realidade. Os termos que están establecidos para el en galego son dous: gravata de lazo e paxarela, os cales se documentan en Formoso Gosende (1998). 30 A forma saia tubo documéntase nalgunhas páxinas de Inditex, como en Zara (http://www.zara.com/es/gl/muller/saiasc436437.html [últ. consulta: 24/06/2013]) ou en Stradivarius (http://www.stradivarius.com/webapp/wcs/stores/servlet/category/stradivariuses/gl/stradivariussales/298069/SAIAS?menuId=298036 [últ. consulta: 24/06/2013]). 31 Aparece en Stradivarius (http://www.stradivarius.com/webapp/wcs/stores/servlet/home/stradivariuses/gl/stradivariussales) e Pull&Bear (http://www.pullandbear.com/webapp/wcs/stores/servlet/category/pullandbeares/gl/pullandbear/290 22?reload=0.9651092812408417), mentres que noutras empresas do grupo Inditex aparecen diferentes denominacións, como pantalóns estreitos en Zara (http://www.zara.com/webapp/wcs/stores/servlet/category/es/gl/zaraS2013/379001/ Jeans) ou directamente a denominación inglesa en Bershka (http://www.bershka.com/webapp/wcs/stores/servlet/home/ bershkaes/gl/bershka). Na nosa lingua extráese unha clara motivación do insecto ó complemento téxtil, unha motivación conceptualmetafórica que asocia a forma que presentan as bolboretas coas ás despregadas coa peza de roupa, cuxos extremos opostos figuran as ás dunha bolboreta. Con todo, esta motivación é opaca para quen non coñeza o significado de paxarela como ‘bolboreta’, para quen a coñeza é perfectamente transparente. A presenza do concepto bolboreta en todas as linguas podería explicarse mediante unha translación dunha lingua ás restantes. Así, pode ser que aparecese nunha lingua e se espallase ó resto (máis probable que que a comparación xurdise ó mesmo tempo en varias linguas), pois a similitude é grande e os elementos da natureza son os que serven de base ás comparacións (e motivacións) máis básicas. Analizando os nosos córpora, atopamos algúns usos de paxarela co significado do accesorio ó que pretendemos dar nome 35. Así, no TILG de 22 ocorrencias totais, catro correspóndense coa nosa busca. No CORGA de 26 resultados, 22 36 están referidos ó complemento téxtil: Gastaba paxarela e vestía un frac moi cinguido, con aberturas nos sobacos (Os comedores de patacas, Manuel Rivas, 1991). frac choqueirón e provisorio, do que destaca sobremaneira unha paxarela vermella, das de lazo, salpicada de lunares (Saxo tenor (desgracia arrabaldeira improbable entre loucos, chourizos, gánsters, chulos, currantes e putas), Roberto Vidal Bolaño, 1993). un home de pelo crecho, branco e alborotado, vestido cun mil raias e paxarela (Limpeza de sangue. O sangue fai ruído, Rubén Ruibal, 2006). Gravata de lazo, pola súa banda, é un termo moi transparente que designa o complemento de xeito preciso. É un sintagma similar ó que temos en chaqueta de punto: é presentada como un tipo de gravata, mais implica unha palabra nova con diferente significado que reflicte claramente o elemento en cuestión. Este termo é unha das opcións que aparece no Diccionario Xerais castelángalego de Usos, Frases e Sinónimos ó buscarmos baixo pajarita. Este termo está bastante asentado na nosa lingua e conta con bastantes ocorrencias en distintos córpora. Así, por exemplo, atopamos seis exemplos no TILG e sete no CORGA. moi ledos porque levaban traxes novos e garavata de lazo e xa ía escomenzálo té baile no Compostela (Crónica de nós, Xosé Luís Méndez Ferrín, 1980). El é baixo e escuro, e as grandes orellas gárdanlle unha estraña simetría coa gravata de lazo negra do seu traxe escuro (Guía das plantas con flores de Galicia, I, Xosé Ramón García, 1991). O profesor, vestido de traxe marrón, gravata de lazo e zapatóns negros de cordón, sostén unha variña […] Un rapaz con carafunchos nas fazulas e expresión de desacougo, ataviado con camisa branca, pantalón negro e unha gravata de lazo, entrou no despacho do cónsul coa ollada posta nunha teteira (Cabaret Voltaire, Jaureguizar, 2005). Os homes portaban cadansúa casaca, negra tamén, camisas brancas e curiosas gravatas de lazo (Vidas exemplares. Tres tristes tigres, Uxía Casal, 2006). 35 Atopamos no TILG ocorrencias de paxarita, os cales desbotamos por se tratar dun calco do castelán pajarita. 36 Dous dos exemplos obsérvanse no sintagma gravata de paxarela: " un mínimo chaqué cos faldróns por riba do lombo, atado ó ventre, e unha gravata branca de paxarela " (Tánata, Antón Risco, 1991) e "o estrangulamento do van, que lle regalaba unha gravata de paxarela " (A historia escríbese de noite, Bieito Iglesias, 2001). Do mesmo xeito, baixo o lema paxariña atopamos outro exemplo: "cun bastón de bambú na man e gravata de paxariña " (Castelao ou a paixón de Galicia, Daniel Cortezón, 1989). Aparecen tamén dous exemplos no Corpus Paralelo CLUVI, un no Corpus CONSUMER ("moito mais ca unha paxariña " [ Revista Consumer Eroski: versión en español, galego, catalán e euskara, xaneiro 1998setembro 2006]) e outro no Corpus Literario TECTRA ("o seu pequeno e escuro bigote parecía talmente unha paxariña " [ O terceiro home, G. Greene, 1994]). O mesmo acontece nalgunha páxina de moda de Inditex, por exemplo en Bershka, onde aparece paxariña : http:// www.bershka.com/webapp/wcs/stores/servlet/product/bershkaes/gl/bershka/179508/1747006/Pajarita%2BDenim [consulta: 21/03/2013]. Outra posible proposta sería lazo, que é a opción presentada no Dicionario castelángalego da Real Academia Galega 37. Este termo, a pesar de documentarse nalgunhas páxinas web de moda 38, non o imos considerar debido a se tratar dun termo demasiado xeral e ambiguo e designar diferentes realidades. Tampouco contemplamos a forma paxara por considerarmos que se trata dun concepto cun uso moi residual como ‘complemento téxtil’, pois só aparece recollida no GDXL. Vistas as dúas propostas, paxarela e gravata de lazo, preferimos o termo paxarela para designar o complemento definido anteriormente. Gravata de lazo é un termo moi claro e transparente que designa a peza téxtil dun xeito claro, mais semella un termo creado ex nihilo a partir do catalán e doutras linguas xermánicas. Ademais, a complexidade do sintagma podería frear o triunfo do termo. Con todo, aínda que establezamos paxarela como termo preferente, non desbotamos a variante gravata de lazo, que goza dunha certa difusión. No entanto, o termo paxarela ten maior representatividade no uso e resulta harmónico coa maioría das linguas románicas do noso contorno. É un termo sinxelo, o cal axuda á súa expansión, e completamente galego, polo que resulta moi axeitado para denominar a pajarita. A peza de roupa interior feminina que se utiliza para recoller os peitos recibe en galego varios nomes (apertador, axustador, cinguidor, sostén, suxeitador...), todos eles formados a partir do verbo que indica a súa función coa engádega do sufixo axente -dor, agás sostén. Precisamente este é o termo máis espallado na fala coloquial, malia a súa posible chegada desde o castelán, onde convive con sujetador, do que a forma galega suxeitador ben podería ser un calco. O resto de linguas da nosa proximidade aproveitan o francés soutien(-gorge), do que tamén pode proceder o sostén castelán, ou o tamén francés brassière, no que se atopa a orixe, por acurtamento, do bra inglés). Só o italiano desenvolveu formas propias como reggiseno ou reggipeto. A seguinte listaxe compara as solucións adoptadas polas linguas do noso contorno: es sostén, sujetador ca sostenidor(s) fr soutiengorge pt sutiã, soutien, portaseios it reggiseno, reggipeto Mentres o DRAG só recolle o termo suxeitador, o GDXL admite sostén como variante de suxeitador, entrada á que nos remite. No Buscatermos da USC temos unicamente suxeitador, procedente do VOLG, que tampouco recolle sostén, en ningunha das súas posibles acepcións (nin como peza de roupa nin como soporte, apoio ou similar). No DGS21 sostén aparece como unha forma rexeitada. Con todo, no TLPGP aparece rexistrada a forma sostén. Así, atopamos baixo o lema sostén catro ocorrencias de formas como sostén ‘prenda interior feminina utilizada para soster o peito’ e s ustén ‘prenda interior feminina’ no campo semántico do vestido e a hixiene. Canto ós dicionarios bilingües, no Diccionario Cumio Avanzado español/galego, galego/español e no Gran Dicionario Século 21 galego/castelán castelán/galego ó buscar baixo sujetador aparece unha acepción para o substantivo, o cal define como ‘suxeitador, sostén, apertador, peza interior feminina’. Resulta rechamante que no Diccionario xerais castelángalego de usos, frases e sinónimos non atopemos sostén (que si aparece no GDXL), senón que apareza só axustador e teteiro. mos algúns exemplos, que abranguen desde a primeira ocorrencia (1955) á última (1999): Os diareiros da parede, un co Plus_Ultra e outro con unha rapaza en bragas e sosténs (Contos do Miño, Eliseo Alonso, 1955). Aquí só vén o da muller galega que tiña a vaquiña que lle daba o leite para vivir e agora, coas novas leis, ten que poñerlle sostén ó animal para que lle mingúen as tetas (Os cabalos da troula, Francisco Barxa Iglesias, 1984). Xa se sabe, o corpo é pecaminoso e suxo, un produtor constante de porcalladas, con todo nas edicións europeas e por necesidades de mercado tiveron que eliminar calzóns, sosténs, enaguas, toalla e bragas para venderen exemplares nesta banda do océano e fuxiren do ridículo (As irmás bastardas da ciencia, X. L. Martínez Pereiro, 1999). Seguindo co TILG, temos seis casos para suxeitador, catro deles como peza de roupa interior (as outras dúas van referidas a elementos de mobiliario ou papelería coa función de suxeitar outro elemento): Para prevíla mastite da nai, seguirémolas seguintes normas: —Colocación dun suxeitador. —Aplicación de frío e calor local. —Recorrer a mamadeira (Manual Prácticas de auxiliar de enfermería, 1992). Lino volveuse espir e ela quitou tamén o suxeitador do traxe de baño […] Subiu polo bolso e remexeu nel ata sacar o suxeitador e a blusa (Os culpables, X. M. Martínez Oca, 1993). remexeu entre as bragas e suxeitadores que tiña nunha bolsa de El Corte Inglés (Todo a cen, Jaureguizar, 1995). No CORGA atopamos 620 casos nos que se insire a palabra sostén, xa sexa como forma verbal (na súa maior parte) ou como substantivo. Deles, co sentido de ‘peza de roupa interior’ atopamos un total de 56, o primeiro de 1976 (Xosé Luís Méndez Ferrín, Antón e os inocentes, 1976: "Desabotoa a camisola, estraille os peitos do sostén, coma mazanciñas ") e a última de 2008 (Bieito Iglesias, Pan e coitelo. Novela moi moral : "Non foi un deses nenos pervertidos, aos que as nais chaman pra ver qué tal lle queda o sostén recén comprado"). Outros casos son estes: había pouca luz e eu levaba posto un enorme sostén da miña tía Isolina (Dende a muralla, Paco Martín, 1990). Pepe estaba a piques de se babar, mordéndolle un pezón a través do sostén e a blusa (Na maleta, Xurxo Borrazás, 2000). cellas depiladas e o sostén bordado en pedrería que suxeitaba dous vurullos de trapos (Cabaret Voltaire, Jaureguizar, 2005). O mesmo CORGA achega 36 aparicións para suxeitador, todas elas referidas á peza de roupa; estes son algúns dos casos, o primeiro deles de 1992: Ó noso entender, debería aceptarse sostén como forma plenamente galega, mesmo por riba de suxeitador, de fasquía máis propia pero probablemente importado tamén do castelán. En todo caso, non considerar sostén como termo admisible agocharía a evidencia do seu uso maioritario. 3.9. Suadoiro Segundo o GDXL, o suadoiro é un ‘tipo de xersei ou chaqueta deportivos que pode levar ou non carapucha’. No entanto, segundo o DRAG, o Ir Indo e o GDS21, o suadoiro é máis ben a ‘manta que se lles pon ás cabalarías debaixo da sela’. Suadoiro é tamén a proposta que fai o Dicionario castelángalego da Real Academia Galega para traducir sudadera. No Vocabulario do sector téxtil tamén aparece rexistrado o termo suadoiro; ademais, ó lado deste proporciónase un sinónimo: sueira. O mesmo acontece no Diccionario xerais castelángalego de usos, frases e sinónimos. Por un procedemento de derivación, do verbo suar fórmase suadoiro, un termo completamente transparente e descritivo. Primeiro xorde para designar o elemento do mundo do cabalo e máis tarde, por extensión de significado, a peza de roupa nacida no ámbito deportivo (aínda que hogano é moi habitual atopala como roupa de rúa). Entendemos que no TLPGP apareza só a acepción referida ó mundo equino, mais non así que non apareza nas obras lexicográficas actuais a nova acepción. As solucións adoptadas para este concepto, en inglés sweatshirt ou hoody, son: es sudadera ca dessuadora [ suadora = denominación desestimada] fr pull d’entraînement, sweatshirt pt suadouro, suéter esportivo it felpa No TILG rexístranse tres ocorrencias baixo o lema suadoiro, dúas referidas ó significado de ‘manta para os cabalos’ e unha referida á peza de roupa: varias camisetas e suadoiros, o radio casete e calcetíns e as cintas (Todo a cen, Santiago Jaureguizar, 1995). Con todo, non atopamos ningunha forma sueira máis que como ‘acción de suar’, mais si unha forma sudadeira (calco do castelán sudadera) baixo o lema sueira: apuntou o exconductor de autobús, que xa sacara o suadoiro (Comendo espaguetis diante da televisión, Jaureguizar, 1998). outros levaban chaquetas de chándals e suadoiros a prol da insubmisión (As horas sucias, Jaureguizar, 2001). lucindo os nosos suadoiros con todos os nosos patrocinadores (A Nosa Terra, 30/11/2010). Tamén atopamos algúns rexistros de suadeira. Estas ocorrencias concéntranse en dous autores (algún presenta diverxencia de termos, pois en Jaureguizar tamén aparece suadoiro, do cal se pode percibir a pouca fixación do vocábulo): o tipo da coleta e do pelo rasta, que levaba unha suadeira de Meedinho […] e a súa suadeira dos Beastie Boys […] Andrés, quen estaba pasando calor por non sacar a suadeira de Meedinho (Comendo espaguetis diante da televisión, Jaureguizar, 1998). Vestía uns Levi's e unha suadeira Nike verde […] ofreceulle un a Rosa, quen o rexeitou cun aceno estirando a suadeira do Benetton (As horas sucias, Jaureguizar, 2001). Un pantalón de chándal, unha suadeira con carapucha e unha chaqueta vaqueira son as súas pezas favoritas (Tres segundos de memoria, Diego Ameixeiras, 2007). Vistas as solucións propostas e os usos lingüísticos reais que atopamos no galego, imos deseguido analizar os vocábulos atopados para propor un termo para o concepto en cuestión. *Sudadeira ? Desbotamos este concepto directamente por tratarse dun calco sobre o castelán sudadera. Ademais, devén nun castelanismo flagrante dada a súa base * sudar e non suar. Sueira? Esta sería a forma corrixida do termo anterior. Nalgunhas obras (Vocabulario do sector téxtil, Diccionario xerais castelángalego de usos, frases e sinónimos) preséntase como sinónimo de suadoiro, mais apenas ten representatividade nos córpora e menos aínda na lingua. Ademais, este termo tamén aparece co sentido de ‘acción ou efecto de suar’. Suadeira ? Podería ser, mais semella un calco do castelán. Con todo, non atopamos un uso real do termo na rede (non aparece ningún caso nas webs con opción galego nas que se comercializan estas pezas de roupa). Suadoiro? Consideramos que este é o termo axeitado para designar o concepto de que falamos, xa non só pola mínima intervención que facemos (empregamos un vocábulo de noso), senón pola extensión de que goza o termo suadoiro 39. A pesar de que nas nosas exemplificacións 39 A este respecto, foi de moita axuda para a popularización do termo o emprego que del fai Inditex (aparece en todas as páxinas de Inditex nas que se vende esta peza de roupa que teñen versión en galego: Pull&Bear [http://www.pullandbear. resulta o contrario, o certo é que este termo se popularizou debido á versión galega dalgunhas das páxinas web de moda, nomeadamente do grupo Inditex. Outro argumento favorable para a escolla de suadoiro é que concorda coa solución portuguesa do termo. Ademais dun deporte (cuxa denominación procede probablemente do francés tenez, ‘tome’, imperativo dirixido ó seu adversario polo que xoga 40), en Galicia tenis (termo empregado case sempre en plural, e sen diferenza formal cando se emprega en singular) fai referencia tamén a calquera calzado lixeiro, en especial o empregado para practicar algún tipo de deporte. Cabe pensar que a orixe deste uso está na redución de zapatilla de tenis, que define o tipo de calzado que se utiliza neste deporte, e que logo por extensión se aplicaría a calquera outro calzado similar. Porén, cabe tamén a posibilidade de que o termo proceda da adaptación cara a un termo familiar do inglés trainers (‘zapatilla de entrenamento’), de modo similar ó que aconteceu en castelán con playeras (a partir do inglés players). Sexa como for, non é o galego o único idioma no que a denominación xenérica do calzado deportivo fai referencia ó deporte do tenis; o mesmo sucede no italiano (scarpa da tennis) ou no francés (cun tennis idéntico á solución galega). it scarpa (da ginnastica, scarpa (da tennis) No ámbito galego, tanto o dicionario GDXL, como o DRAG, o GDS21, o Diccionario Ir Indo, o Diccionario Cumio e o Dicionário Electrónico Estraviz recollen o termo. O GDXL preséntao como unha extensión de significado a partir de zapatilla de tenis. No TILG temos 46 aparicións de tenis, aínda que só 7 delas no sentido buscado (as outras van referidas ó deporte). A primeira delas é do ano 1992 e a última de 1994 41. xentes con botas, en alpargatas, tenis, zapatillas, tabaco de picadura forte, rubio, celtas (Barlovento, Arturo Romaní, 1992). nota que non ten ansias e anseia télas menos o peito non llo entolda o desexo de nada amalloa ben os tenis (Estirpe, Xosé Luís Méndez Ferrín, 1994). O CORGA achega 196 recorrencias para tenis, 14 delas relacionadas co calzado deportivo. A primeira delas é a referida zapatillas de tenis de X. M. Martínez Oca (1983) e a última do ano 2008 (Alejandro Tobar, Cremalleiras): " A odisea de gardar os tenis." Entremedias, vexamos algún exemplo: Con tenis trataba de aparentar un aspecto xuvenil (A semellanza, Mª X. Queizán, 1992). Son uns tenis destes que se mercan nos postos do mercado en Vilagarcía (A velocidade do frío, Manuel Seixas, 1996). 40 Tomado de Joan Coromines (2008). 41 A eses sete casos habería que engadir tamén dúas referencias zapatillas de tenis (1983 e 1998, de X. M. Martínez Oca e X. L. Méndez Ferrín, respectivamente). © 2013 Estudos de Lingüística Galega 5, 215249 O recheo das 42 tenis fai que acaden dimensións desproporcionadas, quizais nun xordo intento de demostrar diante da impasible testemuña de formigón que eles non camiñan, senón que tripan a beirarrúa (Revista Tempos Novos, 1998). Ía en tenis (Unha estrela no vento, Ledicia Costas, 2000). Non cabe dúbida de que a súa presenza na lingua coloquial (e tamén na literaria e xornalística, como acabamos de ver) obriga á aceptación do termo tenis como idóneo para referírmonos ó calzado deportivo en xeral, como preferente ademais fronte ó composto zapatilla de deportes ou zapatilla deportiva 43 e ó ambiguo zapatilla. Con todo, mantemos as tres denominacións como variantes de rexistro. Así, as construídas a partir de zapatilla (de deporte(s) ou deportiva) usaríanse posiblemente en contextos máis formais (por exemplo, comerciais). Un top é unha peza feminina, polo xeral curta (deixa a cintura ó descuberto, segundo a definición do GDXL), sen mangas e que se axusta á parte superior do corpo grazas á súa confección a partir de materiais elásticos. Procede do inglés top (‘parte alta’). A súa presenza nas linguas do noso contorno é maioritaria, e só o francés tivo a ousadía de propoñer un termo alternativo (haute) que, polo que puidemos comprobar, non tivo excesivo éxito, quizais porque é a conversión a substantivo dun adxectivo (alto), que ten ducias de aplicacións, entre elas varias dentro deste mesmo ámbito, como por exemplo haute couture (alta costura). Como se pode observar, a maioría das linguas optaron pola incorporación deste vocábulo: es top ca top fr haute pt top it top Nas obras lexicográficas galegas non aparece este vocábulo agás no citado GDXL e no Dicionário Electrónico Estraviz (‘peza do vestiario feminino que cobre o tronco’). No Dicionario castelángalego da Real Academia Galega para top (es) aparece proposto o termo corpiño. A busca top nos diferentes córpora ten a súa dificultade, xa que é un elemento presente en moitos termos (topmodel, topten, topless, topmanta...), e na xerga da informática designa tamén comandos de movemento: de aí proveñen a práctica totalidade das ocorrencias que atopamos para top no Corpus Paralelo CLUVI e no Corpus Técnico do Galego. Con todo, neste último aparece un exemplo no campo da socioloxía que ten a acepción que tratamos: deica a conversión do sostén nun top de coiro coma as fasciae mamillare de Roma, nun top de metais e lentexoulas ou, simplemente, na saída do sostén do interior para se lucir como prenda exterior (“Arredor do sostén”, Margarita Ledo Andión, 2006). No caso do TILG, aparece un exemplo de top co valor que nos interesa lematizado baixo top (prenda roupa): 42 Obsérvese o uso feminino neste exemplo. 43 No TILG e no CORGA non se documentan exemplos de zapatilla de deporte(s) nin de zapatilla deportiva. Pediume que lle fixese un top e de contado collín as agullas e púxenme a calcetar pra ela un que lle vai quedar precioso tan pronto como poña os fremosos ombros ao sol (Dosinda Areses. Prosas completas, Xosé Luís Méndez Ferrín, 1998). Na procura feita no CORGA, foi onde máis resultados obtivemos (14 resultados de top como ‘peza de roupa’ dos 109 resultados totais atopados), o que evidencia o uso real do termo e reclama a súa presenza nos dicionarios. Vexamos algúns exemplos: vestida de tenista, top e saíña de raso negro, a suar, o top de tiras e a minisaia plisada, ou un simple salto de cama (Costa Norte/ZFK, Xurxo Borrazás, Galaxia, 2008). un top negro, moi axustado, marcáballe uns peitos erguidos por un suxeitador apretado pero deixáballe ó descuberto as carnes fláccidas da tripa (Cemiterio de elefantes, Francisco Alonso, 1995). Insiste moito máis que noutras ocasións no curto e nos tops que deixan boa parte da anatomía feminina abandonada ante os rigores invernais (O Correo Galego, 1996). Con todo, atopamos algúns exemplos nos que top non se refire a un tipo de peza de roupa determinada, senón que funciona como un hiperónimo que tenta expresar ‘parte de arriba’ que neste caso si sería visto como un neoloxismo innecesario: A súa filla, sen top, interrompeunos con dous daikiris (Juan Griego, Adolfo Domínguez, 1992). Nenas coma min en biquini ou top (Na derruba, Paula Mariño Pazó, 2006). Vendo o que fixeron as outras linguas e tendo en conta a fonoloxía de top (curta, potente –abre e pecha cunha oclusiva– e fácil de pronunciar), ademais da implantación do termo na nosa lingua, non parece haber moita alternativa: Alto, adaptando a solución francesa ? Xenérico de máis para que funcione. Camiseta axustada sen mangas, presentando unha forma desenvolvida e descritiva ? As propostas demasiado extensas están abocadas ó fracaso e a comparación en extensión co sintético top non deixa lugar a dúbidas. Xustillo, dengue ou corpiño (esta última botando man da denominación proposta polo Dicionario castelángalego da RAG), recorrendo á denominación tradicional para pezas similares? Neste caso, a opción de acudir ó léxico propio antes que ó alleo daría lugar a situacións de ambigüidade, xa que ningunha destas pezas clásicas (e hoxe en día asociadas case exclusivamente co traxe de baile tradicional) se corresponde co actual top. Decidimos non fuxir deste anglicismo por considerarmos que este é un termo necesario que designa un tipo de realidade concreta no cal o inglés cumpre unha función puramente denotativa. Ademais, parece que top non ten inimigo ningún que poida poñer en perigo o seu establecemento no noso idioma. Mesmo a súa incorporación a un dicionario (o xa mencionado Gran Xerais) parece indicar que non hai volta atrás na súa presenza entre nós. 3.12. *Xemelgos Neste concepto existe un problema similar ó que acontecía en gancho: a forma castelá está implantada en exceso na nosa lingua, de xeito que a substitución desta polo correspondente termo galego (ou mesmo o seu coñecemento) vai ser unha tarefa difícil. Nos dicionarios galegos non atopamos o termo xemelgo para se referir ó citado accesorio máis que no DGS21, onde aparece baixo a entrada xemelgo na última acepción ‘xogo de botóns iguais que se poñen no puño da camisa’. Con todo, rexeitamos esta proposta por considerarmos que se trata dun calco do castelán. A proposta do Dicionario castelángalego da Real Academia Galega é botón de puño e a do Diccionario Xerais castelángalego de usos, frases e sinónimos é broche da camisa. Como podemos denominar en galego o accesorio formado por dúas pezas unidas que serve para pechar o puño da camisa? O termo castelán presenta unha clara motivación léxica conceptualmetafórica ou asociativa moi transparente, pois son dous elementos iguais que se utilizan sempre en unidades de dous. O mesmo acontece cos outros nomes que ten o español para estes accesorios (colleras, mancuernas), pois trátase de elementos empregados xeralmente por pares.Como podemos ver, só o español e o italiano empregan esa motivación léxica, pois os restantes idiomas adoptan denominacións máis transparentes 44. es gemelos, colleras, mancuernas ca botons de puny fr boutons de manchettes pt abotoaduras, botõesde-punho it gemello da polso Vexamos deseguido as diferentes denominacións que aparecen nos diversos córpora para este significado. No TILG non se rexistran exemplos de botón de puño, mais si de xemelgos, broche da camisa e abotoaduras. No entanto, este último termo non está presente co significado que buscamos, senón como 'xogo de botóns para un vestido’, do mesmo xeito que acontece no DdD. Nos puños da camisa, uns xemelgos igualmente de ouro (A cidade das chuvias, Xosé Fernández Ferreiro, 1994). foron convertendo o local da mercería nunha pasarela de garavatas, traxes, lustrosos zapatos, xemelgos e locións masculinas (A armada invencible, Manuel Forcadela, 1996). No CORGA tamén atopamos algún exemplo destes termos, aínda que son moi pouco frecuentes no uso que buscamos: terei que ir á cea de gala cunha manga sen o seu xemelgo ou xemelgos, coa inseguridade que iso dá […] Atopa o xemelgo ou xemelgos que buscaba […] Poñendo os xemelgos e despois a chaqueta (Teatro imprevisto, Eduardo Alonso, 2006). A respecto de abotoaduras, termo polo que se avoga no Vocabulario do sector téxtil, pensamos que, a priori, sería adecuado para o concepto que pretendemos designar. Con todo, este vocábulo presenta un grande inconveniente: a abotoadura é o ‘conxunto de botóns que forman parte dunha peza de vestir’, polo que rexeitamos esta ambigüidade. Os exemplos do TILG e do CORGA fannos descartar esta forma, pois non atopamos ningún que responda ó significado buscado: neno cohibido que se mira con sobretodo de abotoadura dourada, sobretodo de señorito para que poida aparentar que é un señorito con todos os luxos (Porta blindada, Margarita Ledo Andión, 1990). © 2013 Estudos de Lingüística Galega 5, 215249 Só sabiamos que a el o volvían tolo as chaquetas de pana marrón lisa, con bolsos por fóra e forros de dril gris escuro por dentro, botós de óso e abotoaduras de seda (Morrer en Vilaquinte, Helena Villar Janeiro e Xesús Rábade Paredes, 1980). aqueles curas, especialmente o máis alto deles, que levaba un cordón encarnado de adorno no colo e na abotonadura da sotana, eran das poucas persoas que tal vez poderían romper aquela barreira imposible (Deus sentado no sillón azul, Carlos Casares, 1996). As propostas que vimos ata agora non resultan axeitadas para denominar o significado anteriormente definido. O Diccionario Xerais castelángalego de usos, frases e sinónimos propón para estes accesorios broche da camisa, que tamén se propón no Vocabulario do sector téxtil. Este vocábulo define a realidade do obxecto (‘accesorio formado por dúas pezas unidas que serve para fechar o puño da camisa’), mais entra en contradición co termo xeral broche (‘obxecto composto de dúas pezas que van cosidas en cadanseu bordo dunha abertura de certas pezas de roupa e que serven para cerrar estas encaixando unha na outra’ ou ‘adorno, de diversas formas e materiais, que se prende na roupa’). Aínda que o complemento preposicional da camisa lle dea un novo sentido ó termo, esta creación ex nihilo non parece demasiado clara nin demasiado descritiva, ademais de resultar complexa. Nos córpora atopamos algún exemplo de broche de camisa, mais ó seu lado tamén atopamos outros sintagmas no CORGA e no TILG formados sobre o mesmo termo, os cales indican a pouca fixación desta proposta e o descoñecemento dun termo exacto para esa realidade. Alí xa non quedaba nada: unha brocha de afeitar, un cinto co coiro petrificado, un broche de camisa... (Contos de familia, J.A. Xesteira, 2005). Tamén se lembrara de meter os utensilios persoais, incluídos os broches de pulso de ouro de seu avó (Morrer na herba, Xavier Manteiga, 1995). todo aquelado co traxe de gravata e broches nos puños da camisa (Cascas de noz, Beatriz Dacosta Molanes, 2000). asomando polo peto da súa chaqueta cruzada, cos seus broches de brillantes nos puños, e con aquel tafo a perfume (Expediente Artieda, Luís Rei Núñez, 2000). Traía os puños da camisa apertados con broches de ouro, como era habitual (Matar o tempo, Xesús Valcárcel, 1995). Finalmente, tras analizar as diferentes propostas e as súas ocorrencias nos córpora, decidimos optar pola proposta botón de puño (forma proposta polo Dicionario castelángalego da Real Academia Galega e que tamén atopamos no DRAG ó buscarmos baixo botón) xa que, pese á súa ausencia nos textos das diferentes compilacións, harmoniza coa maioría das linguas do noso contorno e describe perfectamente o complemento ó que se refire, ademais de resultar un termo transparente. A súa pertinencia parécenos máis acaída que a doutras opcións, especialmente xemelgos, termo creado por motivación léxica (conxunto de dous elementos), empregado só en castelán e en italiano e que se asentaría no galego como calco do castelán. Outras posibilidades, como abotoaduras (solución portuguesa que podería entrar en conflito co ‘conxunto de botóns dun vestido’) ou broche da camisa (un sintagma demasiado xeral e que pode crear ambigüidades lingüísticas) quedan tamén, ó noso entender, desbotadas. 4. c onclusIóns Antes de comezar coas nosas conclusións, imos recapitular o traballo realizado neste artigo. En primeiro lugar imos lembrar os criterios xerais que seguimos para realizar as nosas propostas terminolóxicas, tendo sempre en conta a corrección destas na lingua galega: harmonización coas solucións doutras linguas do noso contorno; uso ou extensión do termo entre os falantes; precisión lingüística, e denominación de novas pezas de roupa ou reactualización doutras. Deseguido presentamos unha táboa resumo que recolle os termos analizados, as solucións doutras linguas, os termos escollidos como proposta e o motivo da escolla: dución recente ou que cobren realidades novas presentan dificultades á hora de traducilos ou moi difíciles de modificar ou substituír (top), e os termos que non sendo incorrectos gozan de popularidade ou difusión deberían recibir carta de natureza na lingua galega (sostén, tenis). Como vemos, concedemos bastante importancia á presenza real dos termos entre os falantes, pois deste xeito o espallamento terminolóxico é máis sinxelo e exitoso. En palabras de Galanes (2006: 132): “o éxito dun plan de normalización terminolóxica estriba […] na implantación e no uso real da terminoloxía desa lingua por parte dos seus usuarios naturais, aos que se han dirixir e adaptar eses produtos”. Outros criterios, como o da precisión lingüística ou a harmonización con outras linguas, serven para buscar solucións entre termos existentes na nosa lingua. Ademais, nalgúns casos ofrecemos máis dunha solución, pois en terminoloxía existe a variación e non é preciso sempre escoller unha única forma (e menos aínda cando se trata de terminografía en contextos de uso de menor abstracción). Por outra banda, nalgunha ocasión recorremos a vocábulos foráneos (top, légging) para cubrir novas realidades terminolóxicas. Non debemos esquecer que unha parte substancial dos nomes do noso vestiario provén doutras linguas, especialmente no caso de pezas de recente creación ou chegadas ó noso contorno desde outras áreas xeográficas. Así, por exemplo, bermudas, bikini, poncho ou quimono son palabras necesarias que tomamos directamente da cultura que creou as devanditas pezas. Pero moitas veces por descoñecemento, por comodidade ou pola presión de linguas con maior capacidade de penetración, nin sequera se pescuda a posibilidade de ofrecer un termo propio da lingua de destino. Non debera ser así. Polo tanto, o labor terminolóxico é esencial para o desenvolvemento dunha lingua, porque a normaliza e a defende contra a chegada de termos innecesarios, que limitan a capacidade de creación. E máis aínda nun ámbito como o téxtil, que forma parte da nosa vida cotiá de maneira íntima e constante. A internacionalización da moda é tal que decote están aparecendo multitude de estranxeirismos, nomeadamente ingleses, mais non por iso temos que sucumbir e non traballar en terminoloxía. O inglés desenvolve desde hai décadas o papel de lingua franca antes reservado ó francés 45 (e aínda antes ó latín), tanto pola exportación das pezas/tendencias como pola difusión do seu nome, mais non podemos rendernos a esta evidencia. Tampouco podemos deixar que os castelanismos suplanten as formas galegas (como por exemplo nos casos comentados pajarita, horquilla e outros), senón que debemos aproveitar o potencial expresivo do galego. En palabras de Rodríguez Río (Un idioma preciso, Precisión léxica 9 [10/04/2003]), debemos “aproveitar o caudal léxico que supón o galego vivo en determinadas áreas de especialidade nas que non deixou de empregarse e desenvolveu terminoloxía propia para os niveis de especialidade máis baixos”. Para complicar aínda máis o contexto, nos últimos anos produciuse un desenvolvemento de blogueiros de moda cuxo impacto social, e mesmo económico, favorece a expansión do sector téxtil e, en consecuencia, o incremento de novos termos, a reconceptualización semántica doutros e inclusive a substitución lingüística por vocábulos estranxeiros, de modo que é necesaria unha intervención terminolóxica temperá ou en fase de implantación das novas palabras, antes de que a volta atrás sexa imposible 46. Esta é a finalidade que persegue este traballo: axudar o idioma a substituír, na medida do posible, os neoloxismos superfluos e buscar ou propoñer a solución terminolóxica máis axeitada para o galego. 45 A este respecto, é interesate o artigo de Margarita Ledo Andión, “Arredor do sostén”, de 1/3/2006 (consultable en: http:// www.andainamulleres.org/artigresul_2.php?tiduo=Arredor+do+sost%E9n&Submit3224=intro), no que trata o tema da evolución da roupa interior feminina tomando como referencia o termo sostén e no que conclúe que “non fai falla advertir que o francés mudou para o inglésamericano”. 46 Así, por exemplo, é moi difícil chegar á substitución de termos xa instalados, como acontece por exemplo con satchel, termo importado do inglés para denominar o ‘tipo de bolso rectangular dotado dunha asa longa que lembra os antigos maletíns da escola’. Nós para este concepto podemos propoñer bolso cabaz (propoñemos un termo de noso ó tempo que recuperamos unha palabra tradicional), mais ó non alcanzarmos unha fase de implantación temperá a nosa proposta está quizais abocada ó fracaso. Quen asume sen crítica de ningún tipo a terminoloxía foránea afirma que a escasa presenza do galego nos ámbitos técnicos e especializados obriga a dar entrada na nosa lingua ós estranxeirismos. Negamos a maior, en palabras do propio Rodríguez Río (Un idioma preciso, Precisión léxica 9 [10/04/2003]): é un lugar común aludir á escasa presenza do galego nos ámbitos técnicos é científicos para xustificar a necesidade de recorrer a palabras doutros idiomas cando se queren nomear determinados conceptos técnicos. Isto é unha verdade evidente en determinadas áreas, e sobre todo en niveis altos de especialización, pero non o é tanto naquelas vinculadas a actividades presentes historicamente na nosa sociedade (construción, pesca, acuicultura, labores agroforestais...) e sobre todo cando o nivel de especialización dos conceptos é medio ou baixo. Nestes casos, é frecuente que o galego posúa termos propios para designar as distintas actividades ou obxectos, pero tamén é habitual que sexan descoñecidos para moitos dos profesionais que traballan neses sectores, o que unido á presenza masiva dos nomes casteláns ou ingleses (na documentación, nas actividades formativas, nas denominacións comerciais...) acaba asentando as formas desa lingua e limitando os nomes galegos a áreas xeográficas ou a actividades moi concretas. Consideramos que co noso traballo contribuímos a dar resposta a algunhas dúbidas acerca da designación dalgunhas pezas de roupa, ó tempo que tentamos visibilizar ou espallar outras solucións que se atopaban esquecidas debido ó desprazamento que supón a presión do castelán. E tratamos de facelo coa base que proporciona pescudar primeiro o que sobre cada un dos termos recollen as obras lexicográficas máis utilizadas e os córpora que compendian o uso da lingua na súa vertente escrita. Temos en conta tamén outros criterios, como as posibles ambigüidades na incorporación dunha nova acepción para un termo, a dificultade da pronuncia ou as leis da economía lingüística (funcionará mellor paxarela que gravata de lazo, por máis que o segundo matice e especifique máis). Non só iso: tamén analizamos as solucións desenvolvidas polas linguas da nosa proximidade, porque cremos que unha proposta con posibilidades de éxito non pode afastarse do que idiomas como o portugués (especialmente, malia o seu gusto polos préstamos ingleses), o castelán, o catalán, o francés ou o italiano propoñen á súa vez. De todos modos, sempre será mellor recoller os termos de maneira pouco homoxénea que simplemente non facelo, como adoita acontecer (debido ó carácter conservador da lexicografía, e non só no galego), xa que a aparición das palabras nos dicionarios supón a súa vixencia, validez e permanencia: “Aqueles que traballamos con asiduidade con dicionarios galegos estamos xa afeitos a sorprendernos –aínda que pareza unha contradición– coa ausencia nestes de termos que por lóxica deberían estar recollidos, se atendemos ó uso que deles se fai na lingua habitual” (Rodríguez Río, Un idioma preciso, Precisión Léxica 18 [23/10/2003]). Cantas menos palabras condenadas ó exilio haxa nos seus dicionarios, maior garantía de supervivencia terá unha lingua. E se se trata de creacións nas que se integran sinxeleza, precisión e capacidade de creación propia (sen caer na artificiosidade nin no afán diferenciador per se), tanto mellor. Agradecementos Quero expresar o meu agradecemento a Rosario Álvarez Blanco polos ánimos e a confianza que me brindou para a realización deste traballo, e moi especialmente a María Álvarez de la Granja polo apoio recibido dela, polo seu rigor e minuciosidade e pola súa xenerosidade ao poñer ao meu dispor o seu tempo e os seus coñecementos. 5. r eferencIas bIblIográfIcas Dicionarios Real Academia Galega. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza / RAG. GDXL = Carballeira Anllo, Xosé María (coord.) (2009): Gran Dicionario Xerais da Lingua. 2 vols. Vigo: Edicións Xerais. Franco Grande, Xosé Luís (1972): Diccionario galegocastelán, 2.ª ed. Vigo: Galaxia. Hermida Borrajo, Xosé Avelino (dir.) et al. (2006): Gran Dicionario Século 21 galego/castelán castelán/galego. Vigo: Edicións do Cumio / Editorial Galaxia. Houaiss, Antônio (2004): Dicionário Houaiss da Língua Portuguesa (dispoñible en http://200.241.192.6/cgibin/houaissnetb.dll/ frame [últ. consulta: 17/03/2013]). López Martínez, Cruz (ed.) et al. (2001): Diccionario Cumio Avanzado español/galego, galego/español. Vigo: Edicións do Cumio. Navaza Blanco, Gonzalo (coord.) et al. (1990): Diccionario xerais castelángalego de usos, frases e sinónimos. Vigo: Xerais. Pena, X.A. (dir.) (2005): Gran Dicionario Século 21 da Lingua Galega. Pontevedra: Do Cumio. sobre lingua e usos. A Coruña: Universidade da Coruña, 109134 (dispoñible en http://www.udc. es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Investigacion.pdf [últ. consulta: 13/07/2013]). Gómez Clemente, Xosé María (2001): “O Observatorio de Neoloxía da Universidade de Vigo”, en A. Lorenzo Suárez / H. Monteagudo Romero (coords.), Traballos presentados nos V Encontros para a Normalización Lingüística. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 4665. Gómez Urzaiz, Begoña (2012): “Desvistiendo a The Sartorialist, el bloguero del millón de dólares”, El País: Smoda, 16/04/2012. Dispoñible en http:// smoda.elpais.com/articulos/desvistiendoa-thesartorialist-elbloguero-delmillonde-dolares/1450 [últ. consulta: 02/03/2013]. Rodríguez Río, Xusto (2003): Metodoloxía do traballo terminográfico puntual en lingua galega. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega. Stalder, Erika (2009): Moda. Um curso prático e essencial. Brasil: Marco Zero. Un idioma preciso (Servizo de Normalización Lingüística da USC): http://www.usc.es/gl/servizos/snl/ terminoloxia/uip/ [últ. consulta: 20/03/2013]. consulta: 22/03/2013]. CORGA = Corpus de Referencia do Galego Actual: http://corpus.cirp.es/corga/ [última consulta: 21/03/2013]. Corpus Paralelo CLUVI = Corpus Lingüístico da Universidade de Vigo : http://sli.uvigo.es/CLUVI/ [última consulta: 16/07/2013]. CTG = Corpus Técnico do Galego: http://sli.uvigo.es/ CTG/ [última consulta: 19/03/2013]. InterActive Terminology for Europe (IATE): http://iate. europa.eu [última consulta: 21/03/2013]. Neoteca - Banco de Datos de Neoloxismos da Universidade de Vigo http://sli.uvigo.es/NEO/ [última consulta: 21/03/2013]. RILG - Recursos Integrados da Lingua Galega (RILG) - http:// sli.uvigo.es/RILG/ [última consulta: 21/03/2013]. TILG = Santamarina, Antón (dir.) (2003): Tesouro Informatizado da Lingua Galega. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega (Base de datos electrónica en URL: http://www.ti.usc. es/TILG) [última consulta: 21/03/2013]. TLPGP = Álvarez, Rosario (coord.): Tesouro do léxico patrimonial galego e portugués. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega [últ. consulta: 01/04/2013] 47. 47 No momento de elaboración deste traballo non se atopa publicado en aberto, polo que agradezo á dirección do proxecto que nos permitise a súa consulta.

A Sociedade Galega de Historía Natural é unha das ONGs medioambientalistas máis antigas do estado español. Ó longo dos seus cáseque cincoenta anos de existencia vén desenvolvendo un labor de divulgación de estudos e comunicación de iniciativas e loitas sociais ó redor da defensa do patrimonio natural galego. Neste ensaio faise un percorrido polas publicacións, actividades e eventos promovidos máis salientables da SGHN, verbo da visión de biodiversidade que a organización propón, asi como ó respecto das metas dos ODS.

A Sociedade Galega de Historia Natural: comunicación e divulgación do ambientalismo en Galicia Biodiversidade terrestre e mariña e SGHN “ ...DIVULGAR para defender e conservar o patrimonio natural galego” Importancia da comunicación nos procesos dos ODS 14 e 15 Apenas 87 días despois de que se celebrase por vez primeira o Día Mundial do Medio Ambiente (DMA) en 1973, o Goberno Civil de A Coruña resolveu a inscrición do Grupo Ornitolóxico Galego (GOG) de acordo coa lei de asociacións de 1964. Aínda que o seu nome podería suxerir un ámbito de actuación restrinxido á ornitoloxía, o Grupo Ornitolóxico Galego naceu cunha amplitude de miras adiantada ó seu tempo e cun ámbito de actuación máis aló das aves, ao incluír explicitamente na súa finalidade o “Estudo da natureza en xeral (mamíferos, insectos, vexetación, etc.)” e “Difundir estes fins o máximo posible e procurar conseguir a protección da natureza”. Con esta base, apenas tardou catro anos en producirse a refundación do Grupo Ornitolóxico Galego na Sociedade Galega de Historia Natural (SGHN), unha das máis veteranas ONGs de defensa ambiental do estado, co lema “estudar e divulgar para defender e conservar o patrimonio natural galego”. Para poñer en contexto o ‘revolucionario’ que resultou a constitución de GOG-SGHN, hai que ter en conta que a Xunta de Galicia e o Goberno Central non crearon unha consellería e un ministerio do Medio Ambiente ata 23 e 24 anos despois, respectivamente. 1. Biodiversidade terrestre e mariña e SGHN Cando en 2015 os líderes mundiais adoptaron unha axenda global para erradicar a pobreza, protexer o planeta e asegurar a prosperidade de todos (Nacións Unidas, 2015), os dous Obxectivos de Desenvolvemento Sostible (ODS 14 e 15) relacionados co medio ambiente levaban nada menos que catro décadas no día a día de SGHN. En relación co Obxectivo de Desenvolvemento Sostible 14 (“Conservar e utilizar sostiblemente os océanos, mares e recursos mariños e a biodiversidade mariña”) cabe salientar os traballos de estudo e concienciación desenvolvidos pola Sección de Mamíferos mariños de SGHN. Colaborando con Greenpeace Francia (aínda non existía Greenpeace España), SGHN participou activamente na mobilización internacional contra a caza das baleas dende 1980 (SGHN, 2017b). A campaña desenvolvida por SGHN tivo un peso moi significativo na paralización desta actividade en Galicia, onde se concentraban as tres únicas factorías baleeiras existentes en España (das empresas Massó Hermanos e IBSA): Morás (Xove, Lugo), Caneliñas (Cee, A Coruña) e Balea (Cangas, Pontevedra). Unha vez paralizadas as factorías baleeiras, o voto de España na Comisión Baleeira Internacional mudou e foi decisivo para acadar a moratoria da caza para tódolos cetáceos en 1985. No que atinxe á conservación directa, a Sección de Mamíferos mariños de SGHN mantivo en funcionamento durante quince anos unha UCI para a recuperación de tartarugas e lobos mariños que chegaban feridos, enfermos ou esgotados ás nosas costas (SGHN, 2017f). Na mesma liña do Obxectivo de Desenvolvemento Sostible 14 débese encadrar a participación activa na campaña en contra dos vertidos de residuos radioactivos na Fosa Atlántica (viaxe do Xurelo, manifestación en Compostela), que viñan realizando Alemaña, Bélxica, Francia, Holanda, Italia, Reino Unido, Suecia e Suíza desde a década dos anos 60; a campaña conseguiu o pronunciamento do Parlamento Europeo contra os vertidos en 1981 e finalmente a prohibición dos mesmos dous anos máis tarde (SGHN, 2017e). Tamén se encadra no ODS 14, si ben máis indirectamente, a participación de SGHN na loita cidadá contra a central nuclear de Xove na Mariña luguesa e nas campañas contra o proxecto de instalar varias fábricas de celulosa en diversos puntos de Galicia. Por suposto, non se pode esquecer a participación con numerosos voluntarios nas tarefas de recollida e coidados de aves petroleadas que apareceron abeiradas despois das sucesivas mareas negras que asolaron a beiramar galega, pero moi especialmente nas do Mar Exeo (1992) e do Prestige (2002) (SGHN, 2002a). Deixando aparte as relacionadas co Obxectivo de Desenvolvemento Sostible 14, a totalidade das actuacións desenvolvidas por SGHN están directamente vencelladas ao Obxectivo de Desenvolvemento Sostible 15: “Xestionar sostiblemente os bosques, loitar contra a desertización, deter e inverter a degradación das terras, deter a perda de biodiversidade”. Os exemplos son innumerables. En relación cos bosques, compre salientar a defensa das formacións autóctonas de bosques e montes nun senso amplo, comezando pola simbólica inclusión da folla de carballo no emblema da asociación e as plantacións de carballos en 1982 en parques de Compostela (carballeira de Santa Susana e Granxa do Sexto). No eido da defensa dos bosques, un fito de maior importancia foi a constitución en 2010 da Fundación Fragas do Mandeo co fin de “preservar a biodiversidade na bisbarra coruñesa de As Mariñas”, nomeadamente das formacións forestais naturais que aínda se conservan no seu ámbito territorial; o simbolismo desta fundación é doble polo feito de ter sido constituída conxuntamente por tres organizacións: a Asociación Rabo de Galo, o Grupo Naturalista Hábitat e a propia SGHN (Fragas do Mandeo, 2010). Falando do monte en Galicia, moi especialmente en anos como este 2022, non se pode obviar o drama das vagas recorrentes de lumes forestais contra as que SGHN leva actuando incansablemente dende 1980. Tanto é así que mesmo a Delegación en Ourense de SGHN constituíse a partires dun Comité Cidadán pola Defensa dos Montes xurdido despois da terrible vaga de lumes que asolou Galicia, e moi especialmente Ourense, en 1979. Dende entón, SGHN ven alertando sempre dos gravísimos efectos ambientais dos incendios forestais. Tentando unha e outra vez acadar a imprescindible sensibilización da cidadanía e os gobernantes, máis aló da súa cor política (SGHN, 2020d). Facendo fronte mesmo a absurdos intentos de silenciala con ameazas de demandas xudiciais simplemente por dicir verdades incuestionables; ameazas que, sorprendentemente (ou non), viñeron dun sindicato agrario. Por outra banda, o “verde Galicia” leva décadas cambiando rapidamente de tonalidade cara un “verde Australia” polo crecemento imparable das plantacións de eucalipto e a expansión incontrolada das acacias, intencionada en ocasións, favorecida polos lumes en moitos outros casos (SGHN, 2019b). Eucaliptos e acacias están a desprazar, mesmo a aniquilar en amplas zonas, as formacións forestais naturais propias de Galicia. A divulgación e denuncia das repercusións que a eucaliptización galopante está a ter a todos os niveis sobre os ecosistemas galegos e a súa biodiversidade ten sido, así mesmo, un traballo continuo de SGHN. Sendo uns dos ecosistemas con maior biodiversidade do planeta e con nada menos que un 60-70% da súa superficie desaparecida actualmente a nivel mundial, non é de estrañar que as zonas húmidas sexan o único ecosistema cunha Convención Internacional específica dende hai agora medio século: o Convenio de Ramsar, asinado en 1972 na cidade homónima de Irán. Tampouco é de estrañar que as zonas húmidas teñan sido obxecto de especial atención por SGHN ao longo do último medio século: as lagoas de Doniños e Valdoviño en Ferrolterra, as Brañas de Sada nas Mariñas coruñesas, a lagoa de Sobrado nas Terras de Melide, as lagoas de Abanqueiro, Corrubedo e Louro no Barbanza, as Gándaras de Budiño na comarca de Vigo e o complexo húmido de Antela na chaira de A Limia. Diante da pasividade, cando non os continuos atrancos ou desfeitas, das distintas administracións públicas, a estratexia de actuación de SGHN encamiñouse moi cedo a obter os dereitos para intervir en tan valiosos ecosistemas. Así, en 1992, SGHN asinou coa Comunidade Cisterciense de Sobrado dos Monxes un acordo para xestionar durante 10 anos a lagoa homónima, no que constituíu un dos primeiros acordos de custodia do territorio en Galicia. A mesma estratexia estase a seguir a maior escala dende 2011 na Limia, onde SGHN ten un predio en propiedade, máis de oitenta predios de propiedade pública da AGADER-BANTEGAL alugados a longo prazo con obxectivos de conservación, así como media ducia de acordos vixentes de custodia compartida do territorio en predios particulares e montes veciñais en man común, entre os que se inclúe un pequeno anaco da antiga lagoa de Antela no seu estremo nordeste (SGHN, 2011b). Nada menos que unha ducia de especies raras ou ameazadas, a nivel nacional ou internacional, están a beneficiarse dos traballos de restauración ambiental de SGHN no antano gran complexo húmido Limia-Antela: un fento (Pilularia globulifera), unha planta vascular (o cardiño da lagoa, Eryngium viviparum), un invertebrado (o notostráceo Lepidurus apus), un peixe (Gasterosteus gymnurus), dous anfibios (a estroza Hyla molleri e o sapo de esporóns Pelobates cultripes) e 6 aves (a píllara pequena Charadrius dubius, a conícora ou avefría Vanellus vanellus, o bilurico patirrubio Tringa totanus, a cegoñela Himantopus himantopus, a cabra do aire ou becacina Gallinago gallinago e o mazarico Numenius arquata). Na mesma liña lévase traballando dende 2014 nas Ribeiras do Río Louro dentro da ZEC Gándaras de Budiño (SGHN, 2014b). No caso da Limia e as Gándaras de Budiño as actuacións de SGHN encamíñanse á restauración parcial dos seus ecosistemas acuáticos e forestais, polo que se encadran á perfección na Década para a Restauración dos Ecosistemas (2021-2030), declarada por Nacións Unidas para previr, deter e reverter a degradación dos ecosistemas de todo o mundo, pois a experiencia coa pandemia da COVID-19 salienta a necesidade dun “plan sólido destinado á protección da natureza, de xeito que a natureza poida protexer á humanidade”. No cadro do Obxectivo de Desenvolvemento Sostible 15, un labor fundamental para poder “deter a perda de biodiversidade” é precisamente coñecer ben a biodiversidade, eido no que a elaboración e actualización dos atlas de distribución das distintas especies presentes nun territorio é, simplemente, insubstituíble. Consciente desta realidade, SGHN lanzouse a obter unha “Aproximación á distribución dos Vertebrados terrestres de Galicia durante o quinquenio 1980-85”, subtítulo do “Atlas de Vertebrados de Galicia” que finalmente conseguiu publicar en 1995 logo dunha odisea de múltiples atrancos, sobre todo económicos pero tamén burocráticos (SGHN, 1999). Malia a longa demora na súa publicación cando xa estaba rematado, o atlas galego foi un dos primeiros a nivel estatal. O esforzo desenvolvido por SGHN e os numerosos voluntarios foi enorme, e o Atlas de Vertebrados de Galicia converteuse en obra de referencia para todos os interesados no tema, dende simples afeccionados ata investigadores, pasando polas empresas de consultoría e a propia administración para elaborar estudos de impacto ambiental e xustificar as declaracións de impacto ambiental. Por si quedaba algunha dúbida, a transcendencia deste fito adiantado ao seu tempo quedou plenamente de manifesto no ”Debate do Estado da Nación” de 1999 cando o Congreso dos Deputados instou a realización dun “Inventario Nacional de Hábitats e Taxóns… instrumento de vital importancia para o desenvolvemento e aplicación da Estratexia Española para a Conservación e Uso sostible da Diversidade Biolóxica”. A realización de ditos atlas nacionais, que contou con financiación pública, iniciouse dúas décadas despois de que SGHN comezase o “Atlas de Vertebrados de Galicia” e comezaron a publicarse a partires do ano 2003. En 2011 a Sección de Herpetoloxía de SGHN publicou o segundo “Atlas dos Anfibios e Réptiles de Galicia” (SGHN, 2011a), que dende entón actualiza anualmente con informes de acceso libre na páxina web da asociación (SGHN, 2020a). Na mesma liña, en 1984 a Sección de Entomoloxía de SGHN lanzou o programa ESENGA (EStudo ENtomolóxico GAlego) co obxectivo de coñecer a presenza e distribución de distintos grupos de insectos en Galicia co fin último de protexelos (SGHN, 2017c). O froito máis salientable ata agora do programa ESENGA é o “Atlas e libro vermello de Carabini, Cychrini e Lucanidae (Insecta, Coleoptera) de Galicia” publicado en 2015 (Rey Muñiz, 2015), pero a vista xa está posta nun próximo atlas sobre as bolboretas diúrnas de Galicia, do que se pode considerar un aperitivo a publicación o pasado ano de “Papilionoidea do Parque Natural Enciña da Lastra (Ourense, Galicia)” (Rey Muñiz et al., 2021). Si os estudos de distribución da biodiversidade autóctona son imprescindibles para poder protexela, igualmente importante e coñecer a repartición das especies exóticas, nomeadamente das invasoras que son actualmente unha das principais ameazas para a conservación da diversidade biolóxica, tanto en Galicia como no resto do mundo. Ben consciente deste feito, a Sección de Botánica de SGHN lanzouse en 2015 á difícil tarefa de elaborar un Atlas de Flora Exótica Invasora de Galicia, que se atopa aínda na recollida de datos novos e recompilación de datos publicados (SGHN, 2017a). Cando estea rematado será unha ferramenta imprescindible para “adoptar medidas para previr a introdución de especies exóticas invasoras e reducir de forma significativa os seus efectos nos ecosistemas terrestres e acuáticos e controlar ou erradicar as especies prioritarias” como se demanda expresamente no Obxectivo de Desenvolvemento Sostible 15. Os datos contidos nos estudos e informes feitos por SGHN, en solitario ou en colaboración con outras entidades, resultaron decisivos para a declaración das cinco zonas húmidas galegas de importancia internacional incluídas na lista Ramsar (ría de Ribadeo, ría de Ortigueira, Lagoa e areal de Valdoviño, Complexo das praias, duna e lagoas de Corrubedo, Complexo intermareal Umia-Grove-Carreirón), así como para a creación do Parque Natural da Serra de Enciña da Lastra (SGHN, 2002b), a declaración da Zona de Especial Protección para as Aves de A Limia e a inclusión da Illa de Cortegada no Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia. Lamentablemente, polo de agora ditos estudos e informes non conseguiron a declaración da Serras de Ancares e O Courel, nin do Monte Pindo, como Parques Naturais. Os informes elaborados por SGHN foron, así mesmo, determinantes para a protección dos hábitats de oito especies no Plan de Ordenación do Litoral, e a inclusión de diversas especies de insectos y vertebrados no Catálogo Galego de Especies Ameazadas, así como da prohibición total da caza da perdiz charrela (Perdix perdix), a avefría ou conícora (Vanellus vanellus) e, nalgúns concellos ourensáns, da cabra do aire ou becacina (Gallinago gallinago). Pola contra, hai que lamentar que os chamamentos feitos dende os anos 70 para prohibir a caza da pita do monte (Tetrao urogallus) caeron en saco roto durante demasiado tempo e cando a administración quixo reaccionar xa era demasiado tarde e a pita do monte pasou a engrosar a lista de especies extintas en Galicia. Oxalá non aconteza o mesmo coa camariña (Corema album) que SGHN solicitou en 2018 incluír no Catálogo Galego de Especies Ameazadas co apoio de todos os vogais do Observatorio Galego da Biodiversidade (agás dos nomeados pola Xunta de Galicia) e que durme nalgún caixón da Consellería de Medio Ambiente (SGHN, 2019a). Si ben as devanditas actuacións a prol da biodiversidade mariña e terrestre no cadro dos Obxectivos de Desenvolvemento Sostible 14 e 15 levan sempre asociada unha compoñente clara de bioculturalidade (só se aprecia e defende o que se coñece), un dos proxectos estrela desenvolvidos por SGHN tivo como primeiro obxectivo a compoñente biocultural. Este foi o da “Escola Taller Braña” na Ribeira Sacra (Loureiro, Nogueira de Ramuín, Ourense) dende 1989 ata 1992, que contou con financiación do Instituto Nacional de Emprego e o Fondo Social Europeo. Con módulos de medio ambiente, turismo ambiental, carpintería, albanelaría e cantería, a “Escola Taller Braña” puxo o seu gran de area na formación ambiental e profesional de máis de medio cento de desempregados no medio rural e apoiou logo a súa constitución nunha cooperativa que, trinta anos despois, aínda existe. 2. “... DIVULGAR para defender e conservar o patrimonio natural galego” Como ben reflicte a destacada posición no seu lema, o labor divulgativo é unha peza esencial nos traballos de SGHN a prol da protección do patrimonio ambiental galego. As actividades desenvolvidas e os materiais publicados son múltiples e diversos. Entre as actividades de divulgación compre salientar a organización de congresos especializados (ornitoloxía, micoloxía, mamíferos mariños), a realización de charlas, conferencias e cursiños sobre temas moi variados (arborado, biodiversidade, contaminación, entomoloxía, espazos protexidos ou que deberan protexerse, herpetoloxía, incendios forestais, minería, residuos, zonas húmidas,...), a participación en mesas redondas e a organización de xeiras ou roteiros naturalistas divulgativos por toda a xeografía galega. Un labor gris e xeralmente pouco agradecido é a participación moi activa nos trámites de consultas previas e/ou de información pública das novas normativas sobre temas ambientais, así como dos plans e proxectos, tanto públicos como privados, con posibles afeccións sobre o medio ambiente. Como mostra da magnitude deste traballo baste sinalar que, en promedio, SGHN personouse en 278 asuntos (leis, plans ou proxectos) cada ano durante o último quinquenio. Arroteamentos, concentracións parcelarias, contaminación, granxas industriais, instalacións enerxéticas (encoros, parques eólicos, centrais térmicas, tendidos eléctricos), leis e plans da administración, minería e residuos constitúen o groso dos proxectos aos que SGHN presenta alegacións. Nalgunhas ocasións este labor, normalmente gris, acada unha enorme relevancia e transcendencia pública cando, máis aló dos efectos ambientais, o proxecto en cuestión ten potencialmente unha forte incidencia social (sanitaria e/ou sobre o medio de vida). Exemplos paradigmáticos son os casos da mina de ouro de Corcoesto (SGHN, 2014a) e a de cobre de Touro, que desencadearon unha intensa contestación social en 2013 e 2015, así como o ‘vendaval de proxectos eólicos’ dos últimos dous anos. Tan só para o caso de Corcoesto, SGHN impartiu 11 conferencias, concedeu 36 entrevistas, difundiu tres publicacións científicas decisivas e lanzou unha campaña en Change.org que recolleu máis de 244.000 sinaturas (SGHN, 2014a). Os temas de maior interese e posibles repercusións ambientais son regularmente enviados a todos os medios de comunicación (axencias, prensa escrita e electrónica, radio e televisión) e aos grupos políticos, ademais de publicarse na páxina web e as redes sociais de SGHN. A acollida dos comunicados ou posicionamentos de SGHN nos medios de comunicación e nos partidos é moi variable, dependendo do tema, do momento e dos intereses particulares de cada quen: non enfadar aos anunciantes ou patrocinadores importantes (sexan privados ou institucionais) no caso dos medios de comunicación, situación do partido político no goberno ou na oposición, coincidencia cunha oportunidade política ou electoral, etc. Entre os materias publicados a lista é verdadeiramente longa e variada. Como Grupo Ornitolóxico Galego publicáronse tres números do boletín Bubela entre 1973 e 1975. Xa como SGHN, en 1977 nace “Braña”, a primeira revista científica en galego (SGHN, 2001b). Nun primeiro momento pensouse en chamala “Fisterra”, pero finalmente foi “Braña” o nome elixido, por diante doutras tres alternativas que tiñan así mesmo dúas sílabas e cinco letras: “Campa”, “Furna” e “Lubre”. Como era de agardar, o principal atranco para a publicación de “Braña” foi sempre o económico. Inicialmente o problema foron os elevados custes de impresión, que foron substituídos polo custe desorbitado da distribución cando o primeiro se reduciu enormemente grazas á informática, mentres que os envíos postais comezaron unha imparable escalada de prezos ata o punto de superar os gastos de edición e impresión. A traxectoria de dez números (once volumes) en papel de “Braña” percorre 26 anos de divulgación científica e ambiental, ata que en 2013 foi case completamente reemprazada pola edición electrónica bilingüe galego-inglés e de acceso libre, que leva xa nove números publicados, dispoñibles como os anteriores (hoxe dixitalizados) na páxina web de SGHN (SGHN, 2001b). Hai agora 40 anos, en 1982 publicouse o primeiro número de “Paspallás” o boletín divulgativo para os socios de SGHN, que vai xa polo seu número 57, todos eles dixitalizados e dispoñibles na páxina web de SGHN (SGHN, 2001c). En aras á redución da pegada ecolóxica e para non trasladar aos socios o enorme incremento dos custes en plena gran crise económica, o “Paspallás” voou cara unha edición e distribución case exclusivamente electrónica en 2006 a partires do seu número 40 (SGHN, 2001c). Combinados coa realización de saídas naturalistas de divulgación, no último cuarto do século XX e primeiros anos do XXI, SGHN publicou sete roteiros naturais e de sendeirismo para zonas de sobranceiro interese natural como a Lagoa da Frouxeira (1977, 1985), Ferrolterra (1984, 2001), Corrubedo (1987), Lagoa de Doniños (1990) e a Ribeira Sacra (1991). Os “Voceiros” sobre temas ambientais de actualidade ocupan tamén un espazo destacado entre as publicacións divulgativas de SGHN. Cabe salientar “O asunto nuclear” (González Gurriarán, 1978), editado cando máis candente estaba a oposición ao proxecto de central nuclear de Xove en Lugo, e “As baleas cara á extinción” (Piñeiro Seage et al., 1982), no cadro da campaña iniciada en 1980 pola defensa dos mamíferos mariños e contra das tres factorías baleeiras existentes en España, todas na beiramar. Mentres que a ameaza nuclear e a caza das baleas son, afortunadamente, cousas do pasado en Galicia, o dito en “Os incendios dos montes” (Cortizo Amaro, 1983), “Incendios forestais” (SGHN, 1985; 1991. e “O lobo” (Penas Patiño, 1985) segue a ser, por desgracia, de plena actualidade. Nun formato completamente diferente, pensado para humanos de 9 a 99 anos, a Sección Antela publicou “Un conto de verdade: a historia de Antela contada por unha cegoña” (González e Silvar, 2011) para divulgar os valores ambientais que aínda conserva A Limia e recadar fondos para as iniciativas de conservación e recuperación de zonas húmidas e outros hábitats de interese ambiental que desenvolve ao longo da chaira limiá. Unha vez esgotada a publicación inicial en papel, só en galego, o conto está agora dispoñible en PDF (previa doazón simbólica de dous euros) na páxina web de SGHN en seis idiomas: galego, castelán, catalán, francés, inglés e portugués. Entre os informes elaborados e difundidos por SGHN cabe salientar o adicado a “Os macizos montañosos ourensáns” (Rodríguez Gracia, 1985), o “Informe final Programa arao” (Rodríguez Silvar et al., 1991) co resume dos resultados do proxecto LIFE homónimo da Unión Europea, as “Consideracións e propostas para a reestruturación medioambiental do Complexo Intermareal Umia-O Grove e Istmo da Lanzada (Pontevedra)” (1994), a “Proposta de Parque Natural das Serras do Courel, de Cereixidos, dos Cabalos, de Enciña da Lastra o os Montes de Oulego (Lugo, Ourense e León)” (SGHN, 2002b) que formulaba a creación dun gran parque natural inter-comunitario de 88.732 ha, e a “Proposta de inclusión da Camariña (Corema album) no Catálogo Galego de Especies Ameazadas coa categoría de Vulnerable” (2018) para garantir a protección e conservación dunha especie tan emblemática e vencellada a beiramar galega, e a súa toponimia, como a camariña. Noutro orde de cousas, débese tamén indicar o envío do “Programa pola Terra” de Amigos da Terra, FEG e SGHN ós partidos políticos con 12 propostas pola sustentabilidade na seguinte lexislatura do Parlamento Galego. No que agora se podería incluír nunha categoría de eventos “híbridos” polo recurso a formatos tradicionais de conferencias-mesas redondas combinado coa dispoñibilidade das súas gravacións na web e redes sociais de SGHN, non se poden esquecer as Xornadas Galegas de Patrimonio Natural e Biodiversidade organizadas anualmente pola Delegación de Pontevedra da SGHN dende 2017 (SGHN, 2021), de xeito presencial as tres primeiras edicións e forzosamente telemáticas as dúas últimas por mor das limitacións sanitarias derivadas da pandemia da COVID-19. Nos últimos anos SGHN vén realizando un gran esforzo na elaboración de fichas divulgativas sobre a diversidade biolóxica de Galicia. Actualmente, están xa dispoñibles as correspondentes a 27 especies de liques (SGHN, 2020c), 51 especies de flora exótica invasora (SGHN, 2017d), 122 especies de bolboretas en 11 fichas (Rodrigo Dapena, 2015), 14 especies de anfibios en 3 fichas (Asensi Cabirta e Rodrigo Dapena, 2018) e 5 especies de aves nunha ficha (Rodríguez Pomares e Rodrigo Dapena, 2018). As fichas están libremente dispoñibles en PDF na web de SGHN, pero tamén están á venda impresas e plastificadas para seu uso no campo. Como non podería ser doutro xeito nos tempos que corren, aínda mantendo a divulgación con materiais clásicos como camisetas, carteis, marcapáxinas ou pegatinas, o recurso ás posibilidades que brinda internet non para de medrar, con presencia na web (www.sghn.org), Facebook (@SociedadeGalegadeHistoriaNatural), Twitter (@SGHN_Galicia), Instagram (@soc.galegahistorianatural) e Youtube (UC3AO0i6NAy_-g9AdDNqxL_Q). Por último, tratándose dunha ONG rexional sen ánimo de lucro, seguramente a actividade máis singular de divulgación de SGHN é a de ter nada menos que un Museo de Historia Natural no centro de Ferrol dende 1991 (SGHN, 2001a). Un museo constituído cun ímprobo esforzo de incontables voluntarios e que se mantén aberto ao público, con acceso gratuíto, grazas a un convenio que se renova anualmente co Concello de Ferrol, independentemente da cor política da corporación, dende hai máis dun cuarto de século. Da exposición permanente do Museo de Historia Natural de SGHN son especialmente salientables as pezas relacionadas co medio mariño con esqueletes e dermoplastias de peixe lúa, tartarugas mariñas, baleas (incluído un esquelete de 18 metros), cachalotes, arroaces, caldeiróns e candorcas, ademais dun calamar xigante e unha rara quenlla fuciñuda. Mención aparte merecen tanto a colección conquiliolóxica do Contraalmirante ferrolán Claudio Montero y Gay, con exemplares de Filipinas e Cuba doada pola súa familia, e os holotipos (espécimes en base aos que se describe para a ciencia unha nova especie) de catro especies de zifios fósiles de hai quince millóns de anos, exemplares únicos de incalculable valor científico. Ademais conta con mostras de herbarios, algarios e coleccións de insectos e vertebrados terrestres. A meirande parte das pezas expostas non son de exemplares sacrificados para a súa incorporación ao museo, senón que proceden de capturas accidentais por barcos pesqueiros, espécimes atopados mortos (abeirados, atropelados,...) ou que morren en centros de recuperación. O Museo de Historia Natural recibe máis de oito mil visitantes anuais, tanto de residentes como de turistas, de todas as idades, con visitas guiadas baixo demanda e, dende 2021, con visitas virtuais en liña para centros educativos. O servizo divulgativo do Museo de Historia Natural complétase coa Biblioteca da Natureza Xavier Sóñora. 3. Importancia da comunicación na procura dos ODS 14 e 15 Agás a campaña a prol da moratoria da caza das baleas, pódese afirmar que ningunha iniciativa importante de conservación ambiental en Galicia triunfou exclusiva, ou principalmente, por motivos estritamente ambientais. En todos os casos houbo tamén unha forte compoñente socio-económica, de saúde pública e/ou de rexeitamento ao que se considera unha agresión ‘externa’. Vexamos algúns dos exemplos máis salientables. Un exemplo paradigmático é o da mobilización contra os vertidos radioactivos na fosa atlántica. Un agresor externo (os gobernos de Alemaña, Bélxica, Francia, Holanda, Italia, Reino Unido, Suecia e Suíza) estaba a verter uns residuos perigosos lonxe das súas fronteiras pero preto da nosa beiramar, ameazando os recursos mariños (fonte de alimentos, riqueza e postos de traballo) e potencialmente a saúde dos cidadáns a traveso do consumo de alimentos con contaminación radioactiva. Ademais, os efectos socioeconómicos dun desastre impactarían sobre todo na franxa costeira, de lonxe a máis poboada e na que se asentan os medios de comunicación máis fortes. Obviamente, os vertidos eran e son unha auténtica bomba de reloxería para todo o ecosistema mariño pero, agás para os máis concienciados, este non deixaba de ser un motivo secundario. A guinda da mobilización foi a viaxe épica do Xurelo, un pequeno pesqueiro de baixura con catorce activistas galegos a bordo e que, por mor dunha avaría no buque de Greenpeace ao que ía apoiar, atopouse só en alta mar fronte aos cargueiros, escoltados por buques de guerra holandeses, que vertían os bidóns con residuos radioactivos. O resultado deste “pensa global, actúa local” combinado coa forza internacional de Greenpeace foi espectacular, conseguindo que se prohibise o vertido ou soterramento de residuos radioactivos no leito mariño en aplicación da “Convención sobre a Prevención da contaminación do mar por vertidos de residuos e outros materiais” ou “Convención de Londres”. Ao longo do último século foi medrando unha longa lista de accidentes de petroleiros que asolaron as costas galegas (SGHN, 2002a): McAndrew (Reino Unido) en 1917, Boris Sheboldaeff (Rusia) en 1934, Nord Atlantic (Alemaña) en 1943, Janina (Francia) en 1957, Bonifaz (España) e Fabiola (Francia) en 1964, Spyrus Lemos (Liberia) en 1968, Polycommander (Noruega) en 1970, Jakobs Maerks (Dinamarca) en 1975, Urquiola (España) en 1976, Andros Patria (Grecia) en 1978, Aegeam Sea (Grecia) en 1992 e Prestige (Liberia-Grecia) en 2002. Este último colmou o vaso e, ao berro de Nunca máis!, houbo unha mobilización cidadá sen precedentes en repulsa pola nefasta xestión oficial da marea negra do Prestige e de loita para tentar mitigar os seus efectos sobre os ecosistemas mariños e litorais. Podemos asegurar que Nunca máis! de seguro non se tería producido neses termos se non fose polas dramáticas consecuencias sobre recursos económicos da maior importancia na franxa litoral (pesca, marisqueo, turismo), ameazando a calidade e cantidade de toda a variedade de alimentos de orixe mariño e a saúde dos consumidores. Os éxitos das campañas do Xurelo e de Nunca máis! contrastan coa pouca ou nula preocupación pola contaminación directa do medio mariño litoral debida a accións e inaccións propias – como os vertedoiros de lixo a carón do mar (A Coruña, Laxe, Baiona,...), verteduras de augas residuais sen depurar das principais aglomeracións urbáns e industriais (A Coruña, Pontevedra, Vigo) - que continuaron durante décadas, amosando unha preocupación moito menor pola contaminación galega que pola foránea. O éxito de Nunca máis! contrasta tamén co estrepitoso fracaso dos galegos na loita contra as outras mareas negras, as que de xeito recorrente arrasan a lume e auga (incendios e erosión) os nosos montes de xeito silencioso ... agás que se acheguen demasiado á autoestrada ou autovías e ás zonas máis densamente poboadas da beiramar. O terceiro exemplo é o das campañas e mobilizacións cidadás contra o proxecto de explotación da mina de ouro en Corcoesto pola empresa canadiana Edgewater Exploration. A campaña inicial baseada sobre todo en cuestións ambientais discorría cunha feble acollida social e pouca repercusión nos medios de comunicación, especialmente na radio e televisión públicas galegas, así como nalgún grupo editorial próximo ao proxecto. A situación cambiou radicalmente cando se destaparon os enormes riscos de contaminación por arsénico e de que estoupara a balsa de residuos mineiros, con impactos directos sobre a saúde, o medio de vida e a propia vida das persoas. Unha brillante colaboración das principais asociacións ambientais galegas coas plataformas de afectados e a disposición das novas canles de comunicación a traveso das redes sociais, xunto coa magnífica cobertura nalgúns medios de ámbito nacional, conseguiron pasar por enriba do bloqueo informativo do principal grupo editorial galego e dos medios públicos da Xunta de Galicia. Si o Xurelo foi a guinda da campaña contra os vertidos radioactivos na fosa atlántica, a recollida de sinaturas en Change.org contra a mega-minería apoiada nun magnífico vídeo que arrasou nas redes sociais e a multitudinaria manifestación baixo o lema de Galicia non é unha mina! supuxeron un punto de inflexión decisivo que forzou o rexeitamento do proxecto pola Xunta de Galicia por cuestións técnico-económicas cando xa lle outorgara unha declaración de impacto ambiental positiva. Para sorpresa de Edgewater, da Xunta de Galicia e de algún importante grupo mediático, a campaña contra a mina de Corcoesto gañouse en Internet e as redes sociais, poñendo de manifesto que o control dos medios de comunicación clásicos xa non abondaba para controlar a información. Pouco despois, o proxecto de reabrir a mina de cobre de Touro por unha asociación de empresas (chinesa, galega) enfrontouse coa oposición ecoloxista e cidadá, organizada de xeito semellante ao caso de Corcoesto, polos problemas de contaminación das augas (drenaxe ácidos de mina, metais pesados) na bacía do Ulla ata a ría de Arousa e os riscos para a poboación e os medios de vida en caso de que rebentase algunha das xigantescas balsas con residuos mineiros (SGHN, 2020b). Pero mentres as campañas contras as minas de Corcoesto e Touro foron senllos éxitos na defensa ambiental, as louseiras seguen a devorar O Courel e Valdeorras a Quiroga e Carballeda de Valdeorras en xigantescos buratos negros (SGHN, 2022): o último destes dous concellos leva sacrificado nada menos que o 11% do seu territorio nos altares da minería e o “progreso”. Lonxe dos principais núcleos de poboación, sen efectos moi visibles sobre a saúde humana e inicialmente de propiedade galega (hoxe en boa parte en mans de multinacionais ou fondos de investimento estranxeiros), as iniciativas para que polo menos cumpran estritamente a lexislación ambiental estiveron abocadas ao fracaso malia o terrible impacto sobre a paisaxe e o medio natural. Outro exemplo podería ser o dos impactos da proliferación incontrolada e desmedida de granxas industrial sen base territorial e a pésima xestión dos residuos gandeiros (zurros, estercos) na cabeceira da bacía do río Limia (SGHN, 2019c). SGHN levaba anos alertando das súas consecuencias sobre o recurso auga, en calidade e cantidade, e os ecosistemas acuáticos do antano magnífico complexo húmido Limia-Antela, sen resultado algún. Veciños e autoridades quedaron abraiados pola espectacular proliferación de cianobacterias tóxicas no encoro das Conchas en 2011, negándose a aceptar a orixe do problema ata que a insistencia de SGHN con datos oficiais e estudos científicos conseguiu pouco a pouco convencelos. Pero nada se fixo para resolver o problema orixinado augas arriba. Tan só a partires de 2020, cando diversas poboacións da chaira limiá quedaron sen auga potable debido á contaminación por nitratos, comezou unha mobilización cidadá reclamando Auga limpa xa! Destes exemplos pódense aprender varias leccións. A primeira, lamentablemente, é que a concienciación ambiental en Galicia é realmente bastante inferior ao desexable e mesmo ao que o común dos cidadáns respostaría nunha enquisa. A segunda é que si non se tocan as fibras máis sensibles da poboación, é dicir, saúde, esperanza de vida e riqueza económica, as campañas de defensa ambiental para o cumprimento dos Obxectivos de Desenvolvemento Sostible 14 e 15 teñen (moi) poucas posibilidades de éxito. A terceira é que a resposta cidadá é moito maior fronte as desfeitas ambientais causadas por un inimigo ou agresor externo que fronte as ocasionadas polos propios galegos. A cuarta é que para que unha campaña ambiental sexa exitosa son imprescindibles as sinerxias entre as principais organizacións ecoloxistas e naturalistas galegas coas plataformas de veciños afectados, exprimindo ao máximo as posibilidades de difusión da información mediante Internet e as redes sociais. Por último, pero non por iso menos importante, a información que manexen e difundan as organizacións ambientalistas debe ser seria e rigorosa, pero transmitida de xeito claro e didáctico.

Analízase a situación da pradaría de Zostera nolteii do banco de marisqueo de bivalvos de Testal (Noia), mediante a investigación desenvolvida por escolares, coa dirección de científicos. A finalidade do programa de Ciencia Escolar de Climántica é contribuír ao coñecemento científico mediante a obtención de series de datos útiles para a realización de investigacións de interese a escala local. Neste caso, analizouse a relación existente entre as abundancias de bivalvos de interese comercial e a presenza da fanerógama Zostera nolteii co obxectivo de capacitar ao alumnado para facer ciencia sobre os impactos humanos sobre os servizos ecosistémicos máis relevantes da súa contorna. Con esta colaboración entre Ciencia e Escola, conseguiuse aumentar a competencia científica do alumnado, ao tempo que se realizaron transferencias bidireccionais ciencia – escola no eido da investigación e educación sobre o cambio global. A actividade que se describe neste traballo ten como obxectivo xeral coñecer a relación existente entre a diversidade de organismos animais do banco do Testal e a presenza e distribución espacial da fanerógama Zostera nolteii, para así entender o seu papel como xeradora de estrutura no ecosistema intermareal de substrato brando.

http://dx.doi.org/10.15304/ie.29.6342 : Ecoloxía escolar, pradarías mariñas, impactos humanos, cambio global, marisqueo. IntroducIón Esta actividade, que se levou a cabo o 22 de marzo de 2019, resultou dunha colaboración do iEs Virxe do mar con investigadores da área de Ecoloxía da universidade de Vigo. desenvolveuse en paralelo coa mostraxe de bivalvos seguindo a metodoloxía da investigación escolar iniciada no ano 2017 no marco da Ciencia Escolar de Climántica (sóñora e Alonsoméndez, 2018). os antecedentes desta actividade centráronse na análise da abundancia e distribución dos bivalvos de interese comercial presentes no banco (Cerastoderma edule, Ruditapes decussatus e Ruditapes philippinarum) por clases de tamaño, atendendo a súa localización no mesolitoral medio ou no mesolitoral inferior. A partir do ano 2019, esta investigación escolar incorporou o estudo de Zostera nolteii e a súa relación cos bivalvos comerciais alí presentes. A iniciativa aspira a mellorar a competencia científica do alumnado, en especial no relativo a saber facer Ecoloxía e, ao mesmo tempo, a contribuír ao coñecemento científico sobre as posibles incidencias do cambio global na xestión do recurso. A actividade persegue tres obxectivos compartidos pola Ciencia Escolar e a Ecoloxía: 1) Coñecer a diversidade de organismos da macrofauna que habitan enterrados no sistema intermareal de substrato brando, aplicando destrezas no procesado de mostras fangosas no laboratorio 2) determinar se existe unha relación entre a diversidade de organismos da macrofauna no substrato brando e a presenza de Zostera nolteii 3) Comprobar se existe unha relación entre o tamaño das manchas da pradaría de Zostera nolteii e a diversidade de organismos animais Marco cIentífIco As pradarías de fanerógamas mariñas están constituídas por plantas con flores que, procedentes do sistema terrestre, colonizaron os hábitats intermareais ou submareais de substrato brando das zonas costeiras hai uns 70 millóns de anos. daquela, estas especies atoparon un hábitat practicamente baleiro doutros vexetais, polo que carecían de competidores, e no que a abundancia de insectos, e por tanto a probabilidade de infeccións, eran moi reducidas. A transición dunha especie vexetal dende o medio terrestre cara ao mariño leva aparellada unha serie de modificacións estruturais e funcionais derivadas do proceso adaptativo a un novo ambiente con características físicas e químicas ben diferentes das presentes no medio orixinal. recentemente, olsen et al. (2016) publicaron a secuencia completa do xenoma da especie de fanerógama mariña máis amplamente distribuída xeograficamente, Zostera marina, e comparárona coa correspondente a outra especie próxima, pero neste caso propia de augas continentais, Spirodela polyrhiza, co obxectivo de identificar que xenes perderon e cales adquiriron ao longo desde proceso adaptativo. As fanerógamas mariñas actuais carecen de estomas, as estruturas que facilitan o intercambio de gases, especialmente dióxido de carbono, coa atmosfera, proceso esencial para o crecemento das plantas terrestres. Perderon tamén os xenes envoltos na xeración de produtos volátiles ou aqueles relacionados con funcións sensoriais, como o terpeno ou o etileno, que se relacionan con procesos de comunicación a través do medio aéreo. os xenes relacionados cos mecanismos de defensa da planta atópanse moi reducidos, como é de esperar nun ambiente con baixa taxa de infeccións, e desapareceron aqueles implicados na defensa fronte á radiación ultravioleta de tipo B, a máis enerxética e daniña, pero con menor incidencia no océano debido a que é absorbida de xeito eficiente nos primeiros metros dos océanos. Pola contra, estas especies adquiriron xenes relacionados coa supervivencia nun medio de elevada salinidade e transformaron a súa parede celular, que é parecida á das algas, de xeito que o intercambio de gases como o osíxeno ou o dióxido de carbono, así como a absorción de nutrientes, se viron favorecidos. Estas plantas colonizaron con éxito o medio mariño, como demostra a súa distribución xeográfica, estendida ao longo de todos os océanos do planeta, coa excepción do océano Antártico (Green e short, 2003). Constitúen un grupo reducido de especies, aproximadamente 60 no conxunto do planeta, entre as que cabe salientar dúas especies do xénero Zoster a, Zostera marina e Zostera nolteii, ambas presentes nas rías e esteiros de Galicia (ruiz et al., 2015; Garcíaredondo, Bárbara e díazTapia, 2019). son plantas perennes, con forma de herba, que presentan follas que se colocan de xeito alterno ao longo do eixo principal da planta. A reprodución pode ser sexual ou asexual. Presentan flores femininas e masculinas que se alternan nunha espiga rodeada por unha vaina, chamada espata. A fecundación é hidrófila subacuática, é dicir, acontece mediada pola auga, sendo o pole arrastrado polas correntes, polo que o éxito da reprodución sexual depende da proximidade entre as plantas. Producen froitos con sementes de tamaño facilmente observable (22.5 mm). A reprodución asexual realízase por estolóns, que permiten a expansión da planta a través de rizomas. Estes rizomas xeran un sistema de raíces moi desenvolvido que lles permite captar nutrientes e co que se fixa ao substrato, permitíndolles soportar o efecto das ondadas, mesmo das máis intensas. As pradarías de fanerógamas mariñas exercen funcións ecolóxicas moi relevantes nos ecosistemas que ocupan. Configuran un dos ecosistemas máis produtivos do planeta, apenas superados polos cultivos terrestres (duarte e Chiscano, 1999). sitúanse entre os ecosistemas con maior capacidade para secuestrar carbono, representando o 20% da totalidade de carbono orgánico almacenado nos sedimentos mariños (Fourqurean et al, 2012), participando así de xeito significativo na mitigación do incremento de gases de efecto invernadoiro na atmosfera. Estas plantas teñen a capacidade de modificar a velocidade das correntes de auga ao seu paso polas pradarías (Follett, Hays e Nepf, 2019), previndo da erosión costeira, e desempeñan unha función de depuración ao actuar como filtro de nutrientes e outros compostos ben a través da absorción pola planta ou asociado a súa capacidade de reter partículas en suspensión (ex. Fernandes, Bryars, mount e miller, 2008). A fragmentación e perda de cobertura destas especies vexetais está asociada non só a unha perda da biodiversidade, senón tamén á alteración das funcións propias do ecosistema. Este proceso conduce a un descenso de produtividade, á alteración da dinámica costeira, á desestabilización do substrato e á resuspensión dos sedimentos, diminuíndo deste xeito a súa capacidade como sumidoiro de carbono e reducindo os recursos pesqueiros asociados, afectando directa e indirectamente aos seres humanos (Walker, Kendrick e mcComb, 2006). Ademais, investigacións recentes desenvolvidas en illas de indonesia teñen demostrado que a presenza de pradarías mariñas reduce ata nun 50% a concentración de bacterias patóxenas que potencialmente poden infectar humanos, peixes e invertebrados mariños (lamb et al., 2017). A estrutura aérea e subterránea característica das comunidades dominadas por fanerógamas mariñas organiza o espazo tridimensionalmente, xerando unha elevada heteroxeneidade de hábitats que ocasiona una elevada biodiversidade en comparación coas áreas adxacentes (Hemminga e duarte, 2000). Estas pradarías recoñécense como zonas de cría dunha variada representación de especies de moluscos e peixes (Heck, Hays e orth, 2003), algunhas delas de interese económico, como é o caso da Sepia officinalis (choco) en Galicia. o masivo incremento da poboación humana nas áreas costeiras, unido aos cambios ambientais que acontecen a escala planetaria, orixinan que a magnitude e a velocidade do cambio nas presións ambientais ás que están sometidos estes ecosistemas sexan moi superiores ás rexistradas durante as decenas de millóns de anos nas que se estende a súa historia evolutiva. As pradarías mariñas atópanse entre os ecosistemas máis severamente afectados polos cambios ambientais antropoxénicos (orth et al., 2006). Estímase que dende 1980 a superficie ocupada por estas especies se reduciu en 110 km 2 cada ano, o que representa unha diminución global, dende dita data, do 30% (Waycott et al., 2009). son múltiples os procesos que causan esta regresión global. A perda de hábitats costeiros como consecuencia da expansión das áreas urbanas e industriais, da construción de novas áreas portuarias comerciais ou da extensión das existentes, e da proliferación de mariñas e áreas recreativas, atópanse entre as máis relevantes (Fonseca, Kenworthy e Whitfield, 2000). sábese que están tamén afectadas polos procesos asociados ao cambio climático, como o incremento de temperatura dos océanos ou as modificacións na intensidade e frecuencia de fenómenos extremos, así como polo deterioro da calidade do hábitat asociado á entrada de sedimentos, nutrientes ou contaminantes aos ecosistemas costeiros (ver revisión en orth et al, 2006). A introdución de especies non nativas tamén exercen un efecto negativo sobre algunhas destas pradarías (ruiz et al., 2000). As perturbacións físicas asociadas tanto á acción mecánica das áncoras dos barcos sobre o fondo mariño coma as que se derivan da extracción de recursos, principalmente moluscos, exercen un impacto negativo significativo sobre as poboacións de fanerógamas mariñas (ej. Boese, 2002; unsworth, Williams, Jones e Cullenunsworth, 2017). son numerosas as áreas xeográficas do planeta nas que as pradarías mariñas coexisten con actividades de explotación de recursos mariños, tanto pesca como marisqueo (Norlund, unsworth, Gullstrom e Cullenunsworth, 2017). No caso de Galicia, un traballo recente publicado por Garcíaredondo et al. (2019) indica que o 80% da superficie cuberta por Zostera marina está afectada polas presións ambientais asociadas á actividade marisqueira. o marisqueo causa perturbacións físicas sobre as pradarías desta especie, podendo chegar a reducir a súa biomasa de xeito moi significativo, aínda que a capacidade de recuperación durante o período de veda da extracción de moluscos pode ser moi elevada (Barañano, Fernández, méndez e Troncoso, 2017). Tense demostrado tamén que a actividade marisqueira reduce nun 50%, aproximadamente, a capacidade de capturar carbono por parte das pradarías mariñas (Barañano, Fernández e méndez, 2018). En consecuencia, a implantación de medidas que favorezan a coexistencia da actividade marisqueira coa integridade das funcións destes ecosistemas e dos servizos que fornecen, debe ser un dos retos da xestión integrada das zonas costeiras de cara ao futuro. As características ecolóxicas destas comunidades convértenas en candidatas moi axeitadas para a introdución do seu estudo na escola. Trátanse de ecosistemas de acceso doado para os estudantes, constituídos por organismos macroscópicos, de mostraxe sinxelo, facilmente observables e manipulables, o que facilita a experimentación en laboratorios escolares. Pero resulta aínda máis relevante o feito de que a grande variedade de funcións ecolóxicas nas que interveñen estas comunidades de fanerógamas, a ampla gama de presións ás que están sometidas e a intensidade dos impactos que experimentan, converten a estas especies en sentinelas biolóxicas axeitadas para realizar o seguimento das condicións ambientais dos ecosistemas costeiros. Non sorprende, polo tanto, que sexan definidas como “canarios costeiros” pola súa similitude cos paxaros que se introducían no interior das minas a principios do século pasado para alertar de xeito temperán sobre a existencia de gases, antes de que estes acadaran concentracións que resultaran en explosións. Polo tanto, o seu estudo na escola a medio e longo prazo, de xeito continuado en sucesivos cursos académicos, permitirá analizar a variabilidade temporal das características ambientais e, consecuentemente, dos impactos asociados aos procesos de cambio global que estean a acontecer na zona de estudo. Ao mesmo tempo, permitirá investigar, en particular, a resposta destes ecosistemas fronte a perturbacións relacionadas coas actividades humanas, coma por exemplo o marisqueo. Marco dIdáctIco o marco didáctico encádrase na Pedagoxía social Escolar dende un enfoque Ciencia Tecnoloxía sociedade, tomando como referencia de teoría de aprendizaxe básica o socioconstrutivismo. Para iso recórrese aos principios de deseño do proxecto Climántica (sóñora, 2011), que xa foron aplicados no estudo deste ecosistema (sóñora e Alonsoméndez, 2018). Entre os seus postulados destaca o papel que a escola de secundaria pode representar como ponte eficaz entre a ciencia, a tecnoloxía e a sociedade para facer chegar á cidadanía o reto do cambio global e, en particular, do cambio climático. Este estudo adquire relevancia na xestión deste ecosistema que xera recursos económicos de importancia para 15000 habitantes, desde un sector primario básico tradicional. Neste sentido, a investigación de Ciencia Escolar implicada neste estudo vai máis aló do seu potencial para o desenvolvemento da competencia científica na poboación escolar, xa que tamén é relevante desde o punto de vista socio —ecolóxico— económico. isto é así porque o alumnado colabora cos científicos e coa organización de produtores para comunicar aos mariscadores e mariscadoras mensaxes sobre posibles medidas de xestión deste ecosistema co obxectivo de acadar a sustentabilidade do recurso, diante dos impactos do cambio global. Buscouse unha interacción entre o alumnado, os docentes, os investigadores da área de Ecoloxía e a bióloga da Confraría en consonancia co concepto extraído da Teoría sociocultural (Vygotski, 1978a) de zona de desenvolvemento Próximo (zdP) como recurso para xerar os contextos de interacción implicados nesta investigación da Ciencia Escolar. Profesores de secundaria, investigadores universitarios e persoal técnico da Confraría facilitaron que o alumnado alcanzara un nivel de formación máis elevado do que podería alcanzar nun currículo escolar convencional, sobre todo no relativo á competencia científica. Esta triangulación, favorecedora da potenciación da competencia científica do alumnado, ampliou o concepto zdP ao engadirlle a compoñente de “andamiaxe” (Bruner, 1986). Para conseguilo, achegouse un suplemento importante de axudas, relativamente ás ordinarias na mediación curricular necesaria para achegar o coñecemento aos estudantes, que de forma convencional recae nos docentes. Neste caso en concreto, tamén participaron na mediación, ademais dos docentes habituais, científicos da área de Ecoloxía da universidade de Vigo e a bióloga da Confraría de mariscadores. Esa “andamiaxe” resultante da triangulación das axudas de mediación, iniciouse xa no comezo do proceso da aprendizaxe vinculado a esta experiencia, coa chegada dos investigadores universitarios ao banco marisqueiro. Nese momento produciuse o máximo nivel de axuda (provisión de impulso motivador, visións que delimitaron e simplificaron o problema ecolóxico, guía nos aspectos clave da actividade, presentación de modelos científicos compatibles cos modelos mentais e ideas previas dos alumnos …) e continuou ao longo do proceso ata o último chanzo da súa estadía, momento no que a directividade do ensinante foise minimizando e os estudantes foron tomando o control, recollendo datos, procesándoos no laboratorio e integrándoos na aula de informática. seguiuse así o enfoque proposto polo Construtivismo que postula que o coñecemento non é un proceso de recepción pasiva de información, senón que en realidade é o resultado da actividade propositiva que o suxeito realiza cos obxectos do mundo (Pardo Pérez, 2015). Neste proceso activo, que arrinca da curiosidade natural do alumnado, situado no propio contexto obxecto de estudo, os estudantes motiváronse e esforzáronse en dar sentido aos problemas que se lle presentaron no propio banco marisqueiro. Para elo aplicaron o seu marco de referencia, xa sexan esquemas ou modelos mentais ou outro tipo de construtos persoais acordes co seu nivel de competencia curricular en Ecoloxía, que non era moi elevado, posto que a maioría dos estudantes implicados eran estudantes de 1º e 2º de Eso (1314 anos). As orixes da inspiración desta investigación de Ecoloxía Escolar atópase tamén no pensamento pedagóxico de William Kilpatrick (1921) e do seu mestre John dewey (1896), materializado no método de Proxectos. Nesa liña enténdese o protagonismo, confianza, autonomía e liberdade que se lle deu aos alumnos que participaron nesta investigación, na que actuaron de forma moi similar a como o fan os investigadores que participan en proxectos de investigación de xeito profesional. Nese sentido actuouse en coherencia coa definición que lle deu o propio Kilpatrick ao seu método como un modelo metodolóxico que ofrece oportunidades aos estudantes de enfrontar con éxito os problemas da vida. Ao longo da investigación de Ecoloxía Escolar axudouse ao estudante a recoller datos de forma rigorosa, sistemática, relevante e significativa, para desenvolver, a partir da súa análise e procesado, consideracións máis elaboradas válidas para tomar decisións e desenvolver as actitudes sociais sobre as decisións adoptadas. Nesa liña xerouse no alumnado un interese por responder a interrogantes que se lle presentan in situ, para impulsar un proceso de capacitación na competencia científica que lle leve a buscar resposta coa intención de satisfacer o desexo natural de aprender. En concreto seguiuse a categoría de Proxectos de investigación definida polo propio Kilpatrick, neste caso sobre a relevancia que ten Zostera nolteii para o funcionamento do ecosistema intermareal e para a mellora da súa xestión nun contexto de cambio ambiental de escala global. A versión do método de Proxectos que se seguiu é a actualización desenvolta no proxecto Climántica (sóñora, 2007). Esta actualización transfire a Ciencia á sociedade a través de proxectos escolares que impliquen a colaboración de investigadores en Ciencia cos docentes dos centros escolares, ampliando así o principio establecido por Kilpatrick de que o proxecto debe permitir a inclusión das familias e a comunidade educativa. iso situou ao profesorado como un nexo de unión e mediación entre o alumnado, a asociación de produtores e a investigación ecolóxica. Estamos, pois, diante unha aprendizaxe baseada no compartir, descubrir, construír e reconstruír o coñecemento de maneira colaborativa tutelada polos científicos. deste xeito foméntase a autonomía e desenvolvemento íntegro do alumnado, a relación e respecto entre iguais xunto coa inclusión e colaboración entre a ciencia en particular e a sociedade en xeral. Por tanto o método de Proxectos utilizado neste estudo vai máis aló que o orixinal no que se inspira establecido por Kilpatrick seguindo a liña do “aprender facendo” do seu mestre dewey, porque o alumnado non só aprende facendo, senón que tamén xera coñecemento avanzando na construción de series inéditas e de elevado potencial para a análise e xestión do ecosistema. Este enfoque de actualización do método de Proxectos está orientado tamén pola aprendizaxe por descubrimento, incorporando as variantes xurdidas das críticas de Ausubel (2000), para non quedar no simple activismo e conseguir que o alumnado aprenda conceptos e principios ecolóxicos que garantan un coñecemento tan rigoroso como o que permita o seu nivel de competencia curricular. Ao mesmo tempo se procurou que os alumnos aprendesen a falar de Ecoloxía no encadre da zdP de Vygotski. Por iso fomentouse a argumentación oral, buscando que o alumnado, a medida que se ía avanzando no proceso, se fora abstraendo das observacións concretas reflectidas nos datos que rexistraban, para pensar sobre conceptos ecolóxicos, estimulando o pensamento hipotéticodedutivo. Nese sentido percorreuse ao principio metodolóxico expresado por Ausubel (2000) de que desde a transmisión tamén é posible propiciar a actividade de aprendizaxe creadora de comprensión significativa do mundo. Coa intención de lograr unha transmisión eficaz dos conceptos de Ecoloxía, partiuse do que xa sabían os estudantes, para organizar de forma lóxica e psicolóxica a secuencia de contidos demandando do alumnado a súa participación mediante a interacción verbal no campo, no laboratorio e na aula de informática. Ao longo dese proceso buscouse que ao falar de e sobre Ecoloxía, os estudantes construíran pontes entre o que sabían e o que estaban a analizar (álvarez e del río, 1990) para conseguir que foran capaces de xerar modelos mentais que faciliten a comprensión básica das relacións ecolóxicas analizadas. Neste sentido tívose en conta a visión pedagóxica de Bruner (1985), quen sostén que a aprendizaxe por descubrimento debe estar conducida por procesos de ensino e aprendizaxe que sexan facilitadores da apropiación do coñecemento polo estudante nunha comunidade formada por persoas que comparten un mesmo sentido das cousas, neste caso o interese pola formación ecolóxica para comprender, xerar e expresar coñecementos que dean respostas acertadas á xestión do banco de marisqueo de Testal ao cambio global. Por iso nesta investigación púxose en valor a transacción lingüística que se deriva das perspectivas construtivistas socioculturais, e que comporta para a educación escolar unha gramática didáctica da que forman parte conceptos e enfoques prácticos derivados como, “zdP”, “andamiaxe”, “axuda axustada”, “participación guiada”, “ensino e aprendizaxe dialóxica”, “grupos interactivos”, “aprendizaxe colaborativa e cooperativa”, “comunidades de aprendizaxe”, “comunidades de práctica”, etc. (Pardo Pérez, 2015). No encadre didáctico desta actividade concreta de Ecoloxía tomou especial relevancia o concepto constructuvista de “contexto” desde o enfoque da “complexidade dos problemas” como estímulo para a aprendizaxe significativa. Para iso recorreuse a estimular “o pensamento complexo” (morin, 1990), para afrontar o coñecemento dun xeito multidimensional. seguiuse así ao devandito autor no seu postulado de que este concepto de “complexidade” aspira a que o alumnado adquira comprensións multidimensionais do mundo fronte ao pensamento simplificador e reducionista (Pardo Pérez, 2015). Procurouse por tanto afastar a abordaxe conceptual do saber ecolóxico requirido pola experiencia, do pensamento reducionista moitas veces usado no noso sistema educativo no que predominan os procesos de ensino e aprendizaxe mediados por libros de texto. o uso do pensamento complexo acoplado a procesos de aprender facendo e falando de Ecoloxía, permite interiorizar a transferencia da Ecoloxía ao ámbito escolar ao que aspira esta experiencia curricular. isto resulta tamén coherente coa teoría da aprendizaxe significativa de Ausubel que postula que unha aprendizaxe é tanto máis significativa cantas máis relacións establece o novo contido con conceptos e conectores relevantes da estrutura cognitiva do suxeito. Metodoloxía o presente traballo susténtase no desenvolvemento dunha actividade de campo e laboratorio na pradaría intermareal de Zostera nolteii situada no banco marisqueiro de Testal (Noia, A Coruña) e que estivo orientada por catro obxectivos propios da Ecoloxía Escolar: 1. Aprender a metodoloxía de mostraxe de flora e fauna en ecosistemas intermareais dominados por fanerógamas mariñas. 2. Cuantificar a abundancia e biomasa de Zostera nolteii en manchas poboacionais de diferente tamaño. 3. Avaliar o efecto da presenza da especie Zostera nolteii sobre a diversidade fáunica e comprobar a relación existente entre esta diversidade e o tamaño das manchas de poboación da fanerógama. 4. Estudar a relación entre a presenza de Zostera nolteii e a de moluscos bivalvos. No desenvolvemento da actividade participaron o alumnado da materia de Climántica e Club de Ciencias deste proxecto no iEs Virxe do mar. os estudantes foron tutelados cientificamente por parte de investigadores e investigadoras da área de Ecoloxía da universidade de Vigo. A metodoloxía baseada na transferencia da ciencia á escola adoptou estas catro fases: 1. Explicación no campo da actividade. 2. mostraxe de flora e fauna no sistema intermareal. 3. Procesado das mostras no laboratorio e cuantificación da abundancia de Zostera e organismos animais. 4. Tratamento dos datos. o interese didáctico de incorporar a complexidade inherente ao estudo das conexións entre os diferentes niveis tróficos xustifica a decisión de introducir a investigación escolar sobre Zostera á investigación sobre a abundancia de bivalvos e a súa variabilidade natural iniciada no ano 2017 na liña de Ciencia Escolar de Climántica (sóñora e Alonsoméndez, 2018). o encadre metodolóxico tivo presente a necesidade de comprender as repercusións do cambio global mediante a resolución de problemas complexos abertos. Tratouse de que o alumnado entendera que a comprensión dos impactos potenciais do cambio global sobre os recursos marisqueiros do banco de Testal, require a integración do coñecemento relativo aos diferentes impactos que se exercen sobre as distintas poboacións do sistema intermareal e, en particular, sobre as interaccións que se establecen entre niveis tróficos. A metodoloxía deseñada pode realizarse en calquera centro, mesmo naqueles sen equipamentos sequera básicos para realizar observación de mostras biolóxicas (é dicir, en ausencia de microscopios, estufas, balanzas, etc.). A observación non require de exhaustivos coñecementos taxonómicos e só se centra en organismos macroscópicos ben coñecidos. Este protocolo permite procesar as mostras nun espazo de tempo curto e axustado aos horarios de clase do centro. Ao inicio da actividade o profesorado explicou ao alumnado, de xeito breve (non debe superar os 10 minutos), que é unha pradaría de fanerógamas mariñas, que especies a constitúen, que hábitat ocupan e cales son as adaptacións principais que desenvolveron estes organismos, inicialmente terrestres, para conseguir colonizar con éxito o medio mariño. A continuación, describíronse as características principais destes ecosistemas e os bens e servizos que fornecen á especie humana. Finalmente, presentouse ao alumnado o escenario de regresión ecolóxica que están a experimentar estes ecosistemas en todo o planeta e describíronse as presións ambientais máis relevantes ás que están sometidos, así como os impactos que estas presións ocasionan nestas comunidades. Tratáronse de xeito particular os impactos asociados á actividade marisqueira coa que estas especies de fanerógamas coexisten dende hai moitas décadas, coexistencia que, aínda que amosa dificultades no presente, debemos intentar manter no futuro. A primeira aproximación dos estudantes á pradaría consistiu na observación por parte destes da morfoloxía da planta, tanto na súa parte aérea (estrutura foliar), coma do seu rizoma. É de interese que o alumnado comprobe a dificultade que a presenza de rizomas ocasiona na acción de escavar o sedimento, relacionando esta experiencia co conflito que se establece entre a presenza da especie e a actividade extractiva de moluscos, o marisqueo. Tras esta primeira fase explicativa e de definición do deseño de mostraxe, o alumnado, organizado en grupos de catro persoas, comezou a realizar a toma de mostras desprazándose ás áreas de mostraxe cuxas características foran previamente definidas: zonas colonizadas pola pradaría e zonas adxacentes de area sen colonizar. dentro das zonas de pradaría, definíronse as 3 áreas de acordo ao seu tamaño, tal como foi descrito. A posición xeográfica de cada área foi rexistrada utilizando un GPs instalado nun teléfono móbil. Posteriormente, estimaron a dimensión da mancha de Zostera nolteii cunha cinta métrica. A continuación tomaron aleatoriamente unha mostra de sedimento e Zostera nolteii utilizando unha testemuña (tubo de PVC), de 15 cm de diámetro e 15 cm de profundidade, que introduciron 10 cm no sedimento. o sedimento, xunto coas plantas e a fauna asociada, introduciuse en bolsas de plástico marcadas previamente co código do punto de mostraxe. rematada a toma de mostras, regresouse ao Centro, neste caso o iEs Virxe do mar de Noia. unha vez no laboratorio da escola, cada un dos grupos procedeu ao procesado das mostras recollidas. En primeiro lugar, os estudantes transferiron cada mostra a unha bandexa de plástico, procedendo a retirar a fanerógama Zostera nolteii, separando follas e rizomas, que colocaban sobre una folla de papel de laboratorio. Na bandexa ficou o sedimento xunto coa fauna macroscópica. A continuación revisaron coidadosamente a totalidade da mostra recollendo todos os organismos animais que encontraran. Estes foron tamén colocados sobre unha folla de papel de laboratorio agrupados por grupos taxonómicos. A fase final do procesado de mostras consistiu no reconto do número de individuos dos grupos fáunicos, mentres que o material vexetal se deixou exposto ao aire durante unha semana para o seu secado, período tras o cal se cuantificou a biomasa de Zostera nolteii mediante pesada cunha balanza. resultados o resultado do procesado das mostras ilústrase na táboa 2, onde se amosan os grupos taxonómicos animais identificados en cada mostra e se visualiza a súa presenza en cada unha das tres zonas de mostraxe, o que permite, de xeito cualitativo, extraer conclusións preliminares referentes á confirmación, ou non, dalgunhas das hipóteses formuladas o día da realización da mostraxe. os datos obtidos na actividade permitiron que os estudantes foran quen de extraer as seguintes conclusións: 1) A presenza de Zostera nolteii estaba asociada a unha maior diversidade animal no sistema intermareal de substrato brando. 2) As manchas da fanerógama de tamaño pequeno están caracterizadas por amosar unha menor diversidade fáunica que as de tamaño grande. de aquí conclúese que a fragmentación das pradarías de Zostera nolteii conduce a un descenso da diversidade do ecosistema, o que estaría potencialmente relacionado cunha redución dos servizos ecosistémicos que esta fornece. o alumnado traballou con eficacia e axilidade, logrando nunha mañá facer a mostraxe das catro especies de bivalvos nos 500 metros no infralitoral medio e dos 500 metros no infralitoral inferior relativa á investigación sobre a abundancia dos bivalvos neste banco marisqueiro (sóñora e Alonsoméndez, 2018), pasando a continuación a facer a mostraxe de Zostera nolteii que se describe neste artigo, que ocupa unha superficie importante no infralitoral superior do mesmo areal. unha vez rematada a mostraxe, a metade do grupo realizou o traballo de laboratorio, e a outra metade concentrouse no tratamento de datos utilizando un documento Excel colaborativo, do cal se derivaron representacións gráficas das abundancias observadas, restando tempo para argumentar a nivel metacognitivo cos científicos que dirixiron a investigación sobre a importancia deste tipo de procesado de datos e sobre a relación dos dous tipos de mostraxe realizados pola mañá. No inicio do curso 20192020 todos os participantes na actividade de 2019 que se describe neste artigo inscribíronse no Club de Ciencias de Climántica co obxectivo de continuar co desenvolvemento da serie de datos e outras investigacións colaborativas coa rede de Climántica próxima a Noia, quedando xa fixado unha mostraxe en marzo de 2020 a desenvolver entre os alumnos da materia Climántica de libre configuración e os alumnos do instituto Español Giner de los ríos. Está previsto que os resultados obtidos se presenten nunha exposición conxunta en galego e portugués o día das letras Galegas, en lisboa. conclusIóns As principais conclusións deste artigo quedan organizadas en tres bloques. o primeiro deles recolle aquelas relacionadas coas hipóteses científicas formuladas, o segundo recolle aquelas relativas ás implicacións didácticas e o terceiro refírese ao interese da colaboración Ecoloxía – Escola: a) Conclusións relacionadas coas hipóteses científicas formuladas: — Púxose en marcha a toma de mostras dunha serie complexa que integra as catro especies de bivalvos de interese comercial de Testal e a súa relación coa fanerógama Zostera nolteii que habita no mesmo infralitoral, establecendo así as bases de estudo que permitirán determinar as relacións existentes entre a diversidade de organismos animais no substrato brando e a presenza de Zostera nolteii neste banco marisqueiro, así como apoiar os estudos relativos á xestión racional do recurso nas respostas que vaian demandando os impactos do cambio global no recurso. — Atopouse que existía relación entre o tamaño das manchas de Zostera nolteii e a diversidade de organismos animais. b) Conclusións relativas ás implicacións didácticas — A formación de estudantes en conexión directa con familias de mariscadores mellora a sensibilización social sobre a relevancia de realizar unha xestión dos ecosistemas utilizados polo ser humano, que estea baseada no coñecemento, a través do seu estudo e investigación. — A actividade promove a sensibilización do alumnado sobre a importancia de facilitar a coexistencia da fanerógama mariña Zostera nolteii e os bivalvos de interese comercial do banco marisqueiro de Testal, para así preservar a integridade ecolóxica e, consecuentemente, os servizos que estes ecosistemas fornecen. — Esta investigación científico – escolar facilita que o alumnado coñeza a diversidade de organismos que habitan enterrados no sistema intermareal de substrato brando, aplicando destrezas no procesado de mostras fangosas no laboratorio, facéndoos conscientes da existencia deste tipo plantas somerxidas e da súa relevancia ecolóxica e susceptibilidade diante dos impactos do cambio global. c) Conclusións relativas ao interese da colaboración da Ecoloxía e da Escola: — A Ecoloxía e a Escola poden colaborar de forma eficaz obtendo un beneficio mutuo: a ciencia da Ecoloxía amplía as posibilidades de obter datos relevantes en ecosistemas de alto interese na mitigación e na adaptación ao cambio global en xeral, e climático en particular, e a Escola recibe formación de elevada calidade e valor en competencias científicas tecnolóxicas. — As respostas locais ao cambio global requiren cada vez máis series temporais cun número mínimo de entre 10 e 30 anos para establecer correlacións significativas entre variables ecolóxicas e datos ambientais ou presións antropoxénicas, como é o caso, por exemplo, da relación entre a evolución temporal do tamaño das manchas de Zostera nolteii e a diversidade de animais mariños, con especial énfase nas especies de bivalvos de interese comercial. — resulta de imperiosa necesidade a formación da cidadanía en xeral para responder ao cambio global, e neste sentido, este tipo de modelo didáctico establece unha triangulación eficaz escola – ciencia - cidadanía que forme, informe, sensibilice e comprometa a todas as xeracións no reto dende o interese que esperta a formación escolar infantoxuvenil entre as diferentes xeracións familiares. — A investigación das respostas dos ecosistemas ao cambio global require estudos científicos de tal intensidade e continuidade no tempo que fai necesario o establecemento de culturas de ciencia cidadá. Neste tipo de alianzas escolaciencia-asociación de produtores xéranse nos máis novos sinerxías, culturas, hábitos e técnicas que facilitarán a súa incorporación a iniciativas de ciencia cidadá similares ao longo da súa formación permanente e, posteriormente, ao longo da súa vida adulta. referencIas álvarez, A. e del río, P. (1990). Educación y desarrollo: la teoría de Vygotsky y la zona de desarrollo próximo. En C. Coll, J. Palacios e A. marchesi (Comps.), Desarrollo psicológico y educación, II (pp. 93119). Psicología de la Educación. madrid: Alianza. Ausubel, d. P. (2000). Adquisición y retención del conocimiento. Una perspectiva cognitiva. Barrecuperado de http://www.edu.aiovai.org/construtivismoconstrutivismos-eo-lugarqueocupan-osuxeito-eo-contextosocial-naconstrucion-doconecemento-unhamirada-desdea-posmodernidade

A confluencia entre arte, tecnoloxía e comunicación que representa o New Media Art sitúa este tipo de creación artística como unha das materias de estudo máis atractivas a prol de comprender as formas de representación características da época actual. Tanto a rede como a chamada tecnoloxía mediática, nacen cunha elevada carga de ideoloxía libertaria que precisa ser analizada para coñecer até que punto e en que medida a expresión artística vehiculada a través deste novo medio contribúe á construción do espazo público. Esta especie de new age da tecnoloxía caracterízase polo uso da rede como un instrumento de crítica e como un territorio autónomo no que, a través das contribucións dos usuarios, se pode escribir non só unha historia nonoficial senón toda unha cultura alternativa. Neste sentido, as posibilidades da rede apuntaban, a finais do pasado século, á construción dunha esfera pública autónoma, transnacional e transclasista a través da axencia colectiva, da interacción, da ubicuidade e da virtualidade. Internet dexergaba unha utopía de democratización, accesibilidade e comunicación que podería transcender as diferenzas xeográficas, sociais e étnicas, e permitiría a creación de novas plataformas e circuítos de creación e difusión, alleos aos esquemas xerárquicos habituais.

Nacemento e declive da utopía tecnolóxica: o ciberactivismo artístico a finais do século XX Ana Cabaleiro López [Recibido, xullo 2011; aceptado, outubro 2011] : c iberactivismo, ciberliteratura, identidade, New Media Art. abstract The merging of art, technology and communication represented by New Media Art makes this kind of artistic endeavour one of the most attractive areas of study to enable us to understand forms of representation in present times. The network known as media technology grew out of a libertarian ideology which needs analysis in order to determine to what extent artistic expression via this new medium contributes to the construction of public space. This kind of new age technology is marked by the use of the web as a critical tool and an open area in which, thanks to the contributions of its users, not only may a nonofficial history be written, but also a whole alternative culture. Thus the web, at the end of the last century, pointed towards the creation of an independent public space, both transnational and classblind by virtue of its collective O activismo a través dun clic A renovación do soño de desenvolver un medio cun potencial específico de resistencia fronte ao dominio das canles institucionalizadas polo sistema imperante é un dos elementos chave que motiva a práctica do activismo artístico nacido ao abeiro das novas tecnoloxías. De feito, e antes da aparición e posterior consolidación da rede, a posibilidade de subverter as estruturas xerárquicas da arte mediante o uso colectivo e autónomo dos medios de comunicación xa alimentara a imaxinación de moitos artistas e activistas durante a segunda metade do século XX. Así, podemos sinalar antecedentes dos que posteriormente beberán os colectivos que actúan no ámbito ciberactivista, como a tradición do Situacionismo, coas situacións construídas e o détournement como modalidades fundamentais de intervención; a confluencia artística de Fluxus, baseada na creación múltiple e a práctica intermedia para explorar e abrir as fronteiras entre disciplinas artísticas; ou o proxecto Guerrilla TV, no que un grupo de videoactivistas estadounidense tratou, nas décadas dos sesenta e dos setenta, de utilizar a popularización de cámaras de vídeo domésticas para crear unha rede alternativa á televisión comercial, fundamentada na masa social como produtora e emisora de contidos. No eido da tecnoloxía mediática, poderiamos sinalar o ano 1994 como a data chave na historia da cultura dixital, por ser cando se presenta o primeiro navegador comercial, estendendo a rede alén do mundo da investigación acaneste tipo de arte– denominou os “tempos heroicos” 1, nos que as artistas eran a un tempo creadoras de contidos e programadoras e exploradoras das posibilidades técnicas do medio, cunha ideoloxía fortemente apoiada nas posibilidades libertarias e as utopías tecnolóxicas de diseminación horizontal dos contidos, á marxe das industrias e da institución cultural. Foron os momentos nos que as listas de correo e as páxinas web servían de canles alternativas para o debate, a promoción e a exhibición das novas obras multimedia, dando lugar a unha escena artística en liña que abranguía tanto a arte contemporánea como a cultura dixital. Convén lembrar, ademais, que a rede era unha alternativa relativamente barata para a creación artística e máis accesíbel para artistas de medios limitados –artistas de Europa do Leste e da antiga Unión Soviética, por exemplo–, xa que moitas das tecnoloxías básicas de entón, como os servidores Apache 2 e o código HTML, eran gratuítas. Foi o período, por outra banda, no que as tensións entre as prácticas artísticas e as defensoras da propiedade intelectual deron pé á creación de sotfware de código aberto, un xeito de investigación de aplicacións informáticas no que unha programadora poñía o seu “código fonte” a disposición da comunidade dixital para que contribuíse á súa ampliación e reparación de posíbeis erros. Trátase dun dos principios éticos máis relevantes nacidos ao abeiro da cultura dixital e que hoxe en día aínda permanece vixente. Outro dos fenómenos propios deste movemento artístico de obrigada mención é o da pirataría informática –o hacker e o hackivismo. No ámbito das comunidades artísticas dixitais, a pirata informática é “un esteta que tiene más de artista que de delincuente” 3. A comunidade de piratas informáticos opera cun código propio de comportamento, baseado na consideración de que compartir información implica o máximo beneficio común, e que os piratas deben contribuír ao progreso no seu campo de actividades creando software de código aberto e permitindo o acceso á información e aos recursos informáticos. Mckenzie Wark (2004: 20), no seu A Hacker Manifesto, traslada o concepto de pirataría a outros ámbitos, incluído a arte, e equipárao á innovación na arte, na ciencia, na filosofía, na cultura, en toda produción de coñecemento na que poidan transmitirse datos, na que poida extraerse información delas e a partir desa información se xeren novas posibilidades, haberá piratas convertendo en novidade o xa existente. O novo espazo de liberdade A rede, dende a óptica do activismo artístico, concíbese como un espazo ideolóxico ligado á liberdade de expresión e á crítica dentro dun marco institucional conservador nos modos de produción e de diseminación, ao tempo que xerárquico nas condicións de recepción. Este contexto pode producir unha concepción certamente ilusoria das condicións de independencia do traballo dos artistas, tendo en conta a estrutura socioeconómica do sistema no que se desenvolve. A busca dalgún tipo de medio, teoría ou práctica artística encamiñada a superar este paradoxo é un dos obxectivos máis persistentes no labor dos colectivos de artistas reivindicativos do pasado século, tales como o movemento Dadá, o Situacionismo, o Accionismo vienés ou Fluxus, que conducen a arte ao terreo da acción, sempre na procura de novos parámetros discursivos. Non é de estrañar, polo tanto, que a aparición da rede como medio de produción e difusión levase parella, nos seus comezos, unha elevada carga de expectativas libertarias en canto á ruptura do sistema imperante até o momento. Unha das primeiras cuestións que parecían poder salvarse era a noción do artista como creador individual. Neste sentido, hai que facer fincapé en que o concepto de creación colectiva non só está intrinsecamente unida ao de arte na rede, senón que supuxo unha auténtica revolución na concepción creativa. A idea baséase no uso dos medios tecnolóxicos para configurar un novo sistema, caracterizado pola horizontalidade e a apertura á participación, no que todos poden interactuar como actores e receptores en condicións de igualdade. Un concepto que non nace só das potencialidades do novo medio, senón que implica, ademais, unha ruptura coas estruturas do sistema dual burgués, que situaba o autor e o público en compartimentos estancos. A este primeiro elemento debe unírselle unha renovada visión do mundo a través dun novo sistema de comunicación que permite chegar a un público plural e diverso á marxe das formas de comunicación estandarizadas e dominadas polas industrias culturais. Estes factores son, principalmente, os piares nos que se basea o activismo artístico na rede que operará a comezos da década dos noventa. Aínda que parte destas visións, tal e como o tempo demostrou, supuxeron unha quimera en moitos aspectos, nos primeiros anos de ciberactivismo artístico foron o fundamento co que moitos colectivos nacidos ao abeiro da rede lanzaron as súas campañas a un mundo, en teoría, máis universal que nunca. O feito de que os usuarios puidesen facer constar as súas críticas e mesmo puidesen colaborar na creación dalgunhas obras –moitos proxectos solicitaban expresamente a súa opinión e participación– deu pé a unha grande actividade artística ao redor dos usos da tecnoloxía dixital e dunha internet enormemente innovadora e creativa. A partir do instante no que este tipo de propostas comezaron a circular pola rede, as integradas viron reactivarse de novo a ilusión democratizadora da arte e da información a través da que, pensaban, se acadaría a ruptura definitiva da barreira da endogamia e da difusión selectiva. As obras e os proxectos artísticos podían saír fóra dos seus espazos habituais, tales como museos e galerías –considerados elites artísticas–, e outras canles de ámbito específico, e circular permanentemente, accesíbeis a calquer usuario. Este novo espazo de liberdade non só afectaba ás características de produción, difusión e recepción das obras, senón que supoñía un novo enfoque na natureza mesma da arte. Neste sentido, é de vital importancia recoller algu- -nhas das campañas activistas daquel momento, como exemplos da creatividade que o novo medio suxeriu en moitos colectivos que saíron ao ciberespazo con propostas verdadeiramente innovadoras, ao tempo que audaces e revolucionarias na maioría dos casos. Esta escolma, lonxe de supoñer un intento de forzar unha tipoloxía, trata de ofrecer varias ópticas do ciberactivismo atendendo a temáticas diversas: a crítica da creación artística con jodi.org, as intervencións políticas do Electronic Disturbance Theater, o activismo fronte a grandes corporacións empresariais de rTmArk, a denuncia da censura da liberdade de expresión de Antoni Muntadas, e a defensa da identidade de xénero co movemento ciberfeminista. Jodi.org. é o nome tomado da primeira sílaba do tándem holandésbelga formado por Joan Heemskerk e Dirk Paesmas. Xorde como un intento de codificar a axencia artística dentro do contorno virtual, desterritorializado e interactivo na rede a partir de 1995. Jodi só existe no medio dixital e naqueles foros nos que se discuten temas relativos ao papel da rede na esfera pública en relación coa arte. Forman parte dos colectivos que reivindican a ocultación da identidade persoal como un intento de fuxir das codificacións xeográficas, raciais ou de xénero, que consideran contraditorias coa natureza da rede, apostando por defender a independencia e autonomía desta. Jodi é hoxe en día un referente da arte na rede. Os seus proxectos ofrecen oportunidades de interacción, usada en si mesma non como un elemento discursivo na produción de contidos senón como un compoñente máis da “nonlinguaxe”. En realidade, máis que unha proposta revolucionaria contracultural no sentido político e social estrito, este grupo foi dos primeiros en explorar a perspectiva vindicativa da linguaxe e códigos dixitais como materia estética. Propoñen unha lectura e unha reflexión sobre o propio medio e as súas posibilidades artísticas, no que podería denominarse un exercicio de autorreferencialidade dixital. Un dos mellores exemplos desta concepción do traballo artístico dixital e interactivo é a peza OSS/ *** (1988), na que os usuarios se adentran nun espazo virtual certamente desconcertante. A ventá do navegador toma vida por si mesma e fracciónase en pequenas ventás que saltan por todo o monitor fóra do control do participante, significando que o propio aparato tecnolóxico vén de tomar conciencia e poder de decisión á marxe das indicacións dos usuarios. Segundo se avanza na peza, a pantalla simula unha desintonización como unha especie de televisor que cuspe códigos incomprensíbeis, gráficos e táboas variadas, en clave de referencia á complexidade da estrutura interna do propio computador. Esta peza ofrece unha perspectiva inquietante, ao tempo que bastante agresiva, sobre o descoñecemento e indiferenza a nivel xeral da poboación sobre os sistemas operativos dunha ferramenta tecnolóxica, como é o computador, que forma parte de moitos dos hábitos persoais, sociais e laborais do noso contorno cotián. Electronic Disturbance Theater nace da colaboración entre o colectivo Critical Art Ensemble 4 e o Movemento Zapatista de Liberación Nacional. A acción máis representativa deste grupo foi a campaña de apoio aos rebeldes zapatistas, considerado naquel momento un movemento revolucionario da poboación indíxena de Chiapas (México) contra a opresión gobernamental. Dos catro membros fundadores do grupo –Ricardo Domínguez, Carmín Karasic, Brett Stalbaum e Stefan Stray–, dous deles –Karasic e Stalbaum– crearon o navegador FloodNet para dirixir un “xesto simbólico” contra o sitio da rede dun opoñente. Trátase dun applet de Java, unha miniaplicación que intenta abrir constantemente subseccións non existentes nas páxinas ás que se dirixe o ataque. Así, as páxinas de Bill Clinton, Ernesto Cedillo, a Bolsa de México e o Chase Manhattan Bank foron obxecto destas intervencións. Electronic Disturbance Theater aproveitou a rede e o correo electrónico para comunicar o seu proxecto a activistas de todo o mundo co obxecto de que descargasen e fixesen funcionar o FloodNet. Un xesto conceptual que consistía en enviar erros ao servidor para que simbolicamente devolvese na páxina afectada os nomes de persoas desaparecidas e mortas por causa, directa ou indirectamente, dos responsábeis dos sitios. Este tipo de acción supuxo un dos exemplos máis arquetípicos do uso de “medios tácticos”, entendido como a apropiación de medios de comunicación de baixo custo para protestar contra un goberno, grandes empresas e institucións dun xeito amplo e efectista. De feito, en tan só dous días de funcionamento do FloodNet, conectáronse a este navegador un total de 20.000 persoas; unha acción que obtivo eco en todos os medios de comunicación “tradicionais” europeos e estadounidenses, chegando incluso a aparecer na primeira páxina do New York Times. Este tipo de acción responde ao que o Critical Art Enssemble denominou resistencia electrónica: en vez de perpetrarse un ataque de cheo contra o adversario, lévase a cabo unha pillaxe amigábel dirixida, sedutora e estaticamente, contra os pasivos. A hostilidade dos oprimidos canalízase cara á burocracia, que afasta o antagonismo no campo de poder nómade. A retirada á invisibilidade do ilocalizábel evita que os que se atopan atrapados no peche espacial do panopticon definan un lugar de resistencia (un teatro de operacións). No canto diso, atópanse atrapados no histórico círculo vicioso da resistencia fronte aos monumentos do capital extinto –Dereito ao aborto? Manifestación na escalinata de entrada ao Tribunal Supremo. Para a liberalización dos fármacos que retardan os síntomas do VIH: tomar por asalto a Seguridade Social. A gran fortaleza dos nómades radica en que non precisan poñerse á defensiva (1996: 32). Dende o punto de vista sociolóxico, esta campaña é, ademais, particularmente interesante por canto supuxo a translación dunha loita “local” a un ámbito internacional, a través do uso dos medios de comunicación como amplificadores dunha serie de accións que contiñan una “ameaza potencial”: a intervención de páxinas de gran relevancia pública como cebo para sacar a luz as reivindicacións do movemento zapatista. Nesta campaña tamén é preciso apuntar unha consideración relevante, como é o paradoxo que supón o uso da tecnoloxía a favor dunha comunidade que, polas súas limitadas condicións materiais, nin coñece nin ten posibilidades de acceso á mesma. rTmArk, colectivo californiano que toma da estrutura capitalista os mecanismos para a súa crítica, preséntase baixo unha estrutura organizativa orientada á captura de financiamento anónimo para desenvolver iniciativas empresariais privadas e baseada na garantía da confidencialidade de todas as operacións e axentes que interveñan nelas. Así, substitúe o beneficio económico polo beneficio cultural e político. Nace en 1993 e dá o salto á rede catro anos despois. Este particular proxecto “empresarial” ofrece acubillo a campañas de acción e subversión política xeradas por individuos ou colectivos moi diversos. O motivo das súas protestas e boicots está sempre en estreita relación coa vulneración de dereitos ou os abusos perpetrados contra a sociedade civil polas grandes compañías multinacionais e por institucións estatais. Utiliza un procedemento baseado en métodos de apropiación, terxiversación e “avergoñamento público” típicos da guerrilla da información europea para sacar á luz pública os comportamentos ilexítimos dos axentes opresores e obstaculizar as súas accións. Entre as súas campañas máis coñecidas atópanse as denominadas “guerras Etoy”. Etoy era un portal suízo fundado en 1995 de acción cultural e artística que recibira un premio polo seu labor e orixinalidade en Ars Electronica. Este portal usaba a dirección web <www.etoy.com>, que entrou en conflito cos intereses da compañía multinacional de xoguetes eToys Inc., creada en 1996, e que conseguiu que un xuíz dos Ánxeles decretase en 1999 a prohibición de que o portal suízo utilizase a citada páxina web, alegando que estaba rexistrada nos Estados Unidos en exclusividade pola compañía de xoguetes. Hai que indicar que previamente Etoy rexeitara unha oferta de eToys Inc. de vender o seu dominio por 50.000 dólares. É a partir desta sentenza xudicial cando comezan as “guerras Etoy”, unha serie de accións dirixidas principalmente por rTmArk, pero que tamén contaron coa colaboración dos colectivos activistas dixitais máis importantes do momento, como o caso de The Thing, Irational e Electronic Disturbance Theater. Entre as accións máis relevantes destacan o FloodNet ao modo zapatista que saturou o portal de eToys Inc. nas datas previas ás compras do Nadal, a creación de Etoy Fund con accións para apoiar economicamente o proceso xudicial de Etoy, a posta en marcha de campañas de concienciación entre os empregados, investidores e clientes de eToys Inc. a través da páxina web e o correo electrónico, e a convocatoria dunha manifestación fronte ao Museo de Arte Contemporánea de Nova York. A raíz destas accións, moitos investidores retiraron o seu investimento da compañía de xoguetes e a súa cotización en bolsa sufriu grandes baixas. Finalmente, os tribunais resolveron a favor de Etoy e eToys Inc. tivo que pagar tan só 40.000 dólares a cambio das custas do xuízo, cando durante o litixio chegara a ofrecerlle ao portal suízo até 400.000 dólares. As “guerras Etoy” convertéronse nun referente de posteriores proxectos de resistencia artística no eido dixital, por canto supuxo un triunfo da acción colectiva entre ciberactivistas e usuarios anónimos a través do uso táctico dos mesmos medios que utiliza o sistema para loitar contra os seus efectos represores 5. thefileroom.org preséntase como un arquivo aberto e interactivo ao servizo de toda a comunidade de usuarios a nivel mundial, nun intento de aproveitar as características do concepto “globalización” a favor dun movemento de denuncia e reivindicación colectiva, superando todas as barreiras que viñan sendo estabelecidas no eido físico: xeográficas, culturais, idiomáticas, etc. O ciberfeminismo non é exactamente unha única proposta nin un grupo artístico, senón un movemento que desenvolve a súa acción a medio camiño entre a arte e a política e que, a través da súa cronoloxía e colectivos máis destacados, nos amosa a evolución da posición das artistas respecto á rede e ás súas posibilidades. Un exemplo que tomaremos como representativo da evolución da maioría dos colectivos artísticos que operan no eido do ciberactivismo e que deu lugar a un cambio de actitude neste campo. No ano 1991, o colectivo australiano VNS Matrix –formado por Francesca da Rimini, Josephine Starrs, Julianne Pierce e Virginia Barra– lanzou o Manifesto ciberfeminista para o século XXI. Para este colectivo a dixitalización da cultura e a estrutura rizomáticas das comunicacións desestruturarían o sistema social imperante considerando que, debido ao concepto de matriz común á rede e ao ser feminino, se chegaría a unha inevitábel feminización do novo sistema resultante. Trátase dunha interpretación da rede coma se conformase unha gran matriz feminina disposta a varrer os principios falocéntricos da orde social moderna. O ciberfeminismo deste momento consideraba fundamental a necesidade de aproveitar a indefinición dun medio novo para reconducir os seus parámetros. Posteriormente, este mesmo colectivo sacaría á luz o Manifesto da raposa mutante no que mestura unha reivindicación do uso creativo da tecnoloxía e da conexión directa entre feminidade e matriz, tanto no sentido corporal como virtual –“o clítoris é unha liña directa á matriz”– aderezado cunha linguaxe e cunhas propostas abertamente subversivas e escatolóxicas. A filosofía conceptual que domina o discurso de VNS Matrix ten o seu referente teórico más claro no Manifesto feminista socialista para Cyborgs de Donna Haraway (1991: 149181), que sitúa a vindicación da igualdade de xéneros nunha perspectiva posthumana, ao incardinar o ser humano e a máquina nun novo ser no que desaparecen as dicotomías entre mente e corpo e corpo e máquina. Porén, esta posición posthumana revelouse como unha quimera moi difícil de manter unha vez que a evolución da tecnoloxía mediática no seu conxunto e o seu uso e efectos na sociedade foron demostrando a desvinculación deste posicionamento coa realidade. Así, en 1997, a celebración da Primeira Internacional Ciberfeminista, dentro do certame Documenta X, está considerado pola maioría dos estudosos como a grande epifanía deste movemento, ao acadar unha cota de espazo público nun certame de recoñecido prestixio como é o Documenta. Pero é precisamente nese momento e nese marco onde se produce un importante punto de inflexión que determinaría a súa posterior evolución, bifurcándose en dúas correntes diferenciadas: por unha banda están as VNS Matrix e as súas propostas posthumanas, e por outra nacen movementos como Old Boys Network e subRosa, máis centrados nunha reflexión e representación artística da súa loita desvinculada da fetichización do medio. Así é que Old Boys Network se arreda da mixtificación da rede que facían as australianas, e céntranse en subverter os modos hexemónicos de interactuar coa tecnoloxía que, supostamente, exclúen culturalmente o operador feminino. No eido dos manifestos, este movemento inspira as cen antiteses ou modos de definición en negativo que constituíron un dos decálogos de máis éxito do ciberfeminismo. Pola súa banda, subRosa defínese como unha célula ciberfeminista de investigación cultural comprometida a combinar arte, activismo e política para explorar e criticar os efectos da interacción das novas formas de información e biotecnoloxías nos corpos, vidas e traballos das mulleres. No movemento ciberfeminista, merece particular atención a figura da artista Cornelia Sollfrank (Alemaña, 1960), que pasa aos anais do activismo artístico grazas ao proxecto Female Extension. Precisamente no marco Documenta X de 1997, que por primeira vez convocaba un concurso internacional de arte dixital, foi onde se deu a coñecer como activista e feminista. Como participante neste concurso, Cornelia Sollfrank ideou o proxecto Female Extension –termo que describe o cabezal femia dos cables de conexión– que consistía en crear e presentar a concurso 200 obras doutras tantas supostas artistas. Para levar a cabo esta acción, a artista alemá inventou os nomes, nacionalidades e datos de contacto de mulleres de sete países, ao tempo que creou obras individuais para cada unha delas cun programa que fixo un varrido da rede na busca de material HTML existente mesturando datos e imaxes para cada pseudoobra. Ao concurso concorreron oficialmente 280 obras, das cales 200 eran autoría do programa de Cornelia Sollfrank, e finalmente ningunha das tres obras gañadoras pertencían a mulleres. Unha vez coñecido o ditame, a artista fixo pública a súa acción, incidindo na denuncia do sexismo imperante na selección de artistas para exposicións e na preponderancia masculina no mundo tecnolóxico. Un dos grandes cabalos de batalla de Cornelia Sollfrank é a cultura hacker e a súa conexión co ciberfeminismo. A súa postura pasa por analizar a teoría posthumana da corrente cyborg australiana para concluír que, desafortunadamente segundo ela, o seu clítoris non é unha liña directa cara á matriz. De feito, para a artista alemá o problema radica na escasa relación que existe entre operadores femininos e o sotfware. A través da investigación sobre a contribución das mulleres á cultura hacker, a autora conclúe que o reducido número de hackers femininas responde ao mantemento das fronteiras do xénero respecto da tecnoloxía. O que vén dicir, que na esfera tecnolóxica, se apenas se atopan este tipo de operadores femininos subversivos é debido a un dominio puramente masculino, o que sitúa este espazo claramente inserido nas desigualdades de xénero tradicionais. O derrubamento da utopía electrónica Non é posíbel estabelecer unha cronoloxía que determine onde remata a dominación da utopía libertaria da rede e onde comezan a oírse as primeiras voces críticas para con ese posicionamento inicial. De feito, foron practicamente os mesmos grupos e teóricos que loaron as posibilidades de internet de xeito positivo, os primeiros en lanzar a voz de alarma sobre as lagoas desta proposta e a instauración de pautas opresoras por parte do sistema capitalista aproveitando as características do novo medio. Así, o Critical Art Ensemble (1998: 155), no seu papel de principal grupo crítico e teórico da rede, apunta cara á difusión universal da orde capitalista a través do sistema dixital: A maior parte da rede é capitalismo absolutamente ordinario. É un lugar para a orde represiva, para os negocios financeiros do capital, e para o consumo excesivo. Mentres unha pequena parte da rede pode ser usada para propósitos humanísticos e para resistir á estrutura autoritaria, a súa función principal é calquera cousa menos humanística. Do mesmo xeito que non poderiamos considerar unha veciñanza bohemia e irregular como representativa dunha cidade, tampouco debemos asumir que a nosa pequena zona libre é representativa do imperio dixital. Para o Critical Art Ensemble, a masa social cunha certa autonomía financeira foi seducida para usar a rede como sitio de consumo e entretemento ao tempo que se lle ofreceu unha imaxe ilusoria de liberdade social, dando lugar ao aparato represivo máis efectivo de todos os tempos presentado baixo o signo da liberación. Este cuestionamento das características democratizadoras reais da rede e da apropiación que delas fixo o sistema cultural propio do capitalismo é unha constante na teoría sobre a natureza de internet que aínda continúa absolutamente vixente na actualidade. Nesta liña podemos enmarcar o proxecto Tecnologies to the People <www. irational.org/tttp/primera.html>, posto en marcha polo valenciano Daniel García Andújar en 1996, unha proposta que trata de poñer de manifesto o que oculta o discurso publicitario das empresas de servizos na web e, por extensión, o que ocultan todos os mecanismos de persuasión utilizados para crear imaxe de horizontalidade e igualdade sobre a que se sustentou o desenvolvemento e expansión de internet. Combina proxectos como The Famous Art Power for ARTISTS, que contén información legal sobre formas de producir arte na rede e información útil para transgredir esa legalidade facilmente e sen riscos; con outros como IndividualCitizen Republic Project de 2003, que abre un arquivo de libre disposición composto por programas doados voluntariamente polos usuarios, que ou ben son de libre distribución do tipo Linux ou ben permiten a liberación de programas de pago ou acceso restrinxido. Neste apartado, tamén debemos enmarcar os proxectos activistas que usan as tecnoloxías como “tactical media” para intervencións que reflicten o elevado impacto da tecnoloxía mediática na nosa cultura. Unha estratexia das máis populares é a de volver a propia tecnoloxía contra si mesma, como o Institute for Applied Autonomy <www.appliedautonomy.com> fai no seu proxecto iSee. iSee é unha web baseada nunha aplicación que crea mapas de posición de circuítos pechados de televisión das cámaras de vixilancia en contornos urbanos. Os mapas permítenlles aos usuarios encontrar rutas a través da cidade que eviten esas cámaras e elixir o que denominan “paseos exentos de vixilancia”. O proxecto They Rule de New Zelande Josh On <www.theyrule. net> inverte a tecnoloxía dun modo similar. Este sitio web habilita os usuarios para crear e moverse a través de mapas que investigan as relacións de poder entre corporacións nos Estados Unidos. Baseado en información dispoñíbel publicamente, They Rule describe as conexións entre compañías como Pepsi, Cocacola, Microsoft e Hewlett Packard a través de diagramas dos seus organigramas directivos, poñendo de manifesto, ao mesmo tempo, a presenza do carácter mercantil do capitalismo avanzado na rede. Ademais da idea da rede como instrumento de reprodución e expansión da orde capitalista e da controversia sobre o uso da tecnoloxía mediática, outro tipo de prácticas bastante comúns nos proxectos activistas son a apropiación, o remixing e a clonación de sitios webs como desafío ao control sobre a información e a propiedade intelectual. Exemplos deste tipo de accións aparecen xa nos inicios do activismo dixital. Cando Documenta X, no ano 1997, decide dar de baixa a súa web despois de rematar a exhibición física, o artista Vuk Cosic clonou o sitio, que permaneceu dispoñíbel en liña até a actualidade <www.ljudmila.org/~vuk>. Outra das grandes iconas destas prácticas son o dúo de artistas italianos responsábeis do sitio 0100101110101101.org <www.0100101110101101.org/home/nofun/index.html>. Os seus proxectos inclúen a clonación e remixing das webs de outros artistas e organizacións. O seu proxecto Life_sharing focaliza a atención sobre a propiedade intelectual e o copyright, cuestións que conforman un importante campo de presión na era dixital. Critical Art Ensemble. 1996. Electronic Civil Disobedience & Other Unpopular Ideas. Nova York: Autonomedia. — 1998. Flesh Machine: Cyborgs, Designer Babies, Eugenic Consciousness. Nova York: Autonomedia. Expósito, Marcelo e Carmen Navarrete. 1996. “La libertad (y los derechos) (también en el arte) no es algo dado, sino una conquista, y colectiva”, en Alepharts <http:// alepharts.org/pens/index.htm> [Consulta: 23/06/2010]. Ferrando, Bartolomé. 2003. El arte intermedia. Convergencias y puntos de cruce. Valencia: Universidad Politécnica de Valencia. Galloway, Álex. 1997. “Un informe sobre ciberfeminismo. Sadie Plant y VNS Matrix: análisis comparativo”, en estudiosonline <www.estudiosonline.net/texts/galloway.html>. Haraway, Donna J. 1991. A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and SocialistFemiColectivo Critical Art Enxemble : <www.criticalart.net> Colectivo jodi : jodi.org Colectivo Old Boys Network : <www.obn.org> Colectivo rTmArk: < www.rtmark.com> Colectivo subRosa : <www.subrosa.net> Colectivo VNS Matrix : <www.sysx.org/vns> Colectivo 0100101110101101.org. <www.0100101110101101.org/home/nofun/index.html>Proxecto Tecnologies to the People : <www.irational.org> Proxecto thefileroom : <www.thefileroom.org> Proxecto They Rule : <www.theyrule.net> Sitio web da artista Cornelia Sollfrank: <www.artwarez.org> Sitio web que dá acubillo ás acción de Electronic Disturbance Theater : <www.thing.net> Sitio web do Institute for Applied Autonomy: <www.appliedautonomy.com>

Teatro Resoante –agora na rede teatro LUZ <http://teatroluz.es> comeza sendo un proxecto de innovación pedagóxica no que se procura implementar a docencia e os procesos cognitivos seriais e logocéntricos con procesos doutra orde, máis vencellados ao estético, espacial, simultáneo, corporal, intuitivo. Facemos referencia, nas primeiras fundamentacións do proxecto, á división de rexións e competencias cerebrais –hemisferio esquerdo/dereito– e aos diferentes modos de elaborar a información que implica. Fronte a una lección explicativa, segundo causasefectos, un teatro –espazo do simulacro– resoante; isto é: onde a relación entre causa e efecto non está clara, senón que se rexe por outros valores e parámetros que os da lóxica formal/racional. Unha resonancia, un eco, unha repetición e unha diferenza xerada no mesmo proceso produtivo.

[Recibido, xullo 2011; aceptado, outubro 2011] Houbo (Hegel, Sartre) a filosofíanovela; houbo a filosofíameditación (DescartesHeidegger). Velaquí, despois de Zaratustra, o retorno da filosofíateatro. En absoluto reflexión sobre o teatro; en absoluto teatro cargado de significacións. Senón unha filosofía convertida en escena, personaxes, signos, repetición dun acontecemento único e que non se reproduce xamais. Michel Foucault, Ariadna colgouse. : espazo, simulacro, teatro resoante. abstract Resonant Theater (now in the theater network LIGHT <http://teatsendo un proxecto de innovación pedagóxica no que se procura implementar a docencia, e os procesos cognitivos seriais e logocéntricos, con procesos doutra orde, máis vencellados ao estético, espacial, simultáneo, corporal, intuitivo. Facemos referencia, nas primeiras fundamentacións do proxecto, á división de rexións e competencias cerebrais –hemisferio esquerdo/dereito– e aos diferentes modos de elaborar a información que implica. Fronte a una lección explicativa, segundo causasefectos, un teatro –espazo do simulacro– resoante, isto é, onde a relación entre causa e efecto non está clara, senón que se rexe por outros valores e parámetros que os da lóxica formal/racional. Unha resonancia, un eco, unha repetición e unha diferenza xerada no mesmo proceso produtivo. Teatro resoante sería un espazo imaxinario, poboado por dispositivos que dalgún modo nos internasen nunha temática, un autor, unha época. Caeriamos así nunha sorte de recreación dos “espíritos da época”, case ao modo hegeliano, historicista e, polo mesmo, sempre cunha distancia insalvábel con respecto ao presente, ao que acontece a día de hoxe, aquilo que verdadeiramente nos ocupa e preocupa, alén do mero conto histórico? Se cadra, esa foi unha das primeiras trabas e retos para concibir o noso teatro. Por iso, o teatro resoante tiña que selo ao mesmo tempo que en relación coa súa lóxica e dinámica produtiva, tamén en relación coa nosa época, co noso momento, como potencia do presente; en lugar de actualización. Efectivamente: non actualizar os temas ou épocas pasadas no presente, senón ver de que modo están contidos na nosa actualidade sen que por iso fagamos unha actualización dos contidos. Teremos que escoller textos pasados, da tradición, mais que, postos en segundo que circunstacias e contextos, segundo a súa roupaxe, nos falasen, nos ferisen, nos afectasen doutro modo. Atopar a vibración exacta na que estes textos producisen en nós unha reterritorialización case insoportábel; e por iso mesmo, unha desterritorialización. Levalos a un punto impredicíbel, inesperado, onde o eco da tradición soa con tanta forza que estoupa ante os nosos ollos, cambia a nosa mirada, esíxenos apartala por un momento do que se nos amosa e mirar ao noso lado. Así, no primeiro relato adaptado, A caverna de Platón <www.teatroluz.es/ index.php?option=com_content&view=section&id=5&Itemid=57> trátase precisamente este aspecto. @s pres@s están obrigad@s a mirar de fronte e a non apartar a mirada do correlato que se lles amosa ao fondo da pantalla: na caverna, no simulacro. Se ben, esta é a descrición que nos ofrece Platón e, dalgún modo, a valoración que se desprende do mesmo, consideramos –non somos os únicos!– que o relato tiña –e ten– outras potencialidades, virtualidades –valla a redundancia. Que casualidade, que sendo Platón, en gran medida, o pai da tradición occidental, e o seu racionalismo, esencialismo, etc., porén, conteña á súa vez, o relato por excelencia onde se presenta, quizais mellor que en ningún, a noción de simulacro. Gran paradoxo do destino! Platón describe, neste relato, unha maquinaria extraordinariamente semellante ao cinema que posteriormente inventan os irmáns Lumière e que revolucionará a produción cultural do século XX, incluso a sociedade mesma, a un nivel non só de comunicación, senón tamén estético, estereotípico, inconsciente, desexante. Consultamos máis bibliografía e atopámonos, por exemplo, con máis vínculos interesantes. No seu estudo En los oscuros lugares del saber, Peter Kingsley propón que Parménides, cuñado como pai da lóxica racional/formal occidental, e dentro desa mesma tradición, pai –para moitos– da filosofía platónica, referente ao Ser como univocidade estática ontolóxica, non o era tanto. Parménides seica estaba tamén interesado na outra vía –a da morte, máis que a da opinión– que normalmente se menospreza ou infravalora no seu poema. Como xa outros moitos teñen indicado, os presocráticos non eran filósofos nun sentido de oficina, escritorio, etc., senón á súa vez médicos, políticos, incluso unha sorte de xamáns. Neste senso, En los oscuros lugares del saber danse datos arqueolóxicos sobre todo de por que o poema de Parménides debería entenderse no contexto desas prácticas: rituais en covas –cavernas!– ou lugares arcanos cunha natureza impactante: acantilados, fortes paisaxes, etc. Neses lugares, o ritual de Parménides consistía na permanencia, efectivamente, en posición fetal, coa orella pegada ao chan, inmóbiles, case coma pedras, afrontando os nosos medos e alporizamentos máis íntimos e soterrados, baleirando todo o entretemento que nos separa daquilo que nos doe, temor, evasión, mirar para outro lado… Que curiosos de novo! que xustamente agora a nosa caverna televisiva se asocia coa industria do entretemento! Baixo esa sospeita, de que había conexións non tomadas o suficientemente en serio, así como unha vontade irresistíbel de darlle outra magnitude á nosa tradición e pensamento occidental, comezamos a probar vínculos, a forzar un pouco as situacións. Ao cabo, xa o mesmo Heidegger nos daba algo –ou moita se cabe– a razón: unha das súas teses básicas era que a diferenza Parménides/Heráclito non era tanta como a tradición afirmara, que había máis conexións entre o aparente inmobilismo e o movemento respectivos. Que ambos os dous facían unha virada ontolóxica cara á causa das causas e entendían o principio alén das súas connotacións físicas como algo propiamente doutra orde, etc. E sobre todo iso, quixemos montar A caverna de Platón como un espazo desta orde: xamánico, inconsciente, poboado de sombras e razóns non máis que larvarias. Cun discurso incipiente, evocativo máis que nada, onde estivese moi presente o corpo e dende onde o resto do discurso platónico quedase en suspenso. Isto é importante tamén: non desacreditar por iso o discurso platónico, senón esbozar un espazo que sen desacreditalo o permitise todo, practicamente; até o seu contrario. Ou dito doutra forma: levar a Platón á súa antítese, á caverna, a un espazo virtual, simulado, físico, onde os performers sobre todo empregan o chan para moverse. Digamos con Deleuze: acantoar a Platón e aínda así ver o que queda, o que se salva, rescatar deste modo o seu máximo abstracto. Este espazo resultou ser un Teatro da Crueldade. Certamente, seguindo os preceptos de Artaud viamos como moito do que se pretendía comezaba a funcionar. De feito, Artaud, coa súa concepción dun teatro que nos obrigase a pensar, a afrontar o insoportábel do pensamento, un teatro no que o efémero e o signo máis superficial estivese en contacto co máis profundo e ontolóxico da existencia, achegábase moito a esta contraefectuación de A caverna que nós pretendiamos. É dicir: 1º) unha ontoloxía afrontada dende o simulacro; 2º) esa ontoloxía non era meramente coñecemento e información sen afecto, senón algo que toca e fere o máis profundo da nosa existencia e polo tanto re(des)configura a nosa relación co espazotempo máis inmediato. Por riba en Artaud había notas tales como que había que fuxir da frontalidade escenográfica, facer cadeiras móbiles, reutilizar vellas estancias como teatros. Todo isto nos levou a pensar que a caverna non sería senón iso: que xa o tiñamos coma quen di todo montado, feito. Sinxelamente había que readaptar espazos nos IES, sacar as cadeiras, facer un espazo móbil, recrear a caverna de Platón como espazo onde se cuestiona a noción do lectivo fronte ao meramente visual, auditivo, físico. E así, sacamos o primeiro vídeo: unha superposición do texto de A caverna de Platón sobre imaxes do televisor onde ademais hai unha saída fóra da caverna gravada nunha espectacular paisaxe galega: a cova das choias no Courel. Evidentemente, para a execución cinematográfica contamos con outro grande aliado que até o de agora apenas mencionamos: Gilles Deleuze. Ao seu través, conectamos por unha banda con Artaud, mais por outra tamén con Platón. Porque para Deleuze, se ben toda a súa filosofía confesa que é un antiplatonismo, ao mesmo tempo confesa que Platón está moi preto dunha fórmula convincente, e que mecanismos como os da anamnese ou mesmo a dialéctica se achegan moito a unha noción de diferenza inmanente tal como el a defende. Agora ben, sempre nalgún momento en Platón se acredita unha xeneralidade que impide toda a potencia sen referencia da singularidade e, por iso, a forza do simulacro sen alusión a un orixinal. Todo isto, e máis, estaba en Deleuze, como por exemplo toda a súa concepción do cinema: imaxemovemento e imaxetempo. Na súa concepción da imaxetempo, Deleuze destaca a produción dun tipo de imaxe que se volverá clave, dividida á súa vez en dúas: o opsygno e o sonsygno. O opsygno é a imaxe óptica pura que se desprende da lóxica causaefecto da montaxe –ou digamos que se desprende da trama como presentaciónnó-desenlace– e introduce o fragmentario que vale por si mesmo. Un opsygno e/ou sonsygno emancípase e adquire independencia a respecto da cadea sensoriomotriz na que se basea a imaxemovemento do cinema clásico. Agora xa, o cinema, en vez de retratar accións que ocorren nun mundo externo, espazotemporalmente situado e realista neste senso –representativo, etc.–, fai perder as súas coordenadas e referencias e a imaxe adquire valor e importancia por si mesma, neste desprendemento que toca e afecta o cerebro mesmo e a súa lóxica produtiva, non afecta tanto a cadea das cousas, senón aos procesos de pensamento –nunha argumentación moi artaudiana tamén. De aquí sacamos que A caverna de Platón tiña que basearse neste tipo de imaxe onde as interrupcións de súpeto tivesen unha importancia argumental. Así foi como a pantalla de neve (tv desintonizada <www.youtube.com/ watch?v=jfJBTXVuWyA> ou o asubío agudo da carta de axuste, coa pantalla de banda de cores asociada <www.youtube.com/watch?v=okZtAykC8h8>, serviron, non só de transicións escénicas, senón que incluso son xeradoras de contidos, articuladoras de movementos dos performers e sentido da posta en escena. Debuxan toda unha escenografía inmaterial que evidencia, ao mesmo tempo, os dispositivos operativos da TV, a súa capacidade de dispersión, irrupción, interrupción, atordamento, axustamento, etc. Hai aquí toda unha serie de calidades e matices xeradas por estes dispositivos que estudamos e traballamos de feito na performance. A partir de aquí van xurdindo outros traballos no seo de Teatro Resoante que se envorcarán tamén na rede como teatro luz –cuestións artísticas– e que seguirán versando e abrindo liñas de investigación e produción cognitiva a partir do até aquí esbozado. Así, xorde rapidamente un traballo, en forma de sesións VJ cinema, a base de experimentar e comprobar, sobre todo, as posibilidades e potencialidades dun aparello relativamente sinxelo como é un software de VJ –videomestura en directo. En VJ Historia do Cinema <www. teatroluz.es/index.php?option=com_content&view=category&id=77&Item id=89> seguimos os estudos que fai Deleuze sobre cinema, mais dámoslles este formato de videomestura do que estamos a falar, o cal nos achegaba dun modo moi inmediato, ao que Godard fai nas súas Histoire(s) du cinema. Esa superposición de capas nas que ao mesmo tempo vemos, lemos, escoitamos. Unha sesión na que as cousas se explican, mais ao mesmo tempo se implican e fan resonancias entre si. Que a pantalla teña un carácter lectivo, iso era fundamental neste proxecto, ao mesmo tempo que desenvolvía ese aspecto xa contido en A caverna de Platón. E quizais, sobre todo, que pasaba con o cinema? Por que e como ese acontecer no seo da cultura occidental? Como trastorna os seus –nosos– supostos? Ofrece efectivamente un novo paradigma cognitivo como insinúa Deleuze a través de Bergson? Pode chegar ás capas do inconsciente como pretendían os surrealistas? E incluso: que relación mantén coa historia, coa memoria, coa visión do exterior, a(s) colonización(s)? Non sabemos até que punto o cinema nos invita a recordar, e nos axuda, ou pola contra nos impón un imaxinario imposto polas industrias... E xorde neste contexto, nesta investigación, un terceiro proxecto: tar0t esquizoanAlise <www.teatroluz.es/index.php?option=com_content&view=ca tegory&id=74&Itemid=87>, un proxecto con cámaras web, nun espazo videovixiado, a medio camiño entre a performance e un taller de varios días sobre estas nocións: corpo, memoria, creatividade. A través das cámaras configuramos un novo espazo teatral no que a tecnoloxía nos permite diferenciar mellor as variadas intensidades dos seus subespazos —por así dicilo: o espazo imaxinario ou interior, o espazo inmediato do propio corpo, o espazo medio de acción (na imaxemovemento, por exemplo), o espazo total ou escénico ante quen está sempre o performer, actor, bailarín. Poderíase dicir moito á súa vez sobre este proxecto, tanto como até agora ou máis. Non hai tempo, nin espazo. Pódense consultar os arquivos na web. Mais queda presentada aquí a proposta no marco xeral do proxecto teatro resoante/teatro luz. E nesta liña seguimos coa intención de facer próximos traballos con textos de Hegel, Descartes e Nietzsche como liña curricular do proxecto. Tamén se pode consultar todo isto na web. En xeral, habería moito que dicir sobre o famoso “cambio de paradigma” e a relación do mesmo coas novas tecnoloxías. Seguindo en gran medida a McLuhan, gústanos pensar que xa había tecnoloxías anteriores á escritura, é dicir, formas de relacionarse coa “materia cognitiva”. A escritura, como nova tecnoloxía, cambia a nosa forma de coñecer e sobre todo recordar, acudindo ao texto escrito en vez de, por exemplo, á tradición oral. Agora ben, mediante o audiovisual e as novas tecnoloxías desta era á que estanos chegando, que suplantan a escritura e entre as que está internet, por suposto, que novo tipo de coñecemento se xera? que novo tipo de sociedade da información? que novo tipo de memoria, cando hai arquivos sonoros, visuais, etc., de multitude de eventos, acontecementos? Dende logo, estes novos rexistros e arquivos alteran a capacidade de apropiación exclusiva que, polo xeral, os poderes oficiais fan da historia, como unha interesada versión oficial dos feitos. A historia cóntana os vencedores. Como alteran as novas tecnoloxías a reinterpretación da historia, do pasado, da tradición? Neste senso, introducimos un (case) novo termo: o da herméTICa. Seguimos á esquizoanálise cando nos di que a hermenéutica segue interpretando e que, certamente, non se trata de interpretar. A hermenéutica segue, en gran medida, conservando o cógito e o logocentrismo, mentres que do que se trata na esquizoanálise é de producir, activar as máquinas desexantes, liberadas da apropiación sistemática do capital e o Estado (o Imperio, dirían outr@s). Neste senso, a herméTICa, rexeita en gran medida esa infinita reinterpretación que si permite a hermenéutica, e asume o pechado como prego da conciencia (pechar o fóra é a fórmula de Foucault), mais ao mesmo tempo asume que hai unhas tecnoloxías do eu (Foucault, de novo). As TIC condicionan o noso pensar, o noso corpo, a nosa relación co espazo e co tempo, a relación entre o analóxico e o dixital. Todos estes ámbitos poden ser obxectos dun teatro por vir, que non é burgués no sentido de psicolóxico ou representativo, un teatro ancestral, vencellado incluso ao territorio, á arquitectura, á medicina, á política tamén, por suposto. Manuel Cebral Loureda

O obxectivo principal desta nota é a indagación arredor da maneira na que se artella o diálogo intertextual entre a literatura e o cómic no caso concreto da novela gráfica Los que quedan (2019), da autoría de Josep Busquet (Barcelona, 1975) e Alex Xöul (Barcelona, 1984), a través dunha análise comparativa dos motivos característicos dos open/alternative worlds (Nikolajeva, 1988, 2012) e a retórica das portalquest fantasies (Mendlesohn, 2008; Levy e Mendlesohn, 2016) que son abordados dende unha óptica novidosa e pouco común para a construción da obra estudada. O traballo dá conta dos transvases intermediais que se suceden con recorrencia entre produtos artísticos dirixidos a adultos e/ou ao público infantil e xuvenil que dan como resultado obras con construcións análogas cuxo polisistema de acollida vén determinado polo desprazamento do protagonismo das crianzas a favor dunha construción centrada na visión, intereses e preocupacións dos adultos, que se converten no receptor implícito do produto resultante.

Análise comparativa do diálogo intertextual entre literatura e cómic: Los que quedan (2019), de Josep Busquet e Alex Xöul Rocío GPedreira CIECIE-Universidade do Minho/ ICEUniversidade de Santiago de Compostela https://orcid.org/00000002-51025078 [Recibido, 2 outubro 2020; aceptado, 14 decembro 2020] [GPedreira, R. (2020). Análise comparativa do diálogo intertextual entre literatura e cómic: Los que quedan (2019), de Josep Busquet e Alex Xöul. Boletín Galego de Literatura, 57, “Notas”, 4569] DOI http://dx.doi.org/10.15304/bgl.57.7146 : Literatura fantástica; intertextualidade; intermedialidade; novela gráfica; literatura comparada. A dificultade inherente ao desenvolvemento teórico da literatura fantástica vén provocada pola existencia de dous grupos de estudosos diferenciados con visións diferentes acerca de que obras poden pertencer ou non a esta modalidade xenérica: os restritivos, entre os que se atopa Tzvetan Todorov (1970/1994) e outros teóricos do fantástico que seguiron en gran medida a súa proposta (Furtado, 1980; González Salvador, 1984; Jackson, 1986; Camacho, 2003 ou Roas, 2008, 2011, 2013, coordinador de monográficos sobre a temática en 2001 e 2018) e os integradores, entre os cales destaca na actualidade Farah Mendlesohn, cuxa proposta de taxonomía do fantástico recollida en Rethorics of fantasy (2008) se realiza tomando como principal referencia os estudos de Brian Attebery (1980, 1992, 2014). Segundo Todorov (1994, p. 24), “lo fantástico es la vacilación experimentada por un ser que no conoce más que las leyes naturales, frente a un acontecimiento aparentemente sobrenatural”. O tempo de dúbida é o único momento de existencia do fantástico que termina por decantarse por un dos subxéneros limítrofes a través da decisión do personaxe e/ou lector: se as leis da realidade quedan intactas estaríase no campo de influencia do estraño; se é necesario admitir novas leis para explicar o fenómeno, a obra pertencería ao subxénero do marabilloso. Un dos maiores inconvenientes da aplicación desta proposta é, segundo Lucas Gagliardi (2020), a súa incapacidade para poder explicar a configuración do fantástico en textos máis recentes que responden á definición recollida en The Encyclopedia of Fantasy (Clute e Grant [eds.], 1997) de texto fantástico como “a selfcoherent narrative” (p. 338), na cal se mostra de maneira evidente ou suxerida a dualidade entre o mundo primariorealista e o secundariofantástico. Nesta mesma liña, Mendlesohn (2008) non se interesa por realizar unha definición do fantástico e artella unha proposta taxonómica da retórica destes relatos a través da cal se poden estudar textos infantís 1 ou para adultos, propios do subcampo de gran produción ou de produción restrinxida 2, polo que relaciona catro modos ou categorías do fantástico: portalquest fantasy, que agrupa as nocións de portal fantasy, un mundo fantástico ao que se accede a través dun portal, e quest fantasy, cando o protagonista parte dunha vida ordinaria e entra en contacto directo co fantástico a partir dunha viaxe exploratoria; inmersive fantasy, cando o fantástico non recibe ningún tipo de explicación xa que está normalizado dentro da realidade da ficción; intrusion fantasy, cando o fantástico irrompe na dinámica do mundo da ficción, entendido como ordinario e predicible; e liminal fantasy, cando o fantástico dá sinais de existencia, pero non se confirma como tal; e os irregulars, onde a autora coloca as obras que non contan con suficientes puntos en común como para crear unha nova categoría. No caso das portal fantasies tende a facerse manifesta a existencia dun mundo secundario con entidade en si mesmo (como Wonderland, Neverland ou Narnia) ao cal se despraza o personaxe protagonista. Por esta razón, Maria Nikolajeva (1988) realiza unha tipoloxía de relatos fantásticos onde inclúe a noción dos openworlds, cando o mundo primario e o secundario están conectados e ambos están recollidos de maneira explícita na ficción, xa que o lector acompaña ao protagonista nas súas viaxes de ida e volta. Nun artigo posterior, a mesma autora fala en termos xerais dos alternative worlds para referirse á multitude de posibilidades de construción de mundos secundarios fantásticos e de formas de interactuar co primario (Nikolajeva, 2012). Noutra orde de cousas, o debate arredor da etiqueta de “novela gráfica” está de plena actualidade e os diversos estudos que se foron sucedendo na última década (García, 2010; Trabado, 2012; Baetens e Frey, 2015; Duncan e Smith, 2017; Tabachnick, 2017; Conde Aldana, 2019) coinciden en que a súa vixencia responde ao aumento de consideración e do éxito comercial desta forma particular de lectura e a rotura coas convencións características dos libros de historietas tradicionais chegados do ámbito norteamericano, así como a importancia do recoñecemento do Maus (1980) de Art Spiegelman, primeira novela gráfica gañadora dun Premio Pulitzer en 1992 3. En efecto, Duncan e Smith (2017, p. 8) afirman que “Graphic novels are the longform o campo de poder; e o campo de produción restrinxida, que goza dun alto grao de autonomía promovendo o aumento do prestixio e a lexitimidade artística das obras. 3 Non obstante, cremos necesario destacar a desconfianza de tanto Spiegelman como de Alan Moore, guionista de Wathcmen (19861987), do proveitoso que pode chegar a ser o neoloxismo de “novela gráfica” debido a que o seu nacemento e auxe responde a aspectos principalmente comerciais (Baetens e Frey, 2015). of a mode of communication called comics”, idea que Tabachnick (2017, p. 26) desenvolve do seguinte xeito: In contrast to the popular massmarket comics, which have usually been severely restricted in both form and content by commercial constraints, the graphic novel is an extended comic book freed of all restrictions on form and content and capable of tackling all of the issues that writing and art for adults have always dealt with, using all of the literary and artistic resources available to any writer or artist. But it is a form that is clearly based on the technigques of comics, and readers have to read both words and pictures to make sense of it. Na liña do estudo teórico e histórico sobre novela gráfica de Santiago García (2010, p. 16) no cal deixa claro que con este termo non nos referimos “a un cómic con características formales o narrativas de novela literaria, ni tampoco a un formato determinado, sino, sencillamente, a un tipo de cómic adulto moderno que reclama lecturas y actitudes distintas del cómic de consumo tradicional”, a proposta de definición flexíbel de Baetens e Frey (2015) foi considerada para este estudo como a máis axeitada. Segundo os autores, a novela gráfica, afastada da exclusión cultural que sufriu o universo dos cómics, é definida como un medio: “we propose that the graphic novel as a medium is part of other, moreencompassing cultural fields and practices (graphic literature, visual storytelling), and that within these fields and practices there are rarely clearcut distinctions between types and categories” (Baetens e Frey, 2015, p. 8). Ademais, propoñen catro niveis de descrición: o nivel formal, no cal explican que a novela gráfica non racha totalmente coas regras estabelecidas pola industria do cómic, mais explora e xoga con elas para dar lugar a unha nova forma innovadora de facer cómic onde destaca a individualización dos estilos artísticos dos creadores; o nivel de contido, debido a que estas obras tenden a inclinarse por historias máis realistas e dirixidas a público adulto; o nivel de formato de publicación, no cal explican que as novelas gráficas apostan polo formato libro propio da novela tradicional (tanto en tamaño, cuberta, papel, número de páxinas etc.), deixando atrás a serialización; e o nivel da produción e distribución, facendo referencia á importancia da creación de editoriais independentes especializadas e ao éxito conseguido como fórmula editorial que supuxo a conquista de novos públicos. En todo caso, o certo é que o interese polo mundo do cómic no ámbito da investigación científica está moi vixente na actualidade e sucédense os estudos que o traballan dende distintas ópticas, como os transvases intertextuais e intermediais con outras artes como a literatura ou o cine (Bendit Saltzman, 2017; Booker, 2017; Pineda, 2018; Medina Rodríguez, 2020; Pina Arrabal, 2020; González de la Llana, 2020; GarcíaConde Maestre, 2020) ou as posibilidades pedagóxicas destas obras nas aulas (Chacón, 2015, 2016; Carter, 2017; Paré e SotoPallarés, 2017; Lizarazú Bernal, 2018; Weschenfelder, 2020; Mena Araya, 2020). Polo tanto, o obxectivo da nota é indagar a maneira na que se artellan as distintas conexións intertextuais desta obra coas categorías do fantástico citadas a través da análise rigorosa dalgúns dos fragmentos que compoñen o arco argumental da historia. Ademais, o estudo botará luz sobre a identificación da obra de Busquet e Xöul coa tipoloxía das novelas gráficas e as estratexias empregadas polos autores para reescribir fórmulas típicas das narrativas fantásticas infantoxuvenís e crear un produto cuxo público implícito son os adultos. Los que quedan : o lado escuro da fantasía As viaxes a mundos fantásticos que emprenden os protagonistas infantoxuvenís de multitude de obras clásicas da literatura como Alicia, Wendy, os irmáns Pevensey ou Dorothy son posíbeis grazas a que son “os elixidos”, os heroes cuxo destino é salvar os habitantes dunha realidade que non é a súa e pola que desenvolven un forte sentimento de pertenza. Ademais, a correspondencia cun estadio evolutivo previo á idade adulta é un factor determinante que os fai idóneos, xa que todo o desenvolvemento da trama precisa do afastamento das restricións impostas pola necesidade de protección da infancia dos adultos ao seu cargo. Non obstante, a impresión que eles teñen das viaxes que emprenden os seus fillos non son tomadas en consideración nin importan realmente para a trama, xa que os protagonistas cumprirán o seu destino e volverán ao mundo primario logo dunha viaxe tamén de madureza que dalgún xeito mellorará a súa capacidade de adaptabilidade social ao mundo ao que pertencen. É dicir, as consecuencias destas viaxes son en esencia positivas e tenden a pasar desapercibidas polos adultos, relacionándoas en moitas ocasións con fabulacións ou cunha resposta natural á visión simbólica do mundo das primeiras idades. Así, a fantasía é considerada un recurso ao alcance do creador para salientar o mundo da infancia, para impartir xustiza, para rachar coas limitacións da realidade e reflexionar sobre ela a través dun afastamento consciente. Nesta liña pronunciábase tamén Jacqueline Held (1985, p. 18) para realizar unha férrea defensa da fantasía e a súa importancia para o desenvolvemento integral dos máis novos: “¿lo irreal de lo fantástico, es en verdad un irreal? Lo fantástico, ¿nos conmovería?; la obra fantástica, ¿encontraría lectores si éstos no reunieran las aspiraciones, las necesidades, las experiencias que también llevamos en nosotros en diverso grado, oscuras y semiignoradas quizá, pero muy reales, sin embargo?”. Mais que sucedería se a óptica dende a que é narrada a historia se desprazara cara aos intereses e punto de vista dos adultos? Busquet e Xöul parecen artellar unha posíbel resposta a esta pregunta a través da construción argumental de Los que quedan (2019), publicada en español pola editorial especializada en cómic Ponent Mon 4, que xira arredor do lado escuro da fantasía e de como a súa evolución característica nos clásicos mencionados é truncada até o punto de supoñer un final desgraciado para todos os adultos implicados, tanto para os pais de Ben como para o propio rapaz xa feito un home. A partir dun deseño metodolóxico mixto baseado na análise de contido (Krippendorff, 1990; Bardin, 1991; Pérez, 1994; Mayring, 2000; Cáceres, 2003; Richard, 2009, PiñeiroNaval, 2020), que utiliza instrumentos e procedementos obxectivos de descrición para o tratamento explícito e implícito do contido das mensaxes non só verbais (López Noguero, 2002; Francescutti, 2019), a análise da novela gráfica será guiada polo desenvolvemento da propia narración. Deste xeito, foron identificadas e analizadas con detrimento un total de oito secuencias que funcionan como unidades narrativas estruturadas que corresponden ás catro viaxes de ida e volta que Ben realiza ao mundo fantástico, así como dúas escenas finais que mostran o desenlace de dous personaxes fundamentais da historia: o periodista Alan Lesstone e o propio Ben. O modelo de análise aplicado segue as propostas de Sulbarán Piñeiro (2000), Sánchez Noriega (2000) e López Fernández (2003) con respecto ao estudo de películas e reescrituras fílmicas a partir da semiótica do relato e a narrativa fílmica, quen inciden na necesidade da construción da scaletta, unha estrutura desagregada en escenas que segmenta as películas en secuencias con títulos ou palabrascobertura que engloban o asunto. Ademais, Sánchez Noriega (2000) destaca que esta segmentación é imprescindíbel para o caso concreto das películas co obxectivo de recrear por escrito a información audiovisual, o cal consideramos extrapolábel á linguaxe do cómic. A historia está contextualizada en todo momento no mundo realprimario. O foco de atención está en Ben até que viaxa ao mundo fantásticosecundario, momento no que se traslada aos seus pais. En efecto, a primeira marcha de Ben (pp. 516) inicia na primeira páxina da novela gráfica cando un ser máxico denominado Wumple entra pola noite á súa habitación solicitándolle axuda para salvar o seu reino fantástico, Auxfanthas, xa que só el pode facelo. O narrador –cuxas intervencións están inseridas en cartelas de cor rosa clara menos redondeados que os que recollen as palabras dos personaxes– xa ofrece indicios ao lector sobre o cambio no punto de vista da historia adiantando que o soño feito realidade de Ben leva parello un auténtico pesadelo para os seus pais (figura 1). A partir deste momento a historia vai mostrando as reaccións dos personaxes, que están en relación directa coa información da que dispoñen. Estes poden ser clasificados en tres ámbitos: o privado, onde se atopan os pais de Ben, Edward e Susan; o público, que agrupa os veciños e a prensa; e o restrinxido, que corresponde á policía, cuxa información é maior e máis sofisticada ca dos individuos do ámbito público xa que se nutre do que lle contan os pais do rapaz, pero está baixo segredo de sumario. Nesta primeira secuencia que corresponde á primeira marcha de Ben, as reaccións dos personaxes do ámbito público e restrinxido son similares, conmovidos e con plena confianza na inocencia dos pais e na sinceridade do seu pesar. Cando Edward e Susan xa empezan a dalo todo por perdido, Ben regresa de noite e aparece no seu cuarto. Deste xeito comeza a segunda secuencia identificada, a primeira volta de Ben (pp. 1734). O rapaz retorna pletórico e fálalles aos seus pais da incríbel aventura que viviu nun mundo fantástico cheo de maxia. Edward e Susan móstranse estrañados, especialmente polo feito de que para Ben pasaran só uns días, mentres para eles foran meses de angustia, pero están felices porque o único que lles importa é que o seu fillo está de volta. Os periodistas volven interesarse polo caso con alegría, mais un deles, Alan Lesstone, non cesa de advertir no seu programa radiofónico de que a prensa e a policía non están cuestionándose a rareza da reaparición do neno e de que hai algo turbio detrás que implica os pais de Ben, mais ninguén lle presta moita atención. Neste momento é cando os rumores xurdidos fan que se afasten as opinións dos personaxes do grupo correspondente ao ámbito público: por un lado estaría a maioría da prensa e os veciños e por outro Alan Lesstone. En secuencias sucesivas queda patente o tratamento adulto da desaparición de Ben. Entre outras, destaca na que Edward e Susan, incitados polos inspectores, levan o rapaz á psiquiatra. Logo da sesión, a profesional entrevístase con eles e cóntalles que está segura de que as historias de Ben son un escudo de protección tras o que se agocha un evento traumático que antes ou despois lle acabará producindo secuelas 5. Ademais, opina que a sofisticación do relato pode ser proporcional á gravidade do trauma. A pesar disto, os inspectores deciden arquivar o caso, convencidos da inocencia dos pais. Neste momento da historia é cando aparecen en escena Arthur e Estela, quen visitan os pais de Ben para falarlles da “Asociación de padres de niños aventureros” (APNA) que preside o home. O matrimonio afirma que cren que a historia que conta Ben é certa. Tamén lles relatan que este tipo de desaparicións son moi comúns, que o seu fillo vivira o mesmo e que Ben volvería desaparecer sen que eles puideran evitalo. Non obstante, os pais de Ben non cren na súa verdade e rematan botándoos. Unhas semanas despois da visita, Ben emprende a súa segunda marcha, comezando así a terceira secuencia da historia (pp. 3559). O narrador indícalle ao lector que esta vez todo é distinto á anterior: os investigadores móstranse escépticos sobre o acontecido, preguntando sobre unha posíbel agresión ou maltrato por parte dos pais, e a prensa pregunta sen descanso. Distintos periódicos e programas radiofónicos comezan a falar do tema, o cal se tornara máis interesante para eles polo auxe dos rumores sobre a posíbel implicación dos pais. Así, o periodista Alan Lesstone, que anteriormente fora ignorado, gaña notoriedade e un público fiel cativado pola noticia. Deste xeito, as dúas posicións enfrontadas dos personaxes do ámbito público iguálanse e a policía comeza a sospeitar. En efecto, ao longo da secuencia vemos como a división de pareceres tamén afecta aos inspectores que discuten sobre que facer co caso: Phil opta por cerralo, aínda que desconfía dos pais, mentres Laura cre na súa inocencia. Desolados, sen apoio e máis sós que nunca, os pais de ben póñense en contacto con Arthur e Estela e van visitalos. A parella explícalles que o seu fillo viaxara repetidas veces a un mundo fantástico mentres eles envellecían e o rapaz se mantiña novo, e que o mesmo lle acontecera a moitas familias, aínda que cada mundo era distinto e tiña as súas propias normas. Tamén lles comentan que a asociación nacera para dar apoio e ofrecer recomendacións e protocolos de como actuar nestas situacións. O contacto continuo dos pais de Ben coa asociación fai que se converta nunha gran familia para eles, e os seus integrantes contan con información privilexiada que os leva a formar parte da categoría estabelecida para o ámbito privado. Por outra parte, nunha das reunions da APNA á que Edward e Susan acoden tempo despois, dúas nais contan as súas historias e mostran así as dúas posturas enfrontadas que dan conta do distanciamento das perspectivas infantil e adulta con respecto ás viaxes a mundos fantásticos: unha delas explica que dende o regreso da súa filla, logo da segunda viaxe a un planeta descoñecido, ela e o seu marido fan garda para que non volva marchar, motivo polo cal o pai non puidera acudir esa noite á reunión; por outra parte, Edna móstrase moito máis conciliadora e afirma estar contenta de que o seu fillo estea facendo algo bo e entende que tomara a decisión de marchar, porque se lle sucedera a ela cando era unha nena faría o mesmo sen pensar nos pais: Deste xeito chegamos á segunda volta de Ben (pp. 6076), na cal o proceder dos pais, a tenor dos novos coñecementos cos que contan, é totalmente distinto. Edward e Susan seguen as pautas do protocolo da APNA e non poñen en aviso a ninguén, mais unha veciña alerta a Laura e os inspectores visitan a casa familiar, onde a prensa se amoreara para lanzarlles preguntas inquisitivas. A psiquiatra infantil confirma que Ben está ben, sen sinais de abuso ou traumatismo, pero mantén a mesma historia. Unha vez máis os inspectores están desconcertados, e Phil está decidido a cerrar o caso. A recepción na prensa desta volta é distinta e non mostran moito interese, aínda que Lesstone continúa insistindo sobre as súas teorías nun programa nocturno. Os pais de Ben intentan continuar a súa vida con normalidade, pero todos os problemas dos que os advertira a asociación, derivados da diferencia de temporalidade do mundo, comezan a cumprirse: Ben non acaba de asumir que pasaran meses e non é capaz de reincorporarse á dinámica de clase, mentres soña con volver ao mundo fantástico. A profesora remata citando aos pais a unha reunión para recomendarlles que o matriculen nun centro de educación especial, polo que os pais deciden ter unha conversa con Ben para confirmar os seus medos de que está pensando en regresar. Nese momento vemos como a nai rompe a chorar, incapaz de agochar a súa desesperación: Figura 2. Páxinas 5051 de Los que quedan (2019). Non obstante, logo deste momento tenso a nai móstrase arrepentida e cariñosa, e suplícalle a Ben que non volva marchar. A partir de aí, os pais intentan facer todo o que poden para que o fillo deixe de pensar nese mundo, e programan plans divertidos en familia; mais cando días máis tarde van buscar a Ben para ir ao zoolóxico, descobren que o rapaz volvera desaparecer. Ante a terceira marcha de Ben (pp. 77102), os pais volven poñer en práctica as indicacións da asociación: compórtanse como se nada acontecera e avisan no colexio que decidiran matricular a Ben nun centro de educación especial, o cal xustifican entregando uns papeis falsos proporcionados pola asociación. Todo indica que o mundo enteiro non se dera conta de nada. Mais Edward e Susan viven desolados debido á falta do seu fillo, e acoden á asociación para atopar consolo. Non obstante, Susan non pode evitar vivir unha forte depresión que lle quita as ganas de todo, incluso de comer. Ademais, pese a que os veciños e os amigos cren a historia artellada polos pais, están cada vez máis afastados. No caso da prensa, de novo destaca a figura de Alan Lesstone, quen se convertera nun reporteiro de éxito grazas ao caso de Ben. Nunha das escenas vese como dialoga coa súa secretaria sobre a necesidade que teñen de atopar un novo rumor ou escándalo do que tirar proveito, e por isto deciden retomar o caso de Ben. Así, interroga os veciños e familiares, incluso a profesora, mais o protocolo da asociación parece funcionar. Non obstante, Alan está decidido a crear unha boa historia e remata atopando unha muller que desconfía dos pais de Ben a través da cal reaviva os rumores e mediatiza o caso. Ante a preocupación de Arthur e Elena e o desconsolo de Edward e Susan, os inspectores Phil e Laura volven visitar a casa de Ben. Os pais, desolados, contestan as mesmas preguntas outra vez e mostran todos os papeis que os apoian. Aínda que Laura confía na súa inocencia, decide seguir a Edward até o local da APNA e, cando sae da reunión, intercepta o home para preguntarlle sobre que estaba acontecendo. Edward non pode máis e cóntalle toda a verdade, e aínda que a muller queda estupefacta, o seu instinto dille que non está mentindo e decide non contarllo a Phil. Ao día seguinte na comisaría, Phil informa a Laura de que o do colexio era todo mentira e que tiña a orde xudicial para detelos. Cando por fin chega a policía á casa familiar, Lesstone espera ao pé da entrada para cubrir a noticia lanzando acusacións e xuramentos en contra dos pais de Ben. No momento que os inspectores entran para detelos, Susan sofre un infarto que a converte na primeira vítima mortal das viaxes do fillo. Logo de que a relación de Edward e Laura se afinca, Ben regresa de novo ao seu fogar dando comezo a secuencia correspondente á terceira volta do rapaz (pp. 103109). O primeiro que fai cando ve o seu pai é preguntar pola nai. Edward tenlle que explicar todo o que pasara, feliz polo seu regreso, pero sen poder perdoarlle por completo o sucedido. Laura avisa á policía convencida de que crerían na súa palabra, mais acúsana de padecer o síndrome de Estocolmo e volven comezar as preguntas e as revisións médicas ao pequeno, cuxas conclusións relacionan o feito de que non medrara nada dende que desaparecera con algunha enfermidade descoñecida ou graves lesións psicolóxicas. Como ben indica o narrador, “FRENTE A LO INEXPLICABLE, ERA NECESARIO GUARDAR LAS APARIENCIAS” (p. 106). Desta volta, a Ben resúltalle imposíbel volver á normalidade xa que os seus compañeiros son moito máis maiores, polo que o seu pai e Laura deciden que estude na casa. A pesar de que á prensa non lle interesa xa o tema, Lesstone insiste e especula sobre a implicación do goberno ou de marcianos. Aínda que o tempo fai que todo se tranquilice, Ben segue impactado polos cambios que atopa ao regreso e pensa a cotío en volver con Wumple. O seu pai advírteo e decide poñer en práctica os consellos de certos membros da asociación poñendo reixas nas ventás e apuntalando a porta do cuarto do rapaz, pero Ben séntese atrapado e cando llo recrimina a Edward brota de golpe o rancor contido, de maneira análoga a como o fixera con anterioridade no caso de Susan: As dúas últimas secuencias da novela gráfica que corresponden á cuarta marcha de Ben (pp. 110117) e o seu correspondente regreso (pp. 118125) son moito máis curtas en extensión, mais paradoxicamente recollen o maior tramo temporal que prepara a narración para o desenlace. Nesta ocasión, Ben é perfectamente consciente do dano que supuxeran as súas marchas para os seus pais, pois foran os detonantes da morte de Susan, pero nunha carta que deixa no seu cuarto intenta xustificarse insistindo na importancia que ten a súa empresa: “SIENTO MUCHO EL DAÑO QUE TE VOY A HACER, PAPÁ, PERO DEBO MARCHARME UNA VEZ MÁS./ ME NECESITAN PARA SALVAR EL MUNDO, SÓLO YO PUEDO DETENER A LOS EJÉRCITOS DEL MAL. TIENES QUE ENTENDERLO./ SERÁ UN POCO PELIGROSO, PERO HE SALIDO DE COSAS PEORES. LA PIEDRA DE KAKRETT ME PROTEGE...” (p. 111). Despois disto, Laura vese obrigada a avisar a Phil e intenta convencelo de que Edward non oculta nada. A pesar de que non a cre e pensa que está influenciada pola súa relación co pai de Ben, decide cerrar o caso, desesperado por como sucedera todo. A actitude dos compañeiros de Laura é distinta e non confian nela, polo que remata por dimitir e dedicarse por completo á parella. Ambos esperan o regreso de Ben, pero esta vez o tempo pasa e non hai rastro do rapaz, o cal afecta especialmente a Edward. A narración gráfica correspondente a esta secuencia resulta especialmente paradigmática para a consideración da obra, xa que as ilustracións –sen necesidade de diálogos– dan conta da evolución do estado do pai a través dun cambio de planos que van variando ao longo de catro viñetas: a primeira é un plano enteiro conxunto onde se mostra a Laura durmindo xunto a Edward, quen non pode conciliar o sono pensando no seu fillo; a seguinte viñeta recolle un plano enteiro, pero desta vez só se representa o home, tamén de noite, sentado na cama de Ben totalmente rendido; a continuación, unha viñeta a páxina completa mostra un plano xeral da parella contemplando o ceo dende o balcón, no cal Laura apoia a súa man nas costas do home intentando reconfortalo; finalmente, o gran plano xeral do ceo nocturno que ocupa unha dobre páxina adquire un valor dramático que salienta os estados de ánimo dos personaxes. Aquí recóllense as catro páxinas: Pasados moitos anos, Ben regresa por última vez xa feito un mozo. Antes de marchar, Wumple fala con el para manifestarlle que medrara demasiado, que era case adulto e por conseguinte a súa maxia estaba desaparecendo por completo, polo que non pode volver viaxar con el. Ante a consternación do neno, Wumple explícalle que é demasiado perigoso e que volverá buscalo cando sexa seguro. Logo disto Ben baixa buscar o seu pai pero non atopa a ninguén, só unha carta de Laura onde explica que Edward o esperara até o último momento, que falecera uns anos atrás e que estaba enterrado xunto á súa nai. Tamén lle di que se necesita axuda pode chamar á APNA e preguntar por Arthur, quen pode incluso poñelo en contacto coa propia Laura se así o desexa. Uns días máis tarde, Ben vai á sede da APNA e no lugar de a Arthur atopa a Arnold, o seu fillo, quen presidira a asociación dende a morte do pai, e tamén a dúas nenas aventureiras xa convertidas en adultas, Anne e Helen. Dinlle que non se ten que preocupar xa que a asociación lle pode dar diñeiro para o seu sustento e axudarlle a rematar os estudos e atopar un traballo, aínda que Ben insiste en que só necesita apoio durante un tempo porque confía na palabra de Wumple e en que regresará por el. Arnold explícalle que é posíbel que iso nunca suceda xa que os seres fantásticos usan os nenos co obxectivo de salvar os seus reinos para despois esquecelos, mentres as dúas mulleres intercambian miradas cómplices de preocupación pola decepción que estaban seguras que ía sufrir Ben co tempo: Figura 6. Páxina 125 de Los que quedan (2019). finais de Lesstone a través dunha serie de viñetas guiadas polas intervencións en globos de cor turquesa clara e delimitados por pequenos trazos ondulados rematados en pico que recollen as intervencións da reporteira que cobre a morte do periodista nun programa televisado (p. 126): Por último, a historia remata focalizada no personaxe de Ben, do mesmo xeito que comezara, pero nunha situación totalmente distinta. Convertido xa nun home, as dúas páxinas finais mostran o tráxico destino do personaxe que vive á espera de que Wumple volva por el, deprimido, desesperado e sen ganas de vivir, igual que os seus pais anos atrás. Como indica o propio narrador, Ben está só e o seu conto non ten un final feliz (pp. 127128) (figura 8). Unha vez rematada a descrición exhaustiva das distintas escenas que compoñen o arco argumental da historia, o procesamento dos resultados indícanos que a evolución dos pareceres dos personaxes da historia, quen guían a maneira na que se artella a trama, van oscilando entre o apoio ou rexeitamento dos protagonistas, Ben e os adultos responsables del (en primeiro lugar os pais, Edward e Susan, e logo o pai e Laura, a súa nova parella) e do seu principal antagonista, o periodista Alan Lesstone. Estes cambios actitudinais determinan en gran medida os altos e baixos destes personaxes, mais nada pode evitar o final desgraciado de todos eles, que rematan pasando ao esquecemento. Ademais, o enfrontamento que se desliga en todo momento entre o mundo da adultez, cheo de prexuízos, desconfiado, monótono e coartador, e o da infancia, emocionante, pero tamén en certa medida inconsciente e irresponsábel, vese reforzado pola presenza e evolución do fantástico, territorio vedado para os adultos. Discusión e conclusións A discusión levada a cabo despois da análise dos resultados obtidos permítenos relacionar unha serie de conclusións que responden aos obxectivos desligados do interese principal da nota de indagar a maneira na que se artella o diálogo intertextual entre a literatura e o cómic no caso concreto da obra de Busquet e Xöul. Por unha parte, Los que quedan cumpre os catro niveis de descrición da novela gráfica mencionados na introdución do traballo: a nivel formal, a obra dá conta do estilo característico do autor da narración gráfica, cuxa progresión vai xogando con distintos planos e alterna os diálogos dos personaxes con escenas onde a voz narradora toma totalmente o control para proporcionar información privilexiada ao lectorado e complementar o dramatismo dalgunha das escenas máis tensas da obra; a nivel de contido, aínda que os eventos relatados xiran ao redor da intrusión do fantástico, a historia parte da naturalización do “imposible” como algo “real” e focalízase en dar conta da evolución das reaccións dos adultos dos distintos ámbitos identificados (privado, público e restrinxido) ao longo das viaxes de ida e volta do protagonista; con respecto ao nivel de formato de publicación, en efecto estamos ante unha novela gráfica que aposta polo formato libro en todos os aspectos, tratándose dun volume único dunha extensión considerable. Finalmente, a obra foi publicada por unha editorial especializada no mundo do cómic que comezou apostando polo manga e agora traballa na recuperación de grandes clásicos do cómic mentres amplía o seu catalogo con propostas máis actuais da banda deseñada. En canto ao diálogo intertextual que estabelece coas estruturas clásicas dos mundos abertos e das fantasías de portais, os resultados evidencian que a novela gráfica parte da deconstrución da maneira habitual de desenvolver o arco argumental destas tipoloxías de obras no sistema literario infantil e xuvenil a partir de tres cambios fundamentais: o traslado da focalización da historia cara aos adultos, os cales se converten nos verdadeiros protagonistas, especialmente no caso dos pais de Ben, mais tamén se presta especial atención a como van evolucionando os demais secundarios e a como se van influenciando mutuamente; por outra parte, no lugar de seguir a viaxe do nenoprotagonista ao mundo secundariofantástico, desta volta a historia está sempre contextualizada no mundo primario e o único acceso que temos a el é a través do ser que irrompe na normalidade de Ben, das historias do propio rapaz e doutros coma el que tamén realizaron as mesmas viaxes. Mentres a veracidade do fantástico non remata por ser un aspecto fundamental para moitas das obras clásicas que narran a viaxe a mundos secundarios, no caso de Los que quedan a trama aséntase sobre a naturalización do fantástico e do tratamento adulto do proceso. Para rematar, consideramos interesante destacar que á luz do estudo realizado podemos constatar que as narrativas fantásticas poden ser construídas de maneira análoga independentemente de se se dirixen a adultos ou á infancia, de xeito que a pertenza a un ou outro sistema vén determinada polo tratamento que se fai da temática así como da perspectiva adoptada. O afastamento consciente dos intereses da infancia e o desprazamento da focalización do relato cara aos adultos supón que a historia dun neno que viaxa a un mundo fantástico tras a chegada dun ser que lle roga que sexa o salvador do seu reino sexa catalogada como unha novela gráfica para adultos. Ademais, este cambio consciente na realización da proposta tamén se ve reforzado pola aposta dun estilo gráfico sobrio, cores de baixa saturación cunha gran predominancia dos tons escuros, e ambientes taciturnos. En efecto, esta é unha proba máis dos xogos intertextuais e intermediais da literatura coas distintas artes, como o cine, as artes plásticas, a música ou o cómic, que se poden dar entre distintos sistemas sen importar o público obxectivo, de xeito que o produto resultante será acollido por un ou outro sistema en función da propia idiosincrasia do relato e da toma de decisións conscientes dos seus creadores. Bibliografía Busquet, J. e Xöul, A. (2019). Los que quedan. Ponent Mon. Cáceres, P. (2003). Análisis cualitativo de contenido: una alternativa metodológica alcanzable. Psicoperspectivas: Revista de la Escuela de Psicología, 2 (1), 5382. https:// doi.org/10.5027/psicoperspectivasVol2-Issue1fulltext-3. Camacho Guizado, E. (2003). Acerca de los géneros de lo fantástico, lo maravilloso y la mitoficción. Literatura: teoría, historia, crítica, 5, 6178. https://revistas.unal. edu.co/index.php/lthc/article/view/45022. GPedreira, Rocío (2019). A complexidade do modelo fantástico intertextual de Cada corazón, un umbral. Boletín Galego De Literatura, 54, 1328. https://doi.