text
stringlengths 14
15.6k
|
|---|
оветрин девирда Дагъустанда, салан майваяр кӀуь цик кутунал гьалтайла, Белиж поселокдин агьалийрив агакьдайбур авачир. Ана и рекье яргъалди кӀвалахзавай устадар пара авай. Абуру цик квай кӀуь афнийралди, помидорралди, серкералди, истивутралди неинки Дагъларин уьлкве, гьакӀ Кавказ, Юкьван Азия ва Россияни таъминарзавай. Зулалай гатфаралди кӀуьбур маса гузвай белижвияр Ташкентдин, Бакудин, Еревандин, Ленинграддин, Москвадин, Новосибирскдин... базаррайни аквадай. 1966-1970-йисара Белиждиз куьч хьайи дагъвиярни хизандиз дуллух гъизвай и кеспидал машгъул хьуниз мажбур хьана. ГьакӀ - чи хизанни. Зунни, дахдиз куьмек гуз, са шумуд йисуз Баку шегьердин базарда хьайиди я. Ана Белиждай, ЛукӀарикай, Кумухрикай, Агъа Хъартасрикай, Азадогълидай, Нуьгдидай чпин кӀуьбур маса гузвайбур жедай. Сифте сеферда абурув жедай гьайбат акурла зун мягьтел хьанай. САДА-САДАЛАЙ сес хкажиз, муьштерийриз чпин шей-мал маса къачуз теклифзавайбуру, туьтуькъушри хьиз, гьа са гафар тикрардай. «Лап тӀямлу афнияр, зибур маса къачу», «Пара кудай истивутар», «Лап хъсан еридин помидорар», «Ша, ша, хъсан мал, зибур къачу»… РагъакӀидай патан уьлквейрин кьилера авайбуру тикрарзавай гафарихъ яб акалайла, зи рикӀел Бакудин базар хтана. Чпел гьалтайтӀа, чеб алай девирдин пара зурба политикар, уьлквейрин регьберар яз гьисабзавайбур, Зеленскийдин метлебсуз, тапан гафар тикрариз, халисан туьтуькъушриз элкъвенва. Абуру чпин гъилик квай мулкара туьтуькъушрин базарар ачухнавай хьтинди я. ТӀалабчидиз, къекъверагдиз элкъвенвай Зеленскийди вичин бункердайни, «чаз куьмек, пул, яракь це» лугьуз, физвай уьлквейрани лап ван алаз са гафар тикрарзава: «Чаз куьмек це, тахьайтӀа, Россия гъалиб жеда ва ахпа ада Европадин уьлквейрал гьужумда. Куь хатасузвал гьелелиг анжах чна хуьзва, гьавиляй куьне чаз вири рекьерай куьмек гун лазим я…». Зеленскийдин гьарайдиз виридалайни фад Франциядин регьбер Макрона гьай лагьана, виликдай «РагъакӀидай патаз Россиядин халкьдихъ галаз дяве ийиз кӀанзавач» лагьай Макрона. Яраб адан мефтӀера вуч дегиш хьанатӀа? Гила ада малумарна: «Чун вири (коллективный запад А.А. ) алахъна, Россия гъалиб жедайвал авуна кӀандач. Чна аниз пияда кьушунар ракъурун лазим я. Россия гъалиб хьайитӀа, Франциядин экономикадиз еке зиян хкатда». И гафарни ада Францияда къадалай виниз Европадин государствойрин ва Евросоюздин кьилери, тӀвар-ван авай политикри иштиракзавай конференциядал лагьана. Амма къейд авун лазим я хьи, Макронан иштагьар, теклифар я НАТО-ДИН, я гьа Европадин уьлквейрин президентриз, премьер-министрриз, иллаки халкьариз хуш хьанач. Франциядин агьалияр Париждин ва маса шегьеррин куьчейриз экъечӀна «НАТОДИКАЙ, Евросоюздикай хкечӀ!», «Украинадин дяве чаз герек авач», «Чи аскеррин ана са карни авач», «Россиядихъ галаз дуст хьун лазим я» лозунгар гваз. Къейд авун лазим я хьи, Макрона кӀватӀай конференциядал Зеленскийди гьикьван тӀалабунар, минетар авунатӀани, конференциядин иштиракчийри са къарарни кьабулнач, я Украинадин «муссолонидиз» са затӀни хивени кьунач. Идан гьакъиндай баянар гудайла, РФ-ДИН Госдумадин Председатель Вячеслав Володина малумарна: «Макронан теклиф акьулсуз, дили авантюризмдиз ухшар я. Украинадиз кьушунар ракъурда лугьудай гафаралди ада неинки вичин уьлкведин агьалийрин, гьакӀ Европадин са бязи уьлквейрин руководителрин зегьле ракъурна, абур къурхутарна». США-ДИН оборонадин министр Ллойд Остинан фикирар мадни чӀурубур я. США-ДИН векилрин палатадин яракьлу къуватрин рекьяй комитетдин заседанидал рахадайла, ада лагьана хьи, Украина магълуб хьуни Россиядинни НАТО-ДИН арада дяве арадал гъида. Ада гьисабзавайвал, эгер Россия гъалиб хьайитӀа, Путин идал акъваздач. Ада Прибалтикадин уьлквейрин регьберрикни къурху кутунва. Абуру ахпа нубат чпелни къведайдакай малумарзава. ГьакӀ хьайила, США-ДИ Украинадиз жедай вири жуьредин куьмекар гана кӀанда. ГьикӀ лагьайтӀа, анжах Украинадивай Россия акъвазариз жеда. И йикъара Германияда США-ДИН Рамштайн авиабазада НАТО-ДИН векилар кӀватӀ хьана ва Украинадин месэла гьялзавай совещанидал Остина мадни алава хъувуна: «Чна ва азад алемди Украина магълуб жедайвал ийидач. Им Америкадин хатасузвални къурхулувилик акатзава лагьай чӀал я. Чун вири Россия гъалиб тахьун патал алахъда». США-ДИН сиясатдихъ, Остинан гафарихъ бине авайди тестикьарун патал Украинадиз сенатор Грэм, Байденан куьмекчи Салливан фена. Яракьар маса къачун патал гузвай 300 млн доллардиз талукь гафар эзберунилай гъейри, Байденан векилри Зеленскийдиз маса куьмекар гуьзет тавуникай малумарна. Эгер абуру виликдай Украинади къе-пака гъалибвал къачуда, Россиядивай кьунвай чилерни вахчуда лугьузвайтӀа, гила дяве акъвазарунни Украинадин гъалибвал яз гьисабиз жедалда. Россия барбатӀиз кӀанзавайбурун арада авай Германиядин канцлер Шольцани «туьтуькъушрин» арада кьетӀен чка кьазва. Адакни къурху ква: «Россия Украинадал гъалиб хьуни неинки азад, демократиядин, аслу тушир Украинадин государство михьиз барбатӀда, гьакӀ Европадин кӀалубарни дегишарда. Ида дуьньядин либеральный къайдайриз еке зиянар гуда». Чпин къуллугърин, хсуси хийирдин гуьгъуьна авай ксари Украинада ва Донбассда телеф жезвай инсанрин, тергзавай шегьеррин, хуьрерин гьайиф чӀугвазвач. Са шумуд чин алай тапархъанрин фикир анжах хсуси итижрикай я. Европарламентдин председатель Жозеп Боррела малумарзава: «Эгер Украинадиз чна куьмек тагайтӀа, ам магълуб хьайитӀа, Евросоюзни терг жеда». Яни чпин къуллугъарни гъиляй акъатда лугьузва ада. Гьа и жуьреда Россиядикай гуя хкатзавай хаталувиликай Норвегиядин, Нидерландрин, Бельгиядин, Чехиядин, Польшадин, Эстониядин, Швециядин векилрини лугьузва. Англиядин премьер-министр Сунакани «Россиядив Украинадал гъалиб жез туна кӀандач» лугьуз гьарайзава. НАТО-ДИН военный комитетдин кьил, адмирал Бауэра мобилазациядиз ва Россиядихъ галаз 20 йисуз дяве ийиз гьазур хьуниз эверзава. Гьакъикъатда лагьайтӀа, Россиядихъ садахъ галазни дяве ийидай, са уьлкведин чилерни кьадай фикир авач. Ам анжах вичин аслу туширвал, азадвал, халкьдин секинвал хуьз алахъзава. Дяве малумарнавай Украинадихъ ва адан амадагрихъ галаз дяве авуниз мажбур хьанва. Гьайиф хьи, я США-ДИ, я РагъакӀидай патан «демократиядиз» къуллугъзавай уьлквейри, Евросоюзди и кар алай месэлаяр кваз кьазвач ва Украинадин террориствилин, нациствилин режим гьахъдиз акъудзава. Яракьрин суракьда аваз, дуьньядилай мад цӀар элкъуьрзавай Зеленский хушдиз кьабулзава, ам дяве давамаруниз мажбурзава, ислягьвилин икьрар кьабулун къадагъа ийизва. Евросоюз Украинадиз куьмек гудай рекьерихъ къекъвезва. США-ДИН патай долларар кьит хьайила, абурун ийир-тийир квахьнава. Шольца 300 млн евро жагъурна. Болгарияди Украинадиз куьгьне танкар рекье твазва. МВФ-ДИ (Международный валютный фонд) 800 млн доллар гудайвал я. Евросоюзди, Зеленскийдин тӀалабунриз жаваб яз, 50 миллиарддин облигацияр акъудда… Кьиле физвай вакъиайриз, арадал атанвай гьалариз дуьзгуьн къимет гузвай военныйри, политикри Зеленскийди Муссолонидин хьтин кьисмет тикрардайдакай малумарзава. Бенито Муссолони. Вуж тир ам? 1922-йисуз Италиядин кьилиз атай фашист. Гитлера адакай вичин кьилин амадаг, куьмекчи авунай. Абуру 1933-йисалай сада-садаз куьмекзавай. Советрин Союздал вегьей Германиядин кьушунрик Италиядин полкар, батальонарни квай. Гитлеран алчах планар руьхъведиз элкъведайла, Яру Армияди Европадин уьлквеяр, халкьар фашистрикай азадзавайла, Муссолонидин сиясатдиз акси Италиядин партизанрини активвал къалурна. И арада Муссолонидин къваларив хьайи амадагриз, ам тергна, дяведикай хкечӀиз кӀан хьана. И кардикай хабар хьайила, Гитлера 1943-йисан сентябрдиз Италиядиз десантникар ракъурна. Абуру Италиядин кьилин фашист саки чуьнуьхна, чинеба Германиядиз хутахна. Гитлера вичин амадагдиз Италиядин кеферпата социальный республика тешкилна. Гитлерахъ ихтибар ийиз тежедай чӀал чиз, 1944-йисуз Муссолони Швейцариядиз катна. Инани вичиз секинвал гьат тийидайди чир хьайи Бенитоди Италиядиз хъфин кьетӀна. Амма 1945-йисан апрелдиз ам партизанрин гъиле гьатна ва гуьллеламишна. Россиядихъ галаз дяведик экечӀай, вичин халкь къирмишунал гъизвай, республика США-ДИН военный базадиз элкъуьрнавай, кьил-кьилелай фена, вуч ийидатӀа чин тийизмай Зеленскийни вичин башчийриз герек амай хьтинди туш. Ада вичелай алакьдай кьван къелетар авуна, США-ДИН вири буйругъар кьилиз акъудна. Гила, я бегьем армия, я бес кьадарда яракьар, я гьукуматда, радада терефдарар амачирла, ам низ герек хкведа кьван? Башчийри адан кьилиз яд чимдай вахт мукьвал жезвай хьтинди я. Чидач адаз вичин эхир жезвайдакай аян хьанвани, хьанвачни. РагъакӀидай патан са бязи политикри, экспертри и кардикай ачухдиз малумарзава кьван. |
Донбассда кьиле тухузвай дяведин махсус серенжемда СтӀал Сулейманан райондай 400 касдилай гзафбуру иштиракзава. Вагиф абурукай сад я. Ам 1994-йисан 8-апрелдиз Рагьидин ва Бигимагъа Мегьамедрагьимоврин гьуьрметлу хизанда дидедиз хьана. Вагифа Кьасумхуьруьн 2-нумрадин юкьван школа, гуьгъуьнлай Дагъустандин политехнический техникум акьалтӀарна. Кьве йисуз Челябинскдин областда Россиядин Яракьлу Къуватрин жергейра къуллугъна. Кьве йисалай ада икьрар кутӀунна, къуллугъ авун давамарна. Вагиф Рагьидинович Донбассда кьиле тухузвай махсус серенжемдиз гьа сифте йикъара фена. Алай вахтунда ам Луганскдин Республикада старший прапорщик, 23 кас аскерар авай взводдин командир я. - Чи взводда са шумуд миллетдин векилар, гьабурукай яз дагъустанвиярни ава, - ихтилатзава взводдин командирди. - Вири са стхаяр, са хизан хьиз я. Ида чаз вилик акъвазнавай къуллугъдин везифаяр ва командованидин тапшуругъар намуслудаказ кьилиз акъудунин карда куьмекзава. Вичикай рахун хуш тушир Вагиф халис ватанперес тирди, дагъвидиз хас тирвал, ада викӀегьвилер, жуьрэтлувилер къалурзавайди адаз ганвай шабагьрай якъин жезва. Кьилди къачуртӀа, В.Мегьамедрагьимоваз «Женгера тафаватлувиляй» ва Суворован медалар ганва, гьакӀни адаз Россиядин Президент Владимир Путина ва Челябинскдин областдин губернаторди чухсагъулар малумарна. Отпуск куьтягь хьайила, Мегьамедрагьимов СВОДИН зонадиз хъфида, къуллугъдин везифаяр тамамарунив эгечӀ хъийида. Чи мурад Вагиф Рагьидинович ва дяведин махсус серенжемда иштиракзавай вири кьегьалар, гъалибвал къачуна, сагъ-саламатдиз хтун я. СтӀал Сулейманан райондин кьил Саид Темирхановаз, жемиятдин хатасузвал хуьнин рекьяй райадминистрациядин кьилин заместитель Абуталиб Фатулаеваз, военный комиссар Райзудин Женетоваз ва жавабдар маса ксариз дяведин махсус серенжемдин иштиракчийрихъ галаз гуьруьшмиш хьун адет хьанва. Абуру и йикъара вичин ватанпересвилин буржи кьилиз акъудзавай Мегьамедбег Тегьмезов ва адан буба Мегьамедвели кьабулна. Агъа СтӀал-Къазмайрилай тир, 24 йисан яшда авай М.Тегьмезов Д-30 яракьдин лишанчи (наводчик) я. Абуталиб Фатулаева викӀегь хва Мегьамедбегаз ватанпересвиляй чухсагъул малумарна, районда СВО-ДИН иштиракчийрин ва абурун хизанрин гьакъиндай ийизвай къайгъударвиликай, куьмек гун яз кьабулзавай серенжемрикай лагьана, кьегьал хва тербияламишунай буба Мегьамедвели Тегьмезоваз чухсагъул малумарна. Отпускдиз хтанвай контрактник М.Тегьмезова гуьруьшдал вичиз кӀвал эцигдай чилин участокдин патахъай игьтияж авайдакай лагьана. Районда СВО-ДИН гьар са иштиракчидиз яшайишдин паспортар туькӀуьрнава, ана гьар са касдин игьтияжар къалурнава, абур кьилиз акъудун патал серенжемар кьабулзава. И кар Сергей Меликован, райондин кьил Саид Темирханован кьетӀен гуьзчивилик ква. - СВО-ДИН иштиракчияр, гъалибвал къачуна, сагъсаламатдиз чпин хизанрин патав хтун чи мурад я, лагьана гуьруьшдин эхирдай Абуталиб Фатулаева. М.Тегьмезова лагьайвал, отпуск куьтягь хьайила ам махсус серенжем кьиле тухузвай зонадиз хъфида. |
Са хизан хьиз Куьмек гузва |
Мердали Жалилов, РФ-ДИН ва РД-ДИН культурадин лайихлу къуллугъчи |
РФ-ДИН Президентдин сечкияр хьана, алатна. Вири дуьньяда и вакъиадиз къиметар гузва. Разибур гзаф ятӀани, наразибурни тӀимил туш. Чи душманар (Европада, Америкада, масанра), гьамиша хьиз, чакай къана рахазва, президентдин сечкияр гуя чина «демократиядинбур» туш лугьузва… Ни вуч лагьайтӀани, чи Президент хкянава! Вичизни садрани тагай кьван сесер ганва! 87 процентдилай артух!.. Президент Путина дуьньядин кьуд патай тебрикар кьабулзава. Чи уьлкведа лагьайтӀа, хьанвай нетижайрал са жуьредин партийрини, тешкилатрини, кьилдин ксарини шак гъизвач. Вучиз икӀ хьана? За жуван веревирдериз «Вуч гъалиб хьана?» кьил ганва. Гъалиб хьанвайди инсан я. «Вуж гъалиб хьана?» - лугьун лазим тир. Амма… |
Зи кьатӀунрай, зи суалди парабурув веревирд ийиз тазва. Къенин аямда, жуьреба-жуьре сиясатрин, динринни къурулушрин къарши къуватрин къаришмайри кьунвай дуьньяда, гьихьтин регьбер, камаллу карчи, ихтибарлу инсан уьлкведиз, халкьдиз герек ятӀа, чир хьун лазим я. |
Демократияни халкьди амалзавайди, халкьдин ниятриз жаваб гузвайди хьун лазим я. Америкадинни Европадин «демократия» гьикьван михьиди, ачухди, халкьдин итижрихъ галаз кьазвайди ятӀа, чаз аквазва. Пачагьдин тахт кьун паталди лап чӀехи тӀварар чпел алай векилрини чпи чеб кьацӀур тийизвай тегьер авач. Парабуру «демократиядин» кьилин лишанрикай сад чапхунчивал, акьалтӀай вагьши дявекарвал яз гьисабзава. Байденар, трампар, клинтонар, макронар, жонсонар, щольцар ва масабур вужар я? Абурун «демократиядин» гуьгъуьна аваз фейитӀа, Наполеонни Гитлер виридалайни чӀехи «демократар» тир жеди. Амма дуьньядал абуру вуч гъанатӀа, вуч тунатӀа, тарихда гьатнава. Тарих еке шагьид ва муаллимни я. Абурукай дуьз тарс, нетижа хкуд тавуртӀа, чун гьакъикъи демократиядин, регьбердинни ихтибарлу инсандин гъавурда садрани акьадач. За гьавиляй «Вуч гъалиб хьана?» суал вилик гъанва. Президент Путин гъалиб хьуниз къиметар гузвай чӀехи пай политологри, депутатри, сиясатдин маса векилри къейдзавайвал, чи регьберди ахьтин гьуьрмет ва ихтибар сифтени-сифте вичин гьакъикъи демократвилелди, яни Ватандиз ва халкьдиз вафалу хьуналди, абуруз гъейратлувилелди къуллугъ авуналди, вичин гзаф терефрин бажарагъдалди, чӀехи Россиядин, адан гзаф миллетрин динрин, культурайрин, адетрин халкьдин - Россиявийрин (и гаф за чӀехи гьарфунилай кхьизва) уьмуьрдалди, къайгъуйралди яшамиш хьуналди къазанмишнава! И кар чнани кьетӀендиз гьиссзава ва къейдзава! В.В.Путина вичин гзаф рахунра, нубатдин сеферда РФ-ДИН Федеральный Собранидиз рекье тунвай Чарчени регьбердин уьмуьр Ватандинни халкьдин къуллугъда эцигнавайди хьун лазим я лагьанва. Гьукумдин чешме, къуват халкь я. Халкьди сечки авурдакай жезва демократия ва адан регьбер. Маса са демократияни авайди туш. И кар чаз гьакьван «вилик фенвайди» яз гьисабзавай Европадинни Америкадин тарихдайни, къенин йикъарайни аквазва. Амма абур чал чпин «демократия» илитӀиз алахънава. Чна чи дикъет, сидкьи, садвал квадарайтӀа, сиясатдин жигьетдай савадсузвал, къайгъусузвал къалурайтӀа, чун алатнавай 1990-йисарин чукӀурунризни тарашунриз, гъейратсузвилеризни ахлакьсузвилериз, руьгьдин лукӀариз мад сеферда элкъуьн хъувун мумкин я. Европадин «савадлуйри» чал илитӀзавай кьван къадагъайри куьн гьакъиндай шагьидвалзава? Алатнавай сечкийри субутзавайвал, гъалиб хьайиди чи обществодин савадлувал, садвал, регьбердиз, инал санлай чи гьукуматди кьунвай рекьиз, ихтибарун я. В.В.Путина сечкийрилай гуьгъуьниз гайи вири интервьюйра алай вахтунда Президентдин патав хъсан команда арадал атанвайди къейдна. Алай четин девирда, чи баркаллу рухвайрини рушари, санлай вири халкьди, Ватандин ЧӀехи дяведа чи чӀехи бубайри хьиз, Ватандин азадвал, фашизмдин тӀегъуьндикай чи халкь, гележег хуьн паталди женг чӀугвазвайла, чи садвал къалурунихъ гекъигун авачир къуват хьанва! Ваъ лагьана вири душманриз. Чун гьахълу тирди ва гъалибни жедайди субутна. Ингье генани и сечкийра вуч гъалиб хьанатӀа! Чи инанмишвал, Ватан патал чанни эцигиз гьазурвал къалурун - им я кьетӀен гъалибвал! |
Россиядин Федерациядин Президент хкязавай сечкияр акьалтӀна. Нетижайри гьам чи ва гьакӀ гзаф уьлквейрин гьакимар, халкьар шадарнатӀа, пашман хьайибурни тӀимил туш. СМИ-РИН векилри, политологри, жуьреба-жуьре экспертри тестикьарзавайвал, РФДИН Президентдин сечкияр дуьньяда 2024-йисан чӀехи вакъиадиз элкъвена. Адакай рахунарни, веревирдерни яргъалди давам жеда. РагъакӀидай пад и сечкийрин нетижаяр кьабул тийиз, халкьди хкянавай президентдин тӀварцӀихъ нагьакьан, такӀанвилин ихтилатар ийиз, Россия алемдиз демократиядикай хабар авачир уьлкве хьиз къалуриз алахънава. Вуч абуру авуртӀани, лагьайтӀани, гьакъикъат сад я: Россияда демократияни ава, халкь вичин президентдихъни агъунва, дуьньяда зурба уьлкве тир Россия садалайни аслуни туш. Ада вичин итижар лайихлувилелди хуьзва. Россиядин Президентдин сечкияр кьиле фейи гьалдикай, адан нетижайрикай гзафбуру баянар гузва. Дагъустан Республикадин милли сиясатдин ва динрин крарин рекьяй министр Энрик Муслимовани, республикадин журналистрихъ галаз гуьруьшмиш хьайила, ихтилат сечкийрилай гатӀунна. - Сифте нубатда къейд ийиз кӀанзава, Россиядин Президентдин сечкияр виринра тешкиллувилелди, михьивилелди, ачухвилелди, демократиядин вири къайдайрал амал авуналди кьиле фена. Сечкичийри Владимир Путиназ сес гана. Чун и кардал шад я, - лагьана Энрик Селимовича. - Гьа са вахтунда сечкийрин нетижайри гьам чаз ва гьам РагъакӀидай патаз, чахъ галаз дустар яз амачир уьлквейриз маса гьакъикъатни къалурна. Сад лагьайди, вири къатарин, дережайрин, инсанрин, миллетрин патай Владимир Путиназ авай ихтибар. Кьвед лагьайди, сечкийрилай гуьгъуьниз чи Президентди малумарайвал, вири уьлкве са хизандиз элкъуьн. Квезни течиз туш, юлдашар, США-ДИН, РагъакӀидай патан идеологар, политикар цӀуд йисаралди Россиядин гьа и хизанда къал тваз, ам чукӀуриз багърияр сад-садаз акси акъвазариз ва ахпа чпин алчах мурад кьилиз акъудиз Россия къуватдай вегьез, чпиз муьтӀуьгъариз алахънава. Чеченвияр Россиядиз акси акъвазарун, Кеферпатан Кавказ террористрин макандиз элкъуьрун, 1999-йисуз Дагъустандиз яракьламиш хьанвай международный бандитрин кӀеретӀар гьахьун ибур вири чи душманрин гьерекатар тир. Аллагьдиз шукур, пара хаталу а уламрай чун экъечӀна. |
Гаф атай чкадал лугьун: цӀи международный бандитрин тешкилатар барбатӀ авурдалай инихъ 25 йис тамам жезва. Тарихдин метлеб авай и кардик, гъалибвилик 1999-йисуз Дагъустандиз атай Путинан пайни ква. Ада чи республикадикай лагьай, чи дагъустанвийриз къимет гайи гафар мегер рикӀелай алатдани: «Заз дагъустанвийри бандитрихъ галаз гьикӀ женг чӀугунатӀа акуна. Абуру неинки Дагъустан, гьакӀ вири Россияни хвена». Республикадин Кьил Сергей Меликова лагьайвал, Владимир Владимирович Дагъустандив кӀанивилелди эгечӀзава. И кардин гьакъиндай ам Дагъларин уьлкведиз са шумудра атуни, международный бандитрихъ галаз женг чӀу гурбур дяведин гьерекатра хьайибурухъ галаз барабар авуни, республика патал важиблу программаяр, милли проектар уьмуьрдиз кечирмишунин карда куьмек гуни шагьидвалзава. |
- Энрик Селимович, социальный сетра куьне Дагъустандин муфтий Агьмед гьажидихъ галаз сечкидин участокдиз фена, дуьа авуна, сес гуниз талукь жуьребажуьре баянар авай. Наразивилинбур - гзаф. Куьн абурухъ галаз рази яни? - хабар кьуна чна. - Квез хъсандиз чизва, са вакъиадиз гьар сада вичин къанажагъдиз, чирвилериз, уьмуьрдин тежрибадиз килигна къимет гузва. Са чирхчирди заз лагьана: «Вун, муфтийдихъ галаз дуьа ийиз, инсан кьейи чкадал алайни?» И суалди а касдин чирвилерикай хабар гузва. Гьелбетда, за адаз жаваб гана. Дуьадиз сергьятар авайди туш эхир. Са кар гъиле кьадайлани, сефердиз экъечӀдайлани, Аллагь-Тааладивай тӀалабдайлани, дуьа ийизва. Ина са къадагъани авач. Амма бязибуруз акӀ ава хьи, гуя дуьа анжах инсан кьейи чкадал ийизва. Ихтилат диндикай кватайла, лугьун. Алай вахтунда уьлкведин ва чи республикадин гьукумдарри миллетрин, динрин месэлайриз артух фикир гузва. ГьикӀ лагьайтӀа, къецепатан идеологриз, чи душманриз, миллетар, динэгьлияр сад-садаз къарши акъвазарна, къалмакъал, гьукумдиз акси гьерекат арадал гъана, чпин чӀуру планар кьилиз акъудиз кӀанзава. Амма абурулай са затӀни алакьдач. Вучиз лагьайтӀа, уьлкведани, чи республикадани динэгьлияр (мусурманар, хашпараяр, чувудар) чеб чпив меслятдивди, гьуьрметдивди эгечӀзава. Икьван гагьди абурун арада са жуьредин къалмакъални, шулугъни хьанач. Вирида Дагъустанда ислягь, дуствилин, зегьмет чӀугунал машгъул хьунин гьалар мягькемарунин кардиз къуллугъзава. Дяведин гьерекатриз талукь, республика, уьлкве патал лап важиблу вакъиаяр мад сеферда рикӀел хкиз кӀанзава. Международный бандитрин дестеяр Дагъустандиз гьахьай вахт пара муракабди тир. Гьа вакъиайрин шагьид ва иштиракчи хьайи за ачухдиз лугьуда: виликкьилик квай хейлин ксариз эхир кьил гьихьтинди жедатӀа чизвачир. Мумкинвал авай бязибуру чпин хизанар маса регионризни акъуднавай. Гьа и четин вахтунда бандитрин, душманрин хуруз халкь, жергедин агьалияр, вири миллетрин, динрин векилар къарагъна ва бандитар тергна, катдай чкадал гъана. Донбассдин агьалияр Украинадин миллетбазрикай, фашистрикай хуьн патал кьиле тухузвай дяведин махсус серенжемдани Дагъустандин халкьарин векилри викӀегьвилелди иштиракзава. Дагъустанда тешкилнавай гуьгьуьллубурун «Каспий» батальондикни вири динрин векилар ква. Душмандихъ галаз кьиле физвай женгера абуру жуьрэтлувал, дирибашвал къалурзава. Идан гьакъиндай 9 дагъустанви Россиядин Игит лагьай тӀварцӀиз лайихлу хьуни шагьидвалзава. Важиблу са месэладикай мад лугьуз кӀанзава. Республикада ислягь, пайгар гьалар ава лугьуналди, чун секин хьана виже къведач. Къецепатан «амадагри», международный терроризмдин, экстремизмдин идеологри чи государстводиз акси таблигъатдин кӀвалах мадни фендигарвилелди тухун давамарзава. Иллаки жегьилрин кьилер элкъуьрун патал жуьреба-жуьре рекьер ишлемишзава. Ихьтин татугай гьаларин вилик пад кьун патал чна ва СМИ-РИ тухузвай кӀвалах мадни таъсирлуди, менфятлуди авун герек я. Жаванрин, жегьилрин арада дуьзгуьн таблигъатдин кӀвалах гегьеншарун лазим я. Лугьун за квез. Эхиримжи цӀуд йисуз чи жегьилрин къанажагъда арадал атанвай дегишвилер тариф авуниз лайихлубур я. Ватан кӀан хьунин, адан итижар хуьнин, Ватандиз намуслувилелди къуллугъ авунин гьиссер винел акъатнава. И кар СВО-ДА гуьгьуьллувилелди иштиракзавай, президентвиле кандидатриз сес гайи кьван жегьилрини субутзава. Сечкийрин кьилин нетижа, зи фикирдалди, вуч я лагьайтӀа, гзаф миллетрикай ибарат ва жуьреба-жуьре динриз къуллугъзавай чи халкь сад, са хизан я. Гьа икӀ амай кьван гагьди Россия яшамиш жеда, ада аваданвилихъ, мублагьвилихъ гегьеншдиз камар къачуда. |
Гьар са халкьдихъ вичин тарих, чӀал, меденият ава. Инсаниятди къвезмай несилриз ирс яз пуд шей тазва: чил, чӀал ва бубайрин адетар. Къенин юкъуз чи чӀал, культура авай гьалари рикӀерик къалабулух кутазва. Чкайрин телевиденийрай къалурзавай передачайриз килигайла, хайи чӀалан михьивал, адан эсерлувал квахьзавайди аквазва. Им чӀуру, туькьуьл кар я. Телевиденидикай менфят къачузвайбур, анай иллаки гзаф рахазвайбур руководителар я. Бязибур, кьве чӀални какадарна, багъри чӀалал лугьуз жедай келимаярни урус чӀалалди лугьуз, са къаришма авуна, рахаз жеда. Нетижада са къариба чӀал арадал къвезва. Гьамни яваш-яваш тӀебии чӀалаз элкъвезва. Са бязи уьлквейра гъвечӀи чӀалар хуьн патал гьукуматди къайгъударвал ийизва. Малум тирвал, Израилда хайи чӀал чин тийир кас къуллугъдал эцигзавач. Асирдилай виниз девирда Туьркияда яшамиш жезвай лезгийри дидед чӀал квадарнач, хвена ва гилани хуьзва. Чи республикадин са бязи гъвечӀи миллетрини чпин чӀалар хуьзва, квадарзавач, несилрилай несилрал агакьарзава ва абурун кьилдинвал, хсусиятвал хуьн патал чпиз авай мумкинвилерикай менфят къачузва. Чи чӀал квез элкъвезватӀа, къунши райондин телевиденидай тухвай са передачадай аквазва. Килиг: «Зима ятӀани, теплый варз хьана, декабрдин варз тоже, десять дней фена, гьадаз килигна, работа идет хорошо. С нового года льгота наручно гузва. В следующем году тариф гзаф жеда, абонентриз невыгодно я, поэтому платить авуна кӀанда. Я думаю, что кӀвалах будет хорошо. Срочно письмо подготовитна, пул тагузвайбурун список хкваша, чна абурал пеня ийида. Кесибри пул гузва, но къуллугъ авай ксариз кажется зазорным пул гун. Надо будет, чкадал фена, кӀвалах авун. Списокар бардачокда туна, тамир». Телевиденидай мукьвал-мукьвал ван къвезвай рахунрин мисалар гъин: «Значит, товарищар, сегодня чи повесткадал пуд вопрос ала». «На самом деле, квез чизва гьихьтин состоянида аватӀа». «Чна составитна программа, полностью можно сказать порядок ава». «Адан бинедаллаз составитна план». «В первую очередь чу отходит авуна кӀандач…» «Хорошо, что машина хьана, можно сказать…» Гьа икӀ мадни, мадни, мадни… Лезги ва урус гафар кутаз, са къаришма ийиз, цӀийи чӀал арадал гъизва. Аквазвайвал, бязибуру, чи чӀала хсуси гафар аваз-аваз, урус гафар алазниалачиз ишлемишзава. Чна гьакӀни гьар йикъан яшайишда ишлемишзавайди кьве агъзур гаф я, винидихъ чпикай лагьанвайбуру гьич 500 гафни ишлемишзавач. Лезги чӀалан гафаргандиз килигайла, ана 36 агъзур гаф ава. Бажарагълу шаир Арбен Къардаша вичин «Фикир» шиирда лугьузва: Язух лезги чӀал, ваз кьазвай зулум Тек са Худадиз я жеди малум. Лезги интеллигенциядин са бязи векилри чпиз ва я чпин аялриз хайи чӀал чир тавун, лезги ктаб, журнал, газет кӀел тавун лап гьайиф чӀугвадай кар я. Гьихьтин чӀехи къуллугъдал алайди, дерин чирвилер авайди хьайитӀани, жуван дидед чӀал чин тийидай кас халис лезги яз гьисабиз жедани? ЧӀалан муаллимди чирвилер къачузвай аялрин къанажагъ, ахлакь, марифат ва эдеб виниз хкажиз алахъна кӀанда. Ам вичин тарсаривни еке жавабдарвилелди эгечӀун, аялриз лезги эдебиятдикай, чӀалакай, тарихдин месэлайрикай дерин чирвилер гуз, абур дидед чӀалал ашукьариз алахъун лазим я. Уьмуьр виликди физва. Зигьинди, илимди дуьньядин майданра ажайиб шейэр яратмишзава. Абуруни дидед чӀал, амай чӀалар хьиз, девлетлу ийиз, адал маналу гафар, дурумлу ибараяр алава хъийизва. Дидед чӀалаз кьетӀен фикир гун чарасуз я. МасакӀа хьун лазим туш, вучиз лагьайтӀа, чӀал, адан жанлувал хуьн герек тирди гьар сада аннамишна кӀанда. ЧӀалак герексуз «цӀийивилер» кутун - имни рехъ гана виже текъвер гъалатӀ я. Чи чӀалан фасагьатвални михьивал хвена кӀанда. Лезги чӀал Эминан, Сулейманан, Алибег Фатагьован чӀал тирди рикӀелай ракъуруни чи руьгь кесибарзава. СтӀал Сулеймана, XX асирдин Гомера, икӀ лагьанай: Мезни кӀанда чиз рахадай, Гьам векил жен жуван патай, Гьар са кардив вичив кьадай, ЧӀалар гьакӀ туькӀуьрна кӀанда. Гьар са халкьдихъ вичин тарих, чӀал, меденият ава. Инсаниятди къвезмай несилриз, ирс яз, чил, чӀал ва бубайрин адетар тазва. Чун Етим Эминан, СтӀал Сулейманан, Алкьвадар Гьасан эфендидин ирсдарар я. Чи халкь чирвилерихъ къаних, агалкьунрихъ ялдай, зегьметдал рикӀ алай, намус квай, къастунал кӀеви халкь я. Ша чна Гьажи Давуд, Ярагъ Мегьамед ва абурун девиррин лезгияр чаз чешне яз кьан. Чи халкь тупламишзавайди бес чӀал тушни? ЧӀал хуьз алакьун ватанпересвал, ам чи виридан буржи я. Хайи чӀал хвена, несилрив агакьарайла, адан дувулар мягькем тирла, гележегдин лезгиярни викӀегь, кьегьал, акьуллу жеда, миллет гьамиша амукьда. Къуй чи чӀалан вацӀ мадни гурлу хьурай! |
«Лезги газетдиз» алатай йисан мартдин вацра (10-нумра) акъатай, Самур вацӀун чапла пата авай кьантӀардикай хъенчӀин къапар гьатайдакай хабар гузвай макъалади гьич чеб чпив кьан тийидай хьтин гьиссер арадал гъана. Жуван кьилиз тадиз атай фикирар за а чӀавуз «ВК» соцсетдани кхьенай ( gilivi_alibeg). Зи фикирдалди, макъаладин автор Мансур Куьреви (физикадинни математикадин илимрин кандидат Н.А. Абдулгьамидов) тарихдин и месэладив пешекарвилив кьан тийидай жуьреда эгечӀна. Илимдин ахтармишунрин рекьяй тежриба авай алим и кардив, Къуюстан Билистан къеле я лугьуз, икьван кьезилдаказ вучиз эгечӀнатӀа?… Газет кӀелзавайбуруз М.Куьревидин макъаладай чи йикъарин Къивистанрин (инал ва гуьгъуьнлай, халкьдин сиве гьатнавайвал, Къуюстан ва я Къуйсун ваъ, Къивистан кхьизва А.М. ) хуьруьн патав, Агъ бубадин пӀиревай яргъа тушиз авай кьвалакай и кьадар ван авур хъенчӀин къапар (артефактар) хкатнавайди чир хьана. А макъаладиз гиливи Руслан Керимханова гегьенш, гьакъикъи, илимдив кьадай баянар гъанвай чӀехи макъала гьазурна, «Лезги газетда» (2023-йисан 50-51-нумраяр) чапна. И темадай адан мад са макъала газетдин алай йисан 7-нумрадизни акъатна. Р.Керимханован макъаладиз М.Куьревиди, зи фикирдалди, шулугъ авур школьникдиз ухшар жаваб хгана. «АкӀ ятӀа, Билистандикай кхьей макъалаяр са бязи гиливийриз хуш жедай жуьреда цӀийи кьилелай за кхьин хъийидай, эгер абуру заз Билистанни Гилияр галкӀурдай са рехъ къалурнайтӀа. Гьайиф хьи, Р. Керимханован жавабда ахьтин са затӀни къалурнавач, ада Гилийрин «агъзур йисаралди» Самурдин дереда хьайи тарихдикай лагьанва, амма тарих тестикьарзавай, ахтармиш жедай са делилни гъанвач» , - кхьизва ада. |
Лагьана кӀанда, Р.Керимхановни, М.Куьреви хьиз, махсус образование авай тарихчи, я археологиядин рекьяй пешекар туш. |
Газет кӀелзавайбурун фикирдиз гъин: ихтилат физвай чкаяр гьеле СССР-ДИН илимрин академиядин Дагъустанда авай филиалдин археологиядин пешекарар тир В.Г. Котовичан ва М.И. Пикулан илимдин кӀвалахра «Гильярское 1-е поселение», «Гильярское 2-е поселение», «Гильярское кладбище» тӀварар алаз гьатнава. Абуру кьил кутур эгъуьнунриз илимда «Гилийрин тӀвар тур (алай) чка» лугьузва, амма Мансур Куьревиди лагьайтӀа, гьа чӀавуз патавни гвачир Къивистанрин тӀвар ганва. «Гилийрин хуьруьн яшар вад агъзур ваъ, вад виш йисарив агакьайбур я лугьудай академикарни доцентар ва абурун макъалаяр, заз чидайвал, гьелелиг садазни ашкара туш» , - тестикьариз алахъзава М.Куьреви. |
Мадни, кӀелзавайбур дуьз гъавурда гьатдайвал лугьун, Самур вацӀун чапла пата авай кьантӀардикай гьар йисуз, гатфарин марфар къвайила, ци чил тухвана, винел хкатзавай хъенчӀин къапарикай Гилийрин жемятдиз чиз, гьич тахьайтӀа, виш йисар я. И кар алатай асирдин 50-йисара археологри авур ахтармишунра гьатнава, илимда чка кьунва. ИкӀ яз хьайила, маса хуьруьн тӀвар арада тунин себеб вуч ятӀа ва я фикирда вуж ягъалмишун аватӀа? |
Гьайиф жедай кар ам я хьи, а чӀаван илимдин ахтармишунар Дагъустандин гилан пешекарри, «яргъал ящикда» туна, рикӀелай ракъурнава… И кар себеб яз, Гилийрикай ва гьакӀни къунши Къивистандин хуьруькай илимдин делилар авач. ЧӀехибурун сиверай, Къивистандал ракь гатадай, ракьун яракьар, мисал яз, тапанчияр ийидай устӀарар хьайиди я лугьуз чида. Винидихъ къейд авурвал, чаз Советрин девирда лезгийрин тарих чирдай пешекарар хьанач, хьайибуруни лезги халкьдин тарих патал кӀвалахнач. Гила хьайитӀани, чна тарихдиз зиян гузвайбурун вилик пад кьан. «Лезги хуьрерин тӀварарин арада чеб чпиз ухшар тир, эхирда «и» сес авай кьве тӀвар ава: сад - Гили, садни КӀири я. «Вун гьиниз физва?» лагьана жузурла, и кьве хуьруькай рахадайла, «Гили |
» жавабар жеда», - кхьизва М.Куьревиди. Яраб адаз «КӀиридал» вариантни хьун мумкин тирди чизвач жал? Ша чна М.Куьревиди вичин макъалада авунвай веревирдериз мад сеферда вил ягъин: «Гилийрин хуьруьн тӀварцӀин бинеда, гьелбетда, «гил» гафуниз мукьва гаф ава. Лезги чӀала «гил» гафунихъ пуд мана ава: мая (урусдалди: «закваска»), некӀедикай ниси хьун патал гьазурдай гъвечӀи кӀватӀ ва са бязи набататрин бицӀи цӀир. И пуд манадик чка къалурдай, чкадин тӀвар жедай са манани квач. Гилан Гилияр алай чкадин къвалав Билистан тӀвар алай хуьр хьайиди ва а хуьр сасанидри Самурдин дереда чпин таъсир артух хьун патал кутурди рикӀел хкайла, адан къвалав гвай хуьрни иранвийри кутун ва адаз чпин чӀалалди тӀвар гун а вахтара тежедай кар яз гьисабиз жедач. Иранвийрин чӀалара «гил/гили» гаф «чеб» лагьай чӀал я, абуру инсанри чеб (глина) хкудзавай чкадиз «гилистан» лугьуда. Гилийрин хуьруьн кьилихъ чепедин кӀунтӀар гала, къунши са хуьруьн патаривни ахьтин кӀунтӀар гвач. Зи фикирдалди, Самурдин дереда сасанидри кьве хуьр кутунвай: Билистанни «гили» гафуникай хьанвай тӀвар алай хуьр. Сасанидар чи дерейрай катайла, а хуьрера, гьелбетда, лезгийрин ата-бубаяр хьана. Билистан арабрин чапхунчийри барбатӀна, мугъулар (сельжукар) атайла, а чкадин тӀвар Къуюстан хьана, монголрин девирда адакай Къуйсун хьана. Гилидикай рахайтӀа, адан «гили» гафунихъ галаз алакъа авай тӀвар дегиш хьанач, вучиз лагьайтӀа, «гил/гили» гаф «чепедин» манада фарс чӀалай цӀийи чапхунчияр хьайи мугъулрин чӀаларани гьатнавай. «Гили» гафунин мана «чеб» тирди чир хьуни лезгийри, «Гьиниз физва?» лагьайла, «Гилидал» жаваб гунин мана «чепедин чилел физва» келимадин мана тирди лугьудай мумкинвал гузва». |
Ихьтин баянрин жигьетдай вуч лугьуз жеда? Чепедин харадал/кӀунтӀал фин патал лезгидалди «гилидал» физва лугьудани, я тахьайтӀа - «чепедал», «чеб гъиз»? Им чӀалан илимдин къанунрив гьич кьадай жуьре жезвач. Аквар гьаларай, алимди гъанвай делилар логика авачирбур я. |
Мягьтел жезвай кар ам я хьи, илимдикай хабар авай касди вич машгъул жезвай илимдивай яргъа тир археологиядин месэлайриз икьван кьезилвилелди баянар гузва. Гьа са вахтунда вичихъ агъанани кӀанзава кӀелзавайбур. «Сасанидар чи дерейрай катайла, а хуьрера, гьелбетда, лезгийрин атабубаяр хьана» , - къейднава М.Куьревиди. Яраб чи чӀехи бубайриз (гиливийриз) сасанидар катай харапӀайра ацукьначиртӀа, яшайиш кьиле тухудай чпин хуьр(ер) авачир жал? |
И йикъара шаир Бикеханум Алибеговадиз Чуваш Республикадин халкьдин шаир Раиса Сарбиди лезги чӀалай вичин чӀалаз таржума авунвай шииррин ктабдин презентациядиз теклифнавай. Мярекат Чебоксары шегьердин «Дуствилин кӀвале» кьиле фена. Межлисдал рахай Раиса Сарбиди вичинни Бикехануман арадавай дуствиликай, лезги шаирдин яратмишунрикай суьгьбетна. Са вахтара Раисадин ваха, Альбина Юратуди, Бикехануман шиирар таржума авунай ва адакай кхьенвай очерк «Пике» тӀвар алай журналда чапнай. |
Дагъустандиз рикӀ алаз мугьман жедай журналист Николай Шумера Бикеханум Алибегова вичи вахай кьунвайдакай лагьана ва адаз чи шаирдин яратмишунриз бахшнавай чинар авай ктаб багъишна. |
Межлисдин сергьятра аваз чуваш ва лезги чӀаларал манияр тамамарна, хейлин иштиракчийри лезги шаирдин тӀварцӀихъ хуш келимаяр лагьана. |
Къейд ийин хьи, Р.Сарбиди чуваш чӀалаз Б.Алибеговади аялар патал кхьенвай «Цуькверин багъ» ктаб таржума авунва. |
2021-йисан 27-июндиз Мариф Жамединович Къадимова и дуьнья терк |
авуна лагьана хабар агакьайла, за интернетдин са чина ихьтин гафар кхьенай: « Парабуру фикирзава хьи, зун жуван гьакъиндай лап хъсан фикирдал алай кас я лагьана. Мумкин я. И кар гьикӀ яз хьайитӀани, зун чарадан лайихлувал аквадай ва кьабулиз жедай инсан я, гьакӀ хьайила, за хиве кьазва: чавай къакъатайди залай хъсан кас тир. Адан секинвили, гьар са кар фагьумна ийидай хесетди, сабурлувили, вич рахазвай касдилай аслу тушиз, адав рахунив гьуьрметдивди эгечӀуни гьамиша зак хуш гьейранвал кутадай… ». Зун патал, са шакни алачиз, ам и дуьньяда кьериз-цӀаруз гьалтдай, вичин тӀварунихъ «муаллим» гаф галкӀурна, рикӀел хкуниз лайихлу инсанрикай сад я. ГьакӀ ятӀани, и йисан сифте кьиляй «Лезги газетда» чи литературадин 2024-йисан календарь ва ам туькӀуьрай ксарин рикӀел Мариф муаллимни хтанвайди акурла, зак са жуьредин къалабулух акатна. |
Са патахъай, ам литературадиз вичин яш пудкъад йисалай алатайдалай кьулухъ атана, гъвечӀи кьве ктаб - лезги чӀалалди «Тарни тӀвар» ва урус чӀалалди «Жизни живые метки» тӀварар алай - чапдай акъудиз агакьай кас тир. Къенин юкъуз, чахъ еке тӀварар къачунвай литераторар пара авайла, мумкин я ам лезгийрин чӀехи паюниз литератор хьиз чирни тахьун. Гьелбетда, адан ктабрин кьадарни пара туш. Амма, муькуь патахъай, а ктабра автордин кьетӀен ва гуьрчег хатӀ ава, абур, лезги чӀалалди хъсан литература кӀелиз кӀан хьайила, рикӀел хкведайбур я. Ам пара бажарагълу, чешнелу къилихрин ва камаллу, анжах са ихьтин вичин ерийриз килигна, тӀвар рикӀел хкуниз лайихлу итим тир. Зи фикирдалди, чна сифтени-сифте гьахьтин ксарикай газетра кхьин ва кутугай чкайрал ихтилат авун герек я. |
Адан уьмуьрдин рехъ зегьметдал рикӀ алай, кьиле акьул авай, намуслу инсандин рехъ тир. Вичин ери-бине дагълух Чеперин хуьряй ятӀани, адаз 1954-йисан 26-мартдиз Азербайжанда авай Геокчай шегьерда дидедиз хьун кьисмет хьана. А вахтунда адан буба Жамедин, Бакуда муаллимрин курсар куьтягьайла, кӀвалахиз гьа шегьердиз ракъурнавай. ГъвечӀи Марифан вад-ругуд йис хьайила, чепиви Жамедин вичин хизанни галаз хайи хуьруьз хтанай. Геокчайдай бубайрин ватандиз хтай вахтар Мариф муаллимди вичи, адалай кьулухъ са кьадар йисар алатайла, икӀ лугьуз рикӀел хкидай: « Зун вад-ругуд йиса авай аял тир. А чӀавуз чи хизан чӀехи бубайрин макан тир Чеперин хуьруьз Азербайжан патай хтайди я. А чӀавуз зи бадейрикайни чӀехи бубайрикай амайди са чӀехи буба - дидедин буба тир. Буба, кьилел чичӀинин бармак алаз, къуьнерихъ кавал галаз, акъажна къекъведай. Вични гьамиша кардик кваз жедай. Ам винелай гзаф гьайбат авай, векъи инсан хьиз аквадай. Зи рикӀиз бубадин патав эгечӀиз кӀанзавай, амма, вучиз ятӀани, чӀехи буба яргъай акунмазди, зун дидедин патав катдай. |
Ингье гатфарин йикъарикай са йикъан нисиниз мукьва зун куьчеда аялрихъ галаз къугъвазвай. Дидеди заз кӀвализ фу нез эверна. Зун, гъилер чуьхвена, гурарай фад-фад хкаж хьана, садлагьана кӀвалин юкьвал акъатна. КилигайтӀа, чи хизан вири суфрадихъ гала, вини кьилихъни, хъуьцуьгандин винелай вичин кавал вегьена, чӀехи буба ацукьнава. И вилик акъатай шикилди зун теспача авуна, жувакай хабар авачиз, за кьулухъди кам вегьена. Амма бубади лагьай «чан зи хтул, ша инихъ, бубадин къвалав!» гафари зун, кьил хкажна, адан вилериз килигуниз мажбурна. Заз а вилерай акур кӀанивилинни дамахдин гьиссери зи рикӀе мад са шакни тунач, зун, микьнатӀисди хьиз, бубадин къвалав чӀугуна. Бубади кавалдин пӀипӀ ахъайна, зун вичин къвалав игисна ацукьарна. Заз мадни са гьихьтин ятӀани хъсан гафар лагьана, суфрадал, зи гъил агакьдайвал, хуьрек агудна, бубади чӀехибурухъ галаз ихтилат давамар хъувуна... Куьчеда кат-калтугна, галатна хтанвай аял, бубадин къулай къвалав, фу нез-нез, ахварал фена… Гьикьван вахт алатнатӀа чидач, амма зун ахварай аватайла, зи бедендай хвешивилин шумудни са лепе фена. Вилер ахъа авурла, акур шикил ихьтинди тир: зун бубадин кавалдин пипӀел къатканва, муькуь пӀипӀни са ни ятӀани (якъин я, бубади вичи!) кӀанивилелди зи винел вегьенва. КӀвале касни авачир. Пенжердай ракъинин нурар аватнавай. За, къарагъна, айвандихъ гьерекатна… ТӀебиат хважамжамдин рангарал къугъвазвай, ам атирдин нидини нуькӀерин чӀив-чӀиври кьунвай. Аквар гьалдай, и мукьва лейсандин къвал къвана алатнавай, чӀерейрикай тек-тек стӀалар кӀвахьзамай. За, айвандикай гъилер яргъи авуна, капарив са шумуд стӀал кьуна, чин чуьхвена... Заз акӀ тир хьи, и арада тӀебиатда къурмиш хьанвай сувар са ни ятӀани Аллагьдивай зун паталди тӀалабнавайди я… ». |
ЧӀехи бубади ва тӀебиатди Чеперин хуьре икӀ шаддиз кьабулай Мариф гьана школадиз фена. 1971-йисуз мектеб къизилдин медалдалди куьтягьайдалай кьулухъ, кӀвале меслят хьана, ам Москвадиз рекье гьатна. Адан ният меркезда М.В.Ломоносован тӀварунихъ галай МГУ-ДИН механикадинни математикадин факультетдик, вичиз ана кӀелзавайбуру «Мехмат» лугьудай, экечӀун тир. |
Советрин девирда «Мехматдик» экечӀун ва ам куьтягьун вуч кар ятӀа а девир такурбур гъавурда акьун патал а вахтара лайихлубур яз машгьур са бязи крарикай, гила зурбабур яз гьисабзавай крарив гекъигна, са-кьве гаф лугьун герек я. |
Советрин девирда СССР-ДА физикадайни математикадай дерин чирвилер авай жегьилри кӀелдай виридалайни зурба ва машгьур кьве чка авай. Гележегда физикар жез кӀанзавайбур патал ахьтин чка Москвадин физикадинни техникадин институт тир, адал ана кӀелзавайбурун арада «Физтех» тӀвар алай. Математикадал рикӀ алай жегьилар патал ахьтин чка, гьелбетда, МГУ-ДИН «Мехмат» тир. А девирда «Физтехдин» ва я «Мехматдин» студентар хьун регьят кар тушир. Чун ягъалмиш жедач, эгер лагьайтӀа: а вахтара «Физтехдик» ва я «Мехматдик» кӀелиз экечӀун къенин юкъуз «Forbs» журналда чапзавай миллиардеррин списокдик экечӀунилай четинзавай. |
«Физтехдикни» «Мехматдик» экечӀиз ва иллаки а чкаяр куьтягьиз хьайи ксариз советрин девирда халкьдин арада авай гьуьрмет къенин миллиардерриз авай гьуьрметдилай пара тир. Вучиз лагьайтӀа, а чкаяр акьалтӀарзавай гьар са касди аял чӀавалай чирвилер къачунин рекье еке зегьмет чӀугуна, адахъ кьетӀен бажарагъ хьана кӀанзавай. Гилан миллиардеррин жергедиз аватун патал, адет яз, гьакимрин къваларив хьун ва, лазим хьайила, масабурулай кам яна физ алакьун герек я… Чепер хуьряй Москвадиз атанвай жегьилди «Мехматдиз» имтигьа нар вахкана, ам аник экечӀна. Тарсар башламиш жедалди гьеле варзни зур вахт амай. Жегьил чепивиди, хуьруьз хъфена, вичин пад-кьил авуна, элкъвена Москвадиз хъфин кьетӀна. Вич «Мехматдин» студент хьана, элкъвена хуьруьз хтай рекьикай Мариф муаллимди икӀ ахъайдай: |
« Купейрин вагондиз билет къачуна, зун Махачкъаладиз рекье гьат хъувуна. Ростов шегьердилай алатайла, са яхцӀур йисан яшара авай чеченви итимни чаз рекьин юлдаш хьана. А касдиз зун Дагъустандай я, лезги я лагьайла, и кар иер акуна, захъ галаз рикӀивай таниш жез кӀан хьана. Чун таниш хьана, ада яваш-яваш завай жузунар авуна: гьинай ятӀа, чӀехи-гъвечӀибурукай, хуьрерикай, кӀвалерикай. Эхирни и халуди зун и рекье вучиз авайди ятӀа лагьана хабар кьуна. Зани зи сефердикай, университетдин механикоматематический факультетдик экечӀна хквезвайдакай лагьана. И эхиримжи ихтилатди итимдиз авур эсер квез акуна кӀандай! Чеченви халудин кьулан тар аквазакваз дуьз хьана, ада кьил виниз хкажна. И гаф ван хьайила, вич еке дамахдин ва дерин гьиссерин иеси жезвайди заз лагьана. Дагъви, хуьре школа куьтягьайди - гьинай, Москвадин университет, вични виридалайни четин, математикаяр авай факультет - гьинай? А касди тадиз вичин сумкадай коньякдин путулка ва маса недайхъвадай затӀар акъудна, купеда авай муькуь ксаризни столдихъ атун теклифна… Инал лугьун лазим къвезва, за коньяк хъванач, амма заз а компанияди авур таъсир коньякдин таъсирдилай кӀусни тӀимил тушир! А халуди чи дагъларикай, дагъвийрикай лагьай тостари, ада, кӀусни лавгъавал квачиз, вичи зал, накьан школьникдал, дагъвидал ийизвай дамах къалурай жуьреди зи бедендани звер туна, шадвилин кукӀушриз хкажна… » |
Студентвилин йисар фад алатна. Чепивиди «Мехмат» яру дипломдалди куьтягьна ва анин аспирантура, «физикадинни математикадин илимрин кандидат» тӀвар къазанмишуналди, акьалтӀарна. Ахпа ам Махачкъаладиз хтана, Г.М. Кржижановскийдин тӀварунихъ галай энергетикадин институтдин филиалда илимдин къуллугъчи хьана. Гьайиф хьи, Мариф муаллимди кӀвалахиз башламишай са тӀимил вахтарилай советрин уьлкведин чарх маса патахъ элкъвез башламишна, ам хьтин савадлу, амма, регъуьвал ийиз, вичин хъсанвилерикай, алакьунрикай ва агалкьунрикай талгьудай, абурукай рахан тийидай ксар гьукуматдиз герек хъхьанач, рекьер маса хесетрин инсанар патал ачух хьана… Амма, МГУ-ДИН «Мехмат» куьтягьна, вичи къачунвай асул дибдин чирвилер Мариф муаллимдив гумай. И карди адаз вири кӀвалахрикай, инсандин къанажагъдилай аслу тушиз, гьакъикъатда авайвал, буш хиялди арадал гъайи «чирвилер» квачиз рахадай мумкинвал гузвай. СИФТЕНИ-СИФТЕ вичин ихьтин рахунри зун адаз мукьва авуна, гьам хьиз, заз мукьва маса лезгийрикай тир чирхчир эхиримжи 15 йисан къене захъ хьанач. ГьакӀ хьайила, завай адахъ галаз илимдикай, литературадикай, гьялна кӀанзавай лезги халкьдин месэлайрикай ачухдаказ рахаз жедай. |
Адан чандик эхиримжи вахтара къалабулух квай. Заз аквазвай хьи, адаз вич са куьхъ ятӀани агакь тийидайди хьиз авай. Ада лезгийрин вири мярекатра иштиракзавай. Ада куьруь-куьруь гьикаяяр кхьиз башламишна. Абурукай чна винидихъ тӀварар кьур кьве ктаб арадал атана. А ктабра ихтилат автордиз вичин жегьил вахтара хайи хуьре акур лезги халкьдин уьмуьрдикай физва. Абур кӀелдайла, урусрин писатель Василий Шукшина чпин хуьрерикай кхьенвай гьикаяяр рикӀел хкведа. |
Мариф муаллимдин эсеррихъ галаз гьеле абур чап ийидалди таниш хьайи, литературадин яратмишунриз къимет гуз жедай, къенин юкъуз чаз амай тӀимил ксарикай сад тир шаир Арбен Къардаша гьикаяйрин автордиз икӀ лагьанай: « …Ви гьар эсердихъ вичин манаметлеб ава, кхьинин макьсад ава. Ваз вуч паталди, вуж паталди кхьизватӀа чизва. Ви эсеррикай бейни авай кӀелзавайдавай кфетни, тарсни хкудиз жеда… ». За винидихъ Мариф муаллимдин вичин гафар и макъаладик кутуна къалурунин мурадни адан яратмишунрикай акьул авайдавай кфетни тарс хкудиз жедайди къалурун тир… Къенин юкъуз аквазвай дуьнья вичин акьулдивди кьуна кьатӀундай инсан жагъуриз четин я. И кар авун патал гзафбуруз чирвал бес жезвач. Ам бес тежезвай чкада парабур гьакъикъатдикай буш хиялди арадал гъайи фикиррал акъваззава, вучиз лагьайтӀа, гилан, йикъалай-къуз усал жезвай дуьньяда ахьтин «чирвилерихъ» еке къимет хьанва. Мариф муаллимдин чирвилер масабур тир. ГьакӀ хьайила тир ам эхиримжи йисара лезги хуьрера яшамиш жезвай аялрин арада математикадин олимпиадаяр тешкилунал машгъул хьайиди. Адаз лезгийрин аялрин кьилер, масабуруз хьиз, буш хиялди арадал гъайи «чирвилерив» ваъ, гьакъикъатдикайни культурадикай авай чирвилерив ацӀайбур хьана кӀанзавай. Бес ихьтин кас бейнида затӀ авай гьар са лезгидин рикӀелай алатдани мегер! |
«Лезги газетдин» редакцияда кьиле фейи Мариф Къадимован «Тарни тӀвар» ва «Жизни живые метки» ктабрин презентациядин иштиракчияр. 2021-йисан 28-май |
Эхиримжи йисара чи республикада маларик, лапагрик, маса гьайванрик ва кӀвалин къушарик акатдай Сибирдин язвади (ирин къведай хер), дабакьди, туберкулёзди (жигерра, ратара, туьтуьна, кӀарабда хер ийидай азар), гьакӀни бруцеллёз, эмкар, лейкоз азарри чпикай хабар гузва. Маларин, лапагрин и бязи азарар инсан патални хаталу я. СтӀал Сулейманан районда и жигьетдай гьихьтин гьалар ава? Малкъара хаталу азаррикай хуьн патал гьихьтин серенжемар кьабулзава? И суалриз жавабар жагъурун патал чун Дагъустан Республикадин ветеринариядин рекьяй комитетдин «Сулейман-Стальское районное ветеринарное управление» ГБУ-ДИН начальник Ж.М.Мегьамедовахъ галаз гуьруьшмиш хьана. |
Жамидин Мейланович, сифтедай чаз вуна управленидикай, адан хиве авай везифайрикай лагьана кӀанзава. |
- Чи управленида 27 касди кӀвалахзава. Абурукай 14 кас ветврачар, 6 кас ветфельдшерар, амайбур техработникар я. Гьар сад вичин хиве авай везифайрив жавабдарвал гьисс авуналди эгечӀзава. Хуьрерин агьалийри абурулай наразивал авур дуьшуьшар авач. Пешекаррин кӀвалахдилай зунни рази я. |
Везифайрикай лагьайтӀа, абур «ветеринарный управление» гафарай малум жезва. Чи къуллугъдин вилик, кьилди къачуртӀа, ихьтин везифаяр ква: маларин ва къушарин азаррин вилик пад кьун, азар галукьнавай дуьшуьшра абур терг авун, ветеринариядинни санитариядин жигьетдай малдарвилин продуктрин хатасузвал таъминарун, гьам инсанрик, гьам гьайванрик акатдай азаррикай агьалияр хуьн, маса регионрай азарар атунин вилик пад кьун. И везифаяр кьилиз акъудун патал чи управлениди гьар йисуз тухудай серенжемрин план туькӀуьрзава, ветеринариядин участокриз килигна, план кварталриз ва варцариз пайзава. Ветеринариядинни азаррин вилик пад кьунин серенжемар тухудайла ва рапар ядайла, агьалийрин ва хуьрерин администрацийрин патай куьмек гун патал кӀвалахдин планрин копияр чна чкайрин поселенийрин кьилерив агакьарзава. |
Районда, санлай къачурла, хаталу азаррихъ галаз алакъалу гьалар гьикӀ я? Азаррин аксина гьихьтин серенжемар кьабулзава? - Районда маларик, лапагрик, къушарик акатдай хаталу азаррихъ галаз алакъалу гьалар адетдинбур, секинсузвал кутан тийидайбур я. 2023-йисуз чи управленидин пешекарри лап хаталу азаррин аксина серенжемар кьиле тухвана, ири карч алай 21795 гьайвандиз Сибирдин язвадикай ва эмкардикай хуьдай (ревакцинация), ири карч алай ва гъвечӀи карч алай 40564 гьайвандиз (гьар кварталда ревакцинация) дабакьдин аксина рапар яна. Бруцеллёз ва лейкоз азарар кватӀа чирун патал ири карч алай 14673 гьайван (шумудни са сеферда), туберкулёз кватӀа чирун патал 19440 гьайван (шумудни са сеферда) ахтармишна. Алай йисан алатнавай девирда бруцеллёз кватӀа чирун патал ири карч алай саки 6000 гьайвандилай иви къачуна. План 3000 гьайван яз, бруцеллёздин аксина ири карч алай 2000 гьайвандиз рапар яна. КӀвалахдин пландихъ галаз алакъалу яз и серенжемар давамарзава. Райондин мулкунал ветеринариядин 4 участок ала, абуру хуьрерин 16 поселенидик акатзавай 35 хуьруьн агьалийриз къуллугъзава. |
Районда хуьруьн майишатдин карханайрихъ ва агьалийрихъ авай маларин, къушарин кьадар, вилик йисарив гекъигайла, гзаф хьанвани, тӀимил? - Гзаф хьанва, и карди шадвал кутазва. Инвестпроектрай тешкилнавай, асул гьисабдай малдарвилел машгъул чӀехи кархана хьанва райондин мулкунал. «АЛИЯК» ООО-ДИХЪ вичин ветеринариядин къуллугъ ава. ЯтӀани, аданни чи управленидин арада ихтибардин хъсан алакъа ава. Агьалийрикай, хсусиятдин вири жуьрейрин къурулушрикай рахайтӀа, районда ири карч алай 13200 гьайван, гьабурукай яз, 7500 кал, гъвечӀи карч алай 13500 гьайван, гьабурукай яз, 9100 диде хипер, 283 балкӀан ава. КӀвалин къушар 84500-далай виниз я. Абур вири управленидин пешекаррин кьетӀен гуьзчивилик ква. |
Массовый информациядин бязи такьатра, лап тӀимил ятӀани, чи республикада азарар, мисал яз, бруцеллёз квай мал тукӀуна, адан як маса гузвай дуьшуьшар жезва лугьуз кхьизва. Жезвай крар яни? - Чи райондин мулкунал ихьтин дуьшуьш садрани хьайиди туш, я къенлай кьулухъни жедач. ЯкӀар, гьакӀни некӀединни якӀун суьрсет маса гузвай вири ксар ва чкаяр чи гьар йикъан гуьзчивилик ква. Чкайрал физ, чи пешекарри гьар юкъуз ахтармишунар тухузва. Пландин бинедаллаз, чна мукьвалмукьвал рейддин мярекатарни тешкилзава, алвердин кардик квай къайдайрал амал авунал гуьзчивал тухузва. Гаф кватай чкадал лугьуз кӀанзава хьи, райондин мулкуна бруцеллёздик ва маса азардик гиликьай малар чилик кутадай кьве чка (скотомогильник) ава. Биоамукьаяр терг авун патал кьейи малдин жендекар кудай пич хкана, ам «АЛИЯК» ООО-ДИВ вуганва. Малар, лапагар ва кӀвалин къушар азарлу хьанватӀа ва я и кардал шак физватӀа, гьар са касди тади гьалда ветуправленидиз хабар гун чарасуз я. Тади гьалда чи пешекарар чкадал фида, гьайванрин ва къушарин гьалар ахтармишда. Лазимвал аваз хьайитӀа, тади гьалда куьмек гуда. |
КӀвалахзава. Ида нетижани гузва |
РД-ДИН Кьил Сергей Меликова 25-мартдиз кар алай месэлайрай совещание кьиле тухузвай вахтунда Дагъустан Республикадин вице-премьер - республикадин чилин ва эменнидин алакъайрай министр Заур Эминова малумарайвал, 2024-йисуз юзан тийидай эменнидин государстводин Сад тир сиягьдик (ЕГРН) Дагъустандин хуьрерин 717 сергьят кутун планламишнава, хабар гузва РД-ДИН Кьилин пресс-къуллугъди. |
Региондин вице-премьердин гафаралди, 1-кварталда тамамарна кӀанзавай кӀвалахар пландин бинедаллаз кьиле физва ва вилик эцигнавай макьсаддив агакьарда. ЯтӀани, ада са жерге муниципалитетриз и рекье кӀвалахдик йигинвал кутуниз эвер гана. |
«Вилик квай месэла лап екеди, амма тамамариз алакьдайди я. Идалайни гъейри, «Пространственный делилрин милли къурулуш» госпрограмма уьмуьрдиз кечирмишунин жигьетдай Дагъустандикай федеральный центрада хъсан фикир ава», къейдна ада. Алай йисуз сад тир сиягьдик кутуна кӀанзавай 776 сергьятдикай 453-даз талукь яз и кӀвалах авуна акьалтӀарнава. И хилериз субсидияр чара авунин жигьетдай чкайрин бюджетриз куьмек гун патал региондин бюджетдай такьатар чара авунва. Шегьеррин ва районрин арада кьиле фейи конкурсдай 31 муниципалитет акъатнава. Республикадин бюджетдай тир субсидийрин умуми кьадар, малум хьайивал, 54,6 миллион манатдиз барабар я. 200 агъзурдалай гзаф объектар НСПДДИН кар алай хилерикай садан, кьилди къачуртӀа, эменнидин идалай вилик гьисабдиз къачунвай объектрин иесияр тайинарунин сергьятра аваз ахтармишнава. «И йисуз чна кадастрдин кӀвалахар, вири патарихъай фикирда кьуна, кьиле тухун давамарзава. И хиляй чун уьлкведа кӀвенкӀвечи субъектрикай сад я ва, кӀвалах чешнелудаказ тешкилун себеб яз, Росреестрди амай субъектриз чи тежрибадикай менфят къачун теклифзава», - къейдна З.Эминова. Алай йисуз кӀвалах 30 районда ва шегьерда кьиле тухузва. Санлай къачурла, и серенжем 160 агъзур объектдиз талукь я. И кардин сергьятра аваз, агьалияр патал пулсуздаказ чилин участокар ва кӀвалер тайинарнавай сергьятра ва чкадин кьетӀенвилер фикирда кьуна, кадастрдин гьисабдиз къачузва. Совещанидал рахай РД-ДИН эцигунрин, архитектурадин ва ЖКХ-ДИН министр Александр Нестерова къейд авурвал, региондин шегьерра эцигунрин кӀвалахар таъминарунин Государстводин информациядин къурулуш (ГИСОГД) муниципалитетрин ихтиярда авай делилралди ва материалралди ацӀурунин жигьетдай кӀвалах лазим кьадарда кьиле тухузвач. Гьа са вахтунда 2023-йисан 1-сентябрдилай РФ-ДИН градостроительный кодексдик дегишвилер кутунва. Абурун бинедаллаз чкадин самоуправленидин органри чпин мулкарал объектар эцигун патал гузвай ихтиярриз талукь делилар ГИСОГД-ДИК кутун лазим я. И делилар агакьарунин вахт чӀурунай административный жавабдарвилиз чӀугвазва. А.Нестерова къейд авурвал, чкадин самоуправленидин органри чил ишлемишунин къайдаяр ва генпланар гьазурзавай, гьакӀни хуьрера эцигунрин кӀвалахар кьиле тухузвай тегьердиз талукь язни суалар арадал къвезва. «2027-йисан 1-январдилай мулкарин сергьятрин гьакъиндай делилар авачир дуьшуьшра эцигунрин кӀвалахар кьиле тухудай ихтиярар мад гудач. Им акӀ лагьай чӀал я хьи, и вахт алукьдалди, садни хкуд тавуна, вири хуьрера ва шегьерра ПЗЗ-ЯР (чил ишлемишунин ва эцигунрин кӀвалахар кьиле тухунин къайдаяр) тестикьарун лазим я», - къейдна ада. 21-мартдин делилралди, генеральный планар 708 чкадикай 9 шегьердани хуьрерин ва шегьеррин 324 поселенида тестикьарнава. «Чна чилерин сиягь ва и чилер региондин майишатчивилин кӀвалахдал гьикьван желб ятӀа тайинарун лазим я. Чна гьакӀни эцигунрин кӀвалахар кьиле тухун патал чилерин участокар чара авунин месэлани гьялда. Мулкарин планировкадин тестикьарнавай проект галачиз садавайни мад эцигунар кьиле тухуз жедач! Инсанриз шегьерар чпин итижар патал виликди тухузвайди акун лазим я», - тагькимарна совещанидал РД-ДИН Кьили. |
Россиядин экономика алай вахтунда тарихда садрани тахьай жуьреда кӀвалахдай ксарин кьитвилел гьалтнава – кӀвалахдай ксар бес тахьунилай уьлкведин вири хилерай 90 процент компанийри арза ийизва. Виридалайни гзаф кадрийрин кьитвал, са жерге пешекарри къейдзавайвал, промышленностдин, транспортдинни логистикадин ва агьалийрин къуллугъар тамамарунин бязи хилера арадал атанва. |
Кадрийрин кьитвал авай къайдада, штатдин кьадардилай аслу тушиз, алай вахтунда 85 процент карханайри кӀвалахзава. Къейд ийин, 1000 касдилай гзаф къуллугъчияр авай карханайрин арада кадрияр бес тахьунилай 90 процент компанийри арзаяр ийизва. |
Гьуьрметлу Сергей Алимович! Мегьарамдхуьруьн райондин Киркарин, Хуьрелрин ва Чепелрин хуьрера яшамиш жезвай агьалияр авай четин гьал, гьакӀни абурун арзайриз гьукумдин органрин патай фикир тагузвайди акваз, зун Куь тӀварцӀел чар кхьиниз мажбур хьанва. Гьеле 2017-йисалай Дагъустан Республикадин Кьилин патав гвай гражданвилин жемият еримлу авунай ва инсандин ихтияррай Советдин член яз, зун и хуьрерин агьалийрин вилик акъвазнавай четин месэлайрал фикир желб ийиз алахънай. Амма виле акьадай хьтин агалкьунар захъ хьанач. |
Мегьарамдхуьруьн райондин «сельсовет Киркинский» хуьруьн поселение муниципалитетдин мулкунал виридалайни фад арадал атайбурукай сад я. Райондин вини кьиле авай ва Киркарин хуьруьн советдик акатзавай хуьрер виликдай виридалайни чӀехибур ва важиблубур, яни муниципалитетдин диб тешкилзавайбур тир. |
Мегьарамдхуьруьн райондин агъа пата авай хуьрерин чӀехи пай иниз алатай асирдин 60-70-йисара Дагъустандин жуьреба-жуьре районрай куьч хьанвайбур я. Куьч хьунин гьерекат тӀебиатдин бедбахтвилихъ (залзаладихъ) ва чкӀанвай хуьрерин агьалийриз цӀийи чкаяр жагъурунин игьтияждихъ галаз алакъалу тир. Мегьарамдхуьруьн райондин сифтегьан юкьван школайрикай сад Киркарин хуьре арадал атанай, адан патав яргъал йисара школа-интернатни кардик квай - ина Дагъустандин кьиблепатан гзаф районрай къвезвай аялри чирвилер къачузвай ва яшамиш жезвай. Гуьгъуьнлай школадиз государстводин ва сиясатдин рекьяй машгьур деятель, Киркарин хуьруьн агьали Гь.А.Аликберован тӀвар гана. Алай вахтунда и мектебдин 10 ва 11-классра гьарда анжах кьве аялди кӀелзава. И хуьрерин агьалийри районда, республикада, уьлкведа кьиле тухузвай вири мярекатра активнидаказ иштиракзава. Гила и хуьрерин агьалийрин вилик я чкадин, я республикадин властри фикир тагузвай са жерге четин месэлаяр акъвазнава. КӀвалахдай чкаяр тахьун себеб яз, инсанрин дуланажагъ усал хьанва. СПК-ЯР тергна, виликдай виниз тир бегьерлувилин багълар авай, цик квай берекатлу чилер кирида вуганва ва абур векь ядай чкайриз элкъвенва. Цазвай маса чилер гадарнава, абур кул-кусри кьунва. Государстводин патай куьмек авачиз, хуьруьнвийриз и чилер гьялдай мумкинвал авач. Субсидияр лагьайтӀа, чахъ авай делилралди, йисалай-суз гьа са ксари къачузва. Чепелрин хуьруьн патав арадал гъанвай «Багъ» КФХ-ДИ чкадин агьалияр кӀвалахдалди таъминарунин месэла лазим кьадардин 5 процентдилай гзаф тушиз гьялзава. Инсанри лугьузвайвал, «Багъ» КФХ-ДИН кӀвалахдани вири «цӀалцӀам» туш. Чахъ авай делилралди, кӀвалахдин гьакъи ана «чӀулав бухгалтериядин» къайдада гузва. Ана зегьмет чӀугвазвайбурун чӀехи паюнихъ галаз икьрарар кутӀуннавач. Зегьметдин гьакъи кӀвалахай йикъай ва нагъд пулуналди гузва. И хуьрерин агьалияр патал акьалтӀай четин мад са месэла ам я хьи, Самур вацӀун къерехда аваз, абурухъ бес кьадарда я хъвадай, я дигидай яд авач. Хуьрерин агьалийри чпин къуватралди чӀугунвай турбайрай къвезвай яд гигиенадинни санитариядин истемишунриз жаваб гудайди туш. Идалайни гъейри, ам тӀегъуьнрин жигьетдайни зарарлу, хаталу я. И месэлайрал алава яз, мад са бедбахтвал арадал атанва: цин чешмейрин патав гвай, яни кьетӀендаказ хуьн лазим тир чкада, са гуьзчивални алачиз тарар-тамар атӀун себеб яз, хуьрериз хъвадай яд къвезвай булахра ятар йисалай-суз тӀимил жезва. Гьа са вахтунда, хъвадай цин месэла сад-садан лап муькьув гвай вири хуьрер патал четин месэла тирди чизчиз, малум тушир себебралди анжах са Муьгъверганрин хуьр целди таъминарунин кӀвалахрин проект туькӀуьрнава ва яд тухунин кӀвалахар гъиле кьун патал гьазурвал аквазва! Киркарин, Хуьрелрин ва Чепелрин хуьрера яшамиш жезвай чи агьалийри ихьтин гьерекатар бюджетдин такьатар неинки акьулсуздаказ ишлемишун яз, гьакӀни гуьзчивалдай ва къайдаяр хуьдай органри фикир гун чарасуз тир тахсиркарвални яз гьисабзава. |
Самур вацӀай яд къачузвай ва хуьрерин лап мукьувай физвай КОР-ДИН водовод лап татугай гьалда аваз 30 йисалай гзаф вахт я. Адаз фикир гудай са касни авач. Алай вахтунда къанал авай гьалди адалай агъада яшамиш жезвай жемят патал хаталувал арадал гъизва. ЖУЬРЕБА-ЖУЬРЕ дережайрин руководителри хуьруьн майишатда жезвай агалкьунрикай гьахъ-гьисабар ийизва. Гьа са вахтунда абуру чи дигидай, цадай виш гектарралди чилер акьулсуздаказ ишлемишзавайдакай ва я михьиз гадарнавайдакай са гафни лугьузвач. |
Советрин девирда и чилерал гуьзел багълар экӀя хьанвай, масабура майваяр гьасилзавай ва я техил цазвай, и мулкарай виниз тир бегьерар вахчузвай, абурун гьисабдай и хуьрерин жемят гьам кӀвалахдалди, гьам къазанжийралди таъминарзавай. Гуьзчивалдай органри, анжах чпин хсуси игьтияжар таъминариз ва чкайрал тухузвай чӀуру сиясатдин тереф хуьз, чпин къуллугъдин везифаяр тамамарунивай къерех хьанва. Абуру гьакъикъатда авачир агалкьунрикай гьахъгьисабар ийизва. Гьа ихьтин четин гьалда и хуьрера электричестводин сетарни ава. Гьалар гуьнгуьна хутада лугьуз, 15 йисалай гзаф вахт я. Амма, пичӀи гафарилай гъейри, маса дегишвал аквазвач. Электроэнергия датӀана хкудун адет хьанва. И карни, жемятдиз виликамаз хабар тагана, суткадин гьи вахтунда хьайитӀани жезва. Амма я эквер хкудунин себеб, я туькӀуьр хъийидай вахт чириз хьун мумкин кар туш. И кар себеб яз, инсанрин кӀвалера техника мукьвалмукьвал чӀур жезва ва цӀаяр кьунин хаталувал арадал къвезва. Мад са месэла информациядихъ галаз алакъалуди я. Чкадин (кьилдин касдин хсусиятда авай) «ОТВ» телеканалдин сигнал и хуьрерив агакь тийиз 20 йисалай гзаф вахт я. Хуьрерин агьалийрив районда кьиле тухузвай мярекатрикай ва мумкин тир кьетӀен гьаларикай малуматар агакьардай са мумкинвални авач. Эхиримжи 30 йисан вахтунда гьич садрани я республикадин, я райондин са руководителни и хуьрерин агьалийрихъ галаз гуьруьшмиш хьанач, абурун вилик акъвазнавай четин месэлайрикай хабар кьунач. Халкьдин хкянавай векиларни (вири дережайрин депутатар) - законар акъуддай органриз хкягъайдалай кьулухъ та нубатдин сечкийралди «квахьзава». Анжах абур арабир «Багъ» КФХ-ДИН мулкунал пайда жеда, ина рикӀел аламукьдай шикил ягъун патал. Винидихъ чпикай лагьанвай месэлайрин гьакъиндай чкадин жемятди республикадин ва райондин идарайрин, депутатрин тӀварцӀел гзаф кьадар арзаяр рекье тунай, амма агакьайди анжах хиве кьур гафар я. |
Чи агьалияр патал, санлай къачурла, вири лезгияр патални иллаки хцидаказ акъвазнавай мад са месэла Азербайжандихъ галаз сергьятдал алай вахтунда кардик квай къайда я. Гьатта лап багъри ксаризни, гьихьтин себебар аваз хьайитӀани, гуьруьш жедай ихтияр авачиз 4 йисалай гзаф вахт я. И хуьрерин гзаф кьадар жемятрин мукьва-кьилияр Азербайжандин мулкунал яшамиш жезва эхир. Камаралди алцумиз жедай мензилда аваз, багъри ксаривай хизандин мярекатра иштиракиз жезвач. Хизанар, са себебни авачиз, къакъуднава. Зи фикирдалди, икӀ хьун лазим туш. ГьикӀ лагьайтӀа, Азербайжандиз самолетда аваз фидай мумкинвал авай ксар лап тӀимил я. |
И месэла гуьнгуьна тун лазим тир ксари са серенжемни кьабулзавач. Агьалияр арадал атанвай гьаларин, гьакӀни сергьятдал кардик кутунвай къайда къуватдай вегьедай вахт гьихьтинди ятӀа, гьадан гъавурда твазвач. Гьа са вахтунда къейднавай 4 йисан вахтунда сергьятдилай элячӀна физвай ва девлетлуйрин хсусият тир залан парар ялдай машинрин кьадар виш сеферда гзаф хьанва. Чи хуьрерин агьалийрин чӀехи пай савадлу ксар я, халкьди къанунрал амал ийизва. Инсанриз гьалар къизгъинариз кӀанзавач. Абуруз митингар кӀанзавач! Абуруз кӀанзавайди чпиз яб гудай ва тӀал алай месэлаяр, виридан ихтиярар сад хьиз хвена, гьахълудаказ гьялдай кас я. Гьуьрметлу Сергей Алимович! Чи халкьдиз чизва - республикадин вилик важиблу, фикир гана кӀанзавай месэлаяр гзаф ква ва Куьне абур гьялун патал вири къуватар сад ийизва. Куьн алахъзавайди ва месэлайрин чӀехи пай нетижалудаказ гьялзавайди халкьдиз аквазва. Чи инсанри и кардал шадвалзава. Амма абуру чпин месэлаярни агъуз дережадинбур яз гьисабзавач. ГьикӀ лагьайтӀа, мектебра абурун аялри кӀелзава. Аялар лагьайтӀа, чи ва уьлкведин гележег я. Украинада кьиле физвай СВО-ДА активнидаказ иштиракзавай чи гадайрин кьадар тӀимил туш. Гзафбуруз государстводин ва идарайрин патай шабагьар ганва. Гьайиф хьи, магьрумвилерни ава. Хуьруьн жемятди Квевай республикадин идарайрин регьберри ва депутатри и хуьрерин агьалийрин игьтияжриз фикир гун ва за винидихъ чпикай лагьанвай тӀал алай месэлайрин са пай кьванни гьялиз куьмек гун тӀалабзава. Сагърай! |
Гьуьрметдивди, Къарибов Фикрет Къарибович, зегьметдин ветеран, «РД-ДИН Кьили кьунвай рекьиз куьмек гун» ДРОО-ДИН правленидин член. |
2023-йис Дагъустанда маса къачузвай хуьруьн майишатдин техникадин кьадар гзаф хьунинди тир лагьайтӀа жеда. Республикадив агакьнавай техникадин умуми къимет 1,1 миллиард манатдиз барабар хьана. Им 2022-йисан кьадардилай 165 процентдин гзаф я. Маса къачузвай хуьруьн майишатдин техникадин кьадар федеральный лизингдин гьисабдай гзафариз алакьна - санлай къачур кьадардикай адан пай 57 процентдив агакьзава. Майишатри техникадин парк гьакӀни хсуси такьатрихъ цӀийи хъувуна, бязи шейэр лагьайтӀа, кредитрин куьмекдалди маса къачуна, хабар гузва РД-ДИН хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводин информациядин къуллугъди. Хуьруьн майишатдин техникадин бине мягькемарунин месэладиз кьилин фикир СтӀал Сулейманан, Дербент, Къизляр, Хасавюрт, Тарумовский ва Къизилюрт районра гузва. Санлай къачурла, 2023-йисан вахтунда Дагъустандин 21 райондин 69 майишатди чпин машинринни тракторрин парк цӀийи хъувуна. Хуьруьн майишатдин 449 машин, гьа гьисабдай яз 154 трактор ва техил кӀватӀдай 8 комбайн маса къачуна. Ида хуьруьн чкада кӀвалахдин цӀийи 100 чка арадал гъидай, агротехникади истемишзавай вахтунда хуьруьн майишатдин 15 агъзур гектардилай гзаф чилер гьялдай ва 3 агъзур гектардилай гзаф майданрай техил вахтунда кӀватӀ хъийидай мумкинвал гана. 2024-йисуз маса къачузвай хуьруьн майишатдин техникадин кьадар 1 миллиард манатдин къиметдиз барабар хьун лазим я. Алатнавай вахтунда майишатри «Росагролизинг» АО-ДИН куьмекдалди, лизингдин къайда ишлемишна, хуьруьн майишатдин 29 машин, гьа гьисабдай яз 23 трактор (67,3 миллион манатдин, алатай йисан и вахтунин делилрив гекъигайла, - 131 процент) маса къачунва. |
Дагъустанда 2023-йисуз кьиле тухвай капитальный эцигунрин объектриз государстводин кадастрдин къимет гунин кӀвалахдин нетижайри квартирайрин ва кьилдин ксарин яшайишдин кӀвалерин (ИЖС) кадастрдин къимет хейлин гзаф хьанвайди къалурна. Идакай Росреестрдин республикада авай управлениди хабар гузва. «ИкӀ, 2019-йисуз квартирайрин са квадратный метрдин кадастрдин къимет юкьван гьисабдалди 18 агъзурни 587 манатдиз барабар тир. Гьа са вахтунда 2023-йисуз и делилди 41 агъзурни 507 манат тешкилзавай. ИЖС-ДИН объектриз талукь гьаларни гьа икӀ я: яшайишдин кӀвалин са квадратный метрдин къимет 5 агъзурни 883 манатдилай 8 агъзурни 186 манатдал кьван хкаж хьана. Алишверишдин объектрикай рахайтӀа, абурун са квадратный метрдин кадастрдин къимет 20 агъзурни 203 манатдиз барабар я», - лугьузва малуматда. Къейдзавайвал, кадастрдин къиметдин цӀийи кьадарар 2024-йисан 1-январдилай ишлемишиз башламишнава. Абур гьам кьилдин ксариз, гьамни карханайриз талукь я. Кадастрдин къимет хкажунин асул себеб ам я хьи, идалай вилик къиметар тайинарунин кӀвалах 2019-йисуз кьиле тухванай. |
«2023-йисуз агьалияр кӀвалахдал акъвазуниз талукь яз «Россияда кӀвалах. Мумкинвилерин вахт» лишандик кваз кьиле тухвай Вирироссиядин 1-мекерада 700-далай виниз дагъустанвийриз кӀвалахдай чкаяр жагъана. ЦӀи лагьайтӀа, и серенжемдин сергьятар мадни гегьеншарнава. Республикадин меркезда хьиз, ам чӀехи 13 райондани кьиле тухун пландик кутунва. ИкӀ, кьве паюникай ибарат тир мекера апрелдин ва июндин варцара кьиле фида». Идакай Махачкъалада «Дагъустан» РИА-ДИН конференц-залда кьиле фейи гуьруьшдал Дагъустандин зегьметдин ва яшайишдин рекьяй вилик финин министр Мурад Къазиева малуматар гана. Вирироссиядин мекерадин 1 пай Махачкъала ва Каспийск шегьеррин агьалияр патал меркезда 5-апрелдиз нисинин сятдин 1-даз, «Россия - зи тарих» тарихдин паркуна ва 12-апрелдиз нисинин сятдин 2-даз «Время перемен» яшайишдин кафеда кьиле тухудайвал я. Мекерадин федеральный дережадин, яни кьвед лагьай пай 28-июндиз кьиле фида. Мекеради неинки са чи республикада, гьакӀ Россиядин вири регионра, гьа гьисабдай яз цӀийи регионрани кӀвалахдал акъваздай мумкинвал гузва. Кьилди къачуртӀа, республикадин кӀвалах теклифзавайбуру 1500-далай виниз, федеральныйбуруни 10 агъзурдалай виниз кӀвалахдай чкаяр теклифда. |
- Вирироссиядин мекера гьа са вахтунда чи уьлкведин вири регионра кьиле тухуда. ЧӀехи и серенжемди - кӀвалах теклифзавайбурни кӀвалах жагъурзавайбур санал кӀватӀда. Уьлкведин чӀехи компанийрини вакансияр ва кӀвалахдин рекьяй винелди хкаж жедай мумкинвилер теклифда. Мекерадин сергьятра аваз, кӀвалах жагъурзавай ксаривай са шумуд работодателдихъ, гьа гьисабдай яз чи республикадилай къецяй тирбурухъ галазни суьгьбет кьиле тухудай, гьа са вахтунда, кӀвалахдал акъвазайла, гьукуматдин патай агакьдай куьмек, кӀвалахдин шартӀар ва ихьтин амай месэлаярни чкадал виликамаз чирдай мумкинвал жеда, - хабар гана министрди. |
Адан гафарай мадни малум хьайивал, мекерада, кӀвалахдихъ къекъвезвайбурулай гъейри, студентривай, школьникривай ва абурун диде-бубайривайни иштиракиз жеда. И кар патал абуру, патав гвай агьалияр кӀвалахдалди таъминардай центрадиз фена ва я «Работа России» порталда (ифей линиядиз зенгна), арза гун герек я. |
- Эгер школада чӀехи классра кӀелзавай аялдиз, гзафбурун рикӀ алайвал, вичикай духтур, военный жедатӀа чизвачтӀа, ахьтинбуруз чна мекерадиз атун теклифзава. ГьикӀ хьи, ачух и майданди абуруз авай кьван пешейрихъ галаз мукьувай таниш жедай, рикӀик гьим акахьдатӀа чирдай мумкинвал гузва, рикӀиз кӀани пеше хкягъунин карда абуруз куьмекда. Са гафуналди, мекера неинки работодателри кӀвалах теклифзавай, гьакӀни алай аямдин кӀвалахдалди таъминардай къуллугърин мумкинвилерихъ галазни танишардай ачух майдан я, - лагьана министрди. |
Мурад Къазиева къейд авурвал, мекерада профориентациядин, чирвилер гудай идарайрин майданрини кӀвалахда. Анрал пешекарвал гьикӀ хкаждатӀа ва я алай аямда игьтияж авай пешедай чирвилер гьикӀ къачудатӀа суьгьбетда. Гьаниз килигна, мекерада школада кӀелзавай аялривай, студентривай, абурун дидебубайривай хьиз, кӀвалах дегишардай ният авай ва гьакӀни кӀвалахдин рекьяй виликди физ кӀанзавай ксаривайни иштиракиз жеда. - Мекерадин сергьятра аваз, чирвилериз талукь яз къуллугърин майдандал гьихьтин пешейрай чирвилер къачуз жедатӀани танишарда, яни са жерге пешейрай чирвилер къачун теклифда. Гьа гьисабдай яз, «Демография» милли проектдин сергьятра авазни къачуз жедай пешейрик акатзава: ширинлухар гьазурдайди (кондитер), ашпаз, медсестра, дерзичи, веб-программист, дерлекчи, беледэкскурсовод, электрогазосварщик ва масабур, - алава хъувуна ада. |
Мугьмандин гафарай малум хьайивал, инженервилин ва рабочий вири пешейрин сагьибрихъ, гьакӀни ашпазвиле, ширинлухар гьазурдай, туризмдин хиле зегьмет чӀугвадай ксарихъ алай вахтунда еке игьтияж ава. Машинар ремонтдай хъсан устӀаррин кьадарни тӀимил я. |
Виликамаз авай делилралди, мукьвара кьиле тухудай мекерада, яни Вирироссиядин мекерадин 1-паюна, чи уьлкведин жуьреба-жуьре регионра зур миллиондилай артух агьалийри иштиракун гуьзлемишзава. Дагъустанда лагьайтӀа, 10 агъзур касдилай виниз. Ихьтин серенжем гьар йисуз кьиле тухун пландик кутунва. |
Дагъустандин МВД-ДИН Госавтоинспекциядин пресс-къуллугъди хабар гузвайвал, 24-мартдилай республикада машин гьалдай вахтунда телефондай рахазвайбур винел акъуддай камераяр кардик акатнава. Законди и кардал амал тийизвайбур 1500 манатдив агакьна жерме ийидай ихтияр гузва. |
Къейд ийин хьи, машин гьалдай вахтунда телефондай рахун, дуьньядин гзаф уьлквейра хьиз, РФ-ДАНИ, ПДД-ДИН (рекьера гьерекатдин къайдаяр) 2.7-пунктунал асаслу яз, къадагъа авунва. ИкӀ, машин гьалзавай касдиз телефондай рахадай ихтиярар авач (телефон гъиле кьун тавуна, техникадин алатрикай менфят къачуна, рахадай къайда квачиз). |
Амма тежрибади къалурзавайвал, чӀехи пай водителриз, гаджетри аварияр хьунал гъизвайдакай хабар аватӀани, абур ишлемиш тавуникай къерех жез кӀанзавач. |
Кьиле тухвай ахтармишунри тестикьарзавайвал, рулдихъ телефондай рахазвай ва я смс (сообщение) кхьизвай водителдивай машин, рекьера гьерекатдин вири къайдайрал амална, ерилудаказ гьализ жезвач. Хаталувал пайда хьайи дуьшуьшрани телефондал машгъул водитель патал нетижа хъсанди хкатзавач. |
Эхиримжи вахтаралди телефондай рахун къадагъа авун анжах гъиле маса затӀ аваз хьуникди, водителдиз са гъиливди машин (иллаки къекъуьнрал) гьалун четин хьунихъ галаз алакъалу ийизвай. Алай вахтунда экспертрин фикир сад хьанва: водителар патал рекьиз фикир тагунихъ, яни телефондай рахадайла, фикирар масана хьунихъ, тӀимил хаталувал авач. |
И йикъара Махачкъалада, Россиядин Дагъустан Республикада авай УФСИНДИН (Управление Федеральной службы исполнения наказаний) УИИ-ДА (УГОЛОВНО-ИСПОЛНИТЕЛЬНАЯ инспекция) «Россиядин Федерацияда пробациядин гьакъиндай» Федеральный закон уьмуьрдиз кечирмишунин сергьятра аваз, пробациядин месэлайриз талукь яз ведомствойрин уртах совещание кьиле фена. Кьилди къачуртӀа, ана Россиядин РД-ДА авай УФСИН-ДИН УИИ-ДИН начальник Сайибат Абасовади, адан заместитель Анфиса Кабуловади, Махачкъаладин чӀехи яшара авай агьалийрив ва инвалидрив яшайишдин рекьяй къуллугъар агакьардай центрадин директордин заместителдин везифаяр тамамарзавай Раида Суфидавудовади, Дагъустандин Адвокатрин палатадин вице-президент Бакри Бакриева, яшайишдин адаптациядин рекьяй «Гьакъикъат» центрадин регьбер Али Алиева, «Республикадин хизанриз ва аялриз яшайишдин рекьяй куьмекар гудай центр» ГКУДИН пешекар Шаризат Рамазановади, Дагъустандин Муфтиятдин векил Мегьамед Къурбандибирова, гьакӀни УИИ-ДИН Махачкъалада авай филиалрин пробациядин дестейрин старший инспекторри иштиракна. Совещанидин иштиракчийри пробациядин, яни чпин гьакъиндай уголовноправовой жуьредин маса къайдайрикай менфят къачуналди, азадвиликай магьрум авуналди ва я мажбурвилелди тир кӀвалахар кьилиз акъудиз туналди жазаламишнавай ксар дустагърай экъечӀайла, жаза чӀугун алатайла, абур уьмуьрдин четин шартӀарай экъечӀунихъ, гьа гьисабдай яз ресоциализациядин (инсан цӀийи обществодив вердиш хьун), яшайишдин рекьяй адаптациядин ва реабилитациядин месэлайрайни, ахьтин ксарин ихтиярар ва закондин итижар хуьнихъ элкъуьрнавай са жерге серенжемар галайгалайвал веревирдна. ИкӀ, абуру къейд авурвал, ихтилат физвай категориядин агьалийриз мукьва-кьиливилин алакъаяр арадал хкунин, кӀвалахдалди, яшамиш жедай чкадалди таъминарунин, юридический месэлайрай ва икӀ мад куьмекар гуда. Пробациядин серенжемар анжах гуьгьуьллубуруз талукь яз кьиле тухуда. Бакри Бакриева къейд авурвал, республикадин Адвокатрин палата чпин жигьетдай пробация кьиле тухузвай ксариз яшайишдинни праводин месэлайрай пулсуздаказ меслятар гуз гьазур я. - Чпиз талукь яз пробация кьиле тухузвай ксариз ихтияррин рекьяй куьмек гун, и жигьетдай савадлувал хкажун алатай йисуз республикадин Адвокатрин палатади ва Россиядин Дагъустан Республикада авай УФСИН-ДИ саналди кӀвалахунин жигьетдай кутӀуннавай икьрардин кьилин хилерикай сад я, - къейдна ада. Совещанидин нетижа кьуналди, адан иштиракчияр - пробацияда иштиракзавай субъектар - ихтилат физвай ксарин гьакъиндай кьабулдай серенжемар сад-садан гуьгъуьналлаз, тайин къайда хвена, кьилиз акъудунин теклифдихъ галаз рази хьана. |
УИИ-ДИН начальник С.Абасовади къейд авурвал, гьукумат патал чӀехи важиблувал авай пробациядин месэла агалкьунралди кьилиз акъудун адан (пробациядин) жуьреба-жуьре субъектри кӀвалах хъсандиз ва саналди кьиле тухунилай, и жигьетдай кьабулзавай дуьз къараррилай ва серенжемрилай аслу я. |
Агьед Гьажимурадович Агъаев философ, писатель, литературовед, публицист, педагог, илимдин ва образованидин тешкилатчи, общественно-политический деятель. Адан гзаф терефрин яратмишунриз цӀуд йисара чи республикада ва адалай къецени дикъетдивди фикир гуз хьанай. Адан тӀвар мецел жедай, адакай кхьидай, адахъ галаз гьуьжетдай, тарифардайвал, ам критикани ийидай. Ада вичел гьейранарни авуна, уьмуьрда халисан машгьурвилин дад акурди хьиз, адаз вичин идеяйрин гъавурда акьун тавунин, оппонентрин такӀанвилин туькьуьлвални чир хьана. Анжах садрани адан жуьрэтлу яратмишдай руьгь ва датӀана уях акьул зайиф хьанач. Агьед Агъаевакай фикирдайла, рикӀел куьгьне Дагъустандин зурба бажарагъдин камалэгьлияр къведа: гьеле XVII асирдин кьвед лагьай паюна вичелди исламдин илимдал «чан хтай» девир башламиш хьайи Кудутви Мегьамадалай эгечӀна, а яргъи девир XX асирдин эвелра лайихлудаказ акьалтӀарай Алкьвадар Гьасаналай хкечӀна. Якъин Агьед Агъаев алакьунрин къуватдалди, дерин чирвилералди, жуьреба-жуьре хилерин кӀвалахдалди гьабурун дережадин камалэгьлийрикай тир, анжах маса девирдин, акьулдин маса гьерекатрин ва маса диндин. Адан чапдай акъатнавай кӀвалахрин кьадар 300 печатдин листинилай виниз я. Санлай къачурла, абурун тираж 15 миллион экземплярдив агакьзава. Адан эсерар къецепатан уьлквейрани акъатна, кьилди къачуртӀа, ГДРДА, Югославияда, Польшада, Болгарияда, Чехословакияда, Венгрияда, Румынияда. А.Агъаев вични гзаф сеферра, теклифар атана, философиядай (халкьарин теориядай) лекцияр кӀелиз, Европадин уьквейриз фенай. |
Агьед Агъаев 1924-йисан 22-мартдиз Ахцегьа виридан патай гьуьрмет авай багъманчи-селекционер Гьажимурадан хизанда дидедиз хьана. Школадин йисарилай эгечӀна, гада таяр-туьшерин арада вичин алакьунралди ва жуьреба-жуьре итижралди тафаватлу тир: ада лап хъсандиз кӀелзавай, шиирар кхьиз, райондин газетдиз ракъурзавай, школада къалурзавай театрдин сегьнейра иштиракзавай. Ватандин ЧӀехи дяве башламиш хьайила, анжах 17 йисай акъатнавай жаван гуьгьуьллудаказ армиядиз фена. Авиациядин училищеда кӀелай адакай летчик-истребитель хьана. Дяве куьтягь хьайилани, ам, цӀийи авиатехника ахтармишдайди яз, армияда амукьна, анжах 1948-йисуз кӀвализ хтана. Комсомолдин Ахцегь райкомдин секретарь хьайи Агьед Агъаев райондин ва республикадин газетра макъалаярни очеркар чап авунив эгечӀна. Тежрибаяр тухузвай багъманчидин хцин сифтегьан эсер, фикир желбдай кар я, «Социализмдин пайдах» газетдиз 1949-йисуз акъатай «Емишрин багъ» очерк хьанай. Яратмишунин кӀвалахди пешекардин чирвилер истемишзавай: гьа йисуз Агьед Агъаев Саратовдиз партийный школадин кьве йисан журналистикадин курсариз фена. КӀелдайла, школьникрин зегьметдикай кхьей «Шеф» гьикаядай («Жегьил сталинчи» газетдиз 1950-йисуз акъатнай) адаз Саратовдин областдин жегьил писателрин литературадин премия ганай. Курсар акьалтӀарайдалай кьулухъ ада Москвада КПСС-ДИН ЦК-ДИН Высший партийный школадин журналистикадин факультетдани кӀел хъувуна. Агьед Агъаеван 1953-йисуз акъатай «Умуд» повестда дагъвийринни урус халкьдин дуствилин тема къарагъарнава. Адан гьерекатар дяведилай гуьгъуьнин йисара дагъдин хуьре кьиле физва. Эсердикай Р.Гьайдарован рецензияда лагьанва: «А.Агъаев дуьз рекье ава. И рехъ, кьве рикӀин тахьана, мягькем камаралди давама руник кӀелдайбуру умуд кутун ада, шаксуз, къазанмишнава». Рецензентди А.Агъаеван повестдиз А.Фатагьован прозадилай гуьгъуьниз чи литературада арадал атанвай цӀийивилиз хьиз къимет ганва. |
Къуллугъдин рекьяйни вичин алакьунар къалурзавай Агьед Агъаев къвердавай виниз хкаж жезвай. 1955-йисуз адакай партиядин Дагъустандин обкомдин пропагандадинни агитациядин отделдин заведующийдин заместитель хьана. И къуллугъдал ам Дагъустандин государстводин университетдиз атай 1963-йисалди аламукьна. Жавабдар везифаяр тамамарзавай адаз яратмишунин кӀвалахдал машгъул жедай вахтни жагъизвай. И йисара ада чи литературада чапдиз акъатай сад лагьай «Лезгияр» романдални кӀвалахиз эгечӀна. Романдай кьилер «Дуствал» ва «Дагъустан» журналриз лезги ва урус чӀаларал акъатна, абур («Ашукь», «Фекьидин гвен», «Къубудиз яд къвезва») кӀелдайбурун рикӀел гилалди кьилдин эсерар хьиз аламукьна. Романдин и кьилера XIX асирдин эхиррин ва XX асирдин эвелрин халкьдин уьмуьрдин, хуьруьн агьалияр къурабавилиз финин, къвердавай къизгъин жезвай революциядин гьерекатрин шикилар ганва. Писателди пуд ктабдикай ибарат роман-эпопея фикирда кьунвайди тир, амма сифтегьан кьве ктаб, и кардиз вичин себебар хьана, куьтягь тавуна амукьна, пуд лагьай ктабдиз, «Лезгияр» тӀвар алаз, 1961-йисуз дуьнья акуна. Романдин гьерекатар 50-йисарин кьвед лагьай паюна кьиле физва, амма рикӀел хкунин къайдада ана 30-40-йисарикайни раханва. |
И йисара критик ва литературовед Агьед Агъаевни арадал атана. 1955-йисуз лезги чӀалал Алибег Фатагьовакай ва СтӀал Сулейманакай адан монографияр акъатна. Гуьгъуьнин йисара давамарай ахтармишунин кӀвалахдин нетижа хьиз, 1963-йисуз СтӀал Сулейманакай алаваяр ва цӀийивилер кухтунвай монография урус чӀалалдини акъат хъувуна. А.Агъаев шаирдин цӀийи кӀватӀалар туькӀуьрунални машгъул тир. Хайи ва урус чӀаларал 1958-1995-йисара акъатай СтӀал Сулейманан саки вири кӀватӀалар ада гьазурайбур я. Абурукай лезги чӀалал 1994-йисуз акъатай «Эсерар» ва урус чӀалал гуьгъуьнин йисуз акъатай «Свет мудрости» иллаки кьетӀенбур хьиз къалуриз жеда. |
1958-йисуз А.Агъаеван «Етим Эмин. Уьмуьрдикай ва яратмишунрикай суьгьбет» ктаб акъатна. Ада гьазурай Етим Эминан кӀватӀалар урус чӀалал Москвада 1959-йисуз, лезги чӀалални Махачкъалада 1960-йисуз акъатна. Адан 1959-йисуз дуьнья акур «Лезгийрин литература» ктабдикайни лугьун тавуна жедач. Милли литературадин алатай девиррин ва къенин йикъан са бязи месэлаяр къарагъарнавай макъалайрикай ибарат и кӀватӀал и жуьрединбурукай яргъал йисара чаз авай гьа сад яз амукьнай. Ктабда гьатнавай макъалайрикай сада, кьилди къачуртӀа, алимди сифте яз Кьуьчхуьр Саидакай кьил-кьилел алай суьгьбет авуна. Гьа икӀ, куьруьдаказ лагьайтӀани, а йисара А.Агъаева критикди ва литературоведди хьиз тамамарай кӀвалах гьихьтин чӀехиди ва чи литературада сифте яз тамамарнавайди ятӀа аквазва. Идалайни гъейри, ада Дагъустандин классикар тир О.Батыраякай, Кахаб-Росодай тир Магьмудакай, Гь.ЦӀадасадикай, Р.Гьамзатовакай чпин метлеблувал къенин юкъузни квахь тавунвай макъалаяр кхьенай. Ада урус литературадин векилрикайни - Лермонтовакай, Горькийдикай, Маяковскийдикай - вичин гаф лагьана. А.Агъаевани А.Назаревича туькӀуьрай программадай, ада гьазурна, 1972-йисуз акъатай «Дагъустандин литература» ктабдай къенин йикъалди Дагъустандин школайра аялри чирвилер къачузва. Литературоведди ва критикди хьиз тухвай кӀвалахдин нетижа яз, А.Агъаева 1963-йисуз Азербайжандин государстводин университетда филологиядин илимрин кандидатвилин диссертация хвена. Университетдин алимрин советдин членар адан диссертация илимрин докторвилин дережада авайди хьанва лугьудай фикирдал атанай. |
Вичин халкьдин уьмуьрдикай хайи чӀалал художественный эсерар кхьизвай, милли литература чпе халкьдин руьгь гьатнавай адан чӀехи векилрин, чешнелу эсеррай критикди ва литературоведди хьиз чирзавай А.Агъаев къвез-къвез халкь ва адан милливал философиядин къайдайра ахтармишдай, тек халкьдин чка амайбурун арада тайинардай, адан кьетӀенвилер веревирд ийидай рекьел элячӀна. 1965-йисуз Махачкъалада адан «К вопросу о теории народности» монография акъатайла, Агъаевакай философрин арада рахана. Им уьлкведа «халкь» (народность) лугьудай категория илимдин бинедаллаз кьил-кьилел алаз ахтармишнавай сад лагьай кӀвалах хьанай. Монография халкь тарихдин гьар са девирда вилик финин месэлайриз килигнавай къайдадалди и жуьредин маса кӀвалахрилай тафаватлу тир. Философрикай сада, Т.Бурмистрова, вичин рецензияда къейд авурвал, А.Агъаеван кӀвалах «темадин цӀийивилелди, яратмишунин анализдин деринвилелдини кьетӀенвилелди, идан нетижайрин викӀегьвилелди тафаватлу жезвай». Монографияди вичел лап рикӀивай уьлкведин философрин фикирар желбнай. Илимрин Академиядин Дагъустандин филиалда адаз бахшнавай махсус мярекат тухванай, адакай ихтилатар вирисоюздин са жерге конференцийрал ва симпозиумрал кьиле фенай, ада дискуссияр арадал гъанай. РикӀел хкин: им чи уьлкведин жемиятдин тарихда цӀийи советрин халкь арадал атунин месэлайриз екедаказ фикир гузвай, ахтармишунар тухузвай девир тир. А месэлаярни хцидаказ анжах са Кеферпатан Кавказда акъвазнавачир. А месэлаяр хци туширбуруз мус элкъведатӀа садавайни лугьуз жедач. Агьед Агъаевани абурал вири вичин уьмуьрда кӀвалах давамарнай. И рекьяй адахъ вичин фикирар авай. Абур масабурун кьилериз цун патал ада цӀудралди макъалаяр кхьенай, дискуссийра иштирак ийиз, илимдин ва партийный совещанийрал лагьанай. Халкьар вилик финин месэлайрай тухвай ахтармишунрин нетижа яз, ада 1966-йисуз Еревандин государстводин университетда философиядин илимрин докторвилин диссертация хвена. И диссертациядин гьакъиндай, ам хуьдайла, веревирдерин шагьид хьайи А.Назаревича кхьенай: «А.Агъаеван диссертацияда эцигнавай суалар гъвечӀи халкьар вилик финин теориядин ва практикадин важиблу месэлайрай тир. Диссертантди кӀватӀ хьанвай алимриз илимдиз цӀийивал гъунин ва кӀвалахда гьакъисагъвилин, яратмишунин анализдин чешне къалурнай. Адаз фикирра викӀегьвал, вич тухудай къайдада жуьрэтлувал хас тир». Гуьгъуьнин йисарани А.Агъаева халкьарин теориядин месэлайрал кӀвалах давамарна, абуруз талукь хейлин макъалаяр чапна, ктабар акъудна. Са бязибурун тӀварар кьан: «Нация, ее сущность и самосознание» (1967-йис), «Судьбы народностей» (1978), «Нация и государство» (I985), «Теория наций в тисках схоластического догматизма» (1990), «Нациология: проблемы конституирования» (1991). И кӀвалахра, делилрин чӀехи материалдал асаслу яз, инсанрикай са халкь ийизвай лишанрин, халкьдин социально-классовый къурулушдин, милли культурадин, милли культураяр вилик финин ва чеб чпиз мукьва хьунин месэлайрин дерин анализ тухванва. «Нациология» тӀвар алаз цӀийи илим арадал къвезвай. Алимди садра куьрелди гъавурда турвал, ам «милли уьмуьрдин ва халкьдин милли кӀвалахдин тӀебиат, метлеб, къиметлувал ва нетижаяр ачухарзавай философиядин илимдин са хел хьун герек я. Халкьни чаз инсаниятдин са гьихьтин ятӀани пай хьиз аквазва, адакни азадвилин, вичин кьисмет вичи гьялиз кӀан хьунин ва кьилдин тарихдин яратмишунин гьисс жеда». Гьа икӀ, халкьарин теориядай ахтармишунрин кӀвалах тухузвай А.Агъаев илимдин цӀийи дисциплина арадал гъидай дережадиз хкаж хьана. Халкьарин, милли алакъайрин теориядай кӀвалах ада 1992-йисуз «Нациология: философия национальной экзистенции» монография акъудуналди акьалтӀарна. |
Гьамзат ЦӀадасадинни СтӀал Сулейманан ихтилат |
Акъвазда кьван стундал, Хьайила галат, Садра чилел эвичӀна Буьруьнждин Гьамзат. Ва явашдиз фена ам Галайнихъди гьуьл, Сулейманал буьруьнждин ЧӀугваз кӀанз са кьил. - Саламалейк, Сулейман! Аквазни кӀамач: Дегиш хьанва Дагъустан, Вилик хьиз амач. Са геренда эвичӀ кван Къванцелай къайи, РикӀел хкин кьведани Девирар фейи. Сулеймана, хъуьрена, Жавабна милиз: - Гьамзат, дуст кас, им ким туш, Суьгьбетар ийиз. Чна стун азаддиз Тун жеда багьна Къведа гилан «кирамар», Кьаз кӀанз чи чка. Дуст кас, инал герек туш Вегьинар кьур-кьеж, Ахлад тадиз чкадал, Ахпа жеда геж. Гьамзат, сагърай лагьана, Хъфена бирдан. Яргъай стун аквазвай Са раг хьиз кьакьан. Мукьув фена - агъунач Вилерихъ вичин: Хкаж жез кӀанз стундал Сад хьанвай кӀвачин. |
Сифте яз абурукай, XIX асирдин чи кьве бажарагълу шаирдикай, са 50 йис идалай вилик Бакуда яшамиш жезвай, куьгьне лезги литературадай ахтармишунар тухузвай Мавлуд Ярагьмедова «Дуствал» альманахда куьруьдаказ кхьенай. Алимди Дербентдин ва Бакудин архиврай жагъай чешмейрай тайинарайвал, стхаяр тир Мирзе-Керим (псевдоним Шуайи) 1820-йисуз ва Мирзе-Жабраил (Сипейри) 1824-йисуз гилан Кьурагь райондин Штулрин хуьре Исрафилан хизанда дидедиз хьанай. Абуру чпин хуьре, ахпа Вини Ярагърин машгьур медресада чирвилер къачунай. А девирдин виниз савад авай ксариз гзаф вахтара хас тирвал, стхайриз араб, фарс ва туьрк чӀалар чидай. М.Ярагьмедован гъвечӀи макъаладилай кьулухъ яргъал йисара стхайрикай-шаиррикай маса малуматар акъат хъувуначир - та 15 йис вилик «Дербентдин энциклопедияда» гьатай макъаладал къведалди. Абурукай вуч чир жезва чаз и энциклопедиядай? |
Жегьил Мирзе-Керима вичин акьулдалди ва савадлувилелди урус администрациядин кьиле авай полковник СУЛТАН-АГЬМЕД-БЕГДИН фикир желбна. Ада 1840-йисуз жегьил вичин секретарвиле кӀвалахал кьабулна. Полковникдихъ галаз Мирзе-Керим Дагъустандин дяведин гьерекатар физвай районризни акъатна. КьатӀуз жезвайвал, секретарь инсанрихъ галаз кьиле фидайбурукай тир, ада вижевай алакьунарни къалурнай: СУЛТАН-АГЬМЕД-БЕГА адаз хъсан къуллугъдай чин ва медаль гунин гьакъиндай къайгъударвал авунай. |
Отставкадиз экъечӀай полковник ва адан секретарь, яшамиш жез, Дербентда амукьна. Ина 1860-йисуз гъавурда акьан тийидай гьалара Султан-Агьмедбега вичи вич яна кьена, адан виликан секретарни, и шулугъдик кьил кутунвайдай кьуна, Сибирдиз суьргуьнна. Мирзе-Керима са шумудра кхьей арзайриз суддин вини инстанцийра килигна, эхирни, тахсир квачирди ашкара хьана, азад хъувур ам Дербентдиз хтана. Сибирда акъудай тӀуьруькьуьм вахтни ада хийирлудаказ ишлемишна: урус чӀал чирна. Дербентда Мирзе-Керим, вирида гьуьрмет ийизвай кас, са магьалдин кавхавиле хкяна. |
Мирзе-Керим Шуайи хейлин шиирринни поэмайрин, диндин темайриз кхьенвай къасыдайрин автор я. Адан эсеррин кӀватӀал, «Диван», 1880-йисуз Тебризда чапнай. Амма шаирдин яратмишунрин чӀехи пай гъили кхьей чешмейра амукьна. Мирзе-Кериман тӀвар-ван анжах шаирдин хьиз акъатнач. Машгьур М.КАЗЕМ-БЕГА къейд авурвал, «ДЕРБЕНТ-НАМЕДАЛ» кӀвалахдайла (1851-йисуз), адаз чӀехи куьмек «Дербентдай тир куьгьне дуст Мирзе-Керима» ганай. А.Е.Козубскийди вичин «Дербент шегьердин тарихда» (1906-йис) кхьейвал, Мирзе-Керим Шуайи чкадин алим ва Казандин университетдин «корреспондент» хьизни чидай. Ам 1894-йисуз кьена, Дербентдин кьибле сурара кучукнава. Шегьердин са куьчедал адан тӀвар ала. Мирзе-Жабраила, стхайрикай гъвечӀида, Дербентдин уездный училищеда туьрк чӀалан тарсар ганай. 1877-йисуз пачагьдин администрацияди адаз пенсияни тайинарна. Адан къелемдикайни гзаф кьадар гьар жуьре жанрайрин эсерар хкатна. Мирзе-Жабраил Сипейридин чӀехи бажарагъдикай чал агакьнавай адан «Зарафат», «Марена» ва маса шиирри, «Авар къазидин кьилел атайдакай» поэмади шагьидвалзава. |
Мирзе-Жабраилани тарихдиз итиж ийизвай. Ада кхьей «ДЕРБЕНТ-НАМЕДАЛ» алавайра» (1891-йис) пуд виш йисан къене, саки XIX асирдал къведалди, Дербентдихъ галаз алакъалу политикадин ва жемиятдин вакъиайрикай лагьанва. Сипейриди кхьей гзаф затӀар Бакудин куьгьне кхьинрин институтда ва кьилдин ксарин коллекцийра хуьзва. Ам 1902-йисуз кьена, Дербентдин кьибле сурара кучукнава. |
Дяве я, сад ийиз чилив, Вуч жунувал кьиле ава? Эменни сир - чантадин сив Гьи иблисдин гъиле ава? |
Адалатни адават Чеб чпел я аламат. СикӀ аквадач - гьавалат, ТӀуб туькӀуьрмир футфа гвай. |
Лугьузвайди чаз сад я, Аквазвайди масад я. Чапхун - чара макьсад я, Вуч аферин хьуй има? |
Яраб и ван низ жедатӀа? РикӀ куз, жемят гьикӀ аватӀа? ЮГЪ-КЪАНДИВАЙ мас хкажиз, НИЗАМ-КЪАЙДА мус жедатӀа? |
Вучиз уьмуьр катзава чи виликай, Хабар такьаз назик хьанвай рикӀикай? Жемир хиял: нефес чӀугван чиликай, Памбаг хьтин хъуьтуьл чӀуран месикай! КӀанзама чаз аял вахтар къугъвадай, Дустаривни лугьуз-хъуьрез рахадай. Къубуйра, вирера эхъвез, кьацӀудай, Пагь, квез акунач: чал вири хъуьредай. Фидан мегер рикӀелай кӀелай йисар, Чи милли чӀал, кӀел-кхьин чирай тарсар? Гьам гишила, гьам мекьила хьай(и) вахтар, Са куьникайни хабар тахьай йикъар. КӀВЕЛ-КӀАРАБ, жегьил беден лигимариз, |
Аскервилин жергейриз фейи йисар. |
ЮГЪ-ЙИФ талгьуз, уькӀуь-цуру дадмишиз, Хайи ватан, багъри ватан хвейи къар. Гьикьван хъсан затӀ я уьмуьр чидайдаз, ХИЙИР-ДУЬА гуьгъуьнаваз фидайдаз. ЭДЕБ-НАМУС, кьежей мез ХУЬДАЙДА,ХУДАД патай сувабарни къачурдаз. Катзава уьмуьр, галкӀин тийиз ерли, Физвай яд хьиз, дили, гьамга хьтин вили. Хабар такьаз назик хьанвай рикӀикай, Вучиз уьмуьр катзава чи виликай? |
И дуьньядин залан тир пар гьахъвал хьанва зи, Авайд лугьуз, гьар са касдиз ачухна за чин. ЧӀуру крар чуьнуьхдайдаз, гъам хьана рикӀин, И дуьньядал, гьахъвал такваз, уьмуьр фена зи. И дуьньядин тепедихъди ялзава за пар, Гьахъсузвилер аквадай кьван рикӀ жезва зи тӀар. ЙИФДИ-ЮГЪДИ, акъваз тийиз, физ вилин накъвар, И дуьньядал бахтсуз кас яз куьз халкьнай на зун? Шумудан дерт, шумудан гъам гьатна зи чанда, Зун первана хьанва, халкьар, гьахъсуз дуьньяда. Ачухдаказ рахазва зун халкьдин арада, Михьи рикӀел акьалтна муьрхъ, ргазва къе зун. Гьикьван ама къе зи рикӀе лугьудай гафар, Бес хьуй лугьуз эверзава, хьанва ви яшар… Зун хъфизва и дуьньядлай, рикӀни хьана тӀар, Нагъв вилеллаз, эхиратдин кӀвализ физва зун. Веледризни къвезмач герек лагьайла, Пехъери хьиз чухвазва зун, акьахна кӀула. Яраб секин жедатӀа зун, кьейила сура, Синел алай къавах хьиз тек, кьуразва къе зун. |
Гуьзелхан Чубанова, Каспийск шегьердин 13-нумрадин мектебдин лезги чӀалан муаллим |
Гьикьван рикӀиз чими жеда балаяр, Абур тушни гьар са касдин хиялар! Хуьда за куьн гьар сад багьа са затӀ хьиз, Шадвилелди гъиле кьадай тӀаратӀ хьиз. Легьзедани алатдач куьн рикӀелай, Гьакьван кӀани жеда велед дидедиз. Дуьа кими жедач ерли мецелай, Аллагьдивай тӀалаб ийиз эбеди. Гъетер хьиз я куьн нур гузвай йифериз, Гьич садрани зайиф тахьуй эквер куь. Нур аватуй куь уьмуьрдин рекьериз, Муштулухри шад авурай рикӀер куь! Куьн дидейрин, куьн бубайрин дамах я, Абурун рикӀ тӀар жедай гаф лугьумир! ДИДЕ-БУБА уьмуьрда квез даях я, Абурун пер пашманвилив вугумир! |
ЧӀехи шаирдикай мад са чи чӀехи камалэгьлиди, Агьед Агъаева , садра лагьанай: «СтӀал Сулейман Советрин Союздин гьар са пипӀе машгьур тир. Ам гьа са тегьерда лезгидиз ва гуржидиз, якутдиз ва белорусдиз, московэгьлидиз ва Балтикадин матросдиз багьа тир. И кардин себеб ашкаради я: Сулейманан шиирри абурун вирибурун руьгьдин истемишунар рази ийизвай… СтӀал Сулейман, А.Безыменскийди хиве кьурвал, «чпикай баркаллувилин манияр туькӀуьрна кӀандай ва туькӀуьрдай шаиррикай сад я». Писатель гьахъ хьана. Шаирдикай Джамбул Джабаева, Янка Купалади, Демьян Бедныйди, Михаил Исаковскийди, Гьамзат ЦӀадасади, Хуьруьг Тагьира ва гзаф маса шаирри баркаллувилин чӀалар туькӀуьрна. Абур кӀелайла, Ватандал рикӀ алай гьар са инсандик дамахдин гьисс акатзава». |
ЦӀийи девирдани СтӀал Сулейман, чи халкьдин дамах яз, вичикай манияр туькӀуьрзавайди яз амукьна. Адакай датӀана цӀийи-цӀийи эсерар арадал къвезва. Сагъ асирдин къене чпик вири дуьньядиз машгьур ксарни акатзавай хейлин авторри адаз бахшнавай эсерар санал кӀватӀнайтӀа, чи кӀелзавайбур патал ам гьихьтин къиметлу савкьатдиз элкъведайтӀа, фикирдиз гъиз жеда. И кар аннамишна, Дагъустандин халкьдин шаир Майрудин Бабаханова «Сулейманаз бахшнава» кӀватӀал гьазурнава. Шаирди къейдзавайвал, адак уьлкведин эдебиятдин дестекрин эсеррихъ галаз санал гьевескаррин шиирарни акатнава. Гьавиляй ам СтӀал Сулейманан машгьурвал, ам халкьариз истеклувал къалурзавай гуьзгуь хьиз кьабулиз жеда. «ЦӀийи Кавказ» дестедин программадик кваз гьазурнавай и чӀехи ктаб акъудиз СтӀал Сулейманан райондин администрацияди куьмек гана. КӀелзавайбурун фикирдиз чна «Сулейманаз бахшнава» ктабдай кьве шиир теклифзава. Лезги чӀалаз абур Майрудин Бабаханова элкъуьрна. |
Аквазва заз галаз-галаз им шумуд йисуз, Памятникдив Сулейманаз Георгинар - яру цуьквер, Хкахь тийиз, куз, Лугьуз тахьай гафар хьиз, Рекьин тийир садрани Шиирравай цӀарар хьиз… Гуьмбет туш зи вилик квайди Шииратдин заргардиз, Поэзия я чилин, Дуьнмиш хьанвай мармардиз, Виче хвенвай РикӀер, гафар Ва цуьквер къалин… Акъвазнава Каспий гьуьлуьн къаршида Са лакъа итим, Шииррин шагь, Шагьварри гьуьлуьн авунвай лигим. Каспийдин лепейри ЮГЪ-ЙИФДИ адаз, Къвез, кӀвачер гатаз, Ийизва туьмер, Лугьузва манияр кутазва демер. Амма ам вич секин я, Себеб лугьун четин я. АгъазвачтӀа, белки, гьуьлуьн уькӀуь цихъ? Шииратдин цавара, Я тахьайтӀа, къекъвезватӀа Са цӀийи цӀарцӀихъ, |