| |\/| | |
| _____ | |
| <?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?> | |
| <metadata> | |
| <title>Dimitriyeviç</title> | |
| <author>Konstantin</author> | |
| <date>1886</date> | |
| <word_count>14210</word_count> | |
| <unique_words>5626</unique_words> | |
| <line_count>1367</line_count> | |
| </metadata> | |
| _____ | |
| Biz hayli uzun trenin birinci mevki‘ larından birinin iki | |
| yolcuya mahsûs bölmesinde yol arkadaşım bulunan ile karşı karşıya | |
| olarak pencereden garîb ve acîb manzaraları seyredip gitmekte iken uzaktan | |
| dünyânın hiç bir memleketine benzetilemeyecek manzarayı hâvî ve hem | |
| de sanki şimendifer hattının bir cihetinde türlü türlü yeşilliklerle karışık | |
| olmak şartıyla yığın gibi görünen bir ictimâ-gâh müşahede olundu. Ve yol | |
| refîkim ’de bana dönerek: | |
| -"İşte cihân şöhretine mazhar olan Merv budur.. Eğer arzu ederseniz | |
| mevkife de çıkabiliriz” dedi. | |
| Ben de kendi kendime: | |
| -"Merv ismini iyice hatırlayıp daha mektep dershânelerinde coğrafya | |
| okuduğumuz esnâlarda bile fevkalâde iştihârını işitmiş olduğum beldeye | |
| dâir ahvâl ve mâcerâ-yı târihîyi zihnen tasavvur ve mülâhaza ediyor” | |
| dedikten sonra ’e dönüp: | |
| "Pekâlâ ammâ orada şimdi dahi görülmeye şâyân şeyler mevcut mudur?” | |
| diye sordum. Ol vakit , benim bu civârlarda pek acemî bir seyyâh bulunduğumu derhâl anlayarak: "Çok şey! Demek ki siz Çar ’ın Merv civârında | |
| edinmiş olduğu çiftliklerden de bî-haber bulunuyorsunuz. Hâlbuki işbu | |
| susuz ve bazı vakit insanın bir yudum su için hemen cânından mâ‘adâ her | |
| şeyini fedâ edebileceği memlekette sun‘î ve bir takım artezyen | |
| kuyuları ile derece-i umrânın son mertebesine îsâl edilen yerlere dair de | |
| ma‘lûmâtınız yoktur.” dedi. Ol vakit ben ona cevâb olarak "Fi’l-hakîka | |
| Petersburg ’da iken arasıra Çar’ın Murgâb Çiftliği nâmı altında Türkistân ’da | |
| şâyân-ı ehemmiyyet bir emlâki bulunduğunu işitmiş idim. Demek ki | |
| buna Merv Çiftliği de derler, öyle mi?” dedim. | |
| bu sözüme cevaben: | |
| "Evet ona yerliler Merv Çiftliği ve Murgâb Çiftliği dedikleri gibi pek | |
| eskiden Bayram Ali Çiftliği de derlerdi. Çünkü oradan uzak olmayarak Türkistân | |
| müslümânları tarafından pek ziyâde ri‘âyet edilen bir türbede medfûn | |
| olan mezkûr Bayram Ali isminin şöhreti de burada pek büyüktür” dedi. | |
| Doğrusu yoldaşım ’nin benim evvelce merâkımı tahrîk eylemesi | |
| üzerine artık kendim dahi sâlifu’l-beyân çiftliği iyice ziyâret edebilmek hevesine düştüm. | |
| Ve binâenaleyh uzun trenin ber-mu‘tâd mevkıflere tekarrub | |
| ettiği sırada hareketini ağırlaştırmasıyla beraber kendi kendime: "Aman bir | |
| an evvel tevakkuf etse de insek!” diye sabırsızlığa da katlandım. Bu esnâda | |
| vagonun her iki yanındaki pencerelerden bakılacak olursa etrâf ve cevânibimizin | |
| ser-â-pâ pek ince kumsal arâziden ibâret bulunduğu görülüyor. | |
| Ve hem de sanki dümdüz deniz sâhilinde olduğu tarzda göz görebildiği | |
| mesâfelere doğru devam ediyor idi. Bu minvâl üzere bizim her cihetimizdeki | |
| ufk-ı mer‘î dümdüz kumlarla mestûr idi. Ve her yer son mertebe | |
| ıssız çölden ibâret bulunuyor idi. Ve hem de biz asıl Türkistân’ın Mâverâyı | |
| Bahr-ı Hazar havâlisine girdiğimiz zamândan beri ikide birde pek belli | |
| inhinâ ve kavisler teşkîl ederek imtidâd eden hat boyunda yalnız pek seyrek | |
| olmak şartıyla yerlilerin dedikleri bir takım nişâne tarzındaki | |
| işâretlerini ve yahud sarı balçıktan yapılmış ve acınacak hâlde bulunan işbu | |
| memleket yerlilerinin ikâmetgâhlarını görebiliyor idik. Bunlardan kurgân | |
| nâmıyla ma‘rûf olan nişâne tarzındaki mebânî insâna pek eski zamânları ihtâr | |
| edecek gibi te’sîr ediyor idi. Ve biz bazen bir buçuk kilometre | |
| kadar mesâfe dâhilinde bile ne bir tek ot ne de çalılık görmekten başka | |
| insâna veya hayvân ve yahud yırtıcı veya bir tuyûra müte‘allik de kat‘iyyen | |
| bir iz veya emâre müşâhede edemiyor idik. İşte bundan nâşî buraları begâyet sıcak | |
| cenûb güneşi altında mütemâdiyen kavrulmakta olan ve hem | |
| de âsâr-ı hayâttan da mahrûm bulunan kumsal çöl âleminden ibârettir. | |
| Ve binâenaleyh insan bizim General Aninkof ’un işbu ıssız ve külliyen | |
| kimsesiz yerlerde sâlifu’l-beyan şimendifer hattını geçirirken ne kadar büyük | |
| müşkilât ve ne derece azîm emekler sarfetmiş bulunması lâzım geleceğini | |
| düşünmeye mecbûr oluyor idi. Bu minvâl üzere burada trenler bile yerliler | |
| tarafından tesmiye kılınan beyazımtırak kumlar içinde sanki gark ve | |
| nâbûd oluyormuş misillü kat‘-ı mesâfe etmektedirler. | |
| Hatta her seyyâh arasıra gûyâ trenin de nihâyet cenûb güneşinin âdetâ | |
| kurşun eritmeğe elverecek mertebede neşr eylemekde bulunduğu sıcağı altında | |
| yoluna devâm edemeksizin şimdiye dek muzaffer olan âsâr-ı hayât | |
| misillü bağteten yorulacak ve durmağa mecbûr olacak gibi görünüyor idi. | |
| İşte benim ol vecihle mezkûr manzaralara dalgınlığımı fark ve müşâhede | |
| etmiş olan bir aralık kendisi dahi bir müddet pencereden bakıp gittikten | |
| sonra birden bire bana hitâben: | |
| -"Hele bakalım buraları kana kana seyr ü temâşâ ediniz. Fi’l-hakîka şimdi buraları ta‘rîfi | |
| nâ-kâbil ıssız görünüyorlar. Halbuki kürre-i arzın geçirmiş | |
| olduğu ahvâl-i târihiyyenin pek de eski addolunamayan devirlerinde bile bu | |
| memleket bütün cihânın cenneti mesâbesinde sayılacak kadar ma‘mûr idi” | |
| dedi. Doğrusu muhâtabım tarafından bu yolda idâre-i kelâm edilmesi | |
| bana pek te’sîr ettiğinden artık pencereye çevirmiş olduğum yüzümü bile | |
| kendisine dönmeye mecbûr olarak azîm hayret ve istiğrabla: | |
| -"Aman bu dediğiniz sahîh mi? Ve bu çöllerin de târih-i kadîmde umrân | |
| ile şöhret buldukları cidden doğru mudur?” dedim. Ol vakit muhâtabım: | |
| -"Evet, evet burası daha dört-beş asır akdem bile gâyet ma‘mûr ve âbâdân | |
| idi. Ve fakat Özbeklerin mütemâdiyen hücûmları bu hâle getirdi” dedi. Ben | |
| de bunun üzerine vâkı‘an bazı coğrafya ve târîh kitâblarında o yolda kasâvetâmiz mevâd ve tafsîlât okumuş idiysem de beyânât-ı vâkı‘anın Merv | |
| kıt‘asının bilhâssa bu cihetlerine dâir olduklarını bilmiyor idim.” dedim. | |
| Hulâsa-i kelâm yoldaşım bunun üzerine şarklılar gibi vagonun bölmesindeki yumuşak kanepede | |
| bağdaş kurarak iyice yerleştikten sonra sözüne devâmla: "Fi’l-hakîka şimdilerde böyle tenhâ ve ıssız ve külliyen kimsesiz | |
| ve hattâ büsbütün zî-rûh veya eser-i hayâta gayr-i mâlik gördüğünüz yerler | |
| ezmine-i kadîmede hesâb-ı vasatî olarak yüz kilometreyi mütecâviz mesâha-i | |
| sathiyye murabba‘ında yayılmış belde-i azîme ve ma‘mûre olup şimdiki | |
| Londra ’nın dahi hemen hemen üç mislini isti‘âb edebilecek idi. Evet şimdi | |
| trenimizin tekerlekleri çiğnemekte bulunan bu azîm kumsal mahal mîlâd-ı | |
| Îsâ’dan sene kadar akdem yaşamış olan Zerdüşt nâm hakîmin dahi | |
| tavsîfinden acziyetini i‘tirâf etmiş olduğu şehir idi. Ve fi’l-vâki‘ eski Îrânlılara | |
| telkîn-i dîn etmek için zuhûr eden Zerdüşt, Merv şehr-i kadîminden bahs | |
| ederken "Bu şehir Cenab-ı Hak tarafından benî beşere üçüncü büyük lütuf | |
| olarak meydâna getirilmiştir.” diye idâre-i kelâm eylemiş idi. "Merv | |
| eski zamânlarda menba‘-ı hazâin ve hârikulâde büyük servet merkezi addedildiğinden, en büyük | |
| cihângîrleri bile onu zabt u teshîr etmek fikir ve | |
| emelinden kurtulamamışlar idi. Hattâ Âsuriyye hükümdârânı da onda | |
| görmüş oldukları refah ve sa‘âdete ve zenginliğe hayretlerini i‘tirâf etmişler | |
| idi. Bu minvâl üzere bir aralık artık onun inkirâza yüz tutan sokaklarında | |
| Keyhüsrev geşt ü güzâr ettiği gibi Çin ’e geçen İskender de burasını ziyâret | |
| etmiş idi. | |
| Nihayet Cengiz Hân ve Timurlenk ve onu müte‘âkib zuhûr eden | |
| belli başlı umerâ-yı Türkistan da Merv ’in sa‘âdet hâline istiğrâb ve ta‘acübden kurtulamamışlar idi. Binaen âlâ zâlik Merv şehr-i kadîminin cidden | |
| fevkalâde ahvâlle me’lûf ve hârikulâde servet ü sâmânla memlû bulunduğu | |
| ister cenûbdan ve şarkdan ve ister aksâ-yı şarkdan onu zabt için büyük hükümdârânın gelmiş bulunmaları ile dahi müsbittir” dedi. Ben kendim de | |
| bu ta‘rîfâttan pek şaşarak yol arkadaşım bulunan ’ye dönüp "Öyle ise | |
| acaba Merv’in bu derece refah ve sa‘âdetinin asıl sebebi ve menşe’i neden | |
| ibaret olmuştur?” dedim. Merkûm bu sözüme karşı: | |
| -"Bu bâbda kestirme olarak bir şey dedim. Ancak akvâ-yı melhûz olduğuna göre onun sâlifu’l-beyân ehemmiyet-i azîmesi bir taraftan mevki‘-i | |
| coğrafiyyesinden, diğer taraftan şimdi size yerlilerin ismini verdiklerini | |
| söylediğim şu kumsal Türkistân arâzisinden ileri gelmiş olmak gerektir. Zîrâ | |
| bu zemîn biz beşer için en ziyâde hâ’iz-i ehemmiyyet kuvve-i inbâtiyeyi | |
| hâ’iz bulunuyor. Ve fi’l-hakîka şimdiki günde bile erbâb-ı ulûm burada müte‘addid yerleri demir mîllerle sonda ederek hayli derinliğe kadar mu‘âyene | |
| ettikten sonra kuvve-i inbâtiyye nokta-i nazarından burasının bundan | |
| böyle dahi daha binlerce asr zihinlere sığamayacak mikdârda insânları geçindirecek mahsûl için elverecek derecede idüğini tasdîk etmişlerdir. Hem | |
| de bu arâzide hubûbât yetiştirmek üzere bizim bildiğimiz gübrenin de aslâ | |
| lüzûmu yokdur. Hâsılı şimdi size bu zemîndeki garîb, ince kumsal toprağın | |
| kuvve-i inbâtiyyesinin derecesini bildirmek için yalnız şurasını beyân edeceğim: Burada bir dönüm arâzideki bağdan senevî . kıyye üzüm hâsıl | |
| olabilir. Diğer taraftan bu gördüğünüz kum zerrâtından ibâret imiş misillü | |
| müşâhede olunan toprağın herhangi bir mahalline bir şeftâli budağının | |
| kırık ucunu saplayacak olur iseniz üç sene sonra birkaç büyük sepet dolusu | |
| şeftâli alınabilir. İmdi bu yolda kuvve-i inbâtiyyeye mâlik arâzinin âdetâ | |
| inanılmaz derecede hâsılât verebileceği şüphesizdir. Binâen alâ zâlik | |
| şehr-i kadîminin pek eski zamânlarda aktâr-ı cihânın her cihetinde zuhûr | |
| edegelen hükümdârân-ı meşhûreyi celb eylemesini mûcib olan servetinin | |
| dahi menşe’i bu idi. Bu minvâl üzere ezmine-i kadîmede burada yaşamış | |
| olan akvâm haklarında artık yalnız "yaşamış” ta‘bîri kâfî gelmeyeceğinden "zevk ü safâ içinde ömür sürmüşlerdir” ta‘bîrini kullanmak iktizâ eder” | |
| dedi. Doğrusu benim yol refîkimin bu tafsîlâtları üzerine artık ben kıt‘a-i | |
| mezkûrenin külliyen meftûnu ve meclûbu olduğumdan vagonun penceresini bile indirerek kenârına göğsümü dayayıp manzaraları yeniden seyr ü | |
| temâşâya daldım. Ve bu esnâda tatlı hayâlâta kapılmış olan efkârıma göre | |
| her yerde medeniyyeti uyandırmağa en büyük vâsıta olan şimendifer | |
| nin sâlifu’l-beyân Merv şehr-i kadîmi arâzisini de îkâz ediyormuş misüllü | |
| ihtisâsât hissetmeye başladım. Ve hatta gitgide gûyâ mezkûr kumsal | |
| arâzide trenin tekerlekleri çiğnemekde olan yerlerde eski zamân hükümdârânını ve Asya ’nın bu cihetlerini istîlâya kalkışan cihângîrleri de hayâlimle müşâhede ediyormuşum misüllü duygular dahi hissettim. Ma‘mâfih | |
| bundan böyle seneler geçtikçe buraların yeniden kim bilir ne gibi umrân | |
| ve refahlara nâil olması imkânı da zihnimi kurcalamakda idi. Ve fi’l-hakîka | |
| Merv şehr-i kadîminin demin tasrîf edilen zenginliğine ve hârikulâde servet ü sâmânına nisbetle hükûmetimize hakîkat pek ağır bahâya mâl olan | |
| asıl şimendifer hattının bile oyuncak mesâbesinde kalabileceği vâridi hâtır oldu. Ve binâenaleyh ben çabucak yüzümü tekrâr birinci mevki‘ | |
| vagonunun bize tahsîs kılınan bölmesine çevirdim. Ammâ ben bir derece | |
| bâlâda muhâtabımın verdiği tafsîlât-ı acîbe düşünceleri üzerine tabakamı | |
| çıkarıp iki-üç çimdik tütünü ince sigara kağıdına koyarak bükmekte iken | |
| merkûm sözüne devamla: "Lâkin arkadaş acaba siz işbu vâhası | |
| nın ve Mâverâ-yı Bahr-ı Hazar havzasının bizim tarafımızdan nasıl ve ne | |
| vecihle zabt u teshîr edilebildiğine dâir bazı erkân-ı harb zâbıtânımızın olsun kitapların da okumadınız mı?” diye sordu. Ben "Hayır” dedim. | |
| Ol vakit muhâtabım da sigarasını yakmakta iken sözüne devâmla "O hâlde | |
| beni dinler iseniz siz Çar ’ın emlâkine gitmek üzere ineceğiniz | |
| mevkifinden uzak olmayan müslümân kasabasına da uğramalısınız. Hem | |
| de birkaç gün ikâmet ederek şimdi yaşında bulunan Gülmehcemâl nâm | |
| kadını da ziyâret etmelisiniz. Mezbûre son hânlardan birinin zevcesi olup | |
| hemen bir asra karîb yaşa mâlik bulunmakla beraber pek çok sergüzeştleri | |
| hâtırlamakta olduğundan onları size dahi nakl ü rivâyet eder. İşbu | |
| kadın hem pek akıllı hem de zekî oldukdan başka yalnız şarkda görülen | |
| kadınlara mahsûs hîle ve hud‘a ile dahi me’lûftur” dedi. Doğrusu ben tâ | |
| Bahr-i Hazar sâhilinden beri bana yol refâkati etmiş olan ’nin mezkûr | |
| tavsiyesine karşı cidden teşekkürler ettim. Ve hem de tamâm bu hengâmda | |
| uzun trende hayli büyük ve üstü pek ma‘rifetli sûrette demirlere geçirilmiş | |
| cam çerçevelerle mestûr ve vâsi‘ mevkife de dâhil olarak tevakkuf ettiğinden | |
| merkûmla vedâlaşıp yol çantamı verdiğim şimendifer hademesinden birinin | |
| arkasından çıktım ve mevkif kapısından salona dâhil oldum. Doğrusu | |
| mevkif binasının öbür cihetteki kapısından asıl kasabaya gitmek için çıkmak | |
| üzere iken hakîkat hayrân kaldım. Çünkü öylece esrârlı bir sûrette bana | |
| arkadaşlık eden ’nin ifâdât-ı vâkı‘asının doğruluğu müstebân oluyor idi. | |
| Fi’l-vâki‘ kasaba ancak acîb ve hem de muharrirlerin mübâlağalarıyla me’lûf | |
| hikâyelerde olduğu tarzda insânı imrendirecek ve her seyyâhın gözlerini | |
| fevkalâde okşayacak bağlar, bahçeler ve çemenzâr içinde idi. Binâenaleyh | |
| şimendiferde görülen kasâvetli manzarayı da unutturuyor idi. Hâsılı | |
| ben daha ziyâde dikkatle baktığımda pek latîf ve hoş yeşil renkli ve gâyet | |
| sık yaprakların ötede berideki aralıklarında binâ örtüleri ile damların ve | |
| daha ötede semâya doğru uzanmış türlü türlü fabrika bacalarını ve sonra | |
| telefon ve telgraf tellerine mahsûs ince demir direkleri ve ale’l-husûs tıpkı | |
| Petersburg ’da olduğu tarzda muntazam bulvarları da gördüm. Sâlifu’l-beyân | |
| bulvarlar geniş oldukdan mâ‘adâ ötede beride sanki büyük cadde sokağına | |
| yan cihetlerden çıkan küçük sokak ağızları misüllü diğer bulvarlara birleşiyorlar idi. | |
| Ve burada artık insan kendi kendine acaba hangi cihete | |
| gitsem diye düşünmeye mecbûr oluyor idi. Vâkı‘â hava da pek güzel olup | |
| cenûb güneşinin altın yaldızına müşâbih ziyâsı da bayraklara, çiçeklere ve | |
| âsâr-ı medeniyyeye daha ziyâde revnak veriyorlar idi. Her ne kadar vakit | |
| erken idiyse de güneş ortalığı şiddetle kavurmakta idi. Ma‘a hâzâ demin | |
| ta‘rîf ettiğim yeşilliklerin kâffesinde bizim Petersburg’un ilk bahârına mahsûs ciyâdet ve | |
| tarâvet mevcûd idi. Hâlkbuki Petersburg’da bi’l-fursa böyle | |
| bir sıcak yalnız bir gün hüküm sürse bile mutlaka bi’l-cümle nebâtâtı | |
| kavurarak yakar idi. Hele ziyâdece ziyâdâr yerlerde artık benim gibi an-asl | |
| şimâl memleketi insânının gözlerini büsbütün kamaştırıyor idi. Her hâlde ben derhâl | |
| kendimizin artık dan çok ziyâde cenûba | |
| indiğimizi anladım. Ma‘a hâzâ ben dalgınlıkla trenin eşyalara mahsûs vagonundaki pılıpırtılarım | |
| ile seyâhatim için pek luzûmlu şeylerimi bile az | |
| kalsın unutacak idim. Bereket versin ki tren burada yirmi dakîka tevakkuf | |
| ediyormuş. İşte buna binâen ben mevkifin kasaba cihetindeki kapısından | |
| Türkistân’ın arkasındaki işbu acîb kasabayı biraz temâşâ ettikten sonra | |
| tekrâr mevkif salonuna dâhil olarak ilk tesâdüf ettiğim bir yerliye eşyâlarımın | |
| konşimentosunu uzattım ve onları alıp birinci mevki‘ salonuna götürmesini | |
| tenbîh ettim. Her ne kadar Çar’ın emlâkine giden güzergâh üzerinde bulunan bir mevkif | |
| burada artık en büyük mevâkiften ma‘dûd ise de | |
| esâsen mevkif bulunmak ve binâen âlâ zâlik muvakkaten ârâmgâh ittihâz | |
| edilmiş olmak hasebiyle sâ’ir mevkiflerden hiç farksız gibidir. Hele birinci | |
| mevki‘ yolcularına mahsûs salon da küçüktür. Ve onun büfesinde her | |
| şeyden akdem gözlerime çarpan bir demet dahi derhâl nazar-ı dikkatimi celb | |
| etti. Vâkıâ bu demet demin ta‘rîf eylediğim şiddetli sıcak ile memleketin | |
| kuraklığından dolayı külliyen kurumuş idi. | |
| Fakat aynı zamânda ona dâhil olan çiçeklerin cenûb memleketlerine | |
| mahsûs en nâdir ve nâdide güller ile karanfillerden ve hem de ol vakte kadar | |
| aslâ görmediğim goncalarla ezhârdan mürekkeb oldukları zâhir ve âşikâr idi. | |
| Hâsılı ben bir aralık mevkif müdürüne mahsûs oda içine ve kezâ mevkifin telgrafhânesi ittihâz edilen odaya da göz gezdirdim. Hulâsa-i kelâm | |
| ikinci mevki‘ yolcularına mahsûs daha vâsi‘ce idi. Hele üçüncü mevki‘ yolcularının salonu büsbütün müstatîlu’ş-şekl olmak şartıyla her iki cihetten | |
| altışar büyük pencerelerle tenvîr edilmekte idi. | |
| Ben mezkûr pencerelerin birine yaklaşıp dışarıya göz gezdirdiğimde yine | |
| de gâyet sık yeşillikler arasında birçok merkebler ile katırlar ve hem de pek | |
| de hacmâs olmayan Türkistân atları ve bir de hem yerlilere mahsûs hem de | |
| Avrupa -kârî ikişer veyahut dörder tekerlekli çeşit çeşit arabalar müşâhede | |
| eyledim. Ben bir aralık pırtılarımı birinci mevki‘ salonuna götürmüş | |
| olan yerliye mürâca‘at edip "Acaba nereye nâzil olabilirim?” diye suâl ettim. | |
| Mamâfih onun verdiği cevâbdan mağmûm oldum. Çünkü burada | |
| kıllı otel veyahut misafirhâne yok imiş. Böylece ben ister istemez bir takım | |
| Türkmen veya Özbek hâncıları ma‘rifetleriyle idâre kılınan hânlardan birine | |
| inmeğe mecbûr olacağımı anladım. Ama sonradan sâlifu’l-beyân hânların | |
| tertîbâtlarından mahzûz olduğumu da inkâr edemem. Zîrâ işbu çöl adamları | |
| artık bizim Petersburg ’da pansiyon ismi verilen usûlde hareket ediyorlar. | |
| Yani Avrupa’nın her şehrinde mikdâr-ı ücret-i yevmiyye | |
| veyahut ücret-i mâhiyye ile âileler içinde istenildiği müddet ikâmet edilmek | |
| mümkün olduğu misillü buranın hanlarında da aynı usûl cârîdir. Ancak | |
| ma‘lûm olduğu üzere gerek Londra ’da ve gerek Paris ’te bu gibi âileler esâsen | |
| bellenmiş ve hem de türlü türlü tavsiye-nâmeleri de hâ’iz olduklarından | |
| artık oraları ziyâret eden misâfirlerce tanınmış bulundukları hâlde Merv ’de | |
| bilakis insan hiç bilmediği ve mu‘ârefesi olmadığı âileler nezdine nâzil olmak mecbûriyyetinden kurtulamamaktadır. Nitekim ben de demin ta‘rîf | |
| eylediğim yerlinin cevâbı hâh nâ- bunu ihtiyâra mecbûr oldum. İşte ben kendi kendime: "Hele bakalım tâli‘ ve kaderim beni | |
| kime tesâdüf ettirecektir!” diye bir hana getirilip odadan odaya gezmekte | |
| iken an-asıl Petersburg’dan uzak olmayan İşçadriye kazası sekenesinden bir | |
| doktora rast geldim. Bu ise elli beş yaşlarında olup tahmînen elli iki yaşında | |
| bulunan zevcesiyle orada mukîm idi. Ve hem de başka kimsesi de olmadığından beni ayrıca hân odaları kirâlamaktan ise kendilerinde misâfir olmağa | |
| da‘vet etti. Ve fazla olarak orada iki sene kadar zamândan beri ikâmet eylediğini beyânla kendi refâkatinde daha iyi gezebileceğimi ve ziyâretler icrâsı | |
| mümkün olacağını da beyân eyledi. Böylece merkûm bana kendisinin | |
| iş odasını tahsîs etti. Ben dahi zâten seyâhat tarîkiyle gelmiş olduğumdan | |
| onun teklîfâtına muvâfakat eyledim. Hulâsa-i kelâm benim ilk işim mezkûr | |
| âilenin küçücük banyo odalarında iyice banyo etmekten ibâret oldu. Çünkü | |
| ’dan beri şimendifer treninde sâlifu’l-beyân kurak çöl kıtasının tozları çökmüş olduğundan üstüm başım ve bir de vücûdum berbâd | |
| halde idiler. Binaenaleyh oraya muvâsalatımdan tamâmı tamâmına bir sâ‘at | |
| sonra yol çantamdan yeni çamaşır ve yeni urbalar çıkarıp giyerek sokağa | |
| çıktım. Bu memleketin sokağı da artık hâtır u hayâle gelir şeylerden değildir. | |
| Zîrâ sokakta ne yaya ve ne de araba kaldırımı yok idi. Yani bu sokak | |
| yerlilerin ismini verdikleri acîb kumsal arâziden ibâretti. Doktor beni | |
| her şeyden evvel bu havâlinin idârehâne-i umûmîsine götürdü. Zîrâ Rusya | |
| dâhilindeki sebebiyle her yerde ve hattâ Rusya’ya tâbi‘ çöllerde | |
| bile nüfûs kuyûdâtı mu‘âmelesine pek ziyâde dikkat ve i‘tinâ olunmaktadır. | |
| Doğrusu orada da ben fevkalâde hüsn-i sûretle kabûl olundum. Hattâ | |
| idârehâne memûrlarının kıdemlisi bana emlâk-i imparatorîden orada kalacağım müddetçe her yeri görebilmekliğim için nöbet arabası tahsîs | |
| edebileceğini de söyledi. Bundan başka benden ta‘âmlarımı Çar ’ın sarayında | |
| çiftlik müdürü ile birlikte etmekliğim için de söz aldılar. Hâsılı benim oraya | |
| ilk defa gelmiş bulunduğumdan Çar’ın emlâkini idâre eden müdür bana bir | |
| rehber de ta‘yîn etti. Ve ben kahvaltı ettikten sonra fevkalâde güzel kuzgûnî | |
| donlu bir çift at koşulmuş olan arabaya ta‘âma kadar görülebilecek | |
| yerleri seyr ü temâşâ etmeğe gittim. Her şeyden akdem doğrusu mezkûr atlar | |
| da pek ziyâde istiğrâb ve hayretimi mûcib oldular. | |
| Zîrâ atlar da mezkûr çiftlikte türetilmişler idi. Onun bana ilk | |
| gösterdiği binâ sarâydan ayrı ve sâde bir katlı konut yapılışlı idi. Meğer | |
| orası emlâk-i imparatorî müdürüne mahsûs imiş. Ba‘dehu "İşte bu bulvarlar gibi yollardan sarâya gidiliyor” dedi. | |
| Ve ol vakit ben ortalığı yeşillik zulmetine büründürerek acîb manzaraya katlanarak mezkûr bulvar | |
| misillü yolun ortasında sarâyı da gördüm. Bu ise işbu iklîme mahsûs bir | |
| nev‘î Malta taşından yapılmış gâyet kocaman binâ olup birçok cihetlerinde teraslar ve | |
| balkonlar ve cumbalar da vardır. Hem de damı bura usûl | |
| mi‘mârisince dümdüz yapılmış olup etrafına korkuluk çekilmiş ve husûle | |
| gelen meydân gibi mahal rasad-hâne ve her türlü tebeddülât-ı havâiyye | |
| tahkîkâtına ta‘yîn edilmiştir. | |
| Arapça’da hîlekârlık anlamına gelse de Osmanlı Türçesinde kargaşa anlamında kullanılmaktadır. | |
| Merkûm bir aralık "Eğer isterseniz sarâyı dâhilen de ziyaret edebiliriz” dedi. Ben de muvâfakat ettim. | |
| Böylece biz onunla sâlifu’l-beyân çiftlik | |
| sarâyının içinde de her yerini gözden geçirdik. Ve ba‘dehu merkûm beni | |
| sarâyın bahçesine müteveccih cephesindeki terastan balkona çıkardı. | |
| Ve ben orada gördüğüm manzaradan nâşî kalakaldım. Zîrâ ben kendimi Tevrât ’ta eski zamân Bâbillilerinin asma köprülü ve kezâ türlü türlü | |
| nebâtı örgülerden mu‘allak olarak yapılan kameriyeli velhasıl hârikulâde | |
| ahvâli me’lûf bahçelerinden birinde inmişim gibi tasavvur ederek ne diyeceğimi bile şaşırdım. Hâlbuki rehberim bana izâhat vermeğe girişerek: | |
| "Bu gördüğünüz orman gibi bahçe ser-â-pâ meyve ağaçlarından yapılmış | |
| olan sarây bahçesidir. Ve hem de neşv ü nemâ bulan meyveler meyânında | |
| yalnız ismini işitmiş olduğunuz ve binâenaleyh bu ana dek aslâ görmemiş | |
| bulunduğunuz semerât ve fevâkihi hâvî eşcâr-ı nâdire de çoktur.” | |
| Bu minvâl üzere daha üçüncü Aleksandır zamanında | |
| türetilmeğe başlayıp İkinci Nikola ’nın işbu onuncu sene-i devriye-i hükûmetine dek umrânına ikdâm edilen bu meyveler bahçesi ve daha | |
| doğrusu ormanı kürre-i arzın hiçbir yerinde yoktur, olamaz. Zîrâ burada | |
| dahi ancak yerlilerin ismini verdikleri ve hiçbir türlü gübreye | |
| ihtiyâc olmaksızın her cins-i nebâtâtı hârikulâde sûrette türetmekte olan | |
| toprağın yardımı ile meydâna gelmiştir. Burada istenildiği ağacın bir dalı | |
| kırılıp da kumsal yere saplandığı takdîrde iki ve nihâyet üç sene içerisinde | |
| fevkalâde mükemmel gölge ve kezâ meyve cinsinden ise yerlilerin iki tekerlekli ve büyük tekne biçimindeki arabaları ile dört-beş arabadan dokuz-on | |
| arabaya dek hâsılât verir. Ve binâenaleyh bu acîb kumsal toprağa mahsûldârlığı nokta-i nazarından "altın tozlu zemîn” diyenler de vardır.” dedi. | |
| Bu minvâl üzere ortalık henüz Kânûn-ı sânî ayında iken bile eşcârdan bir | |
| takımları artık mükemmel çiçek açmışlar idi. Ve etrâflarında türlü türlü | |
| böcekler ile kelebekler oynaşmakta idi. Sükûnetli havada ise hoş bir vızıltı | |
| işitiliyor idi. Diğer taraftan o cihetlerden gelen hava teneffüs edildikçe begâyet latîf ve hem de insânın hem genzini hem de sadrını fevkalâde okşayan | |
| hoş kokular istişmâm ediliyor idi. | |
| Hulâsa-i kelâm nihâyet ben mektepte iken ilm-i nebâtât mebde’lerini de | |
| tahsîl etmiş olduğumdan kolum yetişecek yerlerde bulunan ağaç dallarını | |
| da usul usul itmeğe başladım. Bazılarına ise yetişemediğimden yalnız | |
| göz bakışı ile mu‘âyene edebiliyor idim. Fi’l-hakîka işbu bahçede eşcârdan | |
| bir takımlarının filizleri akla ve fikre gelmeyen makaralar husûle getirmiş | |
| olduğu misillü ba‘zen patlamış ve henüz patlamak üzere bulunan goncalar | |
| dahi insânın nazarlarını hârikulâde bir sûrette okşamakta idiler. Sâlifu’lbeyân goncalardan bir takımları sanki lisân-ı hâl ile kendilerine bakanlara: | |
| Hele sabret. Biz de açılalım da işbu cenûbî memlekete tabî‘at tarafından | |
| bahşedilmiş olan letâfet numûnelerini bak ve seyret” diyorlar idi. Hulâsa-i kelâm biz burada kış sonlarında bulunuyor idik. Ve binâenaleyh biz | |
| artık burada dahi tıpkı Mısır ’da olduğu misillü Nisan başlangıçlarında ortalığın sahrâ-yı kebîr harâretleriyle me’lûf olması iktizâ eylediğini tahmîn ve | |
| istihrâc ediyor idik. Ve fi’l-vâki‘ burada dahi havanın kuraklığı son derecede | |
| idi. Her ne hâl ise biz burada yerlilerin her ne sebebe mebnî ise Persivük | |
| veyahut Persivuk ismini verdikleri kuzguni atlarımızı alabildiğine koşturmak şartıyla yolumuza devam ediyor idik. Ve biz ikide bir de pek vâsi‘ | |
| bahçeli duvarlar önünden geçtikten sonra koskocaman kârgîr binalara | |
| vâsıl oluyorduk. Onların hizâlarından mürûr ederken rehberim yalnız belli | |
| başlı kimselerin isimlerini söyleyip binâların onlar tarafından yaptırıldıklarını beyân ediyor idi. Bunlar meyânında sâlifu’l-beyân imparator çiftliğinin | |
| büyük bahçesi bahçıvanlarının ikâmetgâhları koca bir kışlaya benziyor idi. | |
| Ve kezâ çiftliklerin her türlü elektrik te’sîsâtlarını idareye mahsûs binâsı ve | |
| bir takım ma‘mûlât i‘mâli için te’sîs kılınan fabrika ve nihâyet yerlilerle | |
| mu‘âmelâta mahsûs idârehâne ve ba‘dehu hamâm ve sonra hara ve | |
| ahırlarla kuşluklar ve bir küçük mikyâsta hayvânât bahçesi kulübeleri ve | |
| artık sıcaktan pek de hoşlanmayarak şimâl ve Sibirya ’da yetişen bir takım | |
| nebâtâtla meyve ve mahsûlâta mahsûs limonluk mevcûttur. Bu takdîrce | |
| imparatorun Murgâb Çiftliği bu cihetten bakılınca artık bir küçük kasaba | |
| teşkîl etmekte imiş gibi görünmektedir. Ben her nereye baksam iki tarafı | |
| mükellef ağaçlarla muhât yollar ve her cihette yığın yığın olarak neşv ü nemâ | |
| bulan çiçekler ve her mahalde yine de filizleri ve çiçekleriyle insâna hayret | |
| veren toplu çalılar ve nihâyet pek çalışkan insânların emekleriyle husûle | |
| getirilen âsâr-ı medeniyyeyi müşâhede ediyor idim. Burada pek vüs‘atli bir salon demin | |
| ta‘rîf eylediğim devâir ve fabrikalarda ve çiftliğin sâ’ir | |
| türlü i‘mârlarında müstahdem kesâna her türlü gazeteler ve kezâ yalnız pazar | |
| günleri kapısı açık bırakılan bilardo ve satranç ve kezâ iskambil ve domino | |
| oyununa mahsûs bir odada mevcûd idi. Çar ’ın sâlifu’l-beyân müstemlekesinde bu dediğim | |
| mevâddın lüzûm-ı vücûdiyyeti zâhirdir. Zîrâ evvelce de | |
| anlattığım üzere burada tarz-ı ma‘îşetin pek ziyâde yeknesâk olarak devam | |
| etmesi hasebiyle ameleden tutarak tâ büyük me’mûrlara varıncaya dek arasıra zihinlerini meşgûl edecek mevâdd-ı medeniyyenin lüzûmu | |
| derkârdır. Hulâsa-i kelâm bundan nâşî burada ahâliye mahsûs kebîr ahşap | |
| tiyatro dahi mevcûttur. Hele beni pek ziyâde imrendiren şeylerden biri de | |
| çiftlik hastanesi olmuştur. Burada erkeklere ve kadınlara mahsûs kısımlar | |
| mevcûd olduktan mâ‘adâ yerlilerinin mürâca‘atları takdîrinde tedâvilerine | |
| baktırılmak için her türlü iffet ve tesettür usûllerini hâvî şu‘be-i mahsûsa | |
| dahi bulunuyor. Nitekim ben sonradan Petersburg ’dan ancak sekiz ay evvel | |
| buraya bi’t-tesâdüf gelen bir kadın tabîbin erkek tabîbe hiçbir vakit kendilerini | |
| göstermeyen Türkmen ve Özbek kadın ve kızlarının dünyâlar | |
| kadar paralar kazandırmakta olduklarını da istimâ‘ ettim. Her ne hâl ise | |
| arası çok geçmeden benim gezmeğe çıktığım zamân ikâmetgâhında kalmış | |
| olan doktor da bir güzel kır ata râkiben vürûd etti. Meğer artık mu‘âyene | |
| zamânı gelmiş imiş! İmdi merkûm bana hitâben "Şimdi haydi bakalım benim mu‘âyene salonumu da görünüz” | |
| diye cebinden çıkardığı zarîf bir anahtarla bir kapıyı açıp içeriye girdi. Ben de arkası sıra dâhil oldum. | |
| Orası sâlifu’l-beyân yerliler usûlünde duvarları türlü türlü kumâşlarla tezyîn edilmiş | |
| vâsi‘ bir odadan ibâret idi. Ve ötede beride zarîf câmekân derûnunda | |
| insânın teşrîhini müş‘ir vesâ’it-i fenniye de tertemiz tutulmakta idiler. Her | |
| hâlde benim burada ilk nazar-ı dikkatimi celb eden şey doktordan türlü | |
| türlü derdlerine karşı imdâd bekleyen akvâm-ı muhtelifenin sîmâ ve eşkâllerindeki garâbet idi. | |
| Bunlar Türkmenlerden, Özbeklerden, Tarancalardan | |
| ve nihâyet Sartlar ile Sibirya şarkının bazı yerlilerinden ve kezâ Kolça ile | |
| havâlisinden hicret etmiş olan pek muhtelif yerlilerden müşekkil idiler. Ve | |
| onlardan beherine mahsûs eşkâl-ı kavmiyet insâna pek ziyâde te’sîr ediyor | |
| idi. Doktor dahi bu sözüme karşı: "İşbu kavim tabâbete son mertebe | |
| emniyyet etmektedir. Ve bunu onların kadınlarını tedâvî ile meşgûl bulunan | |
| Madam dahi tasdîk ediyor. Fakat bunda ta‘accüb olunacak bir şey de | |
| yoktur. Zîrâ yaşadığımız iklîm fevkalâde münbit ve mahsûldâr olmakla | |
| berâber birtakım mikropları da hâvî olduğundan ahâlîyi sık sık derdlerine | |
| devâ aramağa mecbûr etmektedir” dedi. Hülâsa-i kelâm her iki tarafta pek | |
| alçak kanepeler üzerinde ekserîsi bağdaş kurarak oturan mezkûr hastegânın | |
| manzaraları şâyân-ı hayret idiler. Fakat bizim ol vakte kadar gördüğümüz kısım yalnız | |
| sonradan yani askerî mühendislerimizin serfirâzı bulunan | |
| erkân-ı harb feriki Aninkof tarafından yapılan şimendifer inşâ‘âtı akîbinde | |
| meydâna getirilen ebniyeyi hâvî mahallelerden ibâret idiler. Binâenaleyh | |
| rehberim bizi oralarda gezdirdikten sonra "Şimdi buyurunuz size yerliler | |
| cihetini dahi göstereyim.” Ve fi’l-vâki‘ milliyetlerini az çok muhâfazaya i‘tinâ | |
| eden müslümân akvâma mahsûs her yerde de birer türlü câlib-i merâk ve | |
| mûcib-i ibret fark ve tefâvütle me’lûftur. Nitekim Fransa reis-i cumhûru Le | |
| Bon dahi benim bu havâlî51de seyâhatimden bir buçuk sene kadar akdem | |
| Cezâyir ’de seyâhat ederken Cezâyir Araplarına mahsûs mahalleleri bambaşka hâlde bulduğunu bir | |
| nutk-ı resmîsinde alenen i‘tirâf eylemiş idi. Ma‘ahâzâ Merv şehrinin müslümânlarla meskûn kısmında dahi yalnız kendisine | |
| mahsûs garâbet mevcûttur. Çünkü bir kere şehrin mezkûr kısmı da sanki | |
| bulvarlardan ibâret imiş gibi görünüyor. Ve hem de bizim Petersburg’un | |
| kahvehâne ve çayhânelerine bedel birer acîb köşe dükkânlarında yerlilerin | |
| "kalyân” içmeleri veyahut "kant” denilen şekerli fıstık veyahut bâdem yiyip | |
| vakit geçirmeleri son mertebe hayret verecek şeylerdendir. Her iki cihette | |
| sokağa hiçbir pencereleri bulunmayan hâneler ve türlü türlü ufacık | |
| dükkânlar öteden beriden işitilen türlü türlü lisânların tekellümleri her seyyâhı şaşırtır. | |
| Fi’l-vaki‘ buralardan geçen bir insân kendisinin derhâl Avrupa | |
| usûl-i mu‘âşeretine külliyen yabancı bulunan akvâm ve milletler içinden | |
| mürûr etmekte bulunduğunu anlar. Ben dahi şarkın birçok yerlerinde bulunmuş olduğum hâlde bile cenûbun birdenbire enzârımın önüne koyduğu | |
| sâlifu’l-beyân menâzır-ı garîbeyi müddet-i medîde bir şey diyemeksizin seyre daldım. | |
| Burada meselâ sağa bakılırsa dehşetli sûrette mâllar yüklü | |
| ikişer kanburlu develer, sola bakıldığında yine de acîb yükler taşımakta olan | |
| merkebler, daha ötede pek ziyâde şâyân-ı hayret hâşâlarla takımları hâvî | |
| fevkalâde battâl katırlar ve nihâyet Türmen ve Özbek ve Taranca atları onların şâyân-ı | |
| ta‘accüb dizginleri ve üzengileri ve onlara binen insânların fevkalade acîb kıyâfetleri | |
| parlak yerli kumâşlarından dikilmiş urbaları sipsivri | |
| uçlu türlü türlü nakışlar işlenmiş külâhları ve sâlifu’l-beyân hayvânâtın kendi | |
| cinslerine mahsûs seslerle bağrışmaları da pek tuhaf idi. Ez-cümle | |
| develerin ikide birde "‘âf ‘âf ” tarzında sadâları ve hem de midilli cinsinin | |
| bambaşka sınıfını teşkil eden Özbek atlarının kişnemeleri, merkeblerin anırmaları | |
| ve nihâyet katırların kişnemek ile merkeb anırması ortasında bir acîb | |
| sadâ neşr eylemeleri son mertebe istiğrâb ve ta‘accübü mûcib olacak ahvâlden idi. | |
| Gitgide biz Merv şehrinin çarşısına girerken daha ziyâde şâyân-ı | |
| ta‘accüb manzaralar da gördük. Şöyle ki, sîmâ ve eşkâlleri pek ciddî ve | |
| hem de üstleri başları rengârenk ipek kumâştan dikilmiş geniş cübbelerle | |
| mestûr ve yalın ayaklarında fevkalâde hafîf ve pek müzeyyen nakış işlemelerini | |
| hâvî terlikler giymiş ve başlarına da her renkte sarıklar sarmış bulunan | |
| Türkmenler , Özbekler , Tarancalar ve Kolça muhâcirleri kaynaşmakta idiler. | |
| Biz bir dar sokağın köşe başındaki bir dükkânda gâyet iyi koku neşr eden | |
| bir şeyin kızartıldığını his edip baktık. Meğer orası aşçı dükkânı imiş, hem | |
| de kızartılan şey de alâ sülün imiş. Zîrâ burada mezkûr kuşların hadd ü | |
| hesâbları yoktur. Bu minvâl üzere bizim Petersburg’da mezkûr kuşları | |
| ancak ağniyâ yiyebilmekteler iken burada işbu çarşıya öte beri şeyler satmağa gelen | |
| köylüler bile mezkûr kuşun etiyle karınlarını doyurmaktadırlar. | |
| Hulâsa-i kelam ondan uzak olmayan diğer bir dükkân mezkûr cenûb ahâlisine mahsûs çayhâne idi. | |
| Buralarda artık intişâr eden kokular bile insâna | |
| bambaşka te’sirât husûle getiriyor idi. Zîrâ içki kokularından aslâ eser olmayıp gûn-â-gûn ıtriyyât | |
| ve kezâlik ve nebâtât ve baharât kokuları istişmâm | |
| olunuyor idi. Amâ daha garîbi oradaki köşelerden sapıverir vermez insânın | |
| derhâl kendisini Avrupa denecek yerde bulmasından ibâret idi. | |
| Bu sırada benim yanımda bulunan rehberim bana hitâben "Burası artık bizim | |
| nabzımız gibidir ve bütün âsâr-ı hayâtımız burada pek belli olarak zâhir | |
| olmaktadır. Zîrâ şimdiye kadar Merv’in küçük ve dar ve hem de ufacık | |
| kapılı dükkânlarında görmüş olduğunuz mevâddan ekserîsi bu memleket | |
| pamukçularının ihrâcâtları olup onlar da dediğim hâm mevâddı mücerred | |
| işbu fabrika için yetiştirmektedirler. Evet bu pamuk fabrikasıyla biz cidden | |
| iftihâr ederiz. Ve zâten sizi sûret-i kat‘iyyede te’mîn ederim ki böyle mühim | |
| bir fabrikayı yalnız bizim Rusya ’da değil; belki Avrupa’nın da hiçbir yerinde | |
| bulamazsınız” dedi. Hâsılı burada her şeyden büyük ve sanki uzaktan | |
| insâna Mısır Ehrâm larını ihtar edecek sûrette te’sîr hâsıl eden bina şüphesiz | |
| büyük pamuk i‘mâlâtı fabrikasıdır. Ve onun her yerinde bir takım bacalar | |
| ve kezâ derûnunda acîb bir gürültü ve sık sık düdük ötmesi veyahut islimler | |
| fışkırtılmasından mütevellid şamatalar dahi insana bambaşka te’sîr hâsıl | |
| eylemektedir. Binâenaleyh ben bir aralık rehberime dönüp "Aman şu | |
| fabrikayı da ziyâret edelim” dedim ise de merkûm yeleği cebinden çıkardığı | |
| sâ‘atine baktıktan sonra: "Hayır, hayır bu pek kocaman binayı ziyâret | |
| etmemiz için vakit kalmamıştır. Ve hem de şimdi artık yerlilerin, "kuşluk” | |
| zamânı denilen zamân geldiğinden muvakkaten ta‘tîli iktizâ eyleyecektir. | |
| Fi’l-vâki‘ burada gündüzleri gün ortasındaki şiddetli harârette herkese istirâhat zamân | |
| ve müddeti tahsîs edilmiştir. Binâenaleyh biz fabrikayı dâhilen | |
| ziyâret için ayrıca bir gün tahsîs ederiz. Şimdi ise arzû ederseniz sizi biraz | |
| "istep” ismi verilen ve dünyânın hiçbir yerinde sahrâ ve çöllerine benzemeyen Mâverâ-yı Bahr-ı Hazar | |
| çöllerinde gezdireyim” dedi. Fi’l-hakîka arası | |
| çok geçmeden bizim güzel kuzgunî atlarımız bizi alabildiğine sür‘atle | |
| hayli uzakta be-gâyet acîb eşkâl ve gölgeleri hâvî enkâzları görülmekte olan | |
| cihete doğru götürmeye başladılar. Bu sırada yine de cevânib-i erba‘amızın | |
| düzlüğüne hayret etmemek gayr-i kâbil idi. Ve hem de Kânûn-ı sânînin son | |
| günleri olmakla beraber cenûb güneşi bizi bütün şiddetiyle okşadığından | |
| harâretin te’sîri ziyâde idi. Hele ben Petersburg havasıyla me’nûs bulunduğumdan gerek | |
| rehberimden ve gerek arabacımızdan kat kat ziyâde ter dökmekte ve ızdırâb da çekmekte idim. | |
| Ve lâkin Çar’ın çiftliğinde artık arabamıza her türlü serinleştirici meşrûbât da konulmuş idi. | |
| Âkıbet ben rehberime dönerek: "Bu nasıl enkâzdır?” diye sordum. Merkûm ise "Eski | |
| Merv şehri harâbesidir!” dedi. "Burada mazgal yerleri pek belli bulunan eski | |
| kale harâbesi de vardır. Amâ mürûr-ı zamânla pek harâbe olan kale ve burçların ne | |
| şekillerine ve ne de cesâmet ve hacimlerine dâir artık hiçbir fikir | |
| edinmek bile mümkün değildir. Bundan mâ‘adâ müte‘addid yerde kumlarla | |
| gömülmüş ve bazı yerde henüz eski hâllerini muhâfaza eylemiş bulunan | |
| hendeklerin dahi ezmine-i kadîmede neye hizmet etmiş bulunacaklarını | |
| anlamak mümkün değildir. Amâ onlarla muvâzî sûrette topraktan yapılan | |
| hayli yüksek çit duvarını da müşâhede edebildik. İmdi mezkûr toprak | |
| çitlere çıkıp da etrâfa göz gezdirilecek olursa her taraftan göz görebildiği | |
| mesâfelere dek sanki muhtelif kabartmalar husûle getiren deniz sathı misillü | |
| harâbe-zâr enkâzları görülmektedir. Mezkûr enkâzlardan bir takımları dümdüz kumsal | |
| arâzi üzerinde tabî‘î deniz satıhlarında kalan öte beri gemi parçaları misillü müşâhede olunuyorlar. | |
| Amma ara sıra yerliler tarafından ismi verilen kubbeli türbelere müşâbih âsâr-ı atîka dahi müşâhede | |
| edilmekte idi. Ma‘a-hâzâ oralarda yatan eşhâs-ı târîhiyye külliyen mechûl | |
| idiler. Biz burada birçok yazılı çini parçaları ve kezâ üzerleri güzel minelerle işlenmiş | |
| birçok taş kırıkları dahi bulduk isek de onlardan hiçbir şey | |
| istihrâc etmek mümkün olamadı. Çünkü yazıları şimdi artık hiç isti‘mâl | |
| edilmeyen hutûttan ibâret idi. Ancak daha ötede biz behemehâl vaktiyle | |
| büyük bir zâtın medfûn olmuş bulunacağına dâ’ir emârâta da tesâdüf ettik. | |
| Zâten bu gibi yerlerde artık vaktiyle kim bilir nereden ve ne tür zahmetlerle | |
| getirilmiş olan büyük ve güzel cilâlanmış ve üzerlerinde a‘lâ oymalar işlenmiş mermer sütûnları | |
| da çok idi. Vâkı‘â bazı mermer levhalardaki | |
| münderecât artık anlaşılmayan yazılarıyla bize gûyâ yalnız orada medfûn | |
| kimesneleri değil, belki onların ef‘âl ve harekât-ı acîbelerini dahi belli edecek | |
| derecede te’sîr bırakıyorlar idi. Lâkin te’essüf olunur ki buralarda bulunan | |
| mezârlar bile artık parça parça hâldedirler. Zîrâ Türkmenlerde de sâ’ir Asya | |
| akvâmında olduğu tarzda ölülere ri‘âyet hissi pek ziyâde olduğundan onlar | |
| kurgan ismini verdikleri türbelerini son mertebe dikkatle gözetmektedirler. | |
| Ma‘mâfih ben ne yalan söyleyim, burada gördüğüm bazı türbe enkâzlarını | |
| ismiyle ma‘rûf puthânelerine de bir dereceye | |
| kadar benzettim. Vâkıâ târîh nokta-i nazarından ma‘lûm olduğu vecihle Asya’nın | |
| ezmine-i kadîmede yaşayan akvâm-ı muhtelifesi hep putperestlerden ibâret idiler. | |
| Ben artık Asya’nın işbu köşesinde bizim zamânımıza dek | |
| gelip geçmiş olan akvâma dâ’ir dahi derin düşüncelere daldım. Ve fi’l-hakîka Asya kıt‘ası | |
| pek eski zamândan beri akvâm-ı muhtelife-i beşerin beşiği | |
| addedilmektedir. Âkıbet rehberim bir aralık sol cihetimizde ansızın peydâ | |
| oluveren bir şey misillü gözümüze görünen gâyet kocaman binâyı göstererek: | |
| "İşte Sultan Sencer Câmi‘ i budur!” diye söyledi. Ve hem de arabacıya arabayı o cihete sevk eylemesi | |
| için emir verdi. Biz de arası çok geçmeden | |
| sanki kireçle karışık molozdan yapılmış şose gibi dümdüz yollardan sâlifu’lbeyân azîm ve vâsi‘ | |
| binâyı ihâta eden çite dâhil olduk. Doğrusu bu artık | |
| Paris ’in Panteon nâm be-gâyet büyük kubbeli binâsını da andırıyor idi. | |
| Fakat Paris’teki Panteon pek güzel muhâfaza edilmekte iken Sultan Sencer’in | |
| câmi‘i nîm-harâbe şeklinde idi. Ancak her hâlde onun pek çok asırlardan | |
| beri işbu çöllere kemâl-i cesâretle dayandığı da zâhir idi. Buralarda dahi | |
| insâna pek azametli hâtıraları ihtâr etmekte olan kadîm zamân mezârları | |
| çoktur. Fakat bizim geçtiğimiz zamân işbu türbeler de harâbe-zâr olup ekserînin | |
| mürûr-ı zamânla ya yalçın kaya gibi siyâhlaşmış olan kubbelerinde | |
| sürülerle kestane kargaları oturuyorlar idi. Ve onların gürültüleri veyahut | |
| birden bire uçtukları zamân husûle getirdikleri gölgeleri de hayret-fezâ idi. | |
| Ve ammâ ben ister tarz-ı binâdaki letâfete ve ister direk ve sütûnlara ve | |
| pencere ve kayıt mahallerine de hakîkat ta‘rîf olunamayacak kadar imrenerek bakıyordum. | |
| Zîrâ her birine mahsûs bir türlü letâfet Ve fenn-i | |
| mi‘mârî nezâketi bi’l-bedâhe göze çarpıyordu. Biz nîm-harâbe-zâr ve nîmma‘mûr bulunan işbu | |
| koca bina dâhilinde tamâm bir buçuk sâ‘at dolaştık | |
| ve doğrusu pek yorulduğumuzdan tekrâr arabaya binip arabacıya artık tırıs | |
| gitmek şartıyla enkâzlar arasında gezdirmek için emir verdik. Ma‘a-hâzâ biz | |
| birkaç kilometre mesâfe dâhilinde lâ-yu‘ad ve lâ-yuhsâ denecek kadar çok | |
| türbe enkâzlarına rast geldik. Binâenaleyh bence bu memleket sanki eskiden | |
| beri ebediyyet şehri addolunacak sûrette fevkalâde kesretli mezârları hâvî | |
| imiş gibi göründü. Ben müddet-i ömrümde bu derece kocaman binâların | |
| hep bir yerde cem‘ edilmesinden husûle gelen memleket gibi görünen | |
| işbu eski Merv kadar vâsi‘ ve büyük şehri zihnimde bile bir türlü sığdıramadığımdan | |
| husûle gelen istiğrâb ve ta‘accüb sebesiyle bi’d-defa‘ât muhtelif | |
| yerlerde durarak tefekküre daldım. Vâkı‘â bana daha şimendifer treninin | |
| birinci mevki‘ vagonunda da beyân edildiği üzere kadîm Merv şehri hakîkat | |
| lâ-ekall üç Londra ’yı ihâta edecek kadar büyük bulunmuş olmak gerektir. | |
| Zîrâ ben Londra’da da bir aralık sefâretimizin bir kitâbeti vazîfesiyle aylarca | |
| kalmış bulunduğumdan her semtini defa‘âtle ziyâret edebilmiş idim. | |
| Ve ben kendi kendime ikide bir de: "Amân yâ Rabbî ne kadar da büyük | |
| servet-i târîhiyyeye mâlikmişiz. Velâkin te’essüf olunur ki erbâb-ı | |
| ulûmumuzun kahtlığından nâşî bu âsâr-ı atîka ictimâ‘-gâhlarına dâ’ir hiçbir | |
| neşriyyâtımız yoktur.” demeye mecbûr oluyor idim. Evet eski Merv şehrini | |
| adam akıllı ziyâret edecek kimesne artık sonradan târîhi pek iyi öğrendim | |
| diyebilir. | |
| Doğrusu bu yerlerde bulunan her akl-ı selîm sâhibi bir taraftan hayâtın | |
| ne demek olduğu hakîkat pek güzel öğrenebileceği misillü hayâtın son derece serîu’z-zevâl | |
| olup kürre-i arzın da en büyük âsâr-ı umrânın bile pek muvakkat şey olduklarını derhâl anlar. | |
| Rehberim bu esnada bana mezkûr | |
| enkâzın türlü türlü taş yığınları arasında nâdir olmayarak karakulak veyahut | |
| vaşak veya tilki ve bazen çakallar bile yer alır yuvalar yaptığını söylemek üzere | |
| iken bir cihette küçük çapta Mısır ehrâmını îmâ etmekte olan taşlar yığını | |
| arkasından hakîkat hem tilkiyi hem de çakalı andıran bir mahlûkâtın fırladığı müşâhede olundu. | |
| Ammâ bu hayvân bi’t-tabî‘ benim silâhımı hazırlayıp nişân almaklığımı da beklemeksizin ortadan zâyi‘ olup gitti. | |
| Fakat ben vaktiyle Kudüs civârında da bir mahalde işbu keyfiyeti andıran bir hâdise | |
| gördüğümü hatırladım. Orada da ben bir Türk rehberi ile dolaşmakta | |
| iken bu yolda bir acîb hayvân zuhûr edivermiş idi. Biz mezkûr ziyâretten | |
| dönüşte arâzinin ta‘rîfi nâ-kâbil düz bulunmasından nâşî be-gâyet uzun | |
| ve uzak mesâfeden gelmekte olan yük trenini gördük. Doğrusu trenler de | |
| buralardan geçerken gûyâ sâlifu’l-beyân şehir harâbesini ve kezâ orada yığın | |
| yığın duran kocaman taş sütûnları ile kasrlar misillü taşları sarsıyormuş gibi | |
| bir te’sîr his olunur. Lâkin mezkûr tren bile artık kim bilir ne kadar asr akdem burada üçlü Londra’yı | |
| ihâta edebilecek cesâmette bulunan şehrin enkâzı ve harâbeleri yanlarına gelir gelmez oyuncak mesâbesinde kalıyor. | |
| Biz dönüşte takrîben on kilometrelik mesâfe dâhilinde kumsal arâzi hâricinde | |
| bir de birtakım dikenli çiçek veyahut meyveleriyle câlib-i nazar-ı dikkat olan | |
| yabânî çalılar ve küçük çaplı ağaçlar gördük. Otlar ise ekseriyyetle yosun | |
| cinsinden ve fakat kurak yerlerde neşv ü nemâ bulan yosunlardan idiler. | |
| Hâsılı ben Merv harâbe-zârından sonra dünyânın hiçbir şehrine ta‘accüb | |
| etmeyeceğim. Zîrâ Merv’in enkâzı cidden akıllara hayret verecek derecede | |
| olup insânın zihnini tahrîş eder. Ve hem de onu gören her seyyâh artık | |
| enkâzı i‘tibâriyle de fevkalâde vâsi‘ bulunacağı anlaşılan mezkûr eski zamân | |
| şehrini ve ahâlisini ve onların tarz-ı ma‘îşetlerini uzun uzadıya düşünür. | |
| Biz burada havânın ağır sıcağı ile berâber son mertebe acıkarak dosdoğru | |
| Murgâb çiftliklerinde vâki‘ Çar ’ın sarayına geldik. Ve ben bizi kendi dâ’iresinde | |
| istikbâl eden çiftlik müdürünü görünce merkûma hitâben: "Aman | |
| Mösyö sizin memleketiniz hakîkaten akıllara hayret verecek derecede şâyân-ı | |
| istiğrâb ve ta‘accüb imiş” demeye mecbûr oldum. Müdür dahi sözümü | |
| tasdîk edip "Evet ben tam dört senedir burada istihdâm edildiğim hâlde | |
| bile işbu acîb toprağın esrâr-ı hafiyyesini henüz anlayamadım. Ve binâen | |
| alâ zâlik şimdi ben dahi i‘tirâf ederim ki burada seyyâhlar ile erbâb-ı ulûm | |
| için bitmez tükenmez mertebede kesretli, şâyân-ı istiğrâb mevâdd ve âsâr | |
| mevcuttur. Hele memâlikin vüs‘atı da pek büyük olduğundan burada herkes | |
| istediği misüllü atını oynatabilir. Ve dâ’imâ yeni bir şey bulur” dedi. | |
| Bu sırada bizim mükâlememize karışan uzun boylu ve hem de gâyet zayıf vücûdlu | |
| esmer ve miyoplara mahsûs gözlüklü kâtib bana dönerek "Ancak acaba | |
| bizim Rusya ’da erbâb-ı ulûmdan bu yerlere dâ’ir merâk eden var mıdır? İşte | |
| asıl cây-ı su’âl olan keyfiyyet de budur” dedi. Müdür ise onun bu sözüne | |
| karşı "Doğrusu bunu ben kendim de bilmiyorum. Ve lâkin akvâ-yı melhûz | |
| olduğuna göre Rusya erbâb-ı ulûmu içinde bunu bilmeyenler olmamalı. | |
| Yoksa onlar ellerini kavuşturup Petersburg ’da oturmazlar idi” dedi. | |
| Ve tamâm bu hengâmda ta‘âmın hâzır idüği bildirildiğinden biz hepimiz sofra | |
| başına geçmek için gittik. Sofra ise hakîkat Petersburg usûl-i mu‘âşeretine | |
| muvâfık sûrette tertîb edilmiş idi. Ve müdürün elli yaşlarında bulunan zevcesi | |
| dahi benim sağımda bulunuyor idi. Binâenaleyh ben onunla da | |
| konuşup yerlilerin familyalarından bildikleri olup olmadığını öğrenmeye | |
| çalıştım. Çünkü daha şimendifer treni vagonunda N’den istimâ‘ eylemiş | |
| olduğum ma‘hûd acûze hân familyasına dâ’ir ma‘lûmât almak arzûsunda | |
| idim. Ancak zavallı kadın biraz hastalıklı olduğundan yerli kadınlarıyla çok | |
| münâsebâtta bulunamadığını beyân etti. | |
| Ba‘dehû ben yine de bahsi o günkü müşâhedâtımıza intikâl ettirdim. | |
| Ammâ mezbûre artık kendisinin oradaki âsâr-ı atîkalar ile şâyân-ı | |
| ta‘accüb mevâddan alışmış bulunduğunu söyledi. Diğer taraftan memleketin | |
| Avrupalılar için yalınız kışın ve ilk bahar mevsimlerinde yaşanabilecek | |
| idüğini yoksa yaz ile son bahârda aslâ iskân edilemeyecek sıcaklar hüküm | |
| sürdüğünü de beyân eyledi. Fi’l-vâki‘ bu keyfiyyet artık burada külliyyetli | |
| ta‘dâd da ipek ve pamuk ve pirinç ve üzüm ve bir takım sıcak memâlik | |
| hâsılâtı husûle gelmesi ile dahi sâbit oluyor idi. | |
| Diğer taraftan biz sonra buraya ticâret veya san‘at icrâsı için gelen | |
| bir takım Avrupalılara tesâdüf ettiğini de dahi aynı ma‘lûmatı işittik. Şöyleki: | |
| iki seneden beri mevkifde istihdâm edilmiş bir Frenk bana hitâben: | |
| "Eski Merv , civârında yaz günleri güneşin hakîkat emsâlsiz sûrette ortalığı | |
| kavurduğunu anlattı. Bu minvâl üzere merkûmun ifâdesince yazın çok vakit | |
| Avrupalıların burada nefesleri kesilecek derecelerde harâret-i şems hüküm-fermâ olmaktadır. | |
| Çok vakit mehmâ-emken teneffüs edebilmek üzere | |
| kuyular tarzında hafr edilmiş mahzenlere inmek iktizâ eylemektedir. | |
| Ez-cümle odalarda gündüzleri güneş ziyâsının geçmesi için hiçbir aralık | |
| bırakmamak şartıyla perdeler örtülür ki mâ‘adâ oturulan yerlerde veyahut | |
| yatılacak yataklarda mehmâ-emken serinlik husûle getirmek için çarşafların | |
| ve kanepe veya koltuklu ve sandalye örtülerinin sık sık ıslatıldıklarını ve | |
| fakat onların yine de pek azar zaman içinde kuruduklarını söylediler. Bu | |
| minvâl üzere işbu memleket havasına mahsûs ilk hâssa fevkalâde yebûsettir. | |
| Bundan nâşî demin ta‘rîf ettiğim tarzda alışmayan ve burada doğmayan | |
| kimseler için teneffüs zorlukları his edilmesi tabî‘îdir. Fazla olarak ben | |
| her yerde geniş ağızlı testiler ve kezâ yassı tabaklar ve yalak biçiminde bir | |
| takımı balçıktan ma‘mûl ve bir takımı fağfûr ve çini büyük kâselerle sular | |
| durduğunu görünce sâlifu’l-beyân madama dönüp "Bunlar nedendir?” diye | |
| sordum. Mezbûre ise bu gibi kurak ve binâenaleyh havası usreti teneffüsü | |
| mûcib mahallerde ilk ittihâz olunacak tedâbirden biri de budur... Ve lâkin | |
| biz bundan da bir türlü hayır göremiyoruz. Ve her zaman dudaklarımızda | |
| ve burun deliklerimizde kuraklık hissediyoruz. Odalardaki bu sular ise çabucak tebahhur edip | |
| uçuyorlar” dedikten sonra beslemeye hitâben "Onlara | |
| yeniden su koymayı emretti. Mezbûre de tıpkı bahçe sulamaya mahsûs | |
| ve ibrik biçimindeki kova ile bi’d-defeât sular getirip kurumuş ne kadar zarf | |
| var ise doldurdu. Müdürün zevcesi ise sözüne devâmla: "Burada besleme ve | |
| hizmetkâr bulmak da pek güçtür. Çünkü onlar çok vakit ziyâdece gezindikde bayılırlar. | |
| Ve hem de hiçbir yerde çok kalmayıp gerisin geri şarka dönmeğe çalışıyorlar. | |
| Ve bazı vakit tekmîl insanlara ta‘rîfi nâ-kâbil rehâvet çöktüğü | |
| his olunur. Ammâ doğrusunu söylemek lâzım ise bu gibi ahvâlde dimağ bile | |
| sanki kaynıyormuş misillü kulaklarda acîb çâk in‘ikâsları duyulur. İmdi bu | |
| gibi esnâlarda ne düşünmek ne kırâ’at etmek ne iş görmek ne işittirmek ve | |
| ne de keyfe mâ-ittafak bir şeyle uğraşmak mümkün değildir. | |
| Bu minvâl üzere işbu memlekette ve güneş sanki semâya irtifâ‘ kesb etmeğe başlar | |
| başlamaz ortalığı kasıp kavurmakta ve bu hâl onun gurûbu zamanına dek | |
| devâm etmektedir. Burada akşam karanlığı pek az devâm eder. Ve binâenaleyh | |
| mehtâpsız gecelerde karanlık çabucak çöker. Ma‘mâfih çok vakt geceleri | |
| de sıkıntılı olarak geçmektedir. Ve bi’l-farz cüz’îce hava kesb-i i‘tidâl ettikte | |
| diğer bir mahzûr baş göstermektedir. Bu ise işbu memleketin be-gâyet | |
| hûn-rîz ve inâtçı bulunan sivri sineklerinin her kangı bir yerde en cüz’î eşî‘a | |
| görünce yüzlerle ve binlerle hücûm etmeleridir. Fi’l-vâki‘ tabî‘at da sanki | |
| onların cinâyetlerine iştirâk ediyor. Çünkü vücûd muttasıl terlemeden | |
| ve bundan nâşî kanın suya ihtiyâcına mebnî ikide birde su içilmesinden | |
| her zamân terli ve binâenaleyh açık bulunduğundan doyalı | |
| mezkûr sivrisinekler pek kolaylıkla ve hem de hemen vücûda konar konmaz | |
| iğnelerini batırıp kanı emmeğe başlarlar. Böylece dediğim hûn-rîz ve hûnhâr | |
| hayvânât-ı sağîreden hiçbir yerde barınmak kâbil olamıyor. Zîrâ burada | |
| seyrek cibinlikten istifâde olunamaz Ve fi’l-hakîka onlardan geçebilen | |
| tatarcıklar da mebzûldür. Biraz sık olduğu takdîrde ise kurak havanın teneffüsü | |
| ile bile ızdırâb çeken nefs külliyen bunalmağa ma‘rûz olur. Nitekim bu yolda misâller dahi vardır. | |
| İşte sivrisinekler ile buranın tatarcıkları bizim şimâlî memleketlerde yalnız | |
| yaz mevsimine mahsûs âdî sinekler ile yabân arılarına ve hattâ arılara bile mukâyese olunamazlar. | |
| Zâten insan onların sıkıntılı gecelerinde gerek uykudan ve gerek râhattan kâmilen mahrûm olup | |
| nerede barınabileceğini bile bilemiyor. Ve binâen alâ zâlik Merv çöllerinin | |
| işbu belâsı sâ’ir birçok belâları pek geride bırakacak kadar dehşetlidir” dedi. | |
| Doğrusu yaşlı ve hayli derdler geçirdiği anlaşılan Madabe Bey acıdığımdan | |
| ben bir aralık "Acaba yerliler da buna karşı bir çâre bulamamışlar mıdır?” diye suâl ettim. Kadın bu sözüme karşı | |
| -"Hayır onların sözlerine i‘timâd edildiği takdîrde bile ol bâbda tavsiye | |
| eyledikleri tedbîr yapılamaz” dedi. Ben "Ne gibi ve neden?” diye sordum. | |
| Kadın: | |
| -Çünkü onların tekmîl vücûdun yani ile tılâ’ edilerek | |
| yatıldığı hâlde sivrisinekler dokunmuyorlar imiş. Hâlbuki bunun be-gâyet | |
| ağır kokusundan ve husûsan sıcak ve nefes sıkan havada uyumak da kâbil | |
| olamaz. Şurası da şâyân-ı dikkattir ki bizim sivri sineklerimiz insânı bir | |
| kere soktukları hâlde gûyâ iğnelerini mesâmmât-ı cildiyyede de bırakmışlar | |
| misillü sabâha dek kaşınmaktan başka çâre yoktur. Ve bi’l-farz insân onları | |
| telef etse bile sanki yine de kendi üzerinde konduklarını hiss ediyormuş gibi | |
| duygudan kurtulamaz. Ferdâsı günü ise sokulan mahallerde müdhiş yanıklar hem de | |
| kırmızı renkli kabarıklar peydâ olur. Sâlifu’l-beyân kabarıklar ise | |
| vücûdun sıcak su ile haşlanması kabarıklarına da benzer. Fakat haşlandığı | |
| zamân kabarıklar beyâz olup bu memleket sivrisinekleri sokduktan sonra ise | |
| kırmızı olur” dedi. Ba‘dehû mezbûrenin bu memleket ahvâl-i iklîmiyyesine dâir | |
| ifâdâtı da nazar-ı dikkatimi celb etti. Şöyle ki: müdürün familyası | |
| burada Avrupalılar için en nünâsib mevsimlerin kış ile ilkbahâr idügini ve | |
| bilakis aslâ ikâmeti câ’iz olmayan mevsimlerin yaz ve sonbahar olduğunu | |
| beyân etti. Ammâ kış mevsiminde pek nâdirâttan olarak kar serptiği günler | |
| olsa bile hiçbir yerde zemînin karı kabûl etmediği de muhakkak olup hâlbuki | |
| Avrupalılar için havada olanca rutûbet husûle gelmesi artık teneffüsü | |
| teshîl etmekte imiş. Hele memleketin sonbahârında bazı günler Avrupalı | |
| insânlar için âdetâ bulunuyormuş. Fakat bizzât kendimin buna bir | |
| türlü zihnim ermedi. Sonra ben mezbûreye dönüp Çar ’ın bu kalabalık | |
| nüfûsu hâvî çiftliğinde ahâlinin ne misüllü eğlencelerle vakit geçirdiklerini | |
| de suâl ettim. Kadın: "Bizim eğlencelerimiz pek ma‘dûddur. Vâkı‘â erkekler için | |
| eğlence belki de şimâl memleketlerinde çoktur. Zîrâ onlar hemen | |
| her mevsimde sayd-şikâr husûsunca eksik görmezler. Alelhusûs kuş cinsinin | |
| çokluğu ve ihtilâf-ı cins pek ziyâdedir. Burada bazı senelerde sülünler bizim | |
| Petersburg ’un kargaları ile kestane kargaları kadar çoktur. Ve diğer bazı senelerde | |
| yabân ördeği ile çulluk, keklik ve bıldırcın da bitmez tükenmez denilecek mertebede mebzûldur. | |
| Hulâsa-i kelâm "Siz bir müddet misâfir kalacağınızdan kocam sizi dediğim evlerin her birine götürecektir. Ol vakit | |
| kendiniz de bu dediklerimi tasdîk edersiniz” dedi. Ben "Acaba çalgı vehayut | |
| hânende cem‘iyyetleri de tertîb olunmuyor mu? diye sordum. | |
| Mezbure: | |
| -"Vâkıâ bizim kulüp ittihâz ettiğimiz bir binâ da vardır. | |
| Ve orada arasıra bu memleket çalgılarında mahâretli bulunanlar mûsikî eğlenceleri de | |
| tertîb ederler. Lâkin bu ta‘rîf eylediğim şeyler seyrektir. Hâsılı burada harp, | |
| kemân, kemençe ve kezâ yerlilerin kaval ve birtakım tellerden yapılan çalgıları pek güzeldir” dedi. | |
| Bu minvâl üzere benim Murgâb çiftliklerine | |
| dâir aldığım işbu ma‘lûmât ne yalan söyleyeyim beni pek düşündürdü. Zîrâ | |
| burada artık pek eski zamândan beri âsâr-ı umrân ve medeniyyet te’sîs eylemiş bulunan kavmin elbette | |
| fusûl ve mevâsim-i erba‘anın hepsini burada | |
| geçirmiş olmaları iktizâ ettiğinden onlar tarafından ister ahvâl-i iklîmeye | |
| karşı ve ister kadının ta‘rîf eylediği sivrisinek ve tatarcık belâları aleyhinde | |
| mutlakâ tedâbîr düşünülmüş olacaktır. Yoksa onların böyle sayılamayacak | |
| kadar kesretli asırlardan beri pâyidâr kalan âsâr-ı sâbiteleri meydâna getirmelerine de | |
| ma‘nâ verilemez. Acaba öte yerler neden ibâret olmuştur. İşte | |
| böyle şeyler de cidden taharrî olunmağa şâyândır. Ale’l-husûs benim Petersburg’dan | |
| hareketimden pek az zamân evvel Devlet-i Aliyye ’nin İzmir vilâyeti | |
| dâhilinde bir Alman âsâr-ı atîka taharrîsi şirketi ma‘rifetiyle icrâ kılınan | |
| taharriyyât esnâsında mükemmel âlât-ı cerrâhiyye ile eğrelti kol ve bacak ve | |
| ayak misillü şeylerin zuhûr eylemeleri eski zamân akvâmının her şeye akıl | |
| ve fikirleri erdiğini isbât etmiş idi. Binâenaleyh ben ol bâbda kendi kendime | |
| pek ziyâde zihnimi yordum. Her ne hâl ise Çarın emlâkı bulunan Murgâb | |
| Çiftliği’nde pek nâdirâttan olarak oraları ziyâret için gelen Avrupalı | |
| veya Rus mûsikî veya sâ’ir tiyatroculuk sanatkârı vürûd ettiği zaman o gibi | |
| teatraldan san‘atlar icrâ ettirilmesi de vukû‘ buluyormuş. Binâenaleyh müdürün | |
| familyasının beyân eylediği üzere asıl adamakıllı eğlenceler pek ender | |
| imiş. Biz esnâ-yı ta’âmda sofrada ikisi kadın ve altısı erkek olmak üzere sekiz | |
| kişi idik. Doğrusu pek sürekli yolculuk zamânından beri Avrupa mutfağı | |
| ta‘âmlarını da yememiş olduğumdan müdürün tertîb ettirdiği ziyâfet fevkalâde makbûle geçti. | |
| Ta‘âmdan sonra müdür bana Çar ’ın sarâyını ve | |
| teferru‘âtını gösterdi. Evvelce de dediğim üzere bu gâyet vâsi‘ ve hâricen de | |
| pek rağbetli ve güzel binâ olup cephesi bahçenin iki tarafı kocaman ağaçlarla | |
| muhât bulunan ağzına nâzırdır. | |
| Ammâ onun üst katına çıkılıp da ön cihete doğru ufka göz gezdirilirse Tevrât’ta | |
| mestûr Âsuriyye asıllı bahçelerini ve kezâ Hazret-i Süleymân’a | |
| isnâd olunan sefâhet devrini hatırlamamak gayr-i kâbildir. | |
| Zîrâ göz görebildiği vüs‘atta olarak öylece önüne bakan kimesnenin önünde yayılan | |
| durumdur. Lis denilen kumsal arâziyi isti‘âb eden bahçedeki letâfeti | |
| ne Petersburg ’da ne dünyânın başka yerinde arayıp bulmak kâbil değildir. | |
| Zâten bu keyfiyyet akdemce ta‘rîf ve beyân eylediğim arâzi ahvâl-i tabî‘iyyesinin | |
| yardımına da merbûttur. Geceleri mezkûr bahçenin cihât-ı muhtelifesinde kebîr elektirikli | |
| kürreler yakıldığından artık orada dâ’imî mehtap | |
| ışığı hüküm-fermâdır. Ve bi’l-farz en latîf gecelerin mehtâblı zamânlarında | |
| bile artık semâdaki kevkeble mi veyahut yeryüzünde be-gâyet uzun demir | |
| direklerdeki elektrik kürreleriyle mi ortalığın tenvîr edilmekte idüğini | |
| kestirmek güç oluyor. Hele ötede beride ser-â-pâ yeşillikler içinde ve | |
| hem de emsâlsiz yapraklar arasında dağılmış olan teferru‘ât binâları da pek | |
| latîf görünüyorlardı. Burada büyük ve küçük binâlar ya türbeler tarzında | |
| kubbeli veyahut dümdüz damlı inşâ edilmiyorlar. Ma‘mâfih her yerde en | |
| ziyâde dikkat edilen şey az çok ikâmetgâh olabilecek yerlerin bir takım büyük | |
| hacimli veyahut sık yaprakları hâvî ağaçlar gölgesi altında bulundurmaktan ibârettir. | |
| Zîrâ cenûb güneşinin öylece ortalığı kavurmasından ancak | |
| bu tedbîrle müdâfa‘a mümkündür. Hâsılı sarây ile teferru‘âtını görüp | |
| hayli yorulduğumdan bir müddet dinlenerek kahveler ve çaylar içtikten | |
| sonra hepimiz birlikte olmak kimimiz espuvar kimimiz ise arabalara râkib | |
| bulunmak şartıyla Murgâb Çiftliği veya daha doğrusu Merv | |
| Emlâk-ı İmparatorîsi nâmıyla ma‘rûf ve yeryüzünün cennet ismine lâyık | |
| ve sezâ mahallerinden biri olan bu acîb memleket etrâf ve cevânibinde teferrüc ve tenezzüh | |
| icrâ etmeğe çıktık. Ma‘mâfih şimâl adamlarına havanın ağırlığı derhâl hiss | |
| olunuyor idi. Diğer taraftan rutûbetten aslâ eser bulunmadığı dahi ara sıra | |
| kuru öksürüklere sebebiyet veriyor idi. Bizim ilk rast geldiğimiz mahal | |
| birden bire artık ancak sonradan yetiştirdikleri zâhir ve âşikâr olan vâsi‘ | |
| meyve ve semerât-ı nâfi‘a bahş eden eşcârı hâvî ve garîb ve pek acîb bir | |
| orman gibi idi. Burada da her seyyâhın akl ü fikrine hutûr edecek ilk hâtıra | |
| Kadîm Bâbil sekenesinin ve be-gâyet sefâhet ve tezyînâtla ma‘rûf bahçeleri | |
| ve kezâ Âsuriyye hükümdârları tarafından yalınız hayâlât kabîlinden târîhlerde | |
| bırakılan ma‘hûd-ı hevâî ya‘ni mu‘allak hadîkalarını hâtırlamaktan | |
| ibâret idi. İmdi burada mesâî-i beşerin ve dahi bazı yerlerde tabî‘at ile | |
| kol kola girer gibi fevkalâde büyük tezyînât meydâna getirebildiği insâna | |
| ibret-âmiz görülüyor idi. Bu takdîrce zamânımızda da Bâbil veya Âsuriyye | |
| kavimlerinin yetiştirdikleri rivâyet edilmiş hârikulâde mesiregâhların ihdâs | |
| edilebilecekleri müstebân oluyor idi. | |
| İşte bu minvâl üzere kürre-i arzın her yerinde ister iklîm müsâ‘adesiyle | |
| ister limonluklarda ve hem de pek özenilerek yetiştirilmiş ağaçların kâffesi | |
| dediğim meyve ve semerâtı hâ’iz eşcâr ormanında zihinlere sığamayacak | |
| mikdârda türetilmişlerdir. Bu ise ancak on üç veya on dört senelik | |
| mesâi-i beşerle husûle gelmiş bir şey olduğundan ehemmiyet ve mâhiyeti | |
| elbette daha ziyâde artıyor. Biz burada iken pek kocaman bâdemler ser-â-pâ | |
| çiçek açmışlar idi. Ve kezâ benim ilk defa görebildiğim irtifâ‘larda ve pek | |
| kalın olarak yetişmiş olan kirazlar da bembeyaz çiçek içinde idiler. | |
| Daha ötede al renkli çiçeklere bürünerek pek uzaktan insânın rağbet | |
| ve meftûniyyetini celb eden elma ve armut ağaçları kırmızı çiçekli şeftaliler yine de | |
| açıkça renkli çiçekler içinde kayısılar ve onlar meyânında şimâl | |
| insânlarının tanıyamadıkları ezhâr-ı gûn-â-gûne bürülerek ortalığı | |
| tezyîn eden kocaman eşcâr hayret-feza idi. | |
| Husûsiyle biz Petersburg ’da bu derece mebzûl çiçekli nebâtâtı ya saksılarda veyahut | |
| limonluklarda görmeğe alıştığımızdan ben kendi kendime: | |
| "Acayip! Burada bu nebâtât serbest olarak dahi bu derece büyümekte imişler” diye hayret | |
| izhâr etmekte idim. Daha ötede besbelli işbu hârika kabîlinden bulunan ormanı türetmeğe himmet eden mâhir bahçıvanlar ara sıra | |
| daha ziyâde gölge veren ağaçlara da lüzûm gördüklerinden onları da yetiştirmişler idi. | |
| Bunlar meyânında en ziyâde gözüme ilişenleri a‘lâ dişbudak, kara ağaç ve kezâ yalınız buralara mahsûs bir cins koca ağaçlar teşkîl | |
| eden akasyalar ve ötede beride ortalığı sun‘î kameriyeler hâline getiren pek | |
| büyük yapraklı asmalar, daha ötede yine de pek cesîm ve kalın erik ve vişne | |
| ağaçları müşâhede olunuyor idi. Lâkin bunun daha garîbi besbelli bu memlekette ziyâdece | |
| iri üzümler husûle getirmek için dikildikleri anlaşılan bağlar | |
| da bir mahalli kâmilen istîlâ etmişler idi. Ve onlar artık her biri pek düzenli | |
| hesâba muvâfık aralıklarla dikilip ikide birde dallarını pek uzaklara | |
| kadar uzatmış olan koca ağaçların sâyelerine de alınmakta idiler. Fi’l-vâki‘ | |
| ben kendi kendime başka yerlerde en ziyâde güneşe ma‘rûz bulundurulan | |
| bağların burada neden böylece gölgelice yerlerde bulundurulduklarına hayret | |
| içinde iken emlâk-ı imparatorî müdürü izâhat vererek burada üzüm | |
| tânelerinin beslenmelerinin ancak bu sûretle kâbil olabileceklerini beyân | |
| etti. Ve ben de artık işin esrâr ve hikmetine vâkıf oldum. Her ne hâl | |
| ise biz dediğim ormanın bir cihetinden atları ve arabaya koşulu hayvanları | |
| tırıs koşturmak şartıyla iki sâ‘at kadar zamân içinde kat edip ötede beride | |
| yerlilerin fevkalâde acîb zirâ‘at aletleriyle bir takım şeylerle uğraştıklarını | |
| gördük. Hele gitgide müdürün bize hitâben "Şimdi bu memleketin asıl | |
| hayât damarlarına benzetilecek şeylerini göreceğiz” demesi üzerine dikkat ve | |
| i‘tinâ ile bakarken buradaki ve usûllerini müşâhede eyledik. Şöyle ki uzaktan bakılınca sanki yer üzerine parlamaktan iskaraları konulmuş gibi görünen cetveller ve yerlilerin "arık” ismini verdikleri | |
| ma‘rifetli sûrette su intişârlarına hâdim vâsıtaları hayretimizi mûcib oldu. | |
| Buralarda rengârenk ipek kumâşlı geniş elbiselerine bürünerek birer türlü iş | |
| gören erkek ve kadın çok idi. Ve zâten kavm-i mezkûrun kisveleri bir olup | |
| kadınların sâde ikişer örgülü uzun saçları tefrîk ediliyor. Herhalde bizim | |
| Petersburg’da Mâverâ-yı Bahr-ı Hazar halkının tembel diye şöhret bulmaları da gayr-ı sahîhtir. Vâkıâ onlar meyânında tembelleri de var ise de | |
| Özbekler ve Türkmenler ve Tarancalar pek çalışkandırlar. Amma burada | |
| tabî‘at dahi artık insânların en cüz’î uğraşmalarını pek sahâvetli sûrette tazmîn ettiğinden çalışmak için pek ziyâde medâr-ı teşvîk oluyor. Bu minvâl | |
| üzere akdemce ve husûsiyle General Aninkof ’un yaptığı şimendifer güzergâhı boyunda seyâhat edildiği pek seyrek nüfûslu gibi görünen memleketin | |
| birdenbire kalabalık kesb eylemesi bize büsbütün şaşıracak gibi te’sîr etti. Ve | |
| ben kendi kendime "Yoksa başka iklîme mi girdik?” demeğe mecbûr oldum. | |
| Hâsılı biz daha ötede fevkalâde de acîb tabi‘î koşuluk denilecek gibi | |
| dümdüz ve ötede beride yabânî güller ve kezâ arasıra neşv ü nemâ bulan | |
| pamuk ağaçlarını hâvî mahalde sürülerle sülünlerin birer cihete uçtuklarını | |
| müşâhede ettik. Bu latîf kuşların kırıtarak yerde yürümeleri ne kadar hoş | |
| görünüyor ise uzun kuyruklarını uzatıp uçmaları da fevkalâde hoş manzara | |
| teşkîl eder. Ammâ asıl mûcib-i ta‘accüb ve istiğrâb olan cihet tuyûr-ı | |
| mezkûrenin çokluğudur. Hâlbuki bizim Petersburg’da bu artık zînet kuşlarından ma‘dûddur. | |
| Burada hava son mertebe sıcak olduğundan insân | |
| ber-emn olmak şartıyla demin ta‘rîf eylediğim cedvellerle kanallara münkasim sulara derhâl | |
| soyunup atlamak istiyor. Lâkin sırası gelmiş iken şurasını | |
| da beyân edeyim ki biz artık burada yalınız seyâhat urbalarına bürünerek | |
| yani astarsız beyâz pamuk bezden dikilmiş askervâri setri ve pantolon ile | |
| başlarımıza da sarık sarılmış kasketler koyup geziyor idik. Ve bu hâlde de | |
| muttasıl terliyor idik. Her ne hâl ise bu iklîmde seyâhat edecek | |
| kimesnelerin en ziyâde dikkatle gözetmeleri iktizâ eden a‘zâ şüphesiz başlarıdır. | |
| Ve bunun için İngilizlerin Hindistân orduları için kabûl ettikleri sarıklı kasketten | |
| a‘lâ bir şey olamaz. Ammâ bu yolda kasket edinilemediği | |
| takdîrde şarklıların ve Hinduların sarıkları ehem ve elzemdir. Çünkü ben | |
| sürekli seyâhatimdeki tecrübelerimden de güneşin şimâl insânlarına en büyük zararının | |
| dimâğ vasıtasıyla dokunduğunu pek iyi anladım. Gitgide biz | |
| kendimizi harikulâde kavuran güneş ile sudan ve yeşilliklerden ibâret âlem | |
| içinde bulduk. Böylece biz sanki yalnız bu yoldaki anâsıra tâbi‘ bulunuyorduk. | |
| Ve fakat mevâdd-ı tabî‘iyye-i mezkûre burada en cüz’î ihtimâmla bile çöl ıtlâkına | |
| şâyân ve yalnız kumsal dümdüz arâziden ibâret yerleri | |
| sanki sihirbâzlıkta birdenbire meydâna getirilebilen bir şey tarzında ortalığı | |
| cennet bahçelerine ve Tevrât ’ta evsâfları beyân edilen Âsuriyye ve Bâbil | |
| ahâlisinin hadâik-ı mu‘allakalarına benzetmektedir. Âkıbet biz sülünleri çok | |
| yerden de geçip çöle Afrika vâhaları tarzında çıkıntı peydâ eden orman | |
| boyunca yine de yarım saat kadar konuşa konuşa gittik. Artık tamâm | |
| gün ortası zamânına müsâdif olduğundan ormanın içi gûyâ bir çok askerlerin | |
| ta‘lîmleri icrâ kılınırken çalınan boru sadâları tarzında akla ve fikre | |
| gelmeyen böcek ve arı ve sinek ve sivrisinek vızıltıları ile cızırtılarıyla me’lûf | |
| idi. Ve ben benimle yanyana güzel Özbek atına râkiben giden müdüre söz | |
| söylemek için var sesimle bağırarak lâf etmeye mecbûr oluyor idim. Sonra | |
| biz birdenbire müte‘addid cihetlere doğru Petersburg’un bulvarları tarzında | |
| her iki tarafı bir sûret-i mütesâviye ve müntazamada mağrûs badem | |
| ağaçlarıyla muhât yollar müşâhede edildi. Ol vakit be-gâyet musanna‘ saplı | |
| kamçının ucuyla bana sâlifu’l-beyân hutût-ı mütekâtı‘ tarzındaki bulvarları | |
| gösteren çiftliğin müdürü "Bu tamam altmış desyatinalık ve yalınız bâdem | |
| ağaçlarından ibâret müsta‘meredir” dedi. İmdi Rus desiyatinası takrîben bir | |
| buçuk dönüm yeri isti‘âb ettiğinden mezkûr mahallin takrîben doksan dönümlük | |
| arâzi teşkîl eylemesi îcâb eder. Hâsılı emlâk-ı imparatorî müdürü | |
| eşcâr-ı mezkûre çiçek açıp yeşilliklere büründükleri zamânda görülen manzaralarını uzun uzadı anlattı. | |
| Ancak bizim geçtiğimiz mevsimde onlardan takrîben yarısı sert ve koyu renkli | |
| dal budaklardan ibâret gibi görünüyorlar idi. Bu ağaçların kuvvetlerini ve | |
| metânetlerini de tecrübe ettim. Ve hem de harfiyen ince tellerden | |
| evrilerek yapılan cisimler misillü ne kırılmak | |
| ve ne de kopmak bilmediklerinden zemînin kuvve-i inbâtiyyesinde nebâtâta | |
| ne kadar büyük te’sîr icrâ kıldığını anladım. Yani burada be-her bâdem | |
| ağacı Petersburg’un en zengin ağniyâsı limonluklarında ifrât derecede aylıklı | |
| bahçıvânın ihtimâmı ile türetilmiş olan ağaçda mevcûd kuvveti hâ’iz idi. | |
| Sonra biz dünyanın en büyük limon ağaçları yetiştirilen yere dâhil | |
| olduk. Burada çalı kuşlarının çokluğu hayreti celb etti. Tuyûr-ı mezkûrenin | |
| tepeleri ile göğüsleri kırmızı sâ’ir tüyleri serçe kuşlarından biraz koyu olup | |
| sesleri denilen kuşun sesine benziyor idi. Limon ağaçları be-gâyet | |
| mütenâsibu’l-endâm bembeyaz üzerinde sapsarı başakları hâ’iz süpürgeler | |
| tarzında müntehî oluyor. Ve artık dediğim tarzda acîb bir orman | |
| hâlini teşkîl eylemesi üzerine husûle gelen manzaranın letâfetini tasavvur ve | |
| tahmîn etmek mümkündür. Âkibet emlâk-ı imparatorî müdürü | |
| bizi ya‘ni takrîben yüz elli dönüm murabba‘ı mesâfesini | |
| hâvî ve münhasıran bağların ecnâs-ı muhtelifesine tahsîs kılınan yere götürdü. | |
| Ve doğrusu onun bana verdiği tafsîlât pek uzun olduğundan ben el | |
| defterime sûret-i mahsûsada kayıt yürütmeğe mecbûr oldum. Bu vâsi‘ bağda çavuş, misket, oporto, | |
| rislink, başiğat, tâifi, halîlî kızıl, parmak ve sâ’ire | |
| cinsler mevcûd idi. Ve bana verilen izâhata göre burada be-her | |
| yetiştirilmiş bağdan bin pud üzüm | |
| alınabilmektedir. Hele mezkûr üzümlerden ister şampanya ve ister sofralarda | |
| ta‘âm esnâlarında içilen ve ister sâde muhtelif meyvelerle içilmekte olan | |
| şarâblar dahi i‘mâl edilmektedir. Âkibet bağlar da hitâm bulduğundan biz | |
| birkaç kilometrelik mesâfe boyunda arâzinin yalnız limon ağaçlarıyla ve | |
| pirinç tarlalarıyla mestûr bulunduklarını müşâhede eyledik. Burada dahi | |
| artık mesa‘î-i beşer pek ziyâde sarf edilmiş idi. Bu minvâl üzere etrâf | |
| ve cevânibe türlü türlü manzaralar bahşeden tarlalar dahi hayret-fezâ görünüyorlar idi. | |
| Ve fi’l-vâki‘ onlardan birtakımları koyu yeşil veya sarımtırak | |
| yeşil veyahut mâîce renkli olmak şartıyla henüz yeni üretilmeğe başlanmış | |
| diğer bir takımları ise henüz tarla hâlinde idiler. Hâsılı bazı yerlerde henüz | |
| zirâ‘at icrâ kılınmakta idi. Ve doğrusu bu yerlilerin zirâ‘at âletleri de akla ve | |
| fikre sığmayacak derecede acîb idi. Amma asıl şâyân-ı dikkat cihet kavm-i | |
| mezkûrun tarlalar zer‘ine dahi pek elverişli bulunmalarından ibâret idi. | |
| Ben bir aralık emlâk-ı imparatorî müdürüne dönerek "Acaba buralardaki mezrû‘ | |
| arâzi daha çok sürecek midir?” diye sual ettim. Merkûm bu | |
| sözüme cevâben "Tahmînen on verst ” süreceğini beyân | |
| eyledi. Ben bunun üzerine bunların hepsi imparatorun emlâk idâresi ma‘rifetiyle mi idâre olunuyor?” dedim. Merkûm: | |
| -"Hayır. Artık hepsine bizim yetişemeyeceğimiz şüphesiz olduğundan bir | |
| hayli kısmını Türkmenlere icâra veriyoruz” dedi. Ben ta‘accüble: | |
| -Çok şey bizim Petersburg ’da ve umûmiyetle Rusya ’da Türkmenler | |
| âdetâ çapulcu göçebe ve hiç emniyyetsiz gibi gösterilmektedirler. Bu | |
| takdîrce bu yalandır.. Ve onlar evvelce zirâ‘at icrâ etmek husûsunca dahi | |
| isti‘dâda mâliktirler, öyle mi?” dedim. Müdür bu sözüme cevâben: | |
| -"Onlar pek iyi zürrâ‘ ve pek ziyâde çalışkan insânlardır. Ve binâenaleyh | |
| onlar evvelce bir kaç sene için icâr ettikleri arâziden külliyetli kâr ve temettu‘ | |
| dahi kazanmağa muvaffak oluyorlar” dedi. Bunun üzerine ben: | |
| -"Doğrusu nasıl olup da Mâvera-yı Bahr-ı Hazer’e en yakın yerlerden ve | |
| meselâ Kafkasya ’nın ile Ural Dağı arkasındaki ovalardan | |
| buraya hâlis Rus zurrâ‘ı gelmediğine pek te’essüf ettim. Fi’l-vâki şimdiki | |
| fıkdân-ı arâzi buhrânı esnâlarında artık bu cihet dahi iyice düşünülmeli idi. | |
| Ammâ burada yinede en ziyâde şâyân-ı dikkat olan cihet iskâ-yı arâzi husûsundaki hârikulâde mahâretten ibârettir. Zîrâ insân herhangi cihete bakacak | |
| olursa orasının hârikulâde kanal ve cedvellerle mestûr olduklarını ve hem | |
| de sâlifu’l-beyân cedvellerde uzaktan gümüş gibi parlak sular cereyânını ve | |
| bu suların bazı yerlerde otuz, kırk yani tahmînen altmış ile seksen | |
| metre irtifâ‘lara çıkarıldığını müşâhede eder. Gitgide biz ötede beride | |
| âdî balçıktan yapıldıktan sonra bembeyâz badana edilmiş olan tektük ve pek | |
| küçük hâneler dahi görmeye başladık. İmdi ben onlara hayret ettiğimden | |
| emlâk-ı imparatorî müdürü mezkûr acîb ikâmetgâhların ber-vech-i bâlâ | |
| ovaları iskâ ve irvâ etmekle mükellef tarla bekçilerinin olduklarını söyledi. | |
| İmdi ben merkûma dönüp: | |
| -"Öyle ise bunlardan keyfe-mâ-ittefak birini ziyâret edebiliriz değil mi?” | |
| diye sordum. Müdür de: | |
| -"Şüphesiz ziyâret mümkündür” dedi. | |
| Ve biz ilk rast gelen kulübe gibi hânenin şâyân-ı hayret çitinden içeriye | |
| dâhil olduk. Lâkin doğrusu bu memlekette artık ol vecihle hâricten | |
| bile enzâr-ı dikkati be-gâyet câlib bulunan iskâ ve irvâ-yı arâzi inşâ‘âtı dâhilen hakîkat son mertebe teferru‘âtı dahi şâmil bulunuyormuş. Şöyle ki: asıl | |
| kanalların mecrâları fevkalâde güzel yontulmuş taş muhât olup | |
| sedd ü bend kanatları hâvîdir. Böylece onların îcâbı hâlinde kaldırılıp indirilmeleri üzerine istenildiği yerlere sular veriliyor ve istenildiği mahallerin | |
| suları kesiliyor. Doğrusu burada ismiyle ma‘rûf kum tanelerinden husûle gelen toprak da tıpkı sekene-i mahalliye misillü suyu emmek husûsunca | |
| ta‘rîf olunamayacak derecede aç gözlülük izhâr ettiğinden ekserisi | |
| uzun yenli ve geniş papaz urbaları misillü şeyler giyinip diz kapak altları ile | |
| dirseklerine kadar sığanmak şartıyla çalışan bu gayûr ve müsta‘id adamların | |
| nasıl olup da sâlifu’l-beyân sünger gibi derhâl suyu emiveren toprağı sulayabildiklerine | |
| şaşmamak gayr-i kâbildir. Nihayet biz oradan da çıkıp tekrar | |
| atlarımıza ve arabalarımıza binerek daha bir müddet gittik. Ve ba‘dehu diger bir | |
| yola sapmamızdan az bir zaman geçtikde buranın Türkmenlerinin | |
| köyleri ile tarlalarını dahi görmeye başladık. Burada en ziyâde bir | |
| cins cüce öküzlerle zirâ‘at icrâ olunuyor. Hele saban bence ilk benî beşer | |
| zamanında olduğu gibidir, denilebilir. Yani son mertebe sakîl, kaba ve hâl-ı | |
| ibtidâiyyededir. Zer‘ edilen yerlerde toprak hayli derin yerlere kadar nemli | |
| görünüyor. Ma‘mâfih demin ta‘rîf eylediğim kaba saba saban bu toprak | |
| için son mertebe elverişli olup mezkûr sabanla saban sürülür sürülmez her | |
| tohum ekilince derhâl tutmaktadır. Biz ol vecihle mezkûr tarlayı ve oradaki | |
| zirâ‘at ameliyyâtını seyr etmekte iken geçtiğimiz yoldan duman gibi | |
| tozlar kaldırdığını gördük. Ve acabâ ne var diye baktığımızda buranın çobanları | |
| ile koyun sürülerini gördük. Koyunlar büyük kuyruk yağlarını hâvî | |
| cinstendir. Fakat imparatorun emlâkı müdürü onların kuyruk yağlarının | |
| bi’l-ameliyyât çıkarılarak kuvveti ete verdirmek tecrübelerinin de muvaffâkiyyetle | |
| hitâm-pezîr olduğunu söyledi. Hâsılı bu memleket çobanları da | |
| başka memleketin çobanlarına benzemezler. Onlar a‘lâ Türkmen atlarına | |
| binmişler idi. Ve birer ellerindeki uzun ve pek ince sırıklarıyla sürülerini | |
| istenilen mahalle derhâl sevk ediveriyorlar idi. Bu esnâda sürünün önünde | |
| hakîkat inanılamayacak mertebede muntazam saflarla dizilmiş | |
| ve hem de pek mebzûl sakallı ve eşkâl-ı muhtelifede helezon-vârî kıvrılmış | |
| boynuzlu keçiler gitmekte iken arkalarında pek tüylü ve kabarmış vücûdlu | |
| koyunlar sanki yarışarak hareket ediyorlarmış misillü gitmekte idiler. Hâsılı | |
| şiddetli harâretten bu hayvânlara da tembellik ârız olduğu anlaşılıyor idi. | |
| Sonra daha öteye gittik ve burada artık Türkmenlerin sakal ismi verilen | |
| kulübeleri ictimâ‘gâhına muvâsalat ettik. İşte Mavera-yı Bahr-ı Hazar | |
| Türkmenlerinin köyleri de bu idi. Burada her Türkmen ailesi kendi kulübesi | |
| için behemehâl tepe gibi yüksekçe yeri intihâb etmiş idi. Ve hem de ağleb | |
| ihtimale göre onlar burada eskiden kalmış olan ikametgâh yerlerini öylece | |
| mesken ittihâz etmişlerdir. Çünkü onların kulübe yapmak için kullandıkları | |
| mevâdd ve hârâc hep eski bina harâbezârlarındaki şeylerden ibâret idi. Biz | |
| bir aralar eskiden bir takım yüksek ve sağlam duvarlar olacağı istidlâl edilen | |
| enkâzları da gördük. Fakat onlar mürûr-ı zamânla berbâd hâle gelmişler | |
| idi. Biz bir mahalde hayli yüksekte pencere aralıklarını de müşâhede | |
| edebildik. Ve binâenaleyh binlerce seneler akdem yaşayan eski Merv sekenesinin | |
| dahi tıpkı bizim gibi kapı ve pencereli binâları iskân etmiş bulunacaklarını istidlâl ettik. İmdi ben kendi kendime: | |
| -"Kim bilir binlerce seneler akdem o pencerelerden ne misillü insanlar bakmışlar ve şimdi çiğnemekte olduğumuz yerleri de ne gibi adamlar | |
| çiğnemişlerdir.” diye düşündüm. Doğrusu bu sırada bizim râkib olduğumuz atların zarîf ziller kanalıyla çıngırakları ve kezâ araba koşumlarındaki ma‘denî teferru‘âtın neşr etmekte oldukları acîb ve neşeli sesler buralar | |
| için pek yabancı görünüyor ve akl ü fikre de acîb te’sîr hâsıl ediyorlar idi. | |
| Gitgide akşam olmağa da başladı. Bütün etrâf ve cevânibi istilâ eden | |
| dümdüz yerlere karanlığın çökerek buralarda pek alçak görünen semâda | |
| yıldızlar peydâ olması da şâ‘irâne manzaralar husûle getirir. Fakat buralarda | |
| gece yolculuklarından ictinâb edildiğinden derhâl Merv Çiftliği’ne dönmeğe | |
| başladık. Vâkı‘â yerliler tarafından Yolbars denilen bir cins parslardan | |
| mâ‘adâ alaca sırtlanlar bulunduğunu söylediler. Hâsılı dönüşten uzaktan | |
| elektrik küreleri ile tenvîr edilen çiftliğin bahçesi ile civârındaki ormanların | |
| manzaraları dahi insânı son mertebe meftûn edecek gibi müşâhede | |
| edilmektedir. Ale’l-husûs şimdi ta‘rîf etmiş olduğum harâbezâr enkâzlardan | |
| sonra göz önünde tecessüm ediveren sâlifu’l-beyân âsâr-ı umrân ve medeniyyet ve | |
| mebzûl yeşillikle ve elektrik ziyâlarında daha hoş ve latîf görünen | |
| çiçeklerin manzaraları cidden sâhirânedir. Bu defa avdetimizde imparatorun | |
| dâiresi altında çiftlik idâresi me’mûrlarının büyük odalarında hazırlanan | |
| ta‘âm hem Avrupa mutfağı hem de yerlilerin usûl-ı tabhı üzere pişirilen | |
| et‘imeden ibâret idi. Ve artık bizim için sülün, keklik çulluk, bıldırcın | |
| ve daha bir takım tuyurâtları ve kezâ yerlilerin şaşlık kebâbı denilen koyun | |
| eti ve bir de Türkmenlerin koyun dolmaları hazırlanmış idi. Bir sofra ise | |
| münhasıran emlâk-ı imparatorî meyvelerine tahsîs edilmiş idi. Diğer bir | |
| cihetteki masada ise mükemmel gümüş tepside kand denilen gâyet beyâz | |
| ve yumuşak şekerle şekerleme tarzında kavrulan bâdem âdetâ küçük çapta | |
| ehrâm teşkîl edecek sûrette konulmuş idi. Böylece mezkûr emlâkın et‘imesini | |
| yiyip sofralara mahsûs şarâbdan bed’ ile tatlı şarâbını ve şampanyasını içtikten | |
| ve kezâ bildiğim ve bilmediğim meyvelerle semerâtı birer | |
| mikdâr yedikten sonra hasbe’l-usûl Çin kâselerinde getirilen yeşil çayı da | |
| içiverdik. Ma‘lûm olduğu üzere mezkûr çay fevkalâde hâzım olduğundan | |
| bu memlekette hemen her ziyâfette misâfirlerin onunla ikrâm edilmesi aslâ | |
| şaşırılmayan usûl sırasına geçmiştir. Her ne hâl ise biz daha hayli uzaktan | |
| muhtelif gürültüsünü işitip birçok bacalardan dumanları intişâr eylediğini gördüğümüz | |
| fabrika binâsı son mertebe büyük ve bir dereceye kadar | |
| kışlalara müşâbih müte‘addid dâirelerden ibâret idi. Hulâsa-i kelâm | |
| burada pamuğun pek hâm hâlinden en mükemmel ve dünyâda kendince | |
| sürümü tezâyüd eden envâ‘-ı akmişe hâline gelmesine dek nasıl ve ne gibi | |
| makinelerden geçtiğine dâir verilen îzâhât da doğrusu müstakilen vâsi‘ ve | |
| ibret-âmiz fen tafsîlâtını teşkîl etmekte idi. Makinelerden bir takımlarına | |
| artık sanki insânın karışmasının lüzûmu bile yok imiş gibi kendi kendilerine | |
| türlü türlü fısıltı ve gürültü neşr ederek iş görmeleri de hayretimizi mûcib | |
| oldu. Ma‘a-hâzâ asıl pamuğun mükemmel pamuk haline getirilmesi için | |
| pek kesretli mihverlerle müteharrik makinenin gürültüsü dönen değirmen | |
| gürültüsünü andırıyor idi. İşte son dâireyi ziyâret edip çıkarken İmparatorun | |
| emlâki müdürünün bize sâlifu’l-beyân pamuğun tohumundan | |
| bed’ ile ne gibi inkilâbât geçirdiğini isbât eden koleksiyon hediye ettiler. | |
| Hâsılı pamuğun en sonradan henüz yeni yağıp aslâ erimeyen kar beyâzlığında olmak | |
| şartıyla istif edildiği mahalde artık gözler dahi kamaşmaktadır. | |
| Şurası da şâyân-ı istiğrâb ve hayrettir ki burada artık her zamân ve makinenin | |
| her kısmı için ayrıca mühendisler yetiştirilmesi ve bulunması da kâbil | |
| olmadığından yerli çocuklar ve büyükler cümlesi mücerred görenin | |
| tarzında kendi kendilerine her şeyi öğreniyorlar. Ve ben onlardan pek mazlûm ve | |
| sâkin görünen on iki-on üç yaşlı çocuklardan bile idâre eyledikleri | |
| makine teferru‘âtları hakkında öte beri suâller sordukça verdikleri cevâblara | |
| cidden hayrette kalıyor idim. Bunların cümlesinin başlarında ise bundan | |
| dört sene kadar akdem Amerika ’dan avdet eden Vikolin nâm hemşerimiz | |
| idi. Merkûm an-asl Moskova vilâyeti dâhilinde Morozof nâm pek meşhur | |
| basmacı fabrikasında bir müddet çıraklık ettikten sonra Amerika’ya azîmetle | |
| tamâm altı sene pamuk sanatına dair her şeyi öğrendikten sonra buraya gelip | |
| sâlifu’l-beyân san‘atı yeniden canlandırmıştır. Zîrâ bir aralık türlü | |
| türlü sürekli vukû‘ât-ı mü’ üzerine işbu san‘ata inkırâz ve zevâl târî | |
| olmağa başlamış idi” dedi. Hulâsa-i kelâm ben nihâyet amelenin mikdârını | |
| makinelerin ne mikdârda ve nerelerden getirildiklerini ne kadar ham mâl | |
| sarf edildiğini sorup suâl ettikten sonra müdüre son suâl olarak: | |
| -"Acaba bu fabrika yüzünden senevî ne raddede temettu‘ hissesi alabiliyorsunuz? dedim. | |
| Müdür, bu suâlime cevâb olarak: | |
| -"Lâ-ekall senevî iki buçuk ve yahut üç milyon ruble temettu‘ hissesi | |
| hâsıl olmaktadır. Ancak bunu diğer bir menfa‘ati da pek büyüktür. Şöyle ki: | |
| Vikolin ’in himmeti ile biz bu fabrikayı emsâl ve numûne tutulacak hâle | |
| koyduğumuzdan burayı Mâverâ-yı Bahr-ı Hazer’in en uzak yerlerinden ecnebiler bile ameliyyât | |
| husûsunda ders almağa geliyorlar. Bu ecnebî unsûrundan ekseriyyet Almanlar’dır. | |
| Ve onların cümlesinin en ziyâde ehemmiyet vermekte oldukları sanâyi‘ şu‘besi münhasıran pamuk | |
| işlerine dâ’ir san‘atlardan ibârettir. Doğrusu onların kuvve-i de bir diyecek yoktur. | |
| Bu civârlara kadar bin türlü müşkilâtla gelen en basît ma‘lûmâtlı bir Alman | |
| mühendis parçasının bile ilk nazar-ı dikkatini celp eden şey | |
| sâlifu’l-beyân pamuk ile pamuğa müte‘allik san‘atları iyice anlamaktan | |
| ibârettir. Doğrusu ben onlardan bir haylisinin kendi memleketlerinde belli | |
| başlı büyük sermâyedârânın öylece Merv cihetine sokulmak ve hükûmetimizden | |
| bu bâbda müsâ‘adât almak kâbil bulunduğu takdîrde küllî sermâyelerle şirketler | |
| teşkîl etmeğe hâzır bulunduklarını söylediklerini istimâ‘ | |
| ettim. İşte bundan nâşî ben kavm-i mezkûrun pek ziyâde hassâs ve duygulu | |
| olduklarını anladım. Hattâ onlardan birçoğu Rusya ’nın bu cihetindeki | |
| servet-i tabî‘iyyenin Kafkasya ’daki servetine de fâik idüğini beyân etmekte ve | |
| bunu isbât için Kafkasya’nın en işlek ve evvelce pek bereketli oldukları | |
| tahmîn edilen bir kaç ve gaz menba‘larının bile birdenbire | |
| kesiliverdikleri görüldüğünü ve hâlbuki Merv havâlisinde kumları | |
| tükenmedikçe feyz ve bereketin inkıtâ‘ının imkânı bile olmadığını söylemektedirler. | |
| İşte bundan dolayı ben artık bizzât kendimizin yani bizim Rusların hâlâ her nedense Merv havâlisindeki servet-i tabî‘iyyeleri | |
| kurcalamadığımıza hayret içindeyim. Velâkin bu ihtirâz ve gafletin | |
| evvelce de anlattığım üzere iklîm ve havâ te’sîrlerinden ve kezâ pamuk ve | |
| pirinç yetişen yerlerin çoğunda türlü türlü musîbetler mevcûd olduğundan | |
| mütevellid havf ü hirâsından neş’et etmiş olabileceği dahi derkârdır dedi. | |
| Ma‘mâfih ben kendi tarafımdan ol bâbda beyânı mütâla‘a ederken bu husûsda udebâ ve | |
| ehl-i kalem bulunan hemşehrîlerimizin neşriyâtında kusûr etmekte olduklarını ve | |
| kezâ Avrupalılar meyânında ve dünyânın her yerinde | |
| seyâhatler icrâsı günden güne tezâyüd ve terakkî etmekte iken bizim Rusya | |
| ahâlisi meyânında bu bâbda dahi tembellikler ile rehâvetler bulunduklarını | |
| beyân ettim. Bâlâda görüldüğü üzere bu memleket vuhûş meyânında | |
| karakulak ve vaşak ve yolbars denilen parslardan ibaret vuhûş yaşamaktadır. | |
| İşbu çöl vaşakları bir dereceye kadar Amerika ’nın Meksika memleketi vaşaklarını andırıp | |
| Asya’nın sâ’ir yerlerindeki hemcinslerine benzemezler. Ve ekseriyet üzere tuyûr-ı | |
| muhtelife eti ile geçinirler. Yolbars denilen kaplan bizim | |
| panter ismini verdiğimiz pars cinsinden olup orta hacimde ve lâkin gayet | |
| hun-rîzdir. Karakulak ve bir de vaktiyle Kudüs civarında bir mahalde taş | |
| yığınları arasından fırladığını gördüğüm çakal cinsinden bir mahlûk | |
| da vardır. Sâlifu’l-beyân hayvânların her ikisi en ziyâde demin ta‘rîf eylediğim | |
| taş yığınları aralarında yaşarlar ve her ne kadar kara kulak, vaşak ve çakal | |
| gündüzleri sık sık tesâdüf ederler ise yolbars ismi verilen ve pars cinsinden | |
| bulunan hayvân mutlaka geceleri dolaşır. Ben akdemce beyân eylediğim | |
| vaşaklardan birine bir vâsi‘ pamuk tarlası civârında karşı karşı olarak tesâdüf | |
| ettim. Hayvânın kulak uçlarında kedi bıyıkları gibi pek sert kıllar olduğundan | |
| uzaktan boynuz gibi görünüyor. Bu hayvânda kuyruk keçi kuyruğu tarzındadır. | |
| Sesi ise kedi miyavlamasını taklîd etmesini îmâ eder. | |
| Hâsılı bunlar hâricinde be-gâyet aç alaca sırtlanları da beyân etmeliyim. Onlar | |
| ise artık en ziyâde mezârlıklara yakın yerlerde yaşarlar. Bu hayvanlar bazı | |
| vakit geceleyin etrâf ve cevânibde hayli vâsi‘ arâzi dâhilinde herkese dehşet | |
| verecek sûrette gürültü çıkarıp bağrışırlar. Bu minvâl üzere Merv arâzisinin | |
| câlib-i nazar-ı dikkat yırtıcıları bunlarla hitâm buluyor. Yerliler hayvânât-ı | |
| mezkûrenin postları için saydlarına da çıkarlar. | |
| Zîrâ vaşak ile karakulak ve bir de pars derileri makbûldür. Ve bizim şimâl taraflarındaki kilim | |
| ve halı vazifelerini îfâ ederler. Bilakis alaca sırtlan derisi Amerika’daki | |
| sırtlan derisinden çok farklı ve geride bulunduğundan onu vurmağa heves | |
| edenler yoktur. Ma‘mâfih bazı mezâristan civârlarında bu sırtlanlar yalınız | |
| başına gezen insâna ansızın hücûm edip gırtlağını ve boğazını köfte hâline | |
| koyarlar. Ve çok vakit tekmîl paraladıkları dahi görülmüştür. | |
| Ma‘mâfih bu acîb kıt‘anın yırtıcı kuşları dahi hayli cinslere münkasim ve içlerinde | |
| birtakımları yalnız bu havâlide yaşayan tuyûrdandır. | |
| Bunlar meyânında birincisi birkut veya burkut ismi verilen fevkalâde kuvvetli ve hemen bizim | |
| şimâl memleketlerinde iri ve hacimli kaz büyüklüğünde bir kuştur. Mezkûr | |
| kuş yavru iken elde edildiğinde ta‘lîm dahi kabûl ettiğinden Türkmenler ile | |
| Kırgızlar sâlifu’l-beyân mahlûkâtı bekçi gibi kullanırlar ve hem de kendi | |
| lisânlarında ona kanatlı bekçi adını dahi verirler. Bu sağlam ve kuvvetli | |
| kuşların minkâr denilen gagaları çengelvârî olup pek mukâvemetlidir. | |
| Diğer taraftan pençelerindeki tırnaklarla kuvve-i dahi dehşetlidir. | |
| Şöyle ki mezkûr kuş bi’l-farz bileği veyahut insânın parmağını sıkacak | |
| olursa ale’l-ekser kangrene sebebiyyet verebilmektedir. Hâsılı Türkmenler ile | |
| Kırgızlar ve husûsen bu sonrakiler tuyûr-ı mezkûreyi bekçilikte istihdâm | |
| maksadıyla yavru iken elde ederek ta‘lîm ederler. Ve bu takdîrce pek güzel | |
| yapılmış zincirlerle onları kapı kenârlarında bağlı bulundururlar. | |
| Ta‘lîm gören kuşların en mükemmeli sâhibinin sesini en ziyâde anlayanı ve | |
| onun sesi üzerine derhâl itâ‘at edenidir. Tuyûr-ı mezkûre her zaman | |
| ikâmetgâhın iç cihetlerinde kapıya yakın evlerde bağlı bulundurulurlar ve bi’l-farz | |
| bir yabancı girecek olsa ona derhâl hücûm ederler. Berkûtlar dahi sâ’ir tuyûrı vahşiyye | |
| misillü üç türlü âlât-ı cârihaları ile iş görürler. Yani bir taraftan | |
| gagalarıyla dehşetli sûrette gagalarlar. Diğer taraftan pençeleriyle sıkıştırırlar | |
| ve tırnaklarını batırırlar. Ve nihâyet pek kuvvetli ve yaydıkları zamân | |
| iki metre ve yirmi santimetre muhîtinde dâiren- bir isti‘âb edebilen | |
| kanat açılarının ve husûsuyla omuz başlarının darbeleri pek serttir. Bu gibi | |
| darbe ile ben bir Türkmen ’in külliyen sağır edildiğini ve diğer bir Türkmen’in | |
| ise bileğinde dirsek başının hurde-hâş edildiğini müşâhede eyledim. | |
| Şurası da şâyân-ı dikkattir ki Berkûtlar nadiren üç âlât-ı cârihalarını isti‘mâl | |
| ederler. Ya‘ni tuyûr-ı mezkûre kendilerini fazla yormaksızın çok vakit yalnız | |
| gaga veyahut pençe tırnaklarıyla da hasımlarını pek güzel sûrette alt edebilmektedirler. | |
| Berkutlardan sonra doğan, akbaba ve şâhinler gelir. | |
| Türkmenler bu sonrakiyi en ziyâde sayd ü şikâra alıştırırlar. Ve bizim şimâl | |
| memleketlerimizde zağar ve tazı köpeklerden gördürülen işlerin hepsini | |
| tuyûr-ı mezkûreden gördürürler. Şâhinlerin de en makbûlü sâhibinin sesi | |
| üzerine derhâl uçup gelenidir. Ve doğrusu Türkmenler onları âdetâ her türlü kumandalarına da | |
| alıştırabilmektedirler. Nitekim ben bir Türkmen âilesinde misâfir olduğum esnâda sâhib-i âilenin kendi şâhinine alıştığı | |
| yere konması için emir verdiğini ve kuşun da bunu derhâl anlayıp itâ‘at | |
| ettiğini gördüm. Şöyle ki merkûm bir kere kuşu sağ omuz başına ve sonra | |
| sol omuz başına kondurdu. Ve ba‘dehu sipsivri uçlu türlü türlü nakış işlemeleriyle | |
| işlenmiş baş ortasının tepesine de kondurdu. Bu minvâl üzere | |
| Türkmenlerde gerek berkûtların ve gerek şâhinlerin pek kıymetlileri vardır. | |
| Ve mezkûr iki âkilu’l-luhûmun her ikisinde en ziyâde makbûl olan şey derece-i mûnisiyyetleri | |
| ile her emri çabuk îfâ eylemelerinden ibârettir. | |
| Yani kuş ne kadar mûnis ise o kadar pahalı olup diğer taraftan sâhibinin | |
| emirlerini dahi çabuk îfâ eylemesine dikkat olunur. Her ne hâl ise bu memleket doğanlar | |
| ile akbabaların ziyâde bıldırcın, çulluk ve keklik ve kezâ yabân ördeği ve yabân kazı | |
| ve bir de çölün yalnız bazı cihetlerinde türemekte | |
| olan yabânî hindileri paralayıp geçerler. Ve mezkûr iki cins yırtıcı kuş | |
| leşleri de ekl ederler ise de berkut ile şâhinler tıpkı kartallar misillü yalnız diri | |
| mahlûkâtı paralayarak etlerini ekl ederler. Ben hâricen pek sefâlet ve | |
| zarûretle me’lûf Türkmen hânesini ziyâret ederken onun taksîmât-ı dâhiliyesine ve | |
| husûsuyla duvarlarının rengârenk ipek kumaşlarıyla tezyîn edilmiş | |
| olmasına pek ta‘accüb ettiğim misillü zincir-bend berkut kuşuna da hayrette kaldım. | |
| Şöyle ki onun çelik zinciri pek musanna‘ sûrette i‘mâl edilmiş idi. | |
| İmdi ben bundan kavm-ı mezkûrun sanâyice dahi hayli ilerlediklerini istihrâc ettim. | |
| Hulâsa-i kelâm onlar da tıpkı lar misillü kendi kuşlarına | |
| birtakım isimler vermektedirler. Ma‘mâfih ben daha General Aninkof | |
| tarafından inşâ edilen şimendifer treninde rastladığım, işittiğim | |
| doksan sekiz yaşlı ve son hânın zevcelerinden Gülmehcemâl’i göremedim. | |
| Zîrâ akdemce beyân etmiş olduğum emlâk-ı imparatorîde her yeri görüp | |
| seyr ü temâşâ ettikten ve tam dokuz gün kaldıktan sonra kadını aradım. | |
| Fakat o esnâda Gülmehcemâl benim bulunduğum yerden pek uzak mahalle bilmem ne | |
| sebebtendir misâfirliğe gitmiş idi. Ma‘hâzâ ister müdür ve | |
| ister emlâk-ı imparatorî tabîbi ile familyası onu pek iyi tanıdıklarını | |
| beyân ettiler. Sâlifu’l-beyân şâyân-ı hürmet ve ri‘âyet kadın şimdiki günde | |
| hükûmetimizden ayda doksan ruble on lira mahsûsât alıp geçinmektedir. | |
| Bu takdirce hükûmetimiz ona yevmiye üçer rubleden ibâret tahsîsât bağlamış demektir. | |
| Vâkı’â bu memlekette öylece vaktiyle kral demek olan hân zevceleri bulunan | |
| familyalar içinde şimdilik mahsûsât-ı mezkûre derece-i kifâyededir. | |
| Ancak fî-mâ ba‘d oralara muhâcirler ve ale’l-husûs Alman müsta‘mere | |
| ashâbları hicret edecek olurlarsa her şeyin pahalanacağı da şüphesizdir. | |
| ’de ikâmet ettiğim hengâmda en ziyâde istiğrâb ve ta‘accübü | |
| mûcib olan şeylerden biri de ikâmetgâh üzerlerinin yani damlarının dümdüz | |
| olduğunu müşâhede eylediğimi evvelce de beyân etmiş idim. Bu ise | |
| Afrika ’da husûsen Fâs memleketinde ve mezkûr kıt‘anın Avrupa ticâretine | |
| açık bulunan Tanca şehrinde ve kezâ Tunus ’ta dahi bulunuyordur. Lakin | |
| Türkmenler oralarda olduğu misillü mahall-i mezkûrun yalnız zevk u safâya | |
| hasretmeyip birtakım istifâdeli mahaller ittihâz etmektedirler. | |
| Böylece ikâmetgâhların damları da birer türlü işe yaramaktadırlar. | |
| Burada yalnız kış ve ilkbahar mevsimlerinde gündüzleri iştigâl olunur. | |
| Yaz ve sonbaharlarda ise nısfu’n-nehâr zamânından tahmînen kırk veya kırk beş dakîka | |
| evvelden bed’ ile bizim Petersburg sâ‘atleri i‘tibâriyle öğleden sonra sâ‘at bir | |
| buçuğa kadar her şey tatil olunur. Ve hem de bu esnâlarda herkes gölgelerde | |
| bulunmağa çalışırlar. Hulâsa-i kelâm burada iş güçle geçinmek isteyen şimâl | |
| sekenesi için akdemce beyân ettiğim vecihle kış mevsimi sonbahâra ve | |
| ilkbahâr da yaza tercîh edilmelidir. | |
| Bâlâda beyân ettiğim üzere eski Merv harâbeleri enkâzlarında şimdi dahi | |
| sık sık türlü türlü arabesk çizgilerle henüz nasıl kavmin yazıları | |
| olacağı bile anlaşılamayan hutûtu hâvî çiniler | |
| ve birtakım murabba‘ veya müselles veyahut dâ’ire biçiminde a‘lâ levhalar | |
| bulunmaktadır. Bunlardan bir takımlarında insân şekilleri de vardır. | |
| Ve doğrusu binlerce seneden beri pek güzel dayanmakta olan sâlifu’l-beyân çini | |
| ma‘mûlâtı da artık ezmine-i kadîmede ile civârını iskân eden kavm | |
| ve milletin pek medenî olduklarını isbât ederler. Buraları ilk iskân | |
| eden kavim ve milletin ne gibi cins ve kabîleden bulunmuş olduklarına dâir | |
| müverrihler meyanında ihtilâf var ise de demin dediğim gibi sâlifu’l-beyân | |
| eski kavmin be-gâyet mütemeddin milletlerden bulunmuş olacağı şüphesizdir. | |
| Amma işittiğime göre Çin ’in bazı ehl-i târihi ile erbâb-ı ulûmu gûyâ | |
| bilmem hangi hâkânın Çin sülâlesi devrinde birkaç batn Çin hükümdârının | |
| dahi burada icrâ-yı hükûmet etmiş bulunduğunu iddi‘â ediyorlar imiş. Ve | |
| lâkin bu keyfiyet elbette yalınız tahkîkan fenniye-i târihiyye ile ispat olunacak ahvâldendir. | |
| Herhâlde ben seyâhatnâmemi hitâm-pezîr etmezden | |
| akdem evvelce de tekrâr ettiğim üzere ile havâlisinin tıpkı | |
| sahrâları gibi henüz aslâ öğrenememiş olduğumuzu beyân etmeliyim. İmdi | |
| bu bâbda bi’l-cümle te’sîsâtımızdan ziyâde alâkadâr bulunan ancak funûn | |
| ve ma‘ârifimiz lâyıkıyle erbâbları ta‘yîn ederek ara sıra senenin münâsib | |
| mevsimlerinde fennî hey’etler gönderecek olursa hiç şüphe yoktur ki burada | |
| pek ziyâde şâyân-ı hayret şeyler zâhire çıkarılabilecektir. Fi’l-hakîka eğer | |
| buraları Avrupa hükûmâtından diğer birinin idâresine geçmiş olsa idi | |
| artık çoktan beri kıt‘a-i mezkûre hakkında tetkîkâtlar, konferanslar, mükâfâtlı | |
| âsâr kaleme aldırılmış ve nihâyet cerâid ile oralardan ne yerlere istifâde | |
| edilebileceğine dâir beyânât neşr edilmiş olur idi. Hâlbuki şimdi bizim Petersburg’da | |
| funûn-ı târihiyye ve coğrafya ile hayli iştigâl edenler meyânında | |
| bile hiç şüphe yoktur ki Merv ile civârına müte‘allik aslâ ma‘lûmâtları bulunmayan | |
| kesâna tesâdüf olunur. Nitekim ben kendim bile buraya seyâhat | |
| edinceye dek Murgâb Çiftliği ile Merv Çiftliği ’nin ayrı ayrı memleketler | |
| idiğini zâhib olmuş idim. Her ne hâl ise garîb bir rast gelinme netîcesi olarak | |
| tamâm üç hafta vakit ayırıp işbu seyâhatimi icrâ ve itmâm ettiğim | |
| sırada Merv ile civârlarının servet-i tabî‘iyyesine dâir idâre-i kelâm ederken | |
| tuyûr-ı nâfi‘a yüzünden de ne kadar hâ’iz-i ehemmiyyet idiğini beyân etmezsem seyâhatnâmem noksân olur. | |
| Böylece kitâbın sonuna târih-i tabî‘inin | |
| mezkûr mühim kısmına müte‘allik müşâhedâtımı dahi ilâveten derc eylemeyi münâsib gördüm. | |
| Ve lâkin kusûr vukû‘u takdîrinde benden sonraki | |
| seyyâhlar tarafından sehv ve hatâlarım tashîh edilebilir. Her hâlde | |
| kuşlar şimdiki medeniyyet usûlünce be-gâyet mühim vazîfe îfâ etmektedirler. | |
| Şöyle ki onlar meyânında lahmları istihlâk olunanlar ile | |
| yumurtalarından türlü türlü sûrette istifâde edilmekte bulunanlarından başka tüylerinden | |
| de pek çok insânların medâr-ı ma‘îşetlerinin te’mîn edilmesi ve kezâ türlü | |
| türlü sanâyi‘ erbâbının geçinmeleri için medâr-ı ma‘îşet elde edilmesi mümkün olmaktadır. | |
| Bundan mâ‘ada târîh-i tabî‘î erbâb-ı ulûmunca da musaddak olduğu üzere dünyâda en süslü ve güzel yaratılan mahlûkâtın tuyûr | |
| cinsi oldukları da şüphesizdir. Merv ile civârlarında tesâdüf etmiş | |
| olduğum tuyûr-ı garîbenin birincisi yemyeşil ve pek latîf hem de iri pençeli | |
| gagalı yabânî kargalardır. Ve hattâ ben memleketin sıcak ve kış mevsiminin hemen | |
| mefkûd bulunması hasebiyle bidâyet-i emirde onları papağan | |
| bile addettim. Vâkı‘a benden dört buçuk sene kadar akdem Pamir Yaylası’nı | |
| ilk def‘a olarak tedkîk etmiş olan seyyâh Kazilof kendisinin seyâhatnâmesi | |
| nin yetmiş üçüncü sahîfesinde kıt‘a-i mezkûrede de o gibi kuş görerek ol | |
| vecihle Pamir Kargası nâmını verdiğini beyân ediyor. Tuyûr-ı mezkûre her yerde | |
| tıpkı kumrular gibi erkek ve dişi birlikte yaşamaktadırlar. Ben | |
| bundan onların yine de güvercin ve kumru misillü yalnız birer dişi ile | |
| mâ‘îşet etmek üzere yaratıldıklarına ve binâenaleyh horoz veyahut serçe ve | |
| sâ’ir kuşlar tarzında müteaddid dişilerle imtizâc etmediklerini de istintâc | |
| eyledim. Hâsılı koyu sarı gagası ve kezâ aynı renkte bulunan ayakları ve | |
| tenâsüb-i endâmı ve yemyeşil sık ve muntazam tüyleri ve biraz uzunca kuyruğu | |
| ile de câlib-i nazar-ı dikkat olan bu yeşil kargaların yalnız bir kusûrları vardır ki | |
| o dahi nihâyet mertebe yabânî olup insândan kaçmalarıdır. | |
| Nitekim seyyâh Kazilof Pamir ovalarında da mezkûr kuşları ancak felkalâde | |
| müşkîlâtla avlamağa muvaffak olduğunu söylüyor idi. Hulâsa-i kelâm onun | |
| seyâhatnâmesinin yetmiş üçüncü sahîfesinde mestûr ma‘lûmât benim Merv | |
| kıt‘asında görmüş olduğum kuşa dahi tamâmıyla mutâbık bulunduğundan | |
| ben Pamir Kargası ile Merv yabânî kargasının ikisinin de aynı cinsden bulunduklarına | |
| kanâ‘at kesb eyledim. Bu minvâl üzere işbu güzel kuşlardan | |
| sonra mebzûliyeti ve insânlar için menfa‘ati hasebiyle en ön sıraya | |
| sülünleri koymak iktizâ eder. Fi’l-vâki‘ burada tuyûr-ı mezkûre her yerde ve | |
| hem de birçoğu birlikte tesâdüf etmektedirler. İşbu güzel kuşların civcivleri | |
| ufak çapta olmak üzere bizim tavuk civcivlerimize pek benzerler. Yalnız | |
| onlardan kat kat ziyâde atîk ve hem de daha güzel ve sevimlidirler. | |
| Hulâsai kelâm ben müte‘addid yerde sülünlerin kesretine ve kezâ ortalığın | |
| fevkalâde sıcağı ile berâber tüylerinin letâfetine hayret içinde kaldım. | |
| mukaddemâ dahi ta‘rîf ve beyân edildiği üzere sülün avı burada yerlilerin | |
| en ziyâde haz ettikleri avlardandır. Ve onlar artık kuşların kesreti hasebiyle | |
| onları avlamak için be-gâyet muhtelif usûllere mürâca‘at etmekte iseler de | |
| en basiti demin anlatmış olduğum şâhinler vâsıtasıyla edilen sayd şikârdır. | |
| Böylece iyi ta‘lîm edilmiş olan bir şâhin ile bir Türkmen günde kolayca | |
| hem de kuşu tehlikeye ma‘rûz bulundurmaksızın on üç veya on dört kuşu | |
| sayd edebilir. Zîrâ şâhinlerin o yolda sayd u şikâr için kullanılmalarında en | |
| ziyâde gözetilmesi lâzım gelen şerâ’itten biri dahi şikâra sevk edilirken havâdaki | |
| kuşların mikdârlarını da nazar-ı dikkate almaktan ibârettir. | |
| Ve binâenaleyh ben esnâ-yı seyâhatimde hiçbir Türkmen’in meselâ on beşten | |
| ziyâde yabân ördeğine kendi ta‘lîmli kuşunu sevk etmediğini müşâhede | |
| eyledim. Ve sebebini sorduğumda Türkmen’in bu ta‘lîmli kuş ancak iki yaşındadır. | |
| Daha ziyâde şikârları itlâf ederken kendisi de yanabilir dedi. | |
| İmdi ben bu ta‘bîri pek de anlamadığımdan emlâk-ı imparatorî tabîbinden | |
| onun bana ne demek istediğine dâir istîzâhatta bulundum. Merkûm ise | |
| "yanmak” ta‘bîrinin mecâzî olup şâhinin sekte-i kalbden vefât etmesi demek | |
| olduğunu beyân eyledi. Böylece Türkmenler kendi nâfi‘ ve doğrusu pek | |
| yardımcıları bulunan tuyûru her vakit hüsn-i sûretle istihdâma gayret ederler. | |
| Fi’l-hakîka burada gerek berkutların ve gerek şâhinlerin pek kıymetlileri vardır. | |
| Merv ile havâlisinde bazı sıkıntılı havâda esâsen semizlikleri | |
| hasebiyle dahi pek ağır uçmağa mecbûr olan sülünlerin birçoğunun birden | |
| tayarân etmeleri esnâsında insânın his edeceği ihtisâsâtı ve duyacağı zevk ü | |
| sefâyı da ta‘rîf edip bitirelim. Zîrâ bizim şimâl memleketlerinde an-asl yalnız | |
| ziynet kuşlarından ma‘dûd olan sülünlerin öylece gâh sağdan ve gâh soldan | |
| tayarân etmeleri her seyyâhı fevkalâde imrendirecek ve ta‘accüb ettirecek | |
| şeylerdendir. Kıt‘a-i mezkûrede insânlarca intifa‘ı hasebiyle sülünden | |
| sonra en ziyâde hâ’iz-i ehemmiyyet addolunacak tuyûr kekliktir. Burada | |
| mezkûr kuşlar bizim şimâl kekliklerinin hiç olmazsa bir buçuk misli kadar | |
| iri ve kezâ etleri de pek semizdir. Onların tüyleri de parlak ve her birinin | |
| kafalarında şimâl ormanlarında yaşayan kuşların ibiklerinden çok farklı | |
| ibikler müşâhede olunur. Ben esnâ-yı seyâhatimde onların dahi hem civcivlerini hem de | |
| yumurtalarını vaz‘ ettikleri yuvalarını görebildim. | |
| Tuyûr-ı mezkûr da civcivlerinin en cüz’î insân ayak patırtısı işitince sık sık | |
| mahsûl samanları arasına saklanıp öylece kalakalmaları pek tuhaftır. | |
| Her ne hâl ise Türkmenlerin erkeklerinden ziyâde kadınları, | |
| ister keklikleri tutmakta ve ister yumurtaları ile civcivlerini toplamakta kat kat | |
| ziyâde mâhir bulunduklarını istidlâl ettim. Bu da besbelli onların daha hafîf terlikleri ile | |
| artık son mertebe ağır ve yavaş yürüyebilmekte olmalarından ileri gelmektedir. | |
| Ben esnâ-yı seyâhatimde mezkûr kuş etini de âdeta bıkacak kadar ekl | |
| ettim. Üçüncü derecede nâfi‘ ve mühim ve doğrusu medâr-ı ta‘ayyüş | |
| olmak hasebiyle de câlib-i nazar-ı dikkat tuyûr çulluklardır. Şöyle ki | |
| ile havalisindeki işbu kuşların tüyleri bizim şimâl cihetlerinde tesâdüf eden | |
| çulluklardan daha koyudur. Vâkı‘â bu keyfiyet artık bu iklîme mahsûs | |
| güneşe de atıf ve isnâd edilmelidir. Nitekim şimâle doğru gidilince renklerin | |
| solduğu müşâhede olunur. Ez-cümle bembeyâz ayılara ancak kutup | |
| taraflarında tesâdüf edilmekte olduğu misillü ismi verilen ve | |
| Hindistân ’ın hudûd-ı garb-ı şimâlîsindeki buz ve kar eksik olmayan | |
| yerlerde yaşayan mahlûkâtın beyâzlığı da bunu ispât edecek mevâddandır. | |
| Her ne hâl ise sâlifu’l-beyân etli ve yine de bizim iklîmimizin çulluklarından | |
| büyük kuşlardan sonra bıldırcınlar gelir ki onlar da fevkalâde çoktur. Ve | |
| husûsuyla yerlilerin rivâyetlerince işbu memleket iklîminin kışına doğru | |
| onlar sanki kehribâ gibi serâpâ yağlar hâsıl ederek derece-i nihâyette semirmektedirler. | |
| İşte karada yaşayan tuyûr bunlarla hitâm buluyor. Ve tuyûr-ı | |
| mezkûrenin artık suya pek de ihtiyâcları olmadığından ile | |
| etrâf ve cevânibinde yaşamalarına pek de ta‘accüb edilemez ise de ben şâyânı | |
| istiğrâb ve hayret olarak yabân ördeği ve yabân kazı misillü tuyûrun dahi | |
| bazı semtlerde kesretle türediklerini anladım. Ve lâkin içlerinde en nâdiri | |
| şüphesiz yabân hindisidir. Ve fi’l-vâki‘ artık bizim mükemmel saçmalı fişeklerle | |
| doldurulmuş av silâhlarımızla bile tuyûr-ı mezkûrenin saydı derece-i | |
| nihâyette su‘ûbetlidir. Ve ben kendi seyâhat koleksiyonum için dahi ancak | |
| hârikulâde ihtimâm ve ısrâr ile ve tam otuz altı saat dolaşarak yüksek | |
| kavak ağaçlarının tepelerine konup nişân almağı da müşkil kılmasına binâen | |
| yalnız bir çift yabân hindisi vurmağa muvaffak oldum. Ve artık ne birinin | |
| ne diğerinin etinin lezzetine de bakamadım. Çünkü her ikisini hey’et-i asliyyeleriyle | |
| tahnîte mecbûr oldum. Hâsılı bizim bildiğimiz hindilerden biraz | |
| büyücek olan tuyûr-ı mezkûre şimdiki günde küre-i arzın pek mahdûd yerlerinde | |
| tesâdüf ettiğinden koleksiyonumun en nedretli mevâdından birini | |
| teşkîl eylediğini beyâna bile hâcet yoktur. Bâlâda beyân ettiğim üzere | |
| ben ile havâlisini bittabi‘ Kasabası’na dönmek | |
| müddeti de dâhil hesâb eylemek şartıyla ancak bir ay süren zamân zarfındaki | |
| müşâhedâtım üzerine işbu seyâhatnâmemi kaleme aldım. Ve fi’l-vâki‘ | |
| benim tetebbu‘âtım meyânında hayli büyük ve şâyân-ı dikkat kusûr da görülür. | |
| Bu ise mezkûr memleketin ma‘deniyyâtına dâir tedkîkât noksânından | |
| ibârettir. Ve lâkin ben bu bâbda bana i‘tirâz edenlere cevâb olarak Merv ile | |
| havâlisinde müsta‘mereler elde etmek için pek ziyâde yeltenmekte olan | |
| Almanların dedikleri misillü ile havâlisinde kâ’in nevâhîlerin | |
| sâde ismi verilen bir cins fevkalâde kuvve-i münbiteyi hâ’iz tortulu | |
| kumsal arâzisi de hadd-i zâtında sâ’ir memleketlerin en kıymetli ma‘denlerine | |
| mu‘âdil idiğini beyân edebilirim. Velâkin ilerde bir diğer seyyâh buraları ma‘deniyyât | |
| cihetinden de tahkîk ve tetebbu‘ etmeğe muvaffak olduğu | |
| takdîrde artık vatanımıza ve hükûmetimize ve milletimize elbette daha | |
| ziyâde hizmet etmiş olur. Hulâsa-i kelâm nisanın dördüncü günü ben tekrâr | |
| pek uzun ve şimendifer hattı güzergâhının gâyet garîb kavislerle | |
| devâm eden yolu boyunca pek sık yılankavî hareket eden trenin birinci | |
| mevki‘ yolcularından birinde işbu seyâhatnâmenin müsveddesini karalamakta iken | |
| artık Karasnovadsak Kasabası’na avdetimizi bile ancak birden | |
| bire trenin durması esnâsında fark ettim. Ma‘a-hâzâ Mâverâ-yı Bahr-ı Hazar | |
| hattının medeniyet nokta-i nazarından müntehâsını teşkîl eden işbu kasaba | |
| mevkifine çıkıldığı esnâlarda bile insâna gerek Merv ile civârlarını ve gerek | |
| o havâlide yaşayan akvâmı der-hâtır ettirecek manzaralar görülmektedir. | |
| Ez-cümle benim râkib olduğum birinci mevki‘ vagonun hemen arkasındaki ikinci mevki‘ | |
| vagonundan çıkan yolcular meyânında zevcesini | |
| etrâfında hayli sık tesâdüf edilen bir nev‘î göz hastalığından tedâvî | |
| ettirmek üzere tâ Petersburg’a kadar götürmekte bulunduğunu anladığım | |
| bir zengin Türkmen herkesce câlib-i nazar-ı dikkat olmakta idi. Çünkü gerek | |
| kendisinin ve gerek zevcesinin hem sîmâ ve eşkâlleri hem de kalıp ve | |
| kıyâfetleri ister istemez göze çarpıyorlar idi. | |
| |/\| |