Datasets:

Svngoku

/

kisi-kongo-book

like 0

Nkongo ye Kisi Kongo

Autor: Cordeiro Ernesto Nzakundomba

Tiragem: 1500 exemplares

Paginação: Imprensa Nacional-E.P.

Paginação: Imprensa Nacional-E.P.

Impressão

Acabamento: Imprensa Nacional-E.P.

Rua Henrique de Carvalho; n 2

12 Edição; Luanda, Dezembro de 2006

Depósito Legal n. 4063/06

Cordeiro Ernesto Nzakundomba

Imprensa Nacional-E.P.

Luanda, Dezembro de 2006

, Mia Mambu Ntu = Lusunzulu.. , Lukaya Mena = 9. 2, Mia Mambu Ntu = Tandu kia nkulu. 2, Lukaya Mena = 10. 3, Mia Mambu Ntu = Mvuandilu mu vata_. 3, Lukaya Mena = 10 - 13. 4, Mia Mambu Ntu = Mu Seka.. 4, Lukaya Mena = 13 = 21. 5, Mia Mambu Ntu = Va Kioto.. 5, Lukaya Mena = 21 = 26. 6, Mia Mambu Ntu = Nkokela mu vata. 6, Lukaya Mena = 26 - 29. 7, Mia Mambu Ntu = Ndilu muna vata. 7, Lukaya Mena = 29 _ 30. 8, Mia Mambu Ntu = Ndwinu muna vata. 8, Lukaya Mena = 31 - 32. 9, Mia Mambu Ntu = Mbiya mu Nsasilu. 9, Lukaya Mena = 32 - 34. 10, Mia Mambu Ntu = Nsasilu za bana mu vata. 10, Lukaya Mena = 34 _ 36. 11, Mia Mambu Ntu = Nsompelo a longo. 11, Lukaya Mena = 36 = 38. 12, Mia Mambu Ntu = Lungwenia ye nkewa. 12, Lukaya Mena = 38 _ 40. 13, Mia Mambu Ntu = Savu kia zola baka mavwa mu wivi.. 13, Lukaya Mena = 41 - 42. 14, Mia Mambu Ntu = Nkung'a kisi Kongo.. 14, Lukaya Mena = 43. 15, Mia Mambu Ntu = Nkunga Mfinda Tadi.. 15, Lukaya Mena = 43. 16, Mia Mambu Ntu = Nona kia ntietie ye Nkumbi.. 16, Lukaya Mena = 43 48. 17, Mia Mambu Ntu = Nkangala ye Kula.. 17, Lukaya Mena = 48 52. 18, Mia Mambu Ntu = Mwana.. 18, Lukaya Mena = 53 _ 55. 19, Mia Mambu Ntu = Nkuwu.. 19, Lukaya Mena = 55 _ 59. 20, Mia Mambu Ntu = Ngana. 20, Lukaya Mena = 61 63. 21, Mia Mambu Ntu = . 21, Lukaya Mena = . , Mia Mambu Ntu = Ngana za lembi sasilwa. , Lukaya Mena = 65 66. 22, Mia Mambu Ntu = Nkongo ye Nzambi .. 22, Lukaya Mena = 67 _ 70. 23, Mia Mambu Ntu = Nlongo.. 23, Lukaya Mena = 70 _ 72. 24, Mia Mambu Ntu = Nkisi.. 24, Lukaya Mena = 73 76. 25, Mia Mambu Ntu = Nkisi a Kanda _. 25, Lukaya Mena = 76 _ 77. 26, Mia Mambu Ntu = Kindoki. 26, Lukaya Mena = 77 78

27, 1 = Ndongokelo a Kindoki. 27, 2 = 78 80. 28, 1 = Ngyantik'a zingu kia muntu 80 ~ 83. 28, 2 = 82. 29, 1 = Nkongo ye Ntoto. 29, 2 = 84. 30, 1 = Ndinga.. 30, 2 = 85 - 88. 31, 1 = Longoka.. 31, 2 = 88 91. 32, 1 = Nkumbu yovo Zina.. 32, 2 = 91 94. 33, 1 = Nsiesie ye Nzamba. 33, 2 = 94 97. 34, 1 = Muntu, Ntambu ye Tutu. 34, 2 = 97 - 100. 35, 1 = Nkaka ye Ntekelo. 35, 2 = 100 - 102. 36, 1 = Nsusu ye Ngandu. 36, 2 = 103 = 105. 37, 1 = Ntinu za Nkayi ye kiula. 37, 2 = 105 = 106. 38, 1 = Mfwenge ye koko dia Nsusu.. 38, 2 = 106 109. 39, 1 = Luvila evo Ngenda. 39, 2 = 109 113. 40, 1 = Nzamba, Ntietie ye Nguvu _. 40, 2 = 113 113. 41, 1 = Na Siesie ye na Ngo.. 41, 2 = 113 122. 42, 1 = Lumbemba mbemba ye Lumpungu mpungu.. 42, 2 = 122 125. 43, 1 = Mbwa ye Nlumba_. 43, 2 = 125 128. 44, 1 = Mwan'a ngangu ye wa zowa. 44, 2 = 128 131. 45, 1 = Diambote ye Ndokumfwele. 45, 2 = 132 134. 46, 1 = Bundan'e Vuvu mu zinga.. 46, 2 = 134_ 136. 47, 1 = Kimfumu. 47, 2 = 136 = 138. 48, 1 = Tumama. 48, 2 = 139 - 140. 49, 1 = Nkinzi Luwutuku mu vata.. 49, 2 = 141 - 142. 50, 1 = Muntu ye Bulu mu Vata. 50, 2 = 142 _ 147. 51, 1 = Malongi mu nzo a Kanda.. 51, 2 = 147 - 150. 52, 1 = Lubu ye Nkondo _. 52, 2 = 150 = 153. 53, 1 = Mboma, Nsinga, Yembe ye Nkongo a Nkele .. 53, 2 = 153 - 154. 54, 1 = Nsi a Kongo. 54, 2 = 155 156. 55, 1 = Foto dia Nsi a Kongo. 55, 2 = 157

Fi nkanda fiafi nsonekene fio mu teza susumuna ngindu za nkangu wuzo tanga nsamu mu ndinga zeto za kisi nsi, ye ku ba sadisa mu tona kadilu ye nswaswani za fu mu konso mbandu. langa

Mu nkanda wau, OvO ntangi katomene yindula ye tona ngindu za nsoneki lenda kuki dia kiuvu mu vava zaya keti vo nsoneki ku nki a mbandu kena: ya tandu kia zi nkulu yovo mu tandu kia mpa. E luzolo ye keto dia nsoneki ka mu sola tandu ka mu lungisa ngatu konso fu ya tandu eki yovo kina ko, kansi mu sosa kiesesa kw'a tangi Vo nswaswani yi kalanga mu tandu ya wantu Mu kuma kia sia Vo e lekwa, bulu ye wantu awukulu ka wutukilanga ngatu vangamanga mu lumbu ki mosi ko, ka ba lendi kala mpila mosi ko, ka balendi vongela ku mosi ngatu kala ntela mosi ko. Diau di mosi muna ngindu za wantu ye bulu zi swaswananga mu muntu muntu ye kanda kanda; kadilu yi swaswananga mu zunga zunga ye nsi mu nsi. Muna bulu mpe bena ye nswaswani mu bulu-bulu evo mbizi mu mbizi. Dilenda tezwa mu ndilu; e bulu evo wantu wonso ka bazolanga ndia mosi ko. Vena ye zunga yi toma diwanga luku, vena ye yankaka batoma dianga loso. Muna luku mpe vena nswaswani, a nkaka luku Iwa madioko badianga e mu zunga ya nkaka Iwa masangu evo Iwa <mbalay badianga. Kwa bulu vena ye bulu yi dianga ndianga ye makaya ma nti, kansi e bulu ya nkaka mbizi menga kaka ba dianga. Nswaswani za yingi zina mu nza ye mu dimonekanga muna zi nzo e se ye ana evo ye ana ba swaswananga mu ngindu ye kadilu mudiambu dia tandu; fulu ya ngutukilu ye ntindu mia zingu ba zinganga mu vata yovo mu mbanza. E nswaswani za fu ye ngindu zi kwizanga mu kuma kia nswaswani za kisobanga mvula ka mvula ye wantu a landanga luzolo Iwa ntangu <tanduy wuna yizolele bazingila wu ba vanga. Yi mukuma kiokio diyindulwilu vo dia mbote mu soneka mena ma monekanga ye sunzula mo kwa wantu mu ku basadisa ye ku bakiesesa zayi mu tini ye mambu yina tuzeye. ko, yani ko, yelesa zingu, ngudi zingu

Mu vovela tandu kia nkulu; dia wete mu songa VO yi tandu kia zingu kia nkulu zeto ka za zaya luyalu lw a nzenza ko bonso: Lukezo; Belezi, Fwalansa ye Ngelezo. Mu tandu kiokio, mu nsieto ka mwa kele nzo za nkanda ko. Isia vo kaba longokelenge masono nze yi mu ntangu ya yiz'e mindele a zibule nzo za nkanda. ko,

Mu tandu kina, ka va kala makumbi ko, kani ndeki e wantu a wonso mu malu a diatilanga. Bakala ye mazandu, nzo za nlongo; bakala ba toma kubama mu kiyala yi bosi mu ntangu yina minsiku ngolo mia kele ye mia toma zitiswanga kwa nkangu. Mu tandu kia nkulu e wantu a toma zinganga mvu mia yingi, muna ma vata mwa kalanga ye nunu, zi nkaka za yanikinungu ku mwini mu kuma kia ku bakasumuna e nitu mu nkondwa za sadilwa kilenda yandula nzo ani wau vo tiya tuka lekelanga mpimpa za wonso. Bantu ba toma zinganga kwa yingi kadi batoma dianga kia mbote, ka bakala ye nkondwa za madia ngatu maza ko. E ndia ya lungwa kadi mu ntoto ye mfinda zau yatukanga.

E ntunga muna ma vata, za landang'e mvila za makanda. Ka va kele muntu mosi ko wa mwisi kongo wa kondel'0 luvila; konso kwa vata dia zayakenenanga mu nkumbu a mbut' a muntu a talang'e mambu ma kanda dia zingilanga mo. Wawu VO mpangi ye mbunzi ka balendi sompana ye mwana mpe nsiku mu sompana, ba landang'e ngenga kuna batuka mu kwenda zitikila ye sompa wantu nkaka yi kuna vo esi kikongo bazinganga muna ma vata mawu kumosi ye ma ko ye nzadi, a wutuki ye a leloki kumosi ye mi ntungila evo mi 0 mungizila evo mu ntungila yi muntu wa lembi zaya kwe ka tuka muna menga, yi sia vo ka wutukila ngatu tekolwelwa mu vata diodio ko wa yiza, muntu kola lombele ka tunga kwani muna vata kwa zi mfumu za vata. ngudi ko, ngizila.

Wawu vo muntu nzenza, ka zayakene e diambu dia siswanga kwa zi mbanda mbanda; mbuta za wantu a fimpa ye sola ka lenda tunga vo ka lendi ko. Mu kuma kia mwanda ye za ki muntu ye zola, ndonga ba vewangwa nswa mu tunga mu lunda mvovo wa sis'a mbuta vo: e vata vo ka di tunganga nzenza ko dia mbi. Mu luzitu Iwa mvovo miomio engi ba vewangw e nswa mu tunga mu fulu yina ba songwangwa kwa mfumu a vata 0 vo nzenza 0 songelo vena ka tunga, ka fwete songwa mpe teko kia meza ye muna ka fwete dila: nzanza ye mfinda ka vetela ye lek'e ntambu. ko, ngindu

10

vo muntu wa singama, wa vwanda; lenda sompa ye vanga mbongo a wantu mu vata diodio kondwa kwa mpasi: vo se wa mbi, kingumba; wa kotesanga ntiakalakani mu vata ye mu kanda dia ntambula muna vata E nzengo a nzaki yi yinganes' e muntu Va mbandu a mpile yoyo a mbuta vo: NZENZA TELE NTANGU MU VATA, YI DIA NKATULA KUNA KA TUKA. Di vovele Vo momo se ka venge ma ka yingilwa kuna ka wutukila, a nlakwa di ka yiza vukumukini e kwaku. Mu tini ya yingi wawu mu zunga ya kisi ba zinganga ye sompana ye wantu a zunga ka bazaya ko ba kituka se besi ma vata ba wutana, ba tekola ye ba vilakanwa vo ka kati-kati kwa esi vata ko, kansi bazinganga kondwa mpambani ngatu vawulwa. Mu tandu ki lende, diambu dia nzengo za vonda yimpumbulu dia katulwa; wantu a wonsono a natang'e nkanu, afusulang'e makande nsoni, yi mpumbulu ye yingumba ba monekena nzengo a nkaka: teka kenda kwa nda mu katul e ntokani mu kanda. E wantu ena a sumbwangwa vo ba Iweke muna vata a tambulwangwa ye sunzulwa kwa esi belo; kanda ye besi vata vo esi kanda. Mu zingu kia mwisi kongo e luzitu muna fulu kia ntete Iwa bakidingi. Yi kuma nsiku mu vova VO muntu nsumba, nki mpila yi fwemena, nkanu nene mu samuna vo: WU muntu nsumba Kina ma vwandilwa fwete songelela kuna ka sumbilwa, ntalu yi na ka sumbwa ye mbala wa nsumba mpasi vo kenda vutulwa. Kana nkutu vo e mbala wa nsumba wuna ye moyo, ka fwete vova vo: mbutani ka yenda ku mbonga kuna ka wutukila. 0 zeye vo; ngeye 0 zeye kuna ka tuka mbote wa tu songa kuna wa nsumbila ye ntalu ka fwva. Wawu vo ka di vovelwangwa ko, mu van'e ntalu ye vova kuna ka tuka e mbal0 vovele WO wa futiswang'e nkanu a nkombo ye ngulu mu vutul'e menga ka fuswidi nsoni ma mwisi kanda. Nzengo za mpil'a yoyo za mbumba za ngolo za vwandisanga ndong'a wantu nzenza muna mavata kondwa ntantani ngatu vo mvwezo. E mvwandilu ya sadisa mu bundakesa makanda ma yingi ma zunga ya vambana; ba sompana ye ba wutana mpe batekola; ba kitukanga wantu a menga ye nsuni mi mosi, bazinga ye tanga mambu ku mosi mu nwanina nluta miawu kintwadi. Mpambani za makanda za kotanga mu kuma kia mfiwilu evo se zi nsanga za makento ka zi twa singika ma wuta ko muna ba sompela, dia vanganga mpasi wawu vo konso muntu vo kolele ka fwete sompa, ka wuta ye ka tekola. Mu diodio mbuta mu toma vwanda ye ba yangalalanga VO sompele wa wuta e ana diaka beza wuta ba tekelo mu lungis'e mvovo wa sia vo e sompa, ki nkita e wuta yi nluta. Bosi diaka awu vo e wuta vo ka kwawu ko tekola yi kun'e mpanda ye ndongo. A landakesediaka, awu Vo: kimfwamfwa mfwa ki mpinga mpinga, vo ka mu mwana mu ntekelo. E mpovo evo e ngana zazi yi za kasumunang'e wantu mu sompa mpasi vo ka wuta ye ka tekola kadi e lumbu ka fwa se ka sadila vo ka mu mwana ko mu ntekelo andi. Di vovele VO e zina diani ka di fwa ko ngatu vila wawu VO wa wuta kwani ye tekola. Mu nsangani muna tunga mu vata di mosi, sompana ye sangan'e menga kala ye mpatu; mpelo ye bulu mu ntoto mosi yi kuma ya toma vwandisanga wantu ndioyo yani kongo, ngandi bonga mpasi zinga, ko,

11

kumosi ye toma vonges'e mvila za ma kanda ma esi kongo. Mu fu ye kadilu ya zita ye zitaziana, nzonza ye mpambani ka za kelenge beni mu diodio mvwandilu ya mbote ya kele; ya luvuvamu; ye wungudi kwa wantu wonsono ntungi ye nzenza, a kento ye akala tuka mbuta ye a leke muna mavata. ko,

E vata yi kinvuka kia simbanga nkangu luvila lumosi (kanda) mu kisadisa ye kisimba mu lunda lusansu Iwa tuku diau mu nkaka mosi, basisilwa mfinda, nkoko ye ntoto. Muna ntoto mu bafwete vata mbongo zaukulu ba fwete zingila, balenda tunga konso mpila bazolele wau vo e ntoto wau kibeni. Mu mfinda mu balekelanga ntambu mu baka bulu ya mfuta, muna bazengelanga nti mu ntunga zi nzo, e mi nsinga mu leka ntambu ye kankala zi nzo mia tukanga muna zi mfinda zau. Ma lavu ma nsamba; ngazi za vananga nkandi ye mbasa mu fukil'e nzo za zengelwanga muna maba ma menanga muna mfinda zau kaka. E nkoko mia vananga maza ma nwa, ma yola, kadi mu ntangu yoyo muntu ka fwete kwenda kuna nkoko mu <sukula nitus antu ka bakala ye mpila ba fwete tudila maza ku nzo ko vo ka nata mo mu nkalu ko. Mu kolo kiokio wantu a kala a toma simbana kadi a kangama mu mvwilu ntwadi ya mfinda, ntoto ye nkoko miomio mia kanda diau kulu dia sunzulwan gwa kwa mfumu a kanda. yola

E vata dia tungilwanga mu belo belo. Yi sia vo muna nthngu yina wau vo kanda dia yikanena mu menga ma nkulu miau; batunganga va mosi kansi bazayanga ngutuka zau. E kanda dia kayananga mu vumu vumu, konso vumu kia tungilanga va mosi; belo kia mvimba. Kuna belo kufwete solwa e mbut'a belo ndiona lenda sunzulanga konso mvovo mikubikilu kwa nkangu ngatu mpe konso diambu difwete talwa kuna belo difwete Iwakila va <moko manis ntete bosi disinga talwa kwa nkangu wuzingilanga kuna belo. E ma vata ma kisi nsieto ye belo yitoma vewanga nkumbu za mbut' a muntu wa tungidi mo. Mbandu nze se kinteka e muntu wa tungidi dio NTEKA, bonso kinanga, vata dia ngani dia NANGA watunga dio. yani

E nkubameno za ma vata za singama kikilu za kala, kimfumu kia yantikilanga mu mfumu a lumbu, evo se dilundanga nkento evo a kento ye ana muna nzo evo muna zinzo zani katunga yi za bokelelwanga vo lumbu. E tumbu twa kala vumu kimosi bosi twa landana twa yikilwangwa vo belo. 0 mbut'a mpangi zozo za tunga va mosi kuna belo yi mfumu a belo wa talanga mambu ma wonsono ma nkangu wazingilanga ko. Konso nsamu ovo se ka wutadilu ntete kuna belo ko, ka wu lendi luta kuna kati kwa vata ko. Nkete menda kuna kati kwa vata, wana kuna belo ka wulendakene ko; Isia vo wa bala. Va kelenge ye nsamu ka milendi telwa ku belo ko kadi mu nsamu miomio mwa kala wantu belo ya swaswana, diakalanga mu vovana ye wizana mu ndambu za wonsono ye tala diambu vo se ka dimene bosi se dilenda filwa kuna nsanda kwa mfumu a vata. Mambu ma vovelwanga ku belo; bosi ma manisinanga mu futa nsiku a nsusu evo malavu; kansi na menda ku lumbu mfumu vena ntandu malavu vwandisidi e mfumu ye nganga. ko, lwa

12

Mu konso belo kia kalanga ye mbuta za wantu, ndona za makento za kelenge ye salu kia sansa ye longa lusansu Iwa vumu; kanda ye vata diau. Mbuta zozo ye ndona za makento wau VO se mbuta kwau, basala ki mpumpa, muna zi nzo zau bazinganga ye ana ye a tekelo awu ba tiemeng'e nkuni ye baka maza mu sia muna zinzo za mbuta za wantu ye ndona za makento. Nkuni za kala ye mfunu miole; za yotela mu katula kiozi; bosi muna mpimpa e tiya se ka twa kaka ko, se twa mwena konso kima evo konso fulu muna kati kwa nzo wau vo muna ntangu yina e minda ka mia kalanga ko. E nzo zozo za bokelelwanga vo: SEKA evo KIBANGA. yotela

E seka yovo kibanga yi nzo ya tungwa muna belo evo mu vata mu zingisila mbut a muntu evo ndon'a nkento wa zinganga kaka <MPUMPA) wa lundang' e ana ye a tekelo. Nzo a lusansu mu longokela mbumba za vumu; za kanda ye za vata dina ye zunga kiau kulu ye makanda matunga mo. yani

E seka nzo a mfunu muna tandu kina kia zi mbuta, yi muna matoko ye ndumba balongelwanga mavangu mbote mu zaya ndungidi ye ngelele, ba longwanga mpila ba fwete tinina nkanu. Muna seka ndumba ye ma toko ba zayanga tuku dia kanda diau; a kinani yi nkulu zau, kweyi ba tuka; mu nki a luvila ba wutukila, nani evo nki a luvila ba sompananga ye ba toma sasilwang' e mbongo a wantu. E kuma ka ba lendi sompana ye nvila za nkaka ko, ke mu sungula zina kaba zeye lusansu ko. Muna seka mpe ba longelwanga mpila za ma kanda ma mbi ye ma mbote. Ba longwanga nswaswani za nkisi mina muna ma kanda, ba zayiswanga weyi balenda lundila kanda diau, basasilwanga ngangu mu tinisa an'a mu nkisi mia kanda diau ye awu mosi mu kilunda mu mi nkisi mia ma kanda ma nkaka. ma ngani

Empila za ma longi mama, ka ma venongo kwa wantu a wonsono ko. E zi mbuta za longokanga ntima evo fu ya an'a nkazi ye a tekelo ena a bwa e ntima ye ngindu za vuvama, a nkwa ntona ye ngemba, a lemvoka ye nkwa luzitu ye vumi muna wantu. Kwa ma toko ye ndumba za kadilu ya mpile yoyo kaka ba longwanga ye songwa e mbumba za vumu; za kanda ye za vata. E mbuta za kalanga ye wonga mu sisa lusansu kwa muntu lulendo; wa nkwa ngolo ye luvwezo kadi lenda mwang'e kanda ye vata vo kazaya kaka embumba yawu kulu.

Muna tandu kina, e nsamu kindoki ye nkisi mia kanda mia lendenge mu vumu vumu ye kanda kanda. 0 vo ka luna vumu ki mosi ko ngatu vo kanda di mosi, na luvana mwana evo ntekelo eno kindoki lunete nkanu a nene; wu iwete fundwa ye teleselwa ma ko ye nzadi vena zunga. 0 vo ma vovelo; mawizanene,

13

ngelele yi monekene ye yi tondelo bosi a mako ye a kwenda ku fulu mu kubika nzengo ye nsiku wu fwete futwa kwa kanda dia mwana wa vewa nkisi yo vO kindoki. Vo bafutidi e nsiku wuna, mako ye nzadi fwete sia makan gilu yo vo 'e nkuwu mpasi vo luvuvamu ye ngwizani ya vutuka mu ndambu zau zole ye mpasi vo a nsoki ye ninga <ma kanda ma nkakay ka ma kotedi mu nzonzi miomio ko. nzadi yal€

Muna seka, ma toko ye ndumba ba longwanga vo lumbu evo belo ki tukanga mambu ma kindoki; ma wivi ye ma zumba ba futiswanga nsiku mia malavu; nsusu, nkombo ye ovo se ka ba sobele fu ko yo vo mpe ka ba singamene mu nkadilu ko ye yambula fu yina yimengeno muna vata; e din'e kanda difwete yingwa muna vata benda vutuki evo kwenda tunga kuna kwa tuk'e nkaka za wuta zau. Mu diambu dia sia vo Ngumb'a nkento tilumukanga ye ana, yi kuma dia vovelwanga vo nkisi a kanda, ku kanda wa lokelanga yo vo muna vova kwa nzaki di vovelwanga vo: NDOKI A NGWAKU. Muna KISI KONGO e ndoki a s'aku ka kalanga ko. Di vovele vo 0 se. ka lendi vana kindoki kwa mwan'a ndi ko. Kadi kanda dia ngani, nkanu nene ka vena mbala lenda WO tonda ko 0 mwana muna yoyo mpila wakalanga mwan a nkento ka wa se ko. Wau vo ngumb' < nkento ye nsusu a nkento butamenanga ye yi kangalanga mpe ye ana. Dia toma yindulwa vo mwan'a nkento kaka ka fwete kala. 0 vo yi yakala nsadi evo natisa kaka kafwete natis' e vumu kansi ka wutanga nkento yi kalanga ye vumu muna ngonde vwa mpe yi sasang'e mwana muna mvula za ntete _ ngulu ngudi ngani ko, yani

Mu kuma kia sia vo dia yindulwa mu yoyo, e zingu ye nkubameno za makanda za vananga luzolo ye luzitu Iwa yingi kwa ngudi a nkazi: mpangi a yakala wa a ana, wau vo yi mfumu a vumu ba wutukila; ka mu se ko. Kadi 0 se mpe wuna ye an'ani a nkazi ka siang'e vuvu. E ki nfumu; kia belo, kia vata ye kia kanda ka kia sisilungu kwa mwana ko, zevo ki ladidi wau VO e mwana muntu kanda dia nkaka. E ki mfumu muna fu ye nkubameno za luyalu Iwa KISI KONGO kwa mwan7 a nkazi kaka kia siswanga. Va kala nswaswani a nene tuka mwan'a ye mwan'a nkazi. 0 mwan'a yi mwana wa wutwa kwa mpangi yakala evo a nkazi. mwan'a nkazi yi mwana vuvu, mwisi kanda wa wutwa kwa mpangi a nkento. Kadi 0 mwan a nkazi menga ye nsuni mia tuka mu nitu a mpangi au nkento; kanda di mosi kondwa kwa lukatikisu. 0 mfumu a vumu evo mfumu a kanda vo ka e salu <mvwilus kasisa yi salu dia an'ani a nkazi ye a tekelo wutwa kwa zi mpangi evo an'a nkazi a makento. Kadi e kanda ku ndambu kingudi kaka dilandanga. Kw'an'a vewanga konso kima ki kubikidi ma se mau bonso mvindu vana bazikidi s'au. Ka ba kalanga ye nswa mu sala ye fwa evo salu disisidi se diau ko. mpila ngudi guta guta ngudi fwa, guta

14

Mu ngiz' a mindele, fu yoyo ya yantika nwaniswa kwa fu yau. Nswaswani a nkubameno makanda ma mindele ya yantika moneka mu kia esi nsi ye mu makanda. Mu ndongelo, mambu ma yantika kwend'a sobi dimosi dimosi mu muntu muntu. Mwana wa yantika baka fulu kia mwan a nkazi; luzolo Iwa yantika tomboka mu mwana ye sadisilanga mwan a nkazi landila ndenda za nkazi . Ditomene zayakana vo konso ntangu yi koteswanga nswaswani yo vo mambu ma mpa evo fu ya nkaka mu wantu; vena ye ena a lenda mona mpasi ye tokana; ye vena ye ena a lenda yangalala. Mu nswaswani mambu momo ena ka ba zola moko a fwete zonzesa ena a tonda mo yi kuma ntantani ye zonza mia kota mu ma kanda, mbuta ye leke zonzanga ye mengana mu kuma kia mpangi yakala ka zolele diaka sadisa an a nkazi ko wawu VO se mundele ndombe; ana kaka ye nkaz' ani ka fwete tala yimene; diambu diadi ditokanesanga wantu ngindu mu lenda baka nzengo keti nani fwete tala mwana ye mwan a nkazi. Nzonzi miomio mina ye mu wau mu zunga ye makanda ma nkaka mena vo vena ye mpangi za sala ye fu ya lusamu nkubameno za kanda diau ye ba landanga z0. Mu ma kanda momo, mpasi zina mo mu tala nsamu mwana ye mwan a nkazi. Mpasi zi kalanga mu wizanesa nkwezi a nkento; mpangi a yakala ye nsanga za yakala kadi a nsanga bayindulanga vo nkwezi ndioyo kazolanga wan'eto benda zingila ku nzo a nkazi ko <mpangi a yakala> ntim'a mvimba kena wau. Ba vilakananga vo muntu wuna ye ngindu zani, 0 vwidi luzolo musingika luzingu Iwani landila tezo kia lu longoko kena Mu kuma kia lu longoko, ngindu za muntu zi sobanga ye kola kumosi ye nitu mu ntangu za kimbuta; mu nzonzi miomio mpangi za makento ye zakala; ye an a nkazi ye ngudi za nkazi za vambana. Mpovo zau za kituka mu fundanga ena a zolele fu ya ki mundele vo se mindele, a tin'e kanda ba vwidi ye sadisanga kanda dia ngani dia nkento ka sompa; ka kitula se kanda diani, eto ka tuna mfunu ko ye ka ba zolanga nkutu ku tu mona ko Ntantani ye nzonzi miomio mia nanga ntangu ya nda mu kwiza bakisa VO mwana fwete sanswa kwa se, mpe fwete kunsikidisa mu lu Ka fwete longwa kwa se mu zaya ye sadisa kanda diani bonso ka sadisilang'e diani kanda. Mu tina mavwanga, va yantika moneka wantu ka bazola kwenda ntinu ba kota va kati mu ndambu zau zole. Ba tanga kingana kia sia vo: 0 ku koko kwa lunene tini kia mbizi kia mfunda; 0 ku koko kwa lumoso tini kia mbizi kia mazi: ka vena koko nsia va ntoto ko. Di vovele VO, ye mwana ye mwan a nkazi ba fwete lundilwa ye sadisilwa ku mosi. Diodio dia vananga diaka ntokanu za nkaka. Kwa zi mpangi za kota ku ndambu mambu ma sia Vo mwana ntete, ka dia ba yangidika ena mpe a sala mu fuka ya lusansu Iwa nsi eto mbi ba mona dio, kadi 0 mwana wuna ye kanda diani, ka lendi tezaneswa ye mwan'a nkazi ko. Tandu mu tandu mambu ma balukingi mu ntemok'a nsi, ntona za wantu za balukingi ye kotesa fu ya yingi ya nzenza mu ma vata ye mu makanda. zingu ngudi lwa Iwau. ngudi ana, yani zin;,gu. yani ko, ko, yele yele

15

Wau vo ntemok'a nsi ka yi kotelanga ku mosi ko muna zunga yau kulu, mu diambu dia sia vo mbakisa za wantu ka zi kalanga mpe ku mosi ko, tuka muna vumu ye mu kanda dia wonso di va kadilanga ye zunga yi vita temokanga mu soba diambu mu nzaki ye bosi muna zunga mpe mu kalanga ye wantu vita tonanga ye temoka a sobanene mu kadilu ye zingu ye a nkaka ka ba vita tonanga ko, ka ba sobanga mpe zingu yau mu nzaki ko. Bena ba vita tonanga ba kotanga nswalu mu zingu kia mambu ma tandu kia mpa, ena ka ba vita tonanga ko a tatamenanga mu fu yau ya ntama ye menga ena a zolele yo soba. Di nswaswani diodio ditoma kalanga mu zi mbuta ye ma toko. Dia fioti kwa ma toko mu soba mambu mau mu ntangu a nkufi e kolo a mbuta monanga vo ka mbote ko. Vava zi mbuta zi bakanga mbandu evo nona ya mambu ma nkulu; nona yoyo yi monekanga vo ya mbi kwa ma toko evo a leke mu kuma kia nswaswani za ntangu. Kadi nswaswani za ntangu zi kotesanga mpe nswaswani mu mbakisa ye nsadilu. Tu lenda bonga nona kia fu ya ntama; mu tandu kia nkulu vo nleke tuminu mu kwenda bokela muntu evo kwenda bonga lekwa ku nzo muntu nkaka, kina ka Iwaka vena mwelo, ka fwete fukama bosi ka kayisa ena ka gwana muna nzo bosi kuna nima ka vova dina kendele. Bokela muntu evo lomba lekwa ka tuminu. Vo kenda gwana VO mu mokena ena, kalendi vita vova ko ye vena ningama bosi ka kayisa <van mbotey, bosi se ka vova_ Kunima tandu yindende fu yoyo ya yend'a maningi ki mosi ki mosi Mu tandu kina mbuta za wantu ye ndona za makento bazingiswanga kwa bana ye ba tekelo muna luzolo ye luzitu wonso, e kadilu kia konso mwan a nkazi yi kia swaswanesanga 0 mwan'a nkazi evo ntekelo fwete sisilw'e lusansu Iwa kanda ye mbumba za vata ye za mako ye nzadi a tungidi_ au mu zunga. Ku nima e tandu kia mpa, a leke ka bazolele diaka finamena zi mbuta ko ngatu yangalela mokena mambu ma lusansu Iwa kanda diau. Bazolele beni bana bau ka mu bana ba nkazi ko, kwa mbandu yoyo, e mbuta zau kulu zina ye mvu, yi sia vo nsuki za mpembe, zitoma vovanga kwa yingi mu mambu ye sosa vanga VO mbandu a mpa yi fwete zaya lusansu Iwa kanda diau ye toma lund'esi kanda Vo kanda ka dia vila. Kwa mbandu mbuta za wantu, e vila kwa mpangi nkento; kasompwa kwa kwa nzenza, kwa muntu zunga kia nding'a nkaka, kana nkutu mwisi nsi mosi wau vo mwisi zunga ye nding'a nkaka, kwa yau e vumu se kia vila. singa Iwa mpasi nda,

Diodio dia kwa baleke; wau Vo bazeye ye batonanga nswaswani za mbakisa za zunga, bazeye ntemoka konso tini kia nsi se ba toma zolanga sompela kuna balenda bakila zingu kia ntemo mbote, kia luzingu Iwa mpa ye kala mu luvuvamu ye nkaz'andi, ka mu kota ku lumbu Iwa mwisi vata ye kanda ka di lendi ku mfila ku ntwala ko; ngatu nkutu tomesa ana basinga wuta. Di kotesanga ntantani mu mbandu ye mbandu. mpasi

16

Dia yiza toma bala mu kati kwa mbuta ye a leke mu mbandu zi lende; vava ki kotele nzolani tuka matoko ye ndumba va kati kwa ndombe ye mindele. Mwan' a nkento na kazola mundele; kwa zi mbuta dia banzilanga VO se ka vila ye kwenda ku mputu ye mundele; kadi e lumbu mundele ka kubama mu kwenda kwani kazola sisa nkento ye ana ka wutidi ko. Mu diodio kanda mfwilu ka baka; vumu kia mvimba se kia lala ye ana kumosi. Edia zole mu ngutilu zani, e ana se kabazaya fu ye lusansu Iwa kanda mu kuma kia sasukila mu fu ye ndinga za ki mundele. ko,

Mu mbakisilu za ba mbuta twa lenda mokena zau mu nsompana za ndombe ye mundele ba vovanga VO longo ndombe ye mundele mfwilu luvananga kwa ndombe mu lusansu. E diambu di monekanga; e bana ba wutwanga kwa ndombe ye mundele nate ye an a nkazi nkutu ke ba fwananga se ye VO ko muna bula dia ba kalanga yo vo ba natanga beni zingu kia ki mindele ye dia mpasi mu vova nding' ndombe, bosi dia bala mu tambulwila fu ye lusansu Iwa kisi nsi eto, ye kuna ba mbuta bavovanga VO dia mfwilu mu sompa mundele. Diodio diambu dia kotesanga ntokanu kwa zi mbuta ye baleke E kolo a mbuta bayindulanga mfuilu mu vidisa bula dia nitu, ndinga ye lusansu Iwa kanda, ba leke ba monanga VO dia luzitu ye lusanisinu mu sompa mundele kadi se kazingila mu nzo a toma kubikwa; ya vienga mu ntangu zau kulu Iwa ngudi nitu,

Mu ntemok'a zi nsi mambu ma yingi ma kinzenza makoteswa mu fu ya esi nsi, fu yoyo ya mpa ya zolakana beni kwa ba leke kadi ba longokele yo mu nsaka; mu nzo za nkanda ye mu kangala mu zunga ya mpila mu mpila ye nsi za nkaka. Muna fulu ya salu mpe ba yend'a longokingi fu ye nsadilu za ki mundele yi mu diodio nswaswani za toma kota mu mbokeneno, mu mbakisa ye fu ya zingu ya zi mbuta z'eto E nswaswani yoyo ya vananga ntokani mu ngindu z'a mbuta ye mona vo a leke a bebele; ka basidi luzitu ko; se lau mpe muntu a singama nkatu.

Mu ye fu ya kisi nsi diambu dia luzitu dia kalanga va fulu kia ntete, mu mokena mu konso diambu dia evo dia kiese; mu ndiatilu ye nsadilu mwan'a muntu ka fwete kala ye luzitu. Isia ka kizitisa; bosi ka zitis'e a kweno bosi, se ka zitiswa. Luzitu lolo Iwa moneka mu nsasilu a bana; 0 mwan 0 vovanga nguzi (fingu) vena ndonga, ye nkwa luvunu; yi mwan'a mbi. On'0 kalang'e nsita, yi sia vo nkolami; mwan a mbi. Ke mu sungula ko VO wa yakala ka monekanga mukula kia ba kento ngatu VO wa nkento mu buka kia akala, ka fwete bokelelwa VO kingumba <kimpumbulu. Mu tandu kia zi mbuta zeto ka mwa kala fu ya nkento evo yakala fiba kweno bundi ngatu nwa ko, fu yoyo ya mindele ba yiza yau; zi mbuta zeto mu songa zola kwandi kwa nkento, mayeno ba simbidingi yovo ku mbimbakana ye ku mveka <bundakesa ntulu andi ye ya nkentoy E z'ak'e ntangu toko lenda simba mataku ma ndumba ye ma vembo mu songa zola kwandi. zingu mpasi VO,

17

Vena ye nona kia nkaka tu lenda songa kwa mintangi, mu nsompelo za mwan nkento. 0 mwana yi mwana kwani, wa nkento yo vo wa yakala, ka kala ye nswa mu sola nzolwa ka sompana ko. Diambu dia se ye a nkazi mu zaya nani lenda toma lunda ye toma sansa a tekelo? Mu nki a kanda tu toma wutamenanga? Nkia vata ye nkia luvila mu wutukilang'a nkwa ntona; mvwala, a sadi ye a nkwa ngangu? Kwa zi mbuta z' eto muna mbandu au, e nzo ye kanda disompelwa difwete toma zayakana tuku; fu ye nsadilu zau. Dia nswaswani muna ntangu yina kava kala tongo twa yingi ko twa fwanga; kava kala mpe lukazalu nzo nzambi nkansi e tongo twau twa luzitu ye twa kumama mu zola kwa ntima ye ludi. 0 wau mu ntangu eto ka vena se yo vo nkazi solela mwana nkento ngatu VO yakala se ntim' ani kaka mu zolaE zola kwa ntangu yayi kaku lombelwanga ngindu kwa mbuta ko ngatu nkutu VO vava zaya ndioyo ngitwa zolana keti nki a zunga yo vo nsi ka tuka. Mu wau diambu di talwanga yi zidi evo ndose mbote, ovo toko ye ndumba ba monana ye mokena, tuka muna ntangu e yina ,se nkento ye yakala kwau: balenda wuta, kondwa zayana keti vo esi nki a zunga, nkia kanda dia ndioyo bata zolana. Vena nkutu ye wan'a ma nkento ba twa nata vumu kondwa zaya nkumbu yakala wa nsia ngatu nkutu zaya kuna ka zingilanga kadi mu nzila kaka ba mokenenanga ngudi yandi Iwa ko, yayi, ko, yani <mpolo> kio,

Vena mpe ye ana kalanga ye fi ngangu fia zaya nkumbu ye zunga kia tuk'e nzolw' ani mpasi Vo ka lenda finamena luzolo Iwa se ye ani_ Kana ka vavanga momo mambu wana muna nwa ma ka kwenda vovingi vo: ngina ye yakala diame 0 yakala mpe diau di mosi: ngina ye nkento ame. E ma se ye zi kina ba susumuka wana mwan'a nkento vumu se kena. Diodio vo se divangamene, ka va kalanga diaka evo nzila zole ko se kwenda fila kaka. Kansi mpe vena ye ntangu yakala lenda vakula nkalu vo ka vumu kiani ko, kadi ntama ka ntina; wa ngyeka se ka nkento ani diaka ko; yikuma vo e vumu kiokio ka ki lendi kala kiani ko; diambu di bebanga ye soselwa mbuta mu tomesa dio: E zak'e ntangu 0 yakala tinini zunga nkaka kadi kena ye ka lenda lundila nkento ye mwana kadi salu nkatu, nzo ye mfulu nkatu: Vava basompelanga muna nzila, mu ma zandu ye kuna sikola nkutu ka bayindulanga mambu ma mfulu; ma nzo ye salu ko; nkento kaka monekanga ye katula nsatu a sompa. Mu ntangu za nkaka nkutu ,lenda bongela mu kanda evo luvila lwa siwa nsilu kwa zinkulu vo ka mu lendi sompelwa diaka va fulu kia mpile yoyo; a mbuta ba fwete mona nsoni, ye kiadi kansi kwa baleke ka diambu ko, kadi a zolanene kwau. ngudi ngudi yani mpaka ko, mpila mpasi ko,

Kwa zi mbuta e sompa diambu dia nene, dia luzitu yi kuma vo ka dilendi venwa nswa ki ve ki ve ko. E lunde muntu ye kuna lufwa Iwandi diambu; yi nsasa batel'e ngana vo: nsumbi e mba (ngazis> wa luka, kansi e nsompi zowa. Kadi mpasi mu zibul'e nitu evo ntim'a nkento wa zaya mena kena mau. Kansi e mba lenda zo kewona; tadidi keti vo za mbote. Mu kuma kiokio na se kaka ye longo (ngazis

18

za nkazi za talanga nani singa sompa mwan'eto evo mwan' eto nkazi wa nkento yovo wa yakala mpasi vo ka vuvama, wau vo kalendi ki solela ko ,kadi kazeye ko, kani ka tona ko, ye ka zeye sola ko. Se kenda sola muntu a mpolo (ndoses mbote 0 kwiza kutu tokanesa ye bwangis' e ntu mia zi mbuta mu tala ye tomesa Iwau. Mbakisa zozo kazi kwendanga na dede <betelav ye za mbandu a baleke vena ye ana, ye an'a nkazi a mengananga ye ma se ye ngudi za nkazi mu kuma kia nsolelo ye nsompeselo za tongo. Vena ye ana, a ki vondanga; nkaka a tina mu nsi za nda, za ki nzenza ye a zolwa au ena a mengwa kwa kanda ye ma se mau. Mpasi zozo za tandu ye tandu; mu ntama; mu tandu kia zi mbuta, va ye ma vata ma yokwanga mu vita; kadi ndumba ba vukumwini muna vata diau,ka lendi mo sompela ko. Mpukumuna za mpil'e yoyo za kalanga evo za vangamenanga muna ma vata mwa kalang'e sikwa; zi ngoma evo biti <sanzi) ya vukumunang'e ndumba zozo ye kotes'e nkindu muna matoko_ ngudi zinga longo ko, kalanga

Nswaswani zazi muna nsompani zi kwendanga ye mu ntangu ki kalanga vo ndumba ye toko a zolana;, a sompana, kansi kanda dia yakala ka divovanga dia mvimba yi sia vo: ka di soneki nkanda, ka di vani nzimbu a longo; kani dimbu kaka ka ba vana kio ko kwa zi mbuta. A vilakene vo e nkento ka bongololwanga ko; yi kuma mbuta z'eto ba vovelenge vo: sumba yi lau, e bongolola ka lau ko. Di vovele vo ka nele vo ba wizana muna mpambu a nzila ye kotes' e nkento mu nzo twa wutile ana, kinu luzayakana ko vo lu nkento ye yakala. Yi mu zol'e vova vO, kanda dia yakala di fwete van'e nkam'a longo kwa se ye nkazi kanda mu sikidis'e nzo ye mpasi vo Iwa zayakana. Vo se ka wau e kanda dia nkento di fwete vovanga kaka vo: ka tu nzeye ko. ko, longo ko,

E ndilu nzimbu mpila yoyo yi fwananeswanga kw'a leke nze se ngeye wizi lombwa mfuka; yi toma lunzanga mu ngindu ye ntona za baleke. Kadi ku ba yangidikanga ba vovelanga dio mu mpil'a mbi ye tezanesa dio ye tandu kia tekelongo wumbu. Bosi vo mu moko kia mbote se luna ye leke; a vovelanga dio vo a nkento a kinu tekwa ye mu wau. Kwa yau leke mpe makento; ka di ku ba yangidikanga ko mu dilwa mbongo za longo ye za ntalu a nda. Ena nkutu a landanga zingu ya zi mbanza, a toma longoka, ka bazolanga kaka wa mambu ma dilwa nzimbu za ko Yoyo se nswaswani va kati kwa mbandu mpa ye ya nkulu. Mu a zingu kia esi nsi, vo nkento ka dilwa nzimbu ka dia luzitu yi sia vo nfuka yina muna kanda dia sompwa mwana nkento, ye konso fi nzonzi yo vo ntokanu yandi mosi mwana nkento wa sompwa lenda vova vo: di ku nsilanga wowo kadi kia dilwa nzimbu ko. Vena ye ana <a nkentov ba vovanga vo nga nki wa mpen'e? E na sia mpe ngyiele kuna nzo kwa ngwana mu lula ko. Mpovo za mpila yoyo zi toma vovelwanga ku ma kasi; mu fulu yovo mu zi nzo za wantu wutukila ye sansukila mu mavata ma fioti, kadi kwa yawu mambu ma kisi nsi ngolo mena ye wonga ma mwenwanga. Diodio di swaswani ko, longo mpil ko, ko, fio, eto,

19

di monekanga mu mbandu mosi ye di kotanga mu kuma kia fu ya zunga evo fulu ya sasukila. 0 mwisi mbanz' a nene e mbona ye mbakisa ka kolanga zawu za nkaka mwisi vata mpe mambu ye mbona yo vo mbakisa ya kisi vata kaka kafwete kala yawu, kadi mena ka monanga ma ka sansukilanga; fioti ye ma vena kaka kawutukila, di vovele VO ma kisi nsi_ Kwa ndioyo nkento; VO se ka didilu nzimbu za longo ko, ka lendi ki mwena luzitu ko muna nzo a yakala ngindu zani Vo e yakala diani ka ku monanga nfunu ko, wawu vo ka ku ntelamenanga ntima mu vana nkam longo ko. Diambu dia lembi vana nkam'a longo di kitukanga se dia nsoni kwa yakala vena belo ye kwa zi mpangi ka zinganga zawu. Mu katule nsoni, ka fwete kubama ye manisa nsamu miomio, mpasi Vo kazingila mu luvuvamu ye nengwa <kento) muna nzo ye va belo. ma

E nzimbu za longo zi swaswananga muna ntalu; landila tezo kia ntemo zunga, lusansu lwa kanda ye mvwilu zawu Vena ye makanda ma lombanga wulolo wa nzimbu ye vena ye makanda ma mbote ma tona ma dianga mbongo za tezo, a nkaka nkutu a lombanga mbongo za fioti. Mu tini ya nkaka ya nsi eto a kongo ba lombanga mbongo, malavu; nsusu ye nkolo mi swaswananga landila tini yovo zunga ba zingilanga. Mu zunga evo nsi za nkaka ba lombanga bulu ya moyo nze se: ngombe; nkombo, meme yovo ndomba ZOZO zi landanga mu zunga zunga ye nsi mu nsi ye bulu yina twelanga yi ba lombananga muna longo ye nkolo miawu Tini ya yingi ovo yima yina yi lombwanga muna nkolo mia longo kayi lungidi ko mpaka zi kalanga mu sompa longo lolo; kadi dia nzenza mu zunga, wawu a tomene zaya yuma yi diwanga muna nkolo mia Ovo se ka lendele lungisa ko wawu Vo nzenza muna nsompelo; mbuta Vo velenge vo: ngulu tu ku ndia, Iwa teka tala kuna mpaka yi tuk'e Di zolele vova vo, dia mbi mu bakila muntu nzengo mpasi kalendi vanga ko. ngulu longo. ngulu.

Mu nkubameno nkangu muna ma vata ma esi nsi ntama, mindele wana YyO, mu nsi mwakelenge ye ki mfumu kia singama; mu tini tini, bosi mu zingu muntu ye tezo kiandi. Ka va kala mfumu fioti ngatu mfumu wa kondwa mfunu ko Mu nsi eto mwa kelenge nkubameno a mbote kadi nsi yakala ya kabulwa mu zunga zunga mu tini, bosi tini evo mvivu mu ma vata, mavata mpe ma kala ma toma kubama ye kabulwa mu belo. Konso belo kia kala ye tumbu twa yingi; kuna lumbu kwa kalanga ye mfumu a ntete, tuka ku belo; nate ye ku vata kimvuka kia ma vata ma yingi kia yikwanga vo tini <mvivus kia vangang'e zunga kia tuminwanga kwa mfumu mosi mu manisa; e zunga yau kulu ya vangang'e nsi ya tuminwanga kwa ntinu evo ntotela. Diodio di songuele vo lukubamu Iwa nsi ka Iwa yiza ye mindele mpaku mpe ka ya yantika mindele ko. Ba mbuta ba kala ye ma seka mu longela mbandu za mpa, mpila ba fwete zingila muna vata yau ye ma kanda ma tunga mo, ku belo ye vata diau, diau kulu. yani yani ko,

20

Kiadi vo mpil' a lulongoko lolo Iwa bakamenanga kaka mu mbokena ye zi mbuta za mvwala. mfumu za vumu ye za ma kanda ena ye ntona ye zayi, bazeye lusansu Iwa kanda, Iwa vata ye zunga kiau kulu.

Dia lusadisu ye dia nfunu mu susumuna ngindu za mbuta ye songa kwa yindende mpil a fulu ya ma longi ya kele mu nsi eto e kolo nzo za nkanda ka za ki kotela ko.

Katula mu seka mwa mokenenwanga mambu ma mbumba; va kala diaka ye fulu ya nkaka nze se kuna nsanda, ku lumbu ye va KIOTO. <ZIKU) evo va YOTELO.

E kioto evo ziku dia tiya; dia kwikwanga va ntenda yanzala;, yi sia vo va mbazi ntanda, finamena nzo evo lumbu Iwa mbut' a muntu BELO. Va kioto kiokio va kutakenenang'e mbuta za belo zawu kulu za zingilanga ko, ana ye a tekelo ovo mene dia, e mbokena zawu vena kioto. Mu ntombok'a kiana, konso muntu ka fwete nata kima ki lenda sadisa vena kioto: nkuni, mpuku, ngola; nguba, mbala, masangu; mankondo ye malavu a kwenda nwa mpasi vo ka ba nimba ye lembi toma land'e mbokena. E nkuni za va kioto zi fwete kala n'zangi mia nene ka mi vita zimanga ko, mpimpa ye mwini mpasi vo 0 mbuta muntu ka nangini kiozi ki lenda kufika zingu kiandi. Mu mbandu yina, e mbuta za wantu mfunu ye luzitu kikilu za vuwanga, kadi muna kanda vo ka muna mbuta dia kalanga dia kiadi ye nkenda kwa yi ndende ya kanda dia kondwa e mbut' a tandu lenda ku ba vovela; zeye lusansu ye fwete ku ba sikidisa muna kanda diawu e mvimba. Muna kanda vo ka muna vumu kina ye mbuta ko, 0 ndion'e mbuta sidi ye kanda ka fwete bak'e zitu ye salu kia toma sasila ye tonesa mambu mena ka mona, mena ka zeye mu kanda diodio. Ka fwete muna ziku ye luzolo lwa mbote e lusansu Iwa vumu vumu, Iwa kanda diawu kulu mpasi vo e & leke mu mbandu a mpa a zaya ye baka ngangu kwa sidi ye kimfumu kia kanda. Di mosi dia mbote ye dia lusadisu dia kala mu tandu ye mbandu yoyo tu twa vovela mu ntangu yayi; a mbuta a kalanga ye ziku; ye luzolo Iwa toma longa ye songesela kanda diani vo mu ntangu di ka di kadi ye ntokanu mu lusansu Iwa kanda; Iwa belo;, Iwa vata ye zunga ba tungidi ko. ko, ko, longa yani mpasi sala,

Vena kioto; a mbut' a tanga yi nsamu evo savu <nona) ya kalanga ye nsasa za malongi, mpasi vo a leke a zaya mbi ye mpasi za mona wantu nkaka a kala mu nsamu vo savu kiokio. Vena kioto kaka mpe yi va katulwilwanga mbandu za fu y'an'a mbote ye an a mbi kuna belo yo VO nkutu muna vata 0 mwan' 0 lembi tumamanga ye ndion'0 lembi wilang' a mbuta; 0 nkwa mpovo ye ya mbi, ka fwete tumbilwa vena kioto. 0 s'andi ye andi a fwete sasilwa fu ya mbi ya fingu ngudi

21

mwan'awu Vo se ka sobele fu ko, ye ma se ma nkaka ba kanikinang'0 wan' awu mu lembi kangala ye sakana ye mwana yikilwanga vena kioto; kansi ka wilanga mbuta ko. Tuka muna ntangu yin'a ngudi ye ma se ba kanikini e an'awu, mu lembi sakana ye kangala ye ndion'0 yikilwanga vo wa mbi, ndion'0 mwana se nkangal' a kaka. Ka fwete sakana yandi mosi ye kangala yandi kaka, 0 tininu kwa mpangi zandi leke;wawu VO fu ye mpovo za mbi kena zawu; bosi ka lemvokelanga zi mbuta ko. Empambul' a nleke ndioyo wa nkwa fu ye mpovo za mbi, wa nkolami ye ntu a bala ya vovelwanga vo: dilala dia wola, ka di lendi siwa mu nkutu mosi ko ye malala ma mbote, ka dia wolesa mo. Bosi mpe ba vovanga vo: konso ndion'0 kangalanga ye mwivi; mwivi mpe. Diawu di mosi, on'0 kangalanga ye ndoki, ndoki kwani mpe. Dia tezaneswanga vo on'0 kangalanga ye nkwa luvunu, ka fwete vova kaka luvunu. Yi kuma sisu kiokio ye mpila tumbu kiokio kia vambula mwan a mbi mu buka kia yi ndende yawu kulu kia sadisanga mu katula fu ya mbi mu bana. Dia fioti kwa nleke mu bakidila mambu ka ma lusadisu wawu Vo e mbi nzaki yi yandangyananga ye nswalu yi bakidilwanga kw'a leke. Mu diodio wawu e mbi kayi zolwanga ko, ndion'0 zola yo, yi fwete tinwa ka sala ye mbi ani mu nwanin'a leke a nkaka mu kanda, ku belo ye mu vata. ngudi ko,

Nsadilu zozO za kalanga za nfunu mu sikidisa nkangu muna konso belo ye muna konso vata. Muna konso belo diambu dia toma ku ki zitisa ye toma ku ki sadisa dia kalanga ngolo, a nkwa nsita siwanga va fulu kia wantu a mbi kuna belo ye muna vata mu kuma kia toma ku ki lunda; toma ku ki zitisa ye ku ki sadisa, mbuta za wantu muna ma vata sadilanga diawu di mosi mu kento sompwanga muna vata ye mu kanda; 0 vo mpova zandi ka za mbote ko, n'kwa nzonzi muna nzil a nkoko, mu nzil' a zandu ye mu kiana <mpatu) wa kubikilwanga ntumwa za ba mama, ba mokena va ndambu ye ku nsasila mpila mpova za mbi ba wanga mu nw andi, ka zi kuba yangidikanga ko. Ngudi ZOZO za kalanga ye nswa ye kiyekwa kia vana malongi kwa ndioyo wa nkwa mpovo za mpasi muna nzila za nkoko, za kiana ye za zandu. Ovo se ka widi ngatu nkutu soba mpovo vwandiswanga kia zole. Kina vo se ka balwidi kadilu kiani mu vata ko; mu kuma kia mpovo zozo za mbi, zi lunzanga mu ntu ye ntima mia ntungi za vata, ndona za ma kento se a fwete nat'e diambu kuna belo dia vovelwa vena ntenda nkongolo; mpasi vo a ye a fw'e matu a zaya mena kena mawu ye malongi ka veno kala, ka sadilanga ko. 0 vo diambu diani diele kuna belo, ka dilendi talwa vo ka ba fimpidi ko, keti vo longo lolo Iwa kanda; vo Iwa kama kia mbizi ye malavu. 0 vo se Iwa kanda, yi sia vo momo kanda mu ka sompela, mu ka vwilu mpe; diambu di fwete tewa ye manisa dio kondwa tumisa ma kanda ma nkaka. Kansi vo mwisi kanda; kansi e se mwisi kanda dia nkaka, 0 se ka fwete tumiswa mu luzitu ye zola mu kwiza tala mpila fu ye nsadilu za mwan' ani 0 ku longo kena_ Mu mpila yi kalanga vo nkento kama kanda ye ma se mandi ma fwete tumiswa ye tal'e diambu. Vo dia fioti, di lenda manisa kwani mu mpila malongi ma nkazi a kanda ye yandi ngudi ko; wa mpofo ko,

22

se dia mwana. Ovo se dia nene yo vo dia bala, nkento ka fwete futa nsiku mu mpovo za lunza ku ntu ye ntima mia esi vata ka sompelwa ka kondelo e luzitu. Ovo mpe wa teka vewa kala malongi, wa futa kala nsiku wa ntete, mu ntangu a zole, se diani ye nkazi kanda ba fwete nat' e mwan' au benda diaka mu lungisa fu ye mambu mena makondele muna zingu kiandi; di ka wilang'e ma ko ye nzadi zandi mu vata kasompwa ko. ndioyo yani longa

Dia kalanga dia nsoni ye kiadi kwa se ye ngudi a wuta ndumba yoyo ka toma longwa ko; dia kiadi mpe kwa kanda dia nkento ndioyo fusulwisi e nsoni kwa vumu ye kanda diawukulu ka wutukila. Yi bosi, e fu ya ndioyo e nkento se ya kitukanga se mbandu yi lenda fwasa zingu ki'a leke kani a sompa ko muna nzo ye vumu kiawu,wau vo vitidi songele fu ka ya lusadisu ko kwa yakala ye kanda diani bazinganga mu vata. Muna kisi nsi eto ye zingu kia ntangu yina, e kadilu y' a kento, luzitu ye mpova zandi za talwanga kwa mbuta ye mpangi za wonsono za yakala, kadi mu fu ye kadilu kia mu tandu kina kia siang'0 nkento va fulu kia muntu a kanda diawukulu; vwa diawu. 0 yakala wa sompa ka lundanga kaka muna nzo ye wutisang' 0 wan a kanda diawu kulu; mvwilu awu kibeni, mpila mosi ye mpatu za maba, nkazu, nfinda ye nkoko. Mu kuma kiaki, mu sompa nkento ka dia kala nswa kwa ndumba ye toko mu sola ndiona ka zolele ko; lenda sola muntu a mbi, molo yo VO kwenda kota mu kanda dia kindoki, ka ditoma wutanga ko. Mpila mosi mpe mu nzo longo vo e ngwizani mbote se nkatu,ka dia kelenge nswa kwa ndumba ye toko mu vonda longo e nzengo mbuta kaka ba kala ye nswa mu baka yo; di bavovelenge vo: e longo Iwa nleke; kansi vo yi mvila ya mbuta. E dia zole Vo e luna longo lu wutidi, dia vovelanga vo Iwa wuta ka lufwanga ko. Ntangu fu ya wantu ya yantika baluka ku ndambu a nsadilu za kinzenza, za mindele za ntemo, a kento ye a kala sompa a yantika sumuka ye ta zumba ye a nkaka. Dia monekanga dia nzenza,wau vo muna tandu ya ntama; muntu vo sompele, ka lendi tambulwila vukana ye wa nkaka ko, kadi dilenda kotesa ntiakalakani mu nzo ye kotesa keza mu nzo. Mu za luzolo wawu vo nleke ka lendanga ki solela ona ka yangalela sompa kibeni se dia kotesa va kati kwa zi mbuta ye a leke, ma se ye an' a nkazi, ngwizani ya mana, konso muntu se wa ki yekolanga mu kinsweki kwa ndiona wa kala nzolwa, ka kakidilwa kwa zi mbuta mu sompana Kwa wantu aki sompanena, VO se wa nkento wele baka mwana kwa yakala dia nkaka, yakala diodio di wutisi nkento ngani di fwete futiswa nsiku ye katulwa vuvu kia sia vo mwan e ndiona vo se wutukidi, kasinga kala wandi ko. Ye muna vata ka wu lendi sala samunwa kwa mwana ko VO mu zumba ka wutukila, nsiku kadi mbumba yoyo a mbuta kaka fwete yo zaya. Mu diodio ba vovelanga vo: e zumba ka vwanga mwana ko Yi sia vo mu kuma kia nkanikinu mia kele mia ngolo; yi bosi a leke a toma wilang'e zi mbuta zawu dia mpasi dia kele mu wa vo muntu vondel'e muna luzolo Iwani ngatu vo yingidi vata, yani nsi ko, longo ngolo yandi ko, mpasi longo

23

nkento mu diambu dia zumba katele ye yakala dia nkaka. Kielek'a tu dia kelenge mu wa nsamu mia zumba mu ma vata ma tandu kina, kadi vo wonga ye nsoni mu bokelelwang' e nkumbu a kingumba muna vata ye mu zunga Bosi mpe nsiku mia kala vo bakama ye nkento a ngani, kia ntete nsiku a malavu 0 kia zole nkombo; ki tatu nkombo ye ngulu, ovo Iwak'e kia ya fwete bakamena mu kwa makesa ma solwa muna vata; wa lembwa nze vaka kia ngulu. Yi sia vo fwete katulwa e nkandi mosi ya kiyakala kwa leka diaka nkento a ngani; wawu VO kitoko kia saka muna .ngeye. mpasi ngolo futa, ngolo

Va kalanga ye ntangu; mbuta za nkaka mu kuma kia zaya VO wateka wa nsangu za mbi mu nkento ani ye yakala dia nkaka, ba vanganga nsinga mia lundila mbumba,kaya zayakana kwa yakala dia nkaka. woWO wa siwanga ku nsi Iwandu evo basa kia leka mpasi vo nkento ka lendi lekwa kwa yakala dia nkaka ko. A mbuta za nkaka ba vwikang'e nsinga mu nkento. 0 vo nkento mpila yoyo se tambulwidi ta zumba ye yakala dia nkaka, mambu mole ma tomene monekanga: yandi nkento muna wuta diandi mufwete kota mavwanga; ana fwa mu kuma kia keza. Nsinga yani

yakala ka ta diawu e zumba mpe ka fwete mona mambu muna nitu andi: vo ka futidi nsiku ko, wawu vo ka monekene kwa muntu ye ka fundilu mpe kwa yani mosi lelo e nswaswani ka mona, vo wa sompa kena; muna nzo ani e nkaz' andi ka lendi ku nleka ko, kadi e kiakala ka ki kala ngolo mu leko nkento ko. Yi sia VO nima yi fwidi, mu yoyo; dia kotesanga ntiakalakani muna nzo mu nkento ye yakala wa leka nkento a ngani mu kinsweki. E yakala diodio dia leka nkento mu kinsweki; mu kwiza lenda leka diaka nkento nkaka, sadiswa ka fwete sadiswa kwa nganga ndiona lenda vutula mu kiakala ki Kansi muna zunga yawu kulu mwa kala nsiku: ka vena nganga lenda sadisa nima yakala di lele nkento a ngani ko, kondwa zaya nkumbu nkento ka leka e kolo kani ka fwa nima ko. Nsiku WOWO wa sadisanga mu zaya za mbumba za kalanga mu vata mu zi mbuta kaka ma lutilanga. 0 nganga vo widi e nkumbu a nkento wa lekelwa mu kinsweki, ka fwete tuma yakala ka sumba nsusu koko, nkalu malavu ma samba; makazu ye kinzu ka kia lambilwa kia mpa. Ka fwete ku ntumina lumbu ka fwete kwiza yawu mu nkokela kuna nzo a nganga. 0 nganga mpe ka lendi sadisa ko vo kele wizana ko ye yakala dia nkento wa lekwa ye zaya mpil'a ntambu ka leka mu nkento andi ye nganga wa nsadila mio. 0 vo tadidi momo ye yakala dia nsompi, bosi se ba kwenda kuna nzo a nganga wa lek'e ntambu muna nkento. Va fulu kiokio mpasi za kalanga vo; wawu VO nzengo ya muntu vwidi 0 nkento mu zaya vo lenda vo ka lendi sadiswa ndiona wa leke yo nkento andi. Mu ntama, 0 toko kalendi baka nzengo mu nsamu nene nze yi wowo ko, ka fwete lomb'e ngindu ye luzolo Iwa ko; ko, mpila yani yele ngani ngolo yoyele. yani mpila ko, yani ko, ngudi

24

z'andi za nkazi ye ma se ba nsompel'0 nkento; bazeye mpil' a mambu maluta kala mu kanda diodio ba sompela ye kanda dia kingumba kiokio kia lel0 nkento mwana ovo ma wizanene ye ki ngudi ye ki se, bosi muna ki nsweki ba vovela vo: 0 nge nganga vingila keza ye sanga dia malavu ka vumbul' e nsingu a mpangi ani toko mu kuma kia sia vo 0 nkento; nkanda nsiesie ke wa fonganga wantu wole ko, wu mosi kaka. Muna mbi andi ka fute sanga dia malavu, bosi 0 singa ku nsadisa. Dia ntete malavu bosi ka sadiswa. Mu ntangu yoyo ma viokanga muna nzo diodio yakala ye nkaz' andi ngwizani ka yi lendi kala mpasi difwete ku mvanga ye 0 nkento ka fwete vava mokena ye za makento mu zaya kuma yi vondanga nima mu an a makala. Ngudi zozo zatoma sanswa ye tona, za vananga malongi kwa mwan' a nkento mpila ka fwete vangila ovo se ka mwene kaka lusadisu di vovele vo va mbi ka kotele yakala diodio. Kuna nsuka yakala ka fwete vova kieleka mu mpila ka lekela nkento a bosi ka singa sadiswa. 0 vo lungisi e nsiku mia ba mbuta, yi sia vo futidi e sanga dia malavu kwa zi mbuta vana meso ma nganga, bosi 0 nganga ka vang'e nlongo mia tomesen e nima ka lenda leka 0 nkento a mu nzo_ Efu yoyo ya sadisanga beni mu kulula wu ngumba mu a nkento a ngani ye vana longo e luzitu. Na se vutukidi diak e kizole, ntangu a nda ka vewa kazonzeswa kwa nkento a mu nzo, ka fundiswa ye futiswa e nkanu nkombo ye ngulu kuna lumbu Iwa mfumu a vata bosi se ka sadiswa. Vata diawu kulu di zeye vo tata ngandi kimpumbulu zumba ka tanga ye a kento a a sompwa. ko, ngudi ko, ngani ngani

Tuka mu ntangu ka futiswa nsiku miomio, vo ka bakama diaka, kalendi sadiswa ko, se ka fwete lembwa <katulwa nkandi a makata ya luneney mpasi vo ka lendi ta diaka zumba ko ye kuna lufwa Iwandi. Kiaki e tumbu yi kia nsuka mu wantu teleng'e zumba muna ma vata. Wawu VO muntu ngindu kena muna mbakam'a ntete VO ka lukidi ko, muna mbakam a zole ka fwete luka ye soba ngindu mu vengomoka ba kento mu mambu ma kitoko ye ndumba.

Mu ntangu a mbuta zeto luzitu va fulu kia ntete Iwa kalanga; muntu ka muntu fwete zitiswa mu zitisa antu a nkaka ku belo, mu vata ye va zunga. Mwan' a muntu kwenda lokedingi mpangi muna fulu ya nsaka, ka fwete vengomokwa ka nkwa sambulwisa fu ya mbi kwa zi mpangi mu buka kiawu; ndiona mpe zolanga sakana ye an a makento evo wa nkento kazolanga kula ki' akala fwete vengwa kadi kingumba se ka fwasa a kweno. Mu tandu kiokio nswaswani za nene za kalanga va kati kwa nkento ye yakala mu nsansukilu. Nsaka za ba kento za nkaka ye vo fulu kia nkaka e akala mpe kwa nkaka ye nsaka zawu. Yi kuma vo dia mpasi dia kalanga mu wa vo ndumba bakidi vumu ekolo kani ka kwela ko0 mwana vava ka kolanga wawu vo wazitikilwa kala, ka lendi mokeneswa kwa yakala dia nkaka ko, nanga dina kaka dizeye se ye nkazi andi a kanda. E ndongelo ye nsadilu za yayi za sadisanga beni mu lunda kadilu kia mbote, kia luzitu mu wantu ye luvuvamu mu mavata ye zunga. mpila

25

Mu kuma kia luzitu muna ma vata, muna zunga e mwamu nsi eto mayela ma mbi ma mu wutilu, KASENDA ka ma kala ma mengi nze yi ntangu zazi ko. Divovele vo muna luzitu mu nkento ye yakala nluta mia kala mo yi miami:

1 Luzitu ye ngwizani muna mavata ye muna zunga kia mvimba; 3 Tongo twa toma simbananga kia mbote ye toma kizitisa nkento ye yakala muna nzo 2 Yi mbevo ya kasenda ka yakalanga beni ko muna nsi;

Mu tandu kia zi mbuta minda ka mia kala ko mu ntangu za nkokela; muna zi nzo kioto evo ziku dia sadisanga mu temona nzo. Vo se lekwa kifwete vavwa, ba kwikanga madiadia mu temona ndambu yina yi lundilwangw'e yuma yoyo yi vwilw'e mfunu. minga yovo

Vena ye zunga ya Kisi Kongo muna ma vata mawu mu nkokela nsiku mu tuta luku vo nsusu zi mene kota. Mwa nkaka mpe nsiku mu tela evo bokela mwana mu mpimpa. E ntangu a mpimpa ntangu a vundu ka ya salu ko ye ka ya kangala ko mpe. Mu kuma ye nsiku a mpila yoyo; ba vovelanga vo: e mbende vo ka kangala mpimpa se tutu. Di vovele vo konso muntu a singama <mbende) mpuku vo ka kangala mu ntangu mpimpa kitukidi se muntu a mbi <tutus ka mpuku a dia ko. E ntangu vo vengele, wantu wonsono ba fwete yantika tomboka ku vata, tuka mu kiana kia mpatu, mu ntalu a ntambu, nkokolw'a vuwa evo lembe ngatu nkutu a yingidi a mbongo. dia,

Mpila mosi nze yi wuna wasonama kuna tuku dia nkanda wawu mu konso belo mwa kalanga fulu ye nzo za malongi: yanzala, maseka ye yibanga.

Vena yanzala, mu zunga ya nkaka bakinanga ngoma, ndumba ye matoko, mbuta ye baleke. E zunga ya nkaka lumbu, ngoma kia nkaka nsusa evo nkaba yindende ludede ye nsaka za mpila mu mpila.

Vovo yanzala kaka; leke batanga savu evo ngwala mu longoka mambu ma vangamena mu zunga ya nkaka ma kituka se savu. Bonso e ki kia nkenge.

Va kala mwan a nkento nkumbu andi Nkenge. Ndumb'a mbote mbote; wa yenda ku zandu, wa mona toko dia mfunu dia toma vwata Yi ntete ka mona toko diodio muna zingu kiandi, toko dina dia nkayisa ye dia ngyuvula keti VO wa sompa? Nkenge vo nkatu kinu nsompa ko. Toko dia lomba luzolo Iwa Nkenge mu sompana ye toko diodio wawu vo dia mbote mbote ye dia toma ku ngyangidika; ka zola diaka vutuka ku vata dia se ye ngudiandi ko, bayenda ye toko diodio.

26

Mu nzila bayenda; bayenda lutingi mavata; Nkenge kateka mo zaya ko ngatu wa mu nsangu: Ba Iwaka va vata dia nene; mu kati a vata diodio, e toko dia sompa Nkenge dia bokelwa mu nzo mosi; ba ningama; kansi e ka koteswa muna nzo e toko dina vava dia kota muna nzo, dia toma vwata mpila yina ba tukila kuna zandu, mu ntangu ka vayika se ye tenda ya bakuka. Nkenge wa yantika mona wonga kansi toko wa nkasumuna vo: se ya vwata nlele mia nkaka mia mbote yambula wonga ye ku moni kiadi balondoka. Ka ba diata tini beni momo vata kaka dia nene, toko dia bokelwa diaka mu nzo a muntu: Ba ningama; toko dia kota mu nzo vo yi Nkenge wa sala va mbazi: Mu vayika; toko ka dia kala ye nzunu ye matu ko, Nkenge wa susumuka ye wa yantika dila. Wawu vo toko dia toma zola Nkenge; wa nsimba muna vembo ye wa vova: yambula dila, twendi se tu Iwaka kweto: Vata dio dia mana, muna nzanza toko dia vitisa Nkenge ku ntwala ye wa vova kwa Nkenge ka ningama vana sin'a nti wa kala ku ntwal' andi: Nkenge wa ningama ye toko dia nsimba mu koko; dia nanika va ndambu a mfuta, dia zangul'e sinda, fulu kia tuk'e sinda kia sisa wulu; Nkenge wa kobolwa mu wulu diodio; bosi toko dia koboka se nsi a nkaka. Ba Iwaka mu vata ba wana wantu wonsono Nkenge kaka wa kala wa vwata. Nkenge wa toma kendalala; wa koles'e dilu. Toko dia bokelwa mu sisa moko mu nzo mosi; ba londoka va ntwala, wantu a wonsono ba zola toma tala ye simba Nkenge, nkento mbote wizi viokela mu vata Mu nkokela beni ba Iwaka mu vata dia toko diodio; vava kani ba kota mu nzo esi vata yantika landa va nim a Nkenge ye vova vo: mbizi a mbote kotele mu vata. Mpovo ZOZO za vana wonga ye nkenda kwa Nkenge mu mona mu vata ndong' a wantu mana vanguka: ba kota mu nzo, ka ba vunda beni ko vezidi muntu mu baka disu diani ka yenda diawu ku zandu. Toko wa katule disu dia lunene wa vana. Ka va vioka kolo kia nda ko wa nkaka diaka wa yiza bong'e koko kwa lumoso kuna nsuka kwizidi muntu mu bak'e tambi kiani. Toko sidi ye ntu wa kondwa matu ye nzunu, mu ntulu koko kwa lunene nkatu yi bosi muna malu, € tambi kia lumoso nkatu. Nkenge wa tokana ngindu ye ki yuvula we tulekela ye yakala dia mpil' e yayi? Nki mpila zingu se yi nata mu vata diadi dina Vo wantu wonsono vanguki? Ovo vutuka weyi se ya vayikila ye mu nki a nzila nkwendela? Nkenge ko, nkonga ko, ko, nkonga ko,

E kolo ka yindulanga momo e toko wa kala kuna nzo mfumu vata mu sunzula vo nzenza kezidi yandi wa nswaswani mu vata: nkento a mbote mbote, ku zandu yi ngwene, tu wizanene se nkaz' a me Mfumu vata mu mvutu zandi yandi vo ntondele; nda leka e mbazi wiza yandi ya mona. Toko mu vutuka kuna nzo wa wana Nkenge mu dila kena, wa mbondela mu malongi, kansi ka lenda wa ko, ke mu sungula ko vava ka wa nding'a mfumu a vata wa tang'e ntangu vo e mbazi muna mene mene ka vena muntu kondwa ko kuna belo nzenza tu songwa: nkento a mpa kotele mu vata, eno kulu Iwiza twa mwena ku mosi. Mpimpa ya wonso Nkenge ka leka ko; mu mene vava kwa kia meso mandi ma mana vimba. Kanelo vo meso ma

27

vimba mu dilu, toko wa nata nkento kuna belo kia mfumu a vata, wa nsunzula kwa besi vata; wa tondwa kwa wantu a wonsono wawu vo ndumb' a mbote mbote. N'a a vutuki kuna nzo andi, ka zola dia ngatu nwa maza ko, wa yantika baka ngindu za kivonda. Toko dia sweka nsinga ye lekwa ya wonsono yi lenda vonda, VO Nkenge ka ki vondi ko. Wa kalanga fini fini mu toma ku ntala ye vengomona vonza. yend= yandi mpasi

E kolo Nkenge ka dididingi, kuna vata diawu; se ye mpasi wawu VO mwana wa ku zandu wa vila; wa taya ye toko ka dizayakene ku dia tuka ko, dia nzenza muna kanda; nzenza kuna belo ye mu vata e kanda dia vang'e yamba. ngudi yenda

Lumbu kwa kaka ya vioka, mosi ya yenda mu mokena ye Nkenge mu zola zaya nkumbu andi, vata ka tuka ye kezi lwakila mu vata ye nlele mia yoyo. Nkenge wa sasila nkumbu a se ye andi, vata ka tuka ye muna ba lutila ye toko diodio. Ngudi ndioyo wa mona mu ntima ye wa vova kwa Nkenge ngeye mwana kwa wididingi aku ye se diaku ko, kele vo wa ba wilanga nga kwizidi kwaku e yoyo wizidi ntonene vo ka bazeye kuna wa ko ngatu nkutu zaya mpil' a toko wa sompa ko !! Nkenda kwa se ye Mono se ya sadisa mu ku song'e nzila ye vena sinda se wa zayidila tuka vena sinda ye vena zandu? Nkenge vo kuna se ya zayidila kwame. Ngudi ndioyo nkwa nkenda wa kanana VO yakala wele kangadi bosi se ka ntela kenda ku mfila ye vena sinda. Wau vo muna mavata e salu ya kayanwa yina; tuka an a makento ye an a makala, bayendanga konso buka ye awu. Toko wa sunzula Nkenge kwa ba mama mu ku nata mu nzila zawu za salu ya ba kento. Vava toko ka vayika mu vata, wa ye Nkenge mu kunsongela nzila ka fwvete vutukila ku vata diawu; wawu vo dila ka nanginingi mpimpa ye mwini. Bawu bole ba ye vena sinda ndiona wa zibula sinda, Nkenge wa vayika ku mosi ye ndiona wa nsongelela muna ka landa ye mavata ka luta mu Iwaka vena zandu ka tomene zaya. ngudi mpila ngudi mpile mpasi ngudi mpil e ko, yenda ngudi. yandi nzil' yenda ngudi yenda ngudi ngudi

Nkenge wa kunguna kinsanga mu meso, wa tala ndiona tuku tuku wa vova: kizeye mpila mfwete vova ngatu ku tondela ko, kadi ngyele nsi a ba fwa ngeye wizi ku mvutula ku a wantu moyo! Wa fukama ye vutula matondo wa zola ku mvana nlele wawu VO nkonga ka kele ndiona wa vakula nkalu ye vova vo: mono sadisa kaka yi sadisi; nda kwaku nlele nda wo vana kwa konso muntu moyo se wa mon' 0 kondele nlele mia vwata_ Ba vambana, Nkenge wa diata tini ntinu, tini ma lembe wa luta mwa wonsono, ku nima wa lwaka va zandu, va fulu ba bulangana ye din'e toko. Wa luta mu nzil'a vata diawu mu nkokela mu tezo kia ntangu kumi ye vwe wa kota mu vata diawu wa wan'e mpangi zandi mu dia zina ngudi nsi ngudi

28

Vava ka Iwaka va mwelo a nzo awu; wa bokela ngudi andi, mpangi za wonsono za mwangana, ma dia ma tiamuka, wa fwa ngambu mu mon'e Mpangi andi mosi mu tina wa yenda bokela se diawu kuna seka. Mu Iwaka vena mwelo wa mon' 0 mwan' andi Nkenge; tata wa yuvula ngeye nani? Kwe wa yenda? Nkenge; wa yantika diaka dila dilu kia nkenda wawu VO mu vata mu tinwa kena, tuka kwa zi mpangi ye kwa bantu ba zinganga mu vata diawu. Ba mbuta ba yantika sadisa Nkenge mu tula ndungu mu nwa ye mungwa mpasi vo ka fuluka. Ku nima wa balumuka wa vova: Nkenge fulukidi? Kwe kena? Ngudi wa vwandiswa, bosi ba bokela Nkenge mu kulula ntim' a ani. Vata dia wonsono dia kutakana mu tala Nkenge wa vila, wa 0 futumukini ye monekene. Ba leka, mu lumbu kia landa Nkenge wa sasila mpila yina ka vidila, kuna ka yenda; mena ka mona ye mpila kezi Iwakila diaka ku vata Ba mbuta ba yuvula kwa zi ndumba: nga ludiwididie? Lwendingi ku zandu Iwa sompelanga matoko ma mbote Iwa di mwena: 0 Nkenge mwene kala eno lusidi. ngudi nkuya. ngudi ngudi fwa,

E lusavu lolo, luzolele ndumba vo toko ka disolelwanga va zandu ngatu mu nzila ko. Ndumba ka fwete toma zay'e toko ka sompa, vata ye nzo ka zingilanga, fu ye mavanga kena mawu. Dia mbote nkutu mu zaya mpe keti nki a kanda ka vwilu, muna nzo ka sasukila nki mpila ba zingilanga? Ya luzitu, ena ye ndenda? A sadi vo miolo? Nki a yi mbevo ba yelanga muna menga mawu? Mu kuma kia yuvu yoyo zi mbuta za sompanenanga mu mvila; mu tinisa mpasi kwa ba leke; wawu vo ka ba zaya sola tuka ndumba ye matoko mu lembi sompana ye matebo longa ko,