Datasets:

ctaguchi

/

wiki_ast_processed

like 0

archivu un día como güei comunidá entra nel portal de la comunidá ve al chigre pa esclariar duldes y facer propuestes plantega equí les duldes gramaticales y léxiques y consulta'l dalla manual básicu pa facer el to primer artículu llista d'artículos que toles wikipedies habríen de tener imaxe del día archivu sabíes que otres wikis wikipedies n'otres llingües con más de artículos inglés cebuanu con más de artículos suecu con más de artículos alemán chinu español francés italianu neerlandés portugués polacu rusu samaranu vietnamita xaponés con más de artículos árabe catalán persa ucraín con más de artículos checu coreanu eusquera finés húngaru indonesiu malayu noruegu rumanu serbiu serbocroata turcu con más de artículos armeniu asturianu azerbaixanu bielorrusu búlgaru chechenu croata danés eslovacu eslovenu esperantu estoniu gallegu griegu hebréu hindi inglés simple kazaquistanín lituanu llatín min nan minangkabau nynorsk tailandés tamil urdu uzbequistanín volapük xeorxanu con más de artículos afrikaans albanés azerbaixanu del sur bengalín bielorrusu clásicu bosniu bretón cantonés chechenu galés haitianu kirguís letón luxemburgués macedoniu malayalam malgaxe marathi nepal bhasa occitanu piamontés tagalu tártaru taxiquistanín telugu xavanés ver la llista completa de wikipedies proyeutos hermanos n'asturianu principal

el zazaki ye la llingua falada pol pueblu zaza na anatolia oriental turquía d'acuerdu con ethnologue l'idioma zazaki clasifícase como parte del grupu noroccidental de la seición irania de la rama indoirania de la familia indoeuropea xeneralmente asóciasela col gorani nel grupu zazagorani el zazaki presenta munches asemeyances d'estructura y vocabulariu col xileki faláu n'irán na costa del mar caspiu según el censu turcu en había hablantes de zazaki el de la población total de los que utilizábenlu como segunda llingua y como llingua materna sicasí según ethnologue el númberu total de falantes de zazaki ye d'ente y millones incluyendo tolos dialeutos paul clasificación el zazaki ye una llingua irania de la familia indoeuropea dende'l puntu de vista fonéticu los parientes más cercanos son el mazandarani l'hewrami el xilaki y otres llingües del la rexón del caspiu por embargu la clasificación del zazaki vieno a ser un tema de discusión política una minoría de los llingüistes clasifíquenlu como un subdialeutu del curdu la mayoría de los falantes en turquía identifíquense como curdos mientres qu'otros non el zazaki amuesa asemeyances col shabaki y el bajelani los idiomes gorani bajelani y shabaki fálense alredor de la frontera ente irán ya iraq magar piénsase que los falantes d'estes llingües tamién emigraron dende'l norte d'irán a los sos territorios actuales dilectos el zazaki tien delles variedaes dialeutales zazaki nortizu faláu nes provincies de tunceli erzincan erzurum sivas gumushane mus varto y kayseri sariz los sos subdialeutos son dersim occidental dersim oriental vartu dialeutos fronterizos como sarız koçgiri giniyanidiom zazaki central faláu nes provincies d'elazığ bingöl solhan girvas y diyarbakır lossos subdialeutos son bingol palu dialeutos fronterizos omo hani kulp lice ergani piran zazaki sureñu faláu nes provincies de şanlıurfa siverek diyarbakır çermik egil adiyaman y malatya los sos subdialeutos son siverek çermik gerger dialeutos fronterizos como mutki y aksaray referencies enllaces esternos ethnologue on zazaki language weblinks of zaza people academic research center of zazaki zazaki wikipedia only zazaki news llingües indoeuropees llingües de turquía zazas wikipediapáxines con enllaces interllingüísticos

llingua puede ser varies coses llingua con esti términu tamién faise referencia al idioma llingua un muérganu móvil de la boca referencies enllaces esternos

un idioma del llatín idiōma y esti del griegu 'peculiaridá idiosincrasia propiedá' o llingua ye un sistema de comunicación verbal llingua oral y gráfica o xestual llingua signada mesma d'una comunidá humana cada idioma subdividir en dialeutos por definición caúna de les formes en que se fala una llingua o idioma nuna rexón específica pero anguaño dúldase qu'esista un criteriu válidu pa faer tal división de llingües o idiomes en dialeutos d'una manera oxetivo y seguro la determinación de si dos variedaes llingüístiques son parte o non del mesmu idioma ye más una cuestión sociopolítica que llingüística introducción el númberu d'idiomes xeneralmente aceptáu ta en redol a o l'etnólogu llingües del mundu na so resultancia del añu indica qu'hai alredor de llingües nel mundu 'l'etnólogu llingües del mundu' anque'l númberu d'idiomes anguaño falaos ye malo de precisar por cuenta de los siguientes factores de primeres nun hai un criteriu universal que dexe decidir si dos fales con ciertu grau d'inteligibilidad mutua tienen de considerase dialeutos d'un mesmu idioma históricu o dos llingües distintos de segundes esisten árees del planeta insuficientemente estudiaes como pa precisar si los grupos humanos presentes nelles falen realmente les mesmes llingües qu'otros grupos humanos más conocíos esto aplícase especialmente a nueva guinea ciertes árees del amazones onde esiste constancia de más de tribus ensin contautar el sureste del tíbet oeste de nepal norte de birmania y les llingües de les islles andamán de terceres de xemes en cuando afayar falantes o persones que recuerden dalguna llingua que se presuponía estinguida y que son capaces d'emplegala na so vida cotidiana asina asocedió col kusunda de nepal o'l ópata de méxicu que fueren dau por estinguíos pero décades más tarde atopáronse falantes que conocíen la llingua la llingüística a partir de saussure centrar nel estudiu del signu llingüísticu fonéticu o gráficu los usuarios antes falantes y pa reconocer l'usu de la llingua por comunidaes con capacidaes distintes utilicen llinguaxes fonéticos gráficos o xestuales clasificación sicasí la llingüística histórica pudo establecer que toes eses llingües deriven d'un númberu muncho más amenorgáu de families de llingües esi fechu sirve davezu de base pa la clasificación filoxenética de les llingües del mundu amás d'esi tipu de clasificación tamién pueden faese diversos tipos de clasificación tipolóxica referíes al tipu d'estructures presentes nuna llingua más que al so orixe históricu y el so parentescu con otres llingües llingües por númberu de falantes idiomes per orde alfabéticu ver tamién gramática fala xíriga escuela oficial d'idiomes traducción llinguaxe llingua natural proyeutu rosetta iso comunidá imaxinada idiomes n'internet llingües mutuamente intelixibles llista de llingües indíxenes d'américa bibliografía portal de llingües del mundu promotora española de llingüística referencies enllaces esternos llingües

xineru ye'l primer mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes variantes dialeutales según les zones del dominiu llingüísticu astur esti mes pue conocese colos nomes de xinero xineiru xeneiru xiñeiru o xeñeiru referencies enllaces esternos

l' de xineru ye'l día nel calendariu gregorianu falten díes pa que s'acabe l'añu si l'añu ye bisiestu abreviatures fecha de nacencia fecha de la muerte fechos amerigo vespucci descubre la badea de guanabara onde más llueu se diba fundar rio de janeiro publicación en londres reinu xuníu del primer númberu del periódicu the times apaez en lima perú el primer númberu del periódicu el mercurio peruano dirixíu por hipólito unanue descubrimientu del primer asteroide ceres jeanjacques dessalines proclama la independencia d'haití resucitando l'antiguu nome indiu de la islla arxentina publicación del primer númberu d'el argos de buenos aires que señala una nueva etapa nel periodismu arxentín gran bretaña proclámase soberana sobre les islles malvines hondures elix el primer presidente de la república el xeneral francisco ferrera estaos xuníos entra en vigor l'acta d'emancipación pa los esclavos del sur chile establezse'l sistema métricu decimal arxentina entra en vigor el códigu civil arxentín redactáu por dalmacio vélez sársfield panamá entamen los trabayos pa la construcción de la canal de panamá independencia d'australia fidel castro toma'l poder en l'habana camerún algama la independencia en cuba el gobiernu nacionaliza la united fruit co independencia del archipiélagu de samoa occidental anguaño samoa independencia de brunéi n'arxentina el pesu sustitúi al austral como moneda del país creación de la república eslovaca sulevamientu de los indios de chiapas el mesmu día de la entrada en vigor del tratáu de llibre comerciu nafta ente canadá estaos xuníos y méxicu entra en vigor l'euru entamen a circular los primeros euros constitúise oficialmente l'anstituto de la lhéngua mirandesa pa normalizar el mirandés que ye oficial en portugal nes tierres de miranda de l douro asturies noreña intégrase nel conceyu de siero hasta nacencies rodrigo borja elixíu papa col nome d'alexandru vi d'agostu de lorenzo de medici señor de florencia na segunda mitá del quattrocento y mecenes d'abril de cádiz bartolomé esteban murillo pintor español d'abril de manuel murillo toro políticu y escritor colombianu qu'ocupó en dos ocasiones la presidencia de la república de colombia d'avientu de pierre de coubertin francés promotor de los xuegos olímpicos de la era moderna de setiembre de mariano azuela escritor mexicanu autor de varies noveles ambientaes na revolución mexicana de marzu de xavier cugat compositor y direutor d'orquesta catalanocubanu d'ochobre de dana andrews actor noeteamericanu d'avientu de jacques le goff historiador francés especialista de la edá media carlos barral poeta y editor español llaviana atanasio corte zapico médicu y políticu asturianu de febreru de alassane ouattara políticu costamarfiliegu argentan normandía baxa michel onfray filósofu francés muertes parís joachim du bellay poeta francés heinrich rudolf hertz físicu alemán de febreru de diego martínez barrio políticu español presidente de la segunda república ver tamién d'avientu de xineru referencies enllaces esternos

les ciencies naturales son ciencies que tienen por oxetu l'estudiu de la ñatura estudien los aspeutos físicos non humanos del mundu como grupu les ciencies naturales distínguense de les ciencies sociales per un llau y de les artes y humanidaes per otru el términu ciencia natural ye tamién emplegáu pa estremar entre ciencia como una disciplina que sigue el métodu científicu y ciencia como un campu de conocimientu en xeneral como vg ciencies de la computación o incluso la ciencia de la teoloxía ciencies naturales en wikipedia bioloxía botánica zooloxía física xeoloxía química referencies enllaces esternos

marzu ye'l tercer mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes referencies enllaces esternos

febreru ye'l segundu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes los años normales y los bisiestos referencies enllaces esternos

abril ye'l cuartu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes referencies enllaces esternos

mayu o mayo en delles zones del dominiu llingüísticu astur ye'l quintu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes cantares llioneses y asturianos sobre'l mes de mayu sedie' l mes de mayu corunau de frores afeitandu los campos de diversas colores organeando las mayas y cantandu d'amores espigandu las mieses que sembran llabradores referencies enllaces esternos

xunu ye'l sextu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes variantes el mes de xunu según les zones del dominiu llingüísticu astur conozse colos nomes de xunu xunu primeru xunio xuniu xuñu o yuño referencies enllaces esternos

agostu ye l'octavu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes lleva esti nome n'honor del emperador romanu augustu referencies enllaces esternos

payares o noviembre ye l'oncenu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes el nome vien de paleapaya d'escandapalearesantigües cabañes con techumbre de paya similar a la palloza lleonesa o gallega payares ye un pueblu asitiau nel valle de payaresda nome al puertu y ye la puerta de asturies los ganaderos de ena y de los valles lleoneses cercanos suben al ganau pel branu al puertu y pa noviembre baxenlu por esti vezu estos ganaderos encomencipiaron a llamar a noviembre el mes del payares llueu esti vezo extendiose pel centru d'asturies siendo d'usu común l'alla da por válidu esti terminu pa denominar al mes si bien tamién da por válidu noviembre pues nel occidente y l'oriente d'asturies esti vezu nun s'extendió referencies enllaces esternos

setiembre ye'l novenu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes el nome vieny de que nel calendariu romanu yera'l sétimu mes del añu referencies enllaces esternos

ochobre ye'l décimu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes nel dominiu llingüísticu astur conozse tamién coles variantes otubre utubre outubre y outubri toos estos nomes vienen del llatín october bris al tratase del octavu mes del calendariu romanu referencies enllaces esternos

avientu o diciembre ye l'últimu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes referencies enllaces esternos

xunetu ye'l sétimu mes del añu nel calendariu gregorianu y tien díes otros nomes el mes de xunetu tamién se conoz nel dominiu llingüísticu astur colos nomes de xunín xunu postreru xunicu xunellín xuneto xuliu xulio o mes de la yerba cantares lleoneses y asturianos sobre'l mes maduraba don xuniu las mieses y los praos tenía redor desi muitos ordios segadas de zreisas maduras las zreisales cargadas eran a mayor siesta los días allegaos referencies enllaces esternos

un calendariu ye una tabla d'axeitamientu temporal pa organizar la vida antaño taba sofitada nos ciclos llunares anguaño los repertorios mayormente tán sofitaos nel ciclu que fai la tierra alredor del sol pallabres rellacionaes día mes añu estación calendarios del mundu calendariu chinu calendariu gregorianu calendariu hebréu calendariu hindú calendariu irlandés calendariu maya calendariu musulmán calendarios antiguosen desusu calendariu azteca calendariu armeniu calendariu xulianu calendariu exipciu calendariu helénicu calendariu republicanu francés x xii calendariu revolucionariu soviéticu x calendariu suecu iii ii ver tamién calendariu de fechos referencies enllaces esternos instrumentos de midición cronoloxía

referencies enllaces esternos calendarios

la xeografía ye la ciencia que tien por oxetu l'estudiu de la superficie terrestre y la distribución espacial y les rellaciones recíproques de los fenómenos físicos biolóxicos y sociales que nella tan manifestaos nun xacíu clásicu la xeografía ye la descripción de la tierra pero anguaño amás de describir la xeografía tenta de desplicar ye la ciencia que agrupa les demás ciencies tanto naturales como sociales dende la historia hasta les matemátiques ya que los campos d'estudiu son pervariaos en xeografía matemática estúdiase cartografía con métodos de la xeodesia y xeometría orografía con métodos de les matemátiques y la xeometría topografía con métodos de la xeometría y les matemátiques xeografía astronómica con métodos de l'astronomía y xeometría xeomática con métodos de la informática y xeometría en xeografía física estúdiase bioxeografía con métodos de la bioloxía la botánica la zooloxía la edafoloxía y la ecoloxía climatoloxía con métodos de la meteoroloxía y la estadística glacioloxía con métodos de la climatoloxía y la estadística hidroloxía continental y marina con métodos de la oceanografía y la estadística paleoxeografía de la xeografía en general y xeología pedoloxía con métodos de la edafoloxía y xeomorfoloxía xeomorfoloxía con métodos de la litoloxía y la xeofísica en xeografía humana estúdiase xeografía de la población con métodos de la demografía la socioloxía y les matemátiques xeografía económica con métodos de la economía les matemátiques y la socioloxía xeografía rural con métodos de l'agronomía la climatoloxía la estadística y la economía xeografía urbana con métodos del urbanismu la socioloxía y les matemátiques xeohistoria con métodos de la historia xeopolítica con métodos de les ciencies polítiques y la economía los métodos de la historia aparecen en toes elles falando incluso de xeografía cultural asina como los estadísticos y matemáticos tamién utilícense métodos d'astronomía y xeodesia pa facer los mapes cartografía asina como la determinación de códigos de signos que ayuden a interpretalos per otru llau la xeografía puede estudiase de forma xeneral o concretada nuna zona rexón o país determináu falamos asina de xeografía xeneral y xeografía rexonal que ye la que s'ocupa de la aplicación de los análisis xeográficos a países concretos referencies

un país coincidente de vezu con un estáu nacional ye un área xeográfica y una entidá políticamente independiente col so propiu gobiernu alministración lleis davezu una constitución policía fuercies armaes lleis tributaries y un grupu humanu munches vegaes partes d'un estáu nacional con una llingua historia o cultura carauterístiques son llamaos países gales y escocia pero nun son naciones ver tamién llista de países referencies enllaces esternos

esta ye una llista alfabética de los países del mundu inclúi tolos estaos independientes de facto tengan o non reconocencia internacional territorios dependientes con población nativa y árees de soberanía especial los países ensin reconocencia xeneral conséñense en cursiva y si son independientes de facto indícase un na so situación a abkhasia acrotiri y dhekelia l'afganistán albania alemaña andorra angola anguila antigua y barbuda arabia saudita armenia arxelia aruba l'arxentina australia austria l'azerbaixán b les bahames baréin bangladex barbados belize bélxica benín bermudes bielorrusia bolivia bosnia y herzegovina botsuana el brasil brunéi bulgaria burkina fasu burundi el bután c cabu verdecaimán islles camboya el camerún el canadá la república centroafricana el chad chequia chile la china ciudá del vaticanu cocos keeling islles colombia les comores el congo la república democrática d'el congu cook islles corea del norte corea del sur costa de marfil costa rica croacia cuba curaçao d dinamarca djibouti dominica la república dominicana e l'ecuador los emiratos árabes xuníos eritrea eslovaquia eslovenia españa los estaos xuníos d'américa estonia etiopía exiptu f les filipines finlandia les islles fixi francia g el gabón gambia ghana granada grecia guatemala guinea guineabisáu guinea ecuatorial la guyana h haití hondures hungría i la india indonesia irán iraq irlanda islandia israel italia k el kazakstán kenia el kirguistán kiribati kosovu kuwait l laos lesothu letonia el el líbanu liberia libia liechtenstein lituania luxemburgu m macedonia el madagascar malasia malaui les maldives malí malta marruecos les islles márxal mauriciu mauritania méxicu micronesia moldavia mónacu mongolia montenegru mozambique myanmar birmania n altu karabakh namibia nauru el nepal nueva zelanda nicaragua el níxer nixeria niue noruega o omán osetia del sur p los países baxos paláu estáu de palestina panamá papúa nueva guinea el paquistán el paraguái perú polonia portugal puertu ricu q qatar r el reinu xuníu rumanía rusia ruanda s el sáara occidental república árabe saariana democrática saint kitts y nevis saint lucia san vicente y les granadines les islles salomón el salvador samoa san marín santu tomé y príncipe senegal serbia islles seixeles sierra lleona singapur siria somalia somalilandia sri lanka sudáfrica sudán sudán del sur suecia suiza surinam suazilandia t taiwán el taxiquistán tanzania tailandia timor oriental togu tonga transnistria trinidá y tobagu tunicia el turkmenistán turquía tuvalu u ucraína uganda uruguái l'uzbequistán v vanuatu venezuela el vietnam x xamaica el xapón xeorxa xipre xipre del norte xordania y el yeme z zambia zimbabue entidaes non incluyíes los siguientes territorios nun tán inxeríos na llista por nun tener población nativo islles ashmore y cartier territoriu australianu d'ultramar islles heard y mcdonald territoriu australianu d'ultramar islles del mar del coral territoriu australianu d'ultramar badea de guantánamo base naval norteamericana na islla de cuba islla baker territoriu norteamericanu d'ultramar islla howland territoriu norteamericanu d'ultramar islla jarvis territoriu norteamericanu d'ultramar atolón johnston territoriu norteamericanu d'ultramar arrecife kingman territoriu norteamericanu d'ultramar atolón midway territoriu norteamericanu d'ultramar islla navaza territoriu norteamericanu d'ultramar atolón palmira territoriu norteamericanu d'ultramar islla wake territoriu norteamericanu d'ultramar islla clipperton territoriu francés d'ultramar territoriu francés d'ultramar islla bouvet territoriu noruegu d'ultramar jan mayen territoriu noruegu d'ultramar territoriu británicu d'ultramar en disputa territoriu británicu d'ultramar l'antártida el tratáu antárticu posterga mientres se caltenga en rixu les reivindicaciones de soberanía que fixeron delles naciones estes nun son xeneralmente reconocíes anque esisten reconocencies recíproques ente dalgunos reclamantes tampoco figuren países constituyentes entidaes o territorios que son oficialmente parte integrante d'otros países como por exemplu república srpska una de les dos entidaes polítiques que constitúin bosnia y herzegovina federación de bosnia y herzegovina una de les dos entidaes polítiques que constitúin bosnia y herzegovina guadalupe departamentu francés d'ultramar guayana francesa departamentu francés d'ultramar martinica departamentu francés d'ultramar mayotte departamentu francés d'ultramar reunión departamentu de francia departamentu francés d'ultramar monte athos estáu monásticu autónomu del monte sagráu república monástica en grecia bonaire conceyu especial de los países baxos saba conceyu especial de los países baxos sint eustatius conceyu especial de los países baxos escocia país constituyente del reinu xuníu gales país constituyente del reinu xuníu inglaterra país constituyente del reinu xuníu irlanda del norte país constituyente del reinu xuníu república popular de donetsk entidá constituyente de nueva rusia nun tien reconocimientu xeneral república popular de lugansk entidá constituyente de nueva rusia tampoco tien reconocimientu xeneral'' finalmente nun apaez la orde de malta que se declara entidá soberana non estáu tien rellaciones diplomátiques con países y ye observador permanente na onx anque nun tien territoriu sacantes árees estraterritoriales en roma ver tamién territorios dependientes micronaciones continente país referencies enllaces esternos países países

españa oficialmente reinu d'españa ye un estáu soberanu miembru de la xunión europea constituyíu n'estáu social y democráticu de derechu so la forma d'una monarquía parllamentaria y compuestu de comunidaes autónomes y ciudaes autónomes el so territoriu con capital en madrid ocupa la mayor parte de la península ibérica al qu'han d'amestase los archipiélagos de les islles baleares nel mar mediterraneu occidental y el de les islles canaries nel océanu atlánticu nororiental asina como nel norte del continente africanu les ciudaes autónomes de ceuta y melilla amás de los distritos y posesiones menores de les islles chafarines el peñón de vélez de la gomera y el peñón d'alhucemas l'enclave de llivia nos pirineos completa'l conxuntu de territorios xunto cola islla d'alborán y una serie d'islles y isllotes frente a les sos propies costes tien una estensión de km siendo'l cuartu estáu más estensu del continente tres rusia ucraína y francia con una altitú media de metros sobre'l nivel del mar ye'l segundu país más montañosu d'europa tres suiza la so población ye de habitantes según datos del padrón municipal de d'alcuerdu cola constitución española el castellanu o español ye la llingua oficial del estáu en yera la llingua materna del de los españoles otres llingües tamién españoles son reconocíes como cooficiales n'estremaes comunidaes autónomes conforme a los estatutos d'autonomía la constitución reconoz que les modalidaes llingüístiques d'españa son ún de los patrimonios culturales oxetu d'especial respetu y proteición el territoriu peninsular comparte llendes terrestres con francia y col principáu d'andorra al norte con portugal al oeste y col territoriu británicu de xibraltar al sur nos sos territorios africanos comparte llendes terrestres y marítimes con marruecos comparte con francia la soberanía sobre la islla de los faisanes na boca del ríu bidasoa y cinco faceríes pirenaiques etimoloxía el nome d'españa deriva d'hispania nome col que los romanos conseñaben xeográficamente al conxuntu de la península ibérica términu esti a la so vez deriváu del nome iberia preferíu polos autores griegos pa referise al mesmu espaciu sicasí el fechu de que'l términu hispania nun ye de raigame llatina tien llevao a la formulación de delles teoríes sobre'l so aniciu dalgunes d'elles controvertíes hispania provién del feniciu ispnya un términu que'l so usu ta documentáu dende'l segundu mileniu enantes de cristu n'inscripciones ugarítiques los fenicios constituyeron la primer civilización non ibérica que llegó a la península pa esparder el so comerciu y que fundó ente otres gadir anguaño cádiz la ciudá habitada más antigua d'europa occidental los romanos tomaron la denominación de los vencíos cartaxineses interpretando'l prefixu i como costa islla o tierra con ya col significáu de rexón el lexema spn que n'hebréu pue lleese como saphan tornóse como coneyos en realidá damanes unos animales del tamañu del coneyu espardíos per áfrica y el creciente fértil los romanos poro diérony a hispania'l significáu de tierra abondante en coneyos un usu recoyíu por cicerón césar pliniu'l vieyu catón titu liviu y en particular cátulu que refierse a hispania como península cuniculosa en dalgunes monedes acuñaes na época d'adrianu figuraben personificaciones d'hispania como una dama sentada y con un coneyu a los sos pies abondando nel orixe feniciu del términu isidoru de sevilla nes sos etimoloxíes postula que tien el so orixe n'ispani el topónimu feniciupúnicu de sevilla ciudá a la que los romanos denominaron hispalis sobre l'orixe feniciu del términu l'historiador y hebraísta cándido maría trigueros propunxo na real academia de les bones lletres de barcelona en una teoría estremada basada nel fechu de que l'alfabetu feniciu al igual que l'hebréu carecía de vocales asina spn sphan n'hebréu y araméu significaría en feniciu el norte una denominación que tendríen tomao los fenicios al llegar a la península ibérica bordeando la costa africana viéndola al norte de la so ruta polo que ispnya sería la tierra del norte pola so parte según jesús luis cunchillos na so gramática fenicia elemental la raigame del términu span ye spy que significa forxar o batir metales asina ispnya sería la tierra na que se forxen metales aparte de la teoría d'orixe feniciu la más aceutada magar el significáu precisu del términu sigue siendo oxetu d'alderiques a lo llargo de la historia propuxéronse estremaes hipótesis basaes en semeyances aparentes y significaos más o menos rellacionaos nel entamu de la edá moderna antonio de nebrija na llinia d'isidoru de sevilla propunxo'l so orixe llariegu como deformación de la pallabra ibérica hispalis que significaría la ciudá d'occidente y que al ser hispalis la ciudá cimera de la península los fenicios y posteriormente los romanos dieron el so nome a tol so territoriu posteriormente juan antonio moguel propunxo nel sieglu xix que'l términu hispania podría provenir de la pallabra eusquera izpania que vendría a significar que xebra la mar al tar compuesta por les voces iz y pania o bania que significa dixebrar o partir al respeutive miguel de unamuno declaró en la única torga qu'alcuentro ye que según dalgunos paisanos míos el nome españa deriva del vascuence 'ezpaña' llabiu faciendo notar la posición que tien la nuesa península n'europa otres hipótesis camentaben que tanto hispalis como hispania yeren derivaciones de los nomes de dos reis llexendarios d'españa hispalo y el so fíu hispano o hispan fíu y nietu respeutivamente d'hércules de magar el periodu visigodu el términu hispania ata entós usáu xeográficamente entamó a emplegase tamién con una connotación política como amuesa l'usu de la espresión laus hispaniae pa describir la historia de los pueblos de la península nes cróniques d'isidoru de sevilla esisten delles teoríes sobre cómo xurdió'l propiu xentiliciu español según una d'elles el sufixu ol ye carauterísticu de les llingües romances provenzales y poco frecuente nes llingües romances falaes entós na península polo que cunta que tendría sío importáu de magar el sieglu ix col desendolcu del fenómenu de les pelegrinaciones medievales a santiagu de compostela polos numberosos visitantes francos que percorrieron la península favoreciendo que col tiempu se divulgara l'adautación del nome llatín hispani a partir del espagnol o espanyol col qu'ellos designaben a los cristianos de l'antigua hispania posteriormente tendría sío'l llabor de divulgación de les élites formaes les que promocionaron l'usu d'español y españoles la pallabra españoles apaez venticuatro vegaes nel cartulariu de la catedral de huesca manuscritu de mientres que nel capítulu estoria de espanna de la crónica general redautada ente y por iniciativa d'alfonsu x el sabiu emplegóse esclusivamentel xentiliciu espannoles adautación ya al castellanu d'entós que progresivamente evolucionó ta ser la llingua oficial d'españa historia edá antigua los íberos foron los primeros pueblos de los que se tien constancia escrita qu'ocuparen la península ibérica sábese qu'había poblaciones protoíberes por restos arqueolóxicos los griegos y fenicios foron los que dexaron los primeros escritos anque nunca entraron en contautu con ellos los vascones entraríen nesta categoría anguaño defínense los íberos polos sos rasgos culturales según esti criteriu los turdetanos o túrdulos qu'ocuparon les tierres del antiguu reinu de tartessos considéranse íberos mientres que según criterios etnográficos o llingüísticos nun lo seríen la bibliografía sobre los íberos ufre con frecuencia datos contradictorios y esto débese a que a vegaes adóptase un criteriu y otres otro ente los años ec y ec tomaron forma na so configuración posterior les comunidaes prerromanes del noroeste y la cornisa cantábrica entrando na edá del fierro les poblaciones qu'ocupaben una amplia estaya ente estos dos pueblos conócense como celtíberos abulta que los montes en que vivíen los vascones xamás foron dafechu romanizaes polo que se camienta l'orixe d'esta población inciertu y seguro mui antiguu como la so llingua baraxándose la posibilidá de que se tratara d'una población protoibérica alrodiu del añu ec los fenicios llegaron a la península y fundaron años dempués de la guerra de troya gadir la gades romana que güei ye cádiz ello asitia la fundación nel ec y conviértela na ciudá d'europa occidental de la que se tienen referencies más antigües de la so fundación a la so vez los griegos fundaron les sos colonies na costa mediterránea d'iberia nome que dieron a la península entre la primer y segunda de les guerres púniques ente roma y cartagu los cartaxineses invadieron la península les sos colonies más importantes afitáronles na islla d'ibiza y en cartaxena nome que debiera facer referencia a la nueva cartagu y absorbieron otres ciudaes nun entamu fenicies como cádiz o málaga derrotada cartagu roma entamaría una paulatina ocupación de la península que se prollongaría a lo llargo de cuasi años nes primeres décades de la ocupación los romanos tuvieron que facer frente al llargu sitiu de numancia ciudá celtíbera allugada nes orielles del dueru nes proximidaes de la anguaño soria que se prollongaría por cuasi años y a la guerra de guerrilles plantegada pol caudillu lusitanu viriatu tres la muerte de viriatu ec la llucha de los pueblos prerromanos escontra roma volveríase más disgregada y esporádica anque nun finaría dafechu hasta los tiempos del emperador augustu col relativu sometimientu de cántabros y astures la ocupación remataría col plenu dominiu de la península baxo'l poder romanu y la so conversión en provincia baxo'l nome d'hispania el nome d'hispania deriva d'ispania y esti a la so vez escurque d'una pallabra púnica col significáu de tierra de coneyos anque hai otres posibilidaes ver etimoloxía nel puntu d'esti mesmu artículu per primer vegada apaez con sentíu históricu en titu liviu ec que fala d'hispania y de hispani hispanos con sentíu unitariu los habitantes d'hispania adoptaron la cultura romana la so llingua y les sos lleis adquiriendo gran importancia dientro del imperiu puesto qu'inclusive tres emperadores romanos traxanu adrianu y teodosiu además del filósofu luciu ánneo séneca y otros personaxes importantes nacieron na península edá media nel añu suevos alanos y vándalos invadieron la península ibérica pocos años dempués nel los visigodos entraron n'hispania como aliaos de roma espulsando a alanos y vándalos de la península y arrequexando a los suevos en gallaecia la monarquía visigoda afitó una capital que centralizaba tanto'l poder políticu como'l relixosu en toletum sicasí el carácter eleutivu de la monarquía visigótica determinó cuasi siempre una enorme inestabilidá política carauterizada por continues rebeliones y asesinatos nel añu los árabes arriben al áfrica más noroccidental l'añu tres la victoria de los árabes frente a los godos na batalla de guadalete entamó la conquista musulmana de la península ibérica convirtiéndose ésta nun emiratu o provincia del imperiu árabe denomada alándalus con capital na ciudá de córdoba l'avance musulmán foi veloz nel cayó toledo la capital visigoda dende entós foron avanzando pal norte y toles ciudaes foron capitulando o conquistaes nel controlaben tola península anque nel norte yera más bien nominal que militar los visigodos resistieron dalgunos años más na septimania hasta'l de magar entós dirixeron los sos esfuercios hacia l'otru llau de los pirineos escontra'l reinu carolinxu esto permitió revueltes na poco controlada zona noroeste de la península dempués de la cayida del reinu visigodu la península quedó dominada hasta la cordal cantábrica onde taben los pueblos astures cántabros y vascones poco sometíos al reinu godu y dada la so escasa importancia nun sufrieron abondo la presión del islam que sustituyera na península ibérica al poder exercíu pol reinu godu munchos de los señores godos o hispanorromanos convirtiéronse al islam conservaron les sos posiciones y poder surden entós movimientos nel norte que dan aniciu a un periodu de restablecimientu del poderíu cristianu na península ibérica per un llau hacia l'añu los astures sublévense venciendo a una espedición de castigu musulmana establecen el reinu d'asturies y elixen por aclamación a pelayu como rei per otru llau na parte nororiental de la península y na septimania goda los godos que fuxeren al reinu de los francos pidieron ayuda a estos asina carlomagnu anició una serie de campañes militares col determín d'afitar un territoriu de distensión militar más conocíu como marca la marca hispánica constituyóse nel entamu del sieglu ix pa evitar la penetración de los musulmanes nel territoriu del reinu de los francos asina foi como los francos dixebraron esi territoriu n'estremaos condaos onde señores feudales d'orixe francu o godu representaben al rei de los francos teniendo poro un desenrollu dalgo estremáu al qu'esperimentaron los reinos cristianos ibéricos occidentales estos condaos en plenu procesu de feudalización emanciparíense de facto del dominiu francu dempués de la crisis carolinxa del sieglu ix al entamar a tresmitise hereditariamente los condaos magar hasta los condes de barcelona renovaron el pautu de vasallaxe colos reis francos los sieglos viii y ix significaríen un creciente poderíu musulmán na península magar de la oposición de los nucleos cristianos del norte na fin del sieglu viii l'omeya abderramán i afuyíu de siria fai d'alándalus no políticu un emiratu independiente del califatu de damascu nel sieglu x abderramán iii torna alándalus en califatu independiente de damascu ya con autonomía relixosa y non solo política como hasta entós ye una época de puxu cultural gracies a les innovaciones nes ciencias les artes y les lletres con una especial atención que dedicaron al desenrollo de les ciudaes les ciudaes más importantes foron valencia zaragoza toledo sevilla y córdoba ésta nel sieglu x con alhakam ii llegó a ser la mayor ciudá d'europa occidental cuntando con habitantes y mayor centru cultural de la época sicasí la decadencia de los territorios musulmanes entamó nel sieglu xi cuando comenzaron les pugnes ente les estremaes families reales musulmanes y el califatu s'esgayó nun mosaicu de pequeños reinos llamaos de taifes mentanto cerca de los pirineos apaecieron otros dos reinos cristianos navarra y aragón al avanzar l'espardimientu cristianu pola península el qu'hasta entós fora reinu d'asturies cola so capital fincada n'uviéu dende'l reináu d'alfonsu ii el castu trensformóse en reinu de lleón en con garcía i al repartir alfonsu iii el grande los sos territorios ente sos fíos años dempués en muertu'l rei xube al tronu ordoñu ii de lleón qu'aglutina baxo la so corona a los territorios de galicia asturies y lleón fixando definitivamente nesta ciudá la so capital y confirmando la so supremacía como reinu de lleón l'avance de les conquistes hacia'l sur y la aglutinación en tornu a lleón d'un territoriu cada vez más amplio trai consigo la nacencia de sounidaes políticuterritoriales nel so interior ye'l casu del castiella esti será adquirío pol rei navarru sanchu iii el mayor que lu dexará a la so muerte n'herencia al so fíu fernandu casáu esti cola hermana del rei lleonés formará una coalición navarrocastellana que tres una guerra y la muerte del rei de lleón na batalla de tamarón permitióy acceder al tronu d'ésti sicasí a la so muerte los territorios vuelven a ser repartíos ente los sos fíos son el reinu de lleón el reinu de galicia castiella que tamién adquier el rangu rexu y la ciudá de zamora a lo largu de los sieglos siguientes estos territorios pasarán a manes del mesmu o d'estremaos monarcas en socesives ocasiones conformando la corona de castiella con unes úniques cortes los estremaos territorios conservaben el so carácter de reinu y delles particularidaes xurídiques el rei qu'aglutinaba baxo la so corona toos estos territorios entitulábase rei de lleón de castiella de galicia añidiendo socesivamente los de los nuevos territorios que se diben conquistando ensin que sicasí conservaren una autonomía semeyada a la de la corona d'aragón asinamesmu nacerá de lleón otra unidá territorial de gran trescendencia posterior portugal que se constituyirá como reinu cal señalar a lo cabero como ún de los momentos más destacaos los reinaos d'alfonsu vi y alfonsu vii en lleón l'adopción del títulu d'emperador el primeru como emperador de les dos relixones el segundu como emperador d'españa el devenir de los reinos cristianos peninsulares nes décades siguientes pasará pola constitución de cuatro unidaes monárquiques la denominada corona de castiella conceptu qu'implica la esistencia d'un solu monarca sobre dellos y estremaos reinos y territorios lleón y la propia castiella además de galicia y otros la corona de aragón que se constituyera mediante la xunión dinástica en del reinu d'aragón y el condáu de barcelona el reinu de navarra y el reinu de portugal asina como toa una serie de reinos de taifa musulmanes nel sieglu xiii la corona de castiella la más puxante de les hispániques enantó los sos dominios hacia'l sur peninsular mientres que la d'aragón añidiría los reinos de valencia y de mallorca col rei xagó i el conquistador y posteriormente formaríen parte d'esta corona cerdeña sicilia y otros territorios del oriente mediterraneu na fin d'esti periodu y en competencia con portugal la corona de castiella anició la conquista de les islles canaries hasta entós habitaas esclusivamente polos guanches la ocupación al entamu foi llevada a cabo por parte de señores normandos que rendíen vasallaxe al rei enrique iii de castiella esti procesu de conquista nun finará hasta y será rematao por la propia aición de la corona castellana mientres na corona d'aragón la gran mortandá provocada pol andanciu de la gran peste de asina como de les males colleches qu'entamaron col ciclu de lo mal any primer provocaron una gran inestabilidá tanto social como económica a la muerte del rei martín i l'humanu los representantes de los estaos que constituyíen la corona d'aragón escoyeron nel compromisu de caspe a fernandu d'antequera de la castellana casa de trastámara como futuru rei fernandu i nel que recayíen por herencia materna los derechos dinásticos magar d'una revuelta protagonizada pol conde d'urxel fernandu i foi coronáu y entamó'l reináu de los trastámara na corona d'aragón dempués del espardimientu pol reinu de nápoles nel periodu d'alfonsu v el magnánimu la corona d'aragón sufrió una crisis nel principáu de cataluña provocada poles disputes ente xuan ii fíu de fernandu d'antequera y la xeneralidá de cataluña y el conseyu de cientu consell de cent por mor de la prindada del so fíu y herederu carlos de viana asina como poles tensiones de les clases sociales ente la busca y la biga y les revueltes de los campesinos de remensa que coincidieron cola guerra civil catalana y debilitaron a cataluña que perdió d'esi mou la hexemonía na corona aragonesa en contrapartida valencia convirtióse nel puertu marítimu que centralizó la espansión comercial de la corona d'aragón muestra de la so puxanza ye qu'algamó los habitantes a mediaos del sieglu xv paralelamente la capital llevantina esperimenta un puxu cultural conocíu como sieglu d'oru valencianu aragón ensin salida al mar quedó como proveedor de cereal ganáu y llana del restu de los estaos de la corona la so economía yera fundamentalmente agrícola y los privilexos de los ricoshomes y nobles impidieron el desendolcu d'una burguesía competente polo que'l so pesu nel marcu d'equilibrios ente los estaos de la corona aragonesa amenorgó cola xuba al tronu de fernandu'l católicu segundu fíu y herederu de xuan ii les tensiones sociales amenorgaron cola robla de la sentencia arbitral de guadalupe afitóse una nueva estructura nel campu catalán p'acabar cola conflictividá del mediu rural edá moderna na fin de la edá media col matrimoniu de sabela i de castiella y fernandu ii d'aragón estes dos corones peninsulares aliáronse conquistando'l reinu musulmán de granada en y posteriormente el de navarra en que continuó siendo un reinu acuñando moneda propia y con aduanes nel ríu ebro hasta les guerres carlistes del sieglu xix los reis navarros abellugáronse nes sos posesiones allende los pirineos y posteriormente convertiríense en rei de francia tamién entamaron una política matrimonial con portugal que finó en cuando felipe ii d'españa xubió al so tronu meciendo por cabera vez baxo un mesmu soberanu tola península ibérica en decrétase espulsión de los xudíos que nun tuvieren aceptao la conversión al cristianismu semeyando a felipe iv de francia el d'ochobre d'esi mesmu añu el xenovés cristóbal colón en nome de los reis católicos llega per primer vegada a américa coles sos naves en memoria d'esti fitu afitóse'l doce d'ochobre como'l día de la fiesta nacional d'españa antaño nomada tamién de la hispanidá y día de la raza entama la carrera pola esploración y conquista de les tierres americanes a la que se meceríen posteriormente otros países como portugal francia ya inglaterra entamando la colonización europea d'américa partiendo a islles del caribe hasta mesoamérica a cargu de francisco hernández de córdoba y dempués hernán cortes nel reináu de los reis católicos entama tamién una tímida espansión norteafricana conquistándose delles ciudaes ente elles melilla tres la muerte de sabela la católica en la so fía xuana asocédela nel tronu de castiella xuana taba casada con felipe i al que llamaron el fermosu fíu del archiduque d'austria y emperador del sacru imperiu romanoxermánicu felipe muerre bien mozu y a xuana incapacítasey por lloca el so fíu carlos i d'españa herieda les corones de castiella y aragón además del sacru imperiu romanoxermánicu y les posesiones de la casa de borgoña na so madurez decide retirase a la vida relixosa recluyéndose nel monesteriu de yuste cáceres en el so fíu felipe ii hereda la corona hispánica con toles sos posesiones y el so hermanu fernandu i d'habsburgu'l sacru imperiu romanoxermánicu felipe ii d'españa corónase rei de portugal en col nome de felipe i de portugal l'ordinal segundu caltúvolu pa respetar la vía castellana felipe i de castiella foi felipe'l fermosu nel so reináu prodúcense la victoria de lepantu en cola que se consiguió arrebater l'espardimientu de los turcos nel mediterraneu y la desastrosa aventura de la grande y felicísima armada en españa y en mayor midida castiella dada la prohibición de comerciu pa la corona de aragón sigue prosperando baxo la dinastía habsburgu per aciu del comerciu coles colonies americanes pero al tiempu sostenta guerres escontra francia inglaterra y les provincies xuníes cuando'l caberu rei de la dinastía de los habsburgu carlos ii d'españa morrió ensin descendencia felipe de borbón sobrín nietu de carlos ii y nietu del rei de francia lluis xiv asocediólu nel tronu col nome de felipe v d'españa siendo aceptáu y xuráu por tolos territorios d'españa a los pocos años de reináu prodúzse la guerra de socesión española ente y los decretos de nueva planta de felipe v suprimen o amenorguen los fueros y vezos de los reinos y territorios que llucharan escontra él na guerra de socesión dalgunos quieren ver nestos decretos una xunificación llegal d'españa pero per un llau los decretos al ser estremaos pa valencia aragón onde primero foi igual que'l de valencia pero llueu foi modificáu baleares y cataluña afectaron de miente estremada a cada territoriu y además tanto navarra como les provincies vasques y el valle d'arán que nun faltaran al so xuramentu de llealtá a felipe v siguieron calteniendo los sos fueros en españa robla'l tratáu d'utrecht col que pierde les sos posesiones europees y poro dexa de ser la primer potencia mundial el restu del sieglu xviii foi'l sieglu de la ilustración fernandu vi y carlos iii fíos y socesores de felipe v faen una política de renovación que modernizó españa no que se conoz como despotismu ilustráu nesti sieglu anque españa continúa siendo una importante potencia francia y el reinu xuníu pasen a ocupar un protagonismu cada vez mayor nel escenariu internacional edá contemporánea la edá contemporánea nun entamó mui bien pa españa en na batalla de trafalgar la escuadra hispanofrancesa foi derrotada énte gran bretaña colo que significa la fin de la supremacía española nos mares mundiales a favor de gran bretaña mientres napoleón que tomara'l poder tres trunfar la revolución francesa aprovechando les disputes ente carlos iv y el so fíu fernandu ordenó l'unviu del so exércitu escontra españa en col pretestu d'invadir portugal y cuntando cola complicidá de manuel godoy a quien prometiera'l tronu d'una de les partes nes que camentaba dixebrar el país vecín imponiendo al so hermanu xosé i nel tronu ello ocasiona la guerra de la independencia española qu'avagaría años nesi tiempu ellaboróse la primer constitución española y una de les primeres del mundu nes nomaes cortes de cádiz foi promulgada'l de marzu de festividá de san xosé polo que popularmente se la conocía como la pepa tres la derrota de les tropes de napoleón na batalla de vitoria en fernandu vii vuelve al tronu d'españa nel reináu de fernandu vii la monarquía española esperimentará'l pasu del vieyu réxime al estáu lliberal tres la so llegada a españa fernandu vii deroga la constitución de y escorrexa a los lliberales constitucionalistes dando entamu a un terriu absolutismu mentanto la guerra d'independencia hispanoamericana continuará'l so cursu y magar del esfuerciu bélicu de los defensores de la monarquía española al rematar el conflictu únicamente les islles de cuba y puerto ricu n'américa siguirán formando parte del territoriu estatal d'españa qu'al finar la década ominosa y col encontu lliberal a la pragmática sanción de a la so vez organizaráse nuevamente en monarquía parllamentaria d'estamiente entrambos procesos revolucionarios darán orixe a los nuevos estaos nacionalaes esistentes anguaño y la fin del reináu de fernandu vii señala tamién la estinción del absolutismu en tol mundu hispánicu la muerte de fernandu vii abre un nuevu periodu de fuerte inestabilidá política y económica el so hermanu carlos maría isidro encontáu nos favoratibles absolutistes rebélase escontra la designación de sabela ii fía de fernandu vii como heredera y reina constitucional y escontra la derogación de la llei sálica de la dinastía borbón qu'impedía la socesión de muyeres a la corona españando la primer guerra carlista el reináu de sabela ii caracterízase pola alternancia nel poder de progresistes y moderaos magar esta alternancia motívase más por pronunciamientos militares d'entrambos signos que por una pacífica cesión del poder en función de los resultaos eleutorales la revolución de nomada la gloriosa obligó a sabela ii a abandonar españa convocáronse cortes constituyentes que se pronunciaron pol réxime monárquicu y a iniciativa del xeneral prim úfrese la corona a amadéu de saboya fíu del rei d'italia el so reináu foi breve pol cansanciu provocáu polos políticos del momentu y el refugu d'importantes sectores de la sociedá además de pola pérdida del so cimeru encontu el mentáu xeneral prim asesináu enantes de qu'amadéu llegara a pisar n'españa siguidamente proclamóse la i república que tampoco gozó de llarga vida anque sí mui axitada n'once meses tuvo cuatro presidentes figueras pi y margall salmerón y castelar nesti convulsu periodu produxéronse graves tensiones territoriales llegándose a producir fenómenos tan pintorescos como la declaración de la ciudá de cartaxena como cantón independiente y finó colos pronunciamientos de los xenerales martínez campos y pavía que sumió'l parllamentu la restauración proclama rei a alfonsu xii fíu de sabela ii españa esperimenta una gran estabilidá política per aciu del sistema de gobiernu preconizáu pol políticu conservador antonio cánovas del castillo básase nel turnu de los partíos conservador cánovas del castillo y lliberal sagasta nel gobiernu en morrió alfonsu xii y encargóse la rexencia a la so viuda maría cristina hasta la mayoría d'edá del so fíu alfonsu xiii nacíu tres la muerte del so pá la rebelión independentista de cuba en afala a los estaos xuníos a intervenir na zona y tres el tracamundiáu incidente del españíu del acorazáu maine el de febreru de nel puertu de l'habana declara la guerra a españa cola derrota españa perdió les sos últimes colonies cuba filipines guam y puertu ricu n'ultramar sieglu xx el sieglu xx entama con una gran crisis económica y la sosiguiente inestabilidá política hai un paréntesis de prosperidá comercial afaláu pola neutralidá española na primer guerra mundial la socesión de crisis gubernamentales la marcha desfavoratible de la guerra nel rif l'axitación social y el descontentu de parte del exército desembocan nel güelpe d'estáu del xeneral primo de rivera el de setiembre de afitó una dictadura militar que foi aceptada por gran parte de les fuerces sociales y pol propiu rei alfonsu xiii na dictadura suprímense llibertaes y derechos l'abegosa coyuntura económica y el crecimientu de los partíos republicanos fai la situación cada vez más insostentable en primo de rivera presentó la so dimisión al rei y marchó a parís onde morrió al pocu tiempu asocediólu na xefatura del direutoriu''l xeneral dámaso berenguer y dempués por breve tiempu l'almirante aznar esti periodu fue nomáu dictablanda decidíu a buscar un desenguedeyu a la situación política y afitar la constitución el rei permite la celebración d'eleiciones municipales el domingu d'abril de estes dieron una rotunda victoria a les candidatures republicanosocialistes nes grandes ciudaes y capitales de provincia magar el númberu total de conceyales yera mayoritariamente monárquicu el martes d'abril el rei declara las eleiciones celebradas el domingo me revelan claramente que no tengo hoy el amor de mi pueblo esa mesma nueche exíliase en francia una vegada'l rei abandonó les sos obligaciones proclámase la ii república'l d'abril la segunda república ábrense dos etapes bieniu reformista nos dos primeros años gobernó una coalición de partíos republicanos y socialistes el d'avientu de promúlgase la constitución de la república española declaróse la llibertá de cultu la voluntariedá de la enseñanza relixosa y otórgase'l votu a la muyer lo que noxó enforma a la ilesia católica qu'emitió una pastoral posicionándose al llau de la monarquía acometióse la reforma militar amenorgando l'escesivu númberu d'oficiales pasu previu pa modernizar l'exércitu y acabar col poder autónomu de los militares poniéndolos baxo l'autoridá del poder civil emitiéronse decretos destinaos a alliviar la situación de los xornaleros de la mitá sur d'españa y acometiéronse reformes agraries y sociollaborales como la llei de contratos de trabayu de de payares de pola que se regulaben los convenios coleutivos dictaminábense les condiciones de suspensión y rescisión de los contratos afitábase per primer vegada el derechu a vacaciones pagaes díes al añu y protexíase'l derechu de fuelga que baxo ciertes condiciones nun podía ser causa de despidu n'agostu de siguiendo la senda abierta por primo de rivera y descontentu poles reformes el xeneral sanjurjo executa un golpe d'estáu que fracasa espectacularmente bieniu conservador o bieniu negru nes eleiciones celebraes en nes que per primer vegada como consecuencia de la constitución de exerciten el so derechu al votu les muyeres trunfaron les dreches anque ensin mayoría suficiente nesti periodu payares de febreru de gobernaron los partíos de centruderecha encabezaos pol partido republicano radical d'alejandro lerroux xunto cola derecha católica de la ceda a diferencia de la relativa estabilidá política del primer bieniu colos dos gobiernos presidíos por manuel azaña el segundu foi un periodu nel que los gobiernos presidíos pol partido republicano radical tuvieron un permediu de tres meses de vida formáronse gobiernos en dos años ente los puntos básicos taben revisión de la constitución de y de la llexislación reformista del primer bieniu especialmente la social y la relixosa y abolición de la llei de reforma agraria de declaróse una amnistía por delitos políticos lo que sacó de la cárcel a tolos condergaos pol intentu de golpe d'estáu d'agostu de encabezáu pol xeneral sanjurjo conxelación de los salarios ya inclusive disminución aumentu de la xornada llaboral el clero volvió a cobrar sueldos del estáu reforzóse'l papel de los militares de duldosa llealtá hacia la república pese al xuramentu que toos ellos fixeran asina los más significaos ocuparon los puestos clave na cúpula militar el xeneral fanjul un conocíu monárquicu ultraderechista ocupó la subsecretaría del ministeriu el xeneral franco foi'l xefe del estáu mayor central a pesar de la oposición del presidente de la república en cuantes a la política agraria nun se renovó la ley de yunteros polo que miles de families viéronse espulsaes de sópitu de les tierres que cultivaben les organizaciones socialistes de xornaleros quedaron dafechu estartaes y los xurados mixtos nel campu dexaron de funcionar la entrada de la ceda nel gobiernu n'ochobre de desencadenó'l fechu más importante del periodu la revolución d'ochobre de que tuvo'l so focu n'asturies l'exércitu intervién y la insurrección acaba con más de mil muertos nos meses siguientes a la revolución d'asturies nun hai tampoco un plan de gobiernu perceutible más allá de la represión de los revolucionarios asturianos o los intentos de inculpar a azaña nos fechos les presiones recibíes dende tolos grupos parllamentarios acaben cola disolución de les cortes y la convocatoria de les eleiciones de febreru de eleiciones de tanto los grupos de derecha como d'esquierda formen llistes comunes p'agrupar el votu la ceda temerosa de nun consiguir la mayoría absoluta organiza'l frente nacional pela so parte los republicanos d'azaña y los socialistes a los que se sumen los comunistes ensámense nel frente popular la campaña desendólcase n'ambiente belicosu el resultáu foi axustáu el frente popular consigue'l de los votos más de escaños mentanto que'l frente nacional del votu malpenes escaños los conflictos d'orde públicu sucédense y son constantes los falanxistes insisten en provocar disturbios y en cometer atentaos escontra militantes d'otros partíos y fuerces del orde los grupos revolucionarios entamen una campaña de fuelgues ocupaciones de tierres y ataques a edificios relixosos dende les eleiciones asocediéranse les reuniones de xenerales pa propiciar un pronunciamientu militar en marzu de l'atentáu por parte de falanxistes escontra jiménez de asúa intelectual socialista y ún de los padres de la constitución de da lugar a la illegalización de la falanxe y a la detención de la so xunta política incluido josé antonio primo de rivera a finales d'abril dende la cárcel primo de rivera redactó una carta dirixida a los oficiales del exércitu que se distribuyó'l de mayu nella facía un llamamientu a la sublevación guerra civil el de xunetu de subleváronse les guarniciones del áfrica española dando aniciu la guerra civil españa quedó dixebrada en dos zones una baxo l'autoridá del gobiernu republicanu y otra controlada polos sublevaos na que'l xeneral francisco franco foi nomáu xefe d'estáu el sofitu alemán ya italianu a los sublevaos muncho más firme que'l sofitu de la xunión soviética y méxicu a la españa republicana y los continuos enfrentamientos ente les facciones republicanes permitieron la victoria de los sublevaos el d'abril de dictadura la victoria del xeneral franco supunxo l'afitamientu d'un réxime autoritariu el desendolcu d'una fuerte represión sobre los vencíos obligó al exiliu a miles d'españoles y condergó a otros tantos a la muerte o al internamientu en campos de trabayu el réxime practicó axusticiamientos asesinatos y desapaiciones forzoses más de desapaecíos la persecución política represión educativa relixosa y llingüística foi la tónica de años dende'l primer momentu los monárquicos vieron na llegada de los conservadores al poder como una bona ocasión pa retomar la so influencia sicasí los primeros años de la dictadura nun dexaron espaciu a la monarquía xuan de borbón conde de barcelona y padre de xuan carlos foi ún de los personaxes clave nesti periodu tres de la muerte d'alfonsu xiii nel exiliu yera'l principal aspirante al tronu mentanto'l pronunciamientu escontra la ii república quiso delles vegaes xuntase a les tropes golpistes cosa que refugó franco mentanto la ii guerra mundial estropiáronse les rellaciones ente'l conde de barcelona xuan de borbón el conde de barcelona criticó la posición proalemana de franco qu'ayudó direutamente al exe bandu conformáu por alemaña italia y xapón que lluchaba escontra los aliados col unviu de la división azul combatientes voluntarios españoles al frente oriental el dictador tomó baxo la so tutela y supervisión a xuan carlos i de borbón que viaxó con años a españa pa la so educación magar que franco caltuvo al país non belixerante na ii guerra mundial el so non disimuláu sofitu a les potencies del exe afaló a un aisllamientu internacional de calter políticu y económicu el resultáu foi un desastre económicu absolutu fundiéndose la producción a niveles inferiores a los algamaos enantes de la república la fame y la miseria azotó al réxime que namái contaba cola ayuda de rexímenes amigos salazar en portugal y perón n'arxentina aporte de trigu la decadencia del réxime sumió al estáu nuna fondera crisis en acabóse l'ayuda arxentina y el réxime énte la profunda crisis viose obligáu a buscar ayudes nesta situación el réxime de franco dexó de ser un enemigu políticu pa convertise n'alliáu estratéxicu pal control del sur d'europa na guerra fría ente estaos xuníos y la xunión soviética esto fizo que'l réxime franquista tuviese acercamientu a estaos xuníos fuera toleráu poles potencies occidentales y a la fin reconocío por les mesmes finando'l so aisllamientu robláronse alcuerdos económicos con estaos xuníos permitiendo l'asitiamientu de bases militares conxuntes hispanoestaoxunidenses n'españa en el presidente americanu truman concedió a españa millones de dólares y nel periodu comprendíu ente y españa recibió un total de millones de dólares poles bases militares asina mesmo españa consiguió l'ayuda del fmi y de la oece en marruecos que fora protectoráu español y francés adquirió la so independencia en franco nomó a xuan carlos de borbón nietu d'alfonsu xiii príncipe d'españa el so socesor a títulu de rei transición y democracia el dictador morrió'l de payares de a los dos díes proclamóse rei a xuan carlos i que tuviera baxo la tutela del dictador dende los diez años abrióse un periodu conocíu como transición remató col afitamientu d'una monarquía parllamentaria en dempués de la renuncia a los sos derechos históricos realizada por d xuan de borbón pá del rei tres les primeres eleiciones democrátiques adolfo suárez del partíu unión de centru democráticu centrodrecha foi elixíu presidente de gobiernu llevó a cabu importantes reformes polítiques y entamó les negociaciones pa la entrada d'españa na comunidá económica europea dimitió en nesti periodu la banda terrorista vasca eta cometió un gran númberu d'atentaos especialmente escontra miembros del exércitu y de les fuerces de seguridá asina como otros de calter indiscrimináu na sesión de votación d'investidura del socesor de suárez leopoldo calvosotelo ucd el de febreru f tuvo llugar un intentu de golpe d'estáu aniciáu por altos mandos militares el congresu de diputaos foi tomáu pol teniente coronel tejero l'intentu foi albortáu el mesmu día en roblóse en bruxeles el protocolu d'aferimientu a la otan dando aniciu al procesu d'inxertadura na alianza que remató na primavera de demientres el gobiernu d'ucd nes eleiciones siguientes venció'l partíu socialista obreru español con felipe gonzález como presidente de gobiernu caltúvose nel poder nes trés siguientes llexislatures en españa incorporóse a la comunidá económica europea precursora de la xunión europea y esi mesmu añu celebróse un referendu nel que se consultó al pueblu sobre la permanencia o non na otan el psoe defendió'l sí en españa apaeció de forma llamativa nel escenariu internacional cola celebración de los xuegos olímpicos en barcelona la declaración de madrid como ciudá cultural europea y la celebración en sevilla de la esposición universal expo nesti periodu prodúxose una fonda modernización de la economía y la sociedá españoles caracterizada poles reconversiones industriales y la sustitución del modelu económicu tardofranquista por otru de corte más lliberal lo qu'afaló a trés importantes fuelgues xenerales la xeneralización del pensamientu y los valores contemporáneos a la sociedá española el desendolcu del estáu de les autonomíes la tresformación de les fuerces armaes y l'enorme desendolcu de les infraestructures civiles sicasí hubo tamién una situación d'eleváu desemplegu y hacia la fin del mesmu prodúxose una importante entrulladura económica que nun entamó'l so recobramientu hasta cuando la tasa de desemplegu amenorgó del al y se destapó'l casu gal de terrorismu d'estáu les eleiciones de dieron la victoria al partíu popular con josé maría aznar como presidente cargu qu'exerció per dos llexislatures algamando nes eleiciones xenerales de la mayoría absoluta que caltuvo hasta onde'l psoe declaró vencedor sieglu xxi el sieglu xxi entamó colos efectos del de setiembre de que llevaron a españa a venceyase en dos conflictos la ocupación d'afganistán y la invasión d'iraq esti últimu conflictu y la xestión del atentáu del de marzu de en madrid provocaron un distanciamientu ente'l gobiernu y parte de la opinión pública española too ello desembocó na eleición d'un nuevu gobiernu del psoe tres les eleiciones xenerales celebraes el de marzu de l'euru moneda oficial na llamada zona euru d'europa dende convirtióse na moneda de cambiu oficial el de xineru de reemplazando a la peseta los ciudadanos entamaron a usalu na vida cotidiana magar de les protestes pola xuba encubierta de los precios que supunxo esti cambiu de moneda ente y prodúxose una importante espansión de la economía española basada fundamentalmente nel sector de la construcción que quedó acenada poles consecuencies globales de la crisis económica de na fin del sieglu xx españa recibió a una gran cantidá d'inmigrantes de países llatinoanoamericanos como ecuador colombia arxentina bolivia perú o república dominicana asina como d'estremaes zones d'áfrica asia y europa el fuerte crecimientu económicu de tipu espansivu que presentó'l país dende requirió una gran cantidá de mano d'obra según anunció'l direutor del bancu d'españa en febreru de españa podría asitiase como la séptima mayor economía del mundu el partíu socialista obreru español ganó les eleiciones celebraes el de marzu de convirtiéndose josé luis rodríguez zapatero nel quintu presidente del gobiernu de la democracia con zapatero como presidente del gobierno retírense les tropes españoles que permanecíen n'iraq ello ocasionó un considerable enfriamientu de les rellacionies diplomátiques colos estaos xuníos roblóse la constitución europea y realizóse'l referendu de la constitución europea nel que los ciudadanos españoles aprueben el tratáu tamién s'aprobó'l matrimoniu homosexual ente otres reformes de calter social prometíes nel programa eleutoral de los socialistes el miércoles de marzu de la organización terrorista eta anunció'l so segundu altu al fuegu frayáu'l sábadu d'avientu d'esi mesmu añu col allugamientu d'una furgoneta bomba na recién estrenada terminal del aeropuertu de barajas atentáu nel que dos persones perdieron la vida les eleiciones del de marzu de dieron la victoria de nuevo al psoe y renovaron el gobiernu de josé luis rodríguez zapatero los socialistes ganaron los comicios con escaños más que nes eleiciones de frente a los del partíu popular más que nes eleiciones de los partíos nacionalistes sofrieron un importante descensu a esceición de ciu que caltuvo los sos diputaos izquierda uxunida perdió'l so grupu parllamentariu propiu nel congresu de los diputaos al algamar solo escaños les eleiciones de postiaron y reforzaron el bipartidismu gobiernu y política españa ye una monarquía parllamentaria con un monarca hereditariu qu'exerce como xefe d'estáu el rei d'españa y un parllamentu bicameral les cortes xenerales división de poderes el poder executivu fórmalu un conseyu de ministros presidíu pol presidente del gobiernu qu'exerce como xefe de gobiernu ye'l monarca quien propón al presidente del gobiernu tres les eleiciones xenerales y quien lu caltién nel cargu mientres conserve l'enfotu del congresu de los diputaos el poder llexislativu afítase nes cortes xenerales que son el órganu supremu de representación del pueblu español les cortes xenerales compónense d'una cámara baxa el congresu de los diputaos y una cámara alta el senáu el congresu de los diputaos cuenta con miembros elixíos por votación popular en llistes zarraes y per aciu de representación proporcional escoyíos por circuscripciones provinciales pa servir en llexislatures de cuatro años el sistema nun ye absolutamente proporcional pola mor de qu'esiste un númberu mínimu d'escaños por circuscripción y úsase un sistema proporcional soncemente correxíú pa favorecer les llistes mayoritaries el sistema d'hondt el senáu cunta anguaño con escaños de los que son escoyíos direutamente per aciu del votu popular por circuscripciones provinciales en cadaguna de les cuales elíxense senadores siguiendo un sistema mayoritariu pa la llista mayoritaria pa la siguiente esceptu nes islles baleares y canaries nes que la circuscripción ye la islla y los otros son designaos polos órganos autonómicos pa servir tamién por periodos de cuatro años el poder xudicial ta formao pol conxuntu de xulgaos y tribunales integráu por xueces y maxistraos que tienen la potestá d'alministrar xusticia en nome del rei víase poder xudicial d'españa estáu de les autonomíes españa ye anguaño lo que se noma un estáu d'autonomíes un estáu formalmente unitariu pero que funciona como una federación descentralizada de comunidaes autónomes cada una d'elles con estremaos niveles d'autogobiernu les diferencies dientro d'esti sistema débense a que'l procesu de trespasu de competencies del centru a la periferia foi atalantao nun entamu como un procesu asimétricu que garantizara un mayor grau d'autogobiernu solo a aquelles comunidaes que buscaben una triba de rellación más federalista col restu d'españa comunidaes autónomes de réxime especial andalucía cataluña galicia navarra y país vascu per otru llau el restu de comunidaes autónomes comunidaes autónomas de réxime común dispondría d'un menor autogobiernu sicasí taba albidrao qu'a midida que foran pasando los años estas comunidaes foran adquiriendo gradualmente más competencies anguaño españa ta considerada como ún de los países europeos más descentralizaos ya que tolos sos estremaos territorios alministren de miente llocal los sos sistemes sanitarios y educativos asina como dalgunos aspectos del presupuestu públicu dalgunos d'ellos como'l país vascu y navarra además alministren la so financiación pública cuasi ensin cuntar esceición fecha del cupu cola supervisión del gobiernu central nel casu de cataluña navarra y el país vascu tán equipaos colos sos propios cuerpos policiales dafechu operativos y enxebre autónomos que reemplazan les funciones de la policía nacional nestos territorios sacante en navarra aínda en procesu de trespasu víase mossos d'esquadra ertzaintza y policía foral de navarra defensa la responsabilidá de la defensa nacional recái nes fuerces armaes que tienen asignaes per aciu del artículu octavu de la constitución española la misión de garantizar la soberanía e independencia de españa defender su integridad territorial y el ordenamiento constitucional les fuerces armaes españoles dixebráronse tradicionalmente en trés armaes exércitu de tierra armada y exércitu del aire a estes armeas súmase la guardia real un cuerpu protocolariu esgayáu que fai llabores fundamentalmente de seguridá españa forma parte de les naciones más importantes del eufor y del eurocuerpu asina mesmu ocupa una posición destacada na estructura de la otan na qu'inxirió en además de ser la sexta flota naval más poderosa y poseer el cuerpu d'infantería de marina más antiguu del mundu política internacional españa forma parte d'organizaciones globales como les naciones xuníes dende'l d'avientu de la organización del tratáu del atlánticu norte dende'l de mayu de y la organización pa l'andecha y el desendolcu económico continentales como la xunión europea dende'l de xineru de la organización pa la seguridá y la facendera n'europa el tratáu de la xunión europea occidental y de l'axencia europea de defensa y organizaciones que estrechen llazos hestóricos y culturales del vínculu transatlánticu como la xunión llatina la comunidá iberoamericana de naciones y l'abinia el gobiernu español contribúi a la financiación de la onu nun del so presupuestu añal drechos humanos na robla y ratificación de la convención escontra la tortura y otros tratos o penes crueles inhumanos o degradantes cat y na convención internacional sobre la eliminación de toles formes de discriminación racial cerd españa reconoció la competencia de recibir y procesar comunicaciones individuales por parte del comité pa la eliminación de discriminación racial perteneciente a la comisión de drechos humanos organización territorial españa ye un estáu organizáu territorialmente en comunidaes autónomes y ciudaes autónomes el títulu viii de la constitución afita la organización territorial del estáu en municipios provincies y comunidaes autónomes éstes con competencies pa xestionar los sos propios intereses con un ampliu nivel d'autonomía poderes llexislativos presupuestarios alministrativos y executivos nes competencies esclusives que l'estáuyos garantiza al traviés de la constitución de cada estatutu d'autonomía anque navarra nun se constituyó propiamente en comunidá autónoma siendo una comunidá foral y nun teniendo desendolcáu un estatutu d'autonomía sinón articulando un ameyoramientu de los sos fueros tradicionales ye considerada comunidá autónoma a tolos efectos según la interpretación del tribunal constitucional cada comunidá autónoma ta formada por una o delles provincies faciendo un total de dende adoptóse nomenclatura de les unidaes territoriales estadístiques o unidaes nuts de trés niveles con fines meramente estadísticos basaos nes normatives europées y fixados pol eurostat les provincies españoles y les dos ciudaes autónomes alcuéntranse clasificaes nos niveles nuts les comunidaes autónomes alcuéntrense clasificaes nos niveles nuts y pa los niveles nuts creáonse los grupos de comunidaes autónomes reclamaciones territoriales y territorios en disputa españa reclama históricamente la retrocesión de la colonia anguaño territoriu británicu d'ultramar de xibraltar magar amosóse últimamente favoratible a fórmules de soberanía compartida la reclamación entamó dende'l momentu en que tropes angloholandeses tomaron la plaza en nome del archiduque carlos durante la griesca de socesión española pasando posteriormente a manes britániques per aciu del tratáu d'utrecht la reclamación que incluyó operaciones militares foi particularmente intensa durante'l sieglu xviii sumió durante'l xix y primer metada del xx y foi llevada pol gobiernu franquista a naciones xuníes durante la década de ellí encuadrada nos procesos descolonizadores españa obtuvo l'encontu a la so postura al reconocer les resoluciones al efeutu y que'l procesu descolonizador debía respetar el drechu a la integridá territorial d'españa y que los intereses y non los deseyos de los xibraltareños debíen ser respetaos víase historia de xibraltar'' españa nun reconoz sicasí la soberanía británica sobre l'istmu qu'amece'l continente col peñón otramiente portugal nun reconoz la soberanía española sobre la fastera na provincia de badajoz d'olivenza qu'inclúi los municipios d'olivenza y táliga magar nun reclama activamente la so soberanía cedida por portugal a españa per aciu del tratáu de badajoz les resoluciones del congresu de viena son interpretaes de forma diverxente por dambos países mientres portugal camienta qu'aquelles obligaben a españa a devolver olivenza españa cuida que se trata d'una cenciella declaración de bonos deseyos ensin capacidá resolutiva razón pola qu'olivenza siguió amecida a españa a la fin españa nun reconoz les pretensiones de soberanía de portugal sobre les islles xabaces tamién la soberanía sobre'l despobláu isllote de perejil alcuéntrase disputada con marruecos anque desaloxada tres l'incidente de la islla perejil por alcuerdu ente entrambos países nun s'alcuentra asitiada ellí denguna fuerza militar o policial ensin que denguna de les partes tenga renunciao a les sos pretensiones de soberanía otramiente marruecos reclama informalmente la cesión de los territorios de ceuta y melilla asina como les denominaes places de soberanía nel continente africanu dalgunos movimientos irredentistes en marruecos como'l partíu istiqlal reclamen l'inxerimientu nel nomáu gran marruecos de les islles canaries independentismu esisten n'españa estremaos movimientos políticos de signu independentista venceyaos a nacionalismos como por exemplu'l vascu el gallegu o'l catalán que reclamen la independencia d'españa de los territorios nos que son activos estos movimientos danse cimeramente en cataluña galicia navarra y el país vascu onde esisten partíos esplícitamente independentistes como la unión do povo galego esquerra republicana de catalunya aralar o ea asina como los seguidores de la llamada izquierda abertzale la so postrera denominación formal ye batasuna partíu illegalizáu n'españa pero llegal en francia otramiente partíos como'l bng pnv y ciu oscilen ente postures autonomistes y abiertamente independentistes arriendes esisten otros nacionalismos de menor influencia como'l castellán y l'andaluz y partíos políticos que los refrenden como'l pcas y eulvca iulvca xeografía asitiada n'europa occidental ocupa la mayor parte de la península ibérica y fuera d'ella dos archipiélagos el de les islles canaries nel océanu atlánticu y el de les islles baleares nel mar mediterraneu y dos ciudaes ceuta y melilla nel norte d'áfrica asina como l'enclave de llivia en francia arriendes tien posesiones menores non continentales como les islles chafarines el peñón de vélez de la gomera y el peñón d'alhucemes toos frente a la costa africana la islla d'alborán les islles columbretes y una serie d'islles y isllotes alcuéntranse frente a les costes peninsulares n'estensión territorial ye'l cuartu país d'europa per darrera de rusia que ye'l mayor inclusive teniendo en cuenta solo'l territoriu conteníu n'europa ucraína y francia y el segundu de la xunión europea les llendes físiques d'españa son les siguientes al oeste portugal y l'océanu atlánticu el mar mediterraneu al este l'estrechu de xibraltar océanu atlánticu y mar mediterraneu al sur y los pirineos xunto col golfu de vizcaya y el mar cantábricu al norte clima españa tien un clima mui estremáu a lo llargo de tol so territoriu predomina el calter mediterraneu en cuasi tola so xeografía les costes del sur y mediterranees tienen un clima nomáu mediterraneu de costa que tamién tien el valle del guadalquivir temperatures suaves precipitaciones abondantes cuasi tol añu exceptu en branu a midida que nos adentramos nel interior el clima ye más estremu alcontrámonos col clima mediterraneu continental qu'abarca cuasi tola península temperatures baxes n'iviernu altes en branu y precipitaciones irregulares dependiendo de la posición xeográfica polo xeneral les comunidaes occidentales reciben más precipitaciones que les orientales asina pues galicia y el cantábricu tienen un clima oceánicu caracterizáu pola abondanza de precipitaciones durante tol añu especialmente n'iviernu y unes temperatures fresques el clima de monte puede observase n'altitudes altes cordillera cantábrica pirineos altos puntos de la c ibérica sistema central y cordilleres bétiques asina como n'altitúes altes en canaries au se dan temperatures baxes iviernos fríos o mui fríos y precipitaciones xeneralmente abondantes los climes áridos o semiáridos menos de mm añales alcontrámoslos en dellos puntos peninsulares del este almería afamáu'l desiertu de tabernas o'l cabu de gata au se rexistren menos de mm añales granada guadix murcia alicante y valle del ebru onde l'efeutu foehn ye'l principal causante de tan baxes precipitaciones el calter sotropical ye característicu de les islles canaries con unes temperatures calecíes durante tol añu y poques precipitaciones más abondantes nes islles occidentales sicasí esti clima tamién se da nes costes sureñes de la península málaga granada almería onde tienen temperatures relativamente cálides mentanto tol añu anque les precipitaciones son dalgo más abondantes qu'en canaries sistemas montañosos el relieve d'españa carauterízase por ser eleváu abondo con una altitú media de metros y montés si se compara col restu de países d'europa con esceición de suiza austria y los microestaos d'andorra y liechtenstein cuya altitú permediu ye mayor abondo na españa peninsular el relieve articúlase alredor d'un gran tesu central qu'ocupa la mayor parte del centru de la península ibérica y que tien una altitú media de metros fuera de la meseta ta la depresión del ríu guadalquivir asitiada nel suroeste de la península y la del ríu ebru nel noreste de la mesma los cimeros sistemes montañosos son pirineos sistema ibéricu cordal cantábrica sistema central y cordales bétiques sobética y penibética demografía españa tenía habitantes en xineru de la densidá de población de habkm ye menor que la de la mayoría d'otros países d'europa occidental y la so distribución a lo llargo del territoriu ye mui irregular les zones más densamente poblaes concéntranse na costa y alredor de madrid mientres que'l restu del interior alcuéntrase mui soncemente ocupáu árees metropolitanes l'aniciu d'entidaes alministratives qu'agrupen a los municipios que costitúin un área metropolitana ta nes manes de les comunidaes autónomes hasta'l momentu nun esiste denguna área metropolitana regulada por un órganu alministrativu asina por exemplu l'área metropolitana de barcelona foi suprimida en pola xeneralidá de cataluña dalgunes árees metropolitanes coinciden sicasí con comarques que la so regulación ta tamién en manes de les comunidaes autónomes asina ya too según estudios non oficiales les árees metropolitanes en sentíu demográficu que sobrepasaben en los habitantes son les siguientes área metropolitana de madrid habitantes área metropolitana de barcelona habitantes área metropolitana de valència habitantes área metropolitana de sevilla habitantes área metropolitana de málaga habitantes área metropolitana de bilbao habitantes área metropolitana central d'asturies habitantes área metropolitana de alacantelx habitantes área metropolitana de zaragoza habitantes área metropolitana de vigo habitantes área metropolitana de granada habitantes área metropolitana de la bahía de cádiz habitantes área metropolitana de las palmas de gran canaria habitantes área metropolitana de murcia habitantes demografía habitantes en según el institutu nacional d'estadística ine distribuyíos per comunidaes autónomes según la siguiente tabla referencies enllaces esternos otan

el principáu d'asturies principao d'asturias en gallegoasturianu principado de asturias en castellanu o simplemente asturies ye una comunidá autónoma uniprovincial d'españa asítiase nel noroeste de la península ibérica llendando al norte col mar cantábricu al oeste con galicia al este con cantabria y al sur con castiella y llión recibe'l nome de principáu por razones históriques al ostentar l'herederu de la corona d'españa'l títulu nobiliariu de príncipe d'asturies asturies tien una población en retrocesu de habitantes repartíos per un territoriu de km dividíu alministrativamente en conceyos la so capital ye la ciudá d'uviéu mentes que xixón ye la llocalidá más poblada otros conceyos con gran población son avilés siero mieres o llangréu asturies según el so estatutu d'autonomía ta considerada comunidá histórica nel so artículu poseye un muérganu d'autogobiernu d'orixe medieval llamáu xunta xeneral fundáu nel añu como consecuencia de la so tresformación en principáu por orde de xuan i de castiella tamién poseye dos idiomes propios l'asturianu y el gallegoasturianu llingües que nun siendo consideraes oficiales cuenten con un estatus xurídicu de proteición toponimia el términu asturies vien dau pol nome de los sos antiguos pobladores los ástures primitivos habitantes de les ribes del ríu ástura l'esla hasta la dominación romana el nome d'ástures englobaba non solo a los de la meseta cismontanos sinón tamién a la xente del norte tresmontanos ye bien dable que l'etnónimu ástures designare nun principiu a una de les munches tribus que más tarde pasaren a definir un conxuntu de xentilidaes baxo un mesmu nome por asemeyu como asina asocedió ente los galaicos colos kallaekos de toles maneres nun paez haber dulda que los stures tomaren el nome del ríu qu'habitaben el stura esla la etimoloxía rellaciona astura cola raíz pie protoindoeuropéu steur pokorny ampliu enancháu qu'aplicao a una corriente fluvial pudiere significar tamién pasu abegosu amás de ser un axetivu afayadizu pa designar al ríu más importante del territoriu ástur nun ofrez oxeción llingüística nenguna ye propio del celta camudar el diptongu ie eu primero en ou y dempués en u teutates touta tutatis y una bona prueba d'ello dánosla estrabón cuando trescribe'l nome antiguu na forma astoures el raigañu caltiénse nel sánscritu sthūrá enancháu trupu avésticu stūra ampliu enancháu llargu xermanu stūr ampliu islandés stūra y les más variaes formes del alemán y anglosaxón stieren stiuri stiura stiure steuer stēor etc y magar que nun s'afayen fácilmente vocablos derivaos d'esta raíz nes llingües celtes de güei tuvo de ser d'usu común nel galu darréu la bayura d'hidrónimos conseñaos na bretaña pliniu glosa'l stur y un sturia na boca l'elba na galia cisalpina asitiábase la tribu de los esturos y un ríu stura anguaño trés ríos en kent suffolk y dorset llámense stour amás del esla en llión astura y un regatu de nome astuera en llastres colunga suxeríerase otra hipótesis astura pue remanecer del euskera asturu suerte aztikeria maxa aztura vezu o asta y ura peña y agua respeutivamente y en tal casu sería orixinalmente una designación de los vascones pa los celtes o la rexón qu'ocupaben el mesmu hidronímicu ástura documéntase como estola nel oriente d'asturies nun escritu de pa referise al ríu seya al que los romanos llamaríen simplemente como fluvium historia ocupada por grupos humanos dende'l paleolíticu inferior nel superior asturies carauterizóse poles pintures rupestres de la so rexón oriental nel mesolíticu desendolcóse una cultura orixinal l'asturiense introduciéndose darréu la edá del bronce identificada polos sos megalitos y túmulos na edá del fierro el territoriu tuvo sometíu a la influyencia cultural celta con raíces na tradición llocal del bronce final atlánticu desenrolláronse un conxuntu de comunidaes que construyiríen y habitaríen en castros estes poblaciones evolucionaríen llocalmente a lo llargo de tol primer mileniu enantes de la nuesa era hasta l'arribada de los romanos al noroeste peninsular que percibiríen a diches poblaciones como parte d'una materialidá étnica los ástures que nun correspondería cola realidá ya que difícilmente eses comunidaes caltendríen una conciencia clara de pertenencia a una estructura sociopolítica más allá d'entidaes llocales comarcales estructuraes n'unidaes territoriales como valles o cuenques fluviales la conquista romana ente'l ec y el ec fadría entrar a asturies na historia nesti periodu romanu destaquen les esplotaciones auríferes realizaes pol estáu romanu col oru del occidente asturianu como centru del esquema territorial n'época altoimperial la esplotación minera decayería nos sieglos iiiii dc en favor de les mines romanes de la rexón de la dacia conquistada pal imperiu entóncenes l'otru esquema complementariu d'estos momentos seríen les esplotaciones agropecuaries les villes romanes como les de veranes xixón o memorana ena amás del surdimientu de nucleos fortificaos como sessio xixón tres más d'un sieglu ensin presencia forana los suevos y los visigodos ocuparon el territoriu nel sieglu vi anque'l so grau d'influyencia cultural y política ye tovía discutíu ente los historiadores l'abanicu va ente los que defenden la independencia dafechu del reinu de toledo hasta los que falen d'una total visigotización magar les escavaciones arqueolóxiques más recientes faen suponer la presencia d'una estructura política indíxena estable dende mediaos del sieglu vii dando mayor verosimilitú a la postura primera nel sieglu viii nel contestu de la conquista musulmana de la península ibérica asturies amuésase como un área de difícil penetración y influyencia si bien el grau de presencia musulmana tamién ye un tema debatíu acordies col mitu establezse en la independencia del reinu d'asturies tres la victoria de pelayu na batalla de cuadonga de magar entós esti reinu escomienza la so espansión incorporando baxo la so órbita'l desiertu demográficu dende'l ríu eo hasta'l dueru creando per esti periodu un arte propiu l'arte asturianu estendíu pelos sos dominios hasta'l sur de galicia nel sieglu x el centru de poder treslládase dende uviéu a llión dando llugar al reinu de llión dende esi momentu l'aislamientu favorecíu pola cordelera cantábrica el treslláu de los centros de decisión del reinu y el movimientu de la frontera colos reinos de taifes d'alándalus fai que les referencies históriques seyan escases tres la rebelión del fíu d'enrique ii de trestámara créase'l principáu d'asturies hebo dellos intentos d'independencia los más conocíos fueron los del conde gonzalo peláez o la reina urraca qu'inda consiguiendo importantes victories al final fueron derrotaos poles tropes de castiella nel sieglu xvi algamó pela primer vegada los habitantes duplicándose cola llegada del maíz americano nel sieglu siguiente el de mayu de la xunta xeneral del principáu d'asturies declárase soberana y decláray la guerra a francia siendo la primer institución d'españa en refugar la invasión asturies solicida ayuda a inglaterra de manera oficial unviando emisarios a esti país nesi momentu fórmense cuerpos militares propios como'l reximientu de candás y lluanco el de xineru de l'oficial rafael del riego oriundu de tuña tinéu sublévase en cádiz proclamando la constitución de dende entama la esplotación del carbón aniciando la revolución industrial nel país especialmente na zona centru del principáu más tarde establécense otres industries siderúrxiques puxantes en la felguera mieres y xixón nel sieglu xix y n'avilés na segunda metá del xx arriendes de la industria naval dende'l xix el d'ochobre de la cuenca minera entama un alzamientu revolucionariu contra'l gobiernu de la ceda recién constituyíu dalgo qu'entendíen como un avance del facismu n'españa y el so cabezaleru josé maría gil robles yera consideráu por munchos como'l hitler español la revolución de duró díes siendo reprimida duramente pol exércitu de la república española nel corriente d'esta sulevación minera proclámase la república d'obreros y campesinos d'asturies na revolución d'ochobre protagonizada polos mineros de les cuenques uviéu queda afarada en bona parte lleguen a quemase ente otros edificios el de la universidá atacáu polos revolucionarios que cuntaba con una biblioteca na que guardaba fondos bibliográficos de valor estraordinariu que nun se pudieron recuperar o'l teatru campoamor nesti casu prendíu poles fuercies gubernamentales la cámara santa na catedral foi dinamitada anque pudieron salvase les sos ayalgues el de xunetu de col xeneral francisco franco bahamonde como cabezaleru una parte del exércitu español sulevóse contra'l gobiernu de la ii república dando empiezu a la guerra civil n'astuties el conflictu divídese en dos bandos al sumase uviéu al güelpe d'estáu del de xunetu el d'agostu de proclámase en xixón el conseyu soberanu d'asturies y llión presidíu pol dirixente sindical y socialista belarmino tomás que llegó a solicitar l'ingresu na sociedá de naciones el d'ochobre de acaba'l conflictu cola victoria de les tropes nacionalistes nel frente norte y l'exiliu de los miembros del conseyu soberanu nos años y nel términu d'una dura represión a lo llargo de los cuarenta años de dictadura franquista la política proteicionista fadría d'asturies la sesta provincia más rica d'españa propiciao tamién poles nacionalizaciones de la minería siderurxa y del sector naval nel añu apaez el llamáu surdimientu época de renacencia cultural y llinguística asturianes promovida por organizaciones asturianistes como conceyu bable al tiempu qu'esporpollaba movimientu autonomista en recupérense los ayuntamientos democráticos y en concédese l'autonomía destaca tamién la influyencia escasa del asturianismu políticu encabezada entóncenes pol partíu asturianista que solo algamó representación na xunta xeneral en dos ocasiones iii y iv llexislatures fuertemente afeutáu pola reconversión industrial de la década de el principáu tenta güei de potenciar los sos recursos paisaxísticos y naturales con vistes al sector turísticu xeografía física asturies tien una superfície aproximada de km llenda al norte col mar cantábricu al oeste con galicia al sur cola provincia de llión y al este con cantabria la so situación xeográfica favoreció un aislamientu históricu cola meseta y un acercamientu de les rellaciones mercantiles y de comunicación col llamáu arcu atlánticu cerca del del territoriu asturianu dedícase a superficie forestal el a cultivu y paciones y el a aries urbanes o d'usu artificial del suelu llocalización divisiones alministratives tres la muerte del rei pelayo el territoriu asturianu algamaba cásique'l d'anguaño ye nel llibru liber testamentorum pelayanu del sieglu xii onde se define'l territoriu de la provincia asturiense del reinu de llión intra fines asturiarum a pirineis montibus usque in ora maris a flumine magno quod dicitur ove usque in flumin quod dicitur deva según elli el territoriu asturianu defínese ente los montes cantábricos y la mar y dende'l ríu eo fasta'l ríu deva nos más de los mapes cartográficos fechos del sieglu xvi endelantre vese una división alministrativa doble les asturies d'uviéu y les asturies de santillana la d'uviéu tenía la llende occidental nel ríu eo mentes que pela parte oriental llegaba hasta'l ríu seya onde entamaba l'asturies de santillana que llegaría hasta cerca de santander san andero perteneciendo al territoriu de vizcaya nun primer momentu y constituyendo llueu xunto con laredo santoña y cabezón de la sal el territoriu de les cuatro villes d'onde surdirá cantabria pel sur les asturies llendaben cola cordelera cantábrica nel mapa cartográficu editáu en por charles hubert primer xeográfu del rei d'españa entama a nomase principáu d'asturies tando entovía dividíu na asturies d'uviéu y l'asturies de santillana de magar cola división provincial a imitación de la francesa dibúxase la contorna d'anguaño dende esti momentu desapaez de la cartografía l'asturies de santillana pasando esi territoriu dende'l ríu deva a la provincia de santander güei'l territoriu asturianu asítiase na zona templada del hemisferiu norte nel norte de la península ibérica ente los y los de llatitú norte y los y los de llonxitú oeste topografía el relieve asturianu ta marcáu pola fragmentación del macizu ibéricu na oroxenia alpina polo que se da un anovamientu na cordelera cantábrica también foi importante'l sometimientu costeru sufríu nel terciariu pola dinámica llitoral a rasgos xenerales carauterízase poles siguientes dos unidaes morfoestructurales la rasa costera les rases asturianes son amplies llaneres qu'empiecen nel veril de los cantiles y terminen por confundire coles estribaciones montesines más cercanas a la mar ye la única unidá qu'homoxeniza'l relieve asturianu y enánchase a lo llargo de tol llitoral seicionada namás polos calces fluviales principales siendo poro la única unidá común a tou esti territoriu la cordelera cantábrica el borde meridional d'asturies ye percorríu por un cordal de montes peraltos que s'empobina haza'l mar al traviés de les sierres llitorales y se funde al sur colos relieves llanos de la meseta lleonesa la cordelera cantábrica estiéndese dende galicia hasta cuasi'l país vascu sicasí ye nel tramu asturianu onde presenta relieves más acusaos y cotes más altes otro rasgos importantes son fuertes pendientes asturies ye mui montesina con una pendiente media del y del territoriu con pendientes superiores al alta altitú media la metá del territoriu asítiase penriba de los metros d'altor disposición complexa tien una rasa llitoral al norte y la llinia de cumes de la cordelera cantábrica al sur ente dambes la disposición orográfica ye pervariada según seya de la fastera occidental central o de la oriental dientro del relieve asturianu estrémense dos unidaes d'importancia desigual la rasa llitoral del territoriu y el macizu asturianu hidrografía asturies tien abondanza d'agua los ríos llagos y banzaos son alimentaos davezu poles numberoses precipitaciones que recibe ríos los más de los ríos asturianos son curtios con fuerte pendiente y caudal intensu por mor de la proximidá de los montes a la mar faciendo altes cabeceres los únicos ríos que cuenten con una cuenca más o menos definida coinciden colos que ofrecen unes dimensiones superiores al restu ello ye el nalónnarcea el navia y el seya les trés cuenques fluviales más importantes el complexu nalónnarcea que riega la parte central d'asturies ye'l de mayor estensión llonxitudinal y tamién el más caudalosu el ríu nalón naz nel puertu de tarna treviesa'l valle de llangréu y pasa pel conceyu d'uviéu recoyendo les agües del caudal y del nora na redolada de pravia axúntase'l narcea hasta aportar al cantábricu formando al morrer la ría de san esteban el ríu navia que naz na provincia de lugo riega'l postreru occidental d'asturies y termina'l so percorríu na villa que lleva'l so nome formando una pequeña ría na so boca el ríu seya el más representativu del oriente asturianu naz nel macizu de los picos d'europa y tres recibir aportaciones de los ríos de monte y dempués del piloña y del zardón muerre formando ría a l'altura de ribeseya rexistren un caudal mediu como consecuencia de les precipitaciones abondantes la direición dominante de los cursos fluviales eo navia sella deva ye surnorte sacantes el nalón que presenta una direición seno llagos y banzaos los llagos y llagunes asturianos son pequeños y poco abondantes la zona de mayor abondanza llacustre alcuéntrase nos conceyos de cangas del narcea somiedo el au del vae ye'l mayor d'asturies y área del monte de cuadonga los más son d'orixe glaciar ocupando sectores de valle d'antiguos circos otros tienen el so orixe en depresiones o na alimentación de dalgún ríu soterrañu o nel desxelu los banzaos o pantanos suelen tar asitiaos en depresiones naturales del terrén y de manera artificial pretenden retener l'agua pa estremaos usos rescamplen los del ríu navia arbón doiras y salime los del nalón tañes y rusecu asina como'l de la barca nel ríu narcea clima el clima xeneral n'asturies ye oceánicu con precipitaciones abondoses repartíes a lo llargo del añu y temperatures seles tanto n'iviernu como en branu debío a lo accidentao de la xeografía asturiana hai infinidá de microclimes de los que se podríen distinguir trés la franxa climática del llitoral oceánicu lluviosu mui influyida pola mar la franxa climática suroeste oceánicu interior con un clima más continetalizáu la franxa central con menor influyenciada marítima y una evidente presencia del clima alpín como en toles rexones del cordal cantábrica mediu ambiente el plan d'ordenación de los recursos naturales d'asturies porna estableció nel añu como desenrollu de la llei de mayu de la proteición de los diferentes espacios naturales del país esta llei de proteición autonómica ye'l desenrollu autonómicu de la llei estatal de proteición y conservación de los espacios naturales flora y fauna esisten n'asturies cinco parques naturales el parque natural de las ubinasla mesa el parque natural de ponga el parque natural de les fontes del narcea y del ibias el parque natural de redes y el parque natural de somiedo asina como un parque nacional el de los picos d'europa problemes medioambientales delles aiciones humanes influyen negativamente sobre'l mediu natural asturianu y xeneren dellos problemes medioambientales quemes forestales esti ye ún de los problemes más graves a los qu'ha enfrentase'l país la mayoría son provocaos por distintos intereses económicos como pagar precios más baratos pola madera d'un terrén calcináu esti problema xorrez amás pola composición de munches viesques asturianes poblaespor pinos o ocalitos que prienden con mayor facilidá que los árboles autóctonos contaminación la mayor parte del territoriu asturianu sufre problemes de contaminación de l'agua del suelu o de l'atmósfera derivaos de la elevada producción de residuos urbanos y de les emisiones contaminantes de los vehículos y la industria los derrabes de petroleu al mar les agües de los ríos que va mui pocos años corríen prietes pol carbón o les arribaes de carbón como les producíes pol barcu castillo de salas fundíu frente a xixón son dalgunos exemplos d'esta problemática ensugamientu de los humedales los humedales son zones nes que desendolca una bayura d'especies animales y vexetales sicasí delles d'estes aries fueron secaes pa convertiles en terrenos cultivables o edificables como nes sableres de salinas o verdiciu perda de la biodiversidá asturies tien una gran variedá d'especies vexetales y animales sicasí la sobrevivencia de dalgunes d'elles como l'osu pardu o'l gallu montés ta en peligru por mor de l'esfarrape del so hábitat natural política y gobiernu el principáu d'asturies asturies exerce'l so autogobiernu que la constitución españolay garantiza como comunidá autónoma la norma institucional básica ye l'estatutu d'autonomía d'acuerdu con ello el principáu d'asturies ta formáu por una serie d'instituciones de gobiernu ente elles la xunta xeneral ye'l muérganu supremu de representación del pueblu asturianu los sos miembros son elixíos polos ciudadanos de forma democrática pa desempeñar el papel llexislativu ta constituyíu por diputaos escoyíos por representación proporcional con llistes de partíos zarraes per un total de años asinamesmo correspuende a la xunta xeneral aprobar los presupuestos de la comunidá autónoma la presidencia del principáu encabezada pol presidente esti escueye'l conseyu de gobiernu que'l so llabor ye controláu pola cámara el presidente ye la representación más alta d'asturies polo tanto ye'l representante del poder executivu d'esti territoriu el gobiernu o conseyu de gobiernu conocíu popularmente como'l gobiernín ye'l muérganu superior colexáu que dirixe la política y l'alministración del principáu el gobiernu ta presidíu pol presidente del principáu el vicepresidente y los de les otres conseyeríes con too ello guarda una serie de competencies de distintu ámbitu como la educación la sanidá o la economía arriendes d'estes instituciones esisten otres instituciones creaes pol mesmu estatutu esti ye'l casu de la sindicatura de cuentes muérganu de garantía y control al quey correspuenden les funciones de fiscalización de l'actividá económicofinanciera del sector públicu d'asturies la institución máxima del poder xudicial n'asturies recái sobre'l tribunal superior de xusticia les sos competencies inclúin toles instancies y graos sacante los recursos de casación y revisión nos órdenes civil penal y social los recursos que se deduzan contra los actos y disposiciones de les alministraciones públiques nos términos qu'estableza la llei orgánica del poder xudicial nel orde contenciosoalministrativu y les cuestiones de competencia ente muérganos xudiciales n'asturies el conseyu de gobiernu ye una entidá integrada na estructura gubernativa asturiana la so capital y sede ye la ciudá d'uviéu el primer presidente d'asturies ente y foi rafael fernández álvarez del psoe que foi siguío por pedro de silva hasta ente y tenemos una continuación de gobiernos socialistes encabezaos por juan luis rodríguezvigil primero y antonio trevín dempués ente y sergio marqués ye escoyíu presidente na única etapa de gobiernu del pp n'asturies el so socesor vicente álvarez areces consigue caltenese nel gobiernu ente y siendo'l presidente asturianu con más años nel poder en gana les eleiciones francisco álvarez cascos de fac viéndose obligáu a repetir los comicios en y faciéndose col gobiernu del principáu hasta güei javier fernández del psoe asturies nun poseye una policía autonómica pero sí cuenta con una unidá de policía ascrita dende payares de encargada de la custodia d'edificios públicos la escolta de personalidaes la coordinación y control de les funciones de seguranza conseñaes a les empreses de seguranza privada y la inspeición y control del xuegu símbolos asturies tien trés símbolos representativos propios recoyíos nel so estatutu d'autonomía la bandera cola cruz de la victoria en mariellu sobre fondu azul de los brazos de la cruz cuelguen les lletres griegues alfa mayúscula y omega minúscula surde gracies al ilustráu xovellanos na época de la invasión napoleónica cuando la xunta xeneral del principáu d'asturies declárase soberana y crea un exércitu pa responder a los invasores a principios de sieglu xx fernán coronas day el nome dazuleste l'himnu oficial ye lasturies patria querida escrita por ignacio piñeiro un músicu cubanu que fixo'l cantar pa homenaxar a so padre que yera asturianu y volviere a asturies pa morrer albídrase que la melodía foi adaptada d'una que cantaben los mineros silesianos que diben a trabayar a a les mines de la cuenca del caudal a principios del sieglu xx adoptóse oficialmente'l d'abril de el día d'asturies ye la xornada festiva del principáu celébrase'l día de setiembre coincide cola festividá de la virxe de cuadonga patrona d'asturies establecióse oficialmente'l de xunu de anque dempués d'un llargu discutiniu arroxáu polos partidarios del de mayu que víen al de setiembre como un día relixosu y inconexu cola formación del reinu d'asturies organización territorial conceyos a efeutos alministrativos el principáu d'asturies ta dividíu en conceyos figura llegalmente equivalente al municipiu la entidá menor que'l conceyu ye la parroquia que nun tien por qué coincidir necesariamente cola parroquia eclesiástica dientro de cada parroquia puen dase diferentes barrios y aldees los conceyos con más habitantes son veer la llista completa l'estatutu d'autonomía fala tamién de la posibilidá d'ordenación de comarques aunque llegalmente entá nun se desenrollaron sí esisten dalgunes alministraciones d'esti tipu establecíes en dellos conceyos pa la prestación de los servicios que son competencia conceyera asina como pa la ordenación planificación y promoción al esterior de la comarca estes son la comarca d'avilés que comprende los conceyos d'avilés illas corvera y castrillón y la comarca del nalón que comprende llangréu samartín llaviana casu y sobrescobiu a efeutos xurídicos n'asturies alcontramos trés circunscripciones eleutorales siendo la mayor de toes elles a efeutos poblacionales la central desde'l puntu de vista xudicial asturies dixébrase en partíos xudiciales con xulgaos de primer instancia na capital de caún d'ellos dende'l puntu de vista sanitariu asturias tien aries sanitaries distritos sanitarios zones básiques de salú y zones especiales de salú datos institutu d'información sanitaria parroquies eleiciones autonómiques los últimos resultaos de les eleiciones a la xunta xeneral fueron stylemargin auto colspan width bgcolorccc aligncenter eleiciones autonómiques bgcolorddd partíu alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright bgcolorff fsapsoe bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcolorff alignright bgcoloreff appp bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcefa alignright bgcolorcd pceixa bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright b bgcolorcfc alignright c bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorcfc alignright bgcolorffa cds bgcolorffc alignright bgcolorffc alignright bgcoloreeee pas bgcolorffff alignright d bgcolorffff alignright bgcolordddd uras bgcolorffff alignright bgcolorf fac bgcolorb alignright bgcolorb alignright bgcolorb alignright bgcolorb alignright bgcolorffff upyd bgcolorfae alignright bgcolor podemos bgcolorfa alignright bgcolorfa alignright bgcolorff c's bgcolorfdc alignright bgcolorfdc alignright vox alignright total alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright alignright economía indicadores económicos la economía asturiana cuenta con un sector primariu en retrocesu qu'ocupa al de la población activa con ganadería vacuna destacando la producción llechera agricultura maíz patates y mazanes y pesca siempre foi mui significativa la minería del carbón pero anguaño nun goza del papel preponderante d'antaño reduciendo'l so númberu de mineros nos años a los malapenes de güei el sector secundariu emplega al de la población activa siendo importantes la siderurxa especialmente allugada ente xixón y avilés l'alimentación los astilleros les armes les químiques equipos de tresporte etc nel sector terciariu afítase'l de la población activa y va n'aumentu asina la capital uviéu ye la ciudá que más crez en númberu d'habitantes siendo entá la mariñana xixón la más poblada fechu sintomáticu de la concentración de la población nos centros urbanos y de la importancia que'l turismu vieno d'adquirir nel país nos caberos años col eslogan asturies paraísu natural a pesar del esmantelamientu industrial que cincó a la comunidá en décades anteriores la renta por habitante medró nos caberos años hasta asitiase en en el paru ye ún de los principales problemes allugándose'l ésti nel mes de setiembre de en persones el preciu de la vivienda n'asturies ye'l séptimu más caru d'ente les comunidaes d'españa en pagábense euros por metru cuadráu siendo xixón la ciudá más cara euros el metru cuadráu dende'l puntu de vista financieru hai que destacar la presencia de la caxa d'aforros d'asturies caxastur fundada en los conceyos d'asturies tienen una delda pública global de miles d'euros infraestructura asturies tien ciertu aislamientu por mor del so relieve accidentáu dende la dómina romana les llexones comunicábense cola meseta al traviés de la vía de la plata que cruza la cordelera cantábrica llegando hasta la ciudá de sevilla l'actual a en cuantes al tren col deserollu del ferrocarril nel sieglu xix comunicóse col restu de la península principalmente con llión y cantabria nel principáu alcuéntrase ún de los puertos más importantes del cantábricu el musel que tien rutes comerciales diaries con francia y reinu xuníu aeropuertos asturies cuenta únicamente con un aeropuertu comercial l'aeropuertu d'asturies asitiáu en santiagu'l monte castrillón y un aeródromu l'aeródromu de la llamorgal allugáu en llanera l'aeropuertu d'asturies tien llinies aeries diaries con palma de mallorca madrid barcelona lanzarote sevilla y selmanales con tenerife sur alacant málaga valencia bruxeles londres y xinebra l'aeropuertu rexistró un aumetu curiosu de pasaxeros dende en hasta en pero notó una baxada en hasta siendo'l aeropuertu d'españa a elli puede accedese al traviés de l'autovía del cantábricu a y la carretera n puertos por tamañu y importancia comercial destaca'l puertu d'el musel emplazáu nel cabu torres xixón ye ensin dulda el primer puertu graneleru del estáu el sestu nel ranquin xeneral de puertos españoles y el cuartu en resultaos d'esplotación la llinia principal de tresporte marítimu correspuende a l'autopista del mar xixón naoned sant nazer rede viaria les dos grandes exes asturianes son les autovíes a y a que crucen el país de norte a sur y d'este a oeste respeutivamente amás esiste un númberu puxante d'autovíes nueves dalgunes tovía en construcción o proyeutu como l'a l'a y otres terminaes como l'asi autovía minera y l'asii autovía industrial ferrocarril asturies poseye una de les infraestructures ferroviaries más importantes d'españa dada la importancia d'esti tresporte nel pasáu industrial del país güei cuenta con una rede enanchada de trenes de redolada na zona central ver trenes de redolada d'asturies servicios ofrecíos por renfe operadora y renfe feve tamién realicen servicios rexonales y de llarga distancia con ferrol santander llión madrid alacant y barcelona anguaño ta en construcción la variante de payares una infraestructura ferroviaria concebida pa dar accesu al ave con tiempos más reducíos con madrid y el restu d'españa sicasí vien recibiendo numberoses crítiques per parte de dalgunos sectores de la sociedá debío al so impautu medioambiental y al sobrecostu de les obres otros tresportes públicos tuvo gran sonadía l'anuncia del metrotrén d'asturies esti proyeutu al aumentar la densidá del tresporte ferroviariu en xixón y ser soterráu diba ser conocíu como'l metru de xixón la segunda fase permaneció paralizada dende la finalización de l'anterior en quedando'l túnel construyíu per tou esti tiempu ensin usu pero con un costu de mantenimientu de más de euros añales xeografía humana y sociedá demografía asturies cuenta con habitantes ine lo que representa un del total d'españa la so densidá de población de habitantes per km y ye daqué superior a la media española la población carauterízase por poseyer la tasa de mortalidá más alta d'españa por mil y la más baxa tasa de natalidá por mil polo que dende la población ta menguando dao que la natalidá representa namás el de la tasa de mantenimientu de la población anque les ciudaes grandes sí caltienen la so población en la población de asturias esperimentó un pequeñuy curtiu repunte que foi asumíu principalmente por uviéu y xixón y habitantes respeutivamente y otros conceyos nel restu de los conceyos la población amenorgó ye significativu'l despoblamientu nes cuenques mineres y el descensu sele na población d'avilés persones en el porcentaxe d'estranxeros ye del ine trés veces menos que la media estatal y solo per delantre de galicia y estremadura los principales coleutivos estranxeros son l'ecuatorianu del total d'estranxeros el colombianu y el portugués llingua la llingua propia del principáu d'asturies ye l'asturianu sacante na tierra del eonavia onde lo ye'l gallegoasturianu dambes llingües tienen un estatus de proteición nel estatutu d'autonomía sicasí la única llingua oficial del principáu sigue siendo'l castellanu según el ii estudiu sociollingüísticu d'asturies en el de los asturianos utiliza l'asturianu como llingua habitual el el castellanu y el les dos el de la población residente na comunidá utiliza davezu otres llingües l'asturianu ye una llingua romance falada por unes persones n'asturies noroeste de llión oeste de zamora y noreste de portugal tien el so orixe nel llatín vulgar faláu y evolucionáu nos reinos medievales d'asturies y de llión el testu más antiguu que se conoz nesta llingua ye la nodicia de kesos que data del añu mentes que'l documentu normativu escritu n'asturianu más vieyu que se conserva ye'l fueru d'avilés de a partir de la transición española la oficialidá del asturianu ye una de les reivindicaciones de diversos movimientos sociales gozando d'un alitar lliterariu conocíu como surdimientu en creóse l'academia de la llingua asturiana institución del principáu encargada de la so normativización estudiu la promoción y defensa l'asturianu poseye un estándar principal el reguláu pola academia de la llingua asturiana basáu na variante central demográficamente mayoritaria y dos normatives ortográfiques l'asturiana y la propuesta pol institutu de la llingua mirandesa anstituto de la lhéngua mirandesa qu'asoleyó una más restrixida a la variante mirandesa cuenta con una serie de variedaes dialeutales dividíes en trés bloques l'asturianu occidental l'asturianu central y l'asturianu oriental el gallegoasturianu' fálenlu unes persones ente los ríos eo y navia filolóxicamente ascríbese al grupu llingüísticu gallegoportugués presentando dalgunes traces que lu averen al asturianu occidental la so ortografía ta regulada pola alla dende vienen oficializándose dalgunos topónimos de llocalidaes na so forma tradicional anguaño queden mui pocos conceyos ensin la so toponimia vernácula oficializada usu actual de la llingua n'asturies como en tol dominiu llingüísticu asturlleonés el procesu de sustitución llingüística del idioma propiu pol castellanu alcuéntrase mui avanzáu col patrón clásicu pel que l'idioma desapaez primero nes ciudaes y llueu failo na zona rural güei anque'l afirma entender l'asturianu solo ente'l y el ye capaz de falalo mentes que'l so conocimientu escritu y usu social ye inferior al asina si bien en el tenía al asturianu como llingua materna les encuestes de reflexaben una cayida d'hasta cuasi la metá asitiándose nel nel ámbitu familiar y en xeneral nos ámbitos más primarios cercanos y informales l'asturianu resiste con mayor puxu l'avance del castellanu nestes situaciones hasta ciudadanos puen ser de contino falantes d'asturianu y hasta falantes avezaos sumando a los semifalantes pero según les rellaciones van faciéndose más públiques y formales el nivel d'usu de la llingua asturiana va amenorgando al pasu nos dominios más públicos nun lleguen de fechu a d'asturianos qu'aseguren usar la llingua vernácula davezu la falta de normalización nel ámbitu públicu y priváu y la escolarización precaria son percibíos polos asturianos traduciéndose nuna evidente falta de prestixu social y una ruptura significativa del relevu xeneracional del idioma la tendencia que se deduz del ii estudiu sociollingüísticu d'asturies afita dende una perda cuasi total de falantes patrimoniales en malapenes dos xeneraciones oficialidá del asturianu d'acuerdu coles encuestes el de la población ta a favor de la declaración d'oficialidá de la llingua asturiana y gallegoasturiana xunto col castellanu el ta a favor de la presencia del asturianu na escuela y a más de la metá de los encuestaos prestaríayos que fuere llingua vehicular a lo menos en parte del procesu educativu a pesar d'ello l'estatutu d'autonomía d'asturies sigue incumpliendo l'artículu de la constitución española que diz de forma imperativa la declaración d'oficialidá supón el reconocimientu per parte de l'alministración d'esa llingua como mediu de comunicación normal dientro d'ella y pa colos alministraos ello ye que los derechos de los falantes d'asturianu nun se deriven de reconocimientu de la oficialidá o non del idioma sinón de la so propia esistencia asina los asturianofalantes al igual que los falantes del restu de llingües españoles tienen el derechu reconocíu pola contitución a utilizar el so idioma nes sos rellaciones cola alministración y nos actos de calter públicu la carta europea de les llingües minoritaries asina lo afirma y ye una norma d'aplicación direuta n'españa una vuelta ratificada pol estáu en base a ello el de xunetu de el plenu del conceyu de bimenes siendo alcalde joaquín garcía convirtióse nel primeru d'asturies en declarar la oficialidá del asturianu lo que se dio en llamar l'espíritu de bimenes estendióse a otros conceyos como castrillón casu llanera llangréu llaviana teberga y morcín sicasí n'aquelli manifiestu pola oficialidá suscritu por alcaldes munchos fueron oxetu presiones polítiques talu foi'l casu de joaquín llorís entóncenes alcalde de cabranes quien disponiéndose a lleer el maniniestu nuna concentración n'uviéu foi llamáu al orde pol güei senador isidro fernández rozada finalmente dende febreru de hasta xunu de el tribunal superior de xusticia declara nules toles mociones estipulando que la competencia llingüística ye únicamente suya de magar entós tolos branos celébrase en bimenes la fiesta de la oficialidá en conmemoración d'aquellos fechos cultura y ociu belles artes y artes populares asturies ye la patria d'orixe artistes pictóricos importantes dende retratistes reales como miguel jacinto meléndez o carreño de miranda hasta pintores costumistes estilu cimeru nel país como ye'l casu de nicanor piñole evaristo valle o álvarez catalá venceyáu al costumistmu asturianista debío a la so ascendencia y crianza en cangas otros artistes de relevancia puen ser paulino vicente el mozu el pintor y tamién escultor candasu antón rodríguez el moscón amado gonzález hevia juan rubio camín o félix magdalena esti últimu con influyencies neoclásiques la obra d'aurelio suárez ye ún de los pocos exemplos de pintura surrealista asturiana los museos pictóricos más relevantes d'asturies son el muséu de belles artes d'asturies el muséu evaristo valle el muséu nicanor piñole el muséu barjola y el muséu casa natal de xovellanos otros como'l muséu palaciu de revillagigedo o'l llaboral centru d'arte y creación industrial acueyen esposiciones itinerantes de diversos tipos nel ámbitu de l'arquiteutura asturies poseye una herencia artística bayurosa de la que rescampla l'arquiteutura prerrománica autóctona arte asturianu con monumentos d'estilu ramirense como santa maría del naranco santa cristina de ena y samiguel de lliño asina como la ilesia de santuyano uviéu d'estilu alfonsín nel conceyu de villaviciosa atopamos la ilesia de san salvador de valdediós conocida popularmente como'l conventín y la ilesia de san salvador de priesca nel conceyu de cabranes destaca san xulián de viñón l'arte románicu ta mui presente ya que toa asturies yera una encruceyada de rutes xacobees destacando'l monesteriu de san pedru de villanueva cerca de cangues d'onís les ilesies de san esteban d'aramil siero san xuan d'amandi villaviciosa y santa maría de xuncu ribeseya el góticu nun ye mui abondosu anque esisten muestres curioses d'esti estilu como la catedral de san salvador d'uviéu alcuéntrase más presente'l barrocu pente medies de l'arquiteutura palaciega con exemplos notables como'l palaciu de campusagráu y el de velarde esti últimu sede del muséu de belles artes d'asturies de factura barroca destaca n'obra civil pública la ponte y portalgu de lluniego los fitos sielles o canapés presentes a lo llargo de la carretera a madrid y l'edificiu balneariu de les caldes de les caldes uviéu en la unesco declaró los monumentos d'uviéu y del reinu d'asturies patrimoniu de la humanidá esta declaración afeuta a la cámara santa de la catedral d'uviéu y la basílica de santuyano xunto con la foncalada una fonte pública allugada nel cascu vieyu d'uviéu d'época d'alfonsu iii en cuantes a arquiteutura contemporánea les muestres más representatives atopámosles nel centru cultural internacional oscar niemeyer esti proyeutu foi donáu al principáu pol arquiteutu brasilanu oscar niemeyer premiu príncipe d'asturies de les artes como regalu pol xxv aniversariu de la gala na so idea proyeutó una plaza abierta un llugar pa la educación la cultura y la paz sicasí nun se pue obviar que tanto la so construcción como la so xestión posterior nun tuvieron exentes de polémiques na llaboral ciudá de la cultura asitiada en xixón axúntase teatru formación o esposiciones temporales d'arte modernu na capital asturiana érguese una de les construcciones más representatives de l'arquiteutura moderna el palaciu de congresos d'uviéu del arquiteutu santiago calatrava premiu príncipe d'asturies de les artes en na lliteratura destaquen trés momentos históricos d'esplendor de les lletres asturianes dende la entrada nel sieglu xvii al barrocu gracies a antón de marirreguera y bernaldo de quirós el primeru escomienza nel sieglu xix cola ilustración asturiana de la mano de gaspar melchor de xovellanos so hermana xosefa xovellanos bruno fernández cepeda y antón balvidares siguíos por representantes de la corriente popular poética como xosé caveda y nava domingo hevia benito canella teodoro cuesta xuan maría acebal xosé maría flórez y gonzález xosé napoleón acebal y nolón amás de destacar enriqueta gonzález rubín como narradora el segundu identifícase col rexonalismu lliterariu a principios del sieglu xx con pin de pría constantino cabal enrique garcíarendueles pachín de melás y el famosu fernán coronas tres l'apaición de conceyu bable en al acabu de la dictadura franquista y en plena transición española tien llugar la tercer y última etapa d'esplendor de la lliteratura asturiana el surdimientu nesti momentu históricu llega a igualase en númberu a tolos autores de lo llargo de tola historia de la lliteratura n'asturianu anovando dafechu temes como la política l'amor o l'erotismu y adquiriendo gran relevancia la novela y los cuentos d'esta etapa que munchos críticos insisten en dividir en el primer surdimientu y el segundu surdimientu destaquen nomes como manuel asur miguel solís santos xuan xosé sánchez vicente antón garcía xuan bello dolfo camilo díaz ismael gonzález arias ana vanesa gutiérrez berta piñán xandru fernández o xulio arbesú les formaciones musicales más abondoses son les que representen les diferentes vocaciones espresives en tornu a la música tradicional más o menos evolucionada haza les nueves tendencies sonores destaquen gaiteros como xuacu amieva vicente prado el pravianu o hevia muyeres tuenda o n'arba ente los grupos tradicionales de recopilación etnográfica cristóbal caunedo héctor braga anabel santiago o marisa valle roso ente les figures anovadores de la tonada grupos de la llamada música celta la coá propinde corquiéu llan de cubel o felpeyu como los más conocíos llacín villa de xixón o camín de fierro ente les numberoses bandes de gaites ensin faltar d'artistes del surdimientu como'l dúu nuberu y cantautores como pedro pereira asturies tien tamién una bayura enorme de grupos de rock destacando los berrones dixebra ilegales warcry fe de ratas avalanch o stukas hai dellos cantautores destacaos como alfredo gonzález o toli morilla y tamién alcontramos artistes de hiphop como darck la eme mario fueyo o arma x francisco carrio nos circuitos comerciales gozaron recién d'ésitu melendi con un estilu qu'entemez dende la rumba al rock pasado per tou tipu d'estilos tangu pop o flamencu mentes que na década de los destacó tino casal ún de los miembros de la movida madrilana más xenuinos a principios de la década de entamó a surdir un movimientu de música alternativa mui arreyáu al xéneru indie conocíu como xixón sound que truxo incorporaciones destacables como australian blonde o manta ray esti riegu nun dexó d'aportar nomes nuevos como mus nosoträsh o'l cantautor nacho vegas antiguu componente de manta ray la orquesta sinfónica del principáu d'asturies ospa que tien a rossen milanov como direutor titular ye la principal orquesta del país ye significativu tamién el coru de la fundación príncipe d'asturies creáu en y dirixíu anguaño por josé esteban g miranda esti coru considérase como una de les formaciones más importantes d'europa siendo distinguíu nel añu pol parllamentu européu pol so serviciu destacáu en pro de la unión europea vezos y costumes la danza prima ye la mayor y más xenuina d'ente les asturianes prauticada nos momentos de celebración común y armada en cículu o en files paraleles garrándose del deu moñín y marcando'l pasu al tiempu esisten otros bailles y dances propies de gran sonadía como ye'l casu del pericote el corri corri el xiringüelu el saltón y por supuestu la xota estes celebraciones suelen acompañase musicalmente con gaita que ye l'instrumentu rei n'asturies asina como con zanfoñes bandurries violines acordiones panderos o castañueles el cantu tradicional más representativu del principáu ye la tonada nes sos distintes modalidaes nesti campu destaquen los artistes del sieglu xx como cuchichi el maragatu obdulia álvarez díaz la busdonga xuacu'l de sama juanín de mieres o autores más nuevos como mari luz cristóbal caunedo joaquín pixán el che de cabaños lolo'l de cabranes anabel santiago o marisa valle roso n'asturies esiste toa una rede de concursos y festivales de canción asturiana con una nómina curiosa de cantantes amateurs y semiprofesionales tienen tamién gran acoyida los populares cantares de chigre la vistimienta tradicional asturiana ta formada por los traxes y priendes comunes de los asturianos de a correspuende a un momentu modal común a toa europa y qu'evolucionó con elementos propios del país y de les costumes de determinaos oficios los elementos más xenerales d'estos traxes son la montera picona el xilecu los calzones la camisa y la faxa nel casu de los homes y el xustiyu el mandil la saya el dengue y el pañuelu nel casu de les muyeres son mui representatives les madreñes unos zuecos de madera concebíos p'andar per terrenos llentos que gracies a la so utilidá tovía siguen usándose hasta güei l'arquiteutura tradicional ye riquísima y presenta traces comunes con otros territorios del arcu atlánticu la construcción más singular y carauterística ye l'horru un graneru llevantáu del suelu por cuatro o más pegoyos que lu aislen de la humedá y de los ataques de les mures constrúyese de madera y la cubierta pue ser de teya pizarra o vexetal el cabazo ye una modalidá d'horru gallegu propia de la tierra del naviaeo qu'ofrez continuidá colos vecinos lucenses la panera ye una ampliación del horru que surdió tres la introducción del maíz americano asina mesmo son mui orixinales dalgunes construcciones rurales con cubierta vexetal como ye'l casu de los teitos ente les viviendes campesines más comunes figuren la casa mariñana y la casa de corredor más complexa y orientada al mediudía otres edificaciones destacaes son les llamaes cases d'indianos construyies polos emigrantes asturianos al tornar al so llugar d'orixe y identificaes poles palmeres nos sos xardinos en cuantes al ciclu festivu asturianu los eventos más significativos son el magüestu l'antroxu san xuan la navidá asina como les distintes romeríes estivales fiestes de prau destaca el de setiembre por ser el día d'asturies mitoloxía asturiana la mitoloxía asturiana ye l'imaxinariu que se tresmitió a lo llargo de xeneraciones n'asturies y en parte de llión trátase d'un conxuntu d'histories de tresmisión oral centraes en personaxes singulares o n'esplicar la esistencia d'elementos o particularidaes llocales l'orixe d'esta mitoloxía posiblemente recueya parte de les creyencies prerromanes de calter anismista como ye'l casu de les ayalgues el busgosu o les xanes más tarde la celtificación de los ástures tresformaría estos mitos p'amoldalos al so mou de percibir el mundu lo mesmo ocurriría dempués cola romanización retocándolos y afayándolos a la cultura dominante tamién los visigodos anque yá romanizaos llevaríen los sos mitos xermánicos y nórdicos que la ilesia católica encargaríase de remocicar al envís d'introducise pali que pali na sociedá personaxes les xanes xana ye'l nome que sey da n'asturies a la ninfa les xanes n'asturies tan lligaes a les fontes y saltos d'agua representaes como una moza d'enorme guapura roxa y de güeyos claros péñense a la oriella les fontes o llagos con peñes d'oru esperando a los homes pa embruxalos les ayalgues les ayalgues son les riqueces enterraes o escondíes d'otres dómines anque tamién se conoz por esi nome a una muyer mortal que sufre un fechizu siendo condenada a vivir nuna cueva enllena d'oru y piedres preciosos curiaes por cuélebres el fechizu col que se ven condenaes dótales tamién de ciertos poderes sobrenaturales como'l de poder entendese colos animales y plantes pa fender el fechizu un home debe de day muerte al cuélebre el cuélebre el cuélebre ye una culiebra xigante que curia a les ayalgues o a les xanes como son inmortales col pasar de los sieglos les escames vuélvenseyos enforma grueses saliéndoyos tamién ales d'esperteyu nun suelen salir de les cueves y cuando lo faen ye pa devorar al ganáu o a dalgún aldeanu el nuberu tamién conocíu nel occidente como reñubeiru o xuan cabritu ye'l ser qu'aguiya a les ñubes y a les tormentes represéntase como un home con barba pertupida que viste pelleyos de chives y un sombreru d'ala ancha pue ser terriblemente dañín coles persones escentellando praos y semaos si bien pue ser arrogando colos que lu ayuden el trasgu ye ún de los personaxes mas conocíos de la mitoloxía asturiana ye un ser pequeñu que tien la manzorga afuracada viste traxe y gorru coloráu vive nes cases y ye mui revolvín llegando a ocasionar grandes estroces causa graves trestornos na vida familiar n'aquelles cases qu'habita xiringando al ganáu azotando coses al suelu impidiendo que les persones duerman pela nueche etc el mitu del trasgu ta emparentáu a lo llargo del mundu con otros como puen ser los leprechaun o los boggie el trasgu vendría ser una personificación folclórica del fenómenu poltergeist na cultura tradicional asturiana el busgosu ye un ser metá home la metá castrón d'acuerdu col mitu mayoritariu ye'l señor de la viesca y de tolo qu'habita nella ye enemigu sangrín de los lleñadores y cazadores el diañu burllón ésti normalmente represéntase cola figura del caballu anque pue tresformarse n'otres criatures como castrones o inclusive humanos nun suel ser dañín pa colos humanos normalmente solo gasta bromes pesaes la güestia ye una procesión d'almes en pena qu'anuncien la muerte d'una persona normalmente ta formada por conocíos del muertu lleven güesos prendíos a mou de cirios y sudarios blancos en delles versiones del mitu lleven tamién la caxa del muertu pa carretar al ánima del futuru difuntu el güercu ye l'apaición a una persona d'un muertu futuru normalmente de lo so familia cuando'l que vio al güercu d'una persona visualiza a ésta nun tiempu y nun llugar nel que nuny foi posible tar físicamente ye cuando se creye quey queden poques hores o díes de vida el güercu pue considerase una anuncia de muerte o una despidida silenciosa l'home llobu igual que n'otres cultures del mundu n'asturies puen alcontrase histories que falen d'homes que per aciu de dalgún maleficiu viéronse condergaos a tresformase en llobos y a vivir como aquellos animales deporte asturies desenrolló una actividá deportiva puxante especialmente dende'l sieglu xx los más populares son el fútbol el piragüismu el balonmano el oquei y especialmente los bolos los clubes de fútbol más importantes d'asturies son el real sporting de xixón con temporaes en primer división y participaciones europees subcampeonatu de lliga y de copa del rei que güei milita en segunda división y el real uviéu que militó per temporaes en primer división en y agora milita en segunda división otros cuatro equipos xugaron en segunda división real avilés cf temporaes unión popular de langreo temporaes caudal deportivo temporaes y club deportivo ensidesa temporada en baloncestu el principal equipu ye l'uviéu cb anteriormente destacó'l xixón baloncestu equipu que tuvo temporaes na máxima categoría la lliga acb en balonmano asturies ye patria de grandes xugadores como los hermanos alberto entrerríos y raúl entrerríos o l'avilesín rubén garabaya toos ellos internacionales absolutos dellos equipos asturianos qu'anguaño compiten nes categoríes máximes de los sos deportes respeutivos son xixón hockey club en oquei sobre patines femenín xixón mariners en fútbol americanu club natación santa olaya en natación masculina y femenina el llano béisbol club en béisbol club unioquei xixón en floorball astur patín en patinaxe de velocidá sobre ruedes a nivel individual destaca n'asturies el pilotu carbayón fernando alonso campeón doblu del mundu de fórmula nos años y tamién n'automovilismu destaquen los pilotos alberto hevia campeón d'españa de rallyes d'asfalte en y y subcampeón en y josé antonio lópez fombona o daniel alonso tamién rescamplen el ciclista samuel sánchez medaya olímpica d'oru nos xuegos olímpicos de beixín na modalidá de ciclismu en ruta y chechu rubiera un acontecimientu deportivu mui popular tanto dientro como fuera d'asturies ye'l descensu internacional del seya prueba de piragüismu con participantes de varios países y que tien llugar tolos años nel tramu final del ríu seya ente les arriondes y ribeseya el primer sábadu d'agostu dende la década de con esti eventu da empiezu la selmana internacional de piragüismu n'asturies que finaliza col descensu internacional del cares n'asturies esisten tamién deportes autóctonos con gran afición d'ente estos los bolos son el más importante y n'asturies práutícase en varies modalidaes cuatriada batiente palma vaqueiru etc amás tienen importancia los deportes ivernales y de monte cuenta cola estación ivernal y de monte valgrandepayares que ye una de les primeres estaciones d'esquí con km de pistes más km d'esquí de fondu y que foi inaugurada en amás en marzu de inauguróse la estación ivernal de fontes d'iviernu con pistes d'esquí que tienen en total una llonxitú de m gastronomía tien elementos que la emparenten cola normanda y bretona el platu más conocíu ye la fabada potente guisu fechu con fabes una variedá de faba blanca acompañaes por chorizu morciella llacón y tocín esto sírvese aparte y se conoz col nome de compangu'' amás destaca la variedá de pexe fresco y mariscos del cantábricu y la calidá de la so carne de xata y de bue esisten más de cien variedaes distintes d'escelentes quesos artesanos de los que'l de cabrales ye'l más conocíu anque más populares n'asturies son el gamonéu l'afuega'l pitu etc y cuenta con denomación d'orixe si se prefier un postre dulce lo más tradicional ye l'arroz con lleche y les casadielles bien frites o al fornu atopamos tamién la famosa tarta charlota de xixón los carbayones y moscovites n'uviéu y el famosu tocín de cielu de grau ente otros postres tienen mui bona acoyida los frixuelos postre fechu con fariña lleche y azucre tamién ye típica la empanada asturiana la bebida asturiana por escelencia ye la sidra con un procesu d'ellaboración y un xeitu de consumu integráu dafechu na vida social asturiana colos sos pocos graos d'alcohol ente cuatro y seis la sidra allegra romeríes y xuntances y sigue desempeñando en chigres y espiches el papel indiscutible de bebida nacional d'asturies nos caberos años apaecieron con notable aceptación la sidra de nueva espresión y la esperada denomación d'orixe y nun podemos olvidanos de la sidra dulce ensin alcohol una bebida que se suel consumir nos amagüestos menos integrao pero non menos importante nel occidente tamién ye típico'l vinu que se produz nesa zona como por exemplu'l vinu de cangas del narcea con denomación d'orixe ver tamién reinu d'asturies príncipe d'asturies xeografía d'asturies montes d'asturies historia d'asturies aeropuertu d'asturies llista de conceyos d'asturies tresporte d'asturies camín de santiagu de la costa provincies d'españa asturias cebú filipines fasteres históriques d'asturies referencies enllaces esternos información turística estaya d'asturies nel open directory proyect

según l'estatutu d'autonomía d'asturies el territoriu del principáu ta formáu por conceyos los conceyos tán dividíos en parroquies en toa asturiespueden agrupase en comarques o mancomunidaes cada conceyu tien el so propiu alcalde mapa llista de conceyos ver tamién parroquies d'asturies comarques d'asturies partíos xudiciales d'asturies referencies enllaces esternos asturies llistes d'asturies

conceyu pue referise a una conxusta asamblearia o muérganu desliberativu conceyu abiertu sesión que faise en públicu convocando a elli a tolos vecinos del pueblu conceyu municipal muérganu que de cutio xunto al alcalde compón una municipalidá o ayuntamientu una demarcación alministrativa n'asturies y galicia conceyu y concello respeutivamente son los nomes que reciben los municipios dixébrense al empar a efeutos alministrativos en parroquies los conceyos esistieron tamién na lleón demientres tola edá moderna y en cantabria hasta n'álava y navarra concejo ye'l nome que reciben los pueblos que posein cierta autonomía dientro d'un municipiu el conceutu de conceyu inviértese respeutu al esistente n'asturies o galicia siendo equivalentes a les parroquies d'aquellos llugares ver conceyos de navarra en burgos concejo o lugar ye una dixebra qu'ha'l so propiu rexidor y forma parte d'un partíu o agurupación de dellos llugares de la merindá cada merindá municipiu cunta dende llueu con un alcalde anguaño la denomación merindaes engloba'l norte de la provincia de burgos en castiella y lleón en portugal cabu verde y brasil esisten dixebres alministratives semeyantes baxo'l nome de concelho otros conceyu ecuménicu xunta d'eclesiásticos d'una relixón pa tratar y decidir sobre dogmes y doctrina conceyu de la mesta asociación gremial de pastores y dueños de ganaos qu'axuntábense en xunta añalmente pa tratar de los negocios concernientes a los ss ganaos o gobiernu económicu d'ellos la xestión de les cañaes y pa distinguir y separtar les oveyes qu'amezárense coles de so ver tamién conseyu llista de conceyos d'asturies referencies enllaces esternos alministración llocal

la parroquia tamién llamada collación ye n'asturies la división alministrativa tradicional inmediatamente inferior al conceyu l'estatutu d'autonomía del principáu d'asturies recóyelo asina nel so artículu sestu nél prevé la reconocencia de la personalidá xurídica de les parroquies rurales como forma tradicional de convivencia y asentamientu de la población asturiana en desenrollu de dichu artículu díctase la llei de de payares pola que se reconoz tala personalidá xurídica y que prevé nel so articuláu aspectos tan importantes comol procedimientu de reconocencia les competencies de la parroquia rural el réxime orgánicu y funcional de les mesmes y los recursos de les parroquies les parroquies d'asturies tamién tienen una instancia inferior los barrios n'asturies nun tienen por qué coincidir cola parroquia eclesiástica magar que xeneralmente sí coincidan otres rexones del mundu onde les parroquies son unidaes alministratives en galicia tradicionalmente y d'alcuerdu col so estatutu d'autonomía la parroquia ye una institución asemeyada a l'asturiana n'andorra les parroquies son les unidaes alministratives nes que ta dividíu'l país otros países con una alministración asemeyada basada na parroquia antigua y barbuda barbados bermudes canadá dominica inglaterra granada guérnesei xamaica xerséi louisiana una parroquia ye'l nome que recibe'l condáu del restu'l país montserrat nueva gales del sur portugal llamaes freguesias saint kitts y nevis san vicente y les granadines gales referencies enllaces esternos xeografía instituciones d'asturies derechu d'asturies

la edá de piedra ye'l periodu nel que los seres humanos crearon ferramientes de piedra la madera los güesos y otros materiales tamién fueron utilizaos pero la piedra en particular el pedernal foi utilizada pa fabricar les ferramientes y armes de corte el tiempu qu'abarca esti periodu ye heteroxeneu según de la rexón de que se fale anque ye posible falar d'un periodu xeneral nomáu la edá de piedra pal conxuntu de la humanidá nun se pue escaecer que dalgunos grupos humanos enxamás desenrollaron la teunoloxía del metal fundíu y polo tantu quedaron sumios na edá de piedra hasta que s'alcontraron con cultures teunolóxicamente más desarrollaes en xeneral creyese que la edá de piedra emprincipió en dalguna parte del mundu va entre y millones d'años cola apaición de la primera ferramienta humana o prehumana esti periodu foi siguíu pola edá del bronce nesti les ferramientes de bronce llegaron a ser comunes el pasu d'una a otra edá foi ente los y ac tradicionalmente vien dividiéndose esta edá en paleolíticu con un sistema económicu de cazarecolección y neolíticu nel que se produz la revolución haza el sistema económicu productivu agricultura y ganadería referencies enllaces esternos

col términu de xuliuxuliu podemos referinos a como sustantivu xuliu o xunetu el mes séptimu del calendariu xulianu y gregorianu xuliu o joule una unidá pa midir la enerxía como nome propiu xuliu o xulio un nome propiu masculín y nesta acepción particularmente a xuliu césar políticu y militar na dómina final de la república romana referencies

la historia o hestoria ye'l rellatu de fechos pasaos que foron consideraos dignos de recuerdu por una sociedá determinada tamién ye la disciplina académica qu'estudia los acontecimientos del pasáu qu'afeuten a les sociedaes humanes esisten dos enfoques pa esti estudiu enfoque clásicu el periou qu'entama cola aparición de la escritura hasta anguaño dende esti puntu vista gran númberu de pueblos de la tierra nun tendrien historia hasta que se produz el contautu con sociedaes con escritura los acontecimientos ocurríos enantes d'esti periodu históricu denomínase prehistoria enfoque multiculturalista el periou dientru del cual ye posible obtener o reconstruyir un rellatu fiable de los acontecimientos que afeuten a un grupu humanu la historia clasifícase disciplines y ciencies auxiliares de la historia arqueoloxía epigrafía historiografía numismática referencies ver tamién repertoriu de fechos nota si usté fai dalguna aportación nesti sen en wikipedia rogamosy que consulte primero la seición de plantilles de cronoloxía pa asina algamar una coherencia ente tolos autores

el deporte ye una actividá física xeneralmente suxeta a determinaos reglamentos tien la doble vertiente del exerciciu y de la competición dalgunos deportes practíquense con vehículos o otros inxenios y nun requieren facer esfuerciu nesi casu son más importantes la maña y la concentración que l'exerciciu físicu idealmente'l deporte divierte y entretién ye una forma metódica ya intensa d'un xuegu que tiende a la perfeición y a la coordinación del esfuerciu muscular con mires a un ameyoramientu físicu y espiritual del ser humanu dalgunos deportes practíquense n'equipu y otros individualmente los deportes puen agrupase de la manera que vien darréu deportes tradicionales deportes de tirar bolos llanzamientu de barra llave rana patefa gomeru carreres carrera de llecheres carrera de panoyes carrera de sacos carrera con madreñes carrera con calderos deportes de fuercia tiru cuerda tiru al palu deportes agrícoles y mineros corta de tueros con hachu corta de tueros con tronzón concursu de cabruñar concursu de siega con gadañu concursu del sábanu concursu de corta de tueros concursu d'entibadores mineros deportes tradicionales de combate baltu deportes de pelotu baloncestu balonmano balón volea béisbol críquet escuax fútbol fútbol americanu fútbol australianu fútbol canadianu fútbol sala golf frontón oquei oquei sobre herba oquei sobre patinos oquei sobre xelu pelota vasca rugbi rugbi league tenis de mesa tenis voleibol waterpolo atletismu atletismu culturismu halterofilia deportes de llucha aikido boxéu esgrima jujutsu yudu kárate kendo llucha canaria sumo taekwondo deportes acuáticos esquí náuticu natación pesca piragüismu remu submarinismu surf vela windsurf deportes con armes caza tiru con arcu deportes aéreos acrobacia aérea paracaidismu paramotor parapente vuelu ensin motor vuelu llibre deportes na ñatura alpinismu deportes estremos escalada espeleoloxía senderismu deportes de ñeve esquí de fondu o nórdicu esquí alpín saltos d'esquí snowboard deportes con medios mecánicos automovilismu ciclismu motociclismu patinaxe skateboard snakeboard otros deportes air oquei hípica indiaca ultimate billar parkour referencies deporte

l'asturianu ye una llingua romance propia d'asturies perteneciente al subgrupu asturllionés esisten trés variedaes predominantes dientro d'asturies l'asturianu central oriental y occidental que ye la variante mayoritaria en lleón y zamora u se conoz como llionés qu'al empar poseyen más subvariantes magar que por razones hestóriques y demográfiques l'estándar llingüísticu fízose basáu nel dialeutu central d'asturies en cantabria conozse tradicionalmente al idioma col nome de montañés esiste una gramática del asturianu un diccionariu de la llingua asturiana y unes normes ortográfiques del asturianu historia la llingua asturiana ye'l resultáu del desendolcu del llatín llantáu pol imperiu romanu nel territoriu de los ástures y cántabros ya dende'l sieglu i de la llingua astur o llingües que falaben estos puelos preromanos poco se sabe pero de xuru que foi'l deprendizax del llatín con vezos llingüísticos y articulatorios estremaos a los romanos y por supuestu a los d'otros pueblos peninsulares lo quey dió'l so fustax propiu al traviés d'un procesu de formación calmu y progresivu de temprana documentación sobre too nos fueros avilés uviéu campumanes cartafueyos notariales de los sieglos xiixiii o'l llibru d'alexandre erroniamente atribuyíu a les lletres castellanes l'asturianu ye una de les fales meyor conseñaes na península ibérica la normalización llingüística ye por embargu un fechu muncho más recién mesmo qu'otres llingües minoriegues de la península darréu'l s xiv l'asturianu entamó a encoyer tres convertise'l castellanu na llingua de les clases altes y l'alministración asina nun ye fasta'l sieglu xvii que nun apaez el primer autor modernu con nome ya obra conocíos antón de marirreguera a elli síguiy francisco bernaldo de quirós del que numai llegó hasta güei'l poema el caballu llueu del sieglu xix dase un resurdimientu del asturianu que concuaya cola actitú amosada por gaspar melchor de xovellanos que reconocía la vitalidá del dialeutu d'asturies ya entamaba ente otros proyeutos un diccionariu en el que foi gran amigu d'él xosé caveda y nava iguaba la so colección de poesías en dialecto asturiano que diba ser el primer llibru imprentáu nesta llingua nel sieglu xix rexístrense los primeros intentos d'escribir n'asturianu codificáu en xuan junquera huergo finaba una gramatica asturiana xera fundamental que nun llegó a editase en apolinar de rato y hevia espublizaba'l vocabulario de palabras y frases bables que se hablaron antiguamente y de las que hoy se hablan en el principado de asturias sin embargo metanes el s xx l'asturianu entá se consideraba en xeneral un dialeutu o un conxuntu de fales conciencia a la que respondía la espublización d'abondos trabayos estremaos que dende venía realizando l'institutu d'estudios asturianos idea a traviés del so boletín la reconocencia de la esistencia del idioma asturianu cuayó en cola fechura d'un garrapiellu d'intelectuales nomáu conceyu bable ya encumó en cola confecha de l'academia de la llingua asturiana alla los sos estatutos vindiquen la codificación y la tresmisión de la llingua como ún de los sos oxetivos cimeros dende l'academia edita un boletín oficial lletres asturianes lla en cuantes a la codificación la gramática bable de cano rodríguez supunxo un importante intentu afitó la ortografía so la cenciellez ya menor distancia col castellanu nes siguientes décades ye perimportante'l llabor de l'alla qu'espublizó nel mesmu añu de la so fundación les primeres normes ortográfiques y entamos normativos siguieren la conxugación de verbos la gramática de llingua asturiana y a lo cabero el diccionariu de llingua asturiana demientres los caberos años les midíes pa protexer ya dar puxu a la llingua tienen llograo amenorgar l'asitiamientu de diglosia llantada a lo llargo los sieglos al endefechu entá nun foi a rabicar el billingüismu espardíu n'asturies que ye inorganicu ye dicir que tiende a la meza de les dos variedaes llingüístiques implicaes y asimétricu esto ye el castellanu sigui amenazando al asturianu darréu d'ello la vindicación del estatus de llingua oficial pal asturianu y la garantía de los plenos derechos de los asturianofalantes entá continúa vindicándose nes estayes sociales ya polítiques va pocu el tribunal constitucional alcordó pol autu de febreru reconocer el derechu de los ciudadanos a esbillar la llingua del procedimientu nes sos comunicaciones col principáu d'asturies imponiendoy a ésti la so obligación de tramitar los escritos ya'l so valir a tolos efeutos familia llingüística y carauterístiques xenerales indoeuropea itálica romance iberorrománica forma parte del subgrupu nomáu ástur tien como dialeutos internos tamién al nomáu montañés y estremeñu les carauterístiques xenerales y comunes a les fales del subgrupu ástur son ye dable que'l trazu más carauterísticu que define fonéticamente al dominiu llingüísticu asturlleonés seya l'enclín al piesllu de les vocales átones finales lleñi nuechi baxu llechi y non finales firida vicín vixigu custiella mulín furmiga etc el piesllu masivu que reduz a aui el vocalismu átonu produzse en tol dominiu asturlleonés y espárdese con particular fuercia pa les fales de transición col castellanu estremeñu ñubi grandi libru uerti na fala del rebollal nochi oci 'foz' mesmu y cántabru lus poblis lus hombris yo triji bebi tu uenti tardi lechi sin embargu pal asturianu l'alla tien normativizáu l'usu de les formes etimolóxiques nueche lleche vecín molín costiella etc palatalización de la inicial l lleche llingua lluna llosa llabor ye aquesti'l trazu común a toles faces del asturianu que llu dixebra mesmo del gallegu que del castellanu y fales de transición caltenimientu del fonema inicial f llatín que nel dialeutu oriental llo fai de xeitu aspiráu hx fégaduégadu afogaraogar femaema resultáu de palatal j viniente de ly y c'l latinos nun siendo nel dialeutu mirandés que presenta y nes faces b y d d'occidente que presenten t muyer abeya fueya güeyu soluciones en fonema prepalatal fricativu sordu pa los grupos latinos ss dyod x ks coxu xatu baxu mesmu resultáu pa los grupos iu gi ge nun siendo nel dialeutu asturianu oriental xuguugu xuntaruntar xeluelu xemaema muxirmuir resultáu palatal en tol dominiu asturianu pa los grupos cl pl fl y bl gl inda que con diferente materialidá fonética ll y ch llave clavem llover plovere llama flammam llande glandem inserción d'artículu ante l'axetivu posesivu el mio maríu la to casa enclisis o asitiamientu postverbal de los reflexivos ya complementos direutu ya indireutu nes afirmaciones contóme díxoy diérennos los llibros viénenvos a buscar proclisis o asitiamientu preverbal de los reflexivos ya complementos direutu ya indireutu nes negaciones ya nes subordinaciones nun me contó nuny dexé tienes que lo facer tuvi queylu dexar callo pa nun te cansar tienes que te llavar dáse tamién proclísis n'oraciones condicionales tres preposición de más infinitivu enantes de lo comer habríes llimpiálo perda de la r cabera del infinitivu énte pronome enclíticu xubilu cayese morrenos caltenimientu del grupu interior mb llamber llombu camba embelga reducción del grupu secundariu m'n a m fame semar enxame nome sacantes delles faces del asturianu oriental y na fala de la cabreira conversión en l del primer elementu de los grupos p't b't v't p'd v'd d'c v'c y t'm yelsu coldu dulda xulgar vilba dolce trelce selce lleldu recaldu mayoralgu davezu los diptongos ueuo y ie nun desendolquen énte n ponte fonte temblo morrendo conca ensin xustificación etimolóxica apaición de vocal i o yod epentética blandiu llandiu mundiu congriu muriu curtiu el sufixu viniente del llatín antiumamanteumam dulda nel resultáu y asina dase danza frente a sabencia o les pareyes matanzamatancia seguranzasegurancia etc caltenimientu del cuelmu n'r tienru teneru xenru generu vienres veneris senra senara cenrada incinerata tenrá tenera reaición escontra hiatos iguando yod epentética trayer oyer cayer criyar amiestu de e paragóxica tres llíquida átona r y l ámbare nácare trébole árbole cárcele fácile zúcare mármole dócile débile almíbare acíbare que dacuando desendolca con síncopa secundaria nacre zucre deble almibre acibre alcazre deseguranza de la nasal cabera átona que desapaez o afita col amiestu de e paragóxica quexumequexúmene dentamedentámene ensameensámene virxevírxene amiestu sin explicación etimolóxica del sufixu alu aru anu ensin que afeute al significáu de la pallabra viespaviespara ñicuñícaru conchacónchara ascuáscaru llascalláscara lluecalluécara xuncuxúncalu zuecuzuécalu calambrucalámbranu cabruncucabrúncanu murciegumurciéganu demongudemónganu tambutámbanu fuecafuécana etc davezu produzse síncopa secundaria xunclu noclanócala nuclanúcala viespre demongru ruedra ruédara etc apócope de la vocal cabera nos sufixos aseace claseclas envaseenvás fasefas enllaceenlláz nos sufixos iseice dicediz índiceíndiz hélicehéliz vérticevértiz análiseanalís y nos sufixos uce crucecruz conduceconduz duceduz dase en toles variedaes del asturianu y caltria pela llende del gallegoasturianu un fenómenu de metafonía que camuda la á e cuando la pallabra acaba'n a y la vocal del mediu ye zarrada asina dáse salia seya àstura esla plátiga plétiga águila éguila água égua árguma èrguma llárima llérima etc ye un trazu non normativizáu y por cuenta d'ello encamiéntase l'usu de les variantes etimolóxiques dixebra ente los prefixos des dende'l llatín dis y los prefixos es dende'l llatín ex el primeru marca idea contraria facerdesfacer iguardesiguar aniciardesaniciar mecerdesamecer el segundu indica aición esnidiar esgayar esmigayar tendencia a la epéntesis de oclusiva cum líquida nel aniciu de pallabra gurupu 'grupu' taranca 'tranca' barenga 'brenga' berezu 'brezu' garayu 'glayu' torozu 'trozu' calaviya 'llavía' garanu 'granu' embeligu 'ombligu' ye dable que seya un fenómenu de sustratu palatalización de ll del cuelmu r'l perlla pirula garllar garrulare burlla burrula parllar parolare carllos carolus arllós agrum lausi esterllina sterling orlla orula palatalización de ll del cuelmu s'l apusllar apuslar pustula islla islla insula pesllar peslar pestulare usllada uslada ustulata palatalización de ll viniente de l'asimilación r l character caretre caletre calletre miraculu milacru millagru parabola pallabra pallabra periculum pelicru pelligru palatalización de ll por aciu d'una yod a resultes d'un diptongu valentis valiente vallente calentem caliente callente alecrem aliegre allegre colobra culuebra culiebra cullebra alenitus alientu allentu variantes internes asturianu occidental modalidá llingüística del asturianollionés propia del les tierres asturianes occidentales ente los ríos navia y nalón occidente de les provincies de lleón zamora y salamanca la so extensión vien definía poles siguientes isogloses plurales femeninos en as caltenimientu de los diptongos decrecientes ei ou ausencia de neutru de materia asturianu central modalidá que s'espárde ente'l ríu seya y una linia que va de ena a la desembocadura del ríu nalón n'asturies y pel norte de lleón ye la variante modelu de llingua escrita la so extensión vien definía poles siguientes isogloses plural femenín es premedura de los diptongos ou ei en o y e neutru de materia lleche frío carne tienro isoglosa que lu xebra del asturianu occidental asturianu oriental variante que se fala ente'l ríu seya y la llinia que marca'l ríu miera con variante nel norte de cáceres y sur de salamanca la so extensión vien definida poles siguientes isogloses soníu nomáu como efe aspirada f representáu cola grafía onde les otres fales faen f dizse asina oguera acer igos ornu en cuenta de foguera facer figos y fornu plural femenín as esceptuando les poblaciones más averaes al marxe oriental del ríu seya onde se caltién es abes ormigues iyes etc tresformación de e final en i xenti tardi uenti en delles arees caltiénse'l neutru de materia pesllando en u agua friu xenti güenu ropa tendíu carne guisáu etc nos conceyos que llenden col ríu seya tanto al oriente como al occidente alcontramos nel so sistema pronominal l'estremu ente los pronomes direutos mete y los indireutos miti busquéte a ti y alcontrétebusquéti les llaves y alcontrétiles llévame a mi en carrullévami la fesoriaosoria en carru falantes según l'estudiu los asturianos y la lengua asturiana estudio sociolingüístico para el principado de asturias uviéu del profesor de la universidá del país vascu francisco llera ramos n'asturies habría falantes nativos n'asturies a los qu'hai d'amestar más que la usen como segunda llingua siendo a la falar y calletrar nesi estudiu cuntábense alrodiu de falantes d'asturianu central d'asturianu occidental y d'asturianu oriental estensión nel principáu d'asturies el so dominiu espárdese pel territoriu a l'esti del riu navia en cantabria onde con mayor o menor vitalidá algama hasta'l valle del ríu miera na provincia de llión estiéndese pela fastera norte y oeste hasta'l ríu cúa na de zamora pela parte oeste na provincia de salamanca especialmente nes fasteres occidental y meridional nel norte de la provincia de cáceres onde se conoz como estremeñu na comarca portuguesa de miranda de l douro ye llingua oficial y propia d'una población estimada nunos habitantes asturianu o bable n'asturies la llingua asturiana asturianu o bable tienen d'interpretase como términos referíos a la mesma fala pero con distintos matices llingua asturiana o asturianu ye la llingua falada n'asturies sicasí bable nun se refier a tola estensión de la llingua sinón a una variante llocal el términu usóse per primer vegada nel conceyu de carreño en el carreñegu carlos gonzález de posada escribía nes sos memories hestóriques del principáu d'asturies la primer constatación d'esti términu bable al referise al idioma asturianu qu'ellí carreño dicen vable darréu bable emplegóse con mayor o menor frecuencia pero enxamás goció de muncha fama nel raigón popular darréu que los asturianos denominaron mayoritariamente la so tradicional manera de falar como asturiano o asturianu asina consta por exemplu nel tomu i del atles llingüísticu de la península ibérica asoleyáu en au se recueyen los datos arrexuntaos n'encuestes orales efectuaes enantes de la guerra de y onde a la entruga de cuál yera'l nome que recibía la so llingua la mayoría de los encuestaos respondíen asturiano o asturianu lo mesmo ha de caltenese en tiempos más recientes según se desprende de la encuesta de llera ramos efectuada en la persistencia del términu bable nos ambientes más familiarizaos cola tradición escrita puede ser la responsable de que n'ocasiones nos niveles populares bable faiga sinónimu de fala zarrada la insistencia na diversidá llingüística ye dicir l'intentu en desaniciar la referencia al idioma propiu pa falar sólo de bables fizo de bable un heteroglotónimu qu'alquier un significáu despeutivu al ser usáu polos prexuicios políticos y estayes sociales contraries a la normalización del idioma fonoloxía la trescripción faise acordies coles normes del alfabetu fonéticu internacional vocales el sistema vocálicu del asturianu distingue cinco fonemes xebraos en tres graos d'abrimientu mínimu mediu y máximu y tres allugamientos central anterior y posterior consonantes gramática l'alfabetu el sistema fonolóxicu de l'asturianu tien representación escrita per aciu del alfabetu llatín d'esta miente l'asturianu emplega les lletres que vienen darréu vocabulariu la llingua asturiana ye'l resultáu del desendolcu del llatín faláu nel territoriu de los antiguos ástures y cántabros poro la inmensa mayoría de les pallabres de la llingua asturiana como de les otres llingües romániques vienen del llatín ablana augua falar güeyu home llibru muyer pesllar pexe prau suañar a esta base llatina hai qu'amestar les pallabres qu'entraren nel fondu léxicu del dominiu asturianu dende llingües falaes enantes de la llegada del llatín sustratu o dempués superestratu a la influyencia del sustratu y superestratu hai qu'amestar los emprestos posteriores a d'otres llingües sustratu de la llingua de los ástures y cántabros sábese bien poco anque ye dadero que tuviere allegau a dos llingües indoeuropees el celta y el lusitanu atrópense col nome de sustratu prellatín a les pallabres veníes de la llingua de los astures o d'otres llingües preindoeuropees falaes nesti territoriu bedul boroña brincar bruxa cándanu cantu carrascu comba cuetu güelga llamuerga llastra llócara matu peñera riega tapín zucar d'otra miente abondos celtismos fueren integraos pola mesma llingua llatina y pasaren dempués al asturianu bragues camín caballu camisa carru cerveza sayu superestratu col nome de superestratu conozse la influyencia que dexaren otres llingües posteriores a la llegada'l llatín nel asturianu fueren especialmente importantes los xermanismos xermanismos los pueblos xermánicos qu'asitiaren na península ibérica especialmente godos y suevos dexaren nel asturianu pallabres como blancu esquila estaca mofu serón espetar gadañu o tosquilar arabismos los arabismos pudieren llegar al asturianu direutamente per aciu de los contautos ente los falantes del dominiu asturianu colos árabes o con xente arabizao del sur de la península n'otros casos pudieren llegar al traviés del castellanu los que vienen darréu son dalgunos de los arabismos del asturianu acebache alfaya altafarra bañal posible llatín balnealem ferre galbana mandil safase xabalín azafate zuna zucre emprestos l'asturianu tamién recibió bona parte del so léxicu de llingües allegaes como'l castellanu el francés l'occitanu o'l gallegu a traviés del castellanu tamién llegaren pallabres d'idiomes más llonxanos n'orde d'importancia el castellanismu asítiase nel primer llugar na llista d'emprestos al asturianu sicasí en dellos casos pola mor del gran allegamientu entel castellanu y l'asturianu ye bien lluendio saber si una pallabra ye un emprestu del castellanu un resultáu común a les dos llingües dende'l llatín o un emprestu del mesmu asturianu pal castellanu dalgunos castellanismos n'asturianu son echar antoxu guerrilla xamón siesta rexa hoxaldre vainilla xaréu la conxunción y nel asturianu central asturianu medieval ye ocho asturianu medieval vuechu senabrés y mirandés vuoitu privilexu asturianu medieval privilleyu el castellanu valió tamién d'intermediariu pa la llegada de pallabres d'otros idiomes especialmente d'américa por exemplu pasando pel castellanu llegaren pallabres del náhuatl cacagüesa chicolate tomate del quechua cóndor llama del caribe caimán caníbal piragua o del arawak iguana furacán tamién pasaren pel castellanu delles pallabres veníes del inglés esprái fútbol güisqui oquei waterpolo o d'otres llingües bumerán de les llingües aboríxenes australianes pasando pel inglés cachalote del portugués caolín del chinu kamikaze del xaponés vampiru del serbiu o vodka del rusu dacuando los emprestos del gallegu son lluendios d'identificar pol allegamientu d'esta llingua coles variedaes más occidentales del dominiu llingüísticu astur suelen considerase pallabres d'orixe gallegu dalgunes como cachelos chombada falcatrúa o quimada los galicismos pallabres tomaes del francés y occitanismos apaecen bien ceo lo que paez ñiciar que los contautos con xente d'alluendi los pirineos fueren frecuentes non namás al traviés del camín de santiago sinón tamién per vía marítima munches d'estes pallabres pertenecen n'efeutu al léxicu marín anque na mayoría de los galicismos llegaren al asturianu per vía direuta n'otros casos pasaren enantes pel castellanu ente los galicismos podemos amentar sable malvís arranchar chalana coñá espáis foina galipote llixeru malvís mesón pote somier tolete vagamar xaqueta xamán xalé xarré xofer xira monxur arxán bixú madama búgare o bugre bugle 'bueyucu' buculus del occitanu vienen pallabres como hostal parrocha o tolla escritura dende los primeros testos l'asturianu emplega l'alfabetu llatín en l'academia de la llingua asturiana editó unes normes ortográfiques que con escases esceiciones son usaes pola práutica totalidá de los escritores n'asturianu orde alfabéticu y valor de los grafemes la trescripción faise d'alcuerdu coles normes del alfabetu fonéticu internacional dígrafos dellos fonemes represéntense con un dígrafu pareya de lletres grafíes dialeutales el dígrafu vaqueira emplégase pa representar dellos sones consideraos variedaes del fonema principalmente n'asturianu occidental ingua el dígrafu ts emplégase pa representar el soníu ts nun cal confundilu col anterior qu'apaez en pallabres con chit nel restu del dominiu nos conceyos de quirós y teberga otso cutsu el dígrafu yy emplégase pa representar el soníu k en zones de les brañes occidentales que se correspuende pero un llau a la y del restu del dominiu o ch y per otru a llch inicial muyyer fiyyu yyegar el grafema hache aspirada representa'l fonema h especialmente nes fasteres del asturianu oriental onde s'aspira la f llatina aba tamién apaez en dalgunes pallabres como guae o ispiar y pue emplegase en dellos emprestos del castellanu como los grafemes y nun apaecen nos más de los tipos de lletra emplegaos davezu tanto nos ordenadores como nes publicaciones gráfiques suelen camudase por h y ll otros grafemes pa reproducir sones de llingües daes principalmente del español y del inglés delles vegaes empléguense les lletres j jota k ka y w uve doble anque nun formen parte propiamente del alfabetu asturianu ex jalisco kuwait otres normes amás l'asturianu de miranda de l douro cuenta con una normativa propia venceyada a la portuguesa signos ortográficos l'asturianu emplega los signos ortográficos que vienen darréu l'acentu agudu enriba una vocal ñicia en dellos casos la sílaba tónica ex daqué llambión escocés móvil pláganu tamién s'emplega dacuando pa estremar monosílabos homónimos pá sustantivu padre pa preposición l'apóstrofu ' ente dos lletres ñicia que perdióse un son ente elles abri'l coche en cuenta de abri el coche la diéresis ponse enriba la vocal u cuando fai falta lleela nes secuencies güe güi güelu llingüística el guión curtiu emplégase delantre'l pronome personal y contestay nes pallabres compuestes políticorelixosu y en dellos casos más el guión llargu úsase principalmente na trescripción de testos dialogaos pa ñiciar que toma la pallabra un personaxe qué hora ye les dos y cuartu los signos d'entruga y allúguense al entamu y a la fin d'una fras interrogativa direuta qué hora ye los signos d'esclamación y allúgense al entamu y al cabu d'una fras esclamativa qué grande ye la coma el puntu el puntu y coma los dos puntos los puntos suspensivos el paréntesis les comines o sistema educativu la llei d'usu y promoción del asturianu diz que los neños con edaes ente los y los años han tener la posibilidá d'estudiar l'asturianu nel collexu como asignatura voluntaria anque nun se considera en tolos centros ye optativu col francés y l'alemán como segunda llingua d'enseñu nel bachilleratu en miranda de l douro ye tamién llingua optativa non asina en lleón aconceyamientos y comuñes l'academia de la llingua asturiana fundóse en col rixu de recobrar l'antigua institución que yá proyeutare xovellanos nel sieglu xviii l'aconceyamientu de xuristes pol asturianu fundóse en cola xida d'allendar curiar ya escucar del cumplir de les lleis asturianes ya españoles avenencies ya tratos internacionales roblaos pol estáu qu'afiten derechos llingüisticos palos asturianofalantes dellos escritores n'asturianu anque'l primer testu n'asturianu data del sieglu x nodicia de kesos y el primer testu llegal ye'l fueru d'avilés del sieglu xii nun ye sinón dellos sieglos depués cuando se tien anuncia del primer facer na lliteratura escrito el primer autor d'un testu lliterariu n'asturianu ye del sieglu xvii antón de marirreguera ca ca bernaldo de quirós xosefa de xovellanos xuan maría acebal teodoro cuesta pepín de pría fernán coronas alfredo villa y villa maría xosefa canellada mánfer de la llera nené losada vicente garcía oliva nacíu en xosé lluis garcía arias nacíu en manuel asur nacíu en xuan xosé sánchez vicente nacíu en manolo villarroel nacíu en andrés solar nacíu en david m rivas nacíu en miguel rojo nacíu en antón garcía nacíu en humberto gonzali nacíu en milio rodríguez cueto nacíu en adolfo camilo díaz nacíu en berta piñán nacida en xuan bello nacíu en pablo antón marino estrada nacíu en xaviel vilareyo nacíu en xosepe vega nacíu en lleón en xandru fernández nacíu en xurde álvarez nacíu en martín lópezvega nacíu en francisco javier pozuelo alegrefran allegrenacíu en lleón en ana vanessa gutiérrez nacida en códigos iso iso nun tien iso ast referencies enllaces esternos academia de la llingua asturiana diccionariu de l'academia de la llingua asturiana oficina de política llingüística del gobiernu del principáu d'asturies xunta pola defensa de la llingua asturiana promotora española de lingüística d'ú se sacó della información pa esti artículu espaciu y tiempu mapa del dominiu llingüísticu fai cien años estaya de webs asturianes en curlie open directory proyect diccionariu asturianu inglés de webster's online dictionary la edición rosetta diccionario general de la lengua asturiana edición en llinia del diccionariu dialeutolóxicu asturianuespañol de xose lluis garcía arias dominiu llingüísticu astur idioma asturianu

la pallabra política vien del términu griegu polis que significa ciudá el so nacimientu foi nel sieglu v enantes de cristu n'atenes la política ye'l procesu y la conducta de toma de decision d'un grupu la ciencia política estudia esa conducta sistemes políticos autocracia dictadura democracia monarquía asoluta monarquía parllamentaria teoríes ya ideoloxíes polítiques anarquismu anarcocapitalismu anarcocomunismu anticomunismu antifacismu autoritarianismu capitalismu centrismu radical comunismu conservadorismu corporatocracia democracia facismu federalismu izquierdismu lliberalismu lliberalismu clásicu llibertarianismu marxismu meritocracia minarquismu monarquía nacionalismu nacionalsocialismu oligarquía política verde poscomunismu republicanismu socialismu socialismu democráticu socialismu llibertariu stalinismu teocracia totalitarianismu política por estáu alemaña arxentina chile china españa estaos xuníos francia hondures india xapón méxicu uruguái otros temes rellacionaos bipartidismu declaración universal de los derechos humanos eleiciones escrutiniu espectru políticu estrema izquierda izquierda centru drecha estrema drecha estáu d'esceción estáu de sitiu globalización altermundialización o antiglobalización partíu políticu política interior política esterior xunión europea referencies enllaces esternos política

cronistes yao historiadores fasta'l sieglu v arriano cornelio nepote flavio josefo heródoto polibio publio cornelio tacito salustio suetonio tito livio tucídides valerio máximo sieglos vi al xv enríquez del castillo diego frissart jean marineo sículo lucio muntaner ramon procopiu pulgar hernando del sampiru sieglos xvi al xviii acosta josé de anglería pedro mártir de campomanes pedro rodríguez capmany y de montpalau antonio de clarendon edward díaz de guzmán ruy díaz del castillo bernal gibbon edward mariana juan de mendieta jerónimo de sahagún fray bernardino de zárate agustín de dende'l sieglu xix hasta anguaño amador de los ríos josé artola miguel benjamin walter bloch marc braudel fernand brenan gerald carande ramón caro baroja julio champollion jeanfrançois childe vere gordon croce benedetto eliade mircea fernández almagro melchor fontana josep gil fortoul josé guha ranahit hobsbawm eric jackson gabriel lafuente modesto lecuna vicente lévi provençal evariste marx karl menéndez pelayo marcelino menéndez pidal ramón pérez gutiérrez francisco pirala antonio sánchez albornoz claudio spengler oswald thomas hugh thompson edward palmer toynbee arnold tuñón de lara manuel vicens vives jaume vilar pierre zabala silvio corrientes historiográfiques escuela de los annales historia ambiental historia de xéneru historia económica materialismu históricu referencies enllaces esternos

la música ye al empar la disciplina qu'estudia los entamos de l'harmonía y les rellaciones de los soníos ente sí l'arte de bien combinar los soníos y el tiempu l'arte de combinar los soníos d'una manera placentera al oyíu un llinguax universal col qu'un emisor tresmite determinaos fechos y sentimientos al traviés d'una secuencia de soníos un mou d'espresión sociocultural que se fundamenta na combinación de ritmu y melodía p'algamar daqué agradable al oyíu elementos de la música ritmu melodía forma harmonía testura istrumentación dinámica musicoloxía terminoloxía de la notación ya interpretación xéneros musicales y formes d'interpretación musicólogos y pedagogos la música na dómina dixital llista de grupos musicales llaboratorios españoles de música llectroacústico música llectroacústico música contemporánea estándares d'afinación na historia compositores anguaño nel estáu español intérpretes de música contemporánea nel estáu español la música de la industria del entretenimientu llista de los meyores temes musicales istrumentos musicales istrumentos musicales constructores d'instrumentos principales estilos musicales música clásica música de cine tangu jazz blues dance gospel spirituals rythm blues rock metal rock pop folk country new age música folclórica música electrónica zarzuela flamencu soul otros estilos musicales bachata bambucu boogaloo canción asturiana tonada emo disco funk glam garage grunge grindcore hardcore heavy metal nu metal indie mix punk death metal black metal power metal thrash metal viking metal ritmos musicales bambucu bossanova chachacha foxtrot lambada mambo marinera merengue rock and roll rumba salsa samba tangu twist vals ska programes d'ordenador pa escuchar música itunes juk radio irate real player xmms winamp windows media player ver tamién música del mundiu referencies

l'astronomía que significa etimolóxicamente el conocimientu de les estrelles ye la ciencia qu'observa y desplica los cuerpos y los fechos fuera la tierra cuando s'atalantó que los elementos que formen los oxetos celestes yeren los mesmos que formen la tierra y que les lleis de la física aplicábense a ellos nació l'astrofísica como una aplicación de la física a los fenómenos observaos pola astronomía la mayoría los astrónomos tienen una bona preparación en física polo que l'astronomía y l'astrofísica tán bien xuníos l'estudiu los planetes del nuesu sistema solar consideróse hasta hai bien poco una disciplina aparte llamada ciencies planetaries o planetoloxía ver tamién historia de l'astronomía n'astronomía la información obtiénse pola detección y analís de la radiación electromagnética una división tradicional de l'astronomía ye según les rexones del espectru electromagnéticu observaes astronomía óptica nel rangu de la lluz visible pol güeyu humanu alredor de nm astronomía infrabermeya trabaya cola lluz infrabermeya que tien una onda más llarga que'l bermeyu la radioastronomía detecta llonxitúes d'onda de mm a cm los receptores son parecíos a los de radiodifusión qu'usa radiación neses llonxitúes la astronomía óptica y de radio puen facese usando observatorios terrestres porque l'atmósfera ye tresparente neses llonxitúes d'onda la lluz infrarroxo ye absorbía pol vapor d'agua asina los observatorios d'infrabermeyos tienen que s'allugar en sitios altos y ensuchos n'astronomía de rayosx astronomía de rayosgamma astronomía ultraviola y astronomía nel llonxanu infrabermeyu pueden facese observaciones sólo dende globos aerostáticos u observatorios espaciales toles disciplines tan basaes na detección de fotones pero tamién de rayos cósmicos neutrinos y nun futuru cercanu gravitones ver ligo ver tamién astronomía galáxica astronomía estragaláxica formación y evolución de les galaxes formación estelar astronomía estelar cosmoloxía astronáutica astrodinámica llista d'astrónomos ya astrofísicos astronomía amateur historia de la astronomía referencies enllaces esternos astronomía

bioloxía ye la ciencia que trata de los seres vivos el términu bioloxía propúnxolu nel sieglu xviii el naturalista francés pierre antoine de monet chevalier de lamarck de bios qu'en griegu significa vida y logos que significa estudiu tamién inventó'l términu 'invertebráu' ye una rama de les ciencies naturales qu'estudia la vida dende tolos puntos de vista tipos y carauterístiques de los seres vivos zooloxía botánica microbioloxía la estructura de los seres vivos y el so funcionamientu dende un aspeutu químicu bioquímica molecular bioloxía molecular xenéticu xenética celular bioloxía celular orgánicu organografía etc anatomía fisioloxía rellaciones col entornu físicu y biolóxicu ecoloxía estudiu de la clasificación de les especies d'alcuerdu a la so historia evolutiva o filoxenia sistemática les clasificacines son munches de carlos linneo nel sieglu xvii ente animales y plantes hasta les propuestes actuales de los sistemes cladísticos con tres dominios que comprenden más de reinos una clasificación bastante aceptada pola so utilidá anque nun seya mui natural divide los seres vivos en cinco reinos reinos monera protista fungi plantae animalia la clasificación más aceptada siguiendo criterios cladísticos propón los dominios que vienen darréu archaea eubacteria o bacteria eukarya o eukaryota tamién estudia organismos que munchos consideren que nun son seres vivos virus viroides priones disciplines biolóxiques y temes rellacionaos zooloxía botánica microbioloxía bacterioloxía micoloxía taxonomía paleontoloxía fisioloxía biofísica bioquímica bioloxía molecular bioloxía celular citoloxía bioloxía estructural xenética anatomía bioteunoloxía bioloxía del desendolcu bioloxía marina ecoloxía etoloxía evolución immunoloxía enfermedaes infeccioses oncoloxía toxicoloxía parasitoloxía neurobioloxía ontoxenia filoxenia referencies bioloxía