Datasets:

armvectores

/

hyw_wikipedia_2023

like 0

Follow

ArmVectores 6

1988 թուական

1988 թուական, նահանջ տարի, 20րդ դարու 88րդ տարին է 1988-ը Արցախի պատերազմի սկիզբին եւ Սպիտակի երկրաշարժին տարին է 1988-ի հռովմէական թուանշաններով գրառումն ամենաերկարն է՝ MCMLXXXVIII == Դէպքեր == ==== Փետրուար ==== 13 - 28 Փետրուար՝ Գանատայի Քալկարի քաղաքին մէջ կայացան ձմեռնային ողիմպիական խաղերը 20 Փետրուար՝ Արցախեան շարժում. ԼՂԻՄ-ի Գերագոյն խորհուրդը Ազրպէյճական ԽԸՀ կազմէն դուրս ելլելուն եւ Հայկական ԽԸՀ կազմին մէջ մտնելու վերաբերեալ ընդունեցաւ որոշում մը 27 - 29 Փետրուար՝ Ազրպէյճանի Սումկայիթ քաղաքին մէջ տեղի ունեցան հայերու հետապնդումներ, եղան զոհեր ==== Մայիս ==== 15 Մայիս՝ ութ տարիէ աւել պատերազմելէն ետք սկսաւ խորհրդային զօրքերուն դուրս բերումը Աֆղանիստանէն ==== Յուլիս ==== 03 Յուլիս՝ Իսթանպուլին մէջ բացուեցաւ Պոսփորի նեղուցին վրայով Ասիա եւ Եւրոպա աշխարհամասերը միացնող Ֆաթիհ Սուլթան Մեհմեթ կամուրջը ==== Օգոստոս ==== 11 Օգոստոս՝ Ուսամա պին Լատէնը հիմնեցաւ «Ալ Քաիտայ» ահաբեկչական կազմակերպութիւնը ==== Սեպտեմբեր ==== 2 Սեպտեմբեր․ Լոնտոնի Ուէմպլէյ մարզադաշտին մէջ տեղի կ՛ ունենայ Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա շարժումին նուիրուած համաշխարհային շրջապտոյտին ա․ համերգը 4 - 5 Սեպտեմբեր․ Փարիզ-Պերսիի Օմնիսփոր մարզադաշտին մէջ տեղի կ՛ ունենան Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա շարժումին նուիրուած համաշխարհային շրջապտոյտին բ․ եւ գ․ համերգները 6 Սեպտեմբեր․ Պուտափեշտի (Հունգարիա) Ֆերենց Փուշքաս մարզադաշտին (Նեփսթատիոն) մէջ տեղի կ՛ ունենայ Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա շարժումին նուիրուած համաշխարհային շրջապտոյտին 4-րդ․ համերգը 8 Սեպտեմբեր․ Թորինոյի Ողիմպիական մարզադաշտին մէջ տեղի կ՛ ունենայ Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա շարժումին նուիրուած համաշխարհային շրջապտոյտին 5-րդ համերգը 10 Սեպտեմբեր․ Պարսելոնայի «Քամփ Նու» մարզադաշտին մէջ (Սպանիա) տեղի կ՛ ունենայ Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա շարժումին նուիրուած համաշխարհային շրջապտոյտին 6-րդ համերգը 13 Սեպտեմբեր․ «Քոսթա Րիքայի Ազգային մարզադաշտ»ին մէջ (Սան Խոսէ, Քոսթա Ռիքա) տեղի կ՛ ունենայ Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա շարժումին նուիրուած համաշխարհային շրջապտոյտին 7-րդ համերգը 15 Սեպտեմբեր․ Թորոնթոյի Մափլ Լիֆ Կարտընս մարզադաշտին մէջ (Քանատա) տեղի կ՛ ունենայ Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա շարժումին նուիրուած համաշխարհային շրջապտոյտին 8-րդ համերգը 17 Սեպտեմբեր - 12 Հոկտեմբեր՝ Սէուլին մէջ տեղի ունեցան XXIV Ողիմպիական խաղերը 19 Սեպտեմբեր․ Մոնթրէալի Ողիմպիական մարզադաշտին մէջ (Քանատա) տեղի կ՛ ունենայ Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա շարժումին նուիրուած համաշխարհային շրջապտոյտին 9-րդ համերգը 30 Սեպտեմբեր․ Ճաուահարլալ Նեհրու մարզադաշտին մէջ (Նիու Տելհի, Հնդկաստան) տեղի կ՛ ունենայ Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա շարժումին նուիրուած համաշխարհային շրջապտոյտին 13-րդ համերգը ==== Հոկտեմբեր ==== 3 Հոկտեմբեր․ Աթէնքի Ողիմպիական Մարզադաշտին մէջ (Յունաստան) տեղի կ՛ ունենայ Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա շարժումին նուիրուած համաշխարհային շրջապտոյտին 14-րդ համերգը ==== Դեկտեմբեր ==== 07 Սեպտեմբեր՝ Սպիտակի երկրաշարժ. Հայաստանի հիւսիսային մասին մէջ պատուհասած 6.8 մակնիթուտի երկրաշարժի զոհ դարձաւ աւելի քան 20 000 հոգի, 400 հազարը մնացին անտուն 21 Դեկտեմբեր՝ սկովտական Լոքերպի գիւղի երկինքին պայթիւնէ խորտակուեցաւ օդանաւ մը, զոհերու քանակը՝ 270 == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1988 ծնունդներ ==== Փետրուար ==== 20 Փետրուար Ռիհաննա Rihanna Ռոպին Ռիհաննա Ֆէնտի, պարպատոսցի երգչուհի ==== Մարտ ==== 04 Մարտ Սթէֆն Քըրի Stephen Curry ամերիկացի արհեստավարժ պասքեթպոլիստ 10 Մարտ Իվան Ռաքիթիչ Ivan Rakitić խրուաթացի ֆուտպոլիստ ==== Ապրիլ ==== 11 Ապրիլ Էռնեստ Դուլգարեան հայ երգահան ==== Մայիս ==== 05 Մայիս Ատէլ Adel Ատէլ Լորի Պլու Էթքինզ անգլիացի երգչուհի 12 Մայիս Մարսելօ Marselo Մարսելօ Վիէյրա Սիլվա Ճունիոր Պրազիլցի ֆութպոլիստ ==== Յունիս ==== 09 Յունիս Տիգրան Մարտիրոսեան հայ ծանրաբարձ 18 Յունիս Ճոշ Տան Joshua "Josh" William Dun ամերիկացի երաժիշտ ==== Օգոստոս ==== 09 Օգոստոս Ուիլիան Willian Ուիլիան Պորժես տա Սիլվա Պրազիլցի ֆութպոլիստ 19 Օգոստոս Վերոնիքա Ռոթ Veronica Roth ամերիկացի գրող 24 Օգոստոս Ռուբերդ Կրինդ Rupert Grint անգլիացի դերասան ==== Հոկտեմբեր ==== 15 Հոկտեմբեր Մեզութ Օզիլ Mesut Özil թրքական ծագումով գերմանացի ֆութպոլիստ ==== Դեկտեմբեր ==== 01 Դեկտեմբեր Թայլըր Ժոսէֆ Tyler Joseph ամերիկացի երգիչ, երաժիշտ եւ երգեր գրող 02 Դեկտեմբեր Ալֆրետ Ինոք Alfred Enoch անգլիացի դերասան 15 Դեկտեմբեր Ալէքսիս Սանչէզ Alexis Sánchez չիլիացի ֆութպոլիստ == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1988 մահեր Յակոբ Ս․Անասեան ==== Յունուար ==== 29 Յունուար Յակոբ Ս․Անասեան (ծն.1904) պատմաբան-աղբիւրագէտ ==== Փետրուար ==== 05 Փետրուար Ռիչըրտ Ֆէյնմըն Richard Phillips Feynman (ծն.1918) ամերիկացի ֆիզիքոս 06 Փետրուար Բենիամին Նուրիկեան (ծն.1894, Խարբերդ, Արեւմ.Հայաստան) հայ գրող ==== Մարտ ==== 04 Մարտ Հենրիկ Մալեան (ծն.1934, Թելաւ, Վրացական ԽՍՀ) հայ, խորհրդային բեմադրիչ ==== Ապրիլ ==== 28 Ապրիլ Յակոբ Յակոբեան (ծն.1951, Մոսուլ, Իրաք) հայ ռազմաքաղաքական գործիչ ==== Յուլիս ==== 22 Յուլիս Գաբրիէլ Եղիազարով Гавриил Егиазаров (ծն.1916, Պաքու) խորհրդային հայազգի նկարահանող == Արտաքին յղումներ == 1988-ը Պատմութեան մէջ(անգլերէն)Աշխարհի Պատմութեան Ժամանակագրութիւն 1988(անգլերէն)

Յակոբ Աշըգեան

Աշըգեան Հակոբ, Ազգային բարերար (1819-1889), ծնած ի Թալաս 1819-ին, փոքր հասակին իր հօր հետ Աղեքսանդրիա կը փոխադրուի ու կառավարական դպրոց կը յաճախէ: 16 տարու էր երբ հայրը վախճանեցաւ ու ինքն ստիպուեցաւ անոր փայտի վաճառականութեան գործին գլուխն անցնիլ. Այս գործը ձգելով՝ սեղանաւորութեանմբ եւ հողատիրութեամբ զբաղած է եւ յետոյ դարձած է հողատէր: Ապուհօմօսի մէջ ան ունէր ագարակ մը եւ Աղեքսանդրիոյ մէջ ազդեցիկ դիրք: Աշըգեան կենդանութեան միջոցին իր սեփական 7 կալուածոց տարեկան մօտ 2000 լիրա հասոյթին 100-ին 58 մասը կտակած է ազգային այլ եւայլ հաստատութեանց: Երուսաղէմայ ժառանգաւորաց վարժարանին, Ս. Փրկչեան Հիւանդանոցին, Թալասի Աչըդեան վարժարանին, Կեսարիոյ Ս. Կարապէտ վանքի վարժարանին, Աղեքսանդրիոյ Հայոց վարժարանին ազքատ ուսանողաց, կալուածոց գնման Հայաստան մէջ արուեստից վարժարանի մը հիմնարկութեան, Հայաստանի մէջ եկեղեցական հիմնարկութեան մը համար: Յ. Աշըգեան բազ միցս այցելած է Երուսաղէմի Ս. Յակոբի վանքը. 1866-ին տպարանին երկաթէ մեծ մամուլ մը նուիրած է ու հոն վախճանելով՝ թաղուած է Ս. Փրկիչ վանքի մէջ: == Աղբիւրներ == Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1938, Պուքրէշ, Հատոր Ա, էջ 184

Սարգիս Աշճեան

Սարգիս Աշճեան (1948-1976), ծնած է Իսթանպուլ։ == Կենսագրութիւն == Յաճախած է Կեդրոնական վարժարան, եւ ապա Ֆրանսական Սէն Պէնուա վարժարանը։ Բարձրագոյն ուսումը ստացած է Ռապըրթ Գոլէճի եւ Պէյրութի ամերիկեան համալսարանին մէջ։ Ուսուցչագործած է Պէյրութի վարժարաններուն մէջ։ 1943-ին հաստատուած է Պէյրութ։ Աշխատակցած է Լիբանանահայ մամուլին բանաստեղծութիւններով, պատմուածքներով եւ թարգմանութիւններով։ Ունի անտիպ թարգմանութիւններ Լիբանանեան եւ համաշխարհային գրականութենէ։ == Հրատարակչական Գործեր == Համաշխարհային Գրականութիւն (ժողովածու), (թարգմանութիւն)- Պէյրութ, 1946։ Կէօթէէն ի Վեր. Քերթուածներու Ծաղկաքաղ (թարգմանութիւն)- Պէյրութ, 1948։ Պատմուածքներ Միջազգային Գրականութենէն (թարգմանութիւն)- Պէյրութ, 1957 (մատենաշար Այգի, թիւ 16)։ Յուշաբաժակ (բանաստեղծութիւններ)- Պէյրութ, 1958։ Բարոյալից Պատմուածքներ (թարգմանութիւն)- Անթիլիաս, 1958։ Ցայգամարտ (բանաստեղծութիւններ), Պէյրութ, 1958։ Սամըրսէթ Մոամի Ստրկութիւն Մարդկային, 3 հատոր (թարգմանութիւն)- Պէյրութ, 1959։ Միխայիլ Նայիմիի Հանդիպումը (թարգմանութիւն)- Պէյրութ, 1959։ Classical Armenia Short Stories ( թարգմանութիւն)- Պէյրութ, 1959։ Հոգեկանչ (քերթուածներ)- Պէյրութ, 1961։ Նիքոս Քազանծաքիսի Քրիստոս Վերախաչուած (թարգմանութիւն)- Պէյրութ, 1962 (մատենաշար Այգի, թիւ 36)։ Ա. Ճ. Քրոնիկի Յուդայածառը (թարգմանութիւն)- Պէյրութ, 62 մատենաշար, Ազդակի, թիւ 92)։ Էռնեսթ Հէմինկուէի Արիւնոտ Այգաբաց (թարգմանութիւն)- Պէյրութ, (մատենաշար Ազդակի, թիւ 93)։ == Ծանօդագրութիններ ==

Դաւիթ Եպիսկոպոս Երեւանցի

Դաւիթ Եպրիսկոպոս Կեսարիոյ, Երեւանցի (1744-1776), կը յաջորդէ Աւետիք եպ.ի, որուն աշակերտած եւ աշխատակցած էր։ Ճգնազգեաց վարդապետ տիտղոսուած եւ «Հայր Դաւիթ» մականուանեալ այս եկեղեցաըանը 30 տարիներ պաշտօնավարած է մեծ գործունէութեամբ, սակայն առանց շատ խաղաղութեան կաթոլիկ խմորումին պատճառաւ: Նալեանի յաջորդին Պասմաճեան Գրիգոր պատրիարքի ատեն (1764-1773) ինզն է որ մեղադրուած է օրուան պատրիարքէն, կրօնական համողումներուն համար: Պասմաճեան պատրիարք, որ կաթոլիկ համոզումներ ունէր եւ ի վերջոյ ինկաւ Հռոմի ծոցը, իր Յիշատակարանին մէջ սա տողերը գրած է իր մասին, որ բաւական յատկանշական է. «Ոչ որպէս դետին Կեսարիոյ քաղաքին, այսինքն Դաւիթ եպիսկոպոսին, որ մեծաւ հաւատով եւ ջեռմեռանդ սրտիւ ուտէր զմիս մատաղին եւ զկնի ուտելոյն ի վերայ մնացեալ ոսկերաց նորին զկարգ թաղման մեռելոց կատարեալ եւ յետոյ ամփոփէր ի մէջ եւ ի ներքոյ հողոյ»: Սիմէոն Երեւանցի կաթողիկոսի (1763-1780) 1777-ին գրած մէկ գրութենէն կը հասկցուի որ իր շուրջը վէճեր պակաս չեն եղած... Ասկէ որոշ կ’երեւայ թէ նոյն իսկ Կեսարացիք խնդրամատոյց եղած են եւ Սիմէոն կթղ. զայն պաշտօնէ դադրեցուցած է եւ Զաքարիա Փօքուզեան Կաղղուանցի պատրիարք (1773-1781) անոր յաջորդին ֆէրմանը ստացած է: Դաւիթ Արքեպ.ի պաշտօնէ քաշուելէն տարի մը յետոյ (1777) Էջմիածնայ նուիրակ Սահակ վրդ. Կեսարիա կու գայ ժողովարարութեան համար եւ փոխանակ իր գործով զբաղելուն՝ Դատաստանի կ’ենթարկէ Կեսարացիքը,- «Դուք զբազմամեայ ծերունի Դաւիթ վարդապետն ո՞րպէս հանիք յառաջնորդութենէ եւ զՄատթէոս վարդապետ առաջնորդ արարիք» ըսելով... Սահակ 5 ժամ հեռի գտնուող գիւղը կ’երթայ, ուր Դաւիթ եպ. կը գտնուէր: Հոն երկուքն ալ կաթողիկոսին թուղթեր կը գրեն եւ «փայեկ»ով կը ղրկեն Էջմիածին. Կեսարացիք իմանալով՝ Փայեկը կը բռնեն եւ թուղթը ձեռքէն կ’առնեն ու իրե՛նք հանրագրութիւն մը կը գրեն Սահակ վ.ի դէմ: Սիմէոն կթղ. երբ Կեսարացւոց հանրագրութիւնը կը ստանայ, անմիջապէս նամակով ցաւ կը յայտնէ եւ սաստիկ կը պախարակէ նուիրակը որ իր իրաւասութեան սահմանէն դուրս գործերու միջամտած է եւ կը դատապարտէ զայն «որպէս խելագար եւ մոլեգնեալ»: Դաւիթ եպ. որ մեկուսացած էր Կեսարիայէն 5 ժամ հեռու գիւղ մը հաւանօրէն մինչեւ մահը հոն կը մնայ հակառակ իր յաջորդին զինքն հեռացնելու փորձին, եւ ինչպէս սովորաբար կը պատահի Հայոց մէջ՝ յետ մահու կը պատուուի իբր «ղեկաւար ընտիր» եւ «հովուապետ արթուն», որ օգտակար եղած էր վանքին՝ անոր կրթական եւ նիւթական բարգաւաճման աշխատելով, եւ կատարելով շինութիւններ, - ինչպէս կը թուէ իր տապանաքարը: Կը թաղուի վանքին մէջ, Աւետիք եպ.ի գերեզմանին քով: == Աղբիւրներ == Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1938, Պուքրէշ, Հատոր Գ., էջ 600:

Պասուց Տոլմա

Պասուց տոլման հայկական տօնական սեղաններու զարդը, ինչպէս նաեւ առողջապահական ուտելիք մը՝ պահքի շրջանին: == Բաղադրիչներ եւ պատրաստութիւն == Կէս գաւաթ կիսաեփ եւ կեղեւազերծուած սիսեռ, կէս գաւաթ կիսաեփ կարմիր լուբիա, կէս գաւաթ կիսաեփ ոսպ, կէս գաւաթ կիսաեփ բրինձ, կէս գաւաթ կիսաեփ խոշոր ձաւար խոշոր կաղամբ մը, 2 հատ մանրուած սոխ, 1-2 ապուրի դգալ լոլիկի խիւս (նայած թանձրութեան), կէս գաւաթ մանրուած ազատքեղ, աղ, սեւ փոշի պղպեղ, կէս գաւաթ բուսական ձէթ։ Ձէթին մէջ տապկել սոխը, մինչեւ թափանցիկ դառնայ: Աւելցնել լոլիկէ խիւսը եւ բոլոր կիսաեփ ընդեղէնները: Շարունակել տապկել 2-3 վայրկեան: Վերջապէս աւելցնել մանրուած ազատքեղը, աղն ու պղպեղը: Խառնել, ահա լցոնը պատրաստ է: Կաղամբի տերեւները մէկիկ-մէկիկ բաժնել եւ եռացող ջուրի մէջ խաշել ու քամոցի մէջ փոխադրել: Տերեւներուն մէջ միջուկ լեցնել, փաթթել եւ կաթսային մէջ քով-քովի խիտ շարել, ապա երեսը պնակ մը զետեղել: Աղ-ջուր պատրաստել, լեցնել տոլմաներուն վրայ եւ միջին կրակի վրայ 25-30 վայրկեան եփել: Մատուցել գաղջ կամ պաղ: == Երգ պասուց տոլմայի մասին == == Ծանօթագրութիւններ ==

Կիորկի Մարկուելաշվիլի

Կիորկի Մարկուելաշվիլի (վրաց.՝ გიორგი მარგველაშვილი, ծն. 4 Սեպտեմբեր 1969), վրացի քաղաքական գործիչ, Պիծինա Իւանիշվիլիի հիմնադրած «Վրացական երազանք - Ժողովրդավարական Վրաստան» կուսակցութեան անդամ է եւ Վրաստանի 4-րդ նախագահը։ Ունի փիլիսոփայի մասնագիտութիւն, Վրաստանի հանրային գործերու համալսարանի գլխաւորը (2000-2006, 2010-2012) եւ Վրաստանի կրթութեան եւ գիտութեան նախարարը (2012-2013) եղած է։ 2013 թուականի Հոկտեմբեր 27-ին Վրաստանին մէջ կայացած նախագահական ընտրութիւններուն յաղթանակ տարած է Միխէիլ Սաաքաշվիլիի հիմնադրած «Միացեալ ազգային ճակատ» կուսակցութեան առաջադրած Դաւիթ Պաքրաձէի նկատմամբ եւ Վրաստանի 4-րդ նախագահը դարձած է։ Ազատ կը տիրապետէ անգլերէնի եւ ռուսերէնի։ Չէ ամուսնացած։ Ունի մեկ դուստր։ == Աղբիւրներ == Կաղապար:Վրաստանի Նախագահներ արւմտ. == Արտաքին յղումներ ==

Թահին (քունջութի մածուկ)

Թահին (քունջութի մածուկ), Թահինը քունջութի (շուշմայ) մածուկն է, որ հիմնականօրէն կը գործածուի այլ մածուկներու պատրաստութեան մէջ եւ իր սննդարար յատկութեամբ անհրաժեշտ կը նկատուի հայկական եւ միջին արեւելեան խոհանոցին մէջ:Թահինը կ'օգտագործուի համմոս, մութապպալ, բաբաղանուճ և այլ արեւելեան ճաշատեսակներու բաղադրատոմսերուն մէջ: == Պատրաստութիւն == Թահինը կարելի է պատրաստել նաեւ տան մէջ: Ընդամէնը քունջութը (շուշման) լաւ մանրել ու աղալ ելեկտրական յատուկ գործիքով՝ քունջութի ձէթին հետ, (կարելի է օգտագործել նաեւ անհոտ ձէթի այլ տեսակներ): Կրնանք նաեւ թահինը պատրաստ գնել վաճառատուներէն: == Յատկութիւններ == Թահինը շատ օգտակար սննդանիւթ է: Ան հարուստ է A, E, C կենսանիւթերով, որոնք կ'ապահովեն մորթին գեղեցկութիւնը: Ունի նաեւ առողջապահական յատկութիւններ. մասնաւորապէս կոկորդային ու շնջափողային հիւանդութիւններու պարագային կը թեթեւցնէ հազին սրութիւնը: == Թահինով պատրաստուող ուտեստեղէններ == Թահինով կը պատրաստուին միջին արեւելեան խոհանոցներուն յատուկ համմոսն ու մութապպալը։ Մութապպալ պատրաստելու համար խորոված ու կեղեւը հանուած սմբուկը լաւ կը կտրատեն ու կը խառնեն թահինով պատրաստուած մածուկ։ Համմոսի պարագային լաւ խաշած սիսեռը կը ճզմեն կամ ելեկտրական գործիքով կ՛աղան, որմէ ետք անոր կ՛աւելցնեն լիմոնի հիւթով, աղով, սխտորով համեմուած թահինի մածուկ։ == Աղբիւրներ == www.cooks.am

Շիրակաւան

Շիրակաւան, (Երազգաւորս) Անիէն ոչ հեռու` Ախուրեանի աջ ափին: Սմբատ Բագրատունին (890-914) թագադրուած է հոն ` 892-ին երկիրին նոր մայրաքաղաքին մէջ: Սմբատ Ա.-ին եւ անոր որդւոյն՝ Աշոտ Երկաթին օրով՝ շուրջ 40 տարի, Հայաստանի մայրաքաղաքը Շիրակաւանն էր։ Թրքական տիրապետութեան շրջանին Շիրակաւան անունը աղաւաղուած է, դարձած՝ Շորագեալ (այդ անունով ալ բնակավայրին անունը կը յիշուի Յովհ. Թումանեանին «Գելը» պատմուածքին մէջ)։ Այդ տարածքը բնակավայր եղած է (Ք.Ա.) 3-2-րդ դարերուն: Բագրատունեաց թագաւորութեան օրով հոն կար ամրոց մը, պաշտպանական այլ կառոյցներ, իսկ 3քմ հեռաւորութեան վրայ Տիգնիս նշանաւոր ամրոցն է, որ հետագային դարձած է Անիի պաշտպանութեան կարեւոր յենակէտը: Սելճուք-թուրքերուն եւ մոնկոլ-թաթարներու արշաւանքներուն հետեւանքով, այլ բնակավայրերու հետ միասին աւերուած ու թալանուած են նաեւ Շիրակաւանը եւ հետագային յիշատակուած արդէն իբրեւ գիւղ: 1920-ին Շիրակաւանի բնակչութիւնը տեղահանուած է, մէկ մասը բնակութիւն հաստատած է Ախուրեան շրջանի Երազգաւորս գիւղին մէջ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Բազմացում

Բազմացում կամ վերարտադրում, կենսաբանական գործընթացք, որուն ընթացքին ծնողներէն կը գոյանան նոր առանձնեակներ՝ սերունդ։ Վերարտադրողականութիւնը կեանքի ծանօթ բոլոր ձեւերու հիմնարար յատկանիշն է, բոլոր կենդանիները գոյութիւն ունին բազմացման պատճառով։ Գոյութիւն ունի բազմացման երկու եղանակ՝ անսեռ եւ սեռական բազմացում։ Անսեռ բազմացման պարագային էակը կրնայ բազմանալ առանց այլ էակի հետ փոխյարաբերութեան մէջ մտնելու։ Անսեռ բազմացումը յատուկ չէ միայն միաբջիջ էակներու։ Էակներու բողբոջումը նոյնպէս անսեռ բազմացման եղանակ է։ Անսեռ բազմացման պարագային էակը կը ստեղծէ սեփական ծնային նոյնական կրկնօրինակը։ Սեռական բազմացման գործընթացը կենսաբաններու համար մեծ գաղտնիք է։ Սեռական բազմացման պարագային էակներուն միայն 50% -ը կը բազմանայ, էակները յաջորդ սերունդներուն կը փոխանցեն սեփական ժառանգական տեղեկատուութեան ընդամէնը 50%-ը։ Սեռական բազմացման ժամանակ սովորաբար անհրաժեշտ է երկու մասնագիտացած էակներուն կամ անոնց յատուկ բջիջներու փոխյարաբերութիւն, որոնք կը կոչուին կամետներ եւ կը պարունակեն այդ էակներու մարմնական բջիջներու քրոմոզոմի հաւաքակազմի կէսը։ Այս կամետները սովորաբար կը ձեւաւորուին մէյոզի հետեւանքով։ Սեռական բազմացման պարագային հիմնականին մէջ արական առանձնեակը կը բեղմնաւորուի նոյն տեսակի իգական առանձնեակին՝ կը ձեւաւորուի բեղմնաւորուած բջիջ՝ զիկոտ։ Ասոր պատճառով կը յառաջանան սերունդներ, որոնց ծնային յատկանիշները կը ծագին ծնողական յատկանիշներէն։ == Անսեռ բազմացում == Անսեռ բազմացման ժամանակ էակները կը յառաջացնեն ծնային կրկնօրինակներ՝ առանց այլ էակի ծնային նիւթի միջամտութեան։ Մանրէները կը բաժնուին ուղղակի բաժանման միջոցով, ժահրերը կը բազմանան տէր բջիջի հաշիւին, հիդրաները եւ խմորասունկերը՝ բողբոջումով։ Այս էակները սովորաբար տարբեր սեռեր չունին եւ կրնան սեփական էակը բաժնել երկու կամ աւելի կրկնօրինակներու։ Բոյսերու մեծ մասը ընդունակ է բազմանալու անսեռ եղանակով, մրջիւններու Mycocepurus smithii տեսակը ենթադրաբար կը բազմանայ միայն անսեռ ձեւով։ Անսեռ ձեւով բազմացող շատ տեսակներ՝ հիդրաները, խմորասունկերը եւ մետուզաները, կրնան բազմանալ նաեւ սեռական ձեւով։ Օրինակ՝ բոյսերու մեծամասնութիւնը ընդունակ է բազմանալու աճողական (vegetative) ձեւով՝ բազմացում առանց սերմերու եւ բեղմնափոշիներու, բայց բոյսերը կրնան բազմանալ նաեւ սեռական եղանակով։ Նմանապէս, մանրէները կրնան փոխանակել ծնային տեղեկատուութիւնը կոնիուկացիայի միջոցով։ Անսեռ բազմացման այլ եղանակներ են կուսածնութիւնը, հատուածաւորումը եւ բեղմնափոշիներու յառաջացումը, որ կը ներառէ միթոզ։ Կուսածնութիւնը բնական ձեւով տեղի կ'ունենայ շատ տեսակներու մօտ, ինչպէս՝ ցածակարգ բոյսերու (կը կոչուի ապոմիքսիս), անողնաշարաւորներ (օրինակ՝, որոշ մեղուներ եւ մակաբոյծ կրետներ) եւ ողնաշարաւորներ (օրինակ՝ սողուններ, ձուկեր, թռչուններ եւ շնաձկներ): Յաճախ անսեռ բազմացում կը նկատուի նաեւ հերմաֆրոդիտ տեսակներու բազմացման այն ձեւը, երբ տեղի կ'ունենայ ինքնաբեղմանաւորում։ == Սեռական բազմացում == [[Պատճեր:Hoverflies_mating_midair.jpg|մինի|250x250փքս|Պզզաները կը բազմանան թռչելու ժամանակ։]] Սեռական բազմացումը կենսաբանական գործընթացք մըն է, որուն ընթացքին նոր էակ կը յառաջանայ երկու էակներու ժառանգական տեղեկատուութեան միաձուլման հետեւանքով։ Սեռական բազմացումը կը սկսի մէյոզով, որ բջիջներու բաժանման յատուկ մասնագիտացած եղանակն է։ Երկու ծնողական էակներէն իւրաքանչիւրը կը ստեղծէ վահանակերպ քրոմոզոմներու հաւաքակազմ ունեցող կամետներ։ Էակներու մեծամասնութիւնը կը ձեւաւորէ երկու տեսակի կամետներ։ Այս անիզոգամետ տեսակներու մօտ սեռերը կը տարբերի արականի (կը ձեւաւորեն սփերմաթոզոիտներ կամ միքրոսպորներ) եւ իգականի (կը ձեւաւորեն ձուաբջիջներ կամ մեկասպորներ)։ Իզոկամ տեսակներու մօտ կամետները միանման են (իզոկամետներ) բայց կրնան ունենալ տարբեր յատկանիշներ կամ տարբեր անուններ: Օրինակ՝ կանաչ ջրիմուռ Chlamydomonas reinhardtii -ի մօտ, կան «դրական» եւ «բացասական» կամետներ։ Էակներու շատ քիչ տեսակներ, ինչպէս օրինակ սունկերբւ մեծամասնութիւնը կամ ինֆոզորիա Paramecium aurelia -ն կան երկու «սեռեր», որոնք կը կոչուին սինկեններ։ Կենդանիներուն մեծամասնութիւնը, ինչպէս մարդը եւ բոյսերը կը բազմանան սեռական ձեւով։ Սեռակա ձեւով բազմացող էակները ամէն յատկանիշի համար ունին տարբեր ծիներ՝ ալելներ։ Սերունդը կը ժառանգէ իւրաքանչիւր յատկանիշի համար մէկ ալել՝ իւրաքանչիւր ծնողէ։ Այսպիսով, սերունդը կ'ունենայ ծնողական յատկանիշներու ամբողջութիւնը։ Կը կարծեն, որ սեռական բազմացումը թոյլ կու տայ, որ ոչ նպաստաւոր ալելները չդրսեւորուին։ Մամուռները կը բազմանան սեռական ձեւով, բայց աւելի մեծ եւ տեսանելի էակները հապլոիդ են եւ կը ձեւաւորեն կամետներ։ Կամետները կը միաւորուին՝ յառաջացնելով զիկոտ, որ կ'աճի՝ վերածուելով սպորանկիումի։ Սպորանկիումը հետագային կը ձեւաւորէ հապլոիդ սպորներ։ Դիպլոիդ փուլը համեմատաբար փոքր է եւ կարճատեւ՝ հապլոիդ փուլի բաղդատելով։ Դիլպլոիդութեան զարգացումը բերած է անոր, որ հետերոզիսը գոյութիւն ունի միայն դիպլոիդ սերունդներու մէջ։ Մամուռները կը բազմանան սեռական ձեւով, չնայած անոր, որ հապլոիդ փուլը չի շահիր հետերոզիսէն։ === Ալոկամիա === Ալոկամիան երկու ծնողական կամետներու, սովորաբար՝ սպերմատոզոիտի եւ ձուաբջիջի բեղմնաւորումն է (իզոկամ տեսակներու մօտ կամետները չեն տարբերակուիր սպերմատոզոիդի եւ ձուաբջիջի)։ === Աուտոգամիա === Ինքնաբեղմնաւորումը, որ յայտնի է նաեւ աուտոգամիա անունով, կը հանդիպի հերմաֆրոդիտ էակներու մօտ, երբ երկու կամետները նոյն էակի սահմաններու մէջ կը միանան՝ գոյացնելով զիկոտ։ Աուտոգամիան կը հանդիպի շատ անօթաւոր բոյսերու, որոշ ֆորամինիֆերներու եւ որոշ ինֆուզորիաներու մօտ։ Աուտոգամիա բառով նաեւ յաճախ կը նկարագրեն ինքնափոշոտումը, երբ ծաղկաւոր բույսը ինք զինք կը փոշոտէ։ === Միտոզ եւ մեյոզ === Միտոզը եւ մեյոզը բջիջի բաժանման տարբեր եղանակներ են։ Միտոզը տեղի կ'ունենայ մարմնական բջիջներու մօտ, իսկ մեյոզը տեղի կ'ունենայ կամետներու մօտ։ Միտոզի հետեւանքով գոյացող բջիջներու քանակը ծնողական ձեւի քանակի կրկնապատիկն է, իսկ քրոմոսոմներու քանակը՝ նոյնը։ Մեյոզի պարագային կը յառաջանան սկզբնական բջիջներու քանակի քառապատիկ քանակով բջիջներ։ Քրոմոսոմներու հաւաքակազմի թիւը սերունդներուն մէջ երկու անգամով կը կրճատուի։ Դիպլոիդ բջիջը կը կրկնապատկուի, ապա կ'ենթարկուի երկու բաժանումներու (տետրապլոիդէն դիպլոիդ եւ ապա՝ հապլոիդ), որոնց հետեւանքով կը ձեւաւորուին հապլոիդ բջիջները։ Այս գործընթացը կ'ընթանայ երկու փուլով՝ մեյոզ I եւ մեյոզ II: == Նոյն սեռերու բազմացում == Վերջին տասնամեակներուն զարգացման կենսաբանները կը ձեւաւորեն եւ կը հետազօտեն մեթոտներ՝ նոյն սեռերու միջեւ բազմացումը ապահովելու համար։ Այս հետազօտութիւններուն շնորհիւ կ'ուզեն ստեղծել իգական սպերմատոզոիդներ եւ արական ձուաբջիջներ։ Իգական սպերմատոզոիդի ձեւաւորումը մարդու համար շատ իրատեսական է, քանի որ ճափոնցի գիտնականները արդէն իսկ ստեղծած են իգական սպերմատոզոիդներ հաւերու համար։ 2004-ին քանի մը ծիներու գործընթացի փոփոխութեան հետեւանքով ճափոնցի այլ գիտնականներ յաջողեցաւ միաւորել երկու մուկերու ձուաբջիջներ՝ ձեւաւորելով զիկոտ եւ ապա հասուն մուկ։ == Ռազմավարութիւններ == Տարբեր տեսակներու մօտ գոյութիւն ունին բազմացման ռազմավարութիւններո տարբեր եղանակներ։ Որոշ կենդանիներու, օրինակ՝ մարդու եւ փիղերու մօտ սեռական հասունացումը վրայ կը հասնի ծնունդէն շատ տարիներ ետք։ Այլ կենդանիներու մօտ սեռական հասունացումը վրայ կը հասնի շատ արագ, բազմացման ժամանակ կը յառաջանան մեծ թիւով սերունդներ, որոնցմէ սակայն քիչերը ողջ կը մնան։ Օրինակ, ճագարը սեռահասուն կը դառնայ ութ ամիսէն ետք եւ ամէն տարի կրնայ ունենալ 10-30 սերունդ, պտղաճանճը կը հասունանայ 10-14 օր ետք եւ ամէն տարի կրնայ ունենալ մինչեւ 900 սերունդ։ Այս երկու հիմնական ռազմավարութիւնները կը կոչուին K-ընտրութիւն եւ r-ընտրութիւն։ Թէ ռազմավարութիւններէն որ մէկը աւելի ձեռնտու է փոփոխութեան համար՝ կախեալ է պայմաններէն։ Քիչ սերունդներ ունեցող կենդանիները կրնան սերունդներուն տալ ավւլի շատ սննդանիւթեր եւ պաշտպանութիւն՝ պակսեցնելով մեծ քանակով սերունդ ունենալու անհրաժեշտութիւնը։ Միւս կողմէ, աւելի շատ սերունդներ ունեցողները քիչ պաշտպանութիւն եւ սննդանիւթեր կու տան իւրաքանչիւր առանձնեակին, բայց սերունդներու մեծաքանակ ըլլալուն պատճառով բաւարար քանակով առանձնեակներ կենդանի կը մնան։ Շատ էակներ, օրինակ՝ մեղուները եւ պտղաճանճերը էգի մօտ սպերման կը պահուստաւորեն յատուկ գործընթացի պատճառով, որ կը կոչուի՝ սպերմայի պահուստաւորում, որով կ'երկարեն բեղմնաւորման ժամանակաշրջանը։ === Այլ տեսակներ === Ընթացիկ էակները կեանքի ընթացքին կը բազմանան ընդմիջումներով։ Սեմելպար էակները կեանքի ընթացքին կը բազմանան միայն մէկ անգամ, օրինակ՝ միամեայ բոյսերը եւ որոշ սաղուններու, սարդերու, հնդկեղեգի տեսակներ։ Յաճախ այս էակները կը մահանան բազմացումէն ետք։ Ինտերպար էակները կը բազմանան յաջորդական օղակներով (տարեկան կամ եղանակային), օրինակ՝ բազմամեայ բոյսերը։ Ինտերպար կենդանիները կը գոյատեւեն շատ տարիներ։ == Անսեռ եւ սեռական բազմացումներու համեմատութիւն == Անսեռ բազմացումով բազմացող էակները քանակապէս շատ արագ կ'աճին։ Սակայն, քանի որ անոնց մօտ ԴՆԹ -ի փոփոխութիւններու միակ աղբիւրը փոփոխութիւններն են, տեսակի բոլոր անդամները ունին նոյն խոցելի կողմերը։ Սեռական ձեւով բազմացող էակները կ'ունենան քիչ քանակով սերունդ, որոնք սակայն ունին ծնային լայն բազմազանութիւն եւ քիչ են խոցելի հիւանդութիւններու նկատմամբ։ Շատ էակներ կրնան բազմանալ ե՛ւ սեռական, ե՛ւ անսեռ եղանակով։ Օրինակներ են ջրային լուերը, լորձնայինները, ակտինիաները եւ որոշ ծովաստղեր, ինչպէս նաեւ որոշ բոյսեր։ Երբ միջավայրային պայմանները ձեռնտու են, անսեռ բազմացումը կ'ապահովէ գոյատեւման համար յարմար պայմաններ։ Այս պարագային էակները կը բազմանան անսեռ եղանակով՝ աւելնալով քանակով եւ գրաւելով հարուստ աղբիւրներով միջավայրը։ Երբ սնունդի աղբիւրները կը նուազին, կլիման կը դառնայ աննպաստ, կամ առանձնեակի գոյութեան կը սպառնան բնական միջավայրի այլ գործօններ, այս էակները կը սկսին բազմանալ սեռական ձեւով։ Սեռական բազմացումն կ'ապահովէ տեսակի առանձնեակներու միջեւ ծիներու փոխանակում։ Սեռական բազմացման հետեւանքով յառաջացող սերունդներու ծնային բազմազանութիւնը թոյլ կու տայ ձեւաւորել գոյատեւման մեքանիզմներ՝ ապահովելով բնական յարմարողականութիւնը։ Սեռական բազմացման մեյոզի փուլը թոյլ կու տայ ԴՆԹ-ի վնասուածքներու արդիււնաւէտ վերականգնման։ Բացի անկէ, սեռական բազմացման հետեւանքով յառաջացող միջանկեալ փուլերը սովորաբար կը կարողանան գոյատեւել միջավայրային անբարենպաստ պայմաններուն։ Այսպիսով, սերմերը, ձուերը, ցիստերը եւ նմանօրինակ այլ փուլերը կ'ապահովեն էակի գոյատեւումը աննպաստ պայմաններու մէջ՝ մինչեւ բարենպաստ պայմաններու վերականգնումը: == Առանց բազմացման կեանք == Աբիոգենեզը կ'ուսումնասիրէ, թէ ինչպէս կեանքի ծագման ընթացքին չվերարտադրուող տարրերէ տեղի ունեցած է վերարտադրուող էակներու յառաջացումը։ Անկէ անկախ, եղած են քանի մը անկախ աբիոծնային ծագման դեպքեր, թէ ոչ, բոլոր կենդանի էակներու վերջին ընդհանուր նախնին ապրած է Երկրի վրա 3,5 միլիառ տարի առաջ։ Գիտնականները կը փորձեն հասկանալ, թէ ինչպէս կարելի է ոչ վերարտադրուող նիւթերէ տարրալուծարանին մէջ ստեղծել կեանք։ Որոշ գիտնականներ անկենդան նիւթէ յաջողութեամբ ստեղծած են ժահրեր։ Հակառակ անոր, որ ժահրերը շատ յաճախ կը նկատուին ոչ կենդանի։ Ժահրերը ուղղակի ՌՆԹ -ի եւ ԴՆԹ -ի մոլեքուլներ են՝ սպիտակուցային պատիճի մէջ, չունին նիւթափոխանակութիւն եւ կրնան կրկնապատկուիլ միայն տէր բջիջի նիւթափոխանակութեան մեքանիզմների հաշիւին։ Իրական կենդանի էակներու գործընթացը տարրալուարանի պայմաններուն մէջ շատ աւելի բարդ խնդիր է, բայց կենսաբանութեան ներկայիս յառաջընթացի պայմաններու մէջ իրատեսական է։ Կեղծ կենոմը յաջողութեամբ փոխադրուած է կենդանի մանրէի մեջ, ուր կրկնապատկուած է՝ յառաջացնելով կեղծ M. mycoides էակը։ Գիտնականները սակայն կը քննարկեն, թէ արդեօք այս բջիջը կրնայ ամբողջութեամբ կեղ նկատուիլ, եթէ կեղծ կենոմը նոյնքան էր, որքան մանրէի սեփական կենոմը, իսկ կենոմը ընդունողը՝ բնական ձեւով յառաջացած մանրէ։ Քրէյկ Վենթերի հիմնարկը կը շարունակէ օգտագործել «կեղծ մանրէ» արտայայտութիւնը՝ բացատրելով, որ «մենք չենք նկատեր, թէ ասիկա զերոյէն ստեղծուած կեանք է, բայց կեղծ ԴՆԹ -ի օգնութեամբ արդէն առկայ կեանքէն ստեղծած ենք նոր կեանք»։ Վենթերը կ'ուզէ արտօնագրել իր փորձարարական բջիջները՝ մեկնաբանելով, թէ «անոնք նոյնպէս մարդկային յայտնագործութիւններ են»։ Կեղծ կեանք ստեղծող գիտնականները կ'ուզեն լայնցնել կեանքի եւ մեքանիզներու միջեւ առկայ սահմանը, մինչ այդ երկուքը պիտի միաւորուին՝ յառաջացնելով «իրապէս ծրագրաւորուող էակներ»։ Այս մարզին մէջ ընդգրկուած գիտնականները կը կարծեն, որ «իրական կեղծ կենսաքիմիական կեանքի» գործընթացը շատ մօտ է, արհեստականապէս հասանելի եւ աժան՝ համեմատած մարդու Լուսնի թռիչքի արժէքին հետ։ == Վիճակախաղի սկզբունք == Սեռական բազմացումը ունի շատ բացասական կողմեր, քանի որ անհրաժեշտ է աւելի շատ ուժ՝ անսեռ բազմացման հետ համեմատ եւ կը փոխէ էակները ծնողական ձեւերէն։ Ճորճ Ուիլիամսը՝ օգտագործելով վիճակախաղի տոմսերու նմանութիւնը, բացատրած է, թէ ինչու է սեռական բազմացումը, այնուամենայնիւ, կ'օգտագործուի շատ տեսակներու կողմէ։ Ան կ'ըսէր, որ անսեռ բազմացումը շատ նման է նոյն թիւերով տոմսի բազմաթիւ օրինակները գնելուն: Սեռական բազմացման ժամանակ, սակայն, կը գնուին քիչ քանակով տոմսեր, բայց մեծ բազմազանութեամբ, որ կը մեծցնէ շահելու հաւանականութիւնը։ Վիճակախաղի սկզբունքը այսօր աւելի քիչ կ'ընդունուի, քանի որ փաստեր կը բերուին անսեռ բացմացման աննպաստ պայմաններու մէջ աւելի ձեռնտու ըլլալու վերաբերեալ, որ կը հակասէ սկզբունքին։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Ժատ Մըլքի

Ժատ Մըլքի, Լիբանանցի ակադեմիկոս, հետազօտող, մամլոյ մասնագէտ, լրագրող, համալսարանի դասախօս: == Ծանօթագրութիւններ ==

Ատոմ Արծրունի

Արամ Արծրունի, որդի Սենեքերիմի, թագաւոր կամ իշխան Սեբաստիոյ (1030-1080), 1021-ին իր հօրը եւ եղբայրց հետ Սեբաստիա կը փոխադրուի, ուր իր եղբօր Դաւիթ թագաւորի մահէն ետք կը նստի հօրենական աթոռին վրայ 1037-ին: Մաթէոս Ուռհայէցի պատմիչ կը գրէ Ատոմի համար «լցիալ առաքինութիամբ եւ սուրբ վարուք ի Քրիստոս Յիսուս, եւ զարդարեալ հեզութեամբ եւ քաղզրութէամբ, ողորմած ի վերայ տառապելոց, դարմանիչ աղքատաց, եւ յոյժ սիրելի կրօնաւորաց դասուն. շինող եկեղեցւոյ եւ բազմացուցիչ վանորէից»: Ատոմի իշխանութեան երկրորդ տարին (1038) հայ իշխաննէրէն մին, որ Սենեքերիմի հետ Վասպուրականէն Սեբաստիա եկած էր՛ նախանցելով Ատոմի եւ եղբօրը Աբուսահլի վրայ՛ ընտանեօք Կ. Պոլիս գնաց եւ Միքայէլ Դ. Կայսեր ներկայանալով ըսաւ թէ՛ «Ատոմ եւ Աբուսահլ կը պատրատուին ապստամբիլ եւ չարիք հասցնել, այդ պաճառաւ հեռացայ անոնցմէ եւ ընտանանեօք Պոլիս եկայ»: Միքայել հաւատալով չարախօս իշխանին՛ շատ մը զօրք ղրկեց Ատոմի վրայ, հրամայելով զօրապետին թէ՛ «եթէ երկու եղբարքը յանձն առնեն ինծի բեր»: Ատոմ եւ Աբուսահլ, հակառակ իրենց Շապուհ սպարապետին կամքին ու յորդորին՛ չուղեցին պատերազմիլ, որ միասին Վասիլ կայսեր ներկայացան եւ աղաչեցին որ միասին Վասիլ կայսեր գերեզթանին այցելել: Երբ կայսեր հետ երկու հայ իշխանները գերեզման հասան ՛ Վասիլէն իրենց Սենեքերիմ հօրը տուած նամակը հանելով ինկան անոր գերեզթանին վրայ եւ ըսին. – Գո՛ւն տուիր մեզի այս գիրը, եւ դուն բերիր մեզ քու աշխարհդ, եւ հիմա դատէ՛ մեզ, ո՛վ հայր, յաջորդներդ կ՛ուզեն մեզ բնաջնջել եւ մեր աշխարհը առնուիլ մեր ձեռքէն»: Սիքայել լսելով այս խօսքերը ի գութ չարժեցաւ, չարախօս իշխանը բանտեց եւ զիրենք թագաւորական զարդերով եւ մեծաշուք փառքերով Սեբաստիա վերադարձուց: Ատոմ 1051-ին միջանտեց Պոլսոյ կայսեր մօտ եւ երաշխաւոր ըլլալով՛ Պետրոս գետադարձ կաթողիկոսը Սեբաստիա տարաւ, եւ երկու տարի հոն պահեց ու Ս. Նշան վանքին մէջ նստեցուց: 1060-ին Յունաց Կոստանդին Տուկիծ կայսրը երբ ծրադրեց Հայերէն Յունադաւան ընել՛ նախ Ատումն ու Աբուսահլը կանչեց, զիրենգ համոզելու համար: Իշխանները իրենց տարին Յակոբ վարդապետ պատասխանեց. «մենք ալ դաւանինք այդ տարաբերութիւնը բառերուն մէջ է»: Այդ տարին Պարսիկները երբ Սեբաստիոյ վրայ յարջակեցան, Ատոմ եւ Աբուսահլ հայ իշխաններու հետ Խաւատանէք աւանը փոխադրուեցան որովհետեւ անառիկ էր ան։ Պարսիկները Սեբաստիա աւարել է: Բագաւորական պալատը կոաոպտելէ ետք երբ իրենց աշխարհը վերադարձան՛ Ատոմ Պոլիս գնաց եւ ատեն մը հոն կենաց: -ին երբ Ռոմանոս Դ. Դիոժէն կայսրը պարսից դեմ պատերազմելու համար Սեբաստիայէն անցաւ ՛ Ատոմ եւ Աբոըսահլ ընծաներով կայսեր ընդառաջ ելան. Այդ կողթի յոյն իշխանները չարախօսեցին ըսելով թէ - «ասոնք են որ Պարսիկները մեզի դէմ կը գրգռեն»: Կայսրը հրամայեց վերանորոգուած Սեբաստիան աւարի առնե: Ջարդել տուաւ հայերը մինջեւ որ Պոլսէն եկող յոյն իշխանները միջամտացին: Ռոմանոս թէեւ ջարդը դադրեցուց՛ բայց Ատոմն ու Աբուսահլ իրենց իշխանութութենէն ձգեց:

Փանոս Մանճեան

Փանոս Մանճեան (3 Դեկտեմբեր 1952(1952-12-03), Պէյրութ, Լիբանան), զօրավար, լիբանանեան բանակի սպարապետի օգնական, պետական նախարար։ == Կենսագրութիւն == Ծնած է 1952-ին Պէյրութ: Նախնական եւ միջնակարգ կրթութիւնը ստացած է Այնճարի «Յառաջ-Գալուստ Կիւլպէնկեան» գոլէճին մէջ: Երկրորդական ուսումը ստացած է Պէյրութի Հայ Աւետարանական Գոլէճին մէջ: Ամուսնացած է եւ ունի երեք զաւակ: Փանոս Մանճեան կը տիրապետէ չորս լեզուներու` հայերէնի, արաբերէնի, ֆրանսերէնի եւ անգլերէնի: === Ուսում === 1972 թուականին մուտք գործած է Լիբանանի սպայից վարժարան, ուրկէ վկայուելով 1975-ին դաեւձած է Լիբանանեան բանակի սպայ: Բանակին մէջ ծառայած է 38 տարիներ: 2001-ին ստացած է Զօրավարի աստիճան: Մինչեւ 2010-ը գործած է բանակին մէջ իբրեւ Զօրավար տարբեր պատասխանատու պաշտօններ վարելով: Հանգստեան կոչուած է Դեկտեմբեր 2010-ին: === Զինուորական մասնագիտութիւն === Զինուորական իր մասնագիտութիւնը եղած է հրասայլերու օգտագործումն ու կառավարումը պատերազմներու ընթացքին: Այս ծիրին մէջ հետեւած է մասնագիտական դասընթացքներու Ամերիկայի Միացիալ Նահանգներուն մէջ: Եղած է վաշտապետ իսկ 2005-2010 ժամամնակամիջոցին նշանակուած է Լիբանանեան բանակի սպարապետի օգնական: Յունիս 2011-ին մաս կազմած է Լիբանանի Կառավարութեան որպէս պետական նախարար։ Ան ստանձնած է զինուորական պարտականութիւններ Լիբանանի, Միացեալ Նահանգներու, Զուիցերիոյ, Իտալիոյ, Յորդանանի, Սուրիոյ եւ Հայաստանի մէջ: == Շքանշաններ եւ շնորհաւորագրեր == Իր ծառայութեան ընթացքին ստացած է բազմաթիւ շքանշաններ որոնցմէ յատկապէս կարելի է յիշել «Վիրաւորի», «Պատերազմի» եւ «Լիբանանեան Մայրի»-ի շքանշանները: Ստացած է նաեւ բազմաթիւ շնորհաւորագրեր: == Ծանօթագրութիւններ ==

Հայկ Փափազեան

Հայկ Փափազեան (արբ.՝ هايغ بابازيان), լիբանանահայ երաժիշտ, Մաշրու Լէյլա ռոք խումբին գլխաւոր ջութակահարը: == Կենսագրութիւն == Հայկ Փափազեան ծնած է 1986-ին, Պէյրութի արեւելեան հայկական թաղամասին՝ Պուրճ Համուտի մէջ։ Մեծնալով Լիբանանի հայ համայնքին մէջ, Հայկ շատ կանուխ տարիքէն հմայուած է արուեստով եւ երաժշտութեամբ: Մտած է Համազգային Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միութեան «Բարսեղ Կանաչեան» երաժշտական ​​դպրոցին, ուր առաջին անգամ սկսած է ջութակ նուագել։ Հայկ ճարտարապետութիւն աւարտած է Պէյրութի Ամերիկեան Համալսարանին մէջ (2009) եւ ճարտարապետութեան պատմութեան մագիստրոսի կոչում ստացած է UCL-ի Պարթլեթի ճարտարապետութեան համալսարանէն: Երբ 2008-ին ճարտարապետութիւն կ'ուսանէր, Փափազեան Մաշրու Լէյլա ռոք խումբի հիմնադիրներէն եղած է: Երաժշտական ասպարէզէն անդին, ստացած է քանի մը ակադեմական մրցանակներ եւ արժանացած՝ «Ֆաուզի Ազար» ճարտարապետութեան մրցանակին (անգլ.՝ Fawzi Azar Architectural Award) 2008-ին, Պէյրութի թանգարանի նախագծման ճարտարապետական ​​մրցոյթին յաղթելէ ետք։Փափազեան ներկայացած է յորդանանեան My.Kali պարբերաթերթի կողքին վրայ, ինչպէս նաեւ Rolling Stone պարբերաթերթի Միջին Արեւելեան տարբերակին կողքին վրայ իբրեւ անդամ Մաշրու Լէյլա խումբին: Մասնակցած է «Home Workspace 2011-2012» ծրագրի Աշքալ Ալուանի անկախ արուեստի ուսումնասիրութեան ծրագրի մեկնարկային հրատարակութեան, զոր կը ղեկավարէին Փրոֆ. Էմիլի Ճաքիրը եւ հրաւիրեալ նկարիչ դասախօսներ, ներառեալ Ալֆրետօ Ճարը, Ֆրանքօ Պերարտին, հիթօ Սթէյէրլը եւ Հասան Խանը: Հայկ Փափազեանի՝ «Անցումային ժամանակի հերոսները» տեսերիզներու եւ գծագիրերու տեղադրումը կը հեռանայ Լիբանանի հայ համայնքի արքետիպային տղամարդու, հերոսի եւ նահատակի պատմական պատկերներէն, որոնց միջոցով կարելի է հասկնալ հերոսութեան թերի տրամաբանութիւնը: Փափազեանի արուեստը ներկայացուած է Պէյրութի, Պոննի, Լոնտոնի, Թրոնտէյմի եւ Նիւ Եորքի մէջ։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Հայկ Փափազեանի թուիթըրի էջը Հայկ Փափազեանի ինսթակրամի էջը Mashrou’ Leila: The Soundtrack of an Arab Generation Հարցազրոյց Agenda Culturel պարբերաթերթին հետ

Վիգէն Չեթերեան

Վիգէն Չեթերեան ծնած Լիբանան, լրագրող, գրող եւ պատմաբան: Ան կը դասաւանդէ միջազգային յարաբերութիւններ Ուէպսթըր Համալսարան Ժընեւ: Ան նաեւ դասաւանդած է Ժընեւի Համալսարանէն եւ ՍՕԱՍ Լոնտոնի Համալսարանէն ներս: Չեթերեան կը գրէ Պոլսահայ շաբաթական Ակօս թերթին մէջ: Ան իր Դոկտորի վկայականը ստացած է Աւարտական Միջզագային եւ Զարգացման Հետազօտութիւններու Հիմնարկէն (անգլ.՝ Graduate Institute of International and Development Studies կամ IUHEI): == Գործեր == Cheterian Vicken (2008)։ War and Peace in the Caucasus: Ethnic Conflict and the New Geopolitics (անգլերեն)։ Columbia University։ ISBN 978-0-231-70064-1 Cheterian Vicken, խմբգր․ (2013)։ From Perestroika to Rainbow Revolutions: Reform and Revolution After Socialism (անգլերեն)։ Hurst։ ISBN 978-1-84904-144-7 Cheterian Vicken (2015)։ Open Wounds: Armenians, Turks and a Century of Genocide (անգլերեն)։ Hurst։ ISBN 978-1-84904-458-5 Roots of ISIS Violence and the Killing Fields of the Middle East,” Survival , Vol. 57, Issue 2, 2015, pp. 105-118. "Origins and Trajectory of the Conflicts in the Caucasus", Europe-Asia Studies , Vol. 64, No. 9, 2012, pp. 1625-1649. "Karabakh Conflict After Kosovo: No Way Out?", Nationalities Papers , Vol. 40, No. 5, 2012, pp. 703-720. "Kyrgyzstan, Central asia's Island of Instability", Survival , Vol. 52, No. 5, 2010, pp. 21-27. "History, memory and international relations: the Armenian diaspora and Armenian-Turkish relations", International Relations , No. 141, 2010, pp. 7-24. "The August 2008 War in Georgia: from ethnic conflict to border wars", Central Asian Survey , Vol. 28, No. 2, 2009, pp. 155-170. "From Reform and Transition to 'Colored Revolutions'" Journal of Communist Studies and Transition Politics , Vol. 25, No. 2, 2009, pp. 136-160. "Georgia's Rose Revolution: Change or Repetition? Tension between State-Building and Modernization Projects", Nationalities Papers , Vol. 36, No. 4, 2008, pp. 689-712. == Ծանօթագրութիւններ ==

Ապու Մինա

Ապու Մինա (արաբ․՝ أبو مينا)․ Վաղ հնադարեան վանական համալիր, Եգիպտոս։ Կը գտնուի Աղեքսանտրիայէն 45 քլ․ դէպի հարաւ-արեւմուտք։ 1979-ին յայտարարուած է Եունեսքոյի Համաշխարհային ժառանգութեան Յուշարձան։ == Ընդհանուր տեղեկութիւններ == Ապու Մենա Բ․ դարէն մինչեւ Ը․ դար քրիստոնէական սրբավայր մը եղած է։ Անունը առած է Գ․ դարավերջին եւ Դ․ դարասկիզբին Աղեքսանտրիա գործած եւ հաւատքին համար նահատակուած Սուրբ Մինասէն։ Է․ դարու ընթացքին մահմետականները կը քանդեն Ապու Մինա սրբավայրը։ Հին քաղաքը երեւան եկած է Ի․ դարասկիզբին՝ 1905 – 1909։ Կատարուած պեղումներուն ընթացքին յայտնաբերուած են երկար քառանկիւնաձեւ եկեղեցիներ, մկրտարաններ, վանքեր, պետական շէնքեր, հնձան եւ ննջարաններ։ == Հնաբանական վայրը վտանգի մէջ == Վերջին տասնամեակներուն ընթացքին կատարուած երկրագործական աշխատանքներուն պատճառով բարձրացած է ջուրի մակարդակը։ Հետեւանքը եղած է շէնքեր փլին եւ հնաբանական աւերակներով շրջանը անկայուն դառնայ, մանաւանդ անոր հիւսիս-արեւմտեան մասը։ 2001-ին արձանագրուած է Եունեսքոյի Համաշխարհային Վտանգուած Ժառանգութեան Ցանկին մէջ։ == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Սահակ Պարթեւ

Սահակ Պարթեւ (348 թ. սեպտեմբեր 29-ին - 439 թ. սեպտեմբեր 7-ին, գ. Բլուր, Բագրևանդ գավառ), Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ 10-րդ կաթողիկոս (Ամենայն հայոց կաթողիկոս 387 թ. ընդմիջումներով), եկեղեցական, քաղաքական եւ մշակութային նշանաւոր գործիչ, քարոզներու եւ հոգեւոր օրհներգերու հեղինակ, քաղաքական-հասարակական գործիչ։ Հայ առաքելական եկեղեցւոյ տոնելի սուրբ։ Անոր օրով ստեղծուած են հայկական գիրերը եւ հայերէն թարգմանուած է Աստուածաշունչը։ Աջակցած է Մեսրոպ Մաշտոցին հայ գիրերու ստեղծման եւ տարածման գործով։ Սահակի անունով մեզ հասած են կանոնական գրվածքներ եւ թուղթեր։ Ներդրում ունեցած է շարականագրութեան մեջ։ == Կենսագրութիւն == Պարթեւ Պահլավունի եւ Մամիկոնեան տոհմերէն է, Ներսէս Մեծի որդին է։ կրթութիւն ստացած է կապադովկեան Կեսարիայի, Ալեքսանդրիայի եւ Կոստանդնուպոլսոյ դպրոցներուն մէջ։ Տիրապետած է Յունարէնի, ասորերէնի, պարսկերէնի։ 387 թուականին ընտրուած է հայոց հայրապետ՝ եռանդուն աջակցութիւն բերելով Խոսրով Գ թագաւորին՝ վերականգնելու Մեծ Հայքի միասնականութիւնը։ Խոսրովի գահնկեց ըլլալեն եւ ագսորուելէն ետք Սահակ Ա Պարթեւը նոյնպէս զրկված է հայրապետական աթոռէն (389 թ.) եւ միայն Վռամշապուհ թագաւորին ջանքերուն շնորհիւ վերաստանձնեց իր պաշտօնը։ Հետագային ան, պարսից Վռամ Ե արքային կողմէն ենթարկված է հալածանքներու ու շնորհազրկման։ Մահացած է իր ծննդեան օրը, նաւասարդ 30-ին (439 թ. սեպտեմբեր 7-ին), Բագրեւանդի Բլրոցաց գիւղը եւ թաղուած է Տարոնի Աշտիշատին մէջ։ == Ժառանգութիւն == Նշանակալի է Սահակ Ա Պարթեւի մատենագրական ժառանգութիւնը։ Ան կարգաւորած է հայկական Տօնացոյցը, գրած եկեղեցական ու աշխարհիկ դասերուն, պաշտոնյաներուն, հայ ընտանիքին, ամուսնութեանը եւ այլ հարցերուն վերաբերող բազմաթիւ կանոններ, գրած եւ եղանակավորած է շարականներ, պատարագամատոյց, ծիսական աղոթքներ, հատկապէս վճռական դեր խաղցած է հունարէն Աստվածաշունչի թարգմանութեան եւ կանոնացման գործին մէջ։ Ղազար Փարպեցին գրած է, որ Մեսրոպ Մաշտոցը եւ միւս թարգմանիչները, հայերէն եւ հունարէն հնչիւնաբանութիւնը համեմատելու համար, յաճախ դիմած են Սահակ Ա Պարթեւին, որովհետեւ ան ստացած էր հիմնաւոր ուսում, կատարելապէս տիրապետած էր հնչիւնաբանութեան ու հռետորական մեկնաբանութեանը, քաջատեղեակ էր փիլիսոփայական ճարտասանութիւններուն։ Սահակ Ա Պարթեւին անունով պահպանուած են դաւանաբանական թուղթեր՝ ընդդէմ նեստորականութեան, բորբորիտներու ու մծղնեներու, ինչպէս նաեւ նամակներ՝ ուղղուած Թեոդոսիոս II կայսրին, Անատոլիոս կուսակալին, Կոստանդնուպոլսոյ Պրոկղ պատրիարքին, Ատտիկոս, Ակակիոս եպիսկոպոսներուն։ Այս թուղթերուն մէջ (Գիրք թղթոց, էջ 1–21) Սահակ Ա Պարթեւը եւ Մեսրոպ Մաշտոցը Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովէն ետք բանաձեւած են Հայ եկեղեցւոյ ուղղափառ դիրքորոշումը, հատկապէս Պրոկղ պատրիարքին ուղղուած պատասխան թուղթին մէջ Հայ եկեղեցւոյ հայրերը հաստատած են Մարդեղութեան խորհուրդին (ընդդեմ Նեստորի) վերաբերիալ Նիկիայի Հանգանակի բանաձեւումը, երեք տիեզերաժողովներու դավանական վճիռները։ Այդ թուղթը, իբրեւ ուղղափառութեան փաստ, ընթերցուած է 553-ի Կ. Պոլսի ժողովին մէջ՝ Կյուրեղ Ալեքսանդրացիին թուղթէն անմիջապէս ետք։ Սահակ Ա Պարթեւը կարեւոր դեր խաղցած է Հայ եկեղեցւոյ պաշտոներգութեան, երաժշտածիսական գիրքերու հայացման եւ կազմաւորման գործին մէջ։ Մեսրոպ Մաշտոցի հետ ան հայ հոգեւոր ինքնուրոյն երգերու սկզբնաւորողն է։ Անոր անունով յայտնի են Ժամագիրքին մէջ զետեղուած Գիշերային ժամի չորս երգեցիկ քարոզները, ինչպես նաեւ բազմաթիւ շարականներ՝ Ղազարի հարութեան, Ծաղկազարդի կանոնները, երկրորդ Ծաղկազարդի հին կանոնի երգերը եւ Ավագ շաբաթւայ բոլոր օրերու կանոններու երգերու մեծամասնութիւնը։ Ուշագրաւ է նաեւ միջնադարեան գրչագիր Գանձարանները պահպանուած Սահակ Ա Պարթեւի «Պարագրի անպարագրելի բանն» սկզբնատող ունեցող տաղը։ Շարք մը հայ միջնադարեան աղբիւրներ Սահակ Ա Պարթեւին կը վերագրեն հայոց եկեղեցական ձայնեղանակներու՝ ութձայնի առաջին կարգավորումը։ Հայ եկեղեցին սուրբ Սահակ Ա Պարթեւի հիշատակը կը տօնէ տարին երկու անգամ։ Հիշատակի օրերուն առաջինը նշուած է Մեծ Բարեկենդանին նախորդող կիրակիի նախընթաց շաբաթ օրը (Առաջավորաց պահքի կիրակիի 14-րդ օրը՝ Յունուարի 24-էն Փետրուարի 28-ը), երկրորդը՝ սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի հետ՝ Հոգեգալստեան 4-րդ կիրակիին յաջորդող հինգշաբթի օրը (հունիսի 1-էն հուլիսի 16-ն ինկած շրջանին մէջ)։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Ցաւ

Ցաւ, ֆիզիքական կամ հոգեկան տառապանք, տհաճ զգացում: Բնախօսութեան տեսանկիւնէն ցաւը մարմնի պաշտպանողական հակազդեցութիւններէն մէկն է, ցաւը ունի «տեղեկատուական» նշանակութիւն։ Սակայն, իր տեղեկութեան պաշտօնը կատարելէ ետք, ցաւը երբեմն կը ձուլուի ախտաբանական ընթացքին համեմատ, որուն պատճառով ցաւը աւելի վտանգաւոր կը դառնայ, քան բուն վնասուածքը։ Ցաւը կ'ուսումնասիրուի հոգեբանութեան, դեղագիտութեան եւ հոգեբուժութեան կողմէ։ Գիտնականները դիտարկած են, որ նախանձի եւ ցաւի զգացումները կ'արթննան ուղեղի միեւնոյն շրջանին մէջ։ == Ֆիզիքական Ցաւի Տեսակներ == Ցաւը կրնայ ըլլալ սուր կամ յամրընթաց. Սուր ըսել է միայն կը տեւէ կարճ ցաւամիջոցի մը մէջ։ Յամրընթաց ըսել է ցաւը կը տեւէ օրեր կամ աւելի երկար։ Ցաւը կրնայ զգացուիլ տարբեր վէրքերէ՝ Մորթային ցաւը կու գայ մորթին վնաս հասած ցաւէն։ Ընդհերային ցաւը կու գայ վնասներէն օրկաններուն ինչպէս ստամոքսին, սրտին, լեարդին, եւ այլըն։ Այս ցաւն է որ մարդ արարած կը զգայ երբ կը տարապի խոցէ: Մարմնային ցաւը կու գայ տարբեր ազդակներէ մկաններէն, ոսկորներէն եւ ոսկրազօդներէն: Այս ցաւն է որ մարդ արարած կը զգայ երբ ան ոտքը կը «դարձնյ»:Ցաւը նաեւ կրնայ զգացուիլ երբ ջիղերը սխալ ձեւով կ'աշխատին կամ վիրաւոր բաժին մը կայ ջիղերուն մէջ։ Այս ցաւը կը կոչուի ջղախտային ցաւ: == Ծանօթագրութիւններ ==

Թիրենեան ծով

Միջերկրական ծովի մաս՝ Ափենինեան թերակղզու եւ Սիցիլիա, Սարտինիա ու Քորսիքա կղզիներու միջեւ։ Մակերեսը 214 հազար քմ քառակուսի։ Առաւելագոյն խորութիւնը՝ 3830 մեթր։ Գլխաւոր նաւահանգիստները՝ Նափոլի, Փալերմօ, Քալիարի, Պասթիա։ Անուանումը ստացած է թիրեններ ցեղանունէն. հին յոյները այդպէս կը կոչէին էթրուսքներուն՝ Ափենինեան թերակղզիին երբեմնի բնակիչներուն։ == Աղբիւրներ == Կաղապար:Ատլանտեան ովկիանոսի ծովեր

Կապոյտ (գոյն)

Կապոյտ, լոյսի երեք հիմնական գոյներէն (կարմիր, կանաչ, կապոյտ, անգլերէն՝ RGB ) մին: Կը գտնուի տէսանելի լոյսին ալիքներու երկարութեան 440÷520 նանոմեթր տիրոյթին մէջ: Կապոյտը երկինքին եւ ծովուն գոյնն է: Կապոյտ է նաեւ շափիւղայ քարը: Գոյներու սփէքթրին մէջ կը գտնուի կանաչին եւ մանիշակագոյնին միջեւ: == Մեր Շուրջին Կապոյտը == == Մշակոյթին Մէջ == Ապակեգործութեան մէջ կապոյտը կը ստացուի կոբաղդ աւելցնելով «Կապոյտ Մօրուս» (ֆրանսերէն՝ La Barbe bleue)` ֆրանսացի գրող Շարլ Փէրրոյի հեքիաթը, որ հրատարակուած է 1697 թուականին եւ կը պատմէ խանդօտ ամուսինի մը մասին: «Կապոյտ Խաչ» (անգլերէն՝ Blue Cross)` անասնաբոյժներու միաւորում Ուիքիբետիային մէջ կապոյտով կը նշուին արդէն գրուած յօդուածները Կապոյտ կետը ներկայիս ամենախոշոր կենդանին է, որուն երկարութիւնը կը հասնէ 33 մեթրի, իսկ քաշը կ'անցնե 150 թոննայէն Պաշտօնական փաստաթղթերուն մէջ ստորագրութիւնները կ'արուին կապոյտ գրիչով Կապոյտ են երթեւեկի թելադրող նշանները «Հայկական քարը» (լատ.՝ Lapis armenus, անգլերէն՝ Armenian stone) Միջին Դարուն Եւրոպային մէջ jայտնի կապոյտ գոյնի կիսաթանկարժէք հանքանիւթ մըն է: Encyclopedia Perthensis-ը 1816-ին կը նշէ, որ Հայկական քարը «հնուց բերուած է Հայաստանէն, սակայն, այժմ կայ նաեւ Գերմանիո մէջ» == Բոյսեր Եւ Կենդանիներ == == Երկրամասերու Եւ Երկիրներու Դրօշակներ == Կապոյտը կարգ մը երկիրներու (նմանապէս՝ Սքոթլանտի, որ Միացեալ Թագաւորութեան մաս կը կազմէ), դրօշակներու հիմնակական գոյնը կը հանդիսանայ: Կապոյտը՝ կարմիրին եւ ճերմակին հետ միասին կը հանդիսանայ անգլո-սաքսերու գոյն մը: Այդ երեք գոյներաւ կազմուած են Միացեալ Թագաւորութեան եւ Միացեալ Նահանգներու դրօշները՝ Կապոյտով եւ ոսկեգոյնով դրօշներ՝ == Տէ՛ս նաեւ == Armenian stone (անգլերէն) == Ծանօթագրութիւններ ==

Աբգար Եպիսկոպոս Յովակիմեան

Գերաշնորհ Տ. Աբգար Եպիսկոպոս Յովակիմեան ծնած 23 Յուլիս 1972թ.-ին, Վրաստանի Հանրապետութեան Պաթումի քաղաքին մէջ։ Սրբազան Հայրը կը խօսի Հայերէն, Անգլերէն, Գերմաներէն, Ռուսերէն, Վրացերէն եւ Պուլկարերէն։ == Կենսագրութիւն == Գերաշնորհ Տ. Աբգար Եպիսկոպոս Յովակիմեան (աւազանի անունով Սամուէլ) Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ Գանատահայոց Թեմի Առաջնորդ: 1979 – 1989 թուականներուն Պաթումիի մէջ ստացաւ իր տարրական կրթութիւնը՝ Պաթումիի Ստեփան Շահումեան հայկական դպրոցին մէջ։ 1989 – 1995 թուականներուն, ուսանեցաւ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի Աստուածաբանական Դպրեվանքին մէջ, ու պաշտպանեց իր աւարտական թեզը՝ «Հայ Վարդապետական Մտածողութեան Արձագանգները՝ Մատթէոսի Աւետարանի Սուրբ Ներսէս Շնորհալիի թարգմանութեան» խորագիրով։ 1995թ. Գերաշնորհ Անանիա Եպս. Արապաջեանին կողմէ ձեռնադրուեցաւ սարկաւագ։ 2 Յունիս 1996թ.-ին՝ ձեռնադրուեցաւ կուսակրօն քահանայ՝ Բարձրաշնորհ Տ. Շահէ Արքեպիսկոպոս Աճէմեանին կողմէ եւ ստացաւ քահանայական Աբգար անունը։ 1996 – 2001թթ., Հայր Սուրբը կը ծառայէր Վիրահայոց Թեմէն ներս՝ որպէս Վրաստանի Հանրապետութեան Պաթումիի Սուրբ Փրկիչ Եկեղեցւոյ Հովիւ։ 2001 – 2004թթ., Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տնօրինութեամբ շարունակեց իր բարձրագոյն կրթութիւնը, Աւստրիայի Սալզպուրկի Աստուածաբանական Համալսարանին մէջ, ու ստացաւ Աստուածաբանութեան Վարդապետի աստիճան։ 2006թ. Հայր Սուրբը պաշտպանեց իր քննախօսութիւնը՝ «Դիոնիսիոս Արիոբագիթը Հայկական Մատենագիտութեան Մէջ» եւ ստացաւ Վարդապետի կոչումը։ 2005 – 2010թթ., Հայր Սուրբը ծառայած է որպէս Փոխ-Առաջնորդ Սիւնիքի Հայոց Թեմին՝ օգնելով Առաջնորդին աւետարանչական աշխատանքին եւ յաջողութեամբ կազմակերպած է երիտասարդական քարոզչութիւն՝ Առաջնորդարանին մէջ։ 2010 – 2011թթ., Հայր Սուրբը, որպէս Հովիւ կը ծառայէր Գանատահայոց Թեմի Առաջնորդարանի Համիլթընի Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցւոյ եւ Սէնթ Քաթրինզի Սբ. Գրիգոր Լուսաւորիչ Եկեղեցւոյ յարկերու տակ։ 2011թ., Հայր Սուրբը նշանակուեցաւ Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցւոյ Պուլկարիոյ Թեմի Առաջնորդական Տեղապահ։ 9 Յունիս 2014-ին, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ծայրագոյն Պատրիարք եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը Հայրապետական գիրով հաստատեց Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբան,Պուլկարիայի հայոց թեմի առաջնորդական տեղապահ Տ. Աբգար վարդապետ Յովակիմեանի ընտրութիւնը Գանատայի հայոց թեմի առաջնորդի պաշտօնին: 23 Յուլիս 2014-ին Գերաշնորհ Տ. Աբգար Եպիսկոպոս Յովակիմեան նշանակուած է Գանատայի թեմի առաջնորդ: == «Անդրանիկ Օզանեան» շքանշան == Հայաստանի Հանրապետութեան Զինուած ուժերու կազմաւորման 25-ամեակին առթիւ ՀՀ Պաշտպանութեան նախարարին հրամանով պարգեւատրուողներու շարքին է նաեւ Գանատայի թեմի առաջնորդ գերաշնորհ Տէր Աբգար եպիսկոպոս Յովակիմեան: Անոր շնորուած է «Անդրանիկ Օզանեան» շքանշանը: == Թեմակալ Առաջնորդը == Թեմակալ Առաջնորդը՝ գլուխն է Թեմին եւ Գանատայի մէջ կը ներկայացնէ Նորին Սուրբ Օծութիւն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին։ Ան նախագահն է եւ գործադիր տնօրէն Թեմական ժողովի եւ Թեմական խորհուրդի բոլոր թեմակալ կազմակերպութիւններուն ու յանձնախումբերուն։ Իր որոշումները բոլոր կրօնական, ծիսական եւ կարգապահական հարցերու մէջ՝ վերջնական են, Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ օրէնքներու եւ կանոններու ընդհանուր սահմանին մէջ։ Իբրեւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ներկայացուցիչը՝ ան պաշտօնական յարաբերութիւններ կը պահէ ուրիշ եկեղեցիներու, հաստատութիւններու, կազմակերպութիւններու եւ քաղաքային իշխանութիւններու հետ։ == Աղբիւրներ == ԳԱՆԱՏԱՀԱՅՈՑ ԱՌԱՋՆՈՐԴԸ ՀՈԳԵՇՆՈՐՀ Տ. ԱԲԳԱՐ ՎՐԴ. ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ ԸՆՏՐԵԱԼ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԳԱՆԱՏԱՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻՆ ԳԱՆԱՏԱՀԱՅ ԹԵՄԸ Գանատայի թեմի առաջնորդը պարգեւատրուած է «Անդրանիկ Օզանեան» շքանշանով == Ծանօթագրութիւններ ==

Ձորաեզրի վանք

Ձորաեզրի վանք, հայ առաքելական միջնադարեան վանական համալիր Հայաստանի Հանրապետութեան Լոռի մարզի Օձուն գիւղի մէջ՝ բնակավայրէն 1.5 քմ հարաւ-արեւելք, Օձուն - Այգեհատ ճանապարհէն ձախ՝ ձորաեզրին։ Ընդգրկուած է Հայաստանի պատմութեան եւ մշակոյթի անշարժ յուշարձաններու ցանկին մէջ։ == Պատմութիւն == Համաձայն վիմագրական աղբիւրներու՝ շինութիւններու վերին յուշարձանախումբը կառուցուեր է Հոռոմայրի միաբաններու նախաձեռնութեամբ եւ թէեւ կանգնած է մասնակիօրէն մեկուսի, այնուհանդերձ համարուեր է Հոռոմայրի վանքի բաղկացուցիչ մասը: 2017 թուականին վանքը ամբողջութեամբ վերականգնուեր է։ Վերականգնող ճարտարապետ` Սուրեն Աբովեան: == Ճարտարապետութիւն == Ձորաեզրի վանքը կազմուած է եկեղեցիներէն եւ գաւիթէն: Շէնքերու համաչա' դասաւորութիւնը նախագիծային որոշակի մտայղացման արդիւնք է: Կեդրոնին մէջ կը գտնուի հաւասարակողմ փոքրիկ գաւիթը, որ հարաւային եւ հիւսիսային կողմերէն հաղորդակից է երկու նոյնածավալ միանաւ թաղածածկ եկեղեցիներուն: Վանքի արեւմտեան մասին մէջ կը գտնուի միջնադարեան գերեզմանոցը, ուր կան նաեւ ուշ ժամանակաշրջանի տապանաքարեր: Գլխաւոր մուտքը բացուած է գաւիթի արեւմտեան պատին եւ միայն գաւիթի ներսէն կարելի է մտնել եկեղեցիներ, ընդ որում հարաւային եկեղեցւոյ մուտքը կողմնորոշուած է դէպի գաւիթ, իսկ հիւսիսայինինը՝ գաւիթէն դէպի եկեղեցի: Այդ հանգամանքը, ինչպէս նաեւ հարաւային եկեղեցւոյ հետ գաւիթը: === Հիւսիսային եկեղեցի === 3.1 մ x 2.45 մ չափերով, կիսագլանաձեւ թաղով ծածկուած ուղղանկիւն դահլիճ է՝ առնուած երկլանջ կտուրի տակ: Ծածկը չէ պահպանուեր: Արեւմտեան ճակատը ամբողջութեամբ ծածկուած է խաչի պատկերներով: Այդ խաչքարի մէջ պատուհանի բացուածքը ուղղանկիւն կտրտուածքներով իրարու վրայ նստած կրկնակի քարերէն է: Եկեղեցին կառուցուած է դեղնաշագանակագոյն ֆելզիթ ժայռի տեսակով: === Հարաւային եկեղեցի === 3.2 մ x 2.15 մ չափերով, կիսագլանաձեւ թաղով ծածկուած ուղղանկիւն դահլիճ է՝ առնուած երկլանջ կտուրի տակ: Կիսաշրջանաձեւ խորանը գմբէթարդի սահմանագիծով եզերուած է պարզ տրամագիծի գօտիով, որը կը շարունակուի նաեւ երկարատարած պատերուն մէջ։ Պատերը իրականացուած են սրբատաշ (պազալտէ) սեւակուճ քարերով: Մուտքի որմնակամարի արձանագրութեան համաձայն եկեղեցին կառուցուեր է 1206 թուականին՝ վանքի առաջնորդ Սամուէլի կողմէն: Արեւելեան պատուհանի տրամագիծի վրայ կը յիշատակուի կառուցող վարպետի անունը՝ Գրիգոր քարգործ: === Գաւիթ === Կառուցուեր է 13-րդ դարուն՝ դեղնաշագանակագոյն (ֆելզիթէ) ժայռի տեսակ սրբատաշ քարերով: Գաւիթը առաւելապէս ուշագրաւ է իր կառուցուածքային առանձնայատկութիւններով: Գրեթէ քառակուսի (4.35 մ x 4.1 մ) յատակագիծով սրահ է՝ ծածկուած անկիւնագծային դասաւորութեամբ, փոխհատուող կամարներով ուժեղացուած թաղով: Ներսէն չորս անկիւնները բաժնուած են որմնամոյթերով, որու շնորհիւ ներքին տարածութիւնը յատակագիծին մէջ դարձեր է ութանկիւնի: Որմնամոյթերէն դէպի վեր անկիւնագիծով կ'երկարին երկու կամարներ եւ կը խաչուին առաստաղի ուղիղ կենդրոնին մէջ: Վանքի գաւիթը աւելի պարզ շինութիւն է, քան 13-րդ դարու խաչուող կամարներ ունեցող այլ ճարտարապետական յուշարձաններ (Դեղձնուտի վանք, Մշկավանք, Նոր Վարագավանք, Խորակերտի վանք, Հաղպատի վանական համալիր|Հաղպատի վանք]] եւ այլն): Երկու զոյգ կամարներու փոխարէն, շէնքի փոքրութեան պատճառով ունի միայն մէկը, որը ինքնատիպ լուծում է՝ կամարներու անկիւնագծային տեղագրութեամբ: Գաւիթի արեւմտեան մուտքը բաւական մեծ է: Պատուհաններու բացակայութեան հանգամանքը կատարեր է նաեւ ներսի լուսաւորումը: Եկեղեցիները գաւիթէն աւելի բարձր եղեր են: === Գերեզմանոց === Վանքի գերեզմանոցը կը գտնուի համալիրի արեւմտեան հատուածին մէջ։ Պահպանուեր են մօտ տասնեակին հասնող խաչքարեր: == Պատկերասրահ == == Զարդարիչ յարդարանք == Ճարտարապետական ձեւերու պարզութեանը համապատասխան շինութիւններու Զարդարիչ յարդարանքը նաեւ բաւական զուսպ է: Յարդարման ձեւերը աւանդականօրէն երեք տիպի են՝ զարդաքանդակներ, ճարտարապետական Զարդարիչ տարբեր եւ պատկերաքանդակներ: Միակ պատկերաքանդակը կը գտնուի հարաւային եկեղեցւոյ արեւելեան պատուհանի վրայ, արտաքուստ: Պսակի երկշարք կամարի երկու կողմերուն տեղադրուած են դէմ-յանդիման կանգնած երկու աղաւնիներու հարթաքանդակներ: Գաւիթի տանիքը պահպանուած կամարները մասնակիօրէն յարդարուած են զարդաքանդակի տարրերով: Երկու զարդեր քանդակուած են կամարներու ներսի կողմի վերնամասին: Ոճական ընդհանրութիւնէն պարզ կը դառնայ, որ այս զարդաքանդակները կատարուեր է միեւնոյն քանդակագործի կողմէն: Մէկը պատկերն է յաւերժութեան նշանի, կազմուած գնդաձեւ ուռուցիկ մակերեսին սփռուած ելունդաւոր (դուրս ցցուած) գիծերով: Ոլորաձեւ տարածուող այդ գիծերու ուղղութիւնը շեշտուած է կլոր շրջանակէն թեքուած դէպի դուրս շեղուող խաղողի եւ ոճաւորուած տերեւներու քանդակներով, որոնք կլորաձեւ զարդապատկերին շարժում կը հաղորդեն: Միւսը պարզ վարդեակ է, կեդրոնէն տարածուող միատեսակ ծաղկատերեւներով: Փոքրիկ կլորաձեւ կեդրոնի վրայ կրկնուած է յաւերժութեան նշանի գծապատկերը:Ճարտարապետական տարրերով յարդարուեր է նաեւ գաւիթի արեւմտեան եւ հարաւային եկեղեցւոյ մուտքերը, երկուքն ալ շրջանակուեր են Զարդարիչ որմնասիւներով եւ կամարներով: == Ծանօթագրութիւններ ==

Պարսից Ծոց

Պարսից ծոց (յաճախ ուղղակի՝ Ծոց), Արաբական թերակղզիին եւ Իրանի միջեւ գտնուող ծոց։ Հորմուզի նեղուցով միացած է Օմանի ծոցին, Արաբական ծովուն եւ Հնդկական Ովկիանոսին։Պարսից ծոց կը թափի Տիգրիս եւ Եփրատ երկու գետերէն յառաջացած մեծ գետը՝ Շաթ-ալ-Արապ անունով։ Պարսից ծոցին շրջանը աշխարհաքաղաքական տեսանկիւնէն չափազանց կարեւոր է իր նաւթի հարուստ պաշարներով, որուն պատճառով 1991-ին համանուն պատերազմ մը ծագած է, հակառակ անոր, որ հիմնական կռիւը տեղի ունեցած է ցամաքի վրայ։ == Աշխարհագրութիւն == Ծոցը ունի 251,000 քառ. քմ. տարածութիւն, որ արեւելքէն Հորմուզի նեղուցով կը միանայ Օմանի ծոցին, արեւմուտքէն՝ Շաթ-ալ-Արապ գետին, որ ծնունդ կ'առնէ Տիգրիս եւ Եփրատ գետերէն: Ծոցին ամէնէն նեղ բաժինին տարածութիւնը 56 քմ. է: Ջուրը ընդհանրապէս ծանծաղուտ է, որուն ամէնէն խորունկ բաժինը 90 մեթր է դէպի վար, եւ միջին հաշուով ընդհանուր խորունկութիւնը կը կազմէ 50 մեթր: Հետեւեալ կղզիները, սկսելով հիւսիսէն, եզերային շրջագիծ մը կը կազմեն Պարսից Ծոցին՝ Իրան, Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններ, Սէուտական Արաբիա, Քաթարի կղզիներէն մէկը՝ դէպի Եգիպտոսի թերակղզի տանող գիծին վրայ, Պահրէյնի կղզիներէն մէկը, իսկ հիւսիս-արեւմտեան կողմէն՝ Իրաքը: Ծոցը ունի նաեւ բազմաթիւ ներքին կղզեակներ: == Անուանումը == Պարսից ծոցը աշխարհի հնագոյն ջրատարածքներէն մէկը կը համարուի, որ քաղաքական, տնտեսական եւ հասարակական առումներով եզակի նշանակութիւն ունի: Իրանի հարաւային շրջանին մէջ, դարեր շարունակ գոյութիւն ունեցող այս ջրատարածքը կարեւոր եւ ռազմավարական նշանակութիւն ունեցած է : Աքեմենեան թագաւոր Դարեհի արձանագրութիւններէն մէկուն մէջ Պարսից ծոցը այսպէս կը ներկայացուի. «Դրայա Թէյա Հաչա Փարսա Այթի» կամ «Պարսից ծոց», որ կը նշանակէ ծով մը, որ կ'անցնի Փարսէն: Յոյն պատմաբան Կլավիուս Ալյանուս, որ կ'ապրէր Բ. դարուն, «Անաւազիս» անունով գիրքին մէջ Պարսից ծոցը կը ներկայացնէ իբրեւ «Պերսիքոն Քայթաս», որ դարձեալ Պարսից ծոց կը նշանակէ: Ա. դարու յոյն նշանաւոր աշխարհագրագէտ Էստրագոն, իր գիրքին մէջ բազմիցս օգտուած է Պարսից ծոց բառակապակցութենէն: Լատինական աղբիւրներուն մէջ Պարսից ծոցը նշուած է «Mare Persicum» կամ «Պարսկական ծով» անունով: Բազմաթիւ աղբիւրներու մէջ Պարսից ծոցը կը նշուի իբրեւ Sinus Persicus: Ֆրանսերէնով անիկա կը նշուի Golfe Persique, անգլերէնով` Persian Gulf, գերմաներէնով` Persischer Golf, իտալերէնով` Golfo Persi ico, ռուսերէնով` Персидский залив, ճափոներէնով` Perusha Wan, թրքերէնով` Farsi Korfozi: Ա. դարու հռոմէացի պատմաբան Լուինթուս Քուրտիուս Ռուֆուս օգտագործած է Aquarum Persico բառակապակցութիւնը: ՄԱԿ-ի 61-րդ փաստաթուղթին համաձայն` «Պարսից ծոց» անուանումը եղած է Քրիստոսի ծնունդէն հարիւրամեակներ առաջ: Տարբեր լեզուներու մէջ անիկա ճանչցուած է իբրեւ «Փարս», «Փարս Իրան» եւ «Աճամ» անուններով: Քրիստոսի ծնունդէն առաջ, 5-րդ դարուն, այս տարածաշրջանը կոչուած է Պարսից ծոցի տարածաշրջան: Այլ խօսքով, յոյները, հռոմէացիները եւ անոնցմէ ետք արեւելեան Հռոմն ու աբբասեան էմիրները, իսլամ աշխարհագէտները, ինչպէս նաեւ կարգ մը պատմական գիրքեր մշտապէս օգտագործած են այս անունը: Յատկանշական, է որ երբ Փորթուկալցիներն ու սպանացիները մուտք կը գործէին Պարսից ծոց, անոնց փաստաթուղթերուն մէջ նոյնպէս կը նշուէր այս անունը: Իսկ անգլիացիներն ու ֆրանսացիները երբ հոն ժամանած են, դարձեալ օգտագործած են «Պարսից ծոց» անուանումը: Բրիտանիոյ, ԱՄՆ-ի, նախկին ԽՍՀՄ եւ ՄԱԿ-ի փաստաթուղթերուն մէջ նոյնպէս այս ծոցը նշուած է իբրեւ «Պարսից ծոց»: == Ովկիանագրութիւն == Պարսից ծոցը կապուած է Հնդկական ովկիանոսին՝ Հորմուզի նեղուցին միջոցով: Ծոցը կազմուած է Իրանէն եւ Իրաքէն բխող գետերուն ջուրերով (մօտաւորապէս 2000 քառ. մեթր իւրաքանչիւր երկվայրկեան): Ծոցին ջուրը այնպիսի յատկութիւն մը ունի, որ արագ կը շոգիանայ, հակառակ անձրեւի եւ գետերու ջուրերուն բեռնաթափութեան: Ծոցին ջուրը իւրաքանչիւր տարի կը պակսի 416 քառ. մեթր: == Կղզիներ == Պարսից ծոցը ունի բազմաթիւ կղզիներ, որոնցմէ է օրինակ Պահրէյնը: Աշխարհագրականօրէն ամէնէն մեծ կղզին Գէշմն է, որ կը գտնուի Հորմուզի նեղուցին մէջ եւ կը պատկանի Իրանին: Ծոցին նշանաւոր կղզիներէն են նաեւ Մեծ ու փոքր Թանպերը եւ Քիշ կղզին, որոնք կը մատակարարուին Իրանին կողմէ, Պուպիան, որ կը մատակարարուի Քուէյթին կողմէ, Թարութը, որ կը մատակարարուի Սէուտական Արաբիոյ կողմէ, իսկ Տալման, որ կը մատակարարուի Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններուն կողմէ: Վերջին քանի մը տարիներուն աւելցած են նաեւ արհեստական կղզիներ՝ զբօսաշրջիկներուն ուշադրութիւնը գրաւելու համար: Պարսից Ծոցին կղզիները հին ժամանակներէն ի վեր իւրայատուկ նշանակութիւն ունեցած են, որովհետեւ անոնք գործածուած են գաղթական ուժերու կողմէ, օրինակ Փորթուկալի եւ Անգլիոյ կայսրութեան կողմէ, իբրեւ առեւտուրի կեդրոններ եւ կամ իրենց կայսրութեան ներկայացուցիչ ուժերուն կեդրոններ: == Քաղաքը եւ Բնակչութիւնը == 8 քաղաքներ կը շրջապատեն Պարսից Ծոցը, որոնք են՝ Պահրէյն, Իրան, Իրաք, Քուէյթ, Քաթար, Սէուտական Արաբիա, Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններ եւ Օման: Ծոցին ռազմագիտական իտէալական դիրքը առիթ տուած է շրջակայքը բնակող ժողովուրդներուն զարգացման: Ներկայիս Միջին Արեւելքի մեծ երկիրներուն մեծամասնութիւնը կը գտնուի այս շրջանին մէջ: == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Մարիա Արմուտեան

Մարիա Արմուտեան (անգլ.՝ Maria Armoudian) քաղաքագիտութեան համալսարանի դասախօս է Օքլընտի Համալսարանը, Նիւ Զիլընտ: Ան գրագէտ, ձայնի հաղորթավար, երաժիշտ եւ լրագրող է: == Կենսագրութիւն == Արմուտեանին երկու գիրքերն են՝ «Reporting from the Danger Zone: Frontline Journalists, Their Jobs and an Increasingly Perilous Future» եւ «Kill the Messenger: The Media's Role in the Fate of the World»: Արմուտեան ունի Ամերիկահայ արմատներ եւ կը վարէ ու կ'արտադրէ «Scholars' Circle» յայտագիրը KPFK Ամերիկեան ռատիոկայանին վրայ: Նախքան Օքլընտ, Նիւ Զիլընտ փոխադրուիլը, Արմուտեան 6 տարի աշխատած է իբր քաղաքի յանձնակատար Լոս Անճելըսի մէջ, իսկ 8 տարի Քալիֆորնիոյ երեսփոխանական նիստին մէջ: Ակադեմական գործէն անդին, Արմուեան հրատարակած է կարգ մը յօդուածներ հետեւեալ թերթերուն մէջ՝ New York Times, Los Angeles Times, New Zealand Herald, Los Angeles Daily News, The Progressive, AlterNet, եւ Salon. Արմուտեանի առաջին ձայնասկաւարակը վերնագրուած էր «Life in the New World»: == Գիրքեր == Armoudian Maria (2011)։ Kill the Messenger: The Media's Role in the Fate of the World։ Amherst, New York: Prometheus Books։ ISBN 978-1616143879 Armoudian Maria (2016)։ Reporting From the Danger Zone: Frontline Journalists, Their Jobs, and an Increasingly Perilous Future։ New York: Routledge։ ISBN 978-1138840058 == Ծանօթագրութիւններ ==

O (տառ)

Բանաստեղծներ եւ գրագէտներ բազմաթիւ անգամներ արտայայտուած են «օ» տառին մասին: Անշուշտ այս տառին մասին ուրիշ բաներ եւս գրուած են: «Օ» տառը 1922 -ին (իբրեւ անպէտ տառ) արեւելահայերէնի այբուբենէն դուրս դրուեցաւ: Օ-ն այդպէս վտարանդի մնաց մինչեւ 1940, ապա վերադարձաւ՝ իր երբեմնի կիրարկութիւններէն զգալիօրէն մերկացած: Բայց անոր ծնունդէն սկսինք: Գրեթէ ամէն արեւմտահայ գիտէ, թէ Օ-ն գրաբարեան «աւ» տառակապակցութեան ծնունդն է, սակայն շատ քիչեր գիտեն, թէ ճիշդ ո՛ր աւ-ի ծնունդն է, քանի որ արդի հայերէնի մէջ գրաբարէն եկող ու «աւ» բովանդակող բազմաթիւ բառեր ունինք, օրինակ՝ իրաւ, հաւան, հաւաք, հաւատ, հաւ, նաւ, կաւ, բաւ, դաւ, մանաւանդ, արգաւանդ, աւանդ, սակաւ, այլեւ շատ ու շատ ուրիշներ, որոնք իրենց աւ-ը օ-ի չեն վերածած: Ինչպէ՞ս նման կիսկատար հնչիւնափոխութիւն կրնար յառաջանալ, որով որոշ աւ-եր «օ» դառնային, իսկ շատ ուրիշներ անփոփոխ մնային: Այսպէս է, քանի որ միայն բաղաձայնանախորդ աւ-ը «օ» հնչիւնի վերածուած է, այսինքն՝ այնպիսիները, որոնց բաղաձայն մը յաջորդած է կամ որոնք բաղաձայնէ մը առաջ գտնուած են. օրինակ՝ աւրաւր- օրօր, արաւտ- արօտ, ամաւթ- ամօթ, աւրէնք-օրէնք, հաւտ- հօտ, հաւր- հօր, կարաւտ- կարօտ, մաւտ- մօտ, նարաւտ- նարօտ, արդեաւք- արդեօք, փառաւք- փառօք, իրաւք- իրօք եւլն. այս դիրքերուն վրայ աւ-ը երկբարբառային էր եւ «աու» կ'արտասանուէր, ահա այս աու-ն է, որ սկսաւ կամաց-կամաց «օ» արտասանուիլ: Աւ>աու>օ հնչիւնափոխութենէն խուսափած են ընդամէնը երկու բառեր աղաւնի եւ նաւթ, որոնք իրենց երկար պատմութիւնը ունին, որ այս յօդուածի ծիրէն ներս շատ շահեկան չեն: Իսկ հոն ուր աւ-ին ձայնաւոր մը կը յաջորդէ կամ բառը աւ-ով կը վերջանայ, ինչպէս վերը բերուած առաջին խումբի բառերն են, ապա այդ դիրքերուն վրայ աւ-ը կ'արտասանուի ավ եւ ուրեմն երկբարբառային չէր, այսպիսիները անփոփոխ մնացած են՝ առանց «օ» արտասանութեան հասնելու: Առաւաւտ բառը այս երկու ելոյթները շատ լաւ կը ցոլացնէ. առաջին աւ-ը անփոփոխ մնացած է, որովհետեւ իրեն ձայնաւոր մը կը յաջորդէ, իսկ երկրորդ աւ-ը Օ դարձած է, քանի իրեն բաղաձայն մը կը յաջորդէ, որով ստացուած է առաւօտ: Այս հանգրուանին՝ հետեւեալ երկու կանոնները բանաձեւենք, քանի որ Օ-ն միմիայն բաղաձայնէ մը առաջ ծնունդ կրնար առնել, հետեւաբար՝ ա) Օ տառին որեւէ ձայնաւոր չի կրնար յաջորդել, բ) Օ-ով հայերէն բառ չի կրնար վերջանալ, իրեն անհրաժեշտօրէն պէտք է յաջորդէ բաղաձայն մը: Այս երկու կանոնները ծնունդ կ'առնեն Օ-ին էութենէն եւ որեւէ կամայականութեան ենթակայ չեն կրնար ըլլալ, բացի օրինազանցութենէ: Ուրիշ ամէն «կանոն» կեղծ ու պատիր է, որ արդի հայը կը բանաձեւէ բառավերջի Օ-ին անունով: Այդպիսի Օ ըստ օրինի չի կրնար գոյութիւն ունենալ: *** Միջնադարեան բարենորոգիչներն ու մատենագիրները այս «աւ» երկբարբառին «օ» արտասանութիւնը արձանագրելու կամ արտայայտելու համար բաւական զառածեցան: Քանի որ մեսրոպեան Ո տառը նոյնութեամբ կը նշէ յունալատինական «օ» հնչիւնը, անոնց հակումը եղաւ «օ» արտասանուող աւ-ը փոխարինել Ո-ով: Ո-ին կողքին, ուրիշներ աւ երկբարբառը փոխարինեցին ∞ նշանով եւս, որ ոմանք այս նշանը կը դնէին ուղղակի աւ-ին վրայ՝ առանց ջնջելու զայն, որով կը հասկցուէր, թէ աւ-ը պէտք արտասանել «օ»: == Աղբիւրներ == Հայկազեան Հայագիտական Հանդէս, Պէյրութ, 2014, Էջ 9-10

Սողոմոնեան Կղզիներ

Սողոմոնեան Կղզիներ․ (անգլ․՝Solomon Islands), Հարաւային Խաղաղական Ովկիանոսին Սողոմոնի ծովին մէջ գտնուող պետութիւն որ կը բաղկանայ 922 կղզիներէ։ Տարածութեամբ Խաղաղական Ովկիանոսին 2-րդ կղզի-պետութիւն է։ Մայրաքաղաքն է Հոնիարա։ == Աշխարհագրութիւն == === Դիրք === Սողոմոնեան Կղզիներ պետութիւնը կազմուած է 922 կղզիներէ, որոնցմէ 347 բնակուած են։ Կը գտնուի Խաղաղական Ովկիանոսին հարաւը, Սողոմոնի ծովուն մէջ։ Ընդհանուր տարածութիւնը 645․000 քլ² է, որմէ 28․450 ցամաք է։ Բնակչութեան թիւը 722 392 է ըստ պաշտօնական գնարկման, իսկ ըստ 2016-ի մարդահամարին՝ 611 343։ Տարածութեամբ Խաղաղական Ովկիանոսին 2-րդ մեծ կղզի-պետութիւն է, Փափուա Նոր Կինի կղզի-պետութենէն ետք։ Ափերուն ընդհանուր լայնքն է 5․313 քլ։ Կղզեխումբը կ՛երկարի արեւմուտքէն արեւելք 1․800 քլ․-ի վրայ, իսկ հիւսիսէն հարաւ՝ 900 քլ․-ի վրայ։ === Բնակչութիւն === Բնակչութիւնը կը բնակի կղզիներուն 1/3-ին մէջ՝ 347 կղզիներ։ Սակայն անոր մեծ մասը հաւաքուած է մեծագոյն 6 կղզիներուն մէջ․ Կուանտալքանալ, Նոր Ճորճիա, Մալեթա, Մաքիրա, Չոյսել եւ Սանթա Իզապել։ === Կղզիներ === Աշխարհագրականօրէն կղզիները երկու մասի կը բաժնուին․ անոնք որոնք հրաբխային եւ լեռնային են, ու անոնց որոնք բստային եւ տաբարակ են։ Ամենաբարձր մասը կը գտնուի Կուանտալքանալ կղզիին վրայ՝ հրաբխային Փոփոմանաչէու լեռը (2311 մեթր)։ Ռենել կղզին որ կը գտնուի կղզեխումբին հարաւային մասին, աշխարհի ամենաբարձր բստային կղզին է եւ 1998-ին յայտարարուած է Եունեսքոյի Համաշխարհային Ժառանգութեան յուշարձան։ Հոն կը գտնուի նաեւ իր տիպի մեծագոյն ծովալիճը՝ Թենակօ, 155 քլ² տարածութեամբ եւ կը պատսպարէ բուսական եւ կենդանական աշխարհի բնիկ տեսակներ։ == Վարչակարգ == Սողոմոնեան կղզիներուն վարչակարգը թագակիր հանրապետութիւն է, Ազգերու Հասարակապետութեան ծիրէն ներս։ Պետութեան ղեկավարն է Միացեալ Թագաւորութեան Չարլս Գ․ թագաւորը։ Զայն կը ներկայացնէ Ընդհանուր Կառավարիչը։ Պետութիւնը բաժնուած է 10 նահանգներու (9+1՝ մայրաքաղաքը)։ Անոնք կը կառավարուին գաւառական ժողովներէն ընտրուած մարմիններուն կողմէն, իսկ մայրաքաղաք Հոնիարա կը կառավարուի քաղաքապետական խորհուրդին կողմէն։ == Պատմական ակնարկ == Սողոմոնեան Կղզիները բնակուած են Սառնեղէն Շրջանէն։ Իսկ անոր վերջաւորութեան՝ Ք․Ա․ 4-րդ հազարամեակին, ջուրին մակարդակին բարձրացումով նախապէս կղզիներու ամբողջութիւնը կը բաժնուի բազմաթիւ կղզիներու` մինչեւ այսօր գոյ վիճակին։ Առաջին անգամ եւրոպացիներ Սողոմոնեան կղզիները կ՛այցելեն 1568-ին (սպանացի նաւավար Ալվարօ տէ Մենտանիա տէ Նէյրա)։ 1595ին կղզեխումբը Սպանիոյ գաղթօճախ կը դառնայ։ 1788-ին անգլիացի եւ ֆրանսացի նաւավարներ կղզիները կը հասնին։ 1840-1860 թուականներուն, Սողոմոնեան կղզիներուն բնակիչները մերթ ընդ մերթ կը զինուորագրուէին կամ ալ կ՛առեւնագուէին որպէս բանուոր Աւստրալիոյ, Ֆիճիի եւ Սամոայի գաղթօճախներուն համար․ ծանօթ որպէս «Blackbirding գործարկութիւն»։ 1850-ին անկլիքան եկեղեցուոյ քարոզիչ-միսիոնարներ կղզիները կը հասնին։ 1886-ին կղզիերը կ՛իյնան գերմանացիներուն լուծին տակ։ Մարտ 1893-ին, քարոզիչներուն ճնշումին տակ, Միացեալ Թագաւորութիւնը կը տիրանայ կղզեխումբին հարաւային կղզիներուն, իսկ 1899-ին Գերմանիան հիւսիսային Սողոմոնեան կղզիները Միացեալ Թագաւորութեան կը զիջէ։ Բնիկները տեղ տեղ կ՛ըմբոստանան գաղթաբնակներուն դէմ եւ Մեծն Բրիտանիոյ Թագաւորական ծովուժը անոնց դէմ պատժական արշաւանքներու կը ձեռնարկէ եւ պատճառ կը դառնայ բազմաթիւ սպաննութիւններու։ Բ․ Համաշխարհային պատերազմին ընթացքին (1942 եւ 1943) Սողոմոնեան կղզիները Ճափոնի եւ Դաշնակիցներու միջեւ կռիւներու թատերաբեմ կը դառնան։ 7 Յուլիս 1978-ին Սողոմոնեան Կղզիները կ՛անկախանան Միացեալ Թագաւորութենէն։ 1999-ին ծագած եւ մինչեւ 2004 տեւող ազգամիջեան պատերազմը երկրին մեծ վնասներ կը հասցնէ․ 100 մարդ կը սպաննուի եւ 20 000 կը դառնան ներքին գաղթականներ։ 29 Ապրիլ 2009-ին կը կազմուի «Խաղաղութեան եւ Համերաշխութեան Յանձնախումբ»ը (Solomon Islands Truth and Reconciliation Commission (TRC)), որպէսզի պետութիւնը վերագտնէ իր խաղաղութիւնը։ Այս ուղղութեամբ մեծ դերակատութիւն բերած է Նոպէլեան Խաղաղութեան մրցանակիր Տեզմոնթ Թութու։ == Ցունամի == 2 Ապրիլ 2007-ին 8 ռիխթեր աստիճանի կործանիչ երկրաշարժը նոյնքան կործանիչ ցունամի կ՛առաջացնէ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Մոլեռանդութիւն

Մոլեռանդութիւն (յունարէն.՝ Φανατισμός, լատիներէն՝ fanatismus — լատիներէն՝ fanaticus-էն, «մոլեռանդ» — լատիներէն՝ fanum-էն «տաճար») կոյր, համոզումի ծայրայեղութիւն, յատկապէս կրօնա-փիլիսոփայական շրջանին, ազգային եւ քաղաքական ոլորտներուն մէջ: Ծայրայեղութեան հասած կապուածութիւն որոշ գաղափարներու, հաւատալիքներու կամ տեսակէտներու, սովորաբար կը համադրուին օտար հայեացքներու եւ համոզումներու անհանդուրժողականութեան հետ։ Անձնական համոզումներու ընկալման քննադատութեան բացակայութիւն։ Մոլեռանդ մարդ (ուղիղ եւ փոխաբերական իմաստներով)։ == Մոլեռանդութեան Ընկալումները == Մոլեռանդութիւնը, ինչպէս յուզական արտայայտութիւնը, կը բնութագրուի չափէն դուրս մղումով, ոգեւորութեամբ, մոլեգնութեամբ, իր (աւելի յաճախ ծայրահեղ կրօնական կամ քաղաքական) համոզումներու կոյր հաւատքով, անձնական պաշտամունքի եւ իր հետեւորդներուն, «յանձինս իրեն», առաւելութեամբ եւ բացառիկութեամբ։ Ըստ ամերիկացի փիլիսոփայ Ճորճ Սանթայանայի՝ «Մոլեռանդութեան էութիւնը կը կայանայ ջանքերու կրկնապատկման մէջ, երբ մոռցուած է նպատակը». ըստ Ուինսթըն Չըրչիլի՝ «Մոլեռանդը ան է, որ ի վիճակի չէ փոխել իր որոշումը եւ երբեք չի փոխեր թեման»։ Այս երկու բնորոշումներն ալ կը նախատեսեն ծայրայեղ խիստ պահանջներու ներկայացման եւ անհանդուրժողականութիւն որեւէ շեղումներու հանդէպ։ Մոլեռանդին եւ երկրպագուին տարբերութիւնը այն է, որ մոլեռանդին վարքը կը դիտարկուի որպէս ընդունուած ընկերային վիճակներու խախտում այն պարագային, երբ երկրպագուն այդ վիճակները չի խախտեր (հակառակ անոր, որ վարքը կարելի է տարօրինակ թուիլ)։ Երկրպագուները եւ մոլեռանդները կը միաւորէ զիրենք կլանող ցանկութիւնը, սէրը այս կամ այն գործունէութեան ոլորտին, զբաղումին, հակուածութեան, ինչպէս նաեւ մարդու նկատմամբ։ Այսպէս կոչուած տարօրինակ մարդիկ մոլեռանդներէն կը տարբերին գաղափարներով, որոնց իրենք կը դաւանին ինչպէս նաեւ զբաղումներով, որոնցմով իրենք կը զբաղին, սովորաբար անվնաս են, բայց խիստ կը տարբերին համընդհանուր պատկերացումներէն կամ շրջապատող մարդոց կենսակերպին սովորական կեցուածքէն։ Իսկ այն ինչ կը վերաբերի մոլեռանդներուն, ապա իրենց երկրպագութեան առարկան կամ հետաքրքրութիւնները իրենք իրենցմով կրնան դիտարկուիլ որպէս «բնական», եւ միայն մոլեռանդութեան աստիճանը շրջապատողներուն կը թուի չափէն աւելի կամ «անբնական»։ == Մոլեռանդութեան Դասակարգում == Մոլեռանդութեան միասնական դասակարգումը կը բացակայի։ Գոյութիւն ունեցող դասակարգումներուն մէջ ալ կ'օգտագործուին համակարգման տարբեր սկզբունքներ եւ անոնցմէ իւրաքանչիւրը կը գործածուի հետազօտութեան նպատակէն մեկնելով։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Իրան

Իրան (պարսկերէն՝ ايران, Իրան; ՄՀԱ՝ [iːˈɾɒn]), պաշտօնապէս Իրանի Իսլամական Հանրապետութիւն (պարսկերէն՝ جمهوری اسلامی ايران), կ'օգտագործուի նաեւ Պարսկաստան անուանումը։ ինքնիշխան պետություն Արևմտեան Ասիոյ մէջ։ Աւելի քան 81 միլիոն բնակչութեամբ Իրանը աշխարհի բնակչութեան թիւով 18-րդն է։ 1.648.195 կմ քառակուսի տարածքով այն երկրորդ ամենամեծ երկիրն է Մերձաւոր Արևելքի մէջ եւ 17-րդը` աշխարհի։ Իրանը հիւսիս արևմուտքէն սահմանակից է Հայաստանին, Ատրպէյճանին և Նախիջևանին, հիւսիսէն Կասպից ծովն է, հիւսիս արևելքէն Թուրքմենիստանը, արեւելքէն Աֆղանիստանին և Փաքիստանին, հարաւէն Պարսից ծոցին և Օմանի ծոցին, արեւմուտքէն Թուրքիային և Իրաքին։ Երկիրը կը գտնուի Եւրասիոյ և Արեւմտեան Ասիոյ կենդրոնին մէջ, իսկ Հորմուզի նեղուցը երկրին տուեր է աշխարհաքաղաքական մեծ կարեւորութիւն։ Մայրաքաղաքը՝ Թեհրանը, որ կը նկատուի Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան ամենամեծ քաղաքը։ Տարածութիւնը 1,648,195 ք․մ․², որ մեծութեամբ աշխարհի 18-րդ տեղը կը գրաւէ։ Բնակչութեան թիւը, 2015 թուականի Յունուարի 1-ի դրութեամբ, կը հասնի 80.853 900 մարդ, որ կը գրաւէ աշխարհի 17–րդ տեղը։ Իրանի Իսլամական Հանրապետութիւնը ունի 9 հարեւան պետութիւն, ցամաքով սահմանակից է՝ Հայաստանին, Թուրքիոյ, Ատրպէյճանին, Թուրքմենիստանին, Աֆղանիստանին, Փաքիստանին, Իրաքին, Իսկ ծովային հատուածով՝ Օմանին եւ Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններ–ուն։ === Պատմութիւն === Իրանի տարածքին վրայ ծնունդ առեր են աշխարհի հնագոյն քաղաքակրթութիւններէն շատերը, որոնք սկսած են Էլամական թագաւորութենէն Ք.ա. չորրորդ հազարամեակին։ Իրանական ժողովուրդներէն առաջինը միավորել են Մեդերը Ք.ա. եօթերորդ դարուն և հզօրութեան գագաթնակէտին հասեր են Աքեմենեան պետութեան ժամանակ, որ հիմնադրեր էր Կիւրոս Բ Մեծը Ք.ա. վեցերորդ դարուն, որ կը տարածուէր Արևելեան Եւրոպայէն մինչև Ինտոս գետի աւազան` դառնալով մինչ այդ եղածներէն ամենաընդարձակ պետութիւնը։ Պարսկական իշխանութիւնը տապաեցաւ Ալեքսանտր Մակեդոնացիի կողմէ Ք.ա. չորրորդ դարուն, սակայն վերամիաւորուեցաւ շուտով որպէս Պարթեւստան, որը իր հերթին փոխարինեց Սասանեան Պարսկաստանը։ Սասանեանները դարձան համաշխարհային գերտերութիւն յաջորդ չորս դարերուն։ Արաբական արշաւանքները Պարսկաստան սկսանն եօթերորդ դարուն և Իրանը իսլամացուեցաաւ` փոխարինելով Զրադաշտականութիւնը և Մանիքէութիւնը Իսլամով։ Իրանը մեծ ներդրում ունեցաւ Իսլամական ոսկէ դարուն, ունենալով մեծ թիւով ազդեցիկ արուեստագէտներ եւ գիտնականներ։ Երկու դար անց Իրանի մէջ սկսեցան կառավարել իսլամական տարբեր բնիկ տոհմեր, որոնք աւելի ուշ նուաճուեցան Սելջուկներու և մոնկոլներու կողմէ։ Սեֆեաններու հզօրացումը 15-րդ դարուն հիմը դրաւ միացեալ պարսկական պետութեան եւ ազգային ինքնորոշման վերահիմնադրմանը, որուն յաջորդեց Իրանի վերափոխումը Շիա Իսլամի, որը շրջադարձային կէտ դարձաւ Իսլամ պատմութեան մէջ։ 18-րդ դարուն Պարսկաստանը Նատիր շահի օրոք դարձաւ աշխարհի հզօրագոյն տէրութիւններէն մէկը։ 19-րդ դարու հակամարտութիւնները Ռուսական կայսրութեան հետ բերին կարեւոր տարածքային կորուստներու։ Հանրային ճնշումները 1906 թուականին բերին սահմանադրական յեղափոխութեան, որմէ ետք հաստատուեցաւ սահմանադրական միապետութիւն։ 1953 թուականին ԱՄՆ և Մեծն Բրիտանիայի կողմէ հրահրուած յեղաշրջումը Իրանը դարձուց Արեւմուտքի հետ լաւ յարաբերութիւններով երկիր։ Օտարերկրեայ ազդեցութեան դէմ բողոքները 1979 թուականին բերին յեղափոխութեան, որու որպէս արդիւնք հիմնադրուեցաւ Իսլամական հանրապետութիւն։ 1980-ական թուականներուն երկիրը ներքաշուեցաւ պատերազմի մէջ Իրաքի դէմ, որ տեւեց մօտ ինը տարի, եւ որու արդիւնք երկու երկիրները ունեցան մարդկային եւ ֆինանսական ահռելի կորուստներ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Քլայբետա

Կլայպեդա (լիթ.՝ Klaipėda), քաղաք Լիտվայի մէջ։ Չսառչած նավահանգիստ է Բալթիկ ծովի ափին, երկաթուղային կայարան, ավտոճանապարհներու հանգույց։ Լիտվայի հնագույն քաղաքներէն է։ Զարգացած են նավաշինութիւնն ու նավանորոգումը, ձկնեղենի, թեթեւ, սննդի, փայտամշակման արդյունաբերութեան ճիւղերը։ Կան միջնակարգ մասնագիտական ուսումնական հաստատութիւններ, դրամատիկական թատրոն, հայրենագիտական թանգարան եւ այլն։ == Բնակչութիւն == == Ծանօթագրութիւններ ==

124 (թիւ)

124 (հարիւր քսանչորս)՝ զոյգ եռանիշ բնական թիւ մըն է, կը գտնուի 123-ի եւ 125-ի միջեւ == Յատկութիւններ == ութ յաջորդական պարզ թիւերու գումար է՝ 124=5+7+11+13+17+19+23+29 124 Ալկեստէ աստեղնեակի կարգային թիւն է Microsoft Windows-ի Alt + 124 -ի գործադրումով կը ստացուի | նշանը Տարուայ 124րդ օրն է Մայիս 4-ը (նահանջ տարիներուն՝ Մայիս 3-ը) == Ծանօթագրութիւններ ==

Ովկիանոս

Ովկիանոս (յուն․՝ Ωκεανός, օկեա՛նոս), աղի ջուրի մեծ զանգուած, ջրոլորտին հիմնական բաղադրիչը։ Երկրագունդին մակերեւոյթին շուրջ 70%-ը (շուրջ 361 միլիոն քմ²) ծածկուած է ովկիանոսով՝ ջրային մեծ զանգուածով մը, որ պայմանականօրէն կը տարաբաժնուի քանի մը հիմնական ովկիանոսներու եւ աւելի փոքր ծովերու։ Այս մակերեսին կէսէն աւելին ունի 3,000 մեթրէն աւելի խորութիւն։ Ովկիանոսին միջին աղը կը կազմէ շուրջ 3,5%, եւ ծովաջուրին գրեթէ ամբողջ աղը կը տարուբերի 3,1% եւ 3,8%-ի միջեւ։ Եթէ Համաշխարհային Ովկիանոսին լուծուած աղին ամբողջ պաշարը նստուածքի ձեւով սփռուէր, ապա ովկիանոսին յատակը կը գոյանար 57 մ հաստութեամբ աղի շերտ մը։ Ցամաքամասերն ու մեծ կղզեխումբերը Համաշխարհային Ովկիանոսը կը բաժնեն քանի մը մասերու՝ ովկիանոսներու. Ատլանտեան Ովկիանոս, Հնդկական Ովկիանոս, Խաղաղական Ովկիանոս, Հիւսիսային Սառուցեալ Ովկիանոս:Երբեմն անկէ կը տարանջատուի նաեւ այլ ովկիանոս մը՝ Հարաւային Ովկիանոսը:Ովկիանոսներուն հատուածները կը կազմեն ծովերը, նեղուցները եւ ծովածոցերը։ Արտերկրային ովկիանոսները կրնան բաղկացած ըլլալ քիմիական տարրերու եւ միացութիւններու լայն ցանկէն։ Ըստ կարգ մը փաստերու, արեգակնային համակարգին մէջ, այլ ովկիանոսներ ալ գոյութիւն ունին։ Տեսականօրէն կ'ենթադրկուի, որ իրենց երկրաբանական պատմութեան սկիզբին Հրատն ու Արուսեակը ունեցած են մեծ ովկիանոսներ։ Հրատին ովկիանոսային վարկածը կ'ենթադրէ, որ իր մակերեւոյթին մօտաւորապէս երրորդ մասը շրջան մը ծածկուած էր ջուրով, թէեւ Հրատին ջուրը այնքան ալ ովկիանոսային չէր եւ հնարաւոր է, որ գոլորշիացած ըլլայ։ Կարգ մը միացութիւններ (ջուրով խառնուած), ինչպիսիք են աղերն ու ամոնիաքանուշադրը (NH3) ծանօթ են իբրեւ ջուրի սառելու ջերմաստիճանը նուազեցնողներ, որոնք հնարաւորութիւն կու տան արտերկրային տարածքներուն մէջ մեծ քանակութեամբ ջրային աղբիւրներու գոյութեան, ծովու ջուրի կամ սառոյցի տեսքով։ == Հետազօտութիւններու Պատմութիւն == Համաշխարհային Ովկիանոսին առաջին հետազօտողները եղած են ծովագնացները։ Շուրջերկրեայ ճամբորդութեան ժամանակաշրջանին ուսումնասիրած են ցամաքամասեր, ովկիանոսներ եւ կղզիներ։ Ֆեռնան Մակելանի (1519-1522), ապա Ճէյմս Կուկի (1768-1780) ղեկավարած արշաւախումբերը եւրոպացիներուն հնարաւորութիւն տուած են պատկերացում մը կազմելու Երկիր մոլորակին ցամաքները շրջապատող ջրային գօտիներու եւ առհասարակ ցամաքամասերու ուրուագիծերուն մասին։ Այդպիսով կազմուած են առաջին քարտէսները։ ԺԷ.- ԺԸ. դարերուն գծագրուած են ծովափնեայ շրջանները, եւ համաշխարհային քարտէսը ստացած է ժամանակակից տեսքը։ ԺԷ. դարու կիսուն հոլանտացի աշխարհագրագէտ Պերնարտ Վարէն առաջարկած է օգտագործել «Համաշխարհային Ովկիանոս» եզրը՝ նկատի ունենալով Երկիրին ջրային մակերեսը։ 22 Դեկտեմբեր 1872-ին Պորտսմուտ անգլիական նաւահանգիստէն ճամբայ ելած է «Չելենճըր» (անգլերէն՝ HMS Challenger) առագաստանաւը՝ նախատեսուած առաջին ովկիանոսահետազօտութեան աշրաւախումբին համար։ Համաշխարհային Ովկիանոսին ժամանակակից հասկացութիւնը Ի. դարու սկիզբին կազմած է ռուս-խորհրդային աշխարհագրագէտ, ովկիանոսագէտ եւ քարտէսագէտ Եուլի Շոքալսքին (1856-1940)։ Ան առաջինն է, որ գործածած է «Համաշխարհային Ովկիանոս» եզրը՝ բոլոր ովկիանոսները (Ատլանտեան, Խաղաղական, Հնդկական եւ Հիւսիսային սառուցեալ) վերջինիս մաս համարելով։ Ի. դարու երկրորդ կէսին սկսած է ովկիանոսներու յատակին խոր ուսումնասիրութիւնը։ Ձայնախորաչափի միջոցով յաջողած են աւելի լաւ հասկնալ ովկիանոսներու յատակին ամբողջութիւնը եւ խորութիւնը։ == Ովկիանոսներու աշխարհագրութիւն == Ընդհանուր ֆիզիքաաշխարհագրական տուեալներ՝ Միջին ջերմաստիճան - 5°C Միջին ճնշումը - 20 ՄՊա Միջին խտութիւն - 1,024 կ/սմ³ Միջին խորութիւն - 3730 մ Ընդհանուր զանգուած - 1,4·1021 Քկ Ընդհանուր ծաւալ - 1370 միլիոն քմ³ ջրածնային ցուցիչ - 8,1±0,2։Համաշխարհային Ովկիանոսին յատակին կան հետեւեալ մասերը՝ Ցամաքամասին ծանծաղուտը - մինչեւ 200 մ խորութեամբ տարածքներ, ուր լոյսը կը թափանցէ եւ կարելի է նպաստել բոյսերու աճին, Ցամաքամասին լանջը - մինչեւ 2500 մ խորութիւն՝ ծանծաղուտէն մինչեւ ովկիանոսին յատակը իջնող հատուածը, Ովկիանոսին յատակը - ամէնէն ընդարձակ տարածքն է՝ 4-5 հզ մ խորքով։Ովկիանոսին ամէնէն խոր հատուածները կը կոչուին փողրակներ, անդունդներ կամ իջուածքներ։ Ամէնէն խորունկը Մարիանեան իջուածքն է՝ Խաղաղական ովկիանոսին 1022 մ խորութեամբ։ Այս մէկը կը յայտնաբերուի 1951-ին, բրիտանական «Չելենճըր 2» սուզանաւով, որուն ի պատիւ անդունդին մէկ մասը անուանակոչուած է «Չելենճըրի անդունդ»։ Ատլանտեան Ովկիանոսին մէջ կը գտնուի Փուերթօ Ռիքոյի, իսկ Հնդկական Ովկիանոսին մէջ՝ Ճավայեան անդունդները։ == Համաշխարհային Ովկիանոսին Ջուրը == Համաշխարհային Ովկիանոսին ջուրը կը կազմէ Երկիր մոլորակին ջրոլորտին մեծ բաժինը։ Անոր մաս կը կազմէ Երկիր մոլորակին ջրային պաշարին 96%-ը (1338 միլիոն քմ³)։ === Ֆիզիքական Բնութագրիչներ === Ջրոլորտին ընդհանուր զանգուածը 1.400.000.000.000.000.000 թոն է կամ 1,4×1021 քկ, որ կը կազմէ Երկիրին ընդհանուր զանգուածին 0,023 տոկոսը։ Քաղցրահամ ջուրը 3 տոկոսէն ալ քիչ կը կազմէ, մնացեալը աղի ջուրն է, որ կը գտնուի ովկիանոսներու մէջ։ Համաշխարհային ովկիանոսը 361 միլիոն քմ2 մակերեւոյթ ունի, ծաւալը կը կազմէ շուրջ 1,3 մլ քմ3, միջին խորքը՝ 3790 մ, առաւելագոյն խորքը՝ 10923 մ։ Համաշխարհային ծովային ջուրերու գրեթէ կէսը 3,000 մ խորք ունին։ Ովկիանոսները, որոնց խորքը 200 մ ալ քիչ կը կազմէ, կը ծածկեն Երկիրին մակերեւոյթին շուրջ 66%։ Ասոնց մէջ չեն ներառուած այն ծովերը, որոնք կապուած են Համաշխարհային ովկիանոսին հետ, ինչպէս՝ Կասպից ծովը։ Ջուրին կապտաւուն գոյնը քանի մը բաղկացուցիչ նիւթերու արդիւնք է։ Հիմնական բաղկացուցիչներն են լուծուած օրկանական նիւթերը եւ քլորոֆիլը։Նաւաստիները եւ այլ ծովագնացներ զեկուցած են, որ ովկիանոսը յաճախ տեսանելիօրէն կը լուսարձակէ եւ այդ լուսարձակումը գիշերը մղոններով կը տարածուի։ 2005-ին գիտնականները առաջին անգամ կը յայտարարեն, որ ունին այս լուսարձակման իբրեւ վկայութիւն՝ լուսանկար մը։ Անիկա հաւանաբար կը յառաջանայ կենսալուսարձակումէն։ === Ջուրին ֆիզիքական Յատկութիւնը === Ովկիանոսին ջուրը դանդաղ կը տաքնայ եւ կը սառի, որ կը մեղմացնէ երկրագունդին կլիման։ Եթէ չոր երկիրներուն մէջ Արեգակներու ճառագայթներու տակ գետինը կը տաքնայ 70-80°C, ապա ովկիանոսի ջուրին մակերեսային շերտը՝ 28-30°C։ Մերձբեւեռային շրջաններու մէջ ջուրը սառ է, բայց աղիութեան պատճառով կը սառի ոչ թէ 0°C-ի պայմաններուն, այլ -1°C - -2°C-ուն։ Այնուամենայնիւ Հիւսիսային սառուցեալ ովկիանոսին վրայ կը գոյանայ 1-3 մ հաստ սառցաշերտ մը։ Արեւէն ստացած ջերմութիւնը ջրային հոսքերու միջոցով անընդհատ կը վերաբաշխուի։ Հասարակածային շրջաններուն տաք ջուրերը կը տեղափոխուին դէպի բեւեռային սառ շրջաններ եւ հակառակը։ Բայց Արեւուն ճառագայթներու անհաւասարաչափ բաշխման պատճառով բեւեռային ջուրերը աւելի պաղ են՝ առանց ջուրին շրջապտոյտը նկատի առնելու։ === Հետազօտութիւններ === Նաւերով ճանապարհորդութիւնները ովկիանոսի վրայով սկսած են նախապատմական ժամանակներուն, իսկ ստորջրեայ ճանապարհորդութիւնները եւ հետազօտութիւնները հնարաւոր դարձած են միայն համեմատաբար վերջերս։ Ովկիանոսին մէջ, ամէնէն խորունկ կէտն է Մարիանեան իջուածքը, որ կը գտնուի Խաղաղական Ովկիանոսին մէջ, Հիւսիսային Մարիանեան կղզիներուն մօտ։ Անոր առաւելագոյն խորութիւնն է 10,971 մ (±11 մեթր)։ Բրիտանական ծովային նաւ Չելենճըր Բ. յայտնաբերած է զայն 1951-ին եւ անոր ամէնէն խորունկ կէտը անուանած է՝ «Չելենճըրի անդունդ»։ 1960-ին երկու մարդոց կողմէ կառավարուող «Trieste» ովկիանոսագրական եւ այլ հետազօտութիւններու սուզանաւը հասած է իջուածքին յատակը։ Ովկիանոսին խորքային մասերուն մեծ մասը չէ հետազօտուած ոչ ալ քարտէսագրուած է։ 10 քիլոմեթրէն մեծ ձեւաւորումներու ընդհանուր պատկերը ստեղծուած է 1995-ին հիմնուելով ովկիանոսի մակերեւոյթին մօտակայքը պատահած ձգողութենական խանգարումներու հիման վրայ։ === Կլիման === Ովկիանոսային հոսքերը մեծապէս կ'ազդեն Երկիրի կլիմային վրայ արեւադարձային գօտիին մէջի ջերմութիւնը փոխանցելով բեւեռային շրջաններ, եւ զանոնք կը տեղափոխեն ջերմ կամ սառ օդ ունեցող ափամերձ շրջաններ, ուր քամիները կրնան զանոնք հասցնել ցամաքին ներքին մասերը։ Մակերեւութային ջերմութիւնը եւ քաղցրահամ ջուրերու հոսքերը կը ստեղծեն երկրագունդին խտութեան աստիճանահարթութիւն, որ կը կառավարէ ովկիանոսին լայնածաւալ շրջանառութեան ջերմային մասը։ Անիկա կարեւոր դեր ունի բեւեռային շրջաններուն ջերմութեան մատակարարման եւ ծովային սառոյցի կարգաւորման մէջ։ Ջերմային շրջանառութեան փոփոխութիւնները զգալի ազդեցութիւն ունին Երկիրին շողարձակման հաւասարակշռութեան վրայ։ Ջերմային շրջանառութիւնը կը կարգաւորէ այն արագութիւնը, որմով խորքային ջուրերը կը հասնին մակերեւոյթին, որ կրնայ մեծապէս ազդել նաեւ մթնոլորտին ածխաթթուի պարունակութեան վրայ։ Յաճախ կը նշուի, որ ջերմային շրջանառութեան պատճառով է, որ Արեւմտեան Եւրոպայի կլիման չափաւոր է։ Մէկ այլ կարծիք մը կը պնդէ, որ անիկա բոլորովին այդպէս չէ, եւ Եւրոպայի կլիման տաք է, որովհետեւ անիկա կը գտնուի ովկիանոսային աւազանի քամհար ուղղութեան վրայ, եւ մթնոլորտային ալիքները տաք օդ կը բերեն դէպի հիւսիս մերձարեւադարձային շրջաններէն։ Արջային շուրջբեւեռային հոսանքը կը շրջապատէ ցամաքամասը, ազդելով տարածաշրջանին կլիմային վրայ եւ կը միացնէ տարբեր ովկիանոսներու հոսանքները։ Ովկիանոսներուն վրայ կը յառաջանան արեւադարձային կիկլոններ (նոյնպէս կ'անուանուին «թայֆուններ» եւ «փոթորիկներ», նայած, թէ անոնք ո՛ւր յառաջացած են)։ === Կենսաբանութիւնը === Ովկիանոսը էականօրէն կ'ազդէ կենսոլորտին վրայ։ Ովկիանոսային գոլորշիացումը, իբրեւ ջուրի շրջանառութեան փուլ, աղբիւր կը հանդիսանայ անձրեւներու մեծամասնութեան համար։ Ինչպէս նաեւ, ովկիանոսներու ջերմաստիճանը որոշիչ դեր ունի կլիմայի եւ քամիներու ձեւաւորման համար, որոնք ալ իրենց հերթին կ'ազդեն կեանքի վրայ ցամաքին մէջ։ Կեանքը ովկիանոսին մէջ, զարգացած է ցամաքին մէջ, կեանքին յառաջանալէն 3 միլիառ տարի առաջ։ Ովկիանոսին խորքը եւ հեռաւորութիւնը ափէն կ'ազդէ բոյսերու եւ կենդանիներու կենսաբազմազանութեան վրայ տուեալ շրջանին մէջ։ Ովկիանոսային կեանքի ծագման տեսակներէն են՝ Ձուկերը, Շրջանաձեւերը, ինչպիսիք են ծովամայրերը, Կէտանմանները, ինչպիսիք են կէտերը, դլփինները եւ ծովային խոզերը, Գլխոտանիները, ինչպիսիք են ութոտանիները եւ կաղամարները, Խեցիաւորները, ինչպիսիք են խեցգետինները, Ծովային որդերը, Ծփակենսիկը եւ Փշամորթերը, ինչպիսիք են ծովաստղերը, ծովավարունգը եւ ծովային ոզնիները։ === Տնտեսական Արժէքը === Ովկիանոսները կարեւոր դեր ունին փոխադրումներու համար։ Որովհետեւ աշխարհի ապրանքներուն մեծ մասը կը տեղափոխուի նաւերով։ Ովկիանոսները նոյնպէս կը հանդիսանան ձկնորսական արդիւնաբերութեան հիմնական մատակարարման աղբիւր։ Առաւել զարգացած է ծովախեցգետիններու եւ ձուկերու արդիւնահանումը։։ == Հետաքրքրական Փաստեր == Առաջին կին ովկիանոսագէտը ազգութեամբ հայ, ֆրանսացի բնախոյզ Անիթա Քոնտին (Կարագոշեան) է։ «Համաշխարհային ովկիանոս» եզրը ԺԷ. դարուն, առաջարկած է օգտագործել նիտըրլենտացի աշխարհագրագէտ Պերնհարդուս Վարենիուսը։ Կարծիք յայտնուած է, թէ Ովկիանոս հատող առաջին հայը եղած է Մարտիրոս Երզնկացին։ Բիսկայեան ծովագնացներու հետ Քարիպեան Ովկիանոսով նաւարկութիւն կատարած է Քրիսթոֆըր Քոլոմպոսի օրինակով «նոր երկիրներ երթալու համար»։ Ովկիանոսագրական առաջին արշաւախումբը սկսած է իր աշխատանքը՝ 22 Դեկտեմբեր 1872-ին յատուկ սարքաւորուած «Չելենճըր» սուզանաւով։ Ովկիանոսին ամենախոր իջուածքը՝ Մարիանեան իջուածքն է՝ 11022 մ։ 1960-ին, հոն սուզուած են շուետացի Ժաք Փիքարին եւ ԱՄՆ ռազմածովային ուժերու նաւապետ Տոն Ուոլշին «Trieste» սուզանաւով եւ հոն մնացած 12 վայրկեան։ 2012-ին, ստորջրեայ հետազօտութիւններու համար նախատեսուած յատուկ սարքով՝ «Deepsea Challenger»ը սուզուած է հոլիվուտեան հանրայայտ վերակացու Ճեյմս Քամերոնը եւ մօտ երեք ժամ ուսումնասիրած եւ պատկերած է Մարիանեան անդունդին խորքերը։ Հնդկական Ովկիանոսը Երկիրին՝ մեծութեամբ 3-րդ ովկիանոսն է, որ կը ծածկէ մոլորակին ջրային մակերեւոյթին շուրջ 20%-ը։ Ծովային ջուրերու ոսկիի ամէնէն մեծ պարունակութիւնը գրանցուած է Պալթիք ծովուն մէջ։ Ովկիանոսին ընդերքը հրաբխային աշխուժութիւնը բաւական յաճախ հանդիպող երեւոյթ է։ Բազմաթիւ «ցամաքային» հրաբուխներ ժամանակին ջուրին տակ եղած են։ Ամէնէն բարձր մակընթացութիւնը կը հասնի մինչեւ 16 մեթրի, իսկ անոնց կարելի է հետեւիլ ԱՄՆ-ի եւ Քանատայի լողափերուն՝ Ֆանտի ծովածոցին։ Ամէնէն թափանցիկ ովկիանոսային ջուրերը կը համարուին Անթարքթիքայի ափերուն Ուեթելի ծովուն ջուրերը։ Շուրջ 3,5 միլիար մարդու համար ովկիանոսը սնունդի հիմնական աղբիւր է։ Ամէնէն բարձր ցունամին եղած է շուրջ 60 մ, երբ ովկիանոսին ընդերքին յաճախ կը գրանցուին 100 մ եւ աւելի բարձրութեամբ ալիքներ։ Ներկայիս ովկիանոսի ջուրերուն մէջ կը բնակին Երկիրին վրայ գոյութիւն ունեցող անասուններուն շուրջ 70%-ը։ == Արտերկրային Ովկիանոսներ == Այս պահուն Երկիրը միակ մոլորակն է եւ միակը Արեգակնային համակարգին մէջ, որ իր մակերեւոյթին վրայ ունի մեծ ու կայուն հեղուկ ջուրի մարմիններ։ Այնուամենայնիւ, կ'ենթադրուի, որ միւս երկնային մարմինները նոյնպէս կրնան ունենալ մեծ ովկիանոսներ։ === Մոլորակներ === Կազային հսկաներ, Լուսնթագը եւ Երեւակը, ըստ այսօրուան տուեալներու, պինդ մակերեւոյթ մը չունին, եւ անոր փոխարէն ծածկուած են հեղուկ ջրածինի շերտով մը, այնուամենայնիւ անոնց երկրաբանութիւնը մինչեւ վերջ չէ ուսումնասիրուած։ Անոր փոխարէն սառէ Ուրանիոմ հսկաներ, Ուրանը եւ Նեփթունը կրնան պարունակել հսկայական հեղուկ ջուրի ովկիանոսներ մթնոլորտի խորքին մէջ, սակայն այս մոլորակներուն ներքին կառուցուածքը նոյնպէս բաւարար չէ ուսումնասիրուած։ Գիտական հանրութիւնը կը քննարկէ Հրատ մոլորակին հիւսիսային կիսագունդին մէջ, անցեալին ովկիանոսի գոյութեան հնարաւորութիւնը, ինչպէս նաեւ, թէ ինչ կրնար պատահիլ անոր հետ։ Վերջերս «Մարս Էքսփլորէյշն Ռովեռ» հրատագնացը կը հաստատէ, թէ Հրատին վրայ եղած է երկարաժամկէտ պահպանուած ջրամբար մը, սակայն անկէ աւելի ոչ մէկ հաստատուած տեղեկութիւն կայ։ Աստղագէտերը կ'ենթադրեն, որ մեծ հաւանականութեամբ Արուսեակը հեղուկ ջուր ունեցած է, ինչպէս նաեւ ովկիանոսներ՝ իր պատմութեան վաղ ժամանակաշրջանին։ Եթէ նոյնիսկ անոնք գոյութիւն ունեցած են, հետագային անհետացած են մակերեւոյթի փոփոխութիւններու հետեւանքով։ === Բնական Արբանեակներ === Գիտնականները կը կասկածին, որ Թիթան եւ Եւրոպա, ու աւելի քիչ հաւանականութեամբ Քալիսթօ, Կանիմետ եւ Թրիթոն արբանեակներուն վրայ գոյութիւն ունի հեղուկ ջուրի համընդհանուր շերտ մը։ Կարծիք մը կայ, որ Իոյի վրայ մակմայի ովկիանոս գոյութիւն ունի։ Միւս սառէ արբանեակները նոյնպէս կրնան ընդերքային ովկիանոսներ ունենալ, կամ հնարաւոր է, որ երբեւէ ունեցած են, եւ այժմ անոնք սառած են։ Հեղուկ ջրածնաբնածուխներու հսկայական ծաւալի մարմիններ կան Երեւակին Թիթան արբանեակին վրայ, հակառակ անոր, որ անոնք այնքան մեծ չեն, որ ովկիանոսներ համարուին, սակայն երբեմն զանոնք կ'անուանեն լիճեր կամ ծովեր։ Քասսինի սարքին նախնական տուեալներով, արբանեակին վրայ յայտնաբերուած էին միայն չորցած գետերու հուներ եւ ջրամբարներ, որոնք կը խօսէին այն մասին, որ Թիթանը կորսնցուցած էր իր մակերեւութային հեղուկները։ Սակայն վերջերս կատարուած Քասսինիի մերձեցման ընթացքին, յստակօրէն կը պարզուի, որ Թիթանին վրայ գոյութիւն ունին հեղուկ ջրածնաբնածուխներու ջրամբարներ բեւեռային շրջաններուն մէջ։ Կարծիք կայ, որ Թիթանը ունի ընդերքային ջուրէն կազմուած ովկիանոս մը, որուն վերին շերտը խառնուած է հիտրոքարպոնաթներու հետ։ === Գաճաճ Մոլորակներ եւ Թրանսնեփթունային Մարմիններ === Ըստ առկայ տուեալներու, Սերեսի ընդերքը, ժայռային միջուկը շրջապատուած է սառոյցէն կազմուած շերտով մը եւ հնարաւոր է, որ իր մակերեւոյթին տակ ունի հեղուկ ջուրի ովկիանոս մը ։ Մեծ Թրանսնեփթունային Մարմիններու մասին բաւարար տեղեկութիւններ չկան, որպէսզի կարելի ըլլայ ենթադրել անոնց ներքին կառուցուածքին մէջ բաժնող շերտին գոյութիւնը, ուր կրնայ ովկիանոս մը ըլլալ, այնուամենայնիւ Փլութոնի, Էրիսի, Սետնայի եւ Օրքի ռատիօ աշխուժ տրոհման բնորդներ ցոյց կու տան, որ անոնք սառէ կեղեւներու տակ ովկիանոսներ ունին, շուրջ 100-180 քկ հաստութեամբ։ === Արեգակնային Համակարգէն Դուրս === Արեգակնային համակարգէն դուրս գտնուող որոշ մոլորակները եւ բնական արբանեակները կրնան ունենալ ովկիանոսներ, մինչեւ իսկ հնարաւոր է, որ անոնք ըլլան ջրային ովկիանոսներ, ինչպէս՝ Երկրին վրայ։ Անոնք երկրանման մոլորակներ են, որոնք կը գտնուին բնակելի գօտիին մէջ կամ ինչպէս կ'անուանուի «Հեղուկ ջուրի գօտիին մէջ»։ Սակայն անոնց վրայ ովկիանոսներու գոյութեան վերջնական ճշգրտումը չափազանց դժուար է եւ ոչ հաւաստի, նոյնիսկ լուսապատկերային ուսումնասիրութիւններու օգտագործմամբ։ Տեսական ձեւերու կիրառմամբ ենթադրուած է, որ մեծ հաւանականութեամբ GJ 1214 b մոլորակին զանգուածին շուրջ 75%-ը կը կազմէ հազուագիւտ «Սառոյց 7-ն»։ Բոլոր միւս հնարաւոր թեկնածուներուն մասին խօսակցութիւնները հիմնուած են զուտ ենթադրութիւններու վրայ եւ անոնց կառուցուածքին մասին չափազանց քիչ տեղեկութիւններ կան։ Որոշ գիտնականներ կ'ենթադրեն, որ Քեփլըր-22b-ն «ովկիանոսանման» մոլորակ է։ Առաջարկուած է բնորդ մը, ըստ որուն Կլիս 581 d-ն կրնայ մակերեւութային ովկիանոս մը ունենալ։ Կլիզ 436 b-ն կ'ենթադրուի, որ ունի «տաք սառոյցի» ովկիանոս մը։ Արտերկրային արբանեակները, որոնք կը պտտին բնակելի գօտիին մէջ գտնուող կազային հսկաներու շուրջ, նոյնպէս տեսականօրէն կրնան ունենալ մակերեւութային ովկիանոսներ։ === Ջուրին Քիմիական Կազմը === === Ջուրին Աղիութիւնը === Ովկիանոսին ջուրը աղի է։ Մէկ լիթրը կը պարունակէ 35 կ աղ։ Ովկիանոսին տարբեր մասերուն մէջ ջուրի աղիութեան միջին ցուցանիշը տարբեր է։ Կիսափակ ծովերուն աղիութեան տարբերութիւնը մեծ է։ Օրինակ՝ Պալթիք ծովուն արեւելեան մասին մէջ՝ 3-5 կ/լ, արեւմուտքին՝ 20-25 կ/լ, Սեւ ծովուն՝ 18-22 կ/լ, իսկ Կարմիր ծովուն՝ 40 կ/լ։ === Բաժանում === Թէեւ ընդունուած է տարանջատել ովկիանոսները, սակայն աղի ջուրին ամբողջութիւնը երկրագունդին վրայ կը կոչեն Համաշխարհային ովկիանոս։ Ջուրին մասնիկներու անընդհատ ազատ տեղաշարժը ունի հիմնական նշանակութիւն ովկիանոսագիտութեան մէջ։Ովկիանոսներու բաժանման հիմք կը հանդիսանան ցամաքամասերը, արշիպեղագոս եւ այլ չափանիշներ։ Աւելի մանրամասն տեղեկատուութեան համար տեսնել աղիւսակը. Խաղաղական եւ Քարիպեան ովկիանոսները հասարակածով կը բաժնուին հիւսիսային եւ հարաւային մասերու։ Աւելի փոքր ջրային տարածքները կը կոչուին ծով, նեղուց, ծոց եւ այլն։ === Գօտիներ եւ Խորութիւններ === Ովկիանոսագէտերը ովկիանոսը կը բաժնեն քանի մը գօտիներու նկատի առնելով ֆիզիքական եւ կենսաբանական պայմանները։ Բաց Ծովը կը ներառէ բոլոր բաց ովկիանոսային տարածքները, եւ կրնայ բաժնուիլ իր հերթին ըստ խորութեան եւ լոյսի թափանցման։ Լուսագիտութեան գօտին ինկած է ովկիանոսին մակերեւոյթէն մինչեւ 200 մեթր խորութիւն։ Այս գօտիին մէջ լուսաբաղարկում կրնայ տեղի ունենալ, հետեւաբար անիկա ունի ամէնէն մեծ կենսաբազմազանութիւնը։ Ափոթիկ գօտիին մէջ, ովկիանոսային մասը կրնայ բաժնուիլ շրջաններու, որոնք ուղղահայեաց իրարու վրայ դասաւորուած են ըստ ջերմաստիճանի։ Անոր ներսի սահմանը կը հանդիսանայ ջերմային թռիչքին շերտը 12°C ջերմաստիճանով, որ արեւադարձային գօտիներուն մէջ, սովորաբար ինկած է 700-1000 մ խորութեան վրայ։ Յաջորդը կենսաբանական խոր ծովային շրջանն է՝ 10-4°C միջակայքին մէջ, խորութիւնը սովորաբար կ'ըլլայ 700-1000 մ։ Ապիսալ դաշտին վարի սահմանը ինկած է 6000 մ խորութեան վրայ։ Վերջին շրջանը կը պարունակէ խոր իջուածքներ։ Ան կը տարածուի 6000-11000 մ միջակայքին մէջ եւ կը հանդիսանայ ովկիանոսին ամէնէն խոր գօտին։ Պելագիկ ափոթիկ գօտիներուն հետ միասին կան նաեւ Պենթիք ափոթիկ գօտիները։ Ատոնք կը համապատախանեն խորքային ծովու երեք ամէնէն խոր գօտիներուն։ Պենթիալ գօտին կը ծածկէ ցամաքային լանջը մինչեւ 4000 մ խորութիւն։ Ապիսալ գօտին կը ծածկէ ապիսալ դաշտերը 4000 - 6000 մեթր միջակայքին։ Ատոնցմէ վար ինկած է հատալ գօտին, որ կը գտնուի ովկիանոսային իջուածքներուն մէջ։ Պելագիկ գօտին նաեւ կրնայ բաժնուիլ ենթաշրջաններու, ներիթիք գօտի եւ ովկիանիկ գօտի։ Ներիթիք գօտին կը ներառէ ջրային զանգուածները, որոնք ինկած են ցամաքային շերտերու վրայ, իսկ ովկիանիկ գօտին կը ներառէ ամբողջ մնացած բաց ջուրերը։ Ի հակադրութիւն, ծովափնեայ գօտին կ'ընդգրկէ մակընթացութեան ցած եւ բարձր սահմաններու միջեւ ինկած շրջանը եւ կը ներկայացնէ ծովային եւ ցամաքային տարածքներու միջեւ անցումային շրջանը։ Անիկա յայտնի է նաեւ իբրեւ միջմակընթացային գօտի։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Թաթուլ Կրպէեան

Թաթուլ Կրպէեան (21 Ապրիլ 1965(1965-04-21), Թաթուլ, Թալինի շրջան, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն - 30 Ապրիլ 1991(1991-04-30), Գետաշէն, Կէօլ-Կէօլ, Ազրպէյճանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն) Արցախեան պատերազմի մասնակից ՀՀ ազգային հերոս: Արցախեան ազատամարտի ժամանակ՝ 1990 թուականէն մինչեւ 1991 թուական, եղած է Գետաշէն-Մարտունաշէն ենթաշրջանի ինքնապաշպանութեան հրամանատարը։ == Կենսագրութիւն == Թաթուլ ծնած է 1965 թուականին Ապրիլ 21-ին Հայաստանի Թալին շրջանի Արեգ գիւղին մէջ։ Տարրական եւ միջնակարգ կրթութիւնը ստաձած է Թալինի Արուեստից դպրոցին մէջ, որ աւարտած է գերազանցութեամբ։ Խորհրդային Միութեան բանակին մէջ ծառայելէ ետք ընդունուած է ԵՊՀ Պատմութեան բաժանմունքին մէջ։ Այդ ժամանակին Թաթուլ միացաւ ազատագրական շարժման։ Նոյն միջոցին Թաթուլ դասաւանդեց պատմութիւնը Գետաշէնի երկու դպրոցներու մէջ։ Ան նաեւ անդամ էր «Միացում» կազմակերպութեան։ 1990 թուին Սեպտեմբերին Թաթուլ մեկնեցաւ Արցախ, ուր վիճակը օր ըստ օրէ կը վատթարանար։ Իր հիմնած խումբով ղեկավարեց ինքնապաշպանութիւնը ընդդէմ ազրպէյճանական զինուած ուժերուն եւ ոստիկանական խմբաւորումներուն։ Թաթուլ կ'ըսեր «ինչո՞ւ էք վախենում մահից: Հողի համար ես հենց հիմա պատրաստ եմ մեռնելու: Հողի, ազգի համար: Ես ոչ մի անգամ չեմ գնա Երեւանի օդանավակայանում իջնեմ, ասեմ՝ Գետաշէնը յանձնեցի: Ես այստեղ կը մեռնեմ, այդ բանը չեմ անի...»: Վերջին անգամ, երբ հասաւ Երեւան ըսաւ հետեւեալը.«Գիտեմ, որ Երեւան այլեւս չեմ գայ, ինձ կը բերեն»: Հերոսը մահացաւ 1991 թուին Ապրիլ 30-ին «Օղակ» գործողութեան ժամանակ։ 1996 թուին Սեպտեմբեր 20-ին արժանացաւ ՀՀ Ազգային հերոսի կոչման։ Թաթուլ թաղուած է հայրենի Արեգ գիւղին մէջ, որ վերանուանած է Թաթուլ։ Գիւղին մէջ զետեղեցին տուֆակերտ յուշարձան, որուն ճարտարապետն է Տարիէլ Յակոբեան: == Օղակ Գործողութիւն == 1991 թուին գարնան Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան հիւսիսային շրջաններուն մէջ զօրացած էր պատերազմական իրադրութիւնը։ 1991-ի Ապրիլին խորհրդային եւ ազրպէյճանական իշխանութիւնները այս գիւղերու դէմ ուղղուած ռազմական գործողութիւն սկսելու որոշում ընդունեցին։ Մոսկուաի մէջ ստեղծուած մարդու իրաւունքներու «Մեմորիալ» կեդրոնը վերականգնել է այդ օրերու իրադարձութիւնները։ 1991 թուականի 30 ԱպրիլԱպրիլ 30-ին Չորրորդ բանակ, իսկ աւելի ուշ՝ ազրպէյճանական «ՕՄՕՆ»-ը յարձակեցան Շահումեանին մօտ գտնուող Գետաշէնի վրայ։ ՕՄՕՆականները, յարձակեցան տուներու վրայ ու սկսան կողոպտել։ Միեւնոյն ժամանակ յարձակման ենթարկեցին բնակիչերը։ Զոհերու մեծ մասը երիտասարդներ էին։: === Քաղուածքներ === Թաթուլ յաճախ կը կրկնէր, «Գետաշէնը կը դատարկուի միայն իր դիակի վրայով»: Վերջին Երեւան այցելութեան ժամանակ Թաթուլ ըսաւ «Գիտեմ, որ Երեւան այլեւս չեմ գայ, ինձ կը բերեն...»: == Թաթուլ Կրպէեանի Կերպարը Արուեստի Մէջ == Թաթուլ Կրպէեանին եւ ընկերներուն նուիրուած է Ռաֆաէլ Սահակեանի «Արծուապաշտ երկիր» փաստագեղարուեստակ վէպը, «Կարօտից խելառը» տեսաերիզը, ինչպէս նաեւ «Լերան լանջին» (հեղ.՝ Ներսիկ Իսպիրեան) եւ «Մայրամուտ իջաւ» (հեղ.՝աշուղ Գէորգ) երգերը։ Աշոտ Բաբայեան Սոնատ թաւջութակի եւ դաշնամուրի համար (1993 թուին), նուիրուած Թ.Կրպէեանին։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Անասուններու Խածուածքներ

Անասուններու Խածուածքներու կարելի է ենթարկուիլ բնակութեան վայրերու, պարտէզներու, անտառներու եւ լեռնային շրջաններու մէջ: Յաճախ մարդիկ անասունները, իրենց արարքներով եւ շարժուձեւերով պատճառ կը հանդիսանան, որ վնասեն իրենց: Յանձնարարելի է բոլորին եւ մանաւանդ փոքրիկներուն, որ չմօտենան անծանօթ անասուններու, չգրգռել նոյնիսկ ծանօթ անասունները, չխանգարել անոնց հանգիստի ժամերը եւ չհրահրել անոնց դէմ անակնկալ կացութիւններ: Խածուածքի պատահարի մը դիմաց ականատեսը պէտք է դիմէ հետեւեալ միջոցներուն. Օգնութեան հասնիլ զոհին` առանց տատամսումի: Հանդարտեցնելը զոհը: Լուալ վէրքը առատ ջուրով եւ կամ, եթէ կարելի է, օճառով եւ ջուրով: Եթէ խածուածքը արիւնոտ չէ, օծել վէրքը հակամանրէական օծանով եւ ծածկել զայն մաքուր լաթով կամ վիրակապով: Ճնշել ուժգնօրէն արիւնոտ խածուածքին վրայ մաքուր լաթով մը` կասեցնելու համար արիւնահոսութիւնը: Յաջորդ 24-48 ժամերու ընթացքին հետեւիլ խածուածքի նոր զարգացումներուն, մանաւանդ բորբոքումի նշաններուն` կարմրութիւն, ուռեցք եւ ցաւ: Բորբոքումի յայտնութեան` դիմել շուտով բժիշկին: Ուժեղ արիւնահոսութեան պարագային, կանչել շտապ օգնութիւն: Ջղագրգիռ եւ վայրի անասունի խածուածքի պարագային, կանչել շտապ օգնութիւն, որպէսզի հետապնդուի անասունը: === Կատուներու խածուածք === Կատուն ընդհանրապէս անվնաս անասուն մըն է: Սակայն ան կրնայ խածնել եւ վնասել: Կատուն ունի սրածայր ակռաներ: Երբ ան խածնէ, իր սրածայր ակռաները կը մխրճէ մորթէն եւ մկաններէն ներս եւ կրնայ հասնիլ մինչեւ ոսկորները, մկաններու ձգանները եւ յօդերը: Անոնց վէրքը կ'ըլլայ խորունկ եւ կրնայ յառաջանալ սուր բորբոքում: Կատուն կը խածնէ, կը ճանկէ եւ կամ կը սկրթէ, երբ ան վախի մէջ կը գտնուի, վնասի ենթարկուի, անբնականօրէն գրգռուած է եւ կամ անակնկալ կացութեան մը դէմ կը գտնուի: Կատուներու խածուածքի պարագային, շուտով լուալու է վէրքը նախ առատ ջուրով եւ ետքը` օճառ-ջուրով: Մանիշ (iodine) եւ հականեխիչ հեղուկներ գործածելու չէ: Տուներու մէջ պահուած կատուներուն եղունգները շատ կարճ կտրելու է եւ կամ ամբողջութեամբ քաշելու է զանոնք, որպէսզի անակնկալ վնասներէ հեռու մնալ: Կատուներու յառաջացուցած վէրքերը կրնան բորբոքիլ եւ պատճառ դառնալ որոշ հիւանդութեան մը, որ կը կոչուի cat scratch disease. ան փոխանցիկ հիւանդութիւն մըն է: Որոշ կանխազգուշացումներով կարելի է հեռու մնալ կատուներու վնասներէն` կատուին պոչը չքաշել, անոր ականջը չբռնել, երբ ան վախի եւ կամ անձկալից վիճակի մէջ է: === Շուներու խածուածք === Շուները վտանգաւոր կը դառնան, երբ անոնք գրգռուած են եւ կամ անակնկալ կացութեան մը առջեւ կը գտնուին. հետեւաբար անոնք կը խածնեն եւ զանազան տարողութեամբ վնասներ կը հասցնեն: Շուները ունին զօրաւոր ծնօտներ, որոնք մեծ ուժգնութեամբ կը ճնշեն խածուածքին: Անոնց ակռաները բաղդատաբար կատուներուն` սրածայր չեն, այլ աւելի բութ են: Խածնելու պարագային, անոնց ակռաները կը յառաջացնեն, հակառակ կատուներուն, ընդհանրապէս մորթային եւ ոչ խորունկ վէրքեր: Առանց արիւնահոսութեան պզտիկ խածուածքի պարագային, վէրքը պէտք է լուալ օճառ-ջուրով, ճնշել վէրքին վրայ եւ դիմել բժիշկին: Արիւնահոսութեամբ մեծ խածուածքի պարագային, պէտք է ճնշել վէրքին վրայ եւ շուտով դիմել հիւանդանոց եւ կամ շտապ օգնութեան: Շուներու խածուածքներով կրնայ յառաջանալ կատղախտ (rabies), որ ժահրային հիւանդութիւն մըն է եւ կը փոխանցուի անասունին լորձունքին միջոցով: Կատղախտի ախտանշաններն են` բարձր ջերմ, կլլելու դժուարութիւն, ջղագրգռութիւն, կատղած վիճակ, անզգացողականութիւն, մկանային ցնցումներ, մահ:Կատղախտը մահացու հիւանդութիւն մըն է, սակայն խածուածքէ ետք անմիջական կատղախտի պատուաստի կիրարկումը իր փրկարար դերը կ'ունենայ: Կատղախտի պատուաստը ենթակային մօտ կը յառաջացնէ 5 տարուան դիմադրողականութիւն: Հետեւեալ կանխազգուշացումները կը պահեն մեզ շուներու խածուածքներէն` չմօտենալ օտար շան, չդպչիլ հիւանդ շան եւ չխանգարել շունը, երբ կ'ուտէ, կը խմէ եւ կը քնանայ: Շուները եւ կատուները, շատ մը այլ անասուններու նման, իրենց լորձունքին մէջ ունին 100-է աւելի տեսակաւոր մանրէներ: Ասոնցմէ կարեւորագոյններն են շուներու եւ կատուներու պարագային` Pasteurella, Streptococcal եւ Staphylococcal ցպկամարմինները: Pasteurella ցպկամարմինները կը յառաջացնեն pasteurellosis կոչուած բորբոքումը, որ կը յայտնուի խածուածքէ 6-12 ժամ ետք, խածուած տեղի ցաւով, մորթի կարմրութեամբ եւ ուռեցքով: Միւս երկու ցպկամարմիններն ալ իրենց կարգին կը յառաջացնեն բորբոքում: === Մկներէ (raccoon) === Անիկա վայրի անասուն մըն է. ան յաճախ կը խածնէ: Մկներէն վտանգաւոր կը դառնայ, երբ ինքնապաշտպանութեան կը դիմէ եւ կամ որեւէ ձեւով կը գրգռուի եւ կամ իր հանգիստը կը խանգարուի: Մկներէի պզտիկ խածուածքը պէտք է շուտով լուալ օճառ-ջուրով, ապա դիմել բժիշկին. իսկ մեծ խածուածքի եւ կամ արիւնահոսութեան պարագային, պէտք է շուտով դիմել հիւանդանոց եւ կամ շտապ օգնութեան: Մկներէի խածուածքին պատճառով կրնայ յառաջանալ կատղախտ, որովհետեւ մկներէի լորձունքն ալ կրնայ հարուստ ըլլալ կատղախտի ժահրով: Չղջիկներու խածուածք Չղջիկները շուներու նման կը խածնեն, երբ անոնք խաղի կը մատնուին, երբ կը խանգարուին եւ կամ կը գրգռուին: Չղջիկները ունին պզտիկ ակռաներ: Անոնք կը խածնեն եւ կը սկրթեն: Պզտիկ սկրթումի պարագային, վէրքը պէտք է լուալ օճառ-ջուրով եւ ապա դիմել բժիշկին. իսկ մեծ եւ արիւնահոսութեան պարագային շուտով դիմել հիւանդանոցային շտապ խնամքի: Երբ չղջիկ մը սենեակի մը մէջ գտնուի, պէտք չէ փորձել զայն դուրս հանել որեւէ ձեւով, այլ պէտք է սենեակը մթնցնել եւ պատուհանները բանալ, ան շուտով կը ձգէ սենեակը եւ դուրս ելլելով` կը հեռանայ: == Ծանօթագրութիւններ ==

Ստեփան Շահումեանի Տուն-Թանգարան

Ստեփան Շահումեանի տուն-թանգարան, տուն-թանգարան Ստեփանաւան քաղաքին մէջ։ 1978-ին Ստեփան Շահումեանի ծննդեան 100-ամեակի կապակցութեամբ կառուցուած է յուշահամալիր, որ ներառեց տուն-թանգարանի շէնքը։ Ընդգրկուած է Ստեփանաւանի պատմութեան եւ մշակոյթի անշարժ յուշարձաններու ցանկին մէջ։ == Պատմութիւն == 1895-ի ամրան Թիֆլիսի Ռեալական ուսումնարանի սան (յետագային փրոֆեսիոնալ յեղափոխական) Ստեփան Շահումեանը իր ջալալօղլեցի ընկերոջ Վասիլ Սիմոնեանի հրաւէրով կու գայ Ջալալօղլի, ուր յետագային 1899-ին կը հիմնէ Հայաստանի մէջ առաջին մարքսիստական խմբակը։ Այստեղ ալ կը ծանօթանայ Եկատերինա Տէր-Գրիգորեանի հետ, որ յետագային դարձաւ անոր կինը։ 1923-ին ընդառաջելով ջալալօղլեցիներու խմբակի հիմնադիր եւ ղեկավար Ստեփան Շահումեանի նուիրական անունը յաւերժացնելու ցանկութեան, Լոռիի Գաւգործկոմը որոշեց Ջալալօղլին վերանուանել Ստեփանաւան։ Իսկ 29 Նոյեմբեր 1934-ին Ստեփան Շահումեանի աներոջ Սերգէյ Տէր-Գրիգորեանի տունը վերածուեցաւ տուն-թանգարանի։ 1991-ին ՝ Հայաստանի անկախացումէն ետք, Ստեփան Շահումեանի տուն-թանգարանը վերակազմաւորուեցաւ մշակոյթի եւ ժամանցի կեդրոնի։ == Ստեփանաւան քաղաքի պատմութեան թանգարանի ստեղծումը == Թանգարանի աշխատակիցներու ջանքերով սկսուեց քաղաքի պատմութեան թանգարանի ստեղծումը, որու նպատակն էր հաւաքագրել եւ պահպանել հայրենի տարածաշրջանի ինչպէս անցեալը, այդպէս ալ ներկան արտացոլող նիւթական, հոգեւոր, մշակութային նմուշներ, հետաքրքիր փաստաթուղթեր, զանոնք մոռացութեան վտանգէն փրկելու եւ սերունդներուն յանձնելու նպատակով։ Ձեռք բերուեցան զանազան լուսանկարներ, վկայագրեր, յուշանուէրներ, կառավարական պարգեւներ, դրամներ, անձնական օգտագործման իրեր, խոր անցեալէն մեզ հասած կաւէ, քարէ, փայտէ, մետաղէ պատրաստուած աշխատանքային գործիքներ, կենցաղային առարկաներ, զէնքեր, զարդեր, որոնք ալ դարձան նոր ստեղծուող թանգարանի առաջին ցուցանմուշները։ Այդ բացառիկ նիւթերը այցելուներուն լիակատար պատկերացում կու տան մեր նախնիներու կեանքի, կենցաղի, մշակութային մակարդակի մասին։ == Միջոցառումներ == 2007-էն կեդրոնին մէջ ծնունդ առած է գուսանական համոյթը, որ կը կազմակերպէ ինչպէս քաղաքային, այդպէս ալ արտագնայ համերգային ծրագրեր՝ սպասարկելով Ստեփանաւանի տարածաշրջանի ողջ բնակչութեան։ 2006-էն կեդրոնին մէջ կը գործէ տիկնիկային թատրոնը, որ բարեգործական հիմունքներով կը սպասարկէ քաղաքի եւ համայնքի երեխաներուն։ Կեդրոնին մէջ կը գործեն նաեւ կարպետագործութեան, հելունագործութեան, շիւղագործութեան եւ ծղօտադրօշմանկարչութեան խմբակները, որոնց սաներու աշխատանքները պարբերաբսր կը ներկայացուին ցուցադրութեան։ == Հասցէ == Թանգարանը կը գտնուի Լոռիի մարզի Ստեփանաւան քաղաքի Գարեգին Նժդեհի 2 հասցէին վրայ։ == Պատկերասրահ == === Ստեփանաւան քաղաքի պատմութեան թանգարան === === Ստեփանաւան քաղաքի պատմութեան թանգարան === == Աղբիւրներ == Ստեփան Շահումեանի տուն-թանգարան, Բուկլետ, Երեւան 1978 Ստեփանաւանի մշակոյթի եւ ժամանցի կեդրոն, Բուկլետ == Ծանօթագրութիւններ ==

ԳՈՀԱՐ Սիմֆոնիկ Նուագախումբ եւ Երգչախումբ

ԳՈՀԱՐ Սիմֆոնիկ Նուագախումբ եւ Երգչախումբ, Լիբանանահայ Խաչատուրեան եղբայրներու կողմէ հիմնուած է 1998-ին Գիւմրիի մէջ, մօտ 175 արուեստագէտներով եւ կոչուած է ԳՈՀԱՐ՝ իրենց մօր անունով:Սկիզբը համոյթը հանդիսացած է միայն նուագախումբով, իսկ այնուհետեւ ընդարձակուած է ու լրացուած է նաեւ երգչախումբով: Ներկայիս կազմուած է մօտաւորապէս 150 երաժիշտներէ, 12-15 երգիչ-մեներգիչներէ, մօտաւորապէս 15 պարուհիներէ: Նուագախումբը «ԳՈՀԱՐ» կոչուած է եղբայրներուն մօրը անունով: == Պատմութիւն == 1996 թուականին Լիբանանահայ Տիկ. Գոհար Խաչատուրեան այցելած է Գիւմրի երկրաշարժէն տուժած շրջանը։ Տեսնելով այդ թշուառ վիճակն ու պայմանները, ան որոշած է աշխատանքի պայմանները ստեղծել հոն գտնուող մարդկանց համար: 1997 թուականին անոր զաւակները՝ Յարութ, Շահէ եւ Նար Խաչատուրեաններ Գիւմրիի կեդրոնը կառուցած են ԳՈՀԱՐ տարածքը։ 1999 թուականին իր աշխատանքին սկսած է ԳՈՀԱՐ երաժշտանոցը՝ իր ուսուցչակազմով եւ 100 ուսանողներով, ուր ուսումը եւ գործիքները կը տրամադրուին անվճար։ == Համերգաշրջան == Համոյթի անդրանիկ միջազգային ելոյթը տեղի կ՚ունենայ 2002 Յունիսին, Նիկոսիա, նաեւ նոյն թուականին՝ Պէյրութ։ 2002 Սեպտեմբերին, ԳՈՀԱՐ ելոյթ կ'ունենայ Երեւանի ազատութեան հրապարակը, 2005 Հոկտեմբերին, Իսթանպուլ իսկ 2006ին՝ Մոսկուա, Քրեմլինի Պետական Պալատին մէջ։ 2007-ին ԳՈՀԱՐ ելոյթ կ'ունենայ 6 անգամ ԱՄՆ եւ 2 անգամ Գանատա:: 2009-ին ԳՈՀԱՐ ելոյթներ կ'ունենայ Հալէպի եւ Դամասկոսի մէջ իսկ 2010 Սեպտեմբերին՝ Լիբանան, Զուք Միքայէլի Հռովմէական ամփիթատրոնին մէջ։ ԳՈՀԱՐի ամենատպաւորիչ ելոյթներէն մէկն էր 2011 Մայիս 28 թուականին Երեւանի Օփերայի բակին մէջ կազմակերպուած մեծ ու լուսառատ համերգը, «Հայաստանի աստղերու հետ»՝ նուիրուած Հայաստանի առաջին հանրապետութեան հռչակման տարեդարձին: Համերգը օժտուած էր եռաչափ լուսային արտապատկերումով (3D Mapping), որ իր մեծածաւալութեամբ եւ ճաշակով նոր խօսք էր հայ մշակութային իրականութեան մէջ: 2012 Հոկտեմբերին ԳՈՀԱՐ ելոյթներ կ՚ունենայ Արժանթին, Պրազիլ եւ Ուրուկուէյ։: 2015, Հոկտեմբեր/Նոյեմբեր թուականին, ԳՈՀԱՐ գերազանց յաջողութեամբ եւ բերկրանքով հանդէս եկաւ Լիբանանի մէջ։ Հոն օգտագործուեցան արհեստագիտութեան ամէնէն արդիական ձեւերն ու ոճերը։ Համերգները ուղղակի սփռուեցան Հայաստանի Հանրային հեռուստատեսութեան եթերով, ինչպէս նաեւ համացանցի արտահոսքով, որոնք առիթը ընծայեցին Սփիւռքի բիւրաւոր ակնդիրներուն՝ մասնակից դառնալու եւ ըմբոշխնելու Հայ երաժշտութիւնն ու մշակոյթը «ԳՈՀԱՐ-ի Բոլոր Ժամանակներու Սիրուած Երգեր»ով: Համերգները կայացան Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրամեակի ոգեկոչման ծիրէն ներս, «100 Տարի Ցեղասպանութենէ Վերապրած, 100 Երգով Վերածնած»: ԳՈՀԱՐի համերգներուն տոմսերու վաճառքի ամբողջական հասոյթը կը տրամադրուի հայ դպրոցին եւ հայ ուսուցիչին՝ այն քաղաքին մէջ ուր ԳՈՀԱՐ ելոյթ կ՚ունենայ։ ԳՈՀԱՐ իր ուղիով, Հայկական Սփիւռքին ուրախութիւն եւ հաճոյք կը պատճառէ եւ Հայկական ոգին կը տոգորէ։ ԳՈՀԱՐի ճամբան Ա.Բ.Գ.-ն է։ ԳՈՀԱՐ-ի սատարը Հայ Ուսուցիչին է։ ԳՈՀԱՐի ծածանած դրօշակը Կիլիկիոյ Թագաւորութեան դրօշակն է։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Յարութիւն Աբգարեան

Յարութիւն Աբգարեան, հայ վաճառական։ Հնդկահայ հարուստ վաճառական, որ եօթը պետութիւններու կողմէն շքանշաններով վարձատրուած է։ Ան սեփական նաւարան ունէր եւ իր կենդանութեան ժամանակ խոշոր գումարներ տուած էր՝ նոր Ջուղայի, Պասրայի, Պաղտատի հայոց եկեղեցիներուն, Նարեկայ վանքին, Լիմ եւ Կտուց անապատներուն։ Աբգարեանի գերեզմանը կը գտնուի Կալկաթայի՝ Ս. Նազարէթ եկեղեցւոյ գաւիթին մէջ, հիւսիսային կողմը։ Որդիքը, Սէթըէ մեռաւ Լոնտոնի մէջ՝ անզաւակ, իսկ իր կարողութիւնն ալ անգլուհիի մը կտակեց․ Յովհաննէսն եւ Պաղտասարը՝ Սինկափուր, Ցէյլոն, Հոնկ Քոնկ եւ ուրիշ շատ տեղեր նաւարաններ եւ շոգենաւային ընկերութիւններ հաստատեցին, որոնք երկար ժամանակ՝ Յարութիւնի կտակի համաձայն, իրենց շոքենաւերով հայերը ձրի կը ճամբորդէին։ == Աղբիւր == Բառարան Հայ Կենսագրութեանց, Հայկ ՏԷր-Աստուածատուրեանց, Ա. հատոր, Թիֆլիս 1904, էջ 16:

Հիփաթիա

Հիփաթիա Υπατία, (370, Աղեքսանտրիա, Եգիպտոս – 8 Մարտ, 415, Աղեքսանտրիա, Եգիպտոս)․ փիլիսոփայ, թուաբանագէտ, աստղագէտ, գիտնական եւ տնօրէնուհի՝ Աղեքսանտրիոյ Նոր-պղատոնականութեան Դպրոցին։ Կը սպաննուի քրիստոնեայ մոլեռանդ խուժանի մը կողմէ։ Անոր գործերը, աշխատասիրութիւնները մեզի չեն հասած, սակայն իր մասին տեղեկութիւններ կան զանազան պատմական արձանագրութիւններու մէջ, ինչպէս օրինակ՝ Սոկրատիս Բծախնդիրի երկերուն մէջ։ == Կեանքը == === Առաջին տարիները === Հիփաթիա ծնած է Աղեքսանտրիա, գարնան, իտալուհի դայեակի մը օգնութեամբ։ Անոր ծննդեան ճշգրիտ թուականին համար պատմաբանները տարակարծիք են․ անոնց մեծամասնութիւնը 370-ին յանգած է, իսկ փոքրամասնութիւն մըն ալ՝ 350-370 թուականներուն միջեւ։ Հայրն է՝ յոյն թուաբանագէտ եւ աստղագէտ, Թէօն Θέων ὁ Ἀλεξανδρεύς (եղած է Աղեքսանտրիոյ գրադարանին, որ նաեւ ուսումնարան ալ էր, վերջին տնօրէնը)։ Հիփաթիա կը ծնի հռոմէացի Վալենս Ֆլաւիուսի թագաւորութեան եօթներորդ տարին։ Հակառակ ուշ լեզու ելլելուն, երեք տարեկանին կը սկսի կարդալ, իսկ չորս տարեկանին արդէն կը գրէ յունարէն եւ լատիներէն։ Հինգ տարեկանին Հոմերոսին Ոդիսականէն քերթուածներ կ'ասմունքէ եւ վարպետութեամբ սրինգ կը նուագէ։ Հօրը ջանքերուն շնորհիւ, փոքր տարիքէն լաւագոյն կրթութիւն կը ստանայ, յաճախելով Աղեքսանտրիոյ Դպրոցը։ Աղեքսանտրիոյ Դպրոց․ յունահռոմէական աշխարհին համար, Աթէնքէն ետք, երկրորդ լաւագոյն ուսումնարանն է։ Հայ փիլիսփայ Դաւիթ Անյաղթը (Ե․ - Զ․ դար) հոն ուսանած է։ Պատանի հասակին, կ'աշխատի հօրը հետ: Թուաբանութեան իր առաջին ուսուցիչը եղած է հայրը։ Կ'ընդօրինակէ հօրը աշխատասիրութիւնները, միաժամանակ դիտարկութիւններ ընելով անոնց մասին եւ նոր առաջարկներ ներկայացնելով։ Թէօ, կնոջ մահէն հինգ տարի ետք, կը հրատարակէ «Մեկնաբանութիւններ Էւքլիտիսին Սկզբունքներուն վրայ» Σχόλια στα Στοιχεία του Ευκλείδη երկը, որուն ներկայացման ընթացքին, Սերափիօ տաճարին գրադարանին մէջ (Աղեքսանտրիոյ Գրադարանին յարակիցը), ներկաներուն հպարտութեամբ կը յայտարարէ, թէ երկասիրութեան մէջ Հիփաթիային բերած ներդրումը հաւասար է իր աշխատանքին։ 15 տարեկան Հիփաթիան ներկաներուն հիացումին կ'արժանանայ։ Հայրը կը քաջալերէ զինք, որ ուսումը շարունակէ Աթէնքի եւ Իտալիոյ մէջ։ Աթէնք, Նոր պղատոնականութեան ուսումնարանին մէջ, թուաբանութեան դասերու կը հետեւի: === Հիփաթիա, դասաւանդողը === Հիփաթիա, երբ Աղեքսանտրիա կը վերադառնայ, թուաբանութիւն կ'ուսուցանէ, ինչպէս նաեւ, փիլիսոփայի դասական վերարկուն հագած՝ հանրութեան կը դասաւանդէ։ Տիոֆանտոս Աղեքսանտրացիին եւ Ափոլոնիոս Փերղացիին (կամ Փերկացի) գործերուն ընդարձակ եւ էական գրադատութիւն մը կ'ընէ եւ քաղաքին մտաւորականութեան ուշադրութիւնը կը գրաւէ։ Տիոֆանտոս Աղեքսանտրացի Διόφαντος ο Αλεξανδρεύς (210-290)․ յոյն թուաբանագէտ․ հեղինակն է «Արիթմիթիքա» թուաբանագիտական աշխատասիրութեան շարքին։ Ափոլոնիոս Փերղացի Ἀπολλώνιος ὁ Περγαῖος (Ք․Ա․ 260-190)․ յոյն թուաբանագէտ եւ երկրաչափ, կ'ուսանի եւ կը գործէ Աղեքսանտրիոյ մէջ։ Հեղինակն է թուաբանութեան, աստղագիտութեան, երկրաչափութեան եւ մեքենագիտութեան 21 գործերու։ Հիփաթիային աշակերտներէն եղած են նաեւ Աղեքսանտրիոյ ազնուական խաւի զաւակներ, որոնք հետագային կարեւոր դէմքեր կը դառան, ինչպէս օրինակ Քիրինիոյ (Լիպիոյ հիւսիս արեւելք) Եպիսկոպոս Սինեսիոս Συνέσιος (373-414) եւ Աղեքսանտրիոյ կուսակալ Օրեսթիս Ορέστης: 21 տարեկանին եռանկիւնաչափութիւն կը դասաւանդէ Աղեքսանտրիոյ Թանգարանին Թուաբանութեան բաժնին մէջ։ Հիփաթիա կը դառնայ նաեւ Նոր պղատոնականութեան Դպրոցին նախագահը եւ յարգուած անձնաւորութիւն մը։ Մեծապէս կ'ազդէ Աղեքսանտրիոյ եւ Միջերկրականի կուսակալներուն վրայ՝ Կոստանդնուպոլսոյ, Սուրիոյ եւ Քիրինիոյ։ Աղեքսանտրիոյ գլխաւոր անձնաւորութիւնները յաճախ իր խորհուրդին կը դիմեն։ === Հիփաթիա, թուաբանագէտը === Հիփաթիա կը նկատուի թուաբանութեան ուսուցիչ եւ գրագէտ։ Երկրաչափութեան, գրահաշիւի (άλγεβρα, algebra) եւ աստղագիտութեան մասին հանդէսներ կը հրատարակէ։ Գիտէ ինչպէս շինել ասթրոլաւոս αστρολάβος (աստղադիտակի մասնաւոր երկրաչափական գործիք) եւ խտաչափ (αραιόμετρο) գործիքները։ == Նոր պղատոնականութիւն == Հիփաթիա ազդուած է նոր պղատողականութեան յոյն Փլոթինոս Πλωτίνος (204/5 – 270) եւ սուրիացի Եամպլիքոս Iamblicos (250 - 325) փիլիսոփաներէն։ Կը նկատուի, թէ կապ մը կայ նոր պղատոնականութեան եւ թուաբանութեան միջեւ․ Սկզբունքները կը զբաղին յատկապէս գաղափարներուն հետ, առ այդ թուաբանութիւնը կը գերազանցէ նոր պղատոնականութեան տուած (հրամցուած) նիւթին։ Հիփաթիա թուաբանութիւնը հօրմէն կը սորվի, սակայն կ'ընդլայնէ գիտելիքները եւ իր աշակերտներուն կը փոխանցէ փիլիսոփայութեան ընդմէջէն։ Սուտա բառարանին մէջ կը նշուի, թէ Հիփաթիա թուաբանութեան եւ աստղագիտութեան նիւթերով երեք երկերու հեղինակն է։ Կը կարծուի նաեւ, թէ իր երկերը յենած են նոր պղատոնականութեան փիլիսոփայութեան սկզբունքներուն վրայ։ Հիփաթիա կը գրէ «Աստղագիտական Կանոն»ը Αστρονομικό Κανόνα, կը մեկնաբանէ Տիոֆանտոսին «Թուաբանութիւն»ը Αριθμητική եւ կը կատարելագործէ «Ափոլոնիոսին Կոները»։ == Գործերը == Աստղագիտական Կանոն․ Հիփաթիա «Աստղագիտական Կանոն»ը կը գրէ, որովհետեւ կը փափաքէր հօրը թուաբանութեան հատուածներուն մասին իր ծանօթութիւնը խորացնել։ Թուաբանութիւն․ Հիփաթիա կը մեկնաբանէ Տիոֆանտոյին «Թուաբանութիւն»ը եւ մէկ քայլ առաջ կ'երթայ․ ինչպէս օրինակ՝ Բ․ գիրքին սկիզբին, Հիփաթիային միջամխութիւնը «ուսանողներու երկու վարժութիւններ» են։ Առաջինը, զոյգին լուծումը կը պահանջէ իսկ երկրոդը՝ առաջինին ընդհանրացածն է եւ նոյնպէս լուծումին կը սպասէ․- Առաջինը x - y= a, x2 - y2 = (x - y) + b (ուր a, b ծանօթ են), Երկրորդը x - y = a, x2 - y2 = m (x - y) + b (ուր a, b եւ m յարաչափ են)։Ափոլոնիոսին Կոները․ Հիփաթիա կը քննէ եւ կ'ուսումնասիրէ «Ափոլոնիոսին Կոները», որ կը համարուի հին աշխարհի ամէնէն դժուար երկերէն մին։ Ալմաղեսթի Հիփաթիա կը համարուի Քլաուտիոս Պտղոմէոսի Κλαύδιος Πτολεμαῖος (100 – 170) «Ալմաղեսթի» Αλμαγέστη (աստղաբաշխական հաւաքածոյ) Գիրք Գ․ գործին գրադատութեան հեղինակը։ Այս գիրքը Թէօ մեկնաբանած է եւ կը գրէ, թէ «․․երկը աղջկաս, փիլիսոփայ Հիփաթիային քննադատական գրադատութիւնն է»։ Պատմագէտներ եւ գիտնականներ գործը ուսումնասիրած են եւ եզրակացուցած են, թէ Հիփաթիա իր հօրը մեկնաբանումը չէ սրբագրած, այլ՝ «Ալմաղեսթի» աշխատասիրութիւնը։ Կ'ենթադրուի, թէ Հիփաթիային ներդրումը, աստղագիտական հաշիւներուն համար կատարելագործուած ձեւ մըն է, անհրաժէշտ հրամանաշարի (algorithm) ուղղահայեաց (կամ երկար) բաժանումի համար (Κάθετη (ή μακρά) Διαίρεση)։ == Հիփաթիա եւ Դ․ դարու վերջաւորութեան պատահած կարեւոր դէպքերը == 379-ին Հռոմէական կայսրութեան գահին կը բարձրանայ Թէոտոսիոս կայսրը։ Ան 27 Փետրուար 380-ին, «Սելանիկի հրովարտակ»ով (տե՛ս Սելանիկ․ բիւզանդական Կայսրութեան շրջան / Արքայական երկրորդ մայրաքաղաք) Քրիստոնէութիւնը կը հռչակէ Հռոմէական կայսրութեան պաշտօնական կրօնը։ 384-ին կը հրամայէ հեթանոսական տաճարները քանդել եւ կամ փակել, իսկ 24 Փետրուար 391-ին, հրամանագիրով մը կ'արգիլէ հեթանոսական տաճարներ այցելել եւ հեթանոսական ծէսեր կատարել, որուն իբրեւ հետեւանք, կը քանդուին Աղեքսանտրիոյ համբաւաւոր Սերափիօ տաճարը, Թանգարանը եւ Յարակից Գրադարանը։ 393-ին Հիփաթիային հայրը՝ Թէօ, կը մահանայ։ == Մահը == Աղեքսանտրիոյ մէջ ամէնօրեայ երեւոյթներ կը դառնան քրիստոնեաներուն միջեւ բախումները։ Հիփաթիա մեծ ազդեցութիւն կ'ունենայ քաղաքին կառավարիչին՝ Օրեսթիսին վրայ եւ կը դառնայ անոր մերձաւորներէն։ 17 Հոկտեմբեր 412-ին Կիւրեղ Աղեքսանտրացի Աղեքսանտրիոյ Պատրիարք կ'օծուի, որուն կը նախորդեն երեք օրուան բախումներ Կիւրեղի եւ անոր հակառակորդ Թիմոթէոյի համակիրներուն միջեւ։ Կիւրեղ կը քաջալերէ բախումները քրիստոնեայ եւ հրեայ բնակչութեանց միջեւ։ Օրեսթիս հակամարտութեան մէջ կը գտնուի Կիւրեղ Աղեքսանտրացիին հետ, կը փորձէ սահմանափակել անոր իրաւասութիւնները եւ իր պատուիրակները Կիւրեղին դէմ գանգատները կայսրին կը յայտնեն։ Սակայն Կիւրեղ կ'անտեսէ կայսրին դիտողութիւնները եւ կը յորդորէ իր համակիրները ապստամբելու Աղեքսանտրիոյ քաղաքական եւ զինուորական կարգերուն դէմ։ Անոնք կը յարձակին կառավարիչին վրայ, սակայն բնակիչները կը միջամտեն եւ անոր կեանքը կը փրկեն․ կառավարիչը՝ Օրեսթիս, ծանրօրէն կը վիրաւորուի։ Կիւրեղ կը հերոսացնէ համակիրները: Այս դէպքին կը յաջորդէ հրէական ժողովատուներուն հրկիզումը։ Աղեքսանտրիոյ եկեղեցիներուն մէջ հոգեւորականներ իրենց քարոզներուն մէջ Հիփաթիային դէմ խօսքեր կ'արտասանեն․- «․․․ան կին մըն է, որ Աստուծոյ չի հաւատար եւ կը զբաղի սատանայական գործիքներ շինելով (ասթրոլաւոս, խտաչափ)․․․․»։ Մարտ 415-ին (Մեծ Պահքի շրջանին) Հիփաթիա կառավարիչին կ'այցելէ, որպէսզի անկէ խնդրէ միջամտել դադրեցնելու հալածանքները ոչ քրիստոնեաներուն դէմ, որպէսզի վախը քաղաքէն վերանայ։ Վերադարձին, մոլեռանդ քրիստոնեայ ամբոխ մը, որ կ'առաջնորդուէր Պետրոս անունով դպիրի մը կողմէ, կը յարձակի ու չարչարանքներով կը սպաննէ Հիփաթիան: Զինք կը մերկացնեն եւ գետին քսելով մինչեւ Մայր Եկեղեցի կը տանին, ուր մորթազերծ կ'ընեն, ապա կ'անդամահատեն, յետոյ դիակը Կինարիոն Κυνάριον կը տանին եւ կ'այրեն։ Հիփաթիային մահը, մանաւանդ կին փիլիսոփայի մը սպանութիւնը, կայսրութեան տարածքին մեծ ցնցում կը յառաջացնէ։ Հին տարիներուն փիլիսոփաները անհպելի կը նկատուէին։ Թէոտոսիոս կայսրին խորհրդատուները հարցաքննութիւններ կը սկսին անոր մահուան պայմաններուն շուրջ եւ Կիւրեղ Աղեքսանտրացիին ունեցած հաւանական դերին մասին։ Հիփաթիայի մահէն 25 տարի ետք, Սոկրատիս Բծախնդիր (Սխոլասթիքոս) Σωκράτης ο Σχολαστικός իր արձանագրութիւններուն մէջ կը գրէ անոր կեանքին մասին, նկարագրելով նաեւ անոր սպանութիւնը ։ Ըստ Սոկրատիս Բծախնդիրին անոր մահուան դրդապատճառները քաղաքական են․- «Հիփաթիան քաղաքական նախանձութեան զոհ գնաց, որովհետեւ ան, յաճախ Օրեսթիսին կ'այցելէր եւ քրիստոնեաները կը կարծէին, թէ ան արգելք կը հանդիսանար կառավարիչին եւ պատրիարքին միջեւ հաշտութեան գործընթացին»։ Ժամանակակից պատմաբաններ, անոր մահը Կիւրեղ Աղեքսանտրացիին կը վերագրեն։ == Յետ մահու == Ի պատիւ Հիփաթիային, 1884-ին գտնուած աստղակերպը կ'անուանուի «238 Հիփաթիա»։ 1992-ին «Հելլենուհի Գիտնականներու Միութիւն»ը կը հաստատէ «Հիփաթիա» ΥΠΑΤΙΑ մրցանակը:Փալատաս Աղեքսանտրացի, (ծնած է Դ․ դարու վերջերը ու մահացած՝ Ե․ դարու առաջին տասնեակներուն) բանաստեղծ եւ վերտառութիւններ գրող, Հիփաթիային կը նուիրէ իր «Գովեստ Հիփաթիային» գործը․-Ինչպէս նաեւ վերտառութեամբ մը անոր գեղեցկութիւնը կը գովէ՝ 2009-ին, կը հրապարակուի «Աղորա» ժապաւէնը (Agora, Αγορά), որ կ'անդրադառնայ Հիփաթիային կեանքին, մանաւանդ վերջին տարիներուն։ Բեմադրիչն է Ալեխանտրօ Ամենապար։ == Ժառանգութիւնը == Նորագոյն շրջանին, բազմաթիւ գրագէտներ Հիփաթիային կենսագրականը գրած են եւ կամ անոր կեանքը թատերախաղի վերածած են․ ինչպէս օրինակ՝ 1763-ին Վոլթեր իր «Examen important de Milord Bolingbroke ou le tombeau de fanatisme» գործին մէջ, Հիփաթիան կը ներկայացնէ իբրեւ «Բանական բնութեան օրէնքներ»ուն հաւատացեալ մը։ 1776 -1788 տարիներուն, Էտուարտ Կիպըն կը հրատարակէ «The History of the Decline and Fall of the Roman Empire» երկը։ Կիւրեղ Աղեքսանտրացի կը նկատուի գլխաւոր յանցագործը Հիփաթիային սպաննութեան համար, որովհետեւ Կիւրեղ կը հաւատայ, թէ քրինտոնէութեան վերելքով Հռոմէական կայսրութիւնը պիտի կործանի․ Հիփաթիա՝ յարգուած քաղաքին քաղաքական եւ զինուորական խաւէն, պէտք էր «մէջտեղէն ելլէր»։ 1853-ին Չարլս Քինկսլէյս իր «Hypatia; Or, New Foes with an Old Face» վէպին մէջ Հիփաթիան կը նկարագրէ իբրեւ «Պղատոնի հոգիով եւ Աստղիկի (Աֆրոտիթի Αφροδίτη յոյն դիցուհին) մարմինով հերոսուհին»։ Վէպը թատերական ներկայացումներու կը յարմարցուի՝ «Ֆիլատելֆիա» (1859), «Հիփաթիա» (1893), ինչպէս նաեւ տեսողական արուեստի առարկայ կը դառնայ․ «Հիփաթիա», հեղինակ Ճիւլիա Մարկարեթ Քամերոն (1867) եւ Չարլս Ուիլիամ Միչել իր նկարչութեան մէջ (1885) Հիփաթիան կը ներկայացնէ մերկ՝ եկեղեցւոյ բագինի մը առջեւ։ 1908-ին Ամերիկացի Էլպըրթ Հիւպարթ կը հրապարակէ Հիփաթիային կենսագրականը «Little Journeys to the Homes of Great Teachers»․ երկը ստեղծաբանական է։ 1925-ին Տորա Րասել կը հրատարակէ «Hypatia or Woman and Knowledge» գործը: Ան նախաբանին մէջ կը բացատրէ պատճառը, որ զինք մղած է Հիփաթիային մասին գրելու․- «Հիփաթիա համալսարանի դասախօս էր եւ աստիճանաւոր քրիստոնեաներ զինք կը դատապարտեն ու չարչարանքներու տակ մարմինը անդամահատելով կը սպաննեն։» 1974-ին Լին Օսեն իր «Women in Mathematics» գիրքին մէջ ազդու գրութեամբ մը կ'ակնարկէ հիփաթիային մասին։ 1979-ին Ճիւտ Շիքակօ, ֆեմինիստ արուեստագիտուհին, կը հրապարակէ իր «Ընթրիքի Հաւաքոյթը» գործը, ուր կը պատկերէ Հիփաթիային մահուան համար հելլենիստական աստուածուհիներուն ողբը։ 1980-ին Քարլ Սակա կը հրապարակէ «Cosmos: A Personal Voyage» ժապաւէններու շարք մը, յենելով Հիփաթիային մասին Հիւպարթի գրած կենսագրականին վրայ։ 1984-ին Աթէնքի մէջ կը հրատարակուի «Հիփաթիա» յունական ֆեմինիստական թերթը։ 1986-ի Ամերիկայի մէջ կը հրատարակուի «Hypatia: A Journal of Feminist Philosophy» Քէմպրիճ Համալսարանի գիտական պարբերաթերթը։ Ի․ դարու գրականութեան մէջ, բազմաթիւ հեղինակներ իրենց գործերուն մէջ Հիփաթիայի մասին ակնարկութիւններ կ'ընեն, օրինակ՝ Մարսել Փրուսթ իր «Madame Swann At Home», «Within a Budding Grovee» երկերով եւ Լէյն Փիրսի «The Dream of Scipio» գործը։ ԻԱ․ դարուն ալ, բաւական գործեր Հիփաթիային կեանքին եւ կամ գործին կ'ակնարկեն։ Ումպերթօ Էքօ՝ Baudolino վէպ (2002), Շարլոթ Քրամըր՝ «Holy Murder: the Death of Hypatia of Alexandria» վէպ (2006), Լոնկֆելոու՝ «Flow Down Like Silver» վէպ (2009), Եուսեֆ Զիտան՝ «Azazeel» վէպ (2012), Պրիւս Մաքլենա՝ «The Wisdom of Hypatia» (2013), Փօլ Լեվինսոն՝ «The Plot to Save Socrates» (2006), հեռատեսիլի ժապաւէնաշարք՝ «The Good Place» յայտագիրը եւ «Agora» ժապաւէնը (2009)։ == Աղբիւրներ == Հիփաթիա («ΥΠΑΤΙΑ») կինը, որ գիտութիւնը սիրեց․ 2017-ի Գ․ տպագրութիւն․ հեղինակ՝ Pedro Galvez, 2004. (յունարէնի թարգմանուած 2006 ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, թարգմչ․՝ Լիտա Փալանտիու) == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == «Արիթմիտիքա» Տիոֆանտոս Աղեքսանտրեցի(յունարէն) Ափոլոնիոս Փերղացին(անգլերէն) Սինեսիոս(յունարէն) Սուտա առցանց հանրագիտարան (յունական բառարան կամ հանրագիտարան, գրուած Ժ․ դարուն)(յունարէն) Քլաուտիոս Պտղոմէոս(անգլերէն) «238 Hypatia» աստղակերպ(անգլերէն) Տեսերիզ - «Աղորա» ժապաւէն․ Հիփաթիային կեանքը, 2009(անգլերէն) Փալատաս Աղեքսանտացին(անգլերէն) Հիփաթիա, (վէպ)(անգլերէն) Հիփաթիա, ֆեմինիստական փիլիսոփայութեան պարբերաթերթ(անգլերէն) «Ընթրիքի հաւաքոյթը»(անգլերէն) «Փնտռելով կորսուած ժամանակը» À la recherche du temps perdu(ֆր.) Օրեսթիս, Աղեքսանտրիոյ կառավարիչ(ֆր.)

Չեխիա

Չեխիա (չեխերէն՝ Česko), պաշտօնական անուանումը Չեխական Հանրապետութիւն (չեխերէն՝ Česká republika), համառօտ՝ ՉՀ (չեխերէն՝ ČR), պետութիւն Արեւելեան Եւրոպայի մէջ։ Հիւսիսէն՝ սահմանակէն է Լեհաստանի, հարաւէն՝ Աւստրիոյ, արեւելքէն՝ Սլովաքիոյ, իսկ արեւմուտքէն եւ հիւսիս-արեւմուտքէն՝ Գերմանիոյ։ Պրահան՝ Չեխիոյ Հանրապետութեան մայրաքաղաքը, կը հանդիսանայ երկիրին ամէնէն մեծ քաղաքը եւ Եւրոպայի գլխաւոր զբօսաշրջային տեսարժան վայրերէն մէկը։ Անիկա կառուցուած է Վլտավա գետին վրայ։ Պրահայի բնակչութիւնը 1 մլն-էն աւելի է։ == Պատմութիւն == Պետութիւնը յառաջացած է երկու պատմական շրջաններու՝ Մոռավիոյ եւ Պոհեմիոյ, ինչպէս նաեւ Սիլեզիոյ մէկ մասին միաւորման իբրեւ արդիւնք։ Չեխական հողերուն մասին առաջին յիշատակումները կը վերաբերին Ք.Ե. Թ. դարուն։ Այդ օրերուն, այդ հողերուն վրայ յառաջացած է առաջին միաւորուած պետութիւնը՝ Պրժեմիսլովիչներու թագաւորութեամբ։ Այդ պետութիւնը կը կոչուէր Պոհեմիական Թագաւորութիւն։ Անիկա բաւական հարուստ եւ հզօր էր, սակայն ԺԵ. եւ ԺԷ. դարերուն ծագած կրօնական հակամարտութիւններու հետեւանքով, անիկա անկում կ'ապրի։ Որոշ ժամանակ մը ետք բոլոր հողերը կ'անցնին Հապսպուրկներու ազդեցութեան տակ եւ կը մտնեն Աւստրօ-հունգարական կայսրութեան կազմին մէջ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն ետք՝ 1918-ին, Չեխիա, միաւորուելով Սլովաքիոյ եւ Անդրկարպատեան Ռուսիոյ հետ, կը հիմնէ նորանկախ Չեքոսլովաքիոյ հանրապետութիւն։ 1938-ին Միւնհենեան պայմանագիրով Սլովաքիա դուրս կու գայ Հանրապետութենէն, իսկ 1939-ին Գերմանիա կը գրաւէ ողջ Չեքոսլովաքիան, դարձնելով զայն Մոռավիոյ եւ Պոհեմիոյ ենթակայ։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին Գերմանիոյ պարտութենէն ետք, Չեքոսլովաքիա կ'անցնի Խորհրդային Միութեան ազդեցութեան տակ եւ մուտք կը գործէ ընկերային ճամբար։ 1968-էն շրջանառութեան մէջ կը մտնէ Պրահեան գարուն արտայայտութիւնը, երբ 21 Օգոստոսի գիշերը Վարշավեան պայմանագիրի անդամ խորհրդային հինգ հանրապետութիւններու զօրքերը կը հատեն Չեքոսլովաքիոյ սահմանը՝ ազատական տրամադրուած բնակչութիւնը ճնշելու նպատակով։ Փողոց կ'ելլեն շարքային քաղաքացիները։ Դիմադրութիւնը կը տեւէ ընդամէնը երկու օր, ապստամբութիւնը կը ճնշուի։ 1989 -ին Չեքոսլովաքիա Թաւշեայ յեղափոխութեան հետեւանքով կը շեղի զարգացման ընկերվարական ուղիէն։ 1 Յունուար 1993-ին երկիրը խաղաղ ձեւով կը բաժանուի երկու մասի՝ յառաջացնելով անկախ Չեխոյի եւ Սլովաքիոյ պետութիւններ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

516 Արոուքա կամուրջ

516 Արոուքա կամուրջ (516 Arouca), Արոուքա, Փորթուկալ․ աշխարհի ամենամեծ ոտանցիկ կայմապարան կախուած կամուրջը։ == Հակիրճ տեղեկութիւններ == === Դիրքը === Լեռներու մէջ պահուըտած եւ 175 մ․ բարձրութեան վրայ 516 Արոուքա կամուրջը, կը գտնուի Փայւա գետին վրայ, Արոուքա քաղաք (հիւսիսային Փութուկալ), Եունեսքոյի Աոուրուքա Բնապահպանման Տարածքին մէջ։ === Պատմութիւն === Ոտանցիկ կամուրջին կառուցումը արժեց երկու միլիոն երկու հարիւր հազար եւրօ (2․200․000) եւ աշխատանքները տեւեցին երկու տարի՝ սկսան Մայիս 2018-ին։ 29 Ապրիլ 2021-ին տեղի ունեցաւ անոր պաշտօնական բացումը։ Կամուրջին նախագիծը կատարած է Itecons ընկերութիւնը։ === Նկարագրութիւն === Ոտանցիկ կամուրջը յենուած է երկու «V» ձեւի թանձրացեալ սիւներու վրայ։ Անոր երկարութիւնն է 516 մ․։ Կամուրջին տախտակամածի եւ կողեզրի երկաթաթել ցանցին ճեղքերէն, անցորդը անարգելք կրնայ Փայւա գետը, անոր կիրճը եւ շուրջի լեռները դիտել։ Կամուրջին մէկ ծայրէն միւս ծայրը անցնիլը մօտաւորապէս 10 վայրկեան կը տեւէ։ == Տե՛ս նաեւ == Ռիօ-Անթիրիօ կամուրջ Կորնթոսի Ջրանցք == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Charles Kuonen կախուած կամուրջը, Զուիցերիա (անգլերէն)

Մեծամօրի պատմահնաբանական արգելոց-թանգարան

Մեծամօրի պատմահնաբանական արգելոց-թանգարան կամ՝ Մեծամօրի թանգարան․ հիմնադրուած է 1968-ին եւ կը գտնուի Երեւանէն 35 քլ․ հարաւ-արեւմուտք, Մեծամօր գետի ափին, Տարօնիկ գիւղին մօտ։ Թանգարանին մէջ կը պահուին հնագոյն գտածոյ ոսկիներ եւ ուրիշ արժէքաւոր իրեր։ Մեծամօր պատմահնաբանական արգելոց -թանգարանը կը գործէ «Պատմամշակութային արգելոց -թանգարաններու եւ պատմական միջավայրի պահպանութեան ծառայութիւն» ՊՈԱԿ-ի (պետական ոչ առեւտրական կազմակերպութիւն) կազմին մէջ։ == Պատմական տեղեկութիւններ == 1965-էն ի վեր, Մեծամօր բնակավայրի տարածքին պարբերաբար պեղումներ կը կատարուին։ Պեղուած մշակութային շերտերը կը վերաբերին պրոնզեայ (Ք․Ա․3300 – 1200) եւ երկաթեայ (Ք․Ա․ 1200 – 600) դարաշրջաններուն եւ գտնուած իրերը պատմամշակութային մեծ արժէք կը ներկայացնեն։ Շնորհիւ կատարուած գիտական պրպտումներուն եւ հնագիտական պեղումներուն Մեծամօրը այսօր Հայաստանի հնագիտական հարստութիւններէն մէկն է։Թանգարանին մէջ հաւաքուած են եւ կը ցուցադրուին հնաբանական վայրէն պեղուած աւելի քան 28․000 առարկայ։ Առաջին յարկին վրայ կը ցուցադրուին Մեծամօր բնակավայրի ամրոցին եւ դամբարանադաշտին մէջ յայտնաբերուած նիւթերը, որոնք կը վերաբերին վաղ պրոնզէ շրջանէն մինչեւ ուշ միջնադար։ Երկրորդ յարկին վրայ կը ներկայացուին հին Մեծամօրի արհեստներն ու ծէսերը։ Իսկ նկուղային յարկին մէջ կը գտնուի «Զետեղարան»ը, ուր ձեւաւորուած է «Մեծամօրի ոսկին» ցուցահանդէսը: Գտնուած նիւթերէն, իրերէն, հնաբանները կը պարզեն թէ Մեծամօրը եղած է խոշոր բնակատեղի։ Անոր տարածքին մէջ գտնուած են միջնաբերդ մը շրջապատուած բարձր պարիսպով եւ վայր մը, որ այսօրուան չափանիշներով աստղադիտարան կարելի է նկատել: 1979-ին կատարուած պեղումներուն ընթացքին գտնուած են Բաբելոնի թագաւորներու պատկանող բացառիկ իրեր (Ք․Ա․ 16-րդ եւ 15-րդ դար)։ Այս գտածոները կը վկայեն, թէ Մեծամօրը հնագոյն ժամանակներէն ի վեր եղած է առեւտրական ճանապարհներու խաչմերուկ․ կապած է Հիւսիսային Կովկասը Միջին Արեւելքին։ Ըստ ցուցադրուած իրերուն, կը հասկցուի թէ կեանքը այդ տարածքին վրայ՝ Արարատեան դաշտ, շատ բարձր մակարդակ ունեցած է, ոսկին պատուաւոր տեղ գրաւած է բնակիչներու կեանքին մէջ: Յայտնի է, որ 3-4 հազար տարի առաջ հին հայերը ոսկին այնպիսի մշակումներու ենթարկած են, որ հողին տակ հրաշալիօրէն պահպանուած են թէ՛ նիւթը, թէ՛ անոր վրայի նախշերը, դրուագները, ագոյցները…։ Պեղումները պարբերաբար կը շարունակուին եւ ոսկեայ իրեր կը գտնուին: 2021-ին կատարած պեղումներէն, հնագէտները Մեծամօրի մէկ դամբարանէն յայտնաբերած են 83 կտոր մեծ ու փոքր ոսկեայ առարկայ: Հակառակ որ դամբարանը թալանուած է գանձահէններու կողմէ, սակայն բաւարար ոսկի եւ ուրիշ առարկաներ պահպանուած են անոր խաւերուն մէջ: Նոյն դամբարանին մէջ 2000-էն աւելի անագէ ուլունքներ յայտնաբերուած են, 150-ի չափ անագէ ճարմանդներ, քանի մը հազար այլ ուլունքներ եւ 5-6 կտոր սաթէ ուլունք: == «Մեծամօրի ոսկին» ժամանակաւոր ցուցադրութիւն == 2021-ի վերջերուն սկսած «Մեծամօրի ոսկին» պիտակին տակ եւ 2022 տարեշրջանին շարունակուող ժամանակաւոր ցուցադրութիւնը, կ՛ ընդգրկէ բնակավայրին տարածքին գտածոյ ոսկիներ եւ այլ արժէքաւոր նիւթեր, առարկաներ։ ժամանակաւոր ցուցադրութեան մէկ հատուածը նուիրուած է 2016-էն ետք գտնուած ոսկեայ եւ այլ իրերուն: Ըստ մասնագէտներուն, միայն այդ հնգամեակի ընթացքին պեղուած հնագիտական նիւթերը կը վերաբերին մօտաւորապէս քսան իրերայաջորդ դարերու: Կը ցուցադրուի նաեւ Հայաստանի ամենահին ոսկին, որ հնաբանները գտած են Մեծամօրի վաղ պրոնզեայ դարու շերտէն՝ մանկան դամբարանի մը մէջ: Ոսկիին եւ մանկան կմախքին դիրքը այնպէս եղած է, որ մասնագէտները զայն նկատած են իբրեւ մանկան վարսերու զարդ․ 5․23 կրամ կշռող ոլորաձեւ այս հերազարդը, ամենահինը կը նկատուի։ Ցուցադրութեան մէջ ներկայացուած են նաեւ արծաթով, անագով, սաթով, սարդիոնով պատրաստուած պերճանքի եզակի առարկաներ՝ զարդակոճակներ, ճակատակալեր, ճարմանդներ, ոսկեայ թիթեղով պատրաստուած կախիկներ, որոնք կ՚արտացոլացնեն նախնադարեան ամբողջ դարաշրջանի մը արուեստը, մշակոյթը, արհեստները, առեւտուրը, կենցաղը՝ Արարատեան դաշտի տարածքին վրայ:«Մեծամօրի ոսկին» ժամանակաւոր ցուցադրութիւնը այցելողը կը նկատէ թէ ոսկերչութիւնը՝ ոսկի ձուլելու եւ զարդեր պատրաստելու վարպետութիւնը, որքան զարգացած էր եւ տարածուած հնադարեան տարիներուն (Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակէն սկսեալ) Արարատեան դաշտի տարածքին։ Գտնուած ոսկեայ իրերը կը պատմեն շրջանի մշակոյթին մասին։ Յայտնաբերուած ձիերու կախիկները, կը վկայեն թէ զարդեր պատրաստուած են նաեւ կենդանիներուն համար։ === Զետեղարանը === Մեծամօրի թանգարանի նկուղային յարկին մէջ կը գտնուի յատուկ զետեղարանը, ուր ներկայացուած են Վանի թագաւորութեան շրջանէն ոսկեայ, արծաթեայ, սաթէ, կիսաթանկարժէք քարերէ պատրաստուած եզակի մշակութային արժէքներ։ Զետեղարանը յատուկ ժայռի մէջ կառուցուած է՝ թանգարանին բացումէն մօտաւորապէս տասը տարի ետք։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == «Մեծամօր» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան/Metsamor Museum «Պատմամշակութային արգելոց -թանգարաններու եւ պատմական միջավայրի պահպանութեան ծառայութիւն»

Ասողիկ Քհնյ. Ժանկոչեան

Տ. Ասողիկ Աւագ Քհնյ. Ժամկոչեան (ծնած է 1953, Հալէպ) == Կենսագրութիւն == Աւազանի անունով Անդրանիկ, որդի Յակոբ եւ Էֆրոնի, ծնած է Այնթապցի ծնողքէ, Հալէպ, 1953-ին։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է Ազգ. Մեսրոպեան վարժարանէն եւ շրջանաւարտ եղած է 1967-ին։ Մանկութեան կորսնցուցած է իր հայրը։ Ծնողքին տնտեսական խեղճ պայմանները պատճառ եղած են, որ Անդրանիկ նետուի կեանքի ազատ ասպարէզ, տան ապրուստը հոգալու համար։ Մինչեւ 1972 հետեւած է արհեստի։ Փոքր տարիքէն յաճախած է եկեղեցի, ապա եղած է դպիր Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ, ուր ծառայած է մինչեւ 1976։ Այնուհետեւ, իր հայրենակցական պատկանելիութիւնը զինք առաջնորդած է Ս. Աստուածածին եկեղեցի, ուր իբրեւեւ եկեղեցականուէր անձնաւորութիւն, ծառայած է երկար տարիներ։ Յաճախած է Կիրակնօրեայ վարժարան, որ աւարտելէ ետք, քանի մը տարի վարած է ուսուցչութեան պաշտօն։1972-ին ընդունուած է դպրեվանքի քահանայից դասարան։ Երկու տարի օրինաւորապէս հետեւելով դասընթացքին, շրջանաւարտ եղած է 1974-ին։ Նոյն տարին ձեռնադրուած է սարկաւագ Անթիլիասի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ մայր տաճարին մէջ, ձեռամբ դպրեվանքի տեսուչ՝ Գերղ. Տ. Արտաւազդ Արք. Թրթոեանի։ Նոյն տարին վերադառնալով Սուրիա վարած է Րաքքայի Ազգային Նուպարեան Վարժարանի Տնօրէնի պաշտոնը: 1976-ին կը վերադառնայ Հալէպ եւ զինուորական ծառայութիւնը կը կատարէ Սուրիական բանակին մէջ մինչեւ 1980։ Կ'ընտրէ իր կեանքի ընկեր՝ օրդ. Սոնա Գույումճեանը, որուն հետ կը պսակուի 18 Ապրիլ 1982-ին, ձեռամբ Տ. Գալուստ Քհնյ. Էքմէքճեանի, Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ մէջ եւ կ'ունենայ երեք մանչ զաւակներ՝ Յակոբ, Ասպետ եւ Գէորգ։ Իր քահանայական ձեռնադրութիւնն ու օծումը տեղի կ'ունենայ ձեռամբ Բերիոյ Թեմի Առաջնորդ Տ. Սուրէն Եպս. Գաթարոյեանի եւ խարտաւիլակութեամբ Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ աւագերէց Տ. Զարմայր Ա. քհնյ. Հինտոյեանի, համանուն եկեղեցւոյ մէջ, 29 Նոյեմբեր 1987-ին, վերակոչուելով Տ. Ասողիկ քահանայ: 1994-1955ի շրջանին, դասաւանդած է Հալէպի Կրթասիրաց Վարժարանէն ներս՝ իբր Կրօնքի Ուսուցիչ: Տասը տարի նոյն Եկեղեցւոյ մէջ ծառայելէ յետոյ՝ անցած է Աթէնք, Յունաստան, ուր ծառայած է մինչեւ 2001 թուականը՝ Նէոս Գոզմոսի Սբ. Կարապետ եկեղեցւոյ մէջ: Պարագաներու բերումով, 2001ին անցած է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ (Լոս Անճելըս), ուր մինչեւ վերջերս կը կատարէր իր Քահանայական ծառայութիւնը: 2007 թուականին կը ծանօթանայ Սոնա Արապաճեանին եւ կը կազմէ ընտանիք: Հանգուցեալ Տէր Հայրը Արեւմտեան Թեմէն ներս ծառայած է զանազան եկեղեցիներ եւ համայնքներ. - 2003ին Փասատենայի Սբ. Գրիգոր Լուսաւորիչ Եկեղեցի, 2004ին Լաս Վեկասի համայնքէն ներս, 2004¬2006ին Whittierի համայնքէն ներս եւ 2006ին ալ եղած է Հոգեւոր Հովիւը Սաքրամենթոյի Սբ. Յակոբ Եկեղեցւոյ: 2016-ին հանգուցեալ Տէր Հայրը բախտաւորուած է առաջին թոռնիկով (Մեղրի), որուն ծնունդը բացառիկ ուրախութիւն պատճառած է իրեն: Զաւակներուն վկայութեամբ, Տէր Հայրը եղած է բացառիկ «հայր» մը, բառին իսկական նշանակութեամբ: Ան օժտուած էր հնչեղ ձայնով մը, որ միշտ օգտագործեց Աստուծոյ փառաբանութեան եւ եկեղեցւոյ պայծառութեան համար: Տէր Հօր անձին մէջ ցայտուն էին բարութեան, ծառայութեան եւ եկեղեցասիրութեան առաքինութիւնները: === Նկարագրի Ուշագրաւ Յատկանիշներ === Ա.- Երաժշտասիրութիւն Բ.- Եկեղեցասիրական === Օգտագործուած Աղբիւրներ === 1.-Ինքնակենսագրութիւն 2.-Գործակիցներու Վկայութիւններ == Ծանօթագրութիւններ ==

Ս․ Ամենափրկիչ վանք (Տրապիզոն)

Ս․ Ամենափրկիչ վանք, հայկական վանական համալիր, կը գտնուի Տրապիզոն քաղաքը։ Կառուցուած է 1424 թուականին, Ստեփան Պաղդտասարի կողմէ։ Գործած է մինչեւ Մեծ Եղեռնը։ Ռուսական զօրքի կողմէն Տրապիզոնի գրաւումէն ետք, քահանաները վերադարձած են վանք, սակայն դարձեալ ստիպուած եղելած են լքելու այն՝ թուրքերուն վերադարձէն ետք, 1923-ին։ Տրապիզոնի Օրթահիսար շրջանի հայկական այս վանքը նահանգին մէջ մնացած միակ կանգուն հայկական սրբատեղին է, որ այժմ կը գտնուի փլուզման եզրին: «Ամենափրկիչ» վանքէն դուրս մեծ թիւով հայկական խաչքարեր կը գտնուին։ Ձեռագրաց յիշատակարաններէն կը յիշուի, որ վանքը 15-րդ դարուն անիկա եղած է գիտութեան եւ մշակոյթի աղբիւր։ 1427-ին Ղազար Ղրիմեցի, այս վանքին մէջ, Աւետարան մը ընդօրինակած է։ Այս վանքը մեծ է եղել, այժմ ընդամէնը մի շէնքն է մնացել: == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Հայ Հանրագիտակ, Հայր Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, Պուքրէշ, Ա․ հատոր, 1938, էջ 128-129։

149 (թիւ)

149 (հարիւր քառասունինը)՝ բնական թիւ մըն է 148-ի եւ 150-ի միջեւ == Յատկութիւններ == յաջորդականութիւններ՝ A000040 երեսունհինգերորդ պարզ թիւն է A006567 զրապ թիւ է, քանի որ 941-ը պարզ թիւ է կիրառութիւններ՝ 149 Մետուսա պայծառ, քարեայ աստեղնեակի կարգային թիւն է Microsoft Windows-ի Alt + 149 -ի գործադրումով կը ստացուի կիւրեղեան Х (խա) տառը Տարուայ 149րդ օրն է Մայիս 29-ը (նահանջ տարիներուն՝ Մայիս 28-ը) == Ծանoթագրութիւններ ==

Շուշիի շրջան

Կաղապար:Տեղեկաքարտ Վարչական միավոր Շուշիի շրջան , Արցախի Հանրապետութեան շրջաններէն, կը նմանի դիտակէտի։ Շրջապատուած անդնդախոր կիրճերով, բարձրունքի վրայ նստած կ՛իշխէ շրջապատին։ Բերդաքաղաք մը, որ պատմութեան մէջ բազմիցս ենթարկուած է թուրքերու յարձակումներուն։ Երբեմն՝ երկար դիմադրումէ ետք, յանձնուած է՝ աւերուած վիճակի մէջ, բայց դարձեալ՝ վերածաղկած։ Միայն XX դարուն 2 անգամ (1920 - 1998 թթ․) փորձուած է քաղաքը բնակեցնել միատարր թուրք բնակչութեամբ։ Ռուսական տիրապետութեան օրերուն (XIX դար), տեղւոյն հայերը, կրեւոր դեր ունեցած են Ռուսիոյ, Հնդկաստանի, Չինաստանի եւ Պարսկաստանի միջեւ առեւտրական կապեր հաստատելու եւ զարգացնելու գործին մէջ։ Բացած են դպրոցներ եւ գրադարաններ։ == Ծանօթագրութիւններ == ՍԵՄ «Հայդուկ» թիւ 9

38 (թիւ)

38 (երեսունութ)՝ զոյգ երկնիշ բնական թիւ մըն է 37-ի եւ 39-ի միջեւ == Թուագիտութիւն == A001358 տասնչորսերորդ կիսապարզ թիւն է A024450 առաջին երեք պարզ թիւերու քառակուսիներու գումարն է՝ 38=22+32+52 իր շրջուած թիւի հետ գումարելով կը ստացուի 11-ի քառակուսին 38+83=112 == Գիտութիւն == սթրոնտիոն քիմիական տարրի (38Sr) ատոմային թիւն է Լետա (38 Leda) աստեղնեակի կարգահամարն է Microsoft Windows-ի Alt 3 8 -ի գործադրումով կը ստացուի & «ամփըրսանտ» (անգլերէն՝ ampersand) նշանը 38-րդ հիւսիսային զուգահեռականով բաժնուած են հիւսիսային եւ հարաւային Քորէաները 38 գագաթ ունի հինգանկիւնային քսանչորսանիստը == Օրացոյց == տարուայ 38րդ օրն է Փետրուար 7-ը 1938 թուական == Արտաքին յղումներ == Prime Curios! 38 Prime Pages-էն (անգլերէն) == Ծանօթագրութիւններ ==

Լօզանի Համաժողովը

Լօզանի խորհրդաժողովը, միջազգային խորհրդաժողով Մերձաւոր Արեւելքի հարցով։ Թուրքիոյ դէմ անգլո-յունական արշաւանքի (1919-1922) ձախողութենէն ետք։ Տեղի ունեցած է 1922 Նոյեմբեր 20-էն 24 Յուլիս 1923, Լօզանի մէջ, Զուիցերիա։ Խորհրդաժողովին մասնակցեր են Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսան, Իտալիան, Յունաստանը, Ճափոնը, Ռումինիան, Հարաւ Սլաւիան, Թուրքիան, ինչպէս նաեւ՝ դիտորդի կարգավիճակով ԱՄՆ–ը։ Խորհրդային (ռուս-ուքր-վրաց.) միացեալ պատուիրակութիւնը մասնակցեր էր միայն Սեւ ծովի նեղուցներու հարցի քննարկման նպատակով։ Լօզանի խորհրդաժողովը աւարտած է շարք մը փաստաթուղթերու ստորագրութեամբ, որոնց մէջ ամենակարեւորը Լօզանի հաշտութեան պայմանագիրն էր, որով հաստատուեցան Թուրքիոյ արդի սահմանները՝ փաստօրէն փոխարինելով 1920 թուականին սահմաններուն։ Վերցուեցան օտարներու տնտեսական ու քաղաքական արտօնութիւնները Թուրքիոյ մէջ, յատուկ համաձայնութեամբ թուլատրուեցաւ առեւտրական ու ռազմական նաւերու ելումուտը Սեւ ծովեան նեղուցներով եւ այլն։ == Թուրքիոյ սահմանները ըստ Սեւրի պայմանագիրին == Լօզանի խորհրդաժողովին մէջ քննարկուեցաւ նաեւ Հայկական հարցը։ Հայաստանի Հանրապետութեան պատուիրակութեան (Աւետիս Ահարոնեան, Ալեքսանտր Խատիսեան) չթուլատրուեցաւ պաշտօնապէս մասնակցիլ խորհրդաժողովին, քանի որ ան այլեւս չէր ներկայացներ Հայաստանը, ուր հաստատուեր էր խորհրդային իշխանութիւն։ Այդուհանդերձ, Ազգային պատուիրակութեան (Գ. Նորատունկեան, Լ. Բաշալեան) հետ համատեղ խորհրդաժողովին ներկայացուեցաւ յուշագիր մը, որ կ'առաջարկէր Հայկական հարցի երեք հնարաւոր լուծում. «Հայկական ազգային օճախի» ստեղծում ԱՄՆ-ի նախագահ Վ. Ուիլսընի սահմանագծած Հայաստանի տարածքին, Երեւանի հանրապետութեան ընդարձակում՝ անոր կցելով Արեւմտեան Հայաստանի մէկ մասը՝ դէպի ծով ելքով, իսկ հակառակ պարագային՝ Հայկական ազգային օճախի ստեղծում Կիլիկիոյ մէջ։ Ազգային փոքրամասնութիւններու հարցի կապակցութեամբ յանձնաժողովն ու ենթայանձնաժողովը քանի մը նիստերով անդրադարձան հայկական ազգային օճախին։ Դեկտեմբեր 12-ի նիստին նախագահողը՝ Մեծ Բրիտանիոյ արտգործնախարար լորտ Քերզոնը, անդրադառնալով Թուրքիոյ ազգային փոքրամասնութիւններու պաշտպանութեան հարցին, խօսքը մասնաւորեց հայերու վրայ, որոնք «արժանի են յատուկ ուշադրութեան՝ աչքի առաջ ունենալով ոչ միայն սերունդներու կեանքի ընթացքին անոնց կրած դաժան տառապանքները, որոնք յարուցեր են քաղաքակիրթ աշխարհի համակրանքն ու զարհուրանքը, այլեւ նկատի առնելով ապագայի վերաբերեալ անոնց տրուած (դաշնակից տէրութիւններու կողմէ) յատուկ հաւաստիացումները», եւ Անգարայի կառավարութեան խնդրեց այդպիսի «ազգային ոգի ունեցող ու վճռականութեամբ լեցուն» ժողովուրդի համար «ազգային տուն» (օճախ) յատկացնել Թուրքիոյ հիւսիս արեւելեան նահանգներու մէջ կամ Կիլիկիոյ ու Սուրիոյ հարաւ արեւելեան սահմանագիծին վրայ։ == Թուրքիոյ սահմանները ըստ Լօզանի պայմանագիրին == Նոյն ոգիով արտայայտուեցան նաեւ Անտանտի միւս ներկայացուցիչները (Բարրեր, Գարրոնի, Մոնտանա, Վենիզելոս, Չայլդ եւ ուր.), որոնք «մարդասիրական» ճառեր չխնայեցին ի պաշտպանութիւն հայոց դատին։ Բայց թրքական պատուիրակութիւնը (Իսմեթ փաշա, Ռեզա Նուր պէյ) վճռականօրէն մերժեց Թուրքիոյ տարածքին մէջ որեւէ հայկական ազգային օճախ ստեղծելու գաղափարը՝ պատճառաբանելով, թէ Թուրքիան ոչ իր արեւելեան նահանգներուն, ոչ ալ Կիլիկիոյ մէջ ունի «տարածքի որեւէ պատառ», որու բնակչութեան մեծ մասը թուրքեր չըլլան, եւ որ կարելի ըլլար որեւէ կերպ անջատել մայր հայրենիքէն։ Եւ բացի այդ, Թուրքիան միջազգային իրաւունքին համապատասխան պայմանագրեր կնքեր է (նկատի ունին Մոսկուայի եւ Կարսի պայմանագրերը) եւ «բարի դրացիական յարաբերութիւններ» հաստատել ներկայիս գոյություն ունեցող «անկախ Հայաստանի», այսինքն՝ ՀԽԱՀ-ի հետ, եւ անոր հակառակ կ'ըլլար պատկերացնել որեւէ «այլ Հայաստանի գոյութիւնը»։ Յաղթած Թուրքիան այսպէս իր կամքը կը պարտադրէր Անտանտի պետութիւններուն։ Մեծ Բրիտանիան ու Ֆրանսան, որոնք շահադիտական նպատակներ կը հետապնդէին Թուրքիոյ ու Մերձաւոր Արեւելքի մէջ, քայլ առ քայլ տեղի կու տային թրքական պատուիրակութեան համառութեան առջեւ՝ զիջումներու երթալ ի հաշիւ ազգ. փոքրամասնություններու (հայեր, յոյներ, Թրակիոյ Պուլկարներ եւ այլն) օրինական շահերուն։ Վերջին անգամ Հայկական Հարցը շօշափուեցաւ առաջին յանձնաժողովի 17 յուլիս 1923-ի նիստին եւ վերածուելով «հայ գաղթականութեան» հարցի, փոխանցուեցաւ Ազգերու լիկային (տե՛ս Ազգերու լիկան եւ Հայկական հարցը)։ Եւ արդէն կնքուած պայմանագիրին մէջ յիշատակութիւն անգամ չկար հայերու ու Հայաստանի մասին։ Այդպիսով Թուրքիան ո՛չ միայն իւրացուց Արեւմտեան Հայաստանն ու Կիլիկիան, այլեւ՝ մերժեց բազմահազար տարագիր արեւմտահայերու վերադարձը հայրենի երկիր։ Պայմանագիրի 42-րդ յօդուածով թրքական կառավարութիւնը կը պարտաւորուէր «պաշտպանութիւն ցույց տալ» Թուրքիոյ ազգային փոքրամասնութիւններու աղօթարաններուն, գերեզմանոցներուն ու կրօնական միւս հաստատութիւններուն։ Լօզանի խորհրդաժողովի խորհրդային պատուիրակութիւնը (ղեկ. Գ. Չիչերին) յուշագիրով մը պատրաստակամութիւն յայտնեց Ռուսիոյ եւ Ուքրանիոյ մէջ ապաստան տալ հայ գաղթականներուն։ == Ծանօթագրութիւններ == == Գրականութիւն == Армянский вопрос на Лозаннской конференции. Извлечения из протоколов։ Тифлис 1926. с. 3-36. Mandelstam А N.. La Socie'te' des Nations at les Puissances devant le proble'me arme'nien, 2 e'me e'd, Beyrut, 1970, p. 260-280։

DreamWorks

Կաղապար:Վիքիֆիկացում Կաղապար:Տեղեկաքարտ Ընկերություն Տրիմ Ոուրքս Սթուտիօ, (պաշտօնական անուանում՝ Տրիմ Ոուրքս II), յայտնի Ամերիկեան շարժապատկերային ընկերութիւն, որ կը զբաղի ֆիլմերու, մուլտֆիլմերու, հեռուստահաղորդումներու եւ համակարգչային խաղերու մշակմամբ, փրոտիւսինկով եւ վաճառքով։ Ան արտադրած է աւելի քան 100 մլն. տոլար հասոյթ ունեցող տասնեակ ֆիլմեր։ Ամենաշահութաբեր այս պահի դրութեամբ Փարամոնթ Փիքչըր-ի հետ համատեղ արտադրած, Մայքըլ Պէյի «Թրանֆորմըրներ - Լուսնի Մութ Կողմը» ֆիլմն է, որուն հասոյթը կը գերազանցէ 1.2 միլիարը։ Իսկ սեփական արտադրութեամբ ամենաշահութաբեր ծրագիրը «Յաւերժ Շրեք» մուլտֆիլմն է, որ ապահոված է մոտաւորապէս 752 միլիոն տոլար։ Ընկերութեան պատմութիւնը սկսած է 1994 թուականին, երբ Սթիւըն Սփիլպըրկի, Ճէֆրի Քացընպըրկի եւ Տավիտ Կաֆնի (Եւ իրենց սկզբնատառերով կազմուած է ընկերութեան անունը ՍՔՃ.) Այս ձգտող բնաւորութիւնը իրենց մղեց ստեղծել Հոլիուտեան նոր արուեստանոց։ Հետագային համաձայնեցան վաճառել արուեստանոցը «Վիաքոմ» ընկերութեան, որ նաեւ կը գլխաւորէ Փարամոնդ Փիքչըր-ին։ Վաճառքը աւարտուեցաւ 2006-ի Փէտրուարին։ Տրիմ Ոուրքս-ի գծաշարժական ստորաբաժանումը առանձնացաւ եւ դարձաւ անկախ ընկերութիւն վերանուանուելով՝ Տրիմ Ոուրքս էնիմէյշն ՍՔՃ-ի։ 2010 թուականէն Ոուլթ Տիզնի Սթուտիօզ Մոշըն Փիքչըրզ Ինթէրնեշընըլ ԱՄՆ-ի մէջ եւ դարձաւ Տրիմ Ոուրքսի գեղարուեստական ֆիլմերու գլխաւոր բաժանակիցը։

11 Յուլիս

11 Յուլիս, տարուան 192-րդ (նահանջ տարիներուն՝ 193-րդ) օրն է Տարուան աւարտին կը մնայ 173 օր == Դէպքեր == 1936՝ Նիւ Եորքին մէջ կառուցուած Թրայպորոյ կամուրջով ref-en}} կը սկսէ երթեւեկը 1971՝ Փիթսպուրկի մէջ կը կայանայ «Յիսուս Քրիստոս գերաստղ» ռոք-օփերայի առաջին ներկայացումը == Ծնունդներ == resize|90%|Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:11 Յուլիսի ծնածներ}} 1825՝ Գաբրիէլ Սունտուկեան resize|90%|(մ.1912), գրող, թատերագիր}} 1970՝ Ճասթին Չէյմպըրզ resize|90%|(lang-en|Justin Willman Chambers}}), ամերիկացի դերասան}} 1984՝ Ռէյչըլ Մէյ Թէյլըր resize|90%|(lang-en|Rachal May Taylor}}), աւստրալացի դերասանուհի}} == Մահեր == resize|90%|Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:11 Յուլիսի մահացածներ}} 1969՝ Նայիրի Զարեան resize|90%|(ծն.1900), բանաստեղծ, արձակագիր եւ թարգմանիչ}} 1989՝ Հենրիկ Ալավերդեան resize|90%|(ծն.1935), խորհրդային հայ դերասան, օփերային երգիչ, պաս}} == Տօներ == Աշխարհի բնակչութեան համաշխարհային օր ref-en}} Տուրմի համաշխարհային օր Ֆլամանտախօսներու օր (կը նշեն Բելգիոյ ֆլամանտախօսները)անաւարտ}} Տարուայ օրեր}} == Ծանօթագրութիւններ == Ծնթ․ցանկ}}

Մեքսիքա

Մեքսիկա (սպ.՝ México; Մեքսիքայի Միացեալ Նահանգներ սպ.՝ Estados Unidos Mexicanos), պետութիւն է Հիսիսային Ամերիկայի հարաւը։ Սահմանակից է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն, Կուաթեմալային եւ Պելիզին: Արեւմուտքի եւ հարաւի ափերը կ'ողողեն Խաղաղ, իսկ արեւելքը՝ Ատլանտեան ովկիանոսի ջուրերը։ Արեւմուտքին՝ կը գտնուին նաեւ Մեքսիքայի ծոցը եւ Քարիպեան ծովը: Այն կը զբաղեցնէ գրեթէ երկու միլիոն քառակուսի քիլոմեթր տարածք (աւելի քան 760.000)։ Մեքսիքան հինգերորդ խոշոր երկիրն է Ամերիկայի մէջ, 13-րդ երկիրն աշխարհի մէջ եւ 2-րդ ամենախոշոր սպանախօս երկիրը՝ ըստ տարածքի չափերու (Արժանթինէն յետոյ)։ Բնակչութիւնը կը գերազանցէ աւելի քան 120 միլիոնը: Մեքսիքան աշխարհի 11-րդ ամենախիտ բնակեցուած անկախ պետութիւնն է աշխարհի պետութիւններու մէջ եւ առաջինը սպանախօս երկիրներու մէջ։ Այն նաեւ Լատինական Ամերիկայի երրորդ ամենաբնակեցուած երկիրն է։ Մեքսիքան դաշնային հանրապետութիւն է եւ վարչականօրէն բաժանուած է 31 նահանգների եւ 1 մայրաքաղաքային ինքնավարութիւն ունեցող դաշնային Մեքսիքօ շրջանի միջեւ։ Նախաքոլումպոսեան ժամանակաշրջանին Մեքսիքայի տեղաբնիկ ժողովուրդները եղեր են հնդկացիները: Այս տարածքներուն ստեղծեր են իրենց մշակոյթը եւ ազգային առանձնայատկութիւնները ացտեկները, մայաները եւ շատ այլ ցեղեր։ 1521 թուականին Մեքսիքայի ներկայիս տարածքը գրաւեր են սպանացի (conquistadors) տիրողները՝ (Hernán Cortés) Էռնան Քորթեսի գլխաւորութեամբ։ Նուաճումէն յետոյ, այն վերածուեցաւ Մեքսիքայի հաւասար նահանգի եւ ստացաւ Նոր Սպանիա անուանումը։ Բազմաթիւ խռովութիւններու պատճառով 1821 թուականին սպանական կառավարութիւնը պաշտօնապէս կը ճանչնայ Մեքսիքայի Միացեալ Նահանգներու անկախութիւնը, որպէս Սպանիայէն անկախ երկիր։ Յետ անկախացման ժամանակահատուածը կը բնութագրուի տնտեսական անակայունութեամբ եւ այն նաեւ դարձաւ տարբեր իրադարձութիւններու պատճառ։ Ի վերջոյ այն յանգեցաւ ամերիկա-մեքսիքական պատերազմի սկսման եւ տարածքային անհամաձայնութիւններու Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու հետ։ Ի վերջոյ, Մեքսիքական որոշ հողեր կցուեցան Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն։ Բացի այս պատերազմէն, տեղի ունեցան այլ իրադարձութիւններ՝ Ֆրանս-մեքսիքական պատերազմի եւ Մեքսիքական քաղաքացիական պատերազմի սկիզբը, առաջին եւ երկրորդ կայսրութիւններու ստեղծումը եւ ներքին բռնապետութեան հաստատումը։ Վերջին իրադարձութիւններու հետեւանքով Մեքսիքայի մէջ 1910 թուականին սկսաւ յեղափոխութիւն, որուն ամենախոշոր արդիւնքը դարձաւ այն, որ 1917 թուականին հրապարակուեցաւ Մեքսիքացի օրէնքներու ժողովածուն՝ Սահմանադրութիւնը: Այժմ Մեքսիքան աշխարհի տնտեսապէս առաջատար երկիրներու շարքին է: == Բնակչութիւն == Մեքսիքայի հիմնական բնակիչները մեքսիքացիներն են, որոնք ձեւաւորուած են սպանացիներու, բնիկ հնդկացիներու, մասամբ՝ նաեւ սեւամորթներու միախառնման հետեւանքով։ Պաշտօնական լեզուն սպաներէնն է, սակայն բնիկ ժողովուրդները՝ ացթեկները, մայաները, հուասթեկները եւ այլք, կը խօսին մայրենի լեզուներով եւ կը պահպանեն իրենց մշակութային առանձնայատկութիւնները։ Խոշոր քաղաքներն են Մեքսիքօն, Կուատալախարան, Մոնթեռեյը, Փուեպլան։ Հին շրջանին (մինչեւ 16-րդ դար) Մեքսիքայի տարածքին զարգացած եղած են հնդկացիներու (թոթոնակներ, թոլթեկներ, ացթեկներ, մայաներ) գեղարուեստական մշակոյթները։ Զբաղուեր են խեցեգործութեամբ եւ փայտէ իրերու, մանր քանդակներու պատրաստմամբ։ Սակայն սպանացիներու կողմէ Մեքսիքայի նուաճումը կործանարար ազդեցութիւն ունեցաւ հնդկացիներու ինքնատիպ մշակոյթի վրայ։ Այդուհանդերձ, բնիկներու գեղարուեստական աւանդոյթները որոշակիօրէն ներգործեցին գաղութային շրջանին ձեւաւորուած արուեստի վրայ, եւ երկու մշակոյթներու համատեղումը կանխորոշեց Մեքսիքայի հետագայ ազգային արուեստի աւանդոյթները։ Ներկայիս Մեքսիքան Լատինական Ամերիկայի առաւել զարգացած երկիրներէն է. կ'արդիւնահանեն արծաթ, ոսկի, նաւթ, գունաւոր եւ հազուագիւտ մետաղներ։ Կը մշակեն ցորեն, բրինձ, շաքարեղէգ, սրճենի, եգիպտացորեն (հայրենիքը Մեքսիքան է)։ Մայրաքաղաք Մեխիկոն աշխարհի խոշորագոյն քաղաքներէն է, ուր կը զուգակցուի հին դարերու ու ժամանակակից ճարտարապետութիւնը։ Հանրայայտ են գեղանկարիչներ Տիեկօ Ռիվերան, Խոսէ Օրոսքոն, Տավիտ Սիքեյրոսը, Ֆրիտա Քալոն, գրողներ Քառլոս Ֆուենթեսը, Օքթավիօ Փասը եւ ուրիշներ։ == Աշխարհագրութիւն == Մեքսիքա պետութիւնը կը գտնուի Արեւմտեան կիսագունդի մէջ՝ 14°, 33 °N եւ 86 ° եւ 119 ° աշխարհագրական լայնութիւններու մէջ։ Մեքսիքայի տարածքի մեծ մասը կը գտնուի Հիւսիսային Ամերիկայի մէջ, սակայն անոր տարածքի հարաւային փոքր հատված մը՝ Ներքին Քալիֆորնիայի նահանգը կը գտնուի Կեդրոնական Ամերիկայի մէջ: Մեքսիքայի կեդրոնական ամերիկեան տարածքը կը կազմէ ամբողջ տարածքի 12 %-ը: Սակայն ընդհանուր առմամբ Մեքսիքան կը համարուի հիւսիս-ամերիկեան պետութիւն՝ Քանատայի եւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու հետ միասին: Ամենաբարձր լեռը Օրիսապա գործող կոնաձեւ հրաբուխն է՝ 5675 մեթր բարձրութեամբ։ Այն կը գտնուի նաեւ 18.491 ծովի մակարդակէն բարձրութեան վրայ: Մեքսիքայի ընդհանուր տարածքը կը կազմէ 1.972.550 քմ²: Այն տարածքի մեծութեամբ աշխարհի 14-րդ ամենախոշոր պետութիւնն է, իսկ սպանախօս երկիրներու մէջ՝ երկրորդը։ Սահմանակից է հիւսիսէն Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն (3,141 քմ), իսկ հարաւէն՝ Կուաթեմալային եւ Պելիզին: Ափերը կ'ողողեն Խաղաղ ովկիանոսի ջուրերը։ === Կլիմայ === === Կենսաբազմազանութիւն === Մեքսիքան կենսաբանական աղբիւրներով աշխարհի 18-րդ առաջատար երկիրն է։ Այստեղ տարածուած են աւելի քան 200,000 տարբեր տեսակներ, որոնք կը կազմեն աշխարհի կենդանական աշխարհի եւ կենսաբազմազանութիւններու 10-12 %-ը։ Մեքսիքան աշխարհի մէջ առաջատարն է՝ սողուններու տարածուածութեամբ (707 յայտնի տեսակներ), երկրորդը՝ կաթնասուններու տարածուածութեամբ (438 տեսակներ), չորրորդը՝ երկկենցաղներու բազմազանութեամբ (290 տեսակներ)։ Չորրորդ տեղը կը զբաղեցնէ նաեւ բոյսերի թուով (26000 տեսակի բոյսեր)։ Անոնց 2500 տեսակները կը համարուին վտանգուած տեսակներ եւ արձանագրուած են կարմիր գիրքին մէջ։ 2002 թուականի տուեալներով, Մեքսիքան երկրորդ ամենաարագ անապատացող երկիրն է աշխարհի մէջ։ Այս ցուցանիշով ան կը զիջի միայն Պրազիլիային: Մեքսիքայի տարածքի 170,000 քմ² տարածքը կանաչ գօտիներ են՝ անտառներ, ազգային զբօսավայրեր եւ ազգային արգելոցներ: Ատոնք իրենցմով կը ներառեն 34 կենսոլորտային պահուստներ (անփոփոխ էքօհամակարգեր), 67 ազգային զբօսավայրեր, 4 բնական յուշարձաններ (պաշտպանուած է անժամկէտ իրենց գեղագիտական, գիտական ​​կամ պատմական արժէքը) եւ այլն։ Մեքսիքայի տարածքին յայտնաբերուած են Ամերիկայի տարածքին հանդիպող տարբեր տեսակի մշակաբոյսեր եւ ուտելի բոյսեր: Մեքսիքայի տարածքին կը մշակուի կակաո, ավոքատօ, լոլիկ, եգիպտացորեն, վանիլ, Կուավա, ցուկկինի, եւ այլն։ Այստեղ կ'աճեցնեն են նաեւ լոպիի տարբեր տեսակներ, չիլի պղպեղներ (Հալափենօ) եւ այլն։ Մեքսիքայի մէջ կ'ապրին տարբեր տեսակի կենդանիներ, որոնց մեջ կան նաեւ էնտեմիք կենդանատեսակներ, օրինակ՝ Մեքսիքական մկնային դաշտամուկ, Մեքսիքական գայլ, Մեքսիքական գորշ սկիւռ, Մեքսիքական հողի սկիւռ, Մեքսիքական ծովամուկ եւ այլն։ Կ'ապրին նաեւ այլ կենդանատեսակներ, օրինակ՝ Վիրճինեան դաշտամուկ, փոքր խոյատելֆին, յագուար ամերիկեան յովազ, ամերիկեան սեւ արջ, ամերիկեան արագիլ, գորշ աղուէս եւ այլն։ == Մարզաշխարհ == 1968 թուականին Մեքսիքայի մէջ տեղի ունեցեր են XIX Ողիմպիական խաղերը՝ Մեքսիքան դարձնելով առաջին լատինա-ամերիկեան երկիրը, ուր մեկնարկեր են խաղերը: 1970 եւ 1986 թուականներուն այստեղ տեղի ունեցեր են ֆուտպոլի աշխարհի առաջնութեան խաղերը: Մեքսիքայի ամենայայտնի մարզաաձեւը ֆուտպոլն է։ Կ'ենթադրուի, որ ֆուտպոլը Մեքսիքա բերած են քոռնեցի հանքագործները 19-րդ դարու վերջաւորութեանը։ 1902 թուականին բրիտանական ազդեցութեամբ ձեւաւորուեցաւ հինգ-թիմային լիկան: Մեքսիքայի գլխաւոր ակումբներն են՝ Ամերիկա, 12 առաջնութիւն Տեփորթիվօ Կուատալախարա, 11 առաջնութիւն Թոլուքա, 10 առաջնութիւնԱնթոնիօ Քարպախալը առաջին ֆուտպոլիսթն էր, որ յայտնուեցաւ աշխարհի խաղերուն եւ Հուկօ Սանչեսը IFFHS կողմէ դարձաւ 20-րդ դարու լաւագոյն CONCACAF խաղցող: Մեքսիքայի մասնագիտական պեյսպոլի լիկան կը կոչուի Liga Mexicana de Beisbol: Թէեւ կը զիջի Միացեալ Նահանգների, Քարիպեան երկիրներու եւ Ճափոնի թիմերուն, Մեքսիքայի խումբը նոյնպես ունեցեր է միջազգային ձեռքբերումներ։ 2013 թուականին Մեքսիքայի պասքէթպոլի թիմը խումբը յաղթեց Ամերիկայի պասքէթպոլի առաջնութեանը եւ ձեռք բերաւ 2015 թուականի առաջնութիւնը հիւրընկալելու պատիւը: Յայտնի մարզաձեւերէն է ցլամարտը։ Գրեթէ բոլոր խոշոր քաղաքներուն մէջ կան ցլամարտի հրապարակներ։ Մեխիկոյի Plaza México-ն ամենամեծ ցլամարտի կեդրոնն է աշխարհի մէջ։ Այն կը տեղաւորէ 55,000 մարդ։ Յայտնի մեքսիքացի բռնցքամարտիկներ են Վինսենթ Սալտիվարը, Ռուպեն Օլիվարեսը, Սալվատոր Սանչեսը, Խուլիօ Սեզար Չավեսը, Ռիքարտօ Լոփես Նավան, Էրիք Մորալեսը: Յայտնի մեքսիքացի մարզիկներն են կոլֆեր Լորենա Օչոան, Անա Կեվարան՝ 400 մեթր թռիչքով աշխարհի նախկին ախոյեան եւ 2004 թուականի Աթէնքի ողիմպիական խաղերու փոխ-ախոյեան Ֆերնանտօո Փլաթեսը։ == Առողջապահութիւն == 1990 թուականէն Մեքսիքան կը գտնուի բնակչութեան առողջութեան անցումային փուլի մէջ, մահուան ախտանիշներու ցուցանիշները նոյն են ինչպէս Գերմանիայի եւ Ճափոնի նման բարձր զարգացած երկիրներուն մէջ: Բժշկական ենթակառուցուածները զարգացած են գլխաւորապէս խոշոր քաղաներու մէջ, մինչդեռ գիւղական բնակչութիւնն ունի առաջադէմ բժշկական սարքաւորումներու կարիք, եւ հիւանդ յաճախորդները ստիպուած են մօտ բնակավայրեր տեղափոխուիլ համապատասխան բժշկական օգնութեան կամ խնամքի համար։ Պետութեան կողմէ ֆինանսաւորուող Մեքսիքական սոցիալական անվտանգութեան հիմնարկը (IMSS) եւ Պետական աշխատողներու սոցիալական անվտանգութեան եւ ծառայութիւններու հիմնարկը (ISSSTE) էական դեր կը խաղան առողջապահութեան եւ սոցիալական անվտանգութեան հարցերուն մէջ։ Մեծ կարեւորութիւն ունին նաեւ մասնաւոր առողջապահական ծառայութիւնները, որոնք կ'ապահովեն բժշկական ծառայութիւններու 13%-ը: Հանրային համալսարաններու մէջ յաճախ տեղի կ'ունենան բժշկական վերապատրաստումներ։ Կուատալախարայի համալսարանը ամերիկացի ուսանողներուն վերապատրաստելու պայմանագիր ունի Միացեալ Նահանգներու հետ։ Մասնաւոր բուժօգնութեան, դեղօրայքի արժէքը Մեքսիքայի մէջ աւելի ցածր է, քան Հիւսիսային Ամերիկայի այլ գործընկերներու մօտ: == Կրթութիւն == 2004 թուականին Մեքսիքայի մինչեւ 14 տարեկան բնակիչներու գրագիտութեան մակարդակը կը կազմէր 97 %, 15 տարեկանէն բարձր՝ 91 %: Համաձայն ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային տուեալներու՝ այս ցուցանիշով Մեքսիքան կը զբաղեցնէ 24-րդ տեղը: Մեքսիքայի ազգային ինքնավար համալսարանը համաձայն 2009 թուականին հրատարակուած Թայմզ-ի բարձրագոյն կրթութեան չափանիշներու աշխարհի 200 առաջնակարգ համալսարաններու շարքը կը զբաղեցնէ 190-րդ տեղը: Մասնաւոր պիզնես դպրոցները նոյնպես կը համապատասխանեն միջազգային չափանիշներուն։ PADE եւ EGADE պիզնես դպրոցները, Փանամերիկեան համալսարանը եւ Մոնթերեյի արուեստագիտական եւ բարձրագոյն կրթութեան հիմնարկը համաձայն «Ուոլ սթրիթ ճըրնըլի» տուեալներուն կը գտնուին գլխաւոր տասնեակին մէջ: == Կառավարութիւն եւ ոստիկանութիւն == === Կառավարութիւն === Ըստ կառավարման համակարգի՝ Մեքսիքան (Federal Republic) Դաշնային հանրապետութիւն է, որ կը կառավարուի Մեքսիքայի ժողովուրդի կողմէ ընտրուած պաշտօնական թեկնածուն՝ նախագահի անունէն։ Նախագահի կառավարութիւնը հիմնուած է 1917 թուականին ընդունուած Սահմանադրութեան եւ օրէնքներու հիման վրայ։ Սահմանադրութիւնը կը ներառէ երեք բաժիններ՝ ժողովրդավարութիւն եւ հանրապետութիւն, պետական եւ քաղաքական կառավարութիւններ: Ըստ սահմանադրութեան Մեքսիքայի իւրաքանչիւր նահանգ ունի ինքնավարութիւն, սակայն պէտք է առաջնորդուի սահմանադրութեան դրոյթներով։ Մեքսիաքայի ենթակայ իւրաքանչիւր տարածք ունի հանրապետական կառավարման համակարգ եւ կը կառավարուի գործադիր մարմնի՝ նահանգապետի կամ Մեքսիքայի նախագահի կողմէ նշանակուած այլ պաշտօնեայի կողմէ: Մեքսիքայի նախագահը Մեքսիքայի բարձրագոյն պետական պաշտօնեան է։ Մեքսիքայի նախագահը կ'ընտրուի 6 տարի ժամկէտով, իսկ ընտրութիւնները տեղի կ'ունենան մէկ փուլով։ Յաղթողը կը որոշուի հաւաքած ձայներու մեծամասնութեամբ։ 2012 թուականին Մեքսիքայի մէջ տեղի ունեցած նախագահական ընտրութիւններու շնորհիւ Մեքսիքայի նախագահ ընտրուեցաւ Էնրիքէ Փենիա Նիէթօն։ Մեքսիքական Սահմանադրութիւնը հիմնուած է հետեւեալ սկզբունքներու վրայ՝ Մարդու եւ քաղաքացու իրաւունքներն ու ազատութիւններ Ազգային ինքնիշխանութիւն Իշխանութիւններու տարանջատում Ներկայացուցաչական ժողովրդավարութիւն Դաշնային պետութիւն Սահմանադրական իրաւունքի պահպանում եւ պետութեան գերակայութիւնը եկեղեցւոյ նկատմամբՄեքսիկայի իշխանութեան օրէնսդիր ճիւղը Երկպալատ խորհրդարանն է, որ կազմուած է հանրապետական կառավարմամբ ծերակոյտէ եւ պատգամաւորներու պալատէ։ Մեքսիքայի ծերակոյտի կամ երեսփոխաններու ժողովը congress կրնայ ընդունիլ օրէնքներ, յայտարարել պատերազմ, հաւաքել հարկեր եւ տուրքեր, հաստատել միջազգային պայմանագրեր այլ երկիրներու հետ եւ վաւերացնել դիւանագիտական նշանակումները։ Մեքսիքայի իշխանութեան օրէնսդիր մարմնի՝ խորհրդարանին վերաբերուող փոփոխութիւնները կը կատարուին քուէարկութիւններու միջոցով։ Մեքսիքայի մէջ կը գործէ ազատ ընտրական իրաւունքը եւ քուէարկութեանը կրնան մասնակցիլ 18 տարին լրացած բոլոր անձինք։ Սեռական եւ տարիքային սահմանափակումներ չկան։ Պատգամաւորներու պալատը կազմուած է 500 պատգամաւորներէ, որոնք կը կազմեն խորհրդարանի մէկ մասը։ 500 պատգամաւորներէն 300-ը կ'ընտրուին դաշնային ընտրատարածքին կատարուող մեծամասնական ընտրութիւններու շնորհիւ։ Մնացած 200-ը միայն կ'ընտրուին համամասնական ընտրութիւններուն։ Մեքսիքայի ստորին միւս պալատը՝ ծերակոյտը կազմուած է 128 ծերակուտականներէ։ Անոնցմէ 64-ը կ'ընտրուին մեծամասնական, իսկ մնացած 64-ը համամասնական եւ առանձին քուէարկութիւններու միջոցով։ Մեքսիքայի արդարադատութեան գերագոյն մարմինը եւ հանրապետական կառավարման իշխանութեան երրորդ ճիւղը Մեքսիքայի Միացեալ Նահանգներու դատական մարմինն է։ Մեքսիքայի գլխաւոր դատարանը արդարադատութեան օրէնսդիր դատարաններն են։ Այն կազմուած է Ուսումնական, միութիւններու եւ մարզային դատարաններէ, ինչպէս նաեւ դատական դաշնային խորհուրդէ։ === Ոստիկանութիւն === Մեքսիքայի դաշնային ոստիկանութիւնը Մեքսիքայի ոստիկանական գերագոյն մարմինը, որ բաժանուած է տարբեր գործակալութիւնների։ Այն յաճախ կը կոչուի նաեւ ոչ այնքան տարածուած եւ ոչ գրական "Federales" եզրով։ որպէս կանոն, Մեքսիքայի դաշնային ոստիկանութեան աշխատակիցները զինուած են ատրճանակով եւ կը կրեն մութ կապոյտ կամ մոխրագոյն մարտական համազգեստ։ Մեքսիքայի դաշնային ոստիկանութիւնը ստեղծուեր է չորս տարբեր դաշնային կանխարգելիչ կազմակերպութիւններու 1998-1999 թուականներու միաձուլուէն յետոյ։ Այս մարմինը ստեղծուեր է Մեքսիքայի Միացեալ Նահանգներու մէջ թմրադեղեր աճող սպառնալիքը կանխելու նպատակով։ Մեքսիքայի դաշնային ոստիկանութիւնը կը ներառէ դաշնային ճանապարհային ոստիկանական եւ ֆինանսական ոստիկանութեան բաժիններ, որոնք կը կոչուին նաեւ քննչական եւ ազգային անվտանգութեան կեդրոններ։ Մեքսիքայի դաշնային ոստիկանութեան զինուած ուժերը կը համարուի Մեքսիքական բանակի 3-րդ ռազմական ոստիկանութեան գումարտակը (brigade)։ Մեքսիքայի Դաշնային ոստիկանութիւնը կը ներառէ նաեւ քննչական բաժանմունք։ Մեքսիքայի զինուած ուժերու գերագոյն գլխաւոր հրամանատարը Մեքսիքայի նախագահն է։ === Արտաքին յարաբերութիւններ === Մեքսիքայի արտաքին քաղաքականութեան մեջ կարեւոր նշանակութիւն ունին Մեքսիքայի նախագահը եւ Արտաքին գործերու նախարարութիւնը: Մեքսիքայի սահմանադրութեան 89-րդ յօդուածի 10-րդ կէտի դրոյթները կը սահմանեն, որ Մեքսիքայի կառավարութիւնը եւ բնակչութիւնը կը պարտաւորուի յարգել այլ պետություններու Միջազգային օրէնքը, պետութիւններու իրաւական հաւասարութիւնը, անոնց ինքնիշխանութեան ու անկախութեան։ Մեքսիքացիները կը պարտաւորուին չմիջամտել այլ երկրներու ներքին եւ արտաքին գործերուն, հակամարտութիւններուն տալ խաղաղ կարգաւորում եւ խթանել միջազագային տարբեր կազմակերպութիւններու հետ համագործակցութեան զարգացումը: Մեքսիքան շարք մը միջազգային կազմակերպութիւններու եւ միութիւններու աշխոյժ մասնակից եւ հիմնադիր է։ Այս երկիրը կը համարուի Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութեան (ՄԱԿ), Իպերօ-ամերիկեան պետութիւններու համագործակցութեան եւ Ռիօ խումբի աշխոյժ մասնակից-անդամ: 2008 թուականին Մեքսիքան ստացեր է 40 մլն տոլար ՄԱԿ-ի ընդհանուր պիւտճէէն: Պետութիւնը եղեր է Լատինա-ամերիկեան տնտեսական Կազմակերպութեան անդամ: === Զինուած ուժեր === Մեքսիքայի զինուած ուժերը կազմուած են երկու տարբեր ստորաբաժանումներու միջեւ: Առաջին բաժինը Մեքսիքայի ցամաքային ուժերն են, որոնք իրենց մէջ կը ներառեն Մեքսիքայի ռազմաօդային ուժերը։ Երկրորդ բաժինը Մեքսիքայի ռազմածովային ուժերն են, որուն մէջ կը մտնէ Մեքսիքայի ծովային նաւատորմը: Մեքսիքայի Զինուած ուժերը կը պահպանեն զգալի ենթակառուցուածքներ, որուն մէջ կը մտնեն առարկաներու նախագծման, հետազօտական ​​եւ փորձարկման զէնքերը, փոխադրական միջոցները, օդանաւերը, նաւատորմի նաւերու մեծ մասը, պաշտպանական համակարգեր եւ տարբեր տեսակի էլեկտրոնիկա: Վերջին տարիներուն Մեքսիքան բարելաւած է իր զինուորական մեթոտները, հրամանատարութիւնը եւ արուեստագիտական կառոյցները։ Մեքսիքայի զինուած ուժերու գերագոյն գլխաւոր հրամանատարը կը համարուի Մեքսիքայի նախագահը։ Մեքսիքան հնարաւորութիւն ունի արտադրելու միջուկային զէնք, սակայն ան չէ օգտուած այդ հնարաւորութիւնէն։ Պատմականօրէն, Մեքսիքան բացառութեամբ երկրորդ աշխարհամարտի, կը համարուի չէզոք երկիր: Մեքսիքան կը համարուի Մեքսիքայի եւ ՄԱԿ-ի խաղաղապահ երկիրներէն մէկը։ == Վարչական բաժանում == Մեքսիքան կամ Մեքսիքայի Միացեալ Նահանգները կառուցուածքով դաշնային երկիր է։ Մեքսիքան վարչականօրէն բաժանուած է 31 նահանգներու եւ մայրաքաղաքային ինքնավարութիւն ունեցող Մեքսիքա քաղաքի միջեւ։ Մեքսիքայի իւրաքանչիւր նահանգ ունի իր ինքնավարութիւնը, առանձին սահմանադրութիւնը եւ դատական մարմինը։ Նահանգները կը կառավարուին նահանգապետներու կողմէն, որոնք կ'ընտրուին 6 տարի ժամկէտով։ == Հայերը Մեքսիքայի մէջ == Մեքսիքայի հայ գաղութը կազմաւորուեր է 1920-ական թուականներէն յետոյ։ Հայերը կեդրոնացած են գլխաւորապէս Մեքսիքոյի մէջ, մասամբ ալ՝ Փուեպլա քաղաքին մէջ։ Ներկայիս անոնց թիւը մօտ 400 է, սակայն համայնքը դեռ կազմաւորուած չէ. չունի հաւաքատեղի կամ ազգային որեւէ կազմակերպութիւն։ Մեքսիքայի նշանաւոր հայ գործարարներէն են՝ Ս. Փալունեանը եւ Շ. Քրտիկեանը, ճարտարագետ Ճ. Նշանեանը, ֆիզիկոս Շ. Հաճեանը, աստղագէտ դոկտոր Պ. Փիշմիշը եւ այլք։ Մեքսիքոյի մէջ ապրեր ու ստեղծագործեր բանաստեղծ եւ թատերագիր Մկրտիչ Հաճեանը, Մեքսիքայի կառավարութեան կազմի մէջ աշխատեր է հայազգի Խոսէ Սարուխանը (Սարուխանեան)։ == Տե՛ս նաեւ == Հիւսիսային Ամերիկայի երկիրներու ցանկ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Dasaran.am Մեքսիքա Encyclopedia.am Մեքսիքա Mexico Tourism Official Website | Այցելէ Մեքսիքա Մեքսիկա UCB Libraries GovPubs Մեքսիքա, Բի-բի-սի լուրեր Մեքսիքայի մասին Բրիտանիքա հանրագիտարանի մէջ Վիքիմեդիային մեջ Mexico Key Development Forecasts for Mexico from [International Futures] Մեքսիքան համաշխարհային նկարիչներու կտաւներու մէջ Մեքսիքայի Միչոաքան Նահանգի Քոնկրեսը Որդեգրած Է Հայոց Ցեղասպանութիւնը Ճանչցող Եւ Դատապարտող Յայտարարութիւն ՄըԿաղապար:Հիւսիսային Ամերիկայի երկիրներ Կաղապար:Մ20 Կաղապար:Երկիրը թեմաներում

Վաչէ Տաղլեան

Վաչէ Տաղլեան (8 Հոկտեմբեր 1964(1964-10-08), Պէյրութ, Լիբանան - 27 Յունիս 1983(1983-06-27), Լիզպոն, Փորթուկալ), Լիզպոնի գործողութիւնը իրականացող հինգ երիտասարդներէն մէկը: == Կենսագրութիւն == Վաչէ Տաղլեան ծնած է հայաշունչ ընտանիքի մը մէջ։ Հայրը կ'ըլլայ իր առաջին դաստիարակը, ազգին սէրը եւ Հայ Դատի պայքարելու ոգին արթնցնելով Վաչէի մէջ։ Ան կը յաճախէ թաղի ազգային վարժարանը, ուր աւելի եւս կը թրծուի ազգային նկարագիրը անոր մէջ: Նախակրթութիւնը աւարտելէ ետք, կը մտնէ արհեստի ասպարէզը եւ կը դառնայ ինքնաշարժ նորոգող: Տակաւին պատանի, արդէն իսկ ծայր կ'առնէ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը: Պատերազմի ընթացքին, Վաչէն իր կարգին կ'ուզէ տէր կանգնիլ հայկական թաղերու պաշտպանութեան գործին, սակայն սկիզբը կը մերժուի, տարիքը փոքր ըլլալուն համար։ Կարճ ժամանակ անց, ան կը մասնակցի պահակութեան գործին: Հայութեան ծառայելու իր բաղձանքը, որ պատանի տարիքին կը դրսեւորուէր պահակութեան ճամբով, գոհացում չի տար անոր եւ գաղափարական կազմաւորման ճամբով կ'ուզէ անցնիլ ուղղակի գործօն պայքարի: Ոչ ոք կը մտածէր Վաչէին խօսքերուն մասին եւ ոչ ոք կ'անդրադառնար անոր ըսածներուն լրջութեան: Ան ըսած է. «Ես բնական մահով պիտի չմեռնիմ, զոհը պիտի չըլլամ ճակատագրի խաղերուն: Ես Հայ Դատի զինուոր եմ. Կեանքս պիտի զոհեմ այդ ճամբուն վրայ:» Բոլոր ընկերներն ալ Վաչէին մէջ կը տեսնէին զուարթ, կատակասէր, խանդավառութիւն ստեղծող տղան, որ միշտ հաճելի մթնոլորտ կը ստեղծէր իր շուրջ: Արձակուրդի երթալու պատրուակով, ան տունէն կը մեկնի 18 Յուլիսին, ըսելով թէ 15 օր կ'ուզէ Յունաստան անցընել: Վաչէ Տաղլեան կը մասնակցի Լիզպոնի գործողութեան ու կը զոհուի յանուն Հայ Դատի միջազգայնացման աշխատանքին համար իր ընկերներուն հետ, 27 Յուլիս 1983 թուականին: == Ծանօթագրութիւններ ==

Աստուածատուր Ա. Քհնյ. Գասապեան

Տ․ Աստուածատուր Ա․ Քահանայ Գասապեան (1898 - 1987), աւազանի անունով՝ Յակոբ, որդի Հաննէսի եւ Եղիսաբէթի, ծնած է ուրֆացի ծնողքէ, Ուրֆա, 1898-ին։ Ան մեծցած է կրօնական մթնոլորտի մէջ, որովհետեւ դաստիարակուած է իր մօրեղբօր՝ Տ․ Գարեգին քահանայ Ոսկերչեանի հսկողութեան տակ։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է ծննդավայրի ծխական վարժարանին մէջ։ 1915-ի Մեծ Եղեռնին, երբ ուրֆացի ազգայիններուն հետ ձերբակալուած են վարժարանին տնօրէնն ու կարգ մը ուսուցիչներ, փակուած է դպրոցը։ Այս պատճառով իր ուսումը ընդհատուած է ու զրկուած վկայական ստանալու բախտաւորութենէն։ Ուրֆայի ապստամբութենէն ետք, ան իր կեանքը ազատելու համար թափառած է անապատներուն մէջ եւ յաջողած ապաստանին վաճառականի մը քով ու իբրեւ սպասաւոր ապրիլ որոշ ժամանակաշրջան մը։ Իսկ 1920-ին, ան որոշած է իրեն հասակակից քանի մը ընկերներով արաբական տարազ հագնիլ ու հեռանալ այդ շրջանէն։ Բաւական դժուարութիւններէ ետք հասած է Հալէպ, որ այդ օրերուն փրկութեան լաստ մը եղած է տարագիր հայութեան։ Վերջնականապէս այստեղ հաստատուելէ ետք, իբրեւ ազատ ուսանող տարի մը յաճախած է դպրոց, բայց նիւթական պայմանները ստիպած են զինք, որ հրաժարի ուսումէն եւ նետուի ազատ ասպարէզ։ Ան աշխատած է վաճառականի մը քով։ Շնորհիւ իր ճարպիկութեան ու առեւտրական ընդունակութեան, կարճ ժամանակամիջոցին իր խնայած գումարով ձեռնարկած է անձնական գործի եւ իբրեւ աշխատավայր ընտրած Հոմս քաղաքը։ Ան անմիջապէս տեղափոխուած է Հոմս եւ հոն բացած է փոքր վաճառատուն մը՝ հին հագուստեղէնի։ Շնորհիւ իր յարատեւ աշխատանքին, նիւթապէս աւելի ինքնաբաւ դարձած է։ Այնուհետեւ իր մէջ արթնցած են ազգային զգացումները եւ ան սկսած է հետաքրքրուիլ Հոմսի հայ գաղութի կեանքով եւ ժամանակ տրամադրած անոնց հարցերով զբաղելու։ Այդ օդերուն, քառասուն-յիսուն ընտանիք հաւաքելու, կազմակերպելու աշխատանքին մէջ, եւս որոշ դեր մը ունեցած է, տեղացի կարգ մը ազգայիններուն հետ համագործակցաբար։ Բոլորին համատեղ ճիգերուն շնորհիւ՝ կարելի կ'ըլլայ գաղութը օժտել դպրոցով, եկեղեցիներով ու քահանաներով։ Յակոբ իր կեանքի ընկերը ընտրած է օրիորդ Արշալոյս Պալեոզեանը, որուն հետ պսակուած է 5 Օգոստոս 1923-ին։ Ունեցած է երեք զաւակներ՝ Քնար, Յովհաննէս եւ Հերմին։ Իր ազգանուէր ծառայութեան համար ան փնտռուած է Հոմսի եկեղեցւոյ թաղականութեան անդամ, ուր վարած է ատենադպրութեան պաշտօնը։ Տարիներ ետք, նշանակուած է թաղականութեան ատենապետ։ Իր այս հանգամանքով ան օգտակար դարձած է տեղւոյն եկեղեցւոյ եւ հայ գաղութին։ 1933-ին Հոմս այցելեով Բերիոյ Թեմի ազգայիններէն ուրֆացի Միհրան Հերարդեան, տեսակցած է իրեն հետ։ Յակոբ հետաքրքրուած է Հալէպի ուրֆացի իր հայրենակիցներուն կեանքով։ Հերարդեան բացատրած է, թէ հայրենակիցները իրենց հայրենակից քահանայ մը չունին։ Յակոբ այս մասին լրջօրէն մտածելէ ետք, քահանայ ըլլալու փափաքը յայտնած է իրեն։ Հարցը պաշտօնական հանգամանք ստացած է Միհրանի միջոցով։ Առաջարկը փոխանցուած է Բերիոյ թեմի Առաջնորդ Սրբազանին։ Ապա իր քահանայական թեկնածութիւնը ներկայացուցած է Կրօնական Ժողովին։ Թեկնածութիւնը ընդունելէ ետք, ժողովը որոշած է, որ Տէր Սահակ քահանայ Պալեանի հսկողութեան տակ Յակոբ պատրաստուի քահանայութեան։ Այնուհետեւ ան հետեւած է քրիստոնէական, հայ եկեղեցւոյ պատմութեան եւ ղարականագիտութեան դասընթացքներու եւ միաժամանակ մասնակցած է առաւօտեան եւ երեկոյեան ժամերգութեանց։ Դասընթացքը տեւած է եօթ ամիս։ Առաջնորդ Սրբազան Հօր տնօրինութեամբ, իր քահանայական ձեռնադրութիւնն ու օծումը տեղի ունեցած են 27 Նոյեմբեր 1934-ին, Ս. Քառասնից Մանականց եկեղեցւոյ մէջ, ձեռամբ Տ. Արտաւազդ Արք. Սիւրմէեանի, վերակոչուելով Տ. Աստուածատուր։ Քառասնօրեայ շրջանը լրանալէ ետք, Սրբազան Հօր եւ Ուրֆայի Հայրենակցական Միութեան Վարչութեան փափաքով Տ. Աստուածատուր հոգեւոր հովիւ նշանակուած է նոր Գիւղի նորակառոյց Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Եկեղեցւոյ եւ Ուրֆայի ընտանիքներուն։ Իր գործակից քահանաները եղած են Տ. Նշանն ու Տ. Կորիւնը։ Ան շուտով ընտելացած է հալէպահայ գաղութի կեանքին ու պայմաններուն եւ իր հօտին ու հայրենակիցներուն հետ տեւաբար յարաբերութեան մեջ մտնելով շաղուուած է անոնց հետ։ Սկզբնական շրջանին, Տէր Հօր եւ հայրենակցական միութեան վարչութեան միջեւ կապերու ամրապնդման ու գործակցութեան համար օգտակար դարձած է Միհրան Հերարդեան, որ հոգածու հօր մը պէս ուղղութիւն տուած ու նպաստած է իր հայրենակցական միութեան բոլոր աշխատանքներուն ու ձեռնարկներուն նիւթապէս ու բարոյապէս։ Ան քահանայադործած է Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Եկեղեցւոյ մէջ 1934-1947, 13 տարիներ։ Ապա, տեղափոխուած է Ս. Քառասնից Մանկանց Եկեղեցի: Հակառակ Հալէպի մէջ տարիներ քահանայագործած ըլլալուն, ան չէ ուզած նոյն Թեմին մէջ արմատանալ, այլ փնտռած է աշախատանքի նոր յօրինողներ։ Առաջնորդ Սրբազան Հօրմէն ապահովելէ ետք այլ թեմի մէջ նաեւ քահանայագործելու ազատ վիճակի նամակը, 1949-ին ընտանեօք փոխադրուած է Հարաւային Ամերիկա Պրազիլ, ուր հոգեւոր հովիւ նշանակուած է Սան Փաուլոյի հայ գաղութին ու այնտեղ քահանայագործած՝ մինչեւ իր վախճանումը։ Ան հրաժեշտ կու տայ աշխարհին 1987-ին, 89 տարեկան հասակին։ Վերջին օծումն ու թաղման կարգը կր կատարուին Սան Փաուլոյի հայ եկեղեցւոյ մէջ ու մարմինը կ'ամփոփուի տեղւոյն հայոց գերեզմանատունը։ Տարիներու իր բարւոք ծառայութեան համար, առ ի գնահատանք ստացած է Լանջախաչ կրելու արտօնութիւն Գարեգին Ա. Կաթողիկոսէն, 16 Ապրիլ 1947-ին, իսկ աւելի ուշ պարգեւատրուած է Ծաղկեայ սեւ փիլոնով եւ աւագութեան պատիւով ու տիտղոսով: == Ծանօթագրութիւններ ==

1720 թուական

1720 թուական, նահանջ տարի, 18րդ դարու 20րդ տարին է == Դէպքեր == == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1720 ծնունդներ Վրթանէս Ասկերեան (մ.1810), բանասէր == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1720 մահեր

Արածանիի Ճակատամարտ

Արածանիի ճակատամարտը, տեղի ունեցած է հայկական եւ հռոմէական զօրքերու միջեւ, Արածանի գետի մօտ։ Ք.Ա. 69-ին՝ Տիգրանակերտի ճակատամարտի ընթացքին հռոմէական զօրավար Լուկուլլոսը, չկարողանալով վերջնականապէս ընկճել հայկական բանակը, կը նահանջէ հարաւ եւ վերահաս ձմրան բանակ կը հաստատէ Տիգրան Բ. Մեծի դէմ ապստամբած Կորդուք գաւառին մէջ։ Վճռական ճակատամարտ տալու մտադրութեամբ, Ք.Ա. 68-ի գարնան՝ Լուկուլլոս կ'անցնի Հայկական Տաւրոսի լեռները եւ կը վերսկսի պատերազմը։ Հայկական բանակը խոյս կու տայ դաշտային ճակատամարտէն՝ միաժամանակ յանկարծակի հակագրոհներով ու լեռնային փոքր կռիւներով խափանելով հակառակորդին մատակարարումը։ Հայկական զօրքը բաժնուած էր երկու մասի. այրուձին կը գլխաւորէր Տիգրան Բ. Մեծը, հետեւազօրքը՝ Միհրդատ Զ. Պոնտացին։ Հռոմէական զօրքը կը պահուէր հայկական հետեւազօրքի եւ հեծելազօրի արանքին մէջ, որոնցմէ մէկը մշտապէս կը սպառնար անոր թիկունքէն։ Լուկուլլոսի բանակը աւելի քան երեք ամիս կը դեգերի Տաւրոսի լեռներու եւ Արածանիի միջեւ ինկած տարածութիւններուն մէջ։ Հռոմէական լեգէոնները Սեպտեմբերի կէսին կը փորձեն անցնիլ Արածանին եւ շարժիլ դէպի՝ Արտաշատ մայրաքաղաքը, հայկական զօրքը ճակատամարտի մէջ քաշել՝ իրենց համար ձեռնտու վայրին մէջ։ Սակայն հայկական հեծելազօրքը, Տիգրան Բ. Մեծի առաջնորդութեամբ, արագ երթով Արածանի գետի մօտ՝ չի թոյլատրեր հռոմէացիներու յառաջխաղացքը։ Կողմերը կը մարտնչին։ Հայկական հեծելազօրքը նախ՝ կը դիմէ խափուսիկ փախուստի, կտրելով թշնամիին մարտակարգը, ապա՝ կը սկսի հակագրոհը։ Հայ թեթեւազէն հեծեալները թունաւոր ու ճանկաւոր նետասլաքներով ծանր կորուստներ կը պատճառեն հռոմէացիներուն։ Արածանիի ճակատամարտէն ետք՝ Լուկուլլոսի բանակին մնացորդները կը նահանջեն հարաւ եւ կ'ապաստանին Մծբին քաղաքի պարիսպներուն տակ։ Հռոմէական նուաճումներէն կ'ազատագրուի ինչպէս ամբողջ Հայաստանը, այնպէս ալ՝ Պոնտոսի թագաւորութեան զգալի մասը։ Հռոմէացի նշանաւոր զօրավար՝ Լուկուլլոս կը կորսնցնէ իր հեղինակութիւնը, Արեւելքի գործերը զիջելով Գնէոս Պոմպէոսին:

Օտրի Հեփպըրն

Օտրի Հեփպըրն (անգլերէն՝ Audrey Hepburn , 4 Մայիս 1929, Պրիւքսել - 20 Յունուար 1993, Զուիցերիա), անգլիացի եւ ամերիկացի դերասանուհի, պարուհի, նկարչութեան նորաձեւութեան աստղ եւ բանասէր: == Կենսագրութիւն == Ծնած է Պելճիքայի մէջ` Օտրի Քեթլին Ռասթըն անուամբ, հետագային իր հայրիկի կողմէն արձանագրուած է որպէս Օտրի Քեթլին Հեփպըրն-Ռասթըն: Մանկութիւնը եւ պատանեկութիւնը անցուցած է Հոլանատայի մէջ։ Ապրած եւ գործած է ԱՄՆ-ի մէջ, Ֆրանսայի մէջ, Մեծն Բրիտանիոյ եւ այլ երկրներու մէջ, իր փայլուն գործունէութեան արդիւնքով դառնալով բոլոր ժամանակներու ամենաերանելի աստղերէն մէկը եւ որպէս տեսաժապաւէնի գեր-աստղ, եւ որպէս նորաձեւութեան աշխարհի դիցուհի, ինչպէս նաեւ որպէս ԵՈՒՆԻՍԵՖ կազմակերպութեան բարի կամքի դեսպան: Մանկութեան տարիներուն սորուած է Լոնտոնի մէջ, ուր նաեւ զբաղուած է թատերապարով` նպատակ ունենալով դառնալ պարուհի, եւ մեծ դառնութեամբ հետագային հրաժարած էր իր երազանքէն երբ պարզուած է, որ բնագիտական տուեալներով չի բաւարարեր թատերապարուհիի պահանջները: Դերասանական առաջին փորձերը կատարած է նկարահանուելով անգլիական քանի մը երաժշտական շարժանկարներու մէջ : Հոլիուուտեան տեսաժապաւէնի իր առաջին իսկ գլխաւոր դերի համար Օտրի արժանացած է ԱՄՆ տեսաերիզ-ակադեմիայի Օսքար մրցանակի, Հոլիուոտեան «Ոսկէ Գնդակ» մրցանակի եւ բրիտանական տեսաերիզ-ակադեմիայի «BAFTA» մրցանակի: «Սաբրինա» շարժանկարի նկարահանման ժամանակ ծանօթանալով ֆրանսացի նորաձեւութեան վարպետ կոմս Հուպըրթ Ճիվենշիի հետ, դարձած է «Ճիվենշի» ապրանքանիշի ներկայացուցիչն ու քարոզողը եւ Հուպըրթ Ճիվենշիի մտերիմ ընկերն ու մուսան: Իսկ Ճիվենշի դարձած է Օտրիի միակ գործընկերը հետագայ բոլոր շարժանկարներու նկարահանման ժամանակ, ինչպէս նաեւ անոր անձնական զգեստներու մեծ մասի ձեւաւորողը, եւ իր առաջին` L'Interdit օծանելիքը ստեղծած է Օտրի Հեփպըրնի համար: Օտրի Հեփպըրնի անունը ընդգրկուած է միջազգային լաւագոյն զգեստակիրներու ցանկին մէջ եւ Ամերիկեան տեսաերիզ-ադեմիայի կողմէն հրապարակած Ամերիկեան բոլոր ժամանակներու ժապաւէններու 100 մեծագոյն աստղերու ցանկին մէջ պատուաւոր 3-րդ տեղը: 1980-90 ական թուականներուն Օտրի Հեփպըրն իր ժամանակի մեծ մասը նուիրած է ԻՒՆԻՍԵՖ կազմակերպութեան` աշխատելով Ափրիկէի, Հարաւային Ամերիկաի եւ Ասիոյ առաւել կարիքաւոր երկիրներուն մէջ, որու համար 1992 թուականին արժանացած է ԱՄՆ-ի Ազատութեան նախագահական շքանշանին: Մահացած է քաղցկեղէն 1993 թուականին 63 տարեկան հասակին, Զուիցերիոյ իր տան մէջ: == Կեանքը երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներուն == Օտրի յաճախած է մասնաւոր դպրոցներ Անգլիոյ եւ Հոլանտայի մէջ։ Անոր մայրը շատ խիստ էր, իսկ հայրը լքած էր ընտանիքը երբ Օտրին դեռ փոքր էր։ Հետագային ան հօր հեռանալը գնահատած էր որպէս իր կեանքի ընթացքին ստացած ամենամեծ հարուածը: Տարիներ անց ան գտած է հօրը, եւ նամակագրական կապի մէջ եղած է անոր հետ, ինչպէս նաեւ դրամական օգնութիւն ուղարկած: 1935 թուականին ծնողներու ամուսնալուծումէն ետք ան կ'ապրէր մօր հետ Արնհեմի մէջ։ Երբ սկսաւ երկրորդ համաշխարհայինը եւ Գերմանացիները ներխուժեցին Աւստրիա, ան փոխեց իր եւ մօր փաստաթուղթերը, կոչուելով Էտտա Վան Հեմսթրա, քանի որ անգլերէն հնչող ազգանունը վտանգաւոր կը համարուէր: Սակայն այդ երբեք իր օրինական անունը չէ եղած, թէեւ հետագային շփոթութիւն յառաջացուցած է եւ որոշ կենսագրականներու մէջ անոր անունը նշուած է որպէս Էտտա: Պատերազմի վերջը իրավիճակը Հոլանտայի մէջ խիստ սրած էր։ Ֆաշիստական զօրքերը առգրաւած էին հոլանտացիներու առանց ուրիշ սահմանափակ մթերային եւ ջեռուցման պաշարները: Մարդիկ կը մահանային սովէն եւ ցրտահարումէն իրենց տուներուն եւ փողոցներուն մէջ։ Արնհեմը նաեւ մեծապէս տուժած էր ռմբակոծումներէն Շուկայի Այգի գործողութեան ժամանակ: Թերի սնունդի հետեւանքով Օտրի առողջական լուրջ խնդիրներ ունեցաւ: Այդ տարիներուն ան կը պարէր թատերապարի խումբին մէջ, եւ այդպիսով դրամ կը հաւաքէին ընդյատակեայ շարժումին օգնելու համար: Սովը կը ստիպէր սնուիլ բոյսերու արմատներով: Այս ամէնը մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ իր աշխարհայեացքի եւ արժէհամակարգի վրայ: == Աստղային վերելք == Պատերազմէն յետոյ Օտրի մօր հետ տեղափոխուեցաւ Լոնտոն, ուր շարունակեց թատերապար սորվիլ, աշխատիլ որպէս նորաձեւութեան տիպար, եւ 1951 թուականին սկսաւ նկարահանուիլ շարժանկարներու մէջ` հիմնական երկրորդական դերերով, արդէն որպէս Օտրի Հեփպըրն: Ան սկսաւ նկարահանուիլ դրամ վաստակելու նպատակով, որպէսզի մայրը ստիպուած չըլլայ աշխատելու իրենց պահելու համար: Անոր առաջին մեծ դերը «գաղտնի մարդիկ» շարժանկարին մէջ էր, ուր ան հանդէս եկաւ որպէս թատերապարուհի: Մանկութենէն թատերապարով զբաղիլը օգնեց արժանանալու քննադատներու հաւանութեան: Սակայն թատերապարերու ուսուցիչները անոր համարեցին չափազանց բարձրահասակ արուեստագէտ պարուհի դառնալու համար, քանի որ 170 սմ հասակով ան նոյնիսկ կը գերազանցէր շատ տղամարդ պարողներու: Այնուհետեւ ան ընտրուեցաւ Պրոտուէյեան «Ճիճի» ներկայացման դերին համար կարեւոր, որ բացուեցաւ Նոյեմբերի 24, 1951 թուականին, եւ մեծ յաջողութեամբ անցուց Նիւ Եորքի մէջ վեց ամիսներու ընթացքին: Այս դերին համար ան ստացաւ «թատրոնի աշխարհ» մրցանակը: Այդ նոյն թուականին Օտրի առաջարկութիւն ստացաւ խաղալ Կրեկորի Փէքի հետ` Հոլիուուտեան «Հռոմէական արձակուրդներ» շարժանկարին մէջ։ Փէքը, նկատելով անոր տաղանդը, պնդեց որ գովազդային վահանակներու վրայ Օտրիի անունը գրուի վերնագրին մէջ` իր անուան հետ միասին, եւ չսխալեցաւ․ այս դերին համար Օտրի ստացաւ 1953 թուականի Օսքար մրցանակը` որպէս լաւագոյն դերասանուհի: Տարիներ անց, երբ անոր հարցուցին թէ ո՞րն է իր սիրած շարժանկարը, ան առանց վարանելու նշեց «Հռոմէական արձակուրդները», քանի որ անոր շնորհիւ ան դարձաւ աստղ: Այդ շարժանկարէն յետոյ ան նկարահանուեցաւ «Սապրինա»-ին մէջ, Համֆրի Պոկարտի եւ Ուիլիըմ Հոլտընի հետ միասին: 1954 թուականին ան վերադարձաւ թատրոն, խաղալով Մել Ֆերերի հետ միասին, որու հետ ամուսնացաւ նոյն թուականին: Այս դերին համար նոյն թուականին ան ստացաւ «Թօնի» մրցանակը, որպէս լաւագոյն դերասանուհի: Օսքարէն ընդամէնը վեց ամիս անց ստացուած այս մրցանակը ամրապնդեց անոր համբաւը որպէս տեսաժապաւէնի եւ բեմի աստղ: == ՀԵտագայ գործունէութիւնը շարժանկարի մէջ == Դառնալով հոլիուուտեան ամենահանրածանօթ աստղերէն մէկը, Օտրի նկարահանուեցաւ այլ աստղերու հետ․ Ֆրետ Ասթըր հետ «Զուարճալի մռութը» շարժանկարին մէջ, Համֆրի Պոկարթի եւ Գերի Քուպէրի հետ «Սէրը կէսօրէն յետոյ» շարժանկարին մէջ, Ճորճ Փեփըրտի հետ «նախաճաշը Թիֆընիի մօտ», Քերի Կրանտի հետ, Ռեքս Հարիսընի հետ «Իմ չքնաղ լէյտի» շարժանկարին մէջ, Փիթըր Օ'թուլի հետ «Ինչպէս գողնալ միլիոն» տեսաերիզին մէջ եւ Շոն Քոններիի հետ «Ռոպին եւ Մարիան» շարժանկարին մէջ: Այս դերասաններէն շատերու հետ ան մտերմացաւ: Ռեքս Հարիսըն անոր անուանեց իր ամենասիրելի կին գործընկերը, Քերի Կրանթը կը սիրէր կատակել անոր հետ կապուած, եւ մէկ անգամ ըսաւ․ «Նոր տարուայ համար իմ միակ ցանկութիւնս Օտրի Հեփպըրնի հետ եւս մէկ շարժանկարի մէջ նկարահանուիլն է», իսկ Կրեկորի Փէքի հետ ընկերութիւնը շարունակուեցաւ Օտրիի ամբողջ կեանքի ընթացքին մէջ։ Օտրիի մահէն յետոյ Փէքը հարցազրոյցի ժամանակ ասմունքեց Օտրիի սիրած բանաստեղծութիւնը` «Չվերջացող սէրը»: «նախաճաշ Թիֆընիի մօտ» շարժանկարին մէջ «Հոլի Կոլայթլի» դերակատարման արդիւնքով ստեղծուեցաւ 20րդ դարու ԱՄՆ շարժանկարի ամենապաշտելի կերպարներէն մէկը: «Էլիզա Տուլիթըլ»ի դերին համար «Իմ չքնաղ լէյտին» շարժանկարին մէջ անոր մրցակիցն էր Ճուլի Էնտրուզը, որ այդ դերը կը կատարէր Պրոտուէի մէջ, բայց այդ դերին մէջ Ճուլիի թեկնածութիւնը հանուած էր մինչ Օտրիի փորձելը: Օտրին սկիզբէն հրաժարուած էր այդ դերէն, եւ խնդրած Ճէք Վերնըրէն այդ դերը տալ Ճուլի Էնտրուզին, բայց երբ անոր ըսած են, որ Ճուլին այլեւս չի դիտարկուիր այդ դերին համար, եւ իր հրաժարուելու դէպքին այն կ'առաջարկուի Էլիզապէթ Թէյլըրին, ան որոշեց մասնակցիլ: Նոյն թուականին Ճուլի Էնտրուզը նկարահանուեցաւ հանրայայտ «Մերի Փոփինս» շարժանկարին մէջ, որուն համար շահեցաւ այդ տարուան Օսքարը, իսկ Օտրիի դերը «Իմ չքնաղ լէյտի»ին մէջ նոյնիսկ թեկնածուներու ցանկին տեղ չգտաւ, զորս մեծ աղմուկ յառաջացուց մամուլին մէջ։ Սակայն երկու դերասանուհիներն ալ կը պնդէին, որ այս դէպքերը ոչ մէկ կերպ չանդրադարձան իրենց լաւ յարաբերութիւններուն վրայ: «Իմ չքնաղ լէյտի» շարժանկարին մէջ երգերը սկիզբէն ձայնագրուեցան Օտրիի կատարմամբ, սակայն հետագային որոշուեցաւ անոր ձայնը փոխարինել արուեստագէտ երգչուհի Մարնի Նիքսընի կատարումով: Ան սկիզբը զայրացուց Օտրիին, բայց յաջորդ օրը ան համաձայնեցաւ շարունակել նկարահանումները: Օտրիի կատարմամբ քանի մը երգերու ձայնագրութիւնները պահպանուած եւ ներառուած են շարժանկարի DVD հրատարակման մէջ: 1967 թուականէն ետք, տասնհինգ տարուայ յաջող դերասանական փորձ ունենալով, Օտրի հազուադէպ կը նկարահանուէր: Մել Ֆերերի հետ ամուսնալուծուելէն ետք ան ամուսնացաւ իտալացի հոգեբան Անտրէա Տօթթիի հետ, եւ աշխարհ բերաւ իր երկրորդ որդին, ծանր յղիութենէ յետոյ, որ կը բացառէր նկարահանումները: Տօթթիէն բաժանուելէն ետք ան փորձեց վերադառնալ սինեմաշխարհ, 1976 թուականին նկարահանուելով Շոն Քոննըրիի հետ «Ռոպինը եւ Մարիանը» շարժանկարին մէջ, որ մեծ յաջողութիւն չունեցաւ: Զարմանալիօրէն ան հրաժարեցաւ թատերապարի պարուհիի խոստումնալից դերէն «Շրջադարձային կէտ» շարժանկարին մէջ: Հետագային Օտրին սինեմաշխարհ վերադառնալու եւս քանի մը անյաջող փորձ կատարեց, որոնցմէ վերջինը 1988 թուական Սթիվըն Սփիլպըրքի «Միշտ» շարժանկարին մէջ հրեշտակի դերակատարումն էր: == Աշխատանքը Իւնիսեֆի մէջ == Օտրիի վերջին դերէն ժամանակ մը ետք ան նշանակուեցաւ ՄԱԿ–ի Մանկական Հիմնադրամի (ԻՒՆԻՍԵՖ) յատուկ դեսպան: Պատերազմի դաժան տարիներէն շնորհակալութեան զգացում տածելով այս կազմակերպութեան նկատմամբ, ան կ'աշխատէր այս հիմնադրամի հետ դեռ 50-ականներէն, բայց 80-ականներու վերջաւորութեան ան իր ողջ ժամանակը նուիրեց այս աշխատանքին, մինչեւ իր կեանքի վերջը: Այդ տարիներուն հիմնադրամի ծրագիրներու շրջանակին մէջ ան այցելեց տարբեր երկիրներ՝ Ափրիկէի եւ հարաւային Ասիոյ մէջ։ Ան աշխատեցաւ այս երկրներուն մէջ մինչեւ իր կեանքի վերջին ամիսները: 1992 թուականին ԱՄՆ նախագահը անոր շնորհեց ԱՄՆ-ի Նախագահական Ազատութեան շքանշանի, եւ, յետմահու` ԱՄՆ տեսաերիզ-ադեմիայի Եան Հերշոլթի անուան մարդասիրական մրցանակի: == Կեանքի աւարտը == 1992 թուականի վերջաւորութեան ստամոքսի ցաւերու հետ կապուած հետազօտութիւններու արդիւնքով յայտնաբերուեցաւ հազուադէպ տեսակի քաղցկեղ, որ սկսած էր կոյրաղիքէն: Օտրիին վիրահատեցին Լոս Անճելըսի հիւանդանոցին մէջ, բայց քաղցկեղը շարունակեց տարածուիլ: Հուպըրթ Ճիվենշիի օգնութեամբ անոր տեղափոխեցին Զուիցերիա, ուր ան մահացաւ 20 Յունուար 1993-ին` 63 տարեկան հասակին, շրջապատուած ընտանիքի անդամներով: Անոր շիրիմը կը գտնուի է Թօլօջենազի գերազմանատան մէջ։ Իր աւագ որդին` Շոնը, իր յուշերուն մէջ կը մէջբերէ մահէն առաջ Օտրիի վերջին խօսքերը` «Ոչ, բայց ես չեմ կրնար հասկնալ․․․ ինչու է այսքան չարչարանք․․․ երեխաներուն․․․»: == Ծանօթագրութիւններ == == Գրականութիւն == հեփբերն-ֆերրեր (Hepburn-Ferrer) շոն (Sean) (2003)։ Օտրի Հեփբերն, Նրբագեղ Ոգի: որդու յուշերը (Audrey Hepburn, An Elegant Spirit: A Son Remembers)։ ատրիայ (Atria)։ ISBN 0671024787 (անգլերէն) վեռլայ(Verlhac) պիեռ-հենրի(Pierre-Henri) (2007)։ Օտրի Հեփբերն: պատկերազարդ կենսագրութիւն (Audrey Hepburn: A Life in Pictures)։ Pavilion։ ISBN 1862057753 (անգլերէն) == Արտաքին յղումներ == Одри Хепберн на Internet Movie Datebase Одри Хепберн на ТCM Movie Datebase Одри Хепберн на Internet Broadway Datebase Одри Хепберн на Notable Name Datebase Одри Хепберн на TV.com Официјална страница на Фондацијата за деца Одри Хепберн (Audrey Hepburn Children's Fund) Американска поштенска марка со Одри Хепберн Гробот на Одри Хепберн The Audrey Hepburn Guide - Водич кон сите страници за Одри на мрежата (листа на страници на обожавателите) Реклама на Gap на која снимка од Одри Хепберн е поставена на музика од песната на AC/DC "Back in Black"

Բարունակ Աճէմեան

Բարունակ Աճէմեան (1875, Պրուսա, Հյուդավենդիգար, Օսմանեան Կայսրութիւն - 29 Օգոստոս 1915(1915-08-29), Պանտըրմա, Պալըքէսիր, Թուրքիա), հայ բժիշկ։ == Կենսագրութիւն == Բարունակ Աճէմեան ծնած է 1875 թուականին Պրուսա քաղաքին մէջ։ 1896 թուականին աւարտած է Կոստանդնուպոլսոյ Օսմանեան դեղագործական վարժարանը, Պրուսայի Սեթ պաշը թաղամասին մէջ բացած է սեփական դեղատուն։ Պանտրմա քաղաքի մէջ եւս զբաղած է դեղագործութեամբ։ 1914 թուականին՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, զօրակոչուած է Օսմանեան բանակ եւ որպէս՝ զինուորական դեղագործ ծառայած։ 1915 թուականի Օգոստոսի 29-ին, 45 տարեկանին, զինք կախաղան է բարձրացուցած են՝ Պանտրմայի մէջ։ == Աղբիւրներ == Յարութիւն Մինասեան, Օսմանեան կայսրութիւնում Թուրքիայի Հանրապետութիւնում բռնաճնշումների եւ ցեղասպանութեան ենթարկուած հայ բժիշկներ, Երեւան, «Լուսաբաց», 2014 — 520 էջ։ == Գրականութիւն == «Հայ բժշկութեան տուած զոհերը», ցուցակագրուած վաւերական փաստերով», Կ. Պոլիս, 1919: Գերսամ Ահարոնեան «Յուշամատեան Մեծ Եղեռնի (1915-1965)», Պէյրութ, 1965: Թէոդիկ «Յուշարձան նահատակ մտաւորականութեան», Բ. տպագրութիւն, Երեւան, Ապրիլ 24, 1985: Հայրապետեան Վանիկ «Էջեր Հայաստանի դեղագործութեան պատմութիւնից», Երեւան, 1990: Յարման Արսէն «Հայերը օսմանեան առողջապահութեան ծառայութեան մեջ եւ պատմութիւն սուրբ Փրկիչ հայոց հիւանդանոցի» (թուրքերէն), Սթամպուլ, 2001:

Թէյ

Թէյ, անուշաբոյր ըմպելի մը, որ կը պատրաստուի թէյենիին (Camellia sinesis) մշակուած թերթիկներուն վրայ լեցնելով գաղջ կամ եռացած ջուր։ Թէյենին մշտադալար թուփ մըն է, որուն հայրենիքը Ասիան (Չինաստանը) է։ Թէյը ջուրէն ետք ամէնէն շատ տարածում գտած ըմպելին է։ Կարգ մը թէյեր, ինչպէս «Տարճիլինկ»ը եւ չինական կանաչ թէյը ունին զովացուցիչ յատկութիւն, քիչ մը դառն եւ փոթոթող համ, մինչ այլ տեսակի թէյեր ունին աւելի անուշ եւ տարբեր առանձնայատկութիւններ: == Պատմութիւն == Ջուրէն ետք թէյը աշխարհի տարածքին ամէնէն աւելի սպառուող ըմպելին է: Աւանդութեան մը համաձայն, առաջին անգամ թէյը յայտնաբերուած եւ օգտագործուած է Ք.Ա. 2737-ին: Այսպէս, ծառէն թափած թէյի տերեւներ ինկած են այն ջուրին մէջ, որ չին կայսր Շեն Նունկի համար կ'եռացնէին, որպէսզի խմէր: Կայսրը կը համտեսէ տաք խմիչքը եւ շատ կը հաւնի: Եւ, այսպիսով, ծնունդ կ'առնէ ըմպելի թէյը: Թէյը օգտագործուած է իբրեւ բժշկական ըմպելի։ Արեւմուտք հասած է շնորհիւ փորթուկալցի կղերականներու եւ վաճառականներու, որոնք թէյը Եւրոպա ներմուծած են ԺԶ. դարուն։ ԺԷ. դարուն թէյ խմելը կենցաղային նորաձեւութիւն դարձած է անգլիացիներուն մօտ, որոնք սկսած են Հնդկաստանի մէջ մեծ քանակութեամբ թէյ մշակել, արտադրել եւ վաճառել, խափանելով Չինաստանի մենատիրութիւնը թէյի վաճառականութեան մէջ։ Բոյսերէ պատրաստուած թէյը (herbal tea) պտուղներէ եւ խոտաբոյսերէ պատրաստուած ըմպելիներ են, որոնք թէյ չեն պարունակեր։ Ասոնք ճանչցուած են Tisane կամ herbal infusion անունով, որ կը նշանակէ բուսական թէյ։ == Ստուգաբանութիւն == Թէյ բառին չինական արտայայտութիւնն է 茶: Բառը Չինաստանի տարբեր շրջաններու մէջ հնչուած է տարբեր ձեւով. Մանտարինի մէջ (Չինաստանի հիւսիսը եւ հարաւ արեւմտեան շրջանը) հնչուած է «չա», Wu չինարէնի մէջ՝ «զօ», իսկ մին չինարէնի մէջ՝ «թա» կամ «թէ»: Սակայն մեծ առաջադրանք կայ, որ թէյի տարբեր անուանումները յառաջացած են հին չինարէնի տարբեր բառերէ: == Թէյին օգտագործումը զանազան մշակոյթներու մէջ == Թէյը կարելի է օգտագործել վաղ առաւօտեան, որ առոյգութիւն կրնայ յառաջացնել՝ իր մէջ պարունակող L-թէանինին, թէոֆիլինին եւ քաֆէինին շնորհիւ: Կարգ մը մշակոյթներու մէջ անիկա կ'օգտագործուի տարբեր իրադարձութիւններու ատեն, ինչպէս՝ յետ ճաշու թէյ խմելու սովորութիւնը: Չինական եւ ճափոնական մշակոյթներու մէջ, յառաջացած է թէյի ծիսակատարութիւն, որոնց ընթացքին իրենց հաճոյքին համար նրբաճաշակ կահաւորուած միջավայրերու մէջ կ'օգտագործեն թէյի պատրաստման աւանդական եւ արարողակարգային եղանակներ: Անգլիոյ բնակչութեան մեծամասնութիւնը թէյը կ'օգտագործէ ամէն օր: Անգլիացիները աշխարհի ամէնէն շատ թէյ խմող բնակիչներն են. անոնցմէ 66 առ հարիւրը օրական դրութեամբ թէյ կը սպառէ: Անգլիական տուներու մէջ հիւրընկալութեան սովորութիւններէն է հիւրերուն անմիջապէս թէյ առաջարկելը: Նուրբ յախճապակիէ սպասքով եւ քաղցրաւենիքով յետ ճաշու թէյի հիւրասիրութիւնը մշակութային կարծրատիպ կը համարուի, կը հանդիպինք հրաշագեղ թէյի տուներու։ Անգլիոյ հարաւ-արեւմուտքը կարգ մը սրճարաններ «քրէմ» թէյը կը մատուցեն, որ բաղկացած է թխուածքներէ, հարած սերուցքէ եւ անուշեղէններէ:Թէյը մաս կը կազմէ նաեւ անոնց երեկոյեան սեղաններուն: Անգլիացիները օրական 165 գաւաթ թէյ կը խմեն: Ասիկա կը նշանակէ, թէ անգլիացիք տարեկան 60,2 միլիառ գաւաթ թէյ կը խմեն 25 միլիառ գաւաթ սուրճի դիմաց: Թրքական թէյը թրքական խոհանոցին կարեւորագոյն մասը կը կազմէ, եւ ամէնէն շատ օգտագործուող տաք ըմպելիքը կը համարուի: 2004-ին Թուրքիա արտադրած է 205, 500 թոն թէյ (աշխարհի ամբողջ արտադրած քանակին 6.4%-ը), ինչ որ զինք կը դարձնէ թէյի աշխարհին ամէնէն մէծ շուկաներէն մին: Ըստ 2013-ի տուեալներուն, թէյին սպառումը կը կազմէ տարին 13,8 քկ.: 1638-էն ի վեր Ռուսիա ունի թէյի հարուստ աւանդոյթ մը, երբ Միխայիլ Ա. ցարը կը մուծէ զայն: Հանրային միջոցառումները թերի կը համարուին առանց թէյախմութեան, զոր սովորաբար կ'եփեն «սամովարներու» (ռուս.՝ самовар) մէջ։ Այսօր ռուսերու 82%-ը ամէն օր թէյ կ'օգտագործէ: == Թէյի տեսակներ == ==== Սեւ Թէյ ==== Թէյի ամէնէն տարածուած եւ սիրուած տեսակներէն է սեւ թէյը։ Անիկա կ'օգնէ ազատելու աւելորդ կշիռքէ, կը պահպանէ բերանի խոռոչի առողջութիւնը, կը կանխարգիլէ կարգ մը հիւանդութիւններ, ինչպէս՝ քաղցկեղը եւ շաքարախտը: Սեւ թէյին առոյգ նիւթերէն շատերը չեն զարգանար 90°-էն ցած ջերմաստիճաններու: Այդ պատճառով Արեւմուտքի մէջ սեւ թէյը կ'եռացնեն մինչեւ շուրջ 99°: Սեւ թէյին պատրաստման եղանակին կապուած ամէնէն մեծ սխալն է շատ ցած ջերմաստիճանի ջուրով զայն օգտագործելը: Արեւմուտքի մէջ թէյը սովորաբար կ'եռացնեն շուրջ չորս վայրկեան: Հնդկաստանի մէջ՝ տասնհինգ վայրկեան եւ աւելի, մասալա ստանալու համար: ==== Կանաչ թէյ ==== Թեթեւ ըմպելիք նախընտրող տարածաշրջաններուն մէջ, ինչպէս Արեւմուտքն ու Հեռաւոր Արեւելքն են, կանանչ թէյը կ'եռացնեն շուրջ 80-85°C ջուրի մէջ։ Հիւսիսային Ափրիկէի եւ Կեդրոնական Ասիոյ երկիրներու մէջ կը նախընտրեն դառն թէյը, այդ պատճառով ալ աւելի տաք ջուր կ'օգտագործեն: Մարոքի մէջ կանաչ թէյը ջուրին մէջ կը ձգեն 15 վայրկեան: Բարձրորակ կանաչ թէյերը կարելի է քանի մը անգամ օգտագործել, անոնց վրայ ջուր աւելցնելով: Կանաչ թէյը ունի նաեւ օգտակար յատկութիւններ: Պարբերաբար կանաչ թէյի օգտագործումով կարելի է խթանել շարք մը հիւանդութիւններու բուժման եւ կանխարգելման։ Անիկա ունի երիտասարդացնող յատկութիւն եւ հարուստ է հակաօքսիտաններով: Իր իւրայատուկ բաղադրութեան շնորհիւ կ'օգնէ արագ այրելու ճարպերը, ինչպես նաեւ կ'արգիլէ ածխաջուրերու կլանման գործընթացը: Օրուան ընթացքին մէկ-երկու գաւաթ կանաչ թէյ խմելը կը հանգստացնէ ջղային համակարգը: ====== Կոճապղպեղով թէյ ====== Կոճապղպեղով թէյը շատ օգտակար է մարսողութեան, ինչպէս նաեւ կը զօրացնէ մարմինին դիմադրողականութիւնը։ Անիկա կը բուժէ բորբոքումները, սրտխառնոցը եւ գլխապտոյտը: Այս պատճառով ալ Չինաստանի մէջ այս համեմը հազարամեակներ շարունակ օգտագործուած է իբրեւ դեղամիջոց պաղարութեան դէմ: Մասնագէտներ խորհուրդ կու տան պարբերաբար կոճապղպեղով թէյ խմել, ինչպես նաեւ աւելցնել թարմ կոճապղպեղը տարբեր հիւթերու եւ ուտեստեղէնի հետ: ====== Անանուխով թէյ ====== Անանուխով թէյը պատրաստելու ատեն կարելի է կիրարկել անանուխի ինչպէս թարմ, այնպէս ալ չոր տերեւները: Անանուխով թէյը օգտակար է ստամոքսի ցաւի, պրկումներու եւ գլխացաւի։ ====== Մրգային թէյեր ====== Մրգային թէյերը լի են բազմաթիւ կենսանիւթերով եւ հակաօքսիտաններով։ Անոնք կը բարելաւեն դիմադրողական համակարգը ։ ====== Երիցուկով թէյ ====== Երիցուկի թէյը կ'օգնէ քունի կարգաւորման եւ կը բարելաւէ մարմինի ճանաչողական գործառոյթները` յիշողութիւնը եւ ընկալումը, օրուան ընթացքին: Երիցուկի թէյը նաեւ կ'օգնէ նուազեցնելու ձմրան բնորոշող յոգնածութեան զգացումը, ինչ որ դրականօրէն կ'անդրադառնայ մարդու ինքնազգացողութեան բարելաւման վրայ: Խորունկ ամանի մը մէջ կարելի է երիցուկի տաք թէյ լեցնել, ապա դէմքը պարզել տաք շոգիին` գլուխը սրբիչով մը ծածկած: Այս դիրքով առնուազն 5-7 վայրկեան մնալէ ետք, երիցուկի գոլորշին կ'ընդլայնէ մորթին ծակտիկները եւ դուրս կը հանէ մակերեսին սեւ կէտերը: == Սպասք == Մէծ թէյամանները ԺԹ. դարէն ետք յայտնագործուած են, քանի որ մինչ այդ թէյը հազուագիւտ եւ խիստ սուղ էր։ Փորձառու թէյ ըմպողները յաճախ կը պնդեն, որ եռացնելու ընթացքին թէյը կարելի չէ խառնել: == Արտադրութիւնը == 2003-ին թէյին արտադրութիւնը աշխարհի տարածքին կազմած է 3,21 մլն. թոն: 2010-ին 4,52 մլն, թոնէ աւելին հասած է 2009-ին, 5.7% համեմատութեամբ աւելցած ըլլալով: 2013-ին աշխարհի տարածքին թէյի արտադրութիւնը 5,34 մլն. թոնի հասած է, 2012-ի համեմատութեամբ 6,17%-ով աճած ըլլալով: Ամէնէն շատ թէյ արտադրողներ կը համարուին Չինաստանը, Հնդկաստանը, Քենիան, Սրի Լանքան եւ Թուրքիան: === Վաճառքը === Ըստ ՄԱԿ-ի պարենի եւ գիւղատնտեսութեան կազմակերպութեան (FAO), 2007-ի տուեալներուն, թէյի մեծագոյն ներմուծողը ըստ կշիռքի, Ռուսիան եղած է, որուն կը յաջորդեն՝ Անգլիան, Փաքիստանը եւ Միացեալ Նահանգները:Քենիան, Չինաստանը եւ Սրի Լանքան 2007-ին ամէնէն շատ թէյ արտահանած երկիրները եղած են: Ամէնէն շատ սեւ թէյ արտահանողը Քենիան եղած է, իսկ ամէնէն շատ սպառող երկիրը՝ Հնդկաստանը: == Գործածուած Թէյի ծրարիկներու օգտագործումը == Թէյի գործածուած ծրարիկները կարելի է օգտագործել կարգ մը հարցեր լուծելու համար. Թեթեւ վէրք մը կարելի է բուժել` անոր վրայ գործածուած թէյի ծրարիկ մը զետեղելով: Նոյն միջոցին կարելի է դիմել, ձերբազատելու համար հարուածի մը պատճառով մարմինին վրայ յառաջացած կապոյտ հետքերէն: Թէյը կը չէզոքացնէ գէշ հոտերը: Գործածուած թէյի ծրարիկներուն մէջի թէյը կարելի է լեցնել մոխրամաններու յատակը, կամ ընտանի անասունին` յատկապէս կատուին, պէտքերը հոգալու տարածութեան վրայ՝ ձերբազատելու համար անախորժ հոտերէ:Թէյի ծրարիկներ կարելի է զետեղել նաեւ սառնարանին մէջ` անախորժ հոտերԷն ձերբազատելու համար: Աչքերուն կոպերը հանգստացնելու, ինչպէս նաեւ աչքերուն տակի ուռեցքը չքացնելու համար, թէյի գաղջ ծրարիկներ կարելի է քառորդ ժամ զետեղել աչքերուն վրայ: Թէյին պարունակած թանին կոչուած նիւթը եւ քաֆէինը դրականօրէն կ'ազդեն աչքերուն շուրջ գտնուող մազերակներուն վրայ: Փայտեայ կահոյքը կամ տախտակամածը մաքրելու համար մէկ լիթր ջուրի մէջ 3 գործածուած թէյի ծրարիկ թրջել, ապա մաքրել աղտերը: Գործածուած թէյի ծրարիկները կարելի է նաեւ գործածել իբրեւ պարարտացուցիչ` տան բոյսերուն համար: Գործածուած թէյի ծրարիկները կարելի է տեղաւորել պահարաններու գզրոցներուն կամ կօշիկներու մէջ` անախորժ հոտերը չէզոքացնելու համար: == Ծանօթագրութիւններ ==

Օրբելի Եղբայրներ

Օրբելի եղբայրները աշխարհահռչակ եւ ականաւոր հայ գիտնականներ են, որոնք մեծ աւանդ ունին գիտութեան շարք մը ոլորտներու զարգացման գործին։ Օրբելի եղբայրներու (Սիւնեաց Օրբելեաններու) տոհմը հին հայկական իշխանական ծագում ունի։ Այն սէրում է Մամիկոնեաններէն, Զաքարեաններէն։ 13-15-րդ դարերուն Սիւնիքը անցած է Օրբելեաններու տոհմի տիրակալութեան տակ։ Տոհմի գերեզմանատունը կը գտնուի Նորաւանքին մէջ, որտեղ թաղուած է տոհմի պատմաբան Ստեփանոս Օրբելեանը։ Համաձայն անոր՝ Օրբել անունը կը ծագի Վրաստանի Օրբետ գիւղի մօտ գտնուող համանուն ամրոցի անունէն։ Օրբելի եղբայրներու հայրական պապը՝ Յովսէփ Հովակիմ Օրբելին (1810-1891), ուսանած է Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանը, որ աւարտելէ ետք անցած է հոգեւոր ծառայութեան։ Ան մահացած է 1891 թ., թաղուած է Թիֆլիսի Խոջիւանքի հայկական եկեղեցիի բակը։ Յովսէփ Հ. Օրբելին հինգ երեխայ ունեցած է՝ երեք որդի եւ երկու դուստր։ Ան, բարձր գնահատելով կրթութեան եւ գիտութեան դերը անհատի կեանքին մէջ, երեք որդիներուն հիմնաւոր կրթութեան տուած։ Անոր երկու որդիները՝ Դաւիթը եւ Համազասպը, աւարտած են Խարկովի համալսարանի բժշկական բաժինը։ Դաւիթ Օրբելին հոգեբոյժ-ջղախտաբան էր, Համազասպը՝ Թիֆլիսի մէջ յայտնի բժիշկ-ատամնաբոյժ։ Ռուբէն Օրբելի Լեւոն Օրբելի Յովսեփ Օրբելի == Ծնողներ == Աբգար Յովսեփ Օրբելին Օրբելի եղբայրներու հայրը, (1849-1912), Յովսեփ Հ. Օրբելու աւագ որդին է, ծնած է Ռուսական կայսրութեան հարաւային շրջաններու իշխանական տոհմին մէջ։ Ա. Օրբելին աւարտած է Սանկտ Պետերպուրկի կայսերական համալսարանի իրաւաբանական բաժինը։ Ան, ուսումը աւարտելէն ետք, հօր պահանջով վերադարձած է հայրենիք եւ, իբրեւ հաշտարար դատաւոր, պաշտօնաւարած է Արաքսի Նախիջեւան քաղաքին մէջ, Նոր Բայազետ, ապա՝ Քութայիս։ Յետագային, Թիֆլիս տեղփոխուելէ ետք, աշխատած է որպէս դատախազի օգնական, այնուհետեւ զբաղուած է մասնաւոր փաստաբանական գործունէութեամբ։ Վարովառայ Մովսէս Արղութեան-Երկայնաբազուկի՝ Օրբելի եղբայրներու մայրը, (1857-1937), նոյնպէս իշխանական ծագում ունի։ Երկայնաբազուկները կը սեռէին Զաքարեաններէն։ Երկայնաբազուկ՝ Մխագրձելի, մականունը տուած է վրաց թագաւոր Գէորգ 3-րդը ամիրսպասալար Սարգիս Զաքարեանին, որու հետնորդները, 13-րդ դարու վերջաւորութեան, Մոնկմէջ ոլիայի հանդէս գալով որպէս վասալներ, անուանուած են «Արգուտ» կամ «Արգուն», որ կը նշանակէ «պաշտպան, հենարան, թիկունք», եւ կը նոյնացուի վրացական «Մխագրձելի»` «Երկայնաբազուկ» անուան հետ։ Ահա այսպէս, Զաքարեաններու հետնորդները կը սկսին կոչուիլ Արղութեան-Երկայնաբազուկներ։ Վ. Արղութեան-Երկայնաբազուկը կրթուած կին էր, հիանալի կը տիրապետէր չորս լեզուներ, կը հետեւէր երեխաներու դաստիարակութեան եւ ուսման։ Օրբելի եղբայրները, իրենց ուսումնառութեան ողջ ընթացքին, մշտապէս նամակագրական կապ պահպանած են իրենց մօր հետ, ով արտակարգ հոգատար էր զաւակներու նկատմամբ, բայց եւ թոյլ չէր տար աւելորդ չարաճճիութիւն։ Ան, Ա. Օրբելի մահէն ետք, կը սկսի դասաւանդել ֆրանսէրէն եւ միաժամանակ զբաղուիլ հասարակական գործունէութեամբ։ Վ. Արղութեան-Երկայնաբազուկը թաղուած է Թիֆլիսի Խոջիւանքի հայկական եկեղեցիի բակը։ == Ռուբէն == Ռուբէն Օրբելին ծնած է 1880 թ. Փետրուար 26-ին Նախիջեւան։ Հայ հնագէտ է, կը հանդիսանայ ստորջրեայ հնագիտութեան հիմնադիրը ՍՍՀՄ-ի մէջ։ Լեւոն եւ Յովսէփ Օրբելիներու աւագ եղբայրն է։ Ան նախնական կրթութիւնը ստացած է Քութայիս, ապա՝ Թիֆլիսի III դասական գիմնազիան։ 1903 թ.-ին աւարտած է Սանկտ Պետերպուրկի համալսարանի իրաւաբանական բաժինը, որմէ ետք դասախօսած է նոյն համալսարանին մէջ։ 1906 թ.-ից հանդիսացած է քաղաքացիական իրաւունքի մագիստրոս։ Տեսական դասընթացքներ ունեցած է Պեռլինի եւ Ենայի համալսարաններուն մէջ, ստացած է Ենայի համալսարանի իրաւունքի դոկտորի գիտական աստիճան։ Ռուբէն Օրբելին տիրապետած է 12 օտար լեզուի (ռուսէրէն, վրացերէն, հայերէն, լատիներէն, յունարէն, անգլերէն, ֆրանսէրէն, գերմաներէն, սպաներէն, շուեդերէն, իտալերէն, հին իտալերէն)։ 1918 թ.-էն մանկավարժական աշխատանք կատարած է Տամբովի համալսարանին մէջ։ 1943 թ.-էն ղեկավարած է ՍՍՀՄ ծովերուն եւ գետերուն ստորջրեայ աշխատանքներու յատուկ նշանակման կարմրադրօշ արշաւախումբը՝ ԷՊՐՕՆ (ռուս.՝ ЭПРОН-экспедиция подводных работ особого назначения)։ Ան հաստատած է, որ Լէօնարտօ Տա Վինչին եղած է ջրասուզական գործի խոշոր գիտակ, անոր վերագրած ստորջրեայ իջեցումներու համար նախատեսուած կազային շնչառական սարքի գիւտը։ Ռ. Օրբելին իր աշխատանքներուն գիտականօրէն հաւաստած է, որ Լէօնարտօ Տա Վինչին եղած է Հայաստանին եւ, ի թիւս իրեն մատչելի աշխարհագրական տարածքի ծովերու ու գետերու, իր ձեռագրերուն մէջ յիշատակած է Հայաստանի գետրը։ Ան ճշգրտած է ջրասուզական զանգի յայտնագործման տարեթիւը։ Անոր ղեկավարած արշաւախումբը յայտնաբերած է ստորջրեայ յունական քաղաքի մնացորդներ Ղրիմի, հնադարեան նաւահանգստային կառոյցներ՝ Օլուիայի, Խերսոնէսի մէջ եւ այլուր։ 1939 թ.-ին արշաւախումբը Պուգ գէտէն անվնաս հանած է մօտ 2500 տարի առաջ սուզուած միափայտ սկիւթական նաւակ, որ այժմ ցուցադրուած է Սանկտ Պետերպուրկի ռազմածովային թանգարանին մէջ։ Ան առաջարկած է հնագոյն իրերը ջուրէն հանելու եւ պահպանելու մեթոտներ, տուած է ստորջրեայ կառոյցները պաշտպանելու նպատակով ծովափերը ամրացնելու գաղափարը։ Ռ. Օրբելին գիտական շրջանառութեան հասցուցած է «ստորջրեայ հնագիտութիւն» եզրոյթը (յետագային առաջարկած է «հիտրոհնագիտութիւն» ձեւը)։ Ան հեղինակ է իրաւաբանական շարք մը աշխատութիւններու, գերմաներէնէն ռուսէրէն թարգմանած է Օ. Պարի, ֆրանսերէնէն՝ Ա. Միշէլի գործերը։ Ռ. Օրբելին մահացած է 1943 թ. Մայիս 09-ին Մոսկուայի մէջ։ == Լեւոն == Լեւոն Օրբելին ծնած է 1882 թ. Յուլիս 06-ին Ծաղկաձորի մէջ (նախկին՝ Դարաչիչակ)։ Հայ ֆիզիոլոգ է, էվոլիւցիոն ֆիզիոլոգիայի ուսմունքի ստեղծողներէն կը հանդիսանայ։ Ան միաժամանակ հանդիսացած է ՍՍՀՄ ԳԱ (1935), ՀՍՍՀ ԳԱ (1943), ՍՍՀՄ ԲԳԱ (1944) ակադեմիկոս, ՌՍՖՍՀ գիտութեան վաստակաւոր գործիչ (1934), սոցիալիստական աշխատանքի հերոս (1945), բժշկական ծառայութեան կեներալ-գնդապետ։ Ռուբէն եւ Յովսեփ Օրբելիներու եղբայրն է։ Լ. Օրբելին 1904 թ.-ին աւարտած է Սանկտ Պետերպուրկի ռազմաբժշկական ակադեմիան։ 1907-1920 թթ.-ին աշխատած է Պետրոգրադի փորձառական բժշկագիտութեան ինստիտուտին մէջ։ 1909-1911 թթ.-ին գործուղուած է արտասահման, աշխատած է Անգլիայի, Գերմանիայի խոշորագոյն ֆիզիոլագիական լաբորատորիաներուն եւ Նէապոլի ծովային կենսաբանական կայանին մէջ։ 1918-1957 թթ.-ին ղեկավարած է Պ. Ֆ. Լեսկաֆտի անուան ինստիտուտի ֆիզիոլագիայի լաբորատորիան, 1920-1931 թթ.-ին եղած է Լենինկրատի 1-ին բժշկական ինստիտուտի պրոֆէսոր, 1925-1950 թթ.-ին՝ Ս. Մ. Կիրովի անուան ռազմաբժշկական ակադեմիայի ֆիզիոլոգիայի ամպիոնի պետ (1943-1950), ՍՍՀՄ ԳԱ Ի. Պ. Պաւլովի անուան ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտի նախագահ (1936-1950), ՍՍՀՄ ԲԳԱ Ի. Պ. Պաւլովի անուան էվոլիւցիոն ֆիզիոլոգիայի եւ բարձրագոյն ջղային գործունեութեան ախտաբանութեան ինստիտուտի նախագահ (1939-1950), ՍՍՀՄ ԳԱ կենսաբանական գիտութիւններու բաժանմունքի ակադեմիկոս-քարտուղար (1939-1948), փոխնախագահ (1942-1946)։ 1956 թ.-ին կազմակերպած եւ ղեկավարած է ՍՍՀՄ ԳԱ Ի. Մ. Սեչենովի անուան էվոլիւցիոն ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտը։ Լ. Օրբելին Ի. Պ. Պաւլովի մերձաւոր աշակերտն ու աշխատակիցն եղած է, որու մահէն ետք նախագահած է անոր անուան ֆիզիոլոգիական համամիութենական ընկերութեան կեդրոնական վարչութիւնը։ Ան զարգացուցած է Ի. Պ. Պաւլովի բարձրագոյն ջղային գործունեութեան մասին ուսմունքը եւ ցոյց տուած է, որ պայմանական ազդեցւթիւններու մշակման գործընթացը կարող է բացատրել ֆիզիոլոգիական ֆունկցիաներու համադասեցման զարգացման ընթացքը։ Լ. Օրբելին ստեղծած Ֆունկցիաներու համադասեցման մասին ուսմունքէն յետագային սկիզբ առած են անոր ստեղծած գիտական ուղղութիւնները Էվոլիւցիոն ֆիզիոլոգիայի եւ վեգէտատիւ ջղային համակարգի բնագավառներուն։ Լ. Օրբելի աշխատանքները համաշխարհային ճանաչում ունին։ Անոնք նշանակալի ազդեցութիւն ունեցած են ֆիզիոլոգիայի տարբեր բաժիններու զարգացման գործին մէջ։ Օրբելի-Գինեցինսկու երեւոյթի յայտնաբերմամբ (1923) ստեղծուեցաւ նոր տեսութիւն սիմպաթիկ ջղային համակարգի յարմարուողական-սնուցողական ֆունկցիայի մասին։ Լ. Օրբելին, ըլլալով ֆիզիոլոգիայիի էվոլիւցիոն ուղղութեան հիմնադիրը, ձեւակերպած է այդ ուղղութեան մեթոտներն ու խնդիրները, որոնք կը պարզաբանեն կենդանի օրգանիզմներու ֆունկցիաներու զարգացման ողջ պատմութիւնը՝ կապուած արտաքին եւ ներքին միջավայրերու շարժուն փոխանակութեան հետ։ Անոր մշակած էվոլիւցիոն ֆիզիոլոգիայի սկզբունքները, որպէս հզօր հետազօտական միջոց, լայնօրէն կը կիրառուին ժամանակակից հետազօտութիւններուն հետ։ Լ. Օրբելին նշանակալի աշխատանքներ կատարած է ուղեղիկի ֆիզիոլոգիայի բնագավառին մէջ, ցոյց տուած է, որ օրգանիզմի ռեֆլեքտոր գործունեութեան համընդհանուր կարգաւորումը կ՛իրագործուի հիմնականին այդ օրկանի արգելակիչ ֆունկցիայի շնորհիւ։ 1930-ական թթ.-էն ան լայն յետազօտութիւններ կատարած է ստորջրեայ եւ աւիացիոն ֆիզիոլոգիայի բնագավառներուն մէջ։ Լ. Օրբելին հիմնաւորած է ողնուղեղային կորդինացիաներու դինամիկութեան տեսութիւնը։ Անոր ղեկավարութեամբ կատարուած են զգայարաններու ֆիզիոլոգիայի, յարմարուողականութեան գործընթացներու, աֆերէնտ համակարգերու փոխներգործութիւններու բնագավառներուն։ Լ. Օրբելին ստեղծած է ֆիզիոլոգիական ամենաընդարձակ դպրոցներէն մէկը։ Ան կարեւոր աւանդ ունի ՀՍՍՀ-ի ֆիզիոլոգիայի զարգացման գործին։ Անոր աշակերտները եղած են Է. Հասրաթեանը, Ա. Քարամեանը, Ա. Ալեքսանեանը եւ այլք։ Լ. Օրբելիի անուամբ կոչուած է ՀՍՍՀ ԳԱ (ներկայիս՝ ՀՀ ԳԱԱ) ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտը։ Լ. Օրբելին եղած է Փարիզի կենսաբանական ընկերութեան (1930), բնախոյզներու գերմանական «Լեոպոլդինայ» ակադեմիայի (1931), անգլիական ֆիզիոլոգիական ընկերութեան պատուաւոր (1946) եւ արտասահմանեան այլ ակադեմիաներու ու ընկերութիւններու անդամ։ Ան ստացած է Պաւլովի անուան (1937) եւ ՍՍՀՄ պետական (1941) մրցանակներ եւ Մեչնիկովի անուան ոսկէ մետալ (1946), ինչպէս նաեւ պարգեւատրուած է Լենինի 4, Կարմիր դրօշի 2, Աշխատանքային կարմիր դրօշի եւ Կարմիր աստղի շքանշաններով ու մետալներով։ Լ. Օրբելին մահացած է 1958 թ.-ի Դեկտեմբեր 09-ին Լենինկրատի մէջ։ == Յովսէփ == Յովսեփ Օրբելին ծնած է 1887 թ.-ի Մարտ 20-ին Քութասիա։ Աշխարհահռչակ հայ արեւելագետ, հնագետ եւ հասարակական գործիչ է։ Ան հանդիսացած է ՍՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս (1935), ՀՍՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս։ Հ. Օրբելին հիմնադրած է Հայաստանի ազգային ակադեմիան եւ եղած է առաջին նախագահը (1943-1947)։ Ռուբէն եւ Լեւոն Օրբելիներու եղբայրն է։ Հ. Օրբելին 1904 թ.-ին աւարտած է Թիֆլիսի արական III գիմնազիան, 1911 թ.-ին՝ Սանկտ Պետերպուրկի համալսարանի պատմաբանասիրական բաժինը՝ զուգահեռ յաճախելով նաեւ արեւելագիտութեան բաժինի հայերէն-վրացերէն-պարսկերէն բաժինի դասընթացներուն։ Աշակերտած է ականաւոր գիտնականներ Նիկողայոս Մառին, Ն. Ատոնցին, Ի. Ա. Ջաւախիշուիլին, Յա. Ի. Սմիռնովին եւ ուրիշներու։ Ան դեռեւս ուսանողական տարիներէն սկսեալ զբաղուած է գիտական գործունեութեամբ, Պրոկհաուզի եւ Եֆրոնի նոր հանրագիտական բառարանի համար գրած է հայկական, վրացական եւ իսլամական արուեստին վերաբերող յօդուածներ։ Հ. Օրբելին 1906-1917 թթ.-ին Ն. Մառի ղեկավարութեամբ մասնակցած է Անիի պեղումներուն եւ այլ հնագիտական արշաւախումբերուն։ 1909 թ.-ին ուսումնասիրած է Լեռնային Ղարաբաղի հայկական արձանագրութիւները։ Համալսարանը աւարտելէ ետք աշխատած է հայ-վրացական բանասիրութեան ամպիոնին մէջ։ 1911-1912 թթ.-ին Սանկտ Պետերպուրկի գիտութիւններու ակադեմիայի գործուղմամբ ուսումնասիրած է Մոկսի հայերու եւ քրտերու բարբառն ու բանահիւսութիւնը, Էրզրումի, Բայազետի, Վանի, Աղթամարի, Բագաւանի ճարտարապետական յուշարձանները, հնագիտական պեղումներ կատարած է Թոփրակկալէիի եւ Հայկաբերդի մէջ։ 1912 թ.-ին ընտրուած է Սանկտ Պետերպուրկի ռուսական հնագիտական ընկերութեան անդամ։ Սկսած 1914 թ.-էն Պետերպուրկի համալսարանի արեւելագիտութեան բաժնին մէջ դասաւանդած է հնագիտութիւն եւ Հայաստանի պատմութիւն, հայկական արձանագրագիտութիւն, քրտերէն։ 1916 թ.-ին Վանի մէջ Ն. Մառի հետ պեղումներ կատարելով՝ յայտնաբերած է Ուրարտու թագաւոր Սարդուրի Բ-ի մեծածաւալ սեպաձեւ արձանագրութիւնը։ 1917-1918 թթ.-ին շարունակած է աշխատանքը Պետրոկրատի համալսարանին մէջ, դասաւանդած է նաեւ Հնագիտութեան ուսումնարանին, Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանին մէջ, ընտրուած է Պետական հնագիտական յանձնաժողովի խորհուրդի անդամ, Մոսկովեան հնագիտական ընկերութեան իսկական անդամ։ 1919 թ.-ին Հ. Օրբելին նշանակուած է Լուսժողկոմատի թանգարաններու գործերով կոլեկիայի գիտական քարտուղար, մեծ աշխատանք կատարած է մասնաւոր հաւաքածուներու թանգարանային նմուշները պետական սեփականութիւն դարձնելու ուղղութեամբ։ Ան մասնակցած է նիւթական մշակոյթի պատմութեան Ռուսաստանեան (յետագային՝ Պետական) ակադեմիայի հիմնադրմանը, 1919 թ.-ի Օգոստոսին ընտրուած է այդ ակադեմիայի անդամ, գլխաւորած է Հայաստանի եւ Վրաստանի հնագիտութեան ու արուեստի բաժինը, 1920 թ.-ից՝ ակադեմիայի հրատարակչութիւնը, 1921-1922 թթ.-ին՝ տպարանը։ 1920 թ.-ին ընտրուած է Լենինկրատի Էրմիտաժի աւանդապահ, 1926 թ.-ին հիմնադրած եւ գլխաւորած է Արեւելքի բաժինը, 1934 թ.-ին նշանակուած է Էրմիտաժի տնօրէն եւ ղեկավարած է այն մինչեւ 1951 թ.-ը։ 1928-1929 թթ.-ին եւ 1936 թ.-ին Հ. Օրբելին, որպէս գիտական արշաւախումբի ղեկավար, աշխատած է Դաղստանի, Հայաստանի մէջ եւ ուսումնասիրած է Գառնիի, Պտղնիի, Փարպիի, Աշտարակի, Ամբերդի յուշարձանները։ 1931 թ.-ին Լոնդոնի մէջ մասնակցած է Իրանական արուեստի եւ հնագիտութեան միջազգային II, 1935 թ.-ին Լենինկրատի-Մոսկուայի՝ III համաժողովներուն եւ կարդացած է զեկուցումներ։ 1937-1938 թթ.-ին համատեղութեան կարգով եղած է ՍՍՀՄ ԳԱ Նիւթական մշակոյթի պատմութեան ուսումնարանի տնօրէնը, 1938 թ.-ին ընտրուած է ՍՍՀՄ ԳԱ հայկական բաժանմունքի (Արմֆան) նախագահութեան նախագահ։ Հայրենական պատերազմի սկզբին կազմակերպած է Էրմիտաժի գեղարուեստական արժէքներու էվակուացիան Սուերդլովսկ, այնուհետեւ, մնալով պաշարուած Լենինկրատի մէջ, ապահոված է Էրմիտաժի եւ շարք մը այլ հաւաքածուներու՝ քաղաքին մէջ գտնուող թանգարանային նմուշներու պահպանումը։ 1942 թ.-ին հիւանդ վիճակի մէջ Լենինկրատէն տեղափոխուած է Երեւան, 1943 թ.-ին ընտրուած է ՀՍՍՀ նորաստեղծ ԳԱ իսկական անդամ եւ նախագահ։ 1944 թ.-ի Յունիսին վերադարձած է Լենինկրատ, ղեկավարած է Էրմիտաժի վերականգնման աշխատանքը։ Հ. Օրբելին 1946 թ.-ին Նիւրնպերկի դատավարութեան մասնակցած է որպէս մեղադրութեան վկայ, մերկացուցած է ֆաշիստական բարբարոսներու յանցագործութիւնները Լենինկրատի նկատմամբ։ 1951-1953 թթ.-ին եղած է ՀՍՍՀ ԳԱ հնագիտական արշաւախումբերու կոնսուլտանտ-ղեկավարը։ 1955 թ.-ի Նոյեմբերին նշանակուած է Լենինկրատի պետական համալսարանի արեւելագիտութեան ուսումնարանի դեկան, 1956 թ.-ի Յուլիսին՝ նաեւ Մերձաւոր եւ Միջին Արեւելքի պատմութեան ամպիոնի վարիչ։ 1956 թ.-ին հիմնադրած եւ մինչեւ կեանքի վերջը ղեկավարած է ՍՍՀՄ ԳԱ Արեւելագիտութեան ուսումնարանի Լենինկրատի բաժանմունքը։ Հ. Օրբելիի ուսումնասիրութիւնները կը վերաբերին հայագիտութեան («Հայագիտական հետազօտութիւններ», պր. 1, 1974 թ.), հնագիտութեան (կազմած է Անիի հնադարանին մէջ պահուող եւ այժմ մեծամասամբ կորսուած հնագիտական գտածոների գիտական նկարագրութիւնը եւ այլն)։ Նա հանդիսանում է ժամանակակից հայ վիմագրութեան հիմնադիրը։ Դեռեւս 1914-1917 թթ.-ին, հիմնականին «Խրիստեանսկի Վոստոկ» («Христянский Восток») հանդէսի մէջ տպագրած է Անիի արձանագրութիւններու իր ուսումնասիրութիւնները (յետ մահու լոյս տեսած են «Դիւան հայ վիմագրութեան», պր. 1, 1966 թ.)։ Հ. Օրբելին պատուիրած է յատուկ տառատեսակ, որ հնարաւորութիւն տուած է վերարտադրել արձանագրութիւնները՝ պահպանելով անոնց ձեւը։ Ան զբաղուած է նաեւ բանահաւաքութեամբ, բարբառագիտութեամբ, կազմած է հայկական եւ քրտական բարբառներու բառարաններ։ Ան խմբագրած է «Սասունցի Դաւիթ» դիւցազնավէպի համահաւաք բնագիրը եւ ռուսէրէն թարգմանութիւնը, հրատարակած է անոր նուիրուած յատուկ ուսումնասիրութիւն («Հայկական հերոսական էպոսը», 1956 թ., ռուսէրէն եւ հայերէն)։ Հ. Օրբելին ուսումնասիրած եւ ռուսէրէն թարգմանած է հայկական միջնադարեան առակները («Միջնադարեան Հայաստանի առակներ»-ը, 1956 թ., ռուս.)։ Ան ռուսէրէն թարգմանած է նաեւ հայ պատմիչներու՝ Եղիշէի, Ղազար Փարպեցիի, Թովմա Արծրունիի երկերը, (Եղիշէ, «Վարդանի եւ հայոց պատերազմի մասին», 1971 թ., ռուս.), մեծ մասը՝ անտիպ։ Ճարտարապետութեան բնագավառին մէջ արժէքաւոր է Աղթամարի տաճարի անոր ուսումնասիրութիւնը։ Հ. Օրբելին կազմած է Անիի եւ շրջակայքի ճարտարապետական եւ հնագիտական յուշարձաններու հաւաստի ուղեցոյց, զբաղուած է հին եւ միջնադարեան իրանական արուեստի պատմութեամբ, Կ. Վ. Տրեւերի հետ ուսումնասիրած է Էրմիտաժի մէջ պահուող Սասանեան ժամանակաշրջանի մետաղէ անօթները («Սասանեան մետաղը։ Գեղարուեստական առարկաներ ոսկիէ, արծաթէ եւ պրոնզէ», 1935 թ., ռուս.)։ Հ. Օրբելին 1944 թ.-ին ընտրուած է Լոնտոնի հնագիտական ընկերութեան պատուաւոր անդամ, 1935 թ.-ին՝ Թեհրանի համալսարանի պատուաւոր փրոֆեսոր, 1945 թ.-ին՝ Իրանի գիտութիւններու ակադեմիայի թղթակից անդամ։ Ան պարգեւատրուած է Լենինի 2 եւ Աշխատանքային կարմիր դրօշի 2 շքանշաններով։ Հ. Օրբելին մահացած է 1961 թ.-ի փետրուար 02-ին Լենինկրատի մէջ եւ թաղուած է Լենինկրատի Պոգոսլովսկոյէ գերեզմանատան մէջ։ == Օրբելի եղբայրներու տուն-թանգարան == Թանգարանը ստեղծուած է Հայկական ՍՍՀ Մինիստրներու խորհուրդի 1972 թ.-ի Յուլիս 21-ի թիւ 43 որոշմամբ, Ծաղկաձորի մէջ, Օրբելիներու ամառանոցին մէջ։ Այն կը գործէ 1982 թ.-ի Յուլիս 6-էն։ Այդ օրը կը նշուէր ակադեմիկոս Լեւոն Օրբելիի 100-ամեակը։ Թանգարանը բաղկացած է մէկ յարկաբաժինէ, որ առանձին սրահներու մէջ կը պահուին Ռուբէն Օրբելիի, Լեւոն Օրբելիի, Յովսէփ Օրբելիի, կեանքին ու գիտական գործունէութեան տարբեր փուլերուն վերաբերող շուրջ 1500 ցուցանմուշ՝ անձնական իրեր, վաւերագրեր, գրառումներ, ձեռագրեր, գրքեր, տարբեր լեզուներով հրատարակութիւններ։ Թանգարանին մէջ կը զբաղուին գիտական ուսումնասիրութիւններով, կը կազմակերպուին զեկուցումներ, կինոդիտումներ։ Թանգարանը կը զարդարէ վերջինիս հարակից տարածքէն մէջ կագնեցուած Օրբելի եղբայրներու յուշաքանդակը (հեղինակ՝ Հայաստանի վաստակաւոր քանդակագործ Ա. Յովսէփեան)։ == Յիշատակում == Օրբելի եղբայրներու անուան փողոցներ կան Երեւանի, Ուքրանիական Կրիւի Ռիհ, ռուսական Նիժնի Նովգորոդ եւ Սանկտ Պետէրպուրպ քաղաքներուն մէջ. ինչպէս նաեւ Ծաղկաձոր քաղաքին մէջ։ == Արտաքին յղումներ == Օրբելի եղբայրների մասին (ռուս.) == Գրականութիւն == Հայկական սուէտական հանրագիտարան, Երեւան, 1986 թ. Օրբելի եղբայրների տուն-թանգարանի պաշտօնական կայքէջ [1]

Կրոնշտադտ

Կրոնշտադտ, Ռուսաստանի նավահանգստային քաղաքներէն է, կը գտնուի Ֆիննական ծոցին՝ Կոտլին կղզու եւ հարակէն փոքր կղզիների վրայ։ 1990 թուականին քաղաքի պատմական կենտրոնն ընդգրկելէ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Համաշխարհային ժառանգության» ցուցակ, որպէս Սանկտ Պետերբուրգի պատմական կենտրոնի եւ շրջակայ հուշարձաններու մաս։ 2009 թուականին Կրոնշտադտն արժանացել է «Զինվորական փառքի քաղաք» կոչումին։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Գեղունի

«Գեղունի», Մխիթարեան միաբանութեան հրատարակած պատմաբանասիրական եւ գրական-գեղարուեստական պատկերազարդ հանդէս, որ լոյս կը տեսէ Վենետիկի մէջ, 1901-1906, 1909, 1927, 1947 եւ 1950 թուականներուն։ == Հանդեսի նպատակը == Նպատակ ունեցած է ընթերցողներուն ծանօթացնելու հայ ու համաշխարհային արուեստի (նկարչութիւն, գրականութիւն, երաժշտութիւն, ճարտարապետութիւն) դասականներու գործերուն (Ջոակինօ Ռոսսինի, Գաիտանոյ Դոնիցետտի, Վինչենցօ Բելլինի, Ջուզեպպէ Վերդի, Էդգար Շահին, Յովհաննէս Այվազովսկի, Կոմիտաս, Տորկուատօ Տասսօ, Մարտիրոս Սարեան, Գառզու, Յովհաննէս Ալխազեան, Վարդան Մախոխեան, Գրիգոր Շիլդեան եւ այլն), բարձրացնելու անոնց գեղարուեստական ճաշակը, հետաքրքրութիւն առաջացնելու հայ արուեստագէտներու նկատմամբ։ Հարուստ են հանդէսի պատմաբանասիրական, գրականագիտական եւ արուեստագիտական բաժինները, ուր ուսումնասիրութիւններ ունին Լէօն, Սուրէն Երեմեանը, Սուքիաս Էփրիկեանը, Թորոս Թորամանեանը, Զ․ Խանզադեանը, Մաղաքիա Ճեւահիրճեանը, Հ․ Քիւրտեանը, Մ․ Պարսամեանը։ Թարգմանութիւններով եւ սեփական ստեղծագործութիւններով հանդէս եկած են Եղիշէ Դուրեանը, Վրթանէս Փափազեանը, Դանիէլ Վարուժանը, Ա․ Ղազարեանը, Սուրէն Պարթեւեանը, Ալեքսանտր Շիրուանզադէն, Ռուբէն Սեւակը, Լեւոն-Զաւէն Սիւրմէլեանը, Ուիլիըմ Սարոյեանը, Կոստան Զարեանը։ «Գեղունին» վերջին տարիներուն լայն տեղտրամադրած է Խորհրդային Հայաստանի մշակոյթի, գիտութեան վերելքին։ == Խմբագիրներ == Ս․ Երեմեան Մ․ Պոտուրեան

Գարեգին Խաժակ

Գարեգին Խաժակ (Գարեգին Չագալեան, 6 Հոկտեմբեր 1867(1867-10-06), Գիւմրի, Երեւանի նահանգ, Կովկասի Փոխարքայութիւն, Ռուսական Կայսրութիւն - 1915, Տիարպեքիր, Թուրքիա), հրապարակախօս, խմբագիր, հասարակական-քաղաքական գործիչ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան անդամ։ Ծնած է Ալեքսանդրապոլ։ Ընտանիքը կոչուած է Չաղաշ Օղլի, որ ապա վերածուած է Խաժակի։ Նախնական ուսումը իր ծննդավայրը ստանալէ ետք՝ յաճախած է Էջմիածինի Գէորգեան ճեմարանը (1883-1886)։ Այնուհետեւ, եօթը տարի ուսուցչական պաշտօն վարած է Բագուի, Գանձակի եւԱգուլիսի ծխական դպրոցներու մէջ։ Մայիս 1887ին իր առաջին յօդուածը՝ «Գաւառացի երիտասարդութիւն», հրատարակած է «Մշակ»ի մէջ։ Յետոյ աշխատակցած է «Մուրճ»ին եւ «Տարազ»ին։ 1893-ին անցնելով Ժընեւ, աւարտած է տեղւոյն համալսարանին հասարագիտական բաժինը։ Աղեքսանդրիա (Եգիպտոս) մեկնած է իբրեւ գործիչ։ Տարի մը ետք, անցած է Իզմիր (6 ամիս) եւ Պոլիս (2 տարի)։ Ութամսեայ բանտարկութենէ ետք, աքսորուած է հայրենիք, կրկին նետուելով ուսուցչական ասպարէզի։ Երկու տարի դասաւանդած է Շուշիի թեմական դպրոցին մէջ։ Ամուսնացած է եւ 1903-ին Թիֆլիս տեղափոխուելով կարգուած՝ «Մշակ» թերթի խմբագիր, յաջորդ տարին ուսուցիչ՝ Ներսէսեան դպրոցի (պատմութիւն, ֆրանսերէն եւ քաղաքական տնտեսութիւն) 1906-ին, երբ հնարաւոր դարձած է ընկերվարական ոգիով թերթեր հրատարակել, Աւետիս Ահարոնեանի եւ Եղիշէ Թօփչեանի հետ միասին հիմնած է «Յառաջ», «Ալիք», եւ այլ թերթեր։ 1908-ին ձերբակալուելէ եւ վեց ամիս բանտ մնալէ ետք, երաշխաւորութեամբ ազատ արձակուած է։ Ինը ամիս ետք վերստին ձերբակալուած է, տարուան մը չափ բանտային կեանք բոլորելով Թիֆլիս, Բագու, Ռոստով եւ Նովոչէրքասք։ 1912-ի ամրան Ահարոնեանին հետ Պոլիս կու գայ եւ 1913-ին Սամաթիոյ ազգային վարժարանի տնօրէնութիւնը կը ստանձնէ։ 1896-ին հրաճարակած է «Մի բարոյական այլանդակութիւն յեղափոխական մաքուր գործում» եւ «Ժողովուրդի բանաստեղծը Քամառ Քաթիպա», 1904-ին՝ «Հարկերը Տաճկաստանում», «Հայրենիք եւ ազգ շարժումներ», «Հայկական շարժման պատճառները», 1905-ին՝ «Ռուսական Զեմսդվօն եւ Կովկասի պահանջները», 1907-ին՝ «Դէպի ֆէտէրացիա», 1912-ին՝ «Ի՞նչ է ազգութիւնը», «Տառապանքի գիշերը», 1913-ին՝ «Ի՞նչ է դասակարգը», «Հին արեւելք», «Հայոց պատմութիւն»: Ունի թարգմանական գործեր եւ թատերական երկեր։ Ճանչցուած է իբրեւ բեմբասաց եւ գրագէտ։ Գրական իր ծածկանունը եղած է «Պապա Գասպար»: Ապրիլ 24, 1915ին ձերբակալուած է թուրք ոստիկանութեան կողմէ, այնուհետեւ աքսորուած ու սպաննուած։ == Աղբիւրներ == Յուշարձան Ապրիլ տասնմէկԹէոդիկ Կ.Պոլիս,1919

Արաբերէնի Այբուբեն

Կաղապար:Արաբական գիր Արաբերէնի այբուբեն արաբերէնի, ինչպէս նաեւ իսլամութեան դաւանող շարք մը այլ ժողովուրդներու լեզուներու, ինչպէս՝ պարսկերէնի, ուրտուի, աֆղաներէնի եւ որոշ թրքական լեզուներու գիր։ Կազմուած է 28 հարֆէն, կը գրուի աջէն ձախ։ Արաբերէնը, ինչպէս նաեւ եբրայերէնը, արամէերէնը, ամհարերէնն ու այլ լեզուներ, կը կազմեն սեմական լեզուաընտանիքը։ Այդ լեզուները ունին ընդհանուր նախալեզու՝ օժտուած կանոնակարգուած միասնական քերականական համակարգով։ Սեմական միւս լեզուներէն արաբերէնը կը տարբերի կայուն հնչիւնական համակարգով, յստակ քերականական կառուցուածքով ու հարուստ բառապաշարով, որ հանգեցուցած է բառաձեւերու զարգացման ու քերականութեան առանձին ճիւղի՝ բառարանագիտութեան զարգացման։ արաբերէնի այբուբենը յառաջացած է նաբաթէական գիրէն, որ իր հերթին յառաջացած է արամէականէն, իսկ վերջինս ալ՝ փիւնիկեանէն։ Արաբական գիրը կը ներառէ արամէական բոլոր տառերը, եւ մի քանի լրացուցիչ տառեր՝ սատ, խա, զալ, տատ, զա եւ ղայն։ == Արաբական Լեզուաբանութիւն == Արաբերէնի ուսուցումը կը կատարուի երկու հիմնական ուղիներով՝ արեւմտեան եւ արեւելեան։ Արեւմտեան (եւրոպական եւ ամերիկեան) լեզուաբանական դպրոցները, որոնք կարողացած են մշակել լեզուներու դասաւանդման ընդհանուր համակարգ։ Մերձաւոր Արեւելքի երկիրներու դպրոցներուն մէջ կը գործածուի աւանդական լեզուաբանութիւնը, որուն հիմքերը դրուած էին վաղ միջնադարուն։ Արաբական լեզուաբանական մշակոյթը ձեւաւաորուած է 7-րդ դարու վերջին եւ 8-րդ դարուն՝ կապուած Արաբական խալիֆայութեան յառաջացման ու զօրեղացման հետ։ Այդ ժամանակաշրջանին յատուկ ուշադրութիւն կը տրուէր մշակոյթի ու գիտութեան զարգացման։ Արաբական բառագիտութիւնը, որ հիմք կը հանդիսանար արաբական քերականութեան զարգացման համար, նոյնպէս կը սկզբնաւորէ այս դարաշրջանին։ Լեզուաբանական դպրոցները կը կոչուէին այն քաղաքներու անուններով, ուր հիմնադրուած էին։ Առաջին կեդրոններէն էին Քուֆայի եւ Պասրայի քերականական դպրոցները։ Հարաւային Միջագէտքի այդ երկու դպրոցներու միջեւ կային որոշ տարաձայնութիւններ, որոնցմէ մէկն էր արմատի խնդիրը։ Հաւանաբար, միջնադարեան քերականները արմատ կոչած են այն միաւորը, որմէ կը յառաջանան բառաձեւերը։ Այս տեսանկիւնէն արաբ լեզուաբաններու հայեացքները մօտ են հնդեւրոպական լեզուներու քերականութեամբ զբաղողներու գաղափարներուն, որքան ալ հնդեւրոպական ու սեմական լեզուներու մէջ արմատները չունին ընդհանուր ձեւակերպում։ Քուֆայի լեզուաբանական դպրոցի հիմնադիրը կը համարուի Ապու Ճաֆար Մուհամմատ ալ-Ռուասին, որ հեղինակած էր արաբերէնի քուֆիական քերականութեան առաջին քերականութիւնը։ Քուֆիացիները բառի արմատը կը համարէին վաղակատար դերբայի երրորդ դէմքի արական տարբերակը, որ զուրկ էր «աւելորդ» մասնիկներէ եւ ունէր երեք մասնիկ։ Պասրացիները արմատ կը համարէին մաստարը՝ ձեւոյթ, որ թարգմանաբար կը նշանակէ աղբիւր։ Արաբական քերականութեան հիմնադիրներէն մէկը կը համարուի Պասրայի լեզուաբանական դպրոցի ներկայացուցիչ ալ-Խալիլ իպն Ահմատ ալ-Ֆարահիտին, որ յայտնի է իր ութհատորեայ բառարանով՝ «Քիթապ ալ-Այն» (արաբերէն՝ كتاب العين‎)։ == Հարֆեր == Հարֆ եզրոյթի կիրառութեան առաջին անգամ կը հանդիպի ալ-Խալիլի աշխատանքին մէջ։ Կոնտեքստի համաձայն՝ ան օգտագործած է այդ եզրոյթը վանկաչափական նուազագոյն միաւոր իմաստով։ Հարֆը կարելի է ձեւակերպել որպէս տառ, քանի որ ընդունուած է ըսել, որ արաբերէնի այբուբենը բաղկացած է 28 հարֆերէ։ Ալ-Խալիլին վերագրուող մէկ այլ աշխատանքի մէջ՝ «Քիթապ ալ-Արուտ» (արաբերէն՝ كتاب العروض‎), որ կը վերաբերի արաբական վանկաչափական տաղաչափութեան, հարֆը կը բնութագրուի որպէս բաղաձայն ու ձայնաւոր հնչոյթներու միութիւն։ Որոշ հեղինակներ զայն կ'անուանեն ամանակ՝ յունական քերականական եզրութաբանութեան համաձայն, միւսները՝ տառ։ Վերջիններս արաբական վանկաչափական համակարգը կը բացատրեն յունական վանկաչափական համակարգի եզրոյթներով՝ եամբով ու քորէյով։ Այսինքն՝ ամանակը վերածելով տառի, անոնք կը կիրառեն այն բառակազմութեան մեջ։ Այդպիսով ստացած են միավանկ, երկվանկ ու եռավանկ բառեր։ Մինչդեռ արեւելեան դպրոցի ներկայացուցիչները չեն խախտեր հարֆի միասնականութիւնը։ Ալ-Խալիլը օգտագործած է հարֆը նաեւ որպէս խօսքի մաս։ Բացատրելով այս կամ այն բառը, ան կը խմբավորէ ատոնք անուններու, բայերու ու հարֆերու («մասնիկներու»)։ Մասնիկի ոչ ստոյգ ձեւակերպումը կարող էր իր մէջ ներառել բառերու հսկայական քանակութիւն։ Արաբական լեզուաբանութեան առաջին քերականները ոչ միայն արաբներ էին, այլեւ Արաբական խալիֆայութեան տեղաբնիկ ժողովուրդներու ներկայացուցիչներ։ Հնչիւնաբանական միջոցներու աստիճակակարգը կը կազմավորէ ինքնուրոյն հնչիւնաբական միաւորներ։ Հնչոյթը այդ միաւորներէն միայն մէկն է։ Մէկ այլ կարեւոր միաւոր է վանկը։ Հնչոյթի ձեւակերպման ժամանակ կարեւորութիւն կը տրուի վանկի ու տառի տարբերութիւնը ցոյց տալուն։ «Հարֆ» եզրոյթը կազմուած է արաբերէնի ḥarafa (արաբերէն՝ حرف‎) բայէն, որ կը նշանակէ փոխել, պտտցնըլ ինչ-որ բան։ Հարֆը կը թարգմանուի որպէս տառ, նշան կամ ամանակ։ Սեմական լեզուներուն մէջ չկան առանձին բաղաձայններ ու ձայնաւորներ։ Հետեւաբար, ձեւաբանական նուազագոյն միաւորը ոչ թէ վանկն է, այլ ամանակը։ Հարֆը կ'օգտագործուի ինչպէս հնչոյթ, այնպէս ալ գրոյթ իմաստներով։ Հարֆը կարող է իր կազմին մէջ ունենալ 28 բաղաձայններէն ու երեք ձայնանիշերէն մէկը (ա, ու, ի)։ Բաղաձայն հնչիւնը անոր մէջ հաստատուն է, իսկ ձայնաւորը կրնայ փոխուիլ։ Գոյութիւն ունի նաեւ զրոյական ձայնաւոր հասկացութիւնը, որը ամանակը կը վերածէ տառի։ Այսինքն, հարֆը միշտ ունի ձայնաւոր՝ թեկուզ զրոյական։ Բաղաձայնը նոյնպէս կրնայ ըլլալ զրոյական . այդ պարագային ձայնաւորները աւելի ազատ են, սակայն հարֆի կառոյցը ատկէ փոփոխութեան չ'ենթարկուիր։ Գրական արաբերէնին մէջ հարֆին կը վերագրուին հետեւեալ յատկանիշները՝ Վերջնական դիրքին վրայ գտնուող միաւոր, որ կ'ընդգծուի արաբերէն բառերի գծային հատուածատման ժամանակ Վանկաչափական, ձեւաբանական ու բառակազմական համակարգերու միաւոր Արաբական հատուածի ցանկացած մաս, որ ունի լեզուաբանական գործառոյթ (բառ, ձեւոյթ) Լեզուաբանական միաւորներու որոշակի խումբ Խօսքի մաս, որ չի հանդիսանար անուն կամ բայ (արաբերէն՝ فعل‎): == Դասակարգում == Գոյութիւն ունի երկու հիմնական դասակարգում՝ «ապժատ» (թուաբանական) եւ «հիժա» (այբբենական)։ Ապժատ տարբերակը (արաբերէն՝ أَبْجَدِي‎), կը կիրառուի տառային նշումներու եւ թուագրման համար։ Անիկա առկայ է սեմալեզու բոլոր այբուբեններու, քանի որ ատոնք բոլորն ալ ունին մեկ նախահիմք՝ փիւնիկեան գիրը։ Հիժա տարբերակը (արաբերէն՝ هِجَائِي‎) կը կիրառուի բառարաններու մէջ, ցուցակագրման ժամանակ, տառադարձման եւ այլ աղիւսակներու մէջ։ === Ապժատ === Ապժատի հերթականութիւնը հասարակ տառային դասաւորութիւն չէ, քանի որ անոր սկզբնական հիմքը արամէական «սամեխ» տառը եղած է (եբր.՝ ס‎)։ Դեռ ոչ մէկ արաբական տառ պատմականօրէն չի ծագիր այս տառէն։ Ատոր փոխարէն առաջ կը քաշուի «շին» տառը (եբր.՝ ש‎), որ կը վերածուի երկու առանձին արաբական տառերու՝ «շին» (ش) եւ «սին» (ﺱ)։ Ատոնք գրաւած են սամեխի տեղը։ Եւս վեց տառեր, որոնք չեն հանդիպիր հիւսիսային սեմական լեզուներուն մէջ, կը դրուին ապժատի վերջը։ Այս մէկը հիմնականօրէն կը յիշուի հետեւեալ տողով՝ Կաղապար:Transl.Մէկ այլ տարբերակ է այս մէկը՝ Կաղապար:TranslԱյս հերթականութեան յիշման տարբերակը հետեւեալն է՝ Կաղապար:Transl === Հիժա === Ժամանականից բառարանները եւ գիրքերը կ'օգտագործեն Կաղապար:Transl հերթականութիւնը՝ այբբենական դասակարգման համար։ Արաբերէնէն բառացի թարգմանած՝ այբուբեն կը նշանակէ հիժա։ Այստեղ տառերը կը խմբավորուին ըստ իրենց ձեւի ու չափի՝ ատոնց վրայ գծիկներու ու կետիկներու առկայութեամբ։ Հիժայի հերթականութիւնը երբեք կիրառելի չէ թուականներու համար։ Մէկ այլ տեսակ՝ Կաղապար:Transl հերթականութեամբ, կը կիրառուէր Մաղրեպի երկիրներուն մէջ մինչեւ 2014 թուականը, երբ կը փոխարինուի մաշրիքի հերթականութեամբ == Բաղաձայններ == 28 հարֆերէն յուրաքանչիւրը, բացի ալիֆէն, բաղաձայն է։ Հարֆէն առաջ ալիֆին (ا) միշտ կը նախորդէ ա ձայնանիշը (ֆաթհա)։ Ինչպէս նաեւ, անիկա չի կրեր որեւէ ձայնանիշ, կամ` աւելի ստոյգ` կը կրէ զրոյական ձայնանիշ (սուքուն)։ Ալիֆին յաջորդող հարֆը նոյնպէս կարող է սուքուն կրել, սակայն արաբերէնի մէջ երկու սուքուն իրար կողքի չեն հանդիպիր։ Կը տտացուի, որ ալիֆը չի համապատասխաներ հարֆի` որպէս այբբենական գրոյթի կանոններուն, եւ որոշ հեղինակներ անոր տառ չեն համարեր։ Ատոր փոխարէն հարֆ կը համարուի համզան (ء), որ կարող է ընդունել ցանկացած ձայնանիշ։ Ալիֆը իրականին մէջ ա ձայնորդի երկար տարբերակն է, այլ կերպ ասած՝ երկար «ա» ձայնաւոր։ Տառերու գրութիւնը կարող է փոխուիլ՝ կապուած բառին մէջ անոնց ունեցած դիրքէն։ Տառերը կը գրուին աջէն ձախ։ Բոլոր տառերը՝ բացի վեցէն (ալիֆ, տալ, զալ, ռա, զայն, ուաու) կը միանան յաջորդին։ Օրինակ՝ أرارات (Արարատ) անունը կը գրուի իրարմէ անջատ հարֆերով։ Որոշ հարֆեր իրար կը միանան իւրայատուկ կցագիր տարբերակներով, մասնաւորապէս՝ լամը եւ ալիֆը, լամը եւ միմը, քաֆը եւ լամը։ Հարֆերը կարող են ունենալ չորս հնարաւոր դիրք՝ առջեւը, մէջտեղը, սկիզբը եւ առանձին === Յաւելեալ Նշաններ === Համզա (ء) - բաղաձայնի բացակայութիւն, երբ հարֆի բաղադրութեան մէջ առկայ են միայն ձայնաւորները։ Կը դրուի ըստ ուժեղութեան՝ ձայնանիշին հարող հարֆի վրայ՝ իր ձայնանիշի պարագային՝ յա հարֆի, ու ձայնանիշի պարագային՝ ուաու հարֆի, ա ձայնանիշի պարագային՝ ալիֆ հարֆի, սուքունի պարագային՝ տողի վրայ։ Երբ համզան կը դրուի ալիֆի վրայ, կարող է ունենալ գրութեան երկու տարբերակ՝ վերեւը (երբ ալիֆը կը կրէ ա կամ ու ձայնաւոր), եւ ներքեւը (երբ ալիֆը կը կրէ ի ձայնաւոր) Թանուին ( ٌ ٍ ً )- անուն խօսքի մասի (գոյական, ածական, թուական, մակբայ) վերջաւորութիւն, որ կ'արտայայտէ հոլովառումը։ Արաբերէնի երեք հոլովներէ (ուղղական, սեռական, հայցական) իւրաքանչիւրը ունի առանձին թանուին՝ համապատասխանաբար երկու հատ «ու», երկու հատ «ի» կամ երկու հատ «ա»։ Մատտա (آ)- կը դրուի միայն ալիֆ հարֆի վրայ, երբ անիկա բառասկիզբը կը գտնուի եւ իրմէ կը ներկայացնէ համզայի ու սուքունի միակցութիւն Թա մարպութա (ة) - կը դրուի միայն բառավերջին, ատոր կը նախորդէ միայն «ա» ձայնանիշը։ Ցոյց կու տայ իգական սեռ Ալիֆ մաքսուրա (ى) - կը դրուի միայն բառավերջին՝ յատուկ քերականական պարագաներուն, ատոր կը նախորդէ միայն «ա» ձայնանիշը Շատտա ( ّ ) - կարող է դրուիլ ցանկացած բաղաձայն հարֆի վրայ։ Իրմէ կը ներկայացնէ այդ հարֆի կրկնապատիկ հնչումը == Ձայնաւորներ == Ձայնանիշները, գրաւոր հատուածին մէջ կ'արտայայտուին խիստ հազուադէպ՝ բառարաններուն, Ղուրանի, եւ այնպիսի հատուածներու մէջ, ուր խիստ կարեւոր է նիւթի բառացի թարգմանութիւնը։ Այդ տեսանկիւնէն ատոնք կը նմանին շարք մը լեզուներու, որոնցմէ՝ հայերէնի շեշտին՝ գոյութիւն ունին, սակայն չեն գրուիր։ Ձայնանիշերը արաբերէնի մէջ յայտնի են որպէս «հարաքա» (արաբերէն՝ حركة‎՝ շարժում) անունով, քանի որ կը շարժին բաղաձայնները։ Ատոնք են՝ َ — «ֆաթհա», թեք գիծ, որ կը դրուի տառի վրա եւ կը հնչէ «ա» ِ — «քասրա», թեք գիծ, որ կը դրուի տառի տակ եւ կը հնչէ «ի» ُ — «տամմա», ստորակետաձեւ նշան, որ կը դրուի տառի վրայ եւ կը հնչէ «ու» ْ — «սուքուն», կլոր նշան, որ կը դրուի տառի վրայ եւ կ'արտայայտէ դադարԱրաբերէնի՝ վերոնշեալ 28 հարֆերէն երեքը՝ «ալիֆ»-ը, «ուաու»-ն եւ «եա»-ն կը համարուին նաեւ «երկար» ձայնաւորներ եւ կ'արտայայտեն համապատասխանաբար ա, ու եւ ի։ Ատիկա տեղի կ'ունենայ միայն այն ժամանակ, երբ անոնց կը նախորդեն համապատասխանաբար ա, ու եւ ի ձայնանիշերը, եւ երկար ձայնաւորները ձայնանիշ չունին։ Բացի այս երեքէն՝ արաբերէնի որոշ բարբառներու մէջ կրնան հանդիպիլ հետեւեալ ձայնաւորները՝ քմայնացուած ա՝ երբ բառին մէջ կայ ֆաթհա՝ կարճ «ա» ձայնաւոր, բայց ոչ՝ ալիֆ է՝ երբ բառին մէջ կայ քասրա՝ կարճ «ի» ձայնաւոր, բայց ոչ՝ եա օ՝ երբ բառին մէջ կայ տամմա՝ կարճ «ու» ձայնաւոր, բայց ոչ՝ ուաու ը՝ երբ բառին մէջ կայ սուքուն՝ դադարային ձայնաւոր, բայց ոչ՝ համզաԳրական արաբերէնին մէջ այս ձայնաւորները չկան։ == Թուականներ == Ժամանակակից եւրոպական թիւերը, որոնք կիրառելի են հարիւրաւոր երկիրներու մէջ, ունին հնդկական ծագում, սակայն յայտնի են որպէս «արաբական թիւեր»։ Վաղ միջնադարուն՝ Արաբական խալիֆայութեան շնորհիւ տեղի ունեցած մշակութային ու գիտական յառաջընթացի, արեւելք կը ներմուծուին յունական, հնդկական ու պարսկական քաղաքակրթութիւններու լաւագոյն նմուշները։ Մինչ այդ Եւրոպայի մէջ (Հռոմէական կայսրութիւն) կը կիրառէին հռոմէական թիւերը, իսկ Հարաւային Ասիոյ մէջ՝ հնդկական թիւերը։ Հռոմէական թիւերը թուաբանութեան զարգացման համար կիրառելի չէին, եւ բազմաթիւ քաղաքակրթութիւններ չէին ընդուներ այդ համակարգը։ Վաղմիջնադարեան Հայաստանի մէջ թիւերու փոխարէն կը գործածէին հայերէնի այբուբենի տառերը։ Արաբները կը ներմուծեն հնդկական թիւերը (1-9), ատոնց կ'աւելացնեն 0-ն եւ կը սկսին զանոնք կիրառել։ Աւելի ուշ, մասնաւորապէս՝ Խաչակրաց արշաւանքներու դարաշրջանին՝ թուային նոր համակարգը կը մտնէ Եւրոպա, ուստի այսօր մենք այդ թիւերը կ'անուանենք «արաբական թիւեր»։ Արաբական հատուսծին համապատասխան՝ գոյութիւն ունին թուականներու երկու տարատեսակներ, որոնք յայտնի են «արեւմտեան» եւ «արեւելեան» անուններով։ Առաջինը հիմնականօրէն կ'անուանեն նաեւ արաբական, քանի որ կիրառելի է գերազանցապէս գրեթէ բոլոր արաբական երկիրներուն մէջ, իսկ արեւելեան թիւերը՝ Իրանի եւ Փաքիստանի մէջ։ Երկար ժամանակ, Ֆրանսայի ու Սպանիոյ ազդեցութեան հետեւանքով, Հիւսիսային Ափրիկէի արաբական երկիրներուն մէջ կիրառելի էին եւրոպական թիւերը, սակայն այժմ կրկին անցած են արաբական թիւերուն։ Արեւելեան ու արեւմտեան թիւերու միջեւ տարբերութիւնները մեծ չեն։ === Տառերը՝ Որպէս Թուականներ === Արաբական այբուբենի տառերը նոյնպէս ի սկզբանէ, մինչեւ հնդկական թիւերու ներմուծումը, կիրառական էին թուաբանութեան մէջ։ Ատոնք յայտնի էին որպէս «Ապժատիայի թիւեր»։ Այդ թիւերը կը դրուէին ապժատ՝ սեմական հերթականութեամբ։ Ատոնցմէ էին՝ ا Կաղապար:Transl ՝ 1, ب Կաղապար:Transl ՝ 2, ج Կաղապար:Transl ՝ 3, և այդպես մինչև ي Կաղապար:Transl ՝ 10, ك Կաղապար:Transl = 20, ل Կաղապար:Transl = 30, …, ر Կաղապար:Transl = 200, …, غ Կաղապար:Transl = 1000: == Պատմութիւն == Արաբերէնի այբուբենը ստեղծուած է նապաթէական գիրէն, որ կը կիրառուէր արամէերէնի նապաթէական բարբառը գրելու համար։ Արաբերէնի առաջին գրաւոր յուշարձանը կը վերագրուի 4-րդ դարուն։ Անիկա գտնուած է Յորդանանի Ակապա նաւահանգիստէն 50 քմ արեւելք գտնուող Ժաբալ Ռամ վայրին մէջ։ Առաջին արձանագրութիւնը, ուր թուագրումը յստակ յայտնաբերուած է, գտնուած է Սուրիոյ մէջ (Զեպետ, 512 թուական)։ Նախաիսլամական շրջանին յայտնաբերուած գրաւոր յուշարձանները հիմնականօրէն մակագրային են։ Արամէերէնի այբուբենի տառերը աւելի քիչ են, քան արաբերէնի, ուստի որոշ հատուածներու մէջ, ուր կը հանդիպին արաբերէնի մի քանի տառերը, հասկանալի կը դառնայ, որ հատուածը ոչ թէ արամէական է, այլ՝ արաբական։ Յայտնաբերուաած են պապիրոսային գրառումներ, որոնք կը վերագրուին նախաիսլամական ու վաղ իսլամական շրջանին։ Յայտնի են նաեւ այդ դարաշրջանին գրուած բանաստեղծութիւն-քասիտաները, որոնք արաբական գրականութեան ամենավաղ նմուշներէն են։ Աւելի ուշ շրջանին արաբական հատուածներուն մէջ կ'աւելցուին ձայնանիշերը եւ համզան։ Ատոնք կը ներմուծուին Ղուրանի ստեղծման զուգընթաց, երբ անհրաժեշտ էր հատուածի ստոյգ գրառում։ Այդ համակարգը կը մշակուի Ապու Ասուատ ալ-Տուալիի շնորհիւ։ Կը գրառուի նաեւ թանուինը եւ միւս ձայնանիշերը։ Հնչիւնական համակարգը կը կատարելագործուի ալ-Խալիլ իպն Ահմատ ալ-Ֆարահիտիի կողմէ, որուն կը վերագրուի արաբական վանկաչափական տաղաչափութեանը վերաբերող «Քիթապ ալ-Արուտ» աշխատանքը։ === Ձեռագիր Եւ Գեղագրութիւն === Արաբերէնի ձեռագիր եւ տպագիր տարբերակները ունին որոշակի տարբերութիւններ։ Ատոնց արմատները նոյնպէս կու գան վաղ միջնադարէն։ Իսլամութեան մէջ մարդկանց նկարչութիւնը արգիլուած էր, իսկ գեղանկարչութիւնը տարածուած չէր։ Նախաիսլամական շրջանին, արաբական դիցաբանութիւնը եւս մեծապէս չէր խրախուսեր կերպարուեստի զարգացումը։ Ուստի այլ լեզուներէն արաբերէն թարգմանութիւններ ընելու հեղինակները գիրքերը մանրանկարներով զարդարելու փոխարէն կը զբաղէին գեղագրութեամբ։ Արաբական ձեռագիրի հիմնական տարատեսակներէն են` քուֆայական (արաբերէն՝ الخط الكوفي‎)` կապուած հարաւային Միջագետքի Քուֆա քաղաքի հետ նասխ (արաբերէն՝ الخط النسخ‎)` բառացի` պատճէն ձեռագիր ռուկա (արաբերէն՝ رقعة‎)` բառացի` թերթիկ սուլս (արաբերէն՝ الخط الثُلُث‎)` բառացի` մէկ երրորդ մուհաքքաք (արաբերէն՝ الخط المُحَقَّق‎), հազուադէպ ոճ` ուշ միջնադարուն տիուանի (արաբերէն՝ ديواني‎)` բառացի` իրաւական նասթալիկ (նասխ եւ արաբերէն՝ تعليق‎‎)` բառացի` կախուած === Տպագրութիւն === Արաբական տպագրութիւնը աւանդաբար կը համարուի 19-րդ դարու սկիզբը։ Ատիկա կապուած էր Ֆրանսայի կայսր Նափոլէոն Պոնափարտի` Եգիպտոս արշաւելու հետ (1798)։ Ատով սկիզբ կը դրուի արեւելքի առաւել մասնագիտացած ուսումնասիրութեան, արեւելագիտութեան` որպէս ազատական ինքնուրոյն ճիւղի զարգացման։ Եգիպտոսի մէջ, աւելի ուշ` Սուրիոյ եւ Լիբանանի մէջ, կը սկսի արաբական մշակութային զարթօնքը` Նահտան (արաբերէն՝ نهضة‎` վերածնունդ)։ Արաբական մշակոյթի բոլոր ճիւղերու, առաջին հերթին` գրականութեան յառաջընթացը տեղի կ'ունենայ Եւրոպայի համալսարաններու բարձրագոյն կրթութիւն ստացած մտաւորականութեան շնորհիւ, որոնք կը վերադառնան այդ ժամանակ Օսմանեան տիրապետութեան տակ գտնուող արաբական նահանգներ եւ կը զարգացնեն իրենց հայրենի երկիրները։ Արաբական տպագրութիւնը բուն հայրենիքէն դուրս սկսած էր շատ աւելի վաղ։ Եոհան Կութենպըրկի կողմէ տպագրական մեքենայի յայտնագործումէն (1450) որոշ ժամանակ ետք` 1514 թուականին, վենետիկցի Կրեկորիօ տե Գրիգորին կը տպագրէ արաբերէն աղօթագիրք` արեւելեան քրիստոնեաներու համար։ 16-րդ դարու վերջին` 1580-86 թուականներուն, Տոսկանայի դուքս Ֆերտինանտ տե Մետիչիի պալատական գրագիրներէն Ռոպերթ Կրանիոնը Ֆլորանսի մէջ կը ստեղծէ արաբերէն գեղեցիկ տառատեսակներ, ու կը հիմնէ «Մետիչի հրատարակչութիւնը»։ Լեռնային Լիբանանի մէջ բնակող քրիստոնեայ մարոնիները նոյնպէս կը զբաղէին տպագրութեամբ. անոնք կը կիրառէին արամէերէնի գիրը։ Լեռնալիբանանի մէջ ազգութեամբ յոյն Ապտալլահ Զախիրի կողմէ կը հիմնուի վանական տպագրատուն, ուր 1734 թուականին կը տպագրուի իր առաջին գիրքը։ Տպագրատունը գործէ մինչեւ 1899 թուականը։ 19-րդ դարուն տպագրատներ կը բացուին Քահիրէի, Ալեսքտանտրիոյ, Պէյ­րութի, Պաղտատի, Դամասկոսի, Հալէպի, Թունիզի մէջ։ Աստիճանաբար կը սկսի զարգանալ արաբական մամուլը։ === Արհեստագիտական === Կապուած ստեղնաշարի տեսակէն` QWERTY կամ AZERTY, արաբական ստեղնաշարը կրնայ ըլլալ հետեւեալ երկու տարբերակով` == Նշումներ == == Տես Նաեւ == Արաբական գիր == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Կաղապար:Commons category Արաբերէնի ուսուցում բջջայինով Ղուրանի դասեր մանուկներու համար արաբերէնի այբուբենի թեստեր Արաբական ստեղնաշար (ֆրանսերէն)

Յակոբ Անունով Անձերու Ցանկ

Յակոբ անունով անձերու ցանկը == ԱՅակոբ Աբգարեան (1781-1845) Աբգարիոս գերդաստանի հիմնադիր == Յակոբ Ալթունեան (1892-1973) բժիշկ Յակոբ Ալխազեան (1826-96, Փիթըրսպուրկ) զինուորական Յակոբ Աղասեան (1891-1938) լրագրող Յակոբ Ն. Աճէմեան (1902-55, Պէյրութ) մարմնամարզիչ Յակոբ Ս․Անասեան (1891-1938) լրագրող Յակոբ Ասատուրեան (1904-88, ԼԱ) բանասէր, պատմաբան == ԳՅակոբ Գաբրիէլեան (1885-անյայտ) փաստաբան == == ԷՅակոբ Էլմասեան էֆենտի (1858, Կ.Պոլիս-1918) ռազմական բժիշկ == == ԹՅակոբ Թէրզեան (1879, Հաճըն-1915) դեղագործ, բանասէր == == ԿՅակոբ Կարապենց (Hakob Karapents, 1925, Թաւրիզ-94, Պոսթըն) ամերիկահայ արձակագիր == == ՀՅակոբ Հանտանեան (1834, Տիյեարպէքիր-98, Կ.Պոլիս) գրող, թարգմանիչ == == ՄՅակոբ Մանանդեան (1873, Ախալցխա-1952, Երեւան) բանասէր, պատմաբան == Յակոբ Մատթէոսեան (1833, Կ.Պոլիս-1906) ազգապետ Յակոբ Մարթայեան (1895, Կ.Պոլիս-1979, Իսթանպուլ) բանասէր, լեզուաբան Յակոբ Միքայէլեան (ծն.1943, Հալէպ) արուեստագէտ Յակոբ Մնձուրի (1886, Կ.Պոլիս-1978, Իսթանպուլ) պոլսահայ գրող Յակոբ Մուդոեան (1875, Վան-1960, Թեհրան) == ՅՅակոբ Յակոբեաններ՝ == Յակոբ Յակոբեան (1951, Մոսուլ-88, Աթէնք) ռազմաքաղաքական գործիչ Յակոբ Յակոբեան (1866, Ելիզաւեթփոլ, ՌԿ-1937, Թիփղիս), գրող Յակոբ Յակոբեան (1923, Աղեքսանդրիա, Եգիպտոս-2013, Երեւան), նկարիչ Յակոբ Յարութիւնեան (1888, Ալաշկերտ-1943) փիլիսոփայ, լեզուաբան, երաժշտագետ == ՉՅակոբ Չոլաքեան (ծն.1947, Սուրիա) բանասէր, պատմաբան == Յակոբ Չէլէպի Տիւզ (1793-1847) նկարիչ == ՊՅակոբ Պալեան (Hagop Balyan, 1837, Կ.Պոլիս-75, Փարիզ) ճարտարապետ == Ադրիանապոլիս ծնած՝ Յակոբ Պապիկեան (1856-1909, Կ.Պոլիս) ՕԿ, քաղաքական գործիչ Յակոբ Պարոնեան (1843-91, Կ.Պոլիս) գրող, երգիծաբան == ՍՅակոբ Սիրունի (1890-1973, Պուքրէշ) բանասէր, գրող, մտաւորական == == ՎՅակոբ Վարդովեան (յայտնի է որպէս Կիւլլիւ Յակոբ (Կաղապար:Լեզու tr) 1830 Կ.Պոլիս - 1898, Կ.Պոլիս) բեմադրիչ, դերասան, թրքական թատրոնի հիմնադիր == == ՏՅակոբ (Յակովբոս) Տաշեան (1866, Կարինի գաւառ-1933, Վիեննա) ձեռագրագէտ, բանասէր, պատմաբան == Յակոբ Տէր Մելքոնեան (1879-1972, Պէյրութ) գրող եւ ուսուցիչ Յակոբ Տէր Յովհաննէսեան (1876/90, Կիլիկիա-1915, Պէյրութ) բժիշկ եւ քաղաքական գործիչ == ՓՅակոբ Փանոսեան (ծն.1946, Այնճար, Լիբանան) գիտնական == Յակոբ Փափազեան (ծն.1919, Թաւրիզ) հայագէտ, արեւելագէտ, պատմաբան == Ծանօթագրութիւններ ==

Սարդարապատի Հերոսամարտ

Սարդարապատի Հերոսամարտը տեղի ունեցած է 1918 թուականի, Մայիսի 21-էն 29-ը, Հայկական կանոնաւոր զօրամասերու, աշխարհազօրի եւ Արեւելեան Հայաստան ներխուժած թրքական զօրաբանակին միջեւ։ Սարդարապատի ճակատամարտը յաճախ կ՛անուանուի «20-րդ դարու Աւարայր»։ == Նախապատմութիւն == === Թուրք-Օսմանեան բանակին արշաւանքը Արեւելեան Հայաստան === 1917 թուականին Ռուսաստանի մէջ տեղի ունեցած Հոկտեմբերեան յեղաշրջումէն ետք Դեկտեմբերի հինգին Երզնկայի մէջ Օսմանեան կայսրութեան երորդ բանակի եւ Հարաւային Կովկասի Քոմիսարիաթի (Խորհրդային Միութեան կառավարական վարչութիւն, մինչեւ 1946 թուականը) միջեւ կնքուած զինադադարէն ետք, Արեւմտեան Հայաստանի տարածքէն նահանջող Ռուսական զօրքերուն սկսան փոխարինել նոր կազմաւորուող փոքրաթիւ Հայկական զօրաջոկատները։ Օգտուելով ստեղծուած ռազմաքաղաքական իրավիճակէն Օսմանեան կայսրութեան կառավարութիւնը ծրագրեց վերանուաճել համաշխարհային պատերազմի ընթացքին Ռուսական բանակի գրաւած տարածքները, ապա ներխուժել Արեւելեան Հայաստան եւ Հարաւային Կովկաս։ 1918 թուականի Փետրուարին յարձակումի անցնելով թրքական երրորդ բանակը յաջորդաբար սկսաւ գրաւել Աերւմտեան Հայաստանի բնակավայրերը։ Ապրիլին Տրապիզօնի հաշտութեան բանակցութիւններու ձախողումներէն ետք օսմանեան երրորդ բանակի հրամանատար Ուէհիպ փաշան զօրքերը շարժեց դէպի Հարաւային Կովկաս։ Նորահռչակ Հարաւային Կովկասի Դաշնային Հանրապետութեան ղեկավարութեան զիջողական քաղաքականութենէն օգտուելով թրքական զօրքերը ապրիկի 25-ին գրաւեցին նաեւ Կարսի ծանրապէս ամրացուած բերդը, անմիջական սպառնալիք ստեղծելով Գիւմրիի (Կումայրի, Լենինական, այդ ժամանակ Ալեքսանդրապոլ) համար։ Կարսի գրաւումէն ետք օսմանեան զօրքերու հրամանատարութիւնը Հարաւային Կովկասի (Սէյմ) իշխանութիւններուն առջեւ նոր պայմաններ յառաջ կը մղէն՝ Ախալքալաքի, Ախալցայի եւ Գիւմրիի, ինչպէս նաեւ Գիւմրի-Ջուլֆա երկաթգիծի հանձնում, որմով թրքական զօրքերը կարող էին փոխադրուիլ դէպի Թաւրիզ եւ Հարաւային Կովկասի բոլոր երթուղիները ազատ օգտագործել մինչեւ Պրիթանացիներուն դէպ պատերազմի աւարտը։ Չսպասելով Բաթումիի Հարաւ-Կովկասեան պատուիրակութեան հետ բանակցութիւններու աւարտին թրքական զօրքերը արագ յարձակումով Մայիսի 15-ին գրաւեց նաեւ Գիւմրին, գրաւման սպառնալիք ստեղծելով ամբողջ Արեւելեան Հայաստանի համար։ Արեւելեան Հայաստան ներխուժելու համար թրքական ռազմական հրամանատարութիւնը կատարեց զօրքերու վերախմբաւորում։ Երորդ բանակի առաջին Կովկասեան բանակային զօրաբանակին (Լատիներէն՝ Corpus), [հրամանատարութեամբ աւագ-զօրավար (General-Major) Քազըմ Քարապէքիր փաշայի], եւ Երկրորդ Կովկասեան բանակային զօրաբանակին [հրամանատարութեամբ աւագ-զօրավար Եաքուպ Շէքւի փաշայի] ստորաբաժանումներէն Կարսի մէջ ստեղծուեցաւ յատուկ զօրախումբ մը, Եաքուպ Շէքւիի ընդհանուր հրամանատարութեամբ։ Թշնամւոյն հարձակումին դիմակայելու համար Հայկական զօրաբանակի հրամանատար, Հայկական զինուած ոյժերու ընդհանուր հրամանատար աւագ-զօրավար (Major-General) Թովմաս Նազարբեկեանը որոշեց պաշտպանել դէպի Երեւան եւ Թիֆլիս տանող ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող երկու ճանապարհները։ Գիւմրիէն դուրս եկած Հայկական ոյժերուն մէկ մասը՝ Հայկական մարմնի առաջին բաժանումի կարգ մը ստորաբաժանումներ, ինչպէս նաեւ Հայկական յատուկ հաւակական ջոկատի կազմին մէջ եղած մի քանի ստորաբաժանումներ, Գիւմրի-Սարդարապատ ուղղութեամբ նահանջեց դէպի Արարատեան դաշտ։ Այստեղ Մովսէս Սիլիկեանի ընդհանուր հրամանատարութեամբ ձեւաւորուեցաւ Հայկական զօրքերու Երեւանեան զօրախումբը, որուն առջեւ դրուեցաւ Երեւանի ուղութեամբ թրքական հարձակումը ետ մղելու խնդիրը։ === Երեւանի մէջ Իրադրութիւնը ճակատամարտի նախօրէին === Թրքական զօրքերու արշաւանքը ծանր կացութեան մէջ դրաւ Հայկական քաղաքական ղեկաւարութիւնը ինչպէս Թիֆլիսի մէջ, այնպէս ալ Երեւանի մէջ։ Մայիսի 19-ին Սուրմալու ներխուժելէն ետք, թուրք զօրավար Հալիլ պէյը (Էնւէր-ի հօրեղբայրը) Պաթումի մէջ հայտարարեց թէ «Հայերը պարտուած են եւ պէտք է ենթարկուին»։ թրքական ոյժերու հարցակումներուն հետեւած Ալեքսանդրապոլի գավառի, Այրարատեան դաշտի եւ Երեւանի մէջ տարածուած լայնատարած խուճապին հետ համաժամանակ, Երեւանի քաղաքային խորհուրդը իր 18 Մայիսի նիստին հաւանեցաւ քաղաքապետ Թադէւոս Թօսեանի առաջարկը քաղաքը առանց դիմադրութեան թշնամւոյն հանձնելու, բնակչութիւնը տարհանելու եւ զանոնք դէպի լեռները ուղղելու։ Բայց այս քնննարկումներն ու կայացուած որոշումը ոչ մէկ արդիւնք ունեցան, երբ Թիֆլիսի մէջ գտնուող Հայոց Ազգային խորհուրդը գլխաւորութեամբ Արամ Մանուկեանին խստօրէն ընդդիմացաւ այսպիսի արարքի եւ տապալեց կայացուած որոշումը։ Արամ Մանուկեանի հրամանով, եւ 1500 Երեւանցիներու օգնութեամբ քաղաքին պաշտպանական դիրքերը ամրացուեցան։ 18 Մայիսին, Արամ Մանուկեանն ու Երեւանի հրամանատար՝ Արշաւիր Շահխաթունին այցելեցին Էջմիածին, Գեւորգ Ե․ (5-րդ ին) համոզելու թողուլ քաղաքը ապահովութեան համար։ Սակայն Հայոց Հայրապետը ոչ միայն կը մերժէ առաջարկը, այլ կը քաջալերէ մարտականներուն դիմադրել օսմանցիներուն յառաջխաղացը։ Կը պատմուի թէ եկեղցւոյ զանգերը կը զարնէն վեց օր անընդհատ, հայերուն յորդորելով հաւաքուիլ կազմակերպուած զoրամասեր ստեղծելու համար: Բոլոր քաղաքացիները, ներառեալ երեխաները իրենց դերը կատարեցին․ Տարբեր անասուններու միջոցով (եզ, գոմէշ, կով) սնունդ, պաշարներ, ռազմամթերք, կամաւորներ կը մատակարարուէին Երեւանի շրջակայքէն։ Յաջորդ օրերուն, Արամ Մանուկեանը կարեւոր դեր խաղաց Երեւան քաղաքին եւ յարակից շրջաններուն մէջ իրավիճակը կայունացնելուն մէջ, եւ նժառը հայոց կողմը շեղելու մէջ։ 19 Մայիսի առաւօտուն առաջին բաժանումի հրամանատար Մովսէս Սիլիկեանին հրահանգեց դադրեցնել Հայկական ոյժերու նահանջը եւ ոեւէմէկ գնով խափանել թրքական յարձակումը Երեւանի վրայ։ Այսպիսով Մանուկեանը խոստացաւ կարճ ժամանակուայ ընթացքին իրագործել կազմակերպչական աշխատանները, մարդոյժ եւ ռազմամթերք ժողվել։ Յետագայ օրերուն զինուորագրութիւնը կազմակերպուեցաւ Աստաֆեան փողոցին մէջ (Ռուսերէն՝ Астафьевская улица, այժմու Աբովեան փողոցը): == Ճակատամարտը == === Մարտին մասնակցած միաւորները (երկու կողմէն) === ==== թրքական կողմը ==== Աղեքսանդրապոլ(Գիւմրի)-Երեւան ուղղութեամբ արշաւող թուրքական 36-րդ բաժանումի կազմին մէջ էին 106-րդ, 107-րդ եւ 108-րդ հետեւակ գունդերը, մէկ հրաձգային գումարտակ եւ երկու հրետանային բաժանում։ Թրքական բանակին կ՛օժանդակէին առանձին հեծելազօրային գունդը եւ 1500 քուրտ զինուորներ։ Թրքական ուժերը ընդհանուր առմամբ կը կազմէին7500-10000 զինուոր եւ սպա։ Թուրքերը իրենց տրամադրութեան տակ ունէին 40 թնդանօթ։ ==== Հայկական Կողմը ==== Սարդարապատի ճակատին Հայկական կողմի ուժերը ընդգրկուած էին Երեւանեան զօրախումբի կազմին մէջ, որուն ստորաբաժանումներու միւս մասը մասնակցեցաւ թրքական 9-րդ բաժանումին դէմ Բաշ(Հայերէն՝ Վերին)-Ապարանի ճակատամարտին։ Զօրախումբին հրամանատարն էր աւագ-սպարապետ Մովսէս Սիլիկեանը, իսկ հրամանատարական կազմի պետը՝ գնդապետ Աղեքսանդր Վեքիլեանը։ Սպայակոյտը (կամ՝ հրամանատարական կազմ) Վաղարշապատի մէջ էր, Էջմիածինի Գեւորգեան հոգեւոր ճեմարանի շէնքին մէջ։ Սարդարապատի ճակատին կռուող ուժերուն ընդհանուր հրամանատարը, Երեւանեան զորախումբի հրամանատարին տեղակալը գնդապետ Դանիէլ Պեկ-Փիրումեանն էր, իսկ սպայակոյտի պետը հարիւրապետ (քափթէն) Աղեքսանդր Շնեուրը։ Այս ոյժերուն մէջ ներառուած էին Հայկական զօրաբանակի 2-րդ բաժանումը, ոչ ամբողջական կազմով, եւ Հայկական յատուկ հաւաքական ջոկատի (1917 թուականին վերջերուն արեւմտաՀայ կամաւորականներէն կազմուած զօրախումբ, նախքան Սարդարապատի ճակատամարտը կռուած էր Կովկասեան ճակատին) կազմին մէջ եղած մի քանի ստորաբաժանումներ։ 2-րդ բաժանումի (հրամանատար՝ Մովսէս Սիլիկեան) կազմին մէջ էին 5-րդ (3 գումարտակի կազմով, հրամանատար՝ գնդապետ Պօղոս-Պէկ Փիրումեան) եւ 6-րդ (12 վաշտ, հրամանատար՝ փոխգնդապետ Աբրահամ Դոլուխանեան) գունդերը, 2-րդ հեծեալ գունդը՝ 4 հեծելավաշտով (գնդապետ Զալինեան), անկանոն զօրքի հետեւակ գունդը՝ 8 վաշտով (գնդապետ Ալեքսէյ Պէրէկրիոստով), անկանոն զօրքի հեծեալ գունդը՝ 3 վաշտով (գնդապետ Կորոլկով), սահմանապահ գումարտակը (փոխգնդապետ Սիլին), 2-րդ բաժանումի սպայակոյտի պարեկային վաշտը։ 1-ին բաժանումի 4-րդ գունդի մէկ գումարտակը տեղակայուած էր Դավալուի մէջ որպէս հարավային ուղղութեան պաշտպանական զօրաջոկատ։ Հայկական յատուկ հաւաքական ջոկատի ստորաբաժանումներէն Երեւանեան զօրախումբի կազմին մէջ ընդգրկուած էին 3-րդ հատուկ կիսաբաժինէն (Անգլերէն՝ Brigade) Վանի 1-ին (գնդապետ Եուզբաշեւ) եւ 2-րդ (գնդապետ Չախմախչեւ) հետեւակ գունդերը 2-ական գումարտակով, 2-րդ յատուկ հեծեալ Զէյթունի գունդը (4 հեծելավաշտ, գնդապետ Սալիբեկեան), 2-րդ յատուկ կիսաբաժինի զօրամասերը՝ Խնուսի եւ Քարաքիլիսայի (գիւղաքաղաք հին Պայազէտի գավառի մէջ) հետեւակային գունդերը, 1-ին հատուկ կիսաբաժինէն Երզնկայի գունդը (6 վաշտ, հրամանատարը Կարապետ Հասան-Փաշաեան), ինչպէս նաեւ 1-ին յատուկ հեծեալ գունդը (հրամանատար՝ զօրային աւագ Պավել Զոլոտարիով) Երեւանեան զօրախումբի կազմին մէջ կար հրետանային 5 մարտկոց՝ գնդապետ Քրիստափոր Արարատեանի ընդհանուր հրամանատարութեամբ։ Զօրախումբի կազմին մէջ ճակատամարտին մասնակցեցան նաեւ արեւմտահայ ու արեւելահայ կամաւորականներու մի քանի ջոկատներ (Թռուցիկ Յովսէփի, Մակեդոնի, Բուլանըխցի Մուրադի եւ ուրիշներու հրամանատարութեամբ), Եզիտիներու հեծեալ գումարտակը (հրամանատարներ՝ Ուսուբ պէկ եւ Ջանգիր աղա), մեծ թիւով աշխարհազօրայիններ։ Հայկական զօրքերուն ընդհանուր թիւը ճակատամարտի առաջին օրերուն կը կազմէր շուրջ 9,000 - 10,000 զինուոր ու սպայ, իսկ ուժերու մէկ մասը Բաշ(Հայերէն՝ Վերին)-Ապարանի ճակատ տեղափոխելէն ետք՝ շուրջ 6,000-6,500։ Հայերը իրենց տրամադրութեան տակ ունէին 28 հրանօթ, որոնցմէ 16-20ը գործածուեցան ռազմական գործողութիւններուն մէջ։ === Ճակատամարտին նախորդող զօրաշարժերը === Աղեքսանդրապոլի (Գիւմրիի) գրաւման նախօրէին Հայկական ջոկատներուն հիմնական խնդիրներէն էր Աղեքսանդրապոլէն դէպի Երեւան եւ դէպի Թիֆլիս տանող երկաթգիծերն ու ճանապարհները պաշտպանել։ Աղեքսանդրապոլի անկումէն ետք թրքական ոյժերուն յառաջխաղացման պատճառով այդ ջոկատները ստիպուած էին նահանջել, մէկ մասը դէպի Համամլու-Ղարաքիլիսա, միւսները դէպի Արարատեան դաշտ։ Մայիսի 19-ին թրքական 36-րդ բաժանումը (Անգլ․՝ Division), Ախուրեանի մերձակայ Գետափ կիսակայարանը գրաւելով, ռազմերթով շարժուեցաւ դէպի Երեւան։ 2-րդ յատուկ կիսաբաժինի (Անգլ․՝ Brigade) ստորաբաժանումներուն մէկ մասը Խնուսի եւ Կարաքիլիսայի հետեւակային գունդերէն, ինչպէս նաեւ 1-ին յատուկ կիսաբաժինի մէկ մասը (Երզնկայի հետեւակ գունդը եւ այլ զօրամասեր) Մայիսի 16-19-ը Ախուրեանի ձախ ափէն Անի եւ Արագած կայարաններէն, երկաթգիծի երկարութեամբ աստիճանաբար ետ քաշուեցան դէպի Սարդարապատ։ Նահանջի ընթացքին, դեռ նախքան թրքական հիմնական ուժերուն հետ մարտի բռնոեւիլը, անոնք թիկունքէն ու թեւերէն կրակային հարուածներ կը ստանային 36-րդ բաժանումի առաջապահ քրտական հեծելազօրին կողմէն։ Աղեքսանդրապոլ-Երեւան ճանապարհով Հայկական այդ զօրամասերու կազմակերպուած նահանջը կարեւոր դեր խաղցաւ Երեւանեան զօրախումբին համար ժամանակ շահելու եւ ուժերու վերախմբաւորում կատարելու համար։ Դեռեւս Մայիսի 16-17ին Երեւանեան զօրախումբի Սարդարապատի շրջանին մէջ տեղակայուած զօրաջոկատներու մէկ մասը շտապ ուղարկուեցաւ Արաքս եւ Ղարաբուրուն կայարաններ դէպի Արարատեան դաշտ արշաւող թուրքերուն դիմադրելու համար, իսկ կարգ մը ջոկատներ ուղարկուեցան Երեւան, կամաւորներով ու զինամթերքով համալրուելու եւ մարտերուն պատրաստուելու համար։ Այս զարգացումներէն ետք Հայկական զօրաբանակի (Լատիներէն՝ Corpus) հրամանատար Թովմաս Նազարբեկեանի եւ զօրաբանակի սպայակազմի պետ գնդապետ Եւգենի Վիշինսկիի հրամանով Հայկական ոյժերը վերախմբաւորուեցան ու վերադասաւորուեցան։ Ասոր նպատակն էր թուրքերուն յարձակումները կանգնեցնել առանձին շրջաններու մէջ, Աղեքսանդրապոլ-Սարդարապատ ուղղութեամբ եւ Ղարաքիլիսայի մէջ։ Մայիսի 19-ին հրամանատարական կազմէն ստացած հրամանի համաձայն զօրավար Մովսէս Սիլիկեանը որոշեց իր տրամադրութեան տակ եղած ոյժերը կեդրոնացնել Էջմիածինի շրջանին մէջ եւ հակայարձակմումի միջոցավ կանխել թուրքերուն յարձակումը Երեւանի վրա։ Մայիսի 20-ին Հայկական առաջապահ ոյժերը ստիպուած լքեցին Արաքս եւ Ղարաբուրուն կայարանները, նահանջեցին նաեւ երկաթգիծէն դէպի հիւսիս գտնուող նախալեռնային շրջաններէն՝ Մաստարայէն, Թալինէն, Աշնակէն կեդրոնանալով Սարդարապատի մէջ։ 1-ին յատուկ կիսաբաժինի նահանջող զօրամասերը, Երզնկայի գունդը եւ Խնուսի գունդէն կէս վաշտ (Կարապետ Հասան-Փաշայանի ընդհանուր հրամանատարութեամբ) Մայիսի 20-ի երեկոյեան Սարդարապատէն տեղափոխուեցան աւելի խորք ու տեղակայուեցան Խզնաուզ գիւղէն ներս Էջմիածինէն հիւսիս-աերւմուտք 6 Ք․Մ․ մoտիկութեամբ։ Աղեքսանդրապոլ-Երեւան ուղութեամբ թրքական ներխուժումի արդիւնքեվ, Սուրմալուն պաշտպանող խումբերը պաշարուեցան եւ Երեւանի զօրախումնբի իմնական ոյժերէն մեկուսանալուն վտանգին դիման կանգնեցան։ 18 Մայիսին, օսմանական ոյժերը յարձակեցան Կողբի հայկական միաւորներուն վրայ, որոնք Սիլիկեանի հրահանգով ետ քաշուեցան դէպի Քարաքալա (Հայերէն՝ Սեւ բերդ) կամուրջը։ 19 Մայիսին, թրքական 4-րդ զօրաբանակի ռազմական միաւորները Պայազէտի կողմէն ներխուժեցին Սուրմալու, նպատակ ունենալով Արաքս գետը անձնիլ եւ Երեւանեան զօրախումբի յետսակողմին հասնիլ։ Մայիսի 20-ին Իգտիրի մօտ Հայկական զօրամիաւորերը լեռնանձքներուն ու բարձր դիրքերուն մէջ դիմադրելէն ետք ստիպուած եղան ետ քաշուիլ Իգտիր, ուր Երեւանէն հրաման ստացան Մարկարայի կամուրջով անցնիլ Արաքսի ձախ ափը, ապա այրել վերոյիշեալ կամուրջները։ Սուրմալուն գրաւելէն ետք օսմանյան ոյժերըն այսպիսով կտրուեցան Սարդարապատի թատերավայրէն (Պատերազմական բառապաշարին մէջ Ռազմաբեմը կամ Ռազմական թատերաբեմը այն տարածքն է ուր տեղի կ՛ունենան կարեւոր ռազմական իրադարձութիւնները)։ Հայ կամավորները կը կազմակերպեն կամուրջներու պաշտպանութիւնը, խափանելով թուրքերի ոեւէ մէկ փորձ գետը անցնելու եւ թիկունքէն Հայերու վրան յարձակիլը։ Սիլիկեանի հրամանով, 3րդ յատուկ կիսաբաժինի ստորաբաժանումները (Վանայ գունդը, ղեկավարութեամբ գնդապետ Տիգրան Պաղտասարեանի) դիրքաւորուեցան այս շրջաններէն ներս, յետսակողմը հարաւէն պաշտպանելու եւ Օսմանցիներուն գետանցնիլը արգիլելու նպատակով։ === Ճակատամարտին ընթացքը === ==== Հայկական Հակահարուածը ==== Մայիսի 21-ին թրքական 108-րդ հետեւակազօրքային գունդը հեծեալ եւ հրետանային ստորաբաժանումներուն հետ Արաքս երկաթուղիի կայարանի շրջանէն շարունակեց յարձակումը։ Սարդարապատի ջոկատը, հրետանային պաշտպանական մարտեր վարելով, սկսաւ նահանջել եւ երեկոյեան մօտաւորապէս 17:00-ին, ետ քաշուեցաւ դէպի Քիրւրաքեանլու (Այժմու՝ Ֆէրիկ, Էջմիածինէն շուրջ 7 Ք․Մ․ արեւմուտք), Քիորփալու (այժմու՝ Արշալոյս), Հայի Զեյւա (այժմու՝ Առատաշէն) գիւղերուն բնագիծը՝ իր ելման դիրքերը։ Թուրքերը մօտեցան Քիորփալուին։ Երկաթգիծի ուղղութեամբ յառաջ շարժուելով այդ օրը երեկոյան թուրքերը գրաւեցին Սարդարապատ կայարանը (այժմ՝ Արմավիր քաղաքի տարածքէն ներս) եւ մօտաւորապէս 2 Քիլօ Մեթր դէպի հարաւ գտնուող համանուն գիւղը, ապա դէպի Գեչրլու գիւղը։ Շարունակելով հարձակումը թրքական ուժերը օրուայ վերջին գրաւեցին նաեւ Վերին Քոլիպէկլու (այժմ՝ Ակնալիճ գիւղի տարածքին մէջ) բնակավայրը եւ երկաթգիծին ուղղութեամբ յառաջացան մինչեւ Ղամըշլու կիսակայարանը (այժմ՝ Զարթօնք գիւղի տարածքէն ներս) Երեւանէն 20 Ք․Մ․ հեռաւորութեան վրայ։ Երկաթգիծին երկարութեամբ արշաւող թրքական ոjժերուն նպատակն էր յառաջանալ դէպի Զանգիպասար (այժմու՝ Մասիս աւանը)։ Այսպիսով անոնք երկաթգիծէն հարաւ գտնուող Հայկական զօրաջոկատներուն, տեղի բնակչութիւնը եւ մօտաւորապէս 100,000 արեւմտաՀայ գաղթականութիւնը պիտի դնէին Երեւանէն բեկանուելու եւ կոտորածի մատնուելու սպառնալիքին տակ, Սակայն Ղամըշլուէն արեւելք, Արտաշար գիւղին մօտ տեղակայուած հրամանատար-հարիւրապետ խորէն Իգիթխանեանի հրետանային մարտկոցը կարողացավ թշնամւոյն գամել իր դիրքին։ Հակառակ նահանջին, արաքսի քանդուած կամուրջներուն ձախափնեայպաշտպանութիւնը նշանակալիօրէն ոյժովցաւ։ Նոյն ժամանակին, Երեւանէն արագօրէն ռազմաճակատ տեղափոխուեցան օրեր առաջ համալրումին ղրկուքած Հայկական զօրաջոկատները։ Երեւանեան զօրախումբի հրամանատար Մովսէս Սիլիկեանը իր սպայակոյտի պետ գնդապետ Ա․ Վեքիլեանի հետ մշակեց մարտավարական ծրագիր մը հակայարձակող թրքական ոյժերուն Սարդարապատէն ետ շպրտելու։ Մայիսի 21-ի իրիկուան Սարդարապատի ճակատին գործող բոլոր զօրաջոկատներուն տրուեցաւ յաջորդ օրուայ իրենց մարտական առաջադրանքը՝ ռազմական գործողութիւնները կատարել համակարգուած։ Սարդարապատի ճակատին կռուող Հայկական զօրքի կազմին մէջ էին 5-րդ եւ 6-րդ գունդերը, 2-րդ յատուկ կիսաբաժինի Կարաքիլիսայի հետեւակ գունդը (փոխգնդապետ Արեշան), անկանոն զօրքի հետեւակ գունդը, Եզիտիական հեծեալ գումարտակը, արեւմտաՀայ կամաւորական ջոկատները, հրետանային 4 մարտկոցներ։ Մայիսի 21-ի լոյս 22-ի գիշերը Մօլլապայազետ գիւղի շրջանին մէ հայ աշխարհազօրայինները եւ Ջանգիր Աղայի գլխաւորութեամբ Եզիտիական 300 հոգինոց հեծեալ ջոկատը փոխհրաձգութեան մէջ մտան թրքական զօրքի եւ այդտեղի զինուած անկանոն խումբերուն հետ անոնց արգիլելով թեւերէն ու թիկունքէն հարուածել հայկական զօրամասերուն։ Այդ հրաձգությունը Տօոլուխանեանին եւ Փէրէկրէոսթովին հնարավորութիւն ընձեռեց մարտական կարգի բերելու իրենց գունդերը, իսկ հարիւրապետեր Սերգօ Աթանեսեանին եւ Վլատիմիր Սաքքիլարիին առիթ էր դասաւորելու իրենց հրետանին։ Հայկական զօրքի վճռական հակահարուածը գլխաւորեց Երեւանեան զօրախումբի փոխհրամանատար, Սարդարապատի ճակատին կռուող ոյժերուն հրամանատար, գնդապետ Դանիէլ Պէկ-Փիրումեանը։ Մայիսի 22-ի կանուխ առաւոտեան անոր ընդհանուր հրամանատարութեամբ հայկական ոյժերը ամբողջ ճակատով յարձակումի անցան Քիւրաքանլու, Քիորփալու, Հայի Զեյվա, Ղուրտուղուլի գիւղերու բնագիծերէն։ Յարձակումը կատարուեցաւ կեդրոնին մէջ գտուող 5-րդ եւ 6-րդ գնդերուն կողմէն, որոնք յաջողեցան Ղամիշլուի պահեստին քով հրետանիի եւ գնդացիրերու աջակցութեամբ ոչնչացնել թրքական առաջապահ զօրքերը։ Մասնաւրոապէս Խ․ Իգիթխանեանի, Նիքօլայ Քլիչի եւ Ս․ Աթանեսեանի ղեկավարութեան տակ գտնուող ռազմական մարտկոցները, որոնք դիրքաւորուած էին ռազմաճակատին մօտիկ բլուրներուն վրայ, ինչպես նաեւ տարբեր զօրամասերու գնդացիրային ստորաբաժանումները յաջողեցան ճնշել օսմանեան հրետանային կրակը եւ կորուստներ պատճառել անոնց հետեւակային եւ հեծելազօրային շարքերուն, ինչը հնարաւորութիւն տուաւ հայ հետեւակին եւ աշխարհազօրին ամբողջ ոյժով անցնիլ հակայարձակման։ Փէրէքրէսթովի կամաւորական գունդը, Իգտիրի, Զէյթունի եւ Խնուսի ջոկատները, 1-ին յատուկ հեծելազօրային գունդը կողքերէն եւ թիկունքէն հարուածներ հասցուցին օսմանցիներուն։ Թրքական ոյժերը դիմադրելու փորձեր ըրին, որոնք կարգ մը կետերու մէջ ներգրաւուեցան սուիններու մարտերու մէջ, սակայն մեծ կորուստներ կրելէն ետք ստիպուած եղան փախչիլ։ Շարունակելով յառաջխաղացումը Հայկական զօրամասերը օրուայ ընթացքին ետ գրաւեցին Կեչրլուն, Մոլլապայազէտը, Սարդարապատ գիւղն ու կայարանը եւ այնկէ աջ գտուող դաշտային շրջանը։ Հայկական զօրքերուն աջ թեւին 5-րդ գունդի մէկ գումարտակ առաւօտ կանուխ յարձակեցաւ Կոշ-Թալիշ ուղղութեամբ եւ մինչեւ երեկոյ մղուած մարտերով ազատագրեց Ուջան ու Կոշ գիւղերը։ Օրուայ մարտերու ժամանակ թրքական առաջապահ ոյժերը ամբողջովին ջախջախուեցան կորսնցնելով աւելի քան 500 զինուոր, սպանուած ու վիրավոր։ Հայկական զoրքերը յաղթանակ տանելով, յառաջ շարժուեցան 15-20 Ք․Մ․։ Մայիսի 22-ին պարտութիւն կրելէն ետք թրքական ոյժերը օգտուելով այն առիթէն որ հայերը իրենց սկզբնական նպատակներէն չշեղելու համար դադրեցան հետապնդել իրենց, նահանջեցին դեպի Արաքս կայարան, դիրքաւորուելով մօտակայ բլուրներուն վրայ։ Յաջորդ օրերուն կայարանէն դէպի հիւսիս գտուող 449 (Տուլկի-թապա) եւ 440 (Չիմնի Գիր) բարձրադիր վայրերը երկու կողմերուն համար ալ մեծ մարտավարական նշանակութիւն ունէին։ Մայիսի 23-ին Սարդարապատի գլխաւոր ճակատին մարտական գործողութիւններ տեղի չունեցան, միայն ձախ թեւին Իգտիրէն նահանջած զօրաջոկատը մարտի բռնուեցաւ Ճաֆարապատին քովը։ Այդ մարտին յաղթելէն ետք Իգտիրի զօրաջոկատը միաւորուեցաւ Սարդարապատի զօրաջոկատին հետ Դանիել Պէկ-Փիրումեանի ընդհանուր հրամանատարութեան ներքոյ, իսկ Արաքսի կամուրջներուն պաշտպանութիւնը վստահուեցաւ 2-րդ յատուկ հեծեալ Զէյթունի գունդին ստորաբաժանումներուն, որոնք որպէս պահեստազօր տեղակայուած էին Շահրիար գիւղին մէջ։ Ճակատին միւս ուղղութիւններուն մէջ կողմերը զբաղուած էին իրար դիրքերու հետախուզութեամբ եւ մարտակազմերը յետագայ գործողութիւններուն պատրաստելով։ Մայիսի 22-ին եւ 23-ին զօրքերուն աջակցելու համար ճակատ այցելեցին խումբ մը հոգեւորականներ Գարեգին եպիսկոպոս Յովսեփեանի եւ Զաւէն արքեպիսկոպոսի գլխաւորութեամբ։ Մայիսի 22-ի վճռական մարտէն առաջ հանդիպելով 5-րդ գունդի զինուորներուն եւ ոգեւորիչ ճառ արտասանելով, Գարեգին եպիսկոպոս Յովսեփեանը Պողոս Պէկ-Փիրումեանի հրամանատարութեամբ կռուող գունդը մկրտեց «Մահապարտներ» անունով։ ==== Ընդհանուր իրադրութիւնը ճակատամարտի առաջին օրերուն ==== Մայիսի 22-ի մարտերէն ետք զօրախումբի հրամանատար Մովսէս Սիլիկեանը իր տրամադրութեան տակ եղած զօրաջոկատներուն մէկ մասը (6-րդ գունդը, 2-րդ հեծեալ գունդը, անկանոն զօրքի հեծեալ գունդը եւ այլ ստորաբաժանումներ) շտապ տեղափոխեց Բաշ (Հայերէն՝ Վերին)-Ապարանի ճակատ, կանխելու այդ ուղղութեամբ Երեւանի վրայ արշաւող թրքական զօրքերու առաջխաղացքը։ Սարդարապատի ճակատին հայերու առաջին յաղթանակը բեկումնային նշանակութիւն ունեցաւ, ոչ միայն զօրքին մարտական տրամադրվածութիւնը բարձրացնելու ու յետագայ յաղթանակներուն համար, այլեւ Երեւանի նահանգի բնակչութեան ու արեւմտահայ գաղթականներուն խուճապային տրամադրութիւններուն յաղթահարելուն համար։ Մայիսի 24-ին սպարապետ Մովսէս Սիլիկեանը ճակատամարտին զինուորագրուելու կոչով դիմեց ժողովուրդին․ Երեւանէն ու շրջակայ գիւղերէն բնակչութիւնը ջուր եւ սննդամթերք, այլ ահնրաժեշտութիւններ կ՛ուղարկէր ռազմաճակատին կռուողներուն։ Սարդարապատի ճակատին առաջին պարտութենէն ետք յաջողութիւն գրանցելու եւ յառաջխաղացումը դիւրացնելու նպատակով թրքական հրամանատարութիւնը որդեգրեց հայկական զօրքերու թիկունքը թիւրքաբնակ գիւղերու խռովութիւններով թուլցնելու մարտավարութիւնը։ Հայերուն հակայարձակումին առաջին օրը, մայիսի 22-ին այսպիսի խռովութուն եղավ Դաւալու - Ղամարլու շրջանին մէջ։ Այդ օրը, երբ անվտանգութեան նկատառումներով Դաւալուի հայ բնակչութիւնը շոգեկարգով տեղափոխուեցաւ Ղամարլու, տեղափոխութիւնը ապահովող Վանի 4-րդ գունդը ճամբու առջեւէն եւ ետեւէն ենթարկուեցաւ շրջակայ թրքական եւ քրտական գիւղերու հրոսակախումբերուն (շուրջ 5,000) զանգուածային յարձակումին։ 5 ժամ տեւած կռիւը յատկապէս կատաղի էր Աւշար եւ Շիրազլու գիւղեու մատոյցներուն մէջ, որոնք գրաւեց հայկական զօաջոկատը։ Սակայն օրուայ վերջին գունդը կեդրոնացաւ Եոււա գիւղին մէջ։ Հայկական կողմը տուաւ 37 զոհ (նահատակ ու վիրաւոր), թուրքերը 100-է աւելի։ Յետագայ օրերուն, մինչեւ Սարդարապատի ճակատամարտի աւարտը եւ մինչեւ Յունիսի սկիզբներուն Դիլիջանի ճակատը մեկնիլը, Ղամարլուի շրջանը վերահսկող Վանայ 4-րդ գունդը պաշտպանեց Երեւանեան զօրախումբին թիկունքը Շարուրի կողմէն, ինչպէս նաեւ ձախողեցուցին թրքական զօրքի այդ շրջանի Արաքսի գետանցումի փորձը։ ==== Յետագայ մարտնչում ==== Մայիսի 24-ին թրքական կողմը յարձակում մը ձեռնարկեց, բայց Հայկական հրետանիի դիպուկ կրակոցներէն ծանր կորուստներ կրելով ետ շպրտուեցաւ։ Երկու կողմերուն ելման դիրքերը մնացին անփոփոխ։ Պարտութիւնները եւ ծանր կորուստները ծածուկ պահելու համար թրքական հրամանատարութիւնը հորինիեց կեղծ պատմութիւն մը թրքական զինվորական աստիճանաշարին ընկղմելու մասին եւ տարածեց իր մամուլին միջոցով։ Մարտերէն ետք Մ․ Սիլիկեանի հրամանով տեղի ունեցաւ հայկական ուժերու վերախմբաւորում։ Կենդրոնական Սարդարապատ-Արաքս կայարանի ուղղութեամբ դիրքաւորուած էին հայկական գլխաւոր հարուածային ոյժերը, 5-րդ հրաձգային գունդի վաշտերը, ինչպէս նաեւ 1-ին յատուկ հեծեալ գունդի մէկ հեծելավաշտ, երեւանեան զօրախումբի սպայակոյտի պահակապան վաշտը։ Ձախ թեւին երկաթգիծէն հարաւ, Սարդարապատ եւ Մոլլապայազէտ գիւղերու ուղղութեամբ տեղակայուած էին անկանոն հետեւակ գունդը, 1-ին յատուկ հեծեալ գունդին միւս ստորաբաժանումները, երկրորդ մարտկոցի չորս հրանօթ, Քիարիմարխ գիւղին մէջ, Իգտիրի զօրաջոկատը (Վանի 1-ին եւ 2-րդ գունդերը), այնուհետեւ, 2-րդ յատուկ հեծեալ (Զէյթունի) գունդը, Կարաքիլիսայի գունդը, Մակեդոնի եւ Թռուցիկ Յովսէփի կամաւորական ջոկատները, Արաքսի ափամերձ շրջաններուն մէջ։ Սարդարապատի ջոկատի աջ թեւին կեդրոնական ուղղութեան առաջապահ զօրամասերէն աւելի ետ քաշված, արագ զօրաշարժերու համար նախատեսուած ուժերն էին՝ Խզնաուզի մէջ տեղակայուած Երզնկայի գունդը եւ Խնուսի ջոկատէն կէս վաշտ, եւ Կոշի մէջ տեղակայուած Մակուի գումարտակը եւ Կարաքիլիսայի գունդին մէկ վաշտ։Աջ թեւի առաջապահ դիրքերուն մէջ Արագածի լանջերուն, հարիւրապետ Պանդուխտի կամաւորական հեծելաջոկատն էր։ Սարդարապատի ջոկատի կազմին մէջ 5-րդ գունդի կարգ մը ստորաբաժանումներ առանձնացուած էին որպէս ընդհանուր պահեստազօր, Վերին Կուլիբեկլիի (Ակնալիճ գիւղի շրջանէն ներս) եւ Թուրքի-Զեյւա գիւղերուն մէջ։ Մայիսի 25-ին 5-րդ գունդի առաջապահ ստորաբաժանումները հրետանային 4 մարտկոցներու եւ հարիւրապետ Տաճատ Հովակիմեանի գնդացրային ջոկատի աջակցութեամբ գրոհեցին 440-րդ եւ 449-րդ բարձունքները։ Սակայն հայկական ոյժերը թուրքերուն համառ դիմադրութեան առջեւ յայտնուեցան եւ կորուստներ տալով, նահանջեցին իրենց ելման դիրքերը։ Այդ ընթացքին հայերու ձախ զորասիւնը Սարդարապատ գիւղից երկաթգիծի երկարութեամբ գրոհեց դէպի Արաքս կայարան եւ մօտ 3 Ք․Մ․ հեռաւորութեամբ կանգ առաւ, թուրքերուն առաջապահ զօրամասերու համառ դիմադրութեան դիմաց յայտնուելով։ Կը պարզուի որ Արաքս կայարանին մէջ տեղակայուած է թշնամիին բաւական ոյժեղ խմբաւորում մը, ինչը հայկական հետախուզութիւնը զեկուցած էր, ազդարարելով թէ թուրքերուն հիմնական ոյժերը կանգնած են Ղարաբուրուն կայարանին եւ Ներքին Թալինին մէջ։ Մայիսի 26-ի կանուխ առաւօտուն թիկունքէն առաջ քաշուեցան 5-րդ գունդի պահեստային վաշտերը։ Զօրախումբի հրամանատար Մովսէս Սիլիկեանի ռազմական գործողութիւններու ծրագիրով կը նախատեսուէր աջ, կեդրոնական եւ ձախ զօրասիւներու համադէպ յարձակումով գրաւել Արաքս եւ Ղարաբուրուն կայարանները եւ երկաթգիծէն աջ ու ձախ, Արագածի լանջերէն մինչեւ Ախուրեանի ափերը ամբողջ տարածքով գրոհելով թշնամւոյն ետ մղել դէպի Աղեքսանդրապոլ։ Նոյն օրը առաւոտուն 5-րդ գունդի առաջին գումարտակը իր հրամանատարի անձնակազմի-ղեկավար Վարդան Ջաղինեանի կամայական հրահանգով անյաջող յարձակում մը ձեռնարկեց Չիմնի Ղըռ (440) բարձունքին վրայ եւ տալով մեծ կորուստներ, ներառեալ ինքը՝ Ջաղինեանը, ետ քաշուեցաւ դէպի ելման դիրքերը։ Ճակատի մiւս հատ6ածներուն գործողութիւններ տեղի չունեցան, միայն գնդապետ Ա․ Պերեկրէսթովի կամաւորական գունդը գնդացիրներով հարուածեց Արաքս կայարանին մէջ տեղակայուած թրքական ուժերուն։ Մայիսի 25-26ի անյաջող գրոհներէն ետք Մովսէս Սիլիկեանը նոր ծրագիր մը մշակեց. Խզնաուզի եւ Կոշի մէջ տեղաւորուած զօրաջոկատներու արագ զօրաշարժ կատարել եւ թուրքերուն գրաւած բարձունքները թիկունքային հարուածներով աջակցիլ ճակատային գրոհներուն։ Միաժամանակ հիմնական ճակատի կեդրոնական եւ ձախ թեւերը ոյժեղացուեցան թիկունքէն յառաջ քաշուած Իգտիրի գունդի եւ կամաւորական գունդի պահեստային ոյժերով։ Մայիսի 27-ի լուսաբացին Խզնաուզի ջոկատը սկսաւ զօրաշարժ կատարել եւ արդէն կէսօրին յաջողութեամբ շրջանցեց թրքական առաջապահ ուժերուն ձախ թեւը։ Նոյն ժամանակ Խզնաուզի ջոկատէն աջ յարձակող Կոշի ջոկատը, չկարողանալով յաղթահարել թուրքերի դիմադրութիւնը, Ներքին Կալակուտ (Պարտիզակ գիւղէն արեւմուտք) գիւղին քով, ստիպուած կանգ առաւ։ Որպէս օգնութիւն Երզնկայի գունդի հրամանատար գնդապետ Կ․ Հասան-Փաշաեանը ղրկեց երկու վաշտ։ ժամը 9-ին, Սարդարապատի գլխաւոր ճակատին Հայկական հրետանային ստորաբաժանումները կէս ժամ հզօր հարուածներ կը հասցնեն թշնամիի դիրքերուն, մարտադաշտի միւս հատուածէն ճնշելով հրետանային եւ գնդացիրային ստորաբաժանումներու կրակը։ Անկից ետք կեդրոնական ջոկատները յարձակումի կ՛անցնին թշնամիի դիրքերուն վրայ սպասելով թիկունքէն յարձակումի մը։ Գնդապետ Դանիէլ Պէկ-Փիրումեանը, զօրքին ոգեւորելու համար զինուորական համազգեստի կարմիր աստառը դուրս դարձուցած, անձամբ ղեկավարեց կռիւը։ Խզնաուզի ջոկատը, թրքական ձախ թեւը կէսօրին շրջանցելէն ետք, կտրուկ հակեցաւ դեպի հարավ, դուրս գալով 440 եւ 449 բարձունքներու թիկունքը։ Մարտավարական այս փայլուն զօրաշարժէն ետք հարձակումի անցան Սարդարապատի ջոկատի կեդրոնական ուղղութեան հիմնական ոյժերը եւ Երզնկայի գունդի աջակցութեամբ մօտաւորապէս ժամը 14-ին վերջապէս կարողացան գրաւել այդ եւ յարակից միւս բարձունքները։ Նոյն օրը Պէրէկրէսթովի ձախ զորասիւնը, երկաթգիծի երկարութեամբ յարձակելով, գրաւեց Արաքս կայարանը, իսկ երեկոյեան նաեւ Մաստարա կիսակայարանը (այժմու՝ Դալարիկ գիւղը), ուր կանգ առաւ։ Իսկ Պանդուխտի հեծեալ ջոկատը, Ներքին Կալակուտէն հարաւ յարձակումի անցնելով, Կոշի ջոկատի եւ Խզնաուզի օգնութեան հասած վաշտերուն հետ միասին յաղթահարեց թրքական ոյժերու դիմադրութիւնը, ապա խորին ճեղքում մը իրականացուց դէպի հիւսիս-արեւմուտք։ Մայիսի 27-28ին, ճնշելով թշնամիին մանր ջոկատները, Պանդուխտի ջոկատը սրընթաց ռազմարշավով Թալինի, Գիուզլուի եւ Քիրմըզլուի վրայօք հասաւ մինչեւ Սոգիութլու, ուր անոր միացաւ այդտեղի 1000 հոգինոց ջոկատը։ Հայերը թշնամիէն գրաւեցին մէկ հրանօթ, մեծ թիւով գերիներ վերցուցին։ Եւ այսպէս Մայիսի 27-ի վճռական մարտերու ընթացքին թուրքերը կատարեալ պարտութիւն կրեցին, խուճապահար նահանջելով դէպի Ղարաբուրուն կայարան-Ղարաբուրուն լեռ գիծը։ Ճակատամարտը շահած, սակայն հանգստի կարիք ունեցող Սարդարապատի ջոկատը հրաման ստացաւ կանգ առնել եւ ամրանալ Մաստարա կիսակայարանին բարձունքներուն վրայ։ Այդ օրուայ ընթացքին Մարգարայի քով ետ մղուեցաւ նաեւ Արաքսը գետանցել փորձող քուրտական 100 հոգինոց հրոսակախումբ մը։ Մայիսի 27-28-ի գիշերը հայկական ոյժերը յառաջանալով հասան Ղարաբուրուն կայարան-Կարմրասար լեռ գիծը։ Իսկ Մայիսի 28-ի ցերեկը Ղարաբուրուն-Աշնակ բնագիծին տեղի ունեցած կարճատեւ մարտէն ետք, դարձեալ չդիմանալով հայկական կողմի գրոհներուն, թուրքերը սկսեցան նահանջել դեպի Արագած կայարան, Ղրմըզլու, Վերին-Աղջաղալա, բայց այդ բնագիծին եւս չդիմանալով, շուտով ետ մղուեան դէպի աւելի հիւսիս։ Այդ օրուայ մարտերու արդիւնքով հայկական կողմը գրաւեց Ղարաբուրուն եւ Արագած կայարանները, ինչպէս նաեւ Ներքին ու Վերին Թալինները եւ Մաստարան, իսկ հայկական հետախուզական ջոկատները հասան մինչեւ Անի կայարան, պարզելով որ մինչեւ Անի եւ Աղին կայարաններ թրքական ոյժեր չկան, բոլորը կը նահանջեն։ Սակայն յաջորդ օրը՝ մայիսի 29-ին, մեծ համալրում ստանալով, թուրքերը հակայարձակումի անցան Արագած կայարանի վրայ։ Հայկական առաջապահ ոյժերը, թրքական հրետանիի ճնշումին, եւ թրքական հեծելազօրի կողմէն ձախ թեւի շրջանցումի վտանգին տակ յայտնուելով ստիպուած նահանջեցին եւ ամրացան Ղարաբուրուն կայարանին մէջ։ Մինչդեռ ռազմաճակատի աջ թեւին հայկական ոյժերը ամբողջ օրը ծանր մարտեր մղեցին Շիրվանջուղ գիւղին կից։ Ճիշդ այդ օրը՝ մայիսի 29-ին, Երեւանեան զօրախումբի հրամանատար սպարապետ Մովսէս Սիլիկեանը երկրորդ անգամ կոչով դիմեց զօրքին ու ժողովուրդին դէպի Աղեքսանդրապոլ յաղթական մարտերը շարունակել յորդորելով։«­Հա­յե՛ր։ ­Մեր քա­ջա­րի զօր­քե­րի հե­րո­սա­կան գոր­ծու­նէու­թիւ­նը շա­րու­նակ­ւում է, եւ թիւրք զօր­քե­րը նա­հան­ջում են։ ­Մենք պէտք է յետ առ­նենք Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լը, ո­րը այն­պէս նեն­գօ­րէն գրա­ւե­ցին թիւր­քե­րը։ Մեր բո­լո­րիս մտքե­րը ամ­բող­ջո­վին պէտք է սե­ւե­ռած լի­նեն դէ­պի Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լը. մենք պէտք է յետ առ­նենք այն եւ ա­պա միայն թիւր­քե­րի հետ բա­նակ­ցու­թեան մէջ մտնենք հաշ­տու­թիւն կնքե­լու հա­մար։ ­Մեզ բո­լո­րիս շատ լաւ պէտք է յայտ­նի լի­նի, թէ ո՛ր աս­տի­ճա­նի գրգռո­ւել է ան­կուշտ եւ միա­ժա­մա­նակ թոյլ թիւրք կա­ռա­վա­րու­թեան ա­խոր­ժա­կը։ ­Նա պա­հան­ջում է ամ­բողջ Ա­խալց­խա­յի, Ա­խալ­քա­լա­քի, Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լի եւ Էջ­միած­նի գա­ւառ­նե­րը՝ Էջ­միա­ծին վան­քի հետ միա­սին եւ Ե­րե­ւա­նի, ­Նա­խի­ջե­ւա­նի գա­ւառ­նե­րի մեծ մեծ մա­սը։ ­Մի­թէ՞ մենք պէտք է տա­նենք այդ­պի­սի ա­նար­գանք։ ­Մի­թէ՞ հեշտ ու հան­գիստ սրտով պէտք է տանք թշնա­մուն մեր հայ­րե­նի հո­ղե­րը, որ կե­րակ­րել, կե­րակ­րում են եւ պի­տի կե­րակ­րեն մեզ, եւ մեր սրբա­տե­ղին՝ ­Սուրբ Էջ­միա­ծի­նը։ Ո՛չ, եր­բեք, հա՛յ ժո­ղո­վուրդ, դու չպի­տի թոյլ տաս այդ­պի­սի ա­նար­գանք։ Եւ այդ ա­նար­գան­քը, տե­ղի չի ու­նե­նայ, ե­թէ մենք հաս­նենք մին­չեւ Ա­լեք­սանդ­րա­պոլ։ ­Քի՛չ է մնա­ցել մին­չեւ Ա­լեք­սանդ­րա­պոլ, հար­կա­ւոր է միայն օգ­նել խրա­մատ­նե­րում գտնո­ւող մեր քա­ջե­րին, եւ մի ե­րեք-չորս օ­րից յե­տոյ մենք կը հաս­նենք մեր նպա­տա­կին։ Արդ, ու­րեմն, մի՛ դան­դա­ղէք, հա­յե՛ր, շտա­պով խմբո­ւե­ցէ՛ք խիտ ու հա­մե­րաշխ շար­քե­րով, վռնտե­ցէ՛ք թշնա­մուն մեր հայ­րե­նի ա­րիւ­նա­ներկ հո­ղից, եւ թո՛ղ ձեզ հետ լի­նի մեր յետ­նորդ­նե­րի օրհ­նու­թիւ­նը։ Դէ­պի՛ զէնք բո­լորդ։ Դէ­պի՛ Ա­լեք­սանդ­րա­պոլ»։ (Աշխատանք // Գ․ տարի, Չորեքշաբթի, 5 (23) Յունիս, 1918, թիւ 5 (205) - Մովսէս Սիլիկեան)Սակայն Պաթումիի մէջ Հայկական պատուիրակութեան կողմէն թրքական եռօրեայ ժամկէտով վերջնագիրի ընդումէն ետք (Մայիսի 26-29) նոյն օրը զինադադար հաստատուեցաւ։ Սպարապետ Թովմաս Նազարբէկեանի հրամանով Հայկական բոլոր զօրքերու յարձակումները դադրեցան։ Այս մէկը ազդարարեց Սարդարապատի ճակատամարտին վերջը։ Զինադադարի եւ յարձակումին դադրեցնելուն մասին լուրը խիստ դժգոհութեամբ ընդունուեցաւ ինչպէս Սարդարապատի ճակատի զինուորներուն, այնպէս ալ հրամանատարական կազմին կողմէն։ Ըստ Հայկական հրետանի հրամանատար գնդապետ Քրիստափոր Արարատեանի․ թէեւ զինադադարի հաստատումին ժամանակ Երեւանեան զօրախումբին դրութիւնը մեծապէս նպաստաւոր էր, սակայն Ղարաքիլիսայի ճակատին Հայերուն կրած լիակատար անյաջողութիւնը ստիպեց դադարեցնել յարձակումը, քանի որ Երեւանը բաց կը մնար հիւսիս-արեւելքէն հակառակորդի ներխուժումին առջեւ։ Ըստ կարգ մը տեսակետներու, Սարդարապատի ճակատին յարձակումին դադարեցումը կապուած էր նաեւ Հայկական կողմի զինապահեստներուն գրեթէ պարապ ըլլալաուն եւ միւս կողմէն թրքական ոյժերուն համալրումներ ստանալէն ետք հակայարձակումին անցնելուն վտանգով։ Պաթումիի մէջ զինադադարի հաստատումէն ետք Սարդարապատի ճակատին կարգ մը հատուածներուն մէջ մարտական գործողութիւնները շարունակուեցան, սակայն մեծ փոփոխություններ տեղի չունեցան։ Պաթումի հաշտութեան պայմանագիրի կնքումէն ետք Յունիսի 14-ին, Հայկական բոլոր ոյժերը իրենց դիրքերէն ետ քաշուեցան պայմաագիրին մէջ կարգուած սահմանագիծը։ Սարդարապատի մարտին, թրքական կորուստները հասան 3,500-ի մինչդեռ Հայկական կողմի կորուստները շատ աւելի քիչ էին, թէեւ ճշգրիտ տուեալներ չկան։ == Արդիւնք == Սպարապետ Սիլիկեանը, օսմանեան զօրքերու չարաչար պարտութենէն ետք կ՛ուզէր շարունակել յառաջխաղացքը այն յոյսով որ պիտի կարենար զանոնք վտարել Աղեքսանդրապոլէն ու Կարսէն։ Սակայն գրեթէ անմիջապէս, ան կը տեղեկանայ թէ Թիֆլիսի մէջ Հայոց Ազգային Խորհուրդի եւ օսմանցիներու միջեւ տեղի ունեցած բանակցութիւններուն մասին, եւ զօրաբանակի հրամանատար Թովմաս Նասարբեկեանէն հրաման կը ստանայ ռազմական գործողութիւնները դադարեցնելու։ Թէեւ այն ժամանակ Ազգային խորհուրդի անդամները լայն քննադատութեան ենթարկուեցան, սակայն այս որոշումը կայացուցին քանի որ զինամթերքի պահեստները սպառուած էին, եւ օսմանյան հրամանատարները նոր համալրումներ ստացած էին։ Սարդարապատի իննօրեայ մարտը լմնցաւ Հայոց լիակատար յաղթանակով, ինչի արդիւնքով թշնամին 50-65 Ք․Մ․ ետ ջախջախուեցաւ, եւ Երեւանի անմիջական սպառնալիքը վերացաւ։ Սարդարապատի ճակատամարտին Հայոց յաղթանակը, Վանաձորի (Ղարաքիլիսա) եւ Վերին-Ապարանի յաղթութիւններուն կողքին, մեծ դեր խաղցաւ թուրքերուն արեւելեան Հայաստան ներխուժումը ձախողցնելուն մէջ։ Հերոսամարտը փրկեց արեւելեան Հայաստանի բնակչութիւնը, արեւմտեան Հայաստանէն այդէղ հաստատուած տարագրեալներուն կողքին։ Այս յաղթանակը ոչ միայն նպաստեց Երեւանի մէջ քաղաքական եւ հասարակական կազմակերպութիւններուն եւ գործիչներուն դերակատարութեան աճին (մինչ այդ Երեւանը փոքր քաղաք մըն էր), այլ անիկա դրաւ նորանկախ Հայստանին հիմքը։ Սարդարապատի, Վերին-Ապարանի (Բաշ, արտայայտութիւնը թրքերէն է՝ Baş) եւ Ղարաքիլիսէ-ի (Վանաձոր) մէջ Օսմանցիներու պարտութիւններէն ետք, եւ Հայոց յաղթանակները հնարաւոր դարձուցին «Հայոց Ազգային Խորհուրդ»-ին հայտարարել «Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան» անկախութիւնը հռչակել։ Թէեւ Հայերուն կողմէն ընդունուած Պաթումի Դաշնագրի (4 Յունիս 1918) պայմանները դժնդակ էին, բայց Հայոց զօրքերը կարողացան դիմակայել մինչեւ 1918-ի վերջերը՝ Համաշխարհային Առաջին Պատերազմի աւարտը, երբ օսմանեան-թուրքերը ստիպուեցան ետ-քաշուիլ շրջանէն։ == Ժառանգութիւն == Սարդարապատի իննօրեայ ճակատամարտը մեծ տեղ կը գրաւէ Հայկական պատմական յիշողութեան մէջ։ Ան աւարտեցաւ հայերու լիակատար յաղթանակով, որուն արդիւնքով թշնամին ջախջախուեցաւ ու ետ շպրտուեցաւ 50-65 Ք․Մ․, վերացաւ Երեւանին սպառնացող անմիջական վտանգը։ Յաղթանակը վճռական դեր խաղաց Արեւելեան Հայաստանի դէմ թրքական զօրքերու արշաւանքի մասնակի ձախողումին եւ մասնաւորապէս միւս ճակատներուն վրայ՝ Բաշ-Ապարանի յաղթական հակահարուածին եւ Ղարաքիլիսայի հերոսական պաշտպանութեան գործին։ Սարդարապատի հերոսամարտը տեղի բնակչութեանն ու Արեւմտահայ գաղթականներուն փրկեց անխուսափելի ջարդերէն։ Կազմակերպչական մեծ ջանքերու գինով տարած հաղթանակը նպաստեց նաեւ Երեւանի մէջ գործող քաղաքական ու հասարակական կազմակերպութիւններու, ինչպես նաեւ ղեկավար մարմիններու եւ առաջատար գործիչներու դերին ամրապնդումին․ փաստացի հիմք դրուեցաւ նորահռչակ Հայաստանի Հանրապետության կայացումին։ Խորհրդային միութեան (Սովետական) պատմագրութեան մէջ այս հերոսամարտը շատ չնչին ուշադրութեան արժանացած է մինչեւ Ե․ Սթալինի մահը։ 1960-ականներուն կարգ մը Խորհրդային պատմաբաններ սկսան խօսիլ ճակատամարտի կարեւորութեան մասին, Բաշ Ապարանի ու Ղարաքիլիսայի ճակատամարտերու կողքին։ Առ ի օրինակ, Խորհրդային ռազմական պատմաբան Եւկենի Ֆ․ Լուտշուվէթը, կը պատմէ թէ այս մարտերը տարուած են «Հայկական Դաշնակցական Ուժերուն» կողմէն (թէեւ ամբողջ ազգը, այօ Դաշնակցութեան ղեկավարութեամբ բայց բոլոր ոյժերու մասնակցութեամբ տարաւ այս մարտը)։ Իւան Բաղրամեանը, Խորհրդային միութեան բանակի մարշալ մը, եւ ինքը ճակատամարտին մասնակներէն մէկը, կը պատմէ հերոսամարտի նշանակութեան մասին յետեւեալ բառերով՝ «Սարդարապատի ճակատամարտին նշանակութիւնը մեծ է... Եթէ անոնք [հայկական ուժերը] այդտեղ չյաղթէին օսմանցիներուն, անոնք պիտի շարունակէին շարժը դէպի Էջմիածին եւ Երեւան՝ Հայաստանէն ոչինչ կը մնար, ոչ մէկ բան կը փրկուէր… Հայերը յաղթեցին եւ անոնց շնորհիւ մեր ազգը պահպանեց իր գոյութիւնը Հայաստանի ներկայիս սահմաններուն մէջ»։ 1965 թուականին Հայոց ցեղասպանութեան հիսուներորդ տարեդարձի նշումէն ետք, Խորհրդային (Սովետական) իշխանութիւնները համաձանեցան, ճակատամարտի վայրին մօտ Հայոց յաղթանակին նուիրուած յուշահամալիրին շինելուն։ Ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայէլեանին յանձնարարուեցաւ յուշարձանին ուրուագծումը զորու կառուցումը աւարտուեցաւ 1968 թուականին։ Սարդարապատի, Վերին-Ապարանի եւ Ղարաքիլիսայի հերոսամարտերը միահամուռ կը կոչուին «Մայիսեան Հերոսամարտեր»։ Ամէն տարի, Մայիսի 28-ին, Հայաստանի Նախագահը կ՛այցելէ յուշահամալիրը։ Այդ օրուայ ընթացին մշակոյթային եւ ռազմական (մինչեւ 2018թ․) միջոցառումներ տեղի կ՛ունենան։

Ջրական (Ճապրայիլ)

Ջրական (ազրպէյճանական անունը Ճապրայիլ, ազրպ.՝ Cəbrayıl, յայտնի է նաեւ իբրեւ Մեխակաւան), բնակավայր Արցախի Հանրապետութեան Հատրութի մէջ։ Օգոստոս 1993-ի վերջը հայկական զինուած ուժերը ազատագրած են Ճապրայիլ շրջանը։ Անիկա ներկայիս Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Հատրութի շրջանի մաս կը կազմէ։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան վարչական բաժանման համաձայն՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութենէն ներս վերցուած են ազրպէյճանական վարչական միաւորները։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Սպանիոյ Գերագոյն Դատարանի Նախագահ

Սպանիոյ Թագաւորութեան գերագոյն դատարանի նախագահ կամ դատական ընդհանուր խորհուրդի նախագահ (սպ.՝ residente del Tribunal Supremo), բարձրագոյն դատական մարմին Սպանիոյ Թագաւորութեան մէջ, որու ձեռքը կեդրոնացուած է երկրի արդարադատութեան համակարգը։ Կը համարուի Սպանիոյ բարձրագոյն կառավարական երեք պաշտօնեաներէն մէկը՝ օրէնսդիր քորթէսի նախագահի եւ գործադիր կառավարութեան ղեկավարի հետ միասին։ Առաջին անգամ գերագոյն դատարանի նախագահի պաշտօնը Սպանիոյ մէջ ձեւաւորուած է 1812-ին, իսկ առաջին պաշտօնավարողը եղած է Ռամոն Փասատա ի Սաթօն։ Գերագոյն դատարանի ներկայի նախագահն է Քարլոս Լեսմէս Սերանոն, որ բարձրագոյն մարմինը կը նախագահէ 2013-էն ի վեր։ == Գործառոյթներ == Սպանիոյ Սահմանադրութեան 598-րդ յօդուածը կը սահմանէ երկրի գերագոյն դատարանի նախագահի սահմանադրաիրաւական կարգավիճակն ու գործառոյթները։ Անոնք են՝ ներկայացնել դատական գերագոյն խորհուրդը նախագահել պալատի եւ մշտական կոմիտէի անդամներու հանդիպումները, որոշումներ կայացնել անաչառ քուէարկութիւններու անցկացման վերաբերեալ սահմանել դատական մշտական կոմիտէի նիստերու օրակարգը լիցենզաւորել փաստաբաններու եւ շնորհել համապատասխան սահմանադրաիրաւական կարգավիճակով ուղղորդել դատական ​​ընդհանուր խորհուրդի արդիւնաբերական մարմիններու գործունէութիւնը օրինական կերպով ուղղորդել դատական բարձրագոյն խորհուրդին գերագոյն դատարանի վարոյթներու քննութեան ժամանակ տեղեկանալ ազգային հետախուզական կեդրոնի ստացած տեղեկութիւնները, որոնք կ՛ազդեն Սահմանադրութեան 18.2-րդ եւ 3-րդ յօդուածներու համապատասխան մասերով։ Գերագոյն դատարանի պալատներու մագիստրատորի փոխարէն անոր բացակայութեան կամ բացարկի պարագային կայացնել վճիռ։ յանձնարարել եւ պաշտօնէն ազատել Նախագահի աշխատակազմի ղեկավարին կամ հաղորդակցութեան վարչութեան պետին, ինչպէս նաեւ նախագահի աշխատակազմի յետագայ աշխատակազմին: պալատի հետ համատեղ ընտրել գերագոյն դատարանի փոխնախագահին, գլխաւոր քարտուղարին եւ գլխաւոր քարտուղարի տեղակալին։ Վերջին երկուքի պարագային՝ հարկ եղած ժամանակ դադարեցնել նաեւ վերջինիս գործունէութիւնը։Սպանիոյ Սահմանադրութեան 589-րդ յօդուածը գերագոյն դատարանի նախագահին կ՛օժտէ հետեւեալ լիազօրութիւնը․ առաջադրել եւ նշանակել գերագոյն դատարանի փոխնախագահին։ === Ենթակայութիւն === Գերագոյն դատարանի նախագահը կախում ունի նախագահող կառավարութենէն, որ կը ղեկավարէ կառավարութեան գործող ղեկավարը։ Որպէս նախագահող քարտուղարութիւն կրնայ հանդէս գալ գերագոյն դատարանի եւ դատական մասնաճիւղի գլխաւոր խորհուրդը։ == Ընտրակարգ == Սպանիոյ Սահմանադրութեան 586-րդ յօդուածը կը սահմանէ թագաւորութեան գերագոյն յատուկ նախագահի եւ խորհուրդի գումարման եւ ընտրութեան ընթացակարգը։ Սոյն յօդուածին մէջ բովանդակուած է հետեւեալը․ Նախագահը կ՛ընտրուի խորհուրդի լիագումար նիստով, իսկ անոր թեկնածութիւնը կ՛առաջադրուի այն պարագային, եթէ ան ստացած է պալատի անդամներու երեք հինգարորդի փաստացի վստահութիւնը։ Ընտրութիւններէն ետք տուեալ անձին այդ պաշտօնին կը նշանակէ Սպանիոյ թագաւորը, որուն կը յաջորդէ միապետի եւ պետութեան խորհրդանիշներու առջեւ երդմնակալութեան արարողութիւնը։ == Տես նաեւ == Սպանիոյ Գերագոյն Դատարան == Ծանօթագրութիւններ ==

Ռեզա Զարրապ

Ռեզա Զարրապ (պարս․՝ رضا ضراب, թրք.՝ Rıza Sarraf, անգլերէն՝ Reza Zarrab; ծնած 12 Սեպտեմբեր 1983 Թաւրիզին մէջ, Իրան), թուրքիացի գործարար: Ունի քառակի՝ Իրանի, Ազրպէյճանի, Թուրքիայի, Մասետոնիոյ քաղաքացիութիւն: == Կենսագրութիւն == Զարրապ ծնած է Թաւրիզ իրանեան ազրէյճանցիներեւ ընտանիքին մէջ եւ հասակ առած է Ազրպէյճանի եւ Թուրքիոյ մէջ։ Ապա Իսթանպուլին մէջ բնակուելով ստացած է Ազրպէյճանի եւ Թուրքիոյ երկքաղաքացիութիւն: 2008-ին Ռեզա Զարրապը ամուսնացած է թրքուհի պոպ աստղ Էպրու Կիւնտեշին հետ (թրք.՝ Ebru Gündeş) եւ ունեցած է զաւակ մը 2011-ին: == Գործունէութիւն == Անոր հայրը, Հոսէյն Զարրապ, սերտ կապեր ունեցած է Մահմուտ Ահմատինեժատին հետ, Իրանի նախագահը եղած է 2005-էն մինչեւ 2013-ը: ՄՆ ֆինանսներու գերատեսչութիւնը Հոսեյն Զարրապը մեղադրած է ԱՄՆ պատժամիջոցները խախտելով $9.1 միլիոնի վնաս պատճառելու մէջ: Ան իր գործարարութիւնն սկսած է Թուրքիոյ մէջ իր ընկերութիւնով, որուն անունն էր Royal Maritime A.S. եւ որ հիմնած էր իր եղբայր Մոհամետ Զարրաֆին հետ 2010-ին: Զարրապի վարորդը Թուրքիոյ մաքսային անվտանգութեան գործակալութեան կողմէ 2011-ին ձերբակալուած է Թուրքիայէն դէպի Ռուսիա ճամբորդելիս $150 միլիոն կանխիկ ճամպրուկի մէջ տեղափոխելու համար, սակայն, ետոյ ան ազատ արձակուած է Թուրքիոյ պաշտօնեաներուն կողմէ: Հափանին տարածած էր փողերու ճամպրուկներով իր նկարները Ֆէյսպուքին մէջ: Ազգային անվտանգութեան գործակալութիւնը յետագային 2013 Ապրիլին կը պնդեր վարչապետ Էրտողանի աշխատակազմի անդամներու հետ Զարրապի կաշառային կապերու մասին: Զարրապը Յունիս 1 2007-ին շնորհուած է Թուրքիոյ «բացառիկ» քաղաքացիութիւն Թուրքիոյ Նախարարներու խորհուրդի որոշումով: Մեղադրական եզրակացութեան մէջ ան կը մեղադրուի Թուրքիոյ քաղաքացիութիւն ստանալու համար $1.5 միլիոն կաշառք տալու: == Ձերբակալութիւն == 19 Մարտ 2016-ին ան ձերբակալուած է Միացեալ նահանգներուն մէջ միջազգային քրէական կազմակերպութեան անդամ ըլլալու մեղադրանքով: Ան մեղադրուած է Իրանի յանդէպ ՄՆ պատժամիջոցները շրջանցելու մէջ եւ փողերու լուացման մէջ անօրինական քրէական արարքներու օգնելով Իրանը խոսափելու պատժամիջոցներէ ներգրաւելով այն ժամանակուայ Թուրքիոյ վարչապետ, ներկայիս նախագահ Ռեճեփ Թայիփ Էրտողանի աշխատակազմի նախարարները: == Տե՛ս նաեւ՝ == Պապաք Զանճանի == Ծանօթագրութիւններ ==

Երկիրներու ցանկը ըստ սեռերու յարաբերակցութեան

Սեռերու յարաբերակցութիւնը տղամարդկանց եւ կանանց քանակներու յարաբերութիւն է։ Այստեղ ներկայացուած է Սեռերու յարաբերակցութիւնը ըստ երկիրներու կամ շրջաններու։ == Մեթոտաբանութիւն == Աղիւսակը յղուած է «Աշխարհի փաստերու գիրքէն»։ Այն ցոյց կու տայս տղամարդկանց քանակի յարաբերութիւնը կանանց քանակին, որ գնահատուած է Կեդրոնական Հետախուզական Վարչութեան տուեալներէն։ Այնուամենայնիւ կան տուեալներու անհապատասխանութիւն «Աշխարհի փաստերու գիրքի» եւ տեղական ժողովրդագրական տուալներու։ Օրինակ՝ ըստ «Աշխարհի փաստերու գիրքի» տուալներով Զուիցերիոյ ծննդեան պահուն տղաներու եւ աղջիկներու յարաբերակցութիւնը 1,05 է, մինչդեռ ըստ Զուիցերիոյ Դաշնային վիճակագրական գործակալութեան՝ 1,07։ Նոյն իրավիճակն է Շուէտի, Նորվեկիոյ, Իրլանտայի, Հնդկաստանի եւ Ճափոնի մէջ։ Մէկէն բարձր գործակիցը կը նշանակէ, որ մէկ կնոջը կ'իյնայ 1-է աւելի տղամարդ։ 1-էն ցածր գործակիցի դէպքին՝ հակառակը։ Երբ գործակիցը 1 է կը նշանակէ, որ տղամարդիկ եւ կանայք հաւասար քանակի են։ Աշխարհի միջինը 1,01 է։ == Երկիրներ == Ստորեւ աղիւսակը ներկայացուած է տղամարդկանց քանակի յարաբերակցութիւնը կանանանց քանակին։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Արտեմիս (աստուածուհի)

Արտեմիս (հին յուն․՝ Ἄρτεμις), յունական դիցաբանութեան մէջ՝ որսորդութեան եւ պտղաբերութեան միշտ երիտասարդ աստուածուհին էր։ Նաեւ Լուսինի աստուածուհին էր (իսկ անոր եղբայրը՝ Ափոլլօն, կը մարմնաւորէ Արեւը)։ Արտեմիսը Զեւսի ու Լեթոյի դուստրն էր։ Ինչպէս Ափոլլօն, ան եւս ծնած էր Տելոս կղզիին մէջ։ Ափոլլօն եւ Արտեմիսը երկուորեակներ էին։ Արտեմիս hին յունական աստուածներէն ամէնէն շատ յարգուածներէն էր, իսկ Եփեսոսի անոր տաճարը՝ Հին աշխարհի եօթ հրաշալիքներէն մէկը: Արտեմիսին խորհրդանիշներն էին՝ նետն ու աղեղը, կապարճը եւ որսորդական դանակները, իսկ եղնիկն ու նոճին անոր համար նուիրական էին։ Ան մանուկներու եւ կիներու հովանաւորն ու պաշտպանն էր: Կ'ենթադրուի, որ ան կը հիւանդացնէր զիրենք, ապա կը դարմանէր: Արտեմիս կը պաշտուէր նաեւ իբրեւ ծննդաբերութեան եւ մանկաբարձութեան գլխաւոր աստուածուհիներէն մէկը: Արտեմիս նախընտրած էր կոյս մնալ եւ երդուած էր երբեք չամուսնանալ: == Տրոյայի պատերազմին մասնակցութիւնը == Արտեմիս Տրոյայի պատերազմին ունեցած է բաւական մեծ դերակատարութիւն։ Իր մօր եւ եղբօր նման, զորս Տրոյայի մէջ կը պաշտէին, Արտեմիս տրոյացիներուն կողմնակից էր։ Դէպի Տրոյա յոյներուն արշաւանքին ընթացքին, Արտեմիս կը հանդարտեցնէ ծովը եւ կը կասեցնէ յոյներուն յառաջխաղացքը, մինչեւ որ գուշակ մը կու գայ եւ անոնց կ'ըսէ, որ աստուածուհիին սիրտը կրնան գրաւել Ակամեմնոնի (Agamemnon) դուստրը՝ Իֆիկենիան (Iphigéneia) զոհաբերելով։ Ակամեմնոն օր մը աստուածուհիին խոստացած էր, որ անոր կը զոհաբերէ իր ունեցած ամէնէն նուիրականը՝ Իֆիկենիան, սակայն աւելի ուշ դրժած էր իր խոստումը։ Ըստ կարգ մը առասպելներու, Իֆիկենիան կրնայ ողջ մնացած ըլլալ եւ Արտեմիս զինք տարած՝ Տաւրոս եւ յանձնած քահանաներուն կա՛մ ալ ան դարձած է Արտեմիսին անմահ ուղեկիցը: == Աստղագիտութեան մէջ == Արտեմիսին ի պատիւ իրենց անունները ստացած են (105) Արտեմիս եւ (395) Տելիա աստղակերպերը։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Կիրակոս Գանձակեցի

Կիրակոս Գանձակեցի (1203, Գանձակի շրջան - 1271), հայ պատմիչ եւ եկեղեցական գործիչ։ == Կենսագրութիւն == Ծնած է «յաշխարհն Գանձակայ», ոչ թէ բուն Գանձակին մէջ. «աշխարհն Գանձակայ» տարածքային-վարչական շատ ընդարձակ բաժանում մըն էր, որ իր մէջ կ'ընդգրկէր նաեւ Արցախի քանի մը գաւառներ։ Մանուկ հասակէն, 1209-1212-ին հաւանաբար, ուսումնառութիւնը սկսած է Մխիթար Գոշի՝ Նոր Գետիկի դպրոցին մէջ։ Կիրակոս Գանձակեցի հոն մնացած է, ըստ երեւոյթին, մինչեւ 1215-1216 թուականները։ Այնուհետեւ մեկնած է Խորանաշատ վանքի դպրոցը, զոր հիմնած էր Գոշի աշակերտ՝ Յովհաննէս Վանականը։ 1225-ին Խորեզմի սուլթան Ջալալէդդինը կ'ասպատակէ նաեւ Տաւուշը, ուր կը գտնուէր Խորանաշատ վանքը։ Այս մէկէն ետք հնարաւոր չ'ըլլար այնտեղ շարունակել կրթութեան գործը։ Յովհաննէս Վանականը իր աշակերտներուն հետ կը տեղափոխուի Լորուտ գիւղին մօտ փորել տուած քարայրը եւ կը շարունակէ ուսուցանել աշակերտները։ Սակայն 1236-ին մոնկոլ Մոլար Նուինիի հրոսակները կը հասնին մինչեւ Տաւուշ, կը գրաւեն զայն եւ կը կողոպտեն քարայր-դպրոցն ու հոն ապաստանած ժողովուրդը։ Ուսուցչապետ Յովհաննէս Վանականն ու անոր աշակերտներէն քանի մը հոգի գերի կը բռնուին։ Քանի մը ամիս ետք Յովհաննէս Վանական կ'ազատի, իսկ Գանձակեցի անմիջապէս փախուստի կը դիմէ։ Գերեւարութեան ատեն ան կը ծանօթանայ մոնկոլ-թաթարական սովորոյթներուն, նաեւ անոնց լեզուին, որոնց վերաբերեալ, աւելի ուշ՝ բաւական նիւթ կը հաղորդէ «Պատմութիւն Հայոց» աշխատութեան մէջ։ 1236-ին կը հաստատուի Նոր Գետիկի վանքին մէջ։ Հոն կը մնայ երկար ատեն։ 1260-ին ան հաւանաբար հոն էր. այդ մէկը կը վկայէ վանքին վիմագիր արձանագրութիւնը։ Գանձակեցի պարբերաբար եղած է մերձակայ կեդրոնական վանքերուն մէջ, այդ թուականին եւ Հաղբատի մէջ, Վարդան Արեւելցի խնդրած է գրել «Մեկնութիւն Երգոց երգոյն» աշխատութիւնը։ Կիրակոս Գանձակեցի մինչեւ կեանքին վերջը զբաղած է մատենագիտական աշխատանքով։ Մահացած է 1271-ի աշնան, հաւանաբար Նոր Գետիկի վանքին մէջ, ուր թաղուած է։: == Գործերը == Կիրակոս Գանձակեցիի անունով մեզի հասած են երեք գործեր, որոնց մէջ կարեւորագոյնը «Պատմութիւն Հայոց»ն է։ «Պատմութիւն»ն ունի անգլերէն, վրացերէն թարգմանութիւններ։ Միւս գործերն են «Վարք Պօղոս եպիսկոպոսի» եւ «Տօնացոյց»։ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՈՑ.- Կը սկսի Գրիգոր Լուսաւորիչէն։ Իր գործը սկզբնական շրջանին կը ծանրանայ եկեղեցական դէմքերու եւ դէպքերու վրայ, ապա կը սկսի գրել քաղաքական դէպքերու մասին։ Իր պատմութեան կարեւորագոյն մասը կը սկսի գրել իրեն ժամանակակից անձերու մասին, որոնք 1195-1265 թուականներու միջեւ են։ Այս շրջանի պատմութեան աղբիւրներն են այդ օրերու կարեւոր դէմքեր ինչպէս՝ Հեթում Ա. թագաւոր, Պռօշ իշխան, եւ այլն։ Գանձակեցիի պատմութիւնը մեզի շատ կարեւոր տեղեկութուններ կու տայ յատկապէս Զաքարեան եղբայրներու, Կիլիկիոյ հայոց թագաւորութեան առաջին շրջանի եւ թաթարներու մասին։ Գանձակեցիի գործին մէջ կան նաեւ կարեւոր թիւով եւ արժէքով գիրեր, թուղթեր, նախորդ հեղինակներու կողմէ գրուած՝ ինչպէս Ներսէս Շնորհալիի խոստովանութեան գիրը։ == Աշխատութիւններ == Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրութեամբ Կ. Մելիք-Օհանջանեանի, Երեւան, 1961: == Գրականութիւն == Առաքելեան Վ. Դ., Կիրակոս Գանձակեցի (Մահուան 700-ամեակի համար).- «Պատմա-բանասիրական հանդէս», 1972, № 1 . էջ 48-62։ John Andrew Boyle, Kirakos of Ganjak on the mongols,- Central Asiatic Journal, 1963, vol. 3. no. 3, pp. 200-214. == Ծանթագրութիւններ ==

Արմենակ Խանփերեանց

Արմենակ Խանփերեանց (զօրավար Սերգէյ Խուդիակով, 25 Դեկտեմբեր 1901 (7 Յունուար 1902), Մեծ Թաղեր, Շուշիի գաւառ, Ելիզավետպոլ Նահանգ, Ռուսական Կայսրութիւն - 18 Ապրիլ 1950(1950-04-18), Մոսկուա, Խորհրդային Միութիւն), ռազմարուեստի խոշորագոյն դէմքերէն, Խորհրդային Միութեան օդագնացութեան մարշալ, կարմիր բանակի օդային ուժերու ընդհանուր հրամանատար (1944)։ == Կեանք եւ գործունէութիւն == Ծնած է Արցախի Մեծ Թաղլար գիւղը, 1902-ին: 14 տարեկանին, աւարտելով հայրենի ծխական դպրոցը, մեկնած է Միջին Ասիոյ Մերվ քաղաքը, մօրեղբօր մօտ աշխատելու․ սակայն չգտնելով զայն, անցած է Պաքու եւ անդամագրուած է Կարմիր բանակին: Զինուորական ուսումը ստացած է Թիֆլիսի զինուորական վարժարանին մէջ, որմէ ետք անցած է Ուքրանիա, ուր աւարտած է օդային ուժերու ռազմական վարժարանը: Բ. Աշխարհամարտին, Խանփերեանց նշանակուած է Ռուսիոյ Արեւմտեան ճակատի օդային ուժերու ընդհանուր հրամանատար: Այս ժամանակահատուածին, զօրավարի պաշտօնէն բարձրացած է Մարաջախտի աստիճանին եւ յաղթանակով աւարտած է իրեն վստահուած պարտականութիւնը: 1945-ի Փետրուարին մասնակցած է Եալթայի վեհաժողովին, իբր Ռուսիոյ զինուորական խորհրդատու: Գերմանիոյ պարտութենէն ետք, նշանակուած է արեւելեան ռազմաճակատի հրամանատար եւ վարած է Ճափոնի դէմ օդային ճակատումները: Պատերազմի աւարտէն անմիջապէս ետք, Դեկտեմբերին զրպարտուած է իբր հայրենիքի դաւաճան: Հինգ տարիներու վրայ երկարող դատավարութենէ ետք, Ստալինի եւ Բերիայի հրահանգով, գնդակահարուած է 1950 Ապրիլ 18-ին: == Ծանօթագրութիւններ ==

1695 թուական

1695 թուական, ոչ նահանջ տարի, 17րդ դարու 95րդ տարին է == Դէպքեր == == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1695 ծնունդներ == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1695 մահեր Յունուար 1՝ Նահապետ Ագուլեցի (ծն.1629), վաճառական, բարերար

Հայկազն Եագուպեան

Եագուպեան Հայկազն (1865, Կեսարիա - 1915 (տարագրութեան մէջ)), հայ ուսուցիչ: Որդին էր վեր. Քերոբէ Եագուպեանի: Նախակրթութիւնը ծննդավայրին մէջ ստանալէ յետոյ 1879-ին կը մտնէ Այնթապի Կեդրոնական Թուրքիոյ Գոլէճը, որուն շրջանը աւարտած է 1883-ին եւ դառնալով Կեսարիա՝ նոյն տարին հիմը դրած է Հայ-Բողոքականներու Արգէոս Բարձրագոյն Վարժարանին եւ տերուէ տարի մէկ դասարան աւելցնելով՝ 1887-ին տուած է իր առաջին ընթացաւարտները: 1887-ին հետեւած է Պէյրութի բժշկական համալսարանին, որուն ընթացքին 2 ու կէս տարի հետեւելէ ետք ստիպուած է կիսահատ թողուլ առողջական պատճառներով եւ դառնալ Կեսարիա, ուր տարի մը հանգիստ ընելէ վերջ՝ կազդուրուած 1891-ին վերստին կը ստանձնէ Արգէոս Բարձր. Վարժարանին ուսուցչապետութիւնը: 1903-1906 Պրուսա կ’երթայ ուսուցչական պաշտօնով եւ 1901-1911-ին դարձեալ Կեսարիոյ մէջ Արգէոս Բարձր.Վարժարանին ուսուցչապետ կ’ըլլայ: 1911-ին կը ստանձնէ Աւետերականներու դպրոցին տնօրէնութիւնը որ մինչեւ 1915 կը շարունակէ, միեւնոյն գիտութեանց դասերը ստանձնելով Միացեալ Ուսումնարանի մէջ: == Աղբիւրներ == Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վարդ. Պոտուրեան, 1939, Պուքրէշ, Հատոր Դ., էջ 641: Հայ Կեսարիա, Ալպօյաճեան, էջ 1186:

Լուսաբեր (ամսագիր)

«Լուսաբեր», մանկապատանեկան, գրական-գեղարուեսաական, մանկավարժական պատկերազարդ ամսագիր։ Լոյս տեսած է 1949-1971 թուականներուն, Թեհրանի մէջ։ Արտօնատէր-խմբագիր՝ Ա. Մուրադխանեան, յետագային խմբագրած է Ա. Գառոնէն (Ա. Տէր-Պաղտասարեան)։ Տպագրած է հայ եւ օտար դասականներու ստեղծագործութիւններ, արձակ եւ չափածոյ գործեր, պիեսներ, երգեր։ Ներկայացուցած է գրականութեան եւ արուեստի նշանաւոր գործիչներու (Կոմիտաս, Պետրոս Ադամեան, Աւետիք Իսահակեան, Ստեփան Զօրեան եւ ուրիշներ) կեանքն ու գործունէութիւնը, ծանօթացուցած Հայաստանի պատմական յուշարձաններուն, երեխաներուն ուսուցանել վարուելակերպի կանոններ։

Կապար

Կապար, քիմիական տարր մըն է, որուն նշանն է Pb (լատ.՝ Plumbum-էն), կարգահամարը 82 է, հիւլէական զանգուածը՝ 207.2: Դիւրահալ, արծաթափայլ մետաղ է։ == Պատմութիւն == Կապարը յայտնի եղած է Ք.Ա. 6-7 հազար տարի առաջ, Միջագետքի, Եգիպտոսի եւ աշխարհի հնագոյն այլ երկիրներու ժողովուրդներուն: Կապարէն կը պատրաստէին արձաններ, կենցաղային իրեր, իսկ հռոմէացիները՝ նաեւ ջրատար խողովակներ։ Ալքիմիագէտները կապարը անուանած են Սաթուրն եւ գրած են այդ մոլորակի նշանով։ Կապարի միացութիւնները՝ «կապարի մոխիրը»-(PbO), կապարի ճերմակը [2PbCO3.Pb(OH)2] օգտագործած են Հին Յունաստանի եւ Հռոմի մէջ՝ որպէս դեղորայքի եւ ներկերու բաղադրամաս։ Հրազէնի յայտնաբերումէն յետոյ կապարէն պատրաստած են գնդակ։ Հռոմէացի բանաստեղծ Վիթրուվիւսը գրած է կապարի՝ առողջութեան վնասին մասին եւ գրողներ կ'ենթադրեն, որ կապարային թունաւորումը մեծ դեր խաղցած է Հռովմի կայսրութեան կործանման ժամանակ: Այն, որ Յուլիոս Կեսարը ունեցած է ընդամէնը մեկ ժառանգ այնպէս, ինչպէս որ կ'ենթադրուէր անոր անպտղութիւնը, կը վերագրուի կապարային թուանւորմանը: Այլ հետազօտողներ կը քննադատեն ատանկ ենթադրութիւնները նշելով զոր օրինակ, ոչ բոլոր որովայնային ցաւերը կը յառաջանան կապարային թունաւորումէն: Կապարի թունաւոր յատկութիւնը նշած են տակաւին Ք. Ա. Ա. դարուն՝ յոյն բժիշկ Տիոսկորիտեսը եւ Պլինիոս Աւագը: Մեծամորի պեղումներու ժամանակ (1965-1966) Ք. Ա. 3-րդ հազարամեակի շերտին մէջ յայտնաբերուած ինը համաձուլուածքներէն չորսը կը պարունակեն կապար՝ պղինձ-կապար, պղինձ-կապար-անագ, պղինձ-կապար-զինկ, պղինձ-կապար-անագ-զինկ։ == Բնութենական Յատկութիւններ == Կապարը կապտա-գորշ, ծանր մետաղ է, ճկուն՝ եւ փափուկ (կը կտրուի դանակով, կը քերծուի եղունգով)։ Հալման ջերմաստիճանը 327,4°C է, եռմանը՝ 1725°C, խտութիւնը՝ 11340 քկ/մ3։ Հիւլէի արտաքին ելեկտրոնային թաղանթի կառուցուածքը 6s26p2 է, միացութիւններուն մէջ՝ երկարժէք կամ քառարժէք։ Կապարի առանձնայատկութիւններն են մեծ խտութիւնը, փափկութիւնը, կռելիութիւնը եւ առաձգականութիւնը։ Միւս մետաղներու համեմատ ունի թոյլ ելեկտրահաղորդականութիւն. պինդ դիմացկուն է եւ ունի օրկանական նիւթերու հետ փոխազդեցութեան մեջ մտնելու ընդունակութիւն։ Այլ մետաղներու չնչին քանակութիւնները նշանակալիօրէն կը փոխեն կապարի յատկութիւնները՝ պղինձի, ծարիրի փոքր քանակութեան աւելցումը կը մեծցնէ համաձուլուածքի ամրութիւնը եւ կը բարելաւէ կարծրութեան հանդէպ դիմադրողականութիւնը։ Քանի մը այլ մետաղներ նոյնպէս կը բարելաւեն միայն կարծրութիւնը, ինչպէս, զոր օրինակ, քատմիումը, անագը կամ թեղղուրը։ Անանկ մետաղներ, ինչպէս քաղիոնը կամ կաղկիոնը, նոյնպէս ունին ատանկ յատկութիւն, սակայն, անոնք կը թուլցնեն քիմիական կայունութիւնը։ Միւս կողմէ, կապարի պարունակութիւնը զգալիօրէն կը տկարացնէ նիւթերի որակը, օրինակ՝ կապարի փոքր քանակութիւնը կը նուազեցնէ պողպատի առաձգականութիւնը։ == Քիմիական Յատկութիւններ == Կը գտնուի պարբերական համակարգի 4-րդ խումբի գլխաւոր ենթախումբին մէջ։ Կը պարունակէ փրոթոններու իւրայատուկ շարք։ Կրնայ հանդէս գալ պարզ նիւթի մը ձեւով (CAS-համարը։ 7439-92-1), զիջող, համեմատաբար ցած հալման ջերմաստիճանով, արծաթագոյն, ճերմակ մետաղ է։ Տակաւին յայտնի է հնագոյն ժամանակներէն։ == Ազդեցութիւնը մարդու առողջութեան վրայ == Կապարը, ըստ կենդանի օրկանիզմներուն վրայ ունեցած ազդեցութեան, կը պատկանի խիստ վտանգաւոր նիւթերու թիւին, այսինքն՝ կապարի անվտանգ չափաքանակ գոյութիւն չունի։ Ան մարդու օրկանիզմ կը թափանցէ կերակրափողի, շնչուղիներու, մաշկի միջոցով եւ աստիճանաբար կը կուտակուի օրկանիզմին մէջ։ Մարդու առողջութեան համար կապարի վտանգը կ'որոշուի վերջինիս թունայնութեամբ եւ օրկանիզմին մէջ կուտակուելու յատկութեամբ։ Կապարի առաւել բարձր խտութիւններ կը յայտնաբերուին թիթեղեայ պահածոյատուփերուն մէջ, թարմ եւ սառած ձկնեղէնի, ցորենի թեփի, ժելաթինի, խեցեմորթներու մէջ եւ այլն։ Կապարը թունաւոր է եւ վտանգաւոր, որ, անցնելով օրկանիզմ, չի քայքայեր, այլ՝ կը կուտակուի։ Ան կրնայ ժամանակ առ ժամանակ թափանցել արեան մէջ եւ յառաջ բերել կապարային հիւանդութիւններ։ Կաղապար:Սեղմ Պարբերական Աղիւսակ == Ծանօթագրութիւններ ==

Սամիրա Թաուֆիք

Սամիրա Ղասդին Քարամոնա, աւելի շատ յայտնի է իր բեմական անունով՝ Սամիրա Թաուֆիք (Արաբերէն՝ سميرة توفيق, ծնած՝ 25 Սեպտեմբեր 1935): Լիբանանցի երգչուհի, որ հռչակացաւ Արաբական աշխարհին մէջ մանաւանդ իր Պետեուինի գաւառաբարբառ Յորդանանեան ձեւով: Թաուֆիք նաեւ Արաբական ֆիլմեր խաղցած է: == Կենսագրութիւն == Սամիրա ծնած է Ում Հարադայն գիւղի մէջ, Սուէյտայի շրջան Սուրիա: Ան ապրեցաւ Ռմէյլի մէջ Պէյրութ, Լիբանան, ուր իր հայրը՝ Ղասթին, որ Հայ էր ծագումով, աշխատեցաւ նաւահանգիստի բանւոր: Երբ պզտիկ էր ան կը վայելէր Արաբական Դասական երգեր մտիկ ընել եւ կը սիրէր Ֆարիտ Ալ-Աթրաշ երգիչը: Ան կը մագլցէր ծառի վրայ եւ բարձր ձայնով կ'երգէր: Ան լսուեցաւ երաժիշտ Ալպերդ Ղաուիէն, , որ սիրեց իր ձայնը: Ղաուի ծանօթացուց Սամիրան Եգիպտացի երաժիշտի Թաուֆիք Պայումի, որ սորվեցուց իրեն դաուաշիհ երգի ձեւը: Պայումի նաեւ իրեն բեմի անուն տուաւ Թաուֆիք, որ կը նշանակէ արաբերէնով յաջողութիւն երբ ըսաւ իրեն Ալ Թաուֆիք Մին Ալլահ, որ կը նշանակէ յաջողութիւնը Աստուծմէ կու գայ: Իր առաջին երգը, որ Պէյրութի Ձայնասփիւռէն ելաւ այս երգը բունով երգուած էր Պայումի, որ կը կոչուէր Maskin Ya Qalbi Yama Tlaawat , որ կը նշանակէ Ոհ իմ Սիրտը, որչափ Ցաւցուցածես: Ան պայքարեցաւ յաջողութեան համար Լիբանանի մէջ, ան կը մրցակցէր Ֆէյրուզի, Սապահի եւ Ուատիհ Էլ Սաֆիի հետ, բայց ան յաջողեցաւ երբ Յորդանանի մէջ զօրացուց ինզինքը 1960ականներուն եւ 1970ականներուն ատեն: Այնտեղ Յորդանանեան Ռատիոհաղորդումի Հեղինականութիւնը աշխատցուցին իրեն բայց ան միայն պիտի երգէր Պետեուին գաւառաբարբառը: Իր Maskin Ya Qalbi Yama Tlaawat երգը նուագուած Յորդանանեան ձայնասփիւռէն իր առաջինն էր, որ կը նշանակէ Ոհ իմ Սիրտը որչափ Ցաւցուցածես: Սամիրա կատարեց իր առաջին ելոյթը Յորդանանեան Այնաթա գիւղին մէջ: Սամիրա կը կատարէր ընդհանրապէս հրափայլ, Պետեուին-ձեւի հագուստը, որ իրեն Պետեուիական ըրաւ այսպէս ըսաւ Ժօզէֆ Մասաատ, բայց իր հագուստի տեսակը, որ հագուեցաւ շատ չէր նմանէր իրական Պետեուիական հագուստի: Ան Յորդանանի մէջ հռչակուեցաւ ազգայնական-ներշնչեալ երգերու մեկնաբան: Իր ամէնէն սիրուած սիրոյ երգը եղաւ Al Eyn Mulayitain, որ կը նշանակէ Երկու Պտոյտ Դէպի Ջուր Գարուն, որ կը խօսէր գիւղաբնակ աղջիկ մը, որ կամուրջ կ'անցնէր օրուան մէջ քանի անգամ, որ ջուր կը հաւաքէր իր ընտանիքին, բայց ան իրականութեան մէջ ան տղու մըն էր որ սիրահարուած էր: Սամիրա կը համարուի առաջին կարեւոր արուեստագիտուհի, որ կը ներկայացնէ Յորդանանեան երգը եւ իրեն նշանաւոր ըրաւ Արաբական աշխարհին մէջ, եւ իր Պետեուիական ձեւը ներշնչեց ուրիշ արուեստագետները, որ իրեն հետեւին Յորդանանին մէջ Nonetheless, Samira's popularity was not matched by other Jordanian singers until the early 1990s with the singer Umar al-Abdallat.: Սամիրա վերջերս կ'ապրի Հազմիէհ, Լիբանանի մէջ։ Հազմիէհի թաղապետութիւնը իրեն պատուակալ խնճոյք ըրաւ 20 Յուլիս 2015-ին == Ծանօթագրութիւններ ==

Մխիթար Գոշի Յուշարձան (Երեւան)

Մխիթար Գոշի յուշարձանը կը գտնուի Երեւանի կեդրոնը՝ Մեսրոպ Մաշտոցի պողոտայի վերջնամասին՝ Մատենադարանի հարակին հրապարակին, տեղադրուած է 1967-ին։ Յիշուած է Երեւանի Կեդրոն վարչական շրջանի պատմութեան եւ մշակոյթի անշարժ յուշարձաններու ցանկին մէջ։ == Հեղինակներ == Քանդակագործ՝ ԽՍՀՄ գեղարուեստի ակադեմիոյ իսկական անդամ Ղուկաս Չուբարեան == Տուեալներ == Յուշարձանը կառուցուած է բազալտով, բարձրութիւնը 3,5 մեթր է։ Մատենադարանի գլխաւոր մուտքի դռնէն դէպի աջ երկրորդ արձանն է։ == Պատմութիւն == Մտածող, հասարակական գործիչ, օրենսդիր, առակագիր Մխիթար Գոշի յուշարձանի էսքիզը ընդգրկած եղած է մրցոյթով 1953 թուականին։ Տեղադրուած է 1967 թուականին Մատենադարանի մուտքի մօտ։ == Պատկերասրահ == == Տե՛ս նաեւ == Մխիթար Գոշի հուշարձան (Գոշ) Հայոց այբուբենի հուշարձան Մեսրոպ Մաշտոցի հուշարձան (Երեւան) Անանիա Շիրակացու հուշարձան (Երեւան) ‎Գրիգոր Տաթեւացու հուշարձան (Երեւան) ‎Թորոս Ռոսլինի հուշարձան (Երեւան) ‎Մովսես Խորենացու հուշարձան (Երեւան) ‎Ֆրիկի հուշարձան (Երեւան) == Արտաքին Յղումներ == Հուշարձանների տեղեկատվական շտեմարան

Քատաւալ (Փորթուկալ)

Քատաւալ (Փկ.՝ Cadaval) աւան մըն է Փորթուկալի Լիզպոն շրջանին մէջ: 2011 թուականին Քատաւալի բնակչութիւնը 14,228 էր 174.89քմ քառակուսի տարածքի մը մէջ: Ներկայ քաղաքապետը Արիսթիտէս Լուրենսօ Սէսիոն է, ընտրուած Ընկերվար-Ժողովրդավար Կուսակցութեան կողմէ: == Բնակչութիւն == == Շրջաններ == Սկզբնականօրէն, գիւղաքաղաքը բաժնուած է 7 շրջաններու («freguesias»-ներու): Ալկուներ Քատաւալ է Փէրօ Մոնիզ Լամաս է Սէրսալ Փայնօ է Ֆիկուէյրոս Թերալ Վերմելհա Վիլար == Նկարասրահ == == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Քատաւալի պաշտօնական կայքէջ. Քատաւալէն նկարներ.

Երուանդ Տէմիրճեան

Երուանդ Տէմիրճեան, (1931, Տիգրանակերտ-1 Մարտ 1996, Լիբանան), ազգային գործիչ, ուսուցիչ, տնօրէն, մանկագիր-մանկավարժ, խմբագիր, գրող, հաւատաւոր գաղափարապաշտ, Հ.Մ.Ը.Մ.-ի անխոնջ նուիրեալ եւ մտաւորական սերունդի ներկայացուցիչ: == Կենսագրութիւն == Երուանդ Տէմիրճեան տասը տարեկանին ծնողքին հետ կը փոխադրուի Հալէպ, ուր նախնական ուսումը կը ստանայ Ազգ. Կիւլպէնկեան վարժարանին մէջ, ապա երկրորդական եւ հայագիտական ուսումը՝ Ազգ. Քարէն Եփփէ Ճեմարանին մէջ: 1963-ին կը հաստատուի Լիբանան: Նոր կեանք, նոր միջավայր, նորանոր ձգտումներ զինք կը մղեն նոր թափով, նոյն հաստատակամ ոգիով նետուելու հանրային ծառայութեան զանազան մարզեր: == Մարզական կեանք == Ազգային Քարէն Եփփէ Ճեմարանի Հ.Մ.Ը.Մ.-ական ուսանողը՝ անուն մըն էր Սուրիոյ աթլեթիզմի շրջանակներուն մէջ: 800 մեթր վազքի մէջ կրկնակի յաղթանակներ տարած է Հալէպի եւ Դամասկոսի մէջ: Սկաուտ-ուսանող-մարզիկ եղբ. Երուանդը Դամասկոսի մէջ Սուրիոյ 800 մեթր վազքի մրցանիշը կը կտրէ 2 վայրկեան 11 երկվայրկեանէն Սուրիոյ դպրոցական խաղերու ընթացքին: 800-ի կողքին լաւ երեք քայլ ոստում եւ արգելարշաւ ալ կ'ընէ եւ Հ.Մ.Ը.Մ.-ի տեղական ու միջ-մասնաճիւղային մրցումներուն կը տիրանայ բազմաթիւ Ա. Բ. եւ Գ. դիրքերուն: Աթլեթիզմի կողքին կը խաղայ նաեւ ֆութպոլ, պասքեթպոլ, վոլիպոլ եւ փինկ-փոնկ: Ճեմարանի լաւագոյն աթլեթը՝ Երուանդ Տէմիրճեան իր ձեռքբերումներուն շնորհիւ կը ճանչցուի «Ճեմարանի Եղնիկը» անուանումով: Հ.Մ.Ը.Մ.-ական մարզիկ ըլլալով տարիներ շարունակ անպարտելի մնաց որպէս արգելարշաւի, մէկ քայլ ոստումի եւ հարիւր մեթր վազքի Սուրիոյ ախոյեան: == Ազգային-Միութենական Կեանք == Երուանդ Տէմիրճեան շուտով կը նետուի ազգային կեանքի յորձանուտին մէջ, ստանձնելով պատասխանատու պաշտօններ: 25 տարեկանին ան արդէն տնօրէնն էր Հալէպի Ազգային Զաւարեան վարժարանին, միաժամանակ վարիչը Հալէպահայ Ուսանողական Միութեան մինչեւ իր մեկնումը Լիբանան: Ազգային տօներու առիթով կազմակերպուած ձեռնարկներուն ամէնէն փնտռուած բանախօսն էր իր նորարար եւ հռետորական ոճով: Երբ կը խօսէր սրտէ՛ն կը խօսէր, սրտո՛վ կը կը խօսէր, սրտերո՛ւն կը խօսէր: Երբ գրէր իր հոգի՛ն կը դնէր, իր էութի՛ւնը կը կարդացուէր գրութիւններուն մէջ: Փոքր տարիքէն կ'անդամագրուի Հ.Մ.Ը.Մ.-ին, որ այնուհետեւ ամբողջ յիսուն տարի կը դառնայ իր կեանքի ամէնէն հարազատ միջավայրը: Որպէս սկաուտ, որպէս մարզիկ եւ որպէս վարչական եղբ. Երուանդ եղաւ միշտ առաջատար դիրքերու վրայ: Լիբանան հաստատուելէ ետք, տնօրէն կը նշանակուի Էշրէֆիէի Ազգ. Ղազար Չարըգ վարժարանին, ապա իր օրով եւ իր ճիգով վերանուանուած Եփրեմեան, ետքը կոչուած Գէորգ Չաթալպաշեան վարժարանին մինչեւ 1972, որմէ ետք Ազգային Վարչութեան Ուսումնական Խորհուրդին կողմէ կը հրաւիրուի վարելու լիբանանահայ ազգային վարժարաններու գործավարի պաշտօնը՝ մինչեւ իր վաղահաս մահը: Լիբանանեան ծանօթ դէպքերու ընթացքին, ան եղաւ իր ժողովուրդին հետ՝ հայաշատ թաղամասերու ինքնապաշտպանութեան գործին մէջ, ցուցաբերելով դիւանագէտ բանագնացի եւ վճռակամ ղեկավարի կեցուածք: Հ.Մ.Ը.Մ.-էն ներս, իբրեւ Պուրճ Համուտի ձեռներէց ատենապետ, Լիբանանի Շրջանային Վարչութեան անխոնջ ատենադպիր եւ Կեդրոնական Վարչութեան երկար տարիներու ժրաջան անդամ, շատ բան կը պարտինք իր նախաձեռնող ոգիին եւ կրքոտ ճիգերուն: == Գրական-Հրապարակագրական Կեանք == Երուանդ Տէմիրճեան ունի համով հոտով գրութիւններ «Արեւելք-Մարզաշխարհ»ի մէջ, «Պարտուած Ախոյեանի մը Պատմութիւնը» խորագրով: Անսահման խանդաղատանքով փարեցաւ «Մարզիկ» պաշտօնաթերթի խմբագրական սեւ եւ հեւասպառ աշխատանքին, ստորագրելով օրուան պատշաճ եւ բոլորին մատչելի ոգեշունչ խմբագրականներ: Սփիւռքահայ մամուլին մէջ սփռուած Ե. Երկաթ, Ասիացի, Գիսաւոր, Աշակերտին բարեկամը, Աստղ եւ այլ ծածկանուններու հեղինակ՝ եղբ. Երուանդ Տէմիրճեան գրական-հրապարակագրական ստեղծագործութեան վրայ եթէ աւելցնենք նաեւ Հ.Մ.Ը.Մ.-ի «Մարզիկ» պաշտօնաթերթի 73 խմբագրականները (ամփոփուած առանձին հատորի մէջ), կ'ունենանք գումարը Երուանդ Տէմիրճեան հայ մարդուն, որ աւելի քան 45 տարի իր անսակարկ մասնակցութիւնը բերաւ մեր ազգային կեանքին՝ Հալէպէն մինչեւ Պէյրութ, Լոս-Անճելըս, Սիտնի եւ այլուր, իբրեւ ուսուցիչ, տնօրէն, Լիբանանահայ Ուսումնական Խորհուրդի գործավար, մանկագիր-մանկավարժ, խմբագիր, գրող, հաւատաւոր գաղափարապաշտ եւ Հ.Մ.Ը.Մ.-ի անխոնջ նուիրեալ, որ մրցանիշակիր մարզիկի պատուանդանէն բարձրանալով հասաւ մինչեւ Միութեան հանգամանաւոր դիրքերը, հրապարակագրական աշխոյժ գործունէութեամբ միաժամանակ հիմը դնելով «Միութենական Գրականութեան»: == Պարգեւատրում == 11 Փետրուար 1996-ին, Հ.Մ.Ը.Մ.-ի Կեդրոնական Վարչութիւնը գնահատելով իր բազմամեայ վաստակաշատ ծառայութիւնը, Հ.Մ.Ը.Մ.-ի Պուրճ Համուտի մասնաճիւղի հիմնադրութեան 60 ամեակին առիթով զինք պարգեւատրեց Հ.Մ.Ը.Մ.-ի «Արժանեաց» շքանշանով: == Խօսքեր == «Հ.Մ.Ը.Մ.-ը՝ Հ.Մ.Ը.Մ. եղաւ, որովհետեւ սերունդ մը անով լիացաւ, սերունդ մը անով սերնդացաւ, սերունդ մը զայն ժառանգե՛ց: Հ.Մ.Ը.Մ.-ը՝ Հ.Մ.Ը.Մ. եղաւ, որովհետեւ եղաւ ժառանգ եւ ժառանգորդ, միաժամանա՛կ: Այս Միութիւնը ունի պատմութիւնը սերունդներու եւ ոչ թէ պատմութիւնը սոսկ միութեան մը. հետեւաբար, մէկ կամ երկու սերունդ բաւ պիտի չըլլան տալու համար պատմութիւնը այս միութեան»: «Մեծ է ու մեծ կրնայ մնալ այն ազգը, որ յարգանք կը տածէ զինք մեծ պահողներուն հանդէպ»: == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Մարզիկ, 32րդ տարի, 2013, թիւ 3(369), էջ 7 Մարզիկ, ԺԵ. տարի, 1996, թիւ 4(166), էջ 2-13

Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա

Մարդու Իրաւունքներ, Հի՛մա (անգլերէն՝ Human Rights Now!), 1988-ին վեց շաբթուան ընթացքին տեղի ունեցած քսան համերգներու համաշխարհային շրջապտոյտ «Միջազգային Ներում» ոչ կառավարական կազմակերպութեան հովանին տակ։ Նպատակն էր հասարակութեան հետաքրքրութիւնը արթնցնել «Մարդու Իրաւունքներու Համաշխարհային Յայտարարութեան» 40-րդ տարեդարձին առթիւ։ Համերգներուն մասնակցեցան համաշխարհային ճանաչում ստացած երգիչներ, ինչպէս օրինակ՝ Պրուս Սփրինկսթին եւ Ի Պանտ Սթրիթ (Bruce Springsteen and the E Street Band), Սթինկ (Sting), Փիթըր Կապրիէլ (Peter Gabriel ), Թրէյսի Չափման (Tracy Chapman) եւ Եուսու Էնտուր (Youssou N'Dour ), ինչպէս նաեւ շրջապտոյտի ընթացքին իւրաքանչիւր երկրի, ուր համերգը տեղի կ'ունենար, արուեստագէտներ։ == Տեղեկութիւններ == Մարդու իրաւունքներու համար պայքարող եւ կամ նախկին բանտարկեալ հասարակական գործիչներ, գլխաւորութեամբ Սոնի Վենքադրաթնամ (Հարաւային Ափրիկէ) հասարակական գործիչին (աքթիվիսթ) կը մասնակցին այս շրջապտոյտին։ Իւրաքանչիւր երկրի մէջ ուր համերգը կը կայանայ, հասարակական գործիչները մամլոյ խորհրդակցութեան ընթացքին կ'արծածեն Մարդու Իրաւունքներու հարցը եւ ներկաներուն կը բաժնեն իրենց լեզուին թարգմանուած «Մարդու Իրաւունքներու Համաշխարհային Յայտարարութեան» օրինակներ։ Նաեւ, տեղւոյն վրայ ներկաները կրնան ստորագրել Յայտարարութիւնը եւ անդամագրուիլ Մարդու Իրաւունքներու համաշխարհային շարժումին։ == Շրջապտոյտները == Շրջապտոյտներուն ընթացքին տրուած համերգները բացառիկ յաջողութիւն կ'արձանագրեն, մանաւանդ։ Իրենց դրօշմը ձգած են հետեւեալները (ըստ մարզադաշտի մեծութեան եւ ներկաներու թիւին)․ «Քամփ Նու» (90 000), «Ֆերենց Փուշքաս մարզադաշտ» (Նեփսթատիոն) (80 000), «Ճորճ Քենետի մարզադաշտ» (78 000), «Ռիվըր Սթէյթ մարզադաշտ» (75 000), «Հարարէ» (75 000) եւ «Աթէնքի Ողիմպիական մարզադաշտ» (70 000)։ == Համերգներուն ցուցակը == == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Մարդու Իրաւունքներու Յայտարարութիւն (անգլերէն) Միջազգային Ներում (անգլերէն) Պրուս Սփրինկսթին (յունարէն) Սթինկ(անգլերէն) Փիթըր Կապրիէլ (անգլերէն) Թրէյսի Չափման (անգլերէն) Եուսու Էնտուր (անգլերէն)

Պետրոս (անձնանուն)

Պետրոս, հայկական արական տարածուած անձնանուն։ Ծագած է յունարէն Πέτρος անունէն, որը քար կը նշանակէ։ Սա անունը տարածուած է բոլոր քրիստոնեայ ժողովուրդներու մէջ։ Եկած է Աւետարանէն։ Յայտնի դառած է Պետրոս առաքեալի անունէն: Լատինագիր ձեւն է՝ BEDROS Անունէն կազմուած է Պետրոսեան ազգանունը: == Անուն կրողներ == Պետրոս Գալֆայեան (1896 Խարբերդ-1915) երեսփոխան Պետրոս Դուրեան (1851 Կ. Պոլիս-1872) բանաստեղծ, թատերագիր Պետրոս Հաճեան (1933 Սուրիա-2012 Արժանթին) արձակագիր Պետրոս Պալթազարեան (1866 Կ. Պոլիս-1953 Իսթանպուլ) դերասան == Այլ լեզուներով == անգլերէն՝ Peter Փիթըր յուն․՝ Πέτρος սպ.՝ Pedro իտալ.՝ Pietro, Piero լաթիշ․՝ Pēteris գերմաներէն՝ Peter ռուս.՝ Пётр ուքր.՝ Петро ֆրանսերէն՝ Pierre == Ծանօթագրութիւններ ==

Մայքըլ Արլէն

Մայքլ Արլէն (անգլերէն՝ Michael Arlen, Տիգրան Գույումճեան, 16 Նոյեմբեր 1895(1895-11-16)[…], Ռուսէ, Պուլկարիա - 23 Յունիս 1956(1956-06-23)[…], ), հայազգի աշխարհահռչակ գրագէտ։ == Կենսագրութիւն == 1901 թուականին, Երբ դեռ հինգ տարու էր Տիգրան՝ հօրը հետ Լոնտոն կ'անցնի, ուր նախնական կրթութիւնը ստանալէ ետք բժշկութիւն կը հետեւի Էտինպըրկի համալսարանը: Կէս ամիս կը տեւէ սակայն իր ուսումը. կը դառնայ Լոնտոն ու ապրուստը ճարելու համար ինքզինքը կու տայ գրականութեան: Մեծ պատերազմին իբր պուլկարահպատակ՝ թշնամի կը նկատուի յաջս Անգլիական իշխանութեան, բայց իր սրտաբուխ պաշտպանողականովը կ'արտոնուի կառավարութեան ի նպաստ աշխատիլ եւ գրիչ շարժել: Պատերազմէն վերջ կը նուիրուի վիպագրական ճիւղին. եւ իր բեղուն երեւակայութեամբ եւ գրաւիչ ու խայթհամեղ ոճով յաջորդաբար կ'արտադրէ գործեր. որոնք ցոյց կու տան թէ հեղինակը բրիտանական աշխարհի բարեկեցիկ դասուն կենցաղն ու տիպարները լաւագոյնս ուսումնասիրած էր. Եւ որոնցմով աշխարհահռչակ կը դառնայ, - չէ՞ որ տիեզերական էր գործածած լեզուն, անգլիերէնը: Ահա իր սկզբնական տարիներու երկերը. Կանանչ գլխարկը, Ասպատակութիւն, Անհեթեթ կինը. Լոնտոնեան Արկածախնդրութիւն: Բոլոր անգլիական թերթերը միշտ ներբողած են հայածին Արլէն Մայքլը: Մ. Արլէն 1924-ին Միացեալ Նահանգաց մէջ լոյս ընծայեց նոր հատոր մը, Չըքնաղ Մայիս, որուն մասին Ուըրլտ թերթի քննադատը խիստ արտայայտուեցաւ սակայն, հեղինակը ներկայացնելու իբր մէկը՝ որ ժողովրդականութիւն շահելու մարմաջէն տարուած, իր գրիչին իջեցուցած է հասարակ վիպասաններու աստիճանին: Որքան որ Արլէն առիթ չէ ունեցած լեզուն սորվիլ եւ հայ մշակոյթով սնանիլ, սակայն ամէն առիթի յայտնած է հպարտութեամբ իր հայ ըլլալը: 1924-ին երբ Ամերիկա գնաց՝ ան շփում ունեցաւ իր ազգակիցներուն հետ: Միացեալ Մահանգներու թերթերէն մին «Գըրրընդ Օբինիըն» գրեց մեր ազգակցին մասին. «Մ.Արլէն նոր աստղ մըն է գրական երկնակամարին վրայ։ Այս երիտասարդ Հայը կը գրէ անգլիերէն ա'յնքան սահուն եւ խնամեալ՝ որ կարծես անգլիացի մը եղած ըլլար: Իբր զրուացաբան՝կարելի է դասել եթէ ոչ Ասքըր Ուայլտի, գէթ Մաքս Պիրպոմի շարքին»: Ն. Եորք Թայմզ, «Նրբակերտ ու ողջամիտ երկ («Կանանչ գլխարկը»), վախճանը կատարելութեան, որով ստուգիւ պիտի պարծէր մերօրեայ որեւէ վիպագիր. Հրաւէր մը անթերի արուեստի: == Երկերը == «Կանանչ գլխարկը», «Ասպատակութիւն», «Անհեթեթ կինը», «Լոնտոնեան արկածախնդրութիւն», «Չքնաղ Մայիս» (1924)։ == Աղբիւրներ == Հայ Հանրագիտակ, Մկրտիչ Վրդ. Պոտուրեան, Պուքրէշ, 1938, էջ 278 Թէոդիկ՝ Ամ. Տարեցոյց, 1926, էջ 675։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան Իտալիոյ Մասնաճիւղ

Հայկական բարդգործական ընդհանուր միութեան Իտալիոյ մասնաճիւղ, Միջնադարեան Իտալիոյ տարբեր քաղաքներուն մէջ եղած են մեծ թիւով հայ հոգեգորականներ, գործած են կրօնական միաբանութիւններ։ 14-րդ դարի սկիզբ կը յիշուի «Իտալիոյ հայերի եպիսկոպոս» եկեղեցական տիտղոսը։ 13-14-րդ դարերէն երկրի շարք մը քաղաքներուն մէջ եղած են շուրջ 40 հայկական եկեղեցի ու մենաստան, որոնք ժամանակի ընթացքին անցած են լատին կրօնական կարգերը եւ ձուլուած Իտալական հաստատութիւններու մէջ։ Միջին դարերու կառուցուած բազմաթիւ հայկական եկեղեցիններէն մինջ այսօր հայերուն կը պատկանի միայն Վենէտիքի Սուրբ Խաչ եկեղեցին որ փոխանցուած է 1717 թուականին Սուրբ Ղազար կղզին հաստատուած Մխիթարեան միաբանութեան: Սուրբ Խաչ եկեղեցին առաջին անգամ յիշուած է 1434 բուականին։ Ամբողջական նորգման ենթարկուելէ եւ ընդհարձակուելէ ետք վերաբացուած է 1982 թուականին (կարճ ժամանակով) եւ ապա՝ 1995 թուականին (1999 ապրիլին դարձեալ դադար առած է կիրակնորիայ պատարագի մատուցումը): Հայաստանեաց առաքելական եկեղեցիի Իտալիոյ հոգեւոր հովիվը (առաջին հավար հովիվ՝ Տէր Եղիշէ քահանայ Կարամեան) սկսած է գործել 1924 թուականէն, մտած է Արեւմտեան Եւրոպայի հայրապետական պատուիրակութեան կազմի մէջ։ 1937-էն մինչեւ 1952 համայնքը մնայուն հովիվ չէ ունեցած։ 1958-ին տէղի ունեցած է Սիլանի նորակարոյց Սուրբ Քառասուն մանուկ հայկական եկեղեցւոյ օծումը (կառուցուած է բարերարներ Յովհաննէս եւ Սարգիս Տիարպեքիրեան նուիրատվութեամբ, ճարտարապէտ՝ Զարի Սուրեան): Հովվական պաշտոնի կոչուած է Օշին արքեպիսկոպոս Նիկպեանը: Անոր հաջորդած են Զգոն արքեպիսկոպոս Յովսէբեանը, Ժիրայր վարդապետ Թաշճեանը, Սարգիս քահանայ Մարզպանը: Ֆլորենցիոյ հայ առեւտրականներ եւ վկաններ, հավանաբար, հաստատուած են 6-7-րդ դարերուն։ Հայերը այստեղ կառուցած են Սուրբ Մինասնավանքը, որ մինչեւ 9-րդ դարուն պատկանած է Բարսեղեան Միաբանութեան: Եկեղեցիին մէջ կայ քաղաքի պաշտպան Սուրբ Մինասի խճանկարը՝ հայ թագաւորի հանդերձանքով եւ արձանագրութեամբ (Ս. Սինասը, ըստ աւանդութեան, Հայաստանի թագաւոր հռչակուած է): Ֆլորենցեան առեւտրական համբերութիւններ ունեցած է Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեան հետ։ Անոնց մինչեւ կապերը բարգավաճած են հատկապէս 14-րդ դարուն, երբ մաքսային եւ այլ առանձնաշնորհումներ ըրած են Ֆլորենցիայի վաճարականներուն։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Պոթստամի Համագումար

Պոթստամի համագումար(անգլերէն՝ Potsdam Conference), համագումար մըն է, որ տեղի ունեցած է 17 Յուլիս-էն 2 Օգոստոս 1945-ին Գերմանիոյ Պոթստամ քաղաքին մէջ։ Ցեցիլիենհոֆ պալատին մէջ կայացած են համագումարի աշխատանքները, որուն մասնակցած են հակահիթլըրեան դաշնակցութեան երեք մեծ երկիրներու առաջնորդները՝ որոշելու յետպատերազմեան Եւրոպայի հետագայ ճակատագիրը։ Պոթստամի համագումարը դարձաւ վերջինը «Մեծ եռեակի» առաջնորդներ Իոսիֆ Սթալինի, Ուինսթոն Չիրչըլի եւ Հարրի Թրումէնի համար։ Համագումարի վերջին օրերուն Չիրչըլին փոխարինեց Քլեմընթ Էթլին։ == Պատմութիւն == Այս համագումարը երրորդ եւ վերջին հանդիպումն էր «Մեծ եռեակի» առաջնորդներ Իոսիֆ Սթալինի, Ուինսթոն Չիրչըլի եւ Հարրի Թրումընի միջեւ։ Առաջին երկուքը տեղի ունեցած էին Թեհրանի (Իրան) եւ Եալթայի մէջ (ԽՍՀՄ)։ Համագուամրի նպատակը պարտուած Երրորդ Ռայխի քաղաքական եւ տնտեսական հետագայ ճակատագիրի որոշումն էր։ Համագումարի ընթացքին քննարկուած են նաեւ հարցեր, որոնք կը վերաբերէին պարտուած քաղաքացիներու նկատմամբ վերաբերմունքին, ռազմական յանցագործներու պատիժին, ինչպէս նաեւ կրթական եւ դատական համակարգերուն մէջ փոփոխութիւններու իրականացման։ Համագումարին մասնակցած են՝ «Մեծ Եռեակի Առաջնորդներ»՝ ԱՄՆ-ու նախագահ Հարրի Թրումէն (մասնակցած է բոլոր նիստերուն), ԽՍՀՄ կոմիսարներու խորհուրդի գլխաւոր քարտուղար եւ Պաշտպանութեան պետական կոմիտէի նախագահ Իոսիֆ Սթալին, Մեծ Բրիտանիոյ վարչապետ Ուինսթոն Չիրչըլ։ Իշխանութեան փոփոխութեան պատճառով համագումարի աշխատանքներուն մասնակցած է նաեւ Չիրչըլի հակառակորդ Քլեմընթ Էթլին, Բրիտանիոյ մէջ խորհրդարանական ընտրութիւններու պատճառով։ Արտաքին գործոց նախարարներ՝ Ճէյմս Պիրնս (ԱՄՆ), Վեաչեսլաւ Մոլոտով (ԽՍՀՄ), Էնթոնի Իտէն (մինչեւ 25 Յուլիս) / Էրնեստ Պեւին (28 Յուլիս-էն) (Մեծ Բրիտանիա), ինչպէս նաեւ արտաքին գործոց փոխնախարարներ եւ նախարարութեան այլ պաշտօնեաներ։ Ռազմական գերատեսչութիւններու ներկայացուցիչներ։ԱՄՆ-ու եւ Մեծ Բրիտանիոյ պատուիրակութիւնները ժամանեցին 15 Յուլիս-ին։ Համագումարի նախօրեակին Չիրչըլը եւ Թրումէնը առանձին-առանձին այցելած էին Պերլին՝ տեսնելու Երրորդ Ռայխ-ի աւերուած մայրաքաղաքը, որ քանի մը տարի շարունակ սարսափի մէջ կը պահէր ամբողջ Եւրոպան։ ԽՍՀՄ-ի պատուիրակութիւնը՝ Իոսիֆ Սթալինի գլխաւորութեամբ 16 Յուլի«ս-ին ժամանեց Պերլին, ուր անոնց դիմաւորեց Արեւմտեան ռազմաճակատի խորհրդային զորքերու գլխաւոր հրամանատար մարշալ Գէորգի Ժուկովը։ 17 Յուլիս-ին ժամը 12։00-ին տեղի ունեցաւ քննարկում՝ մէկ կողմէ Սթալինի եւ Մոլոտովի, իսկ միւս կողմէ Հարրի Թրումէնի եւ ԱՄՆ պետքարտուղար Պիրնսի միջեւ։ Թարգմանիչն էր ԽՍՀՄ արտաքին գործոց ժողովրդական կոմիսարիատի փորձագէտ-խորհրդատու Սերգէյ Կոլունսկին։ Զրոյցի ընթացքին Թրումէնը Սթալինին վստահեցուց, որ «ան ուրախ է ծանօթանալու պրն․ Սթալինի հետ եւ կը ցանկայ հաստատել անոր հետ «այնպիսի բարեկամական յարաբերութիւններ, ինչպիսին ունեցած է գեներալիսիմուս Սթալինը նախագահ Ռուզվելտի հետ»։ Թրումէնը հաւատացած է, որ աշխարհի ճակատագիրը կը գտնուի երեք գերտիրութիւններուն ձեռքը»։ Ստալինը պատասխանեց, որ «Սովետական կողմը մշտապէս պատրաստ է առաջ շարժիլ ԱՄՆ-ոպ հետ միասին»։ 26 Յուլիս-ին Մեծ Բրիտանիոյ մէջ յայտարարուեցան խորհրդարանական ընտրութիւններուն արդիւնքները, որուն պատճառով բրիտանական պատուիրակութիւնը սկսաւ ղեկավարել Քլեմընթ Էթլին։ Չիրչըլը 28 Յուլիս-ին լքեց համագումարը։ == Պատուիրակութիւններու Տեղակայումը == Համագումարին համար յատկացուեցաւ Ցեցիլիենհոֆ պալատի 176 սրահներէն 36-ը։ Պատուիրակութիւնները տեղաւորուած էին Պոթստամի Պապելսպըրկ շրջանին մէջ։ Սովետական պատուիրակութիւնը տեղաւորուեցաւ զօրավար Էրիխ Լիւտենտորֆին պատկանող վիլլային մէջ։ Ամերիկացիներու աշխատանքային սենեակը կրոնպրինցին պատկանող ընդունելութեան սրահն էր։ Իսկ բուն աշխատանքային սենեակը կ'օգտագործուէր սովետական պատուիրակութեան կողմէ։ Ներկայիս Ցեցիլիենհոֆի մէջ կը գործէ Պոթստամի համագումարի թանգարանը, ուր կը ցուցադրուի համագումարի աշխատանքային գործընթացի գերակշռող հատուածը։ == Ղեկավարներու Միջեւ Փոխադարձ Յարաբերութիւնները == Խրիմի Համագումարին յաջորդած հինգ ամիսներու ընթացքին աշխարհի վրայ տեղի ունեցած էին մեծ փոփոխութիւններ, որոնք էապէս իրենց ազդեցութիւնը ունեցած են ղեկավարներու միջեւ յարաբերութիւններու վրայ։ 1. Խորհրդային Եւրոպան գրաւած էր Կեդրոնական եւ Արեւելեան Եւրոպան Յուլիսին Կարմիր բանակը յաջողութեամբ կը վերահսկէր Մերձպալթիկան, Լեհաստանը, Չեխոսլովաքիան, Հունգարիան, Պուլկարիան եւ Ռումանիան։ Այս երկիրներու բնակիչները, վախնալով ստալինեան զորքերու յաջող յառաջխաղացումէն, կը գաղթէին Արեւմտեան Եւրոպայի երկիրներ: Այս գաղթը կը նպաստէր այդ երկիրներու ընկերա-տնտեսական վիճակի վատթարացման։ Իոսիֆ Ստալինի անմիջական յանձնարարութեամբ համայնավար կառավարութիւն ձեւաւորուած էր Լեհաստանի մէջ։ Ստալին կը նշէր, որ Արեւելեան Եւրոպայի մէջ խորհրդային վերահսկողութեան գոյութիւնը կը պաշտպանէ տարածաշրջանը հնարաւոր յարձակումներէ եւ կ'ավելացնէ, որ խորհրդային ազդեցութեան տարածումը Արեւելեան Եւրոպայի երկիրներուն մէջ միանգամայն օրինական է։ 2. Մեծ Բրիտանիան ունէր նոր վարչապետՄեծ Բրիտանիոյ խորհրդարանական ընտրութիւններու արդիւքները յայտնի դարձան համագումարի ընթացքին։ Պահպանողական կուսակցութիւնը՝ Ուինսթոն Չիրչըլի գլխավորութեամբ իր տեղը զիջեցաւ Լէյպորիստական կուսակցութեան, որ կը գլխաւորէր Քլեմընթ Էթլին։ Այս պատճառով, համագումարին բրիտանական պատուիրակութիւնը սկսաւ ղեկավարել Քլեմընթ Էթլին։ Ուինսթոն Չիրչոլը, ի տարբերութիւն ԱՄՆ նախագահ Ֆրանքլին Տելանօ Ռուզվելտի, այլ մօտեցում ունէր ԽՍՀՄ նկատմամբ։ Ան կը կարծէր, որ Ստալին «բռնապետի կերպարանքով հրեշ է, որ կը ղեկավարէ զզուելի համակարգը»։ 3. ԱՄՆ ունէր նոր նախագահ, իսկ պատերազմը դեռ ընթացքի մէջ էր Նախագահ Ֆրանքլին Տելանօ Ռուզվելտը մահացաւ 12 Ապրիլ 1945-ին։ Փոխնախագահ Հարրի Թրումէնը ստանձնեց նախագահի լիազօրութիւններու կատարումը։ Ան մասնակցած է «Յաղթանակ Եւրոպայի Մէջ» եւ «Յաղթանակ Ճափոնի Մէջ» տօնակատարութիւններուն։ Ամբողջ պատերազմի ընթացքին Ռուզվելտ անընդհատ կը շեշտէր, որ պէտք չէ թոյլ տալ Ստալինին յառաջընթաց ունենալու Արեւելյան Եւրոպայի մէջ։ Ան կը նշէր. «Ես մեծ կասկածներ ունիմ մարդու այդպիսի տեսակի նկատմամբ, ինչպէս որ Ստալինն է» եւ կը մեկնաբանէր. «Ես կը կարծեմ, որ եթէ բան մը նուիրեմ անոր, ապա փոխադարձ նուիրատւութեուն հաստատօրէն չեմ ստանար»։ Հարրի Թրումէնը աւելի կասկածամիտ մօտեցում ունէր համայնավար հասարակարգի նկատմամբ, քան Ռուզվելտը։ Թրումէն եւ անոր խորհրդականները կը գտնէին, որ սովետական գործողութիւնները Արեւելեան Եւրոպայի մէջ թշնամական ծաւալապատկանութեան վառ դրսեւորումներ են եւ կը հակասեն Խրիմի Համագումարի պահանջներուն, որ ընդունուած էր նոյն տարուան Փետրուարին։ Պոթստամի համագումարը առաջին եւ վերջին անգամն էր, երբ Հարրի Թրումէնը հանդիպեցաւ Իոսիֆ Ստալինին։ == Վերջնական Որոշում == Գերմանիան գրաւելու նպատակով՝ դաշնակիցները կ'առաջնորդուէին ապանացիստականացման, ապառազմականացման, ժողովրդավարացման, ապակեդրոնացման եւ ապակարտելիզացման կարգախօսներով։ Առանցքային էր նաեւ Գերմանիոյ միասնականութեան հարցը։ Պոթստամի համագումարի որոշումով Գերմանիոյ արեւելեան սահմանները տեղափոխուեցան արեւմուտք՝ դէպի Օտեր-Նէյսէ հատուածը, որ 25%-ով կրճատեց երկրի սահմանները 1937-ի համեմատութեամբ։ Նոր սահմաններէն արեւելք ինկած տարածքներն էին Արեւելեան Պրուսիան, Սիլեզիան, Արեւմտեան Պրուսիան եւ Պոմերանիան: Այս մէկը հիմնականին գիւղատնտեսական տարածքներ էին, բացառութեամբ Վերին Սիլեզիոյ, որ Գերմանիոյ ծանր արդիւնաբերութեան առատութեամբ երկրորդ կեդրոնն էր։ Գերմանիոյ կողմէ արեւելք զաւթուած տարածքներուն մեծ մասը վերադարձուեցաւ Լեհաստանին: ԽՍՀՄ-ի կազմին մէջ մտաւ Արեւելեան Պրուսիոյ մէկ երրորդ մասը՝ Քիոնինգսպըրկ մայրաքաղաքով, որ հետագային անուանափոխուեցաւ Քալինինկրատի։ 1946-ի Մարտէն ձեւաւորուեցաւ Քալինինկրատի մարզը։ 22-23 Յուլիս-ին Ստալինը եւ Մոլոտովը տարածքային պահանջներ ներկայացուցին Թուրքիոյ։ Մասնաւորապէս Ստալինը կը պահանջէր Վոսփորիի եւ Տարտանելի նեղուցներու ազատականացումը եւ Արեւմտեան Հայաստանի միաւորումը ՀԽՍՀ-ին։ Այս պահանջները չպաշտպանուեցան ամերիկեան եւ բրիտանական պատուիրակութիւններուն կողմէ, սակայն վերջնական որոշումին մէջ յստակ նշուած էր, որ նեղուցներուն հարցը կարելի է որեւէ մէկ պահու վերատեսութեան ենթարկել՝ հաշուի առնելով թրքական կողմի կարծիքը։ Նշանակուեցան վնասուց հատուցումներ։ Պոթստամի համագումարի ընթացքին Ստալինը հաստատեց ԽՍՀՄ մօտեցումը այն մասին, որ ոչ ուշ Գերմանիոյ կապիտուլիացիայի օրէն երեք ամսուան ընթացքէն, ԽՍՀՄ-ը պէտք է պատերազմ յայտարարէր Ճափոնի դէմ։ Ճափոնի հետ պատերազմող ԱՄՆ-ը, Մեծ Բրիտանիան եւ Չինաստանը նոյնպէս ստորագրեցին Պոթստամի հռչակագիրը (հրապարակուած 26 Յուլիս-ին)՝ պահանջելով Ճափոնէն շուտափոյթ կապիտուլյացիա։ 8 Օգոստոս 1945-ին Խորհրդային Միութիւնը պատերազմ յայտարարեց Ճափոնի դէմ։ Համաձայնագիրին համաձայն Քորէան բաժնուեցաւ երկու մասի, որուն պատճառով հիւսիսային հատուածը անցաւ սովետական, իսկ հարաւային հատուածը ամերիկեան խնամակալութեան տակ, չնայած ամբողջ համագումարին ընթացքին քորէական հարցը չէ բացուած։ Ամենաթէժ հարցերէն մէկը, որ քննարկուած է համագումարի ընթացքին, գերմանական պահպանուած նաւատորմի բաժանումն էր։ Համագումարի վերջին օրը պատուիրակութիւններու ղեկավարները ընդունեցին յետպատերզմական խնդիրներու լուծման հռչակագիր, որ 1945-ն համաձայնեցուեցաւ Ֆրանսայի հետ, որովհետեւ վերջինս չէր հրաւիրուած համագումարին։ Համագումարի ընթացքին շարք մը հակասութիւններ եղած են մասնակիցներու միջեւ, որուն պատճառով ծագեցաւ Սառի Պատերազմը։ == Միջուկային Զէնք == Համագումարի նախօրէին ԱՄՆ կատարեց Միջուկային Զէնքի առաջին փորձարկումը Նիւ Մեքսիքօ նահանգին մէջ։ 24 Յուլիս 1945-ին Պոթստամի մէջ Թրումէնը «տեղեկացուց» Ստալինին, որ ԱՄՆ արդէն ունի «հզօր կործանարար ազդեցութեամբ զէնք»։ Ուինսթոն Չիրչըլը իր յուշերուն մէջ գրած է, որ Ստալինը ծիծաղած է, սակայն չէ հետաքրքրուած մանրամասնութիւններով։ Ատկէ ետք Չիրչըլը եւ Թրումէնը եկած են այն եզրակացութեան, որ Ստալինը ոչինչ հասկցաւ եւ տեղեակ չէ դէպքերու զարգացումէն։ Ժամանակակից որոշ հետազօտողներ կը կարծեն, որ այդ մէկը ուղղակի Ստալինի կողմէ խաղ եղած է։ Նոյն գիշեր Ստալինը հրամայեց Մոլոտովին խօսած Իկոր Կուրչատովի հետ՝ արագացնելու ատոմային ռումբի պատրաստման գործընթացը։ == Նախորդ Մեծ Համագումարներ == Եալթայի Համագումար, 4-15 Փետրուար 1945 Քէպէքի Երկրորդ Համագումար, 12-16 Սեպտեմբեր 1944 Թեհրանի Համագումար, 28 Նոյեմբեր-1 Դետկեմբեր 1943 Քահիրէի Համագումար, 22-26 Նոյեմբեր 1943 Քասապլանքայի Համագումար, 14-24 Յունուար 1943 == Հետաքրքիր Փաստեր == Պոթստամի համագումարին ԽՍՀՄ-ի պատուիրակութեան յատուկ գնացքը բերուած է ոչ թէ զրահագնացքով, այլ՝ քարշակով։ Բրիտանական պատուիրակութիւնը ժամանած է օդանաւով․ իսկ ամերիկեան պատուիրակութիւնը Ատլանտեան Ովկիանոսը կտրած է «Քուինզի» կրէյսերով եւ հասել մինչեւ Ֆրանսա, իսկ այնտեղէն նախագահական «Սուրբ Կով» անունը կրող օդանաւով թռած է Պերլին։Մետաղադրամներու եւ փոստային դրօշմանիշերու վրայ == Տես Նաեւ == Եալթայի Համագումար Երրորդ Ռայխ Սառի Պատերազմ == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Сборник документов «Советский Союз на международных конференциях периода Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.» Том 6. «Берлинская (Потсдамская) конференция руководителей трех союзных держав — СССР, США и Великобритании (17 июля — 2 августа 1945 г.)» (DjVu) М.: Издательство политической литературы, 1984 Материалы Потсдамской конференции Вычитка сборника документов «Советский Союз на международных конференциях периода Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.» Том 6. «Берлинская (Потсдамская) конференция руководителей трех союзных держав — СССР, США и Великобритании (17 июля — 2 августа 1945 г.)» М.: Издательство политической литературы, 1984. Тегеран-Ялта-Потсдам: Сборник документов / Сост.: Ш.П. Санакоев, Б.Л. Цыбулевский. – 2-е изд. – М.: Издательство «Международные отношения», 1970. – 416 с. Уткин А. И. После Ялты(ռուս.) // Союзное государство : журнал. — 2008. — № 5 (26). — С. 30—35. Шевченко О. К. «Вопрос о послевоенных западных границах III Речи Посполитой в современной историографии Польши.» // Крымская конференция 1945 г. (Альманах). — 2012. № 1. == Արտաքին Յղումներ == Պոթստամի համագումար (17 Յուլիս-2 Օգոստոս 1945) Արխիւային լուսանկար-փաստաթուղթեր, որոնք ընդունուած են Համագումարի ընթացքին։ Թրումէնը եւ Պոթստամի համագումարը Պոթստամի համագումարի մատենագրութեան ծանօթագրութիւններ Պոթստամի համագումար, Յուլիս – Օգոստոս 1945 navy.mil-ի մէջ ԱՄՆ պէտքարտուղարութիւն։ դիւանագիտական փաստաթուղթեր։ Պոթստամի համագումար (Պերլինի համագումար) 1945 Volume I Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1945 ԱՄՆ պէտքարտուղարութիւն։ դիւանագիտական փաստաթուղթեր։ Պոթստամի համագումար (Պերլինի համագումար) 1945 Volume II Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1945 Եւրոպական խորհրդակցական յանձնաժողով, Աւստրիա, Գերմանիա ԱՄՆ արտաքին յարաբերութիւններ։ դիւանագիտական փաստաթուղթեր, 1945 Հարրի Թրումէնի Պոթստամի համագումարի ամփոփ վերլուծումը Shapell Manuscript Foundation Պողպատի հիմնաքարը, Թայմզ ամսագիր, 21 Յունուար 1946 Պայքարի գինը, Թայմզ ամսագիր, 8 Ապրիլ 1946 Pas de Pagaille! Թայմզ ամսագիր, 28 Յուլիս 1947 Պերլինի համագումարի ժամանակ ընդունուած համաձայնագիր Ճէյմս Ռիտլեպըրկըրի հետ հարցազրոյց "Պոթստամի առասպելը," Բ․ Հէուզըրի խմբագրումով, Պատմութեան առեղծուածներ (Փրովիտենս, Ռոտ Այլընտ եւ Օքսֆորտ։ Պըրկհահն, 1998) ԱՄՆ տնտեսական քաղաքականութիւնը պարտուած երկիրներուն մէջ Ապրիլ 1946 Լեպենսրայի մէջ Համագումարի ձայնագրութիւնները "The United States, France, and the Question of German Power, 1945–1960," in Stephen Schuker, ed., Deutschland und Frankreich vom Konflikt zur Aussöhnung: Die Gestaltung der westeuropäischen Sicherheit 1914–1963, Schriften des Historischen Kollegs, Kolloquien 46 (Munich: Oldenbourg, 2000)

Նոր Տարի

Ամանոր (Կաղանդ կամ Նոր Տարի), Ամանոր կը կոչուի նոր տարուան առաջին օրը, կը կոչուի նաեւ Կաղանդ կամ Նոր Տարի։ Ամանորը հին ժամանակ պտուղներուն պահապան, տարին նորոգող, պտղաբերութիւն պարգեւող աստուածն էր։ Այժմ Ամանորի երեկոն ուրախութեան եւ խրախճանքի օր է։ Նոր Տարուան նախընթաց գիշերը մրգեղէններով եւ այլազան տեսակի ուտելիքներով սեղան կը պատրաստուի, եւ ընտանիքի բոլոր անդամներն ու հարազատները ուրախութեամբ կը դիմաւորեն Նոր Տարին, նուէրներ կը փոխանակեն իրարու եւ բարեմաղթութիւններ կը կատարեն։ Նոր Տարին յատկանշական է նաեւ իր տօնածառով։ Ժամանակին ծառը կը կտրէին, տուն կը բերէին եւ կը զարդարէին փայլուն խաղալիքներով եւ մանր մոմերով։ Այժմ արուեստական ծառ կ՚օգտագործուի։ Նոր Տարուան սովորութիւն է նաեւ «Կաղանդ Պապան» կամ «Ձմեռ Պապին», որ Կաղանդի գիշեր կու գայ եւ երեխաներուն նուէրներ բաժնելով կ՚ուրախացնէ զանոնք։ == Պայթուցիկ նիւթեր == Ամանորի տօնակատարութիւններուն յաճախ կ՚օգտագործեն տարբեր տեսակի պայթուցիկներ եւ ուղղակի կրակ արձակող նիւթեր՝ հրավառութիւններ, հրթիռներ, հռոմէական մոմեր եւ այլն։ Այսօր աշխարհի տարբեր երկրներու մայրաքաղաքները եւ, նոյնիսկ, որոշ երկրներ միլիոնաւոր տոլարներ կը ծախսեն Ամանորին հրարուեստի ցուցադրութեան համար։

Տիգրան Ոսկունի

Տիգրան Ոսկունի (Դամասկոս 1925 - Սան Ֆրանսիսքօ 26 Փետրուար 2005): Գրագէտ, թարգմանիչ,խմբագիր, արձակագիր ու հասարակական գործիչ: Մաս կազմած է «Ազդակ-Մարզական»-ի, «Ազդակ Շաբաթօրեակ»-ի, Բագին գրականութեան եւ արուեստի ամսագրին եւ Նոր Կեանք» շաբաթաթերթի խմբագրութեան: == Կենսագրութիւն == Տիգրան Ոսկունի, բուն անունով Տիգրան Գույումճեան, ծնած է Դամասկոս, 1925-ին։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է տեղւոյն Միացեալ Վարժարանը, իսկ երկրորդականը՝ Դամասկոսի ֆրանսական լիսէն։ 1945-ին, ընտանեօք ան փոխադրուած է Պէյրութ եւ մուտք գործած է լրագրական ասպարէզ։ 1976-ին, Տիգրան Ոսկունի կը մեկնի Մ. Նահանգներ եւ կը հաստատուի Սան Ֆրանսիսքօ, ուր կը շարունակէ իր հանրային եւ հրապարակագրական գործը։ Կը խմբագրէ «Նոր Կեանք» շաբաթաթերթը։ Ոսկունի կը մահանայ 26 Փետրուար 2005-ին։ == Խմբագրութիւն եւ թարգմանութիւն == 1946-1976, երեսուն տարի Տիգրան Ոսկունի մաս կազմած է «Ազդակ» օրաթերթի խմբագրութեան՝ 1952-1958 վարելով նաեւ «Ազդակ-Մարզական»ի խմբագրութիւնը։ Շրջան մը մաս կազմած է նաեւ «Ազդակ Շաբաթօրեակ»ի եւ աւելի ուշ՝ «Բագին»ի խմբագրութիւններուն։ Ան ֆրանսացի հեղինակներէ թարգմանած է աւելի քան 20 գիրքեր։ Գրած է «Բոցավառ մայրիներ» գիրքը։ == Հ.Մ.Ը.Մ.ի Պէյրութի մասնաճիւղի վարչութեան անդամ == Տիգրան Ոսկունի գործօն մասնակցութիւն բերած է լիբանանահայ ազգային, մշակութային եւ կուսակցական կեանքին։ 1961-1962 Տիգրան Ոսկունի եղած է Հ.Մ.Ը.Մ.ի Պէյրութի մասնաճիւղի վարչութեան անդամ։ Բազմիցս մասնակցած է Հ.Մ.Ը.Մ.ի Մերձաւոր Արեւելքի Շրջանային Վարչութեան Պատգամաւորական Ժողովներուն։ 1974-ին, միութեան համագաղութային առաջին Պատգամաւորական Ժողովին, Տիգրան Ոսկունի կ’ընտրուի Հ.Մ.Ը.Մ.ի անդրանիկ Կեդրոնական Վարչութեան անդամ՝ 1974-1979։ == Շքանշան == 2003-ին, Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ. Կաթողիկոս Տիգրան Ոսկունիի կը շնորհէ «Ս. Մեսրոպ Մաշտոց» շքանշանը։ == Երկեր == Բոցավառ մայրիներ Հեղինակ՝ Տիգրան Ոսկունի, Հրատարակիչ:Մատենաշար «Նոր Կեանք», Թուական:1994 Լոս Անճելըս, Գալիֆորնիա == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Բոցավառ մայրիներ «ԲԱԳԻՆ» Պատմական Հ.Մ.Ը.Մ.Ի ԱՐԴԻ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ 11 ԿԵԴՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ԱԶԴԱԿ օրաթերթ (Լիբանանի հայ համայնքի մամուլը շարքից ... ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՇԱՐՈՒՆԱԿԱԿԱՆ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՀԱՎԱՔ ԳՐԱՑՈՒՑԱԿ

Մորթային հիւանդութիւններ

Մորթային հիւանդութիւններ, մորթը մեզ կը պաշտպանէ արտաքին վնասակար մանրէներէ, թունաւոր հեղուկներէ: Մորթին վրայ կրնան յայտնուիլ խալեր, բշտիկներ, տարբեր գոյնի եւ չափի բիծեր, երբեմն ոչ վտանգաւոր կամ ժամանակաւոր երեւցող: Անոնք ներքին գերզգայնութեան հետեւանք կրնան ըլլալ, բայց երբեմն ալ լուրջ հիւանդութիւններու հետեւանք: Կան զանազան ներքին հիւանդութիւններ, որոնց առաջին ախտանշանները մորթին վրայ կը յայտնուին, ինչպէս` սննդառական խանգարումներ, լեարդի, ջիղերու ծայրամասերու բորբոքում, ինչպէս նաեւ որոշ քաղցկեղներու պարագային: Մորթն ու տարիքի յառաջացումը Տարիքի յառաջացման հետ մարմնի անդամները եւ յատկապէս մորթը կը կրեն զանազան փոփոխութիւններ: Երբ մարմնին քոլաժենը եւ էլասթինը չքանան, պատճառ կը դառնան մորթի թուլացման, չորացման եւ կնճիռներու յառաջացման: Տարիքի յառաջացման հետ նաեւ մորթը կը կրէ գոյնի փոփոխութիւններ, եւ ճերմակ, սեւ կամ սրճագոյն արատներ կը յայտնուին անոր վրայ: Տարիքի յառաջացումը պատճառ կը հանդիսանայ, որ մորթը աստիճանաբար սկսի չորնալ, յատկապէս` ձմրան շրջանին, որուն պատճառով կը յառաջանայ քերւըտուք: Քերելը պատճառ կ՛ըլլայ, որ մորթին տակ գտնուող մազերակները վնասուին, եւ կապոյտ արատներ յայտնուին: Այս երեւոյթը վտանգաւոր չէ: Քերւըտուքի պարագային եւս օգտագործել յատուկ սերեր, քիմիական նիւթեր չպարունակող օճառներ եւ կրել բամպակէ զգեստներ: Երբ որոշ տարիքէ մը ետք մորթին վրայ արատներ յայտնուին եւ այդ արատները սկսին մեծնալ կամ գոյն փոխել, անմիջապէս դիմել բժիշկին: Մորթէն աւելի բարձր խալերու յայտնութեան պարագային, որոշ քննութիւններու ենթարկուիլ` բարդ հիւանդութիւններու առաջքը առնելու համար: == Մորթային հիւանդութիւններու զանազան տեսակները == 1.- Մորթապնդութիւն (scleroderma) Մորթապնդութիւնը կը յատկանշուի մորթի մնայուն, ծաւալուն կոշտութեամբ-պնդութեամբ: Մորթը կը վերածուի փայլուն, հաստ եւ կարծր մաշկի` բնականէն աւելի կամ նուազ գունաւորումով: Մորթապնդութիւնը կը պատահի մարմինի մակերեսի որեւէ բաժինին վրայ, մանաւանդ` թեւերուն, ձեռքերուն, ձեռքերու մատներուն ու սրունքներուն վրայ: Անոր ախտապատճառը անյայտ է: 2.- Խրամատային ոտք (trench foot) Ասիկա կը յառաջանայ, երբ ոտքը երկար ժամանակ ենթարկուած կ՛ըլլայ խոնաւութեան եւ շատ պաղ ջուրի կամ օդի: Ոտքի ծայրամասի (peripheral) ջիղերը, անօթները, մկանները եւ մորթը կը վնասուին` յառաջացնելով հետեւեալ ախտանշանները. ոտքի մորթի տժգունութիւն, ոտքի ուռեցք, պաղութիւն, ցաւ եւ անզգայութիւն: Խրամատային ոտքի դարմանումը կը կարօտի անմիջական միջոցառումի` տաքցնելով ոտքը 40-42 աստիճան տաք ջուրով եւ ծածկելով զայն մաքուր վիրակապով: Անմիջական դարմանում չկիրարկուելու պարագային, կը յառաջանան խոցեր եւ ոտքի ամբողջական անզգայութիւն: Խրամատային ոտքը կարելի է կանխարգիլել հետեւեալ զգուշացումներով. հանգստաւէտ կօշիկներու եւ առողջապահական գուլպաներու գործածութիւն, լոգանքէ ետք ոտքերը խոնաւ չպահել, գուլպաները յաճախ փոխել, խոնաւութեան եւ շատ պաղ ջուրի կամ օդի չենթարկուիլ: 3.- Մարմնական ընդհանուր հիւանդութիւններ, որոնք կը յայտնուին մորթային ախտանշաններով Գայլախտ (lupus)Գայլախտի մորթային ախտանշան է` մակերեսային տափակ կամ բարձրացած կարմրագոյն մորթացանը (rash): Ճահճատենդ (malaria)Ճահճատենդի մորթային ախտանշանն է` մժեղի խայթուածքը: Սողնախտ (herpes simplex)Սողնախտը ժահրային փոխանցիկ վարակ մըն է: Անիկա կը փոխանցուի անմիջական հպումով-դպչելով վարակուած անձի մը, որ բացայայտօրէն կ՛ունենայ իր մարմինին վրայ այս վարակին յատկանշական վէրքեր: Երկու տեսակ ժահրեր կը հարուածեն մարդու մորթը, բերանը, շրթները, աչքերը եւ սեռային արտաքին գործարանները: Վարակումէն մէկ օր ետք անհատը կ՛ունենայ քերուըտուք եւ թրթռացուցիչ զգացում մը մարմնի որոշ մէկ տեղը. շուտով կը յայտնուին խմբաւորուած եւ զանազան չափերով յատկանշական բշտիկները, որոնք կը լեցուին թափանցիկ հեղուկով մը եւ կը պատճառեն տեղայնական ցաւ: Քանի մը օրեր ետք անոնք կը չորնան եւ կը կեղեւաւորուին եւ երբեմն խոցերու կը վերածուին: Այս վարակը կը տեւէ 8-10 օր: Առաջին վարակումէն ետք այս ժահրերը կը կուտակուին եւ անվնաս կ՛ապրին մարմնին որոշ ջղահանգոյցներու (nerve ganglia) մէջ. սակայն անոնք ձգելով իրենց նստավայրերը` կը յառաջացնեն, երկրորդ անգամ ըլլալով, նոր ախտանշաններ եւ բշտիկներ, որոնք կը յայտնուին, երբ հիւանդը երկար ատեն ենթակայ ըլլայ արեւի ճառագայթներուն, ֆիզիքական եւ յուզական ճնշումներու, դիմադրողականութեան նուազումի եւ երկրորդական հիւանդութեան մը պատճառով յառաջացած բարձր ջերմի: Մորթի սողնախտը կը պատահի ընդհանրապէս շրթունքներու շրջապատին, քիթին, ականջներուն եւ մատներուն վրայ: ===== Ե.-Սողնախտագօտի (herpes zoster). ===== Այս ախտը կը յառաջանայ որոշ ժահրով մը, որ կը կոչուի Herpes zoster ժահր: Այս ժահրը նաեւ կը յառաջացնէ ջրծաղիկը: Սողնախտագօտին կը յայտնուի ամբողջ մարմինին վրայ, բայց մասնաւորապէս` կրծքավանդակին վրայ: Անիկա կը պատահի որեւէ մէկ տարիքի` առանց սեռի խտրութեան: Անոր ախտանշաններն են հեղուկային բշտիկներ, որոնք կը տեսնուին կրծքավանդակի կողոսկրներուն միջեւ, եւ որոնց կ՛ուղեկցի տեղայնական, երկարատեւ եւ ուժգին ցաւ ու յաճախ` քերուըտուք: Սողնախտագօտիի ապաքինումը երկար ժամանակ կ՛ենթադրէ, երբեմն նոյնիսկ` ամիսներ: Ապաքինման վերջաւորութեան հեղուկային բշտիկները կը չորնան եւ կը սպիանան, իսկ տեղայնական ցաւը կ՛անհետանայ ամբողջովին: Շատ հազուադէպ պարագաներուն սողնախտագօտիի ժահրը կը հարուածէ աչքի զանազան մասերը եւ ականջի արտաքին ու ներքին բաժինները: Սողնախտագօտին յատուկ դարման չունի. Ցաւազրկող եւ հակաքերուըտուքի դեղերն են, որոնք միայն կը գործածուին մեղմացնելու համար ցաւը եւ քերուըտուքը: ===== Զ.- Ոջլոտութիւն ===== Ոջլոտութիւնը վարակիչ եւ համատարած վարակ մըն է, որ կը պատահի ամէն տարիքի եւ երկու սեռերուն: Կան ոջիլի 3 տեսակներ, որոնք կ՛ապրին մարմնին երեք տարբեր մասերուն վրայ` գլուխ, ընդհանուր մարմին եւ սեռային արտաքին օրկաններու շրջապատ կամ ցայլք (pubis): Գլխու ոջլոտութիւնը կը պատահի ընդհանրապէս դպրոցական տարիքի մէջ գտնուող տղոց եւ աղջիկներու մօտ, առաւելաբար` աղջիկներու մօտ, սակայն անիկա կրնայ պատահիլ որեւէ տարիքի եւ որեւէ տեղ: Գլխու ոջիլը կը փոխանցուի անձէ անձ` մազերու անմիջական շփումով: Ոջիլները կը տեղաւորուին եւ կը կառչին գլխու մազերուն, յօնքի, թարթիչներու եւ մօրուքի վրայ. անոնք կը բազմանան շատ արագ եւ կը ձգեն իրենց մոխրագոյն անիծները մազերու ցօղուններուն վրայ: Իւրաքանչիւր ոջիլ կ՛արտադրէ 3-5 անիծներ, որոնք աւելի նշմարելի կ՛ըլլան, քան ոջիլները: Գլխու ոջլոտութեան միակ ախտանշանը հետեւեալն է` գլխու, մօրուքի, յօնքերու եւ թարթիչներու սուր քերուըտուք: Մարմնական ոջլոտութեան պարագային ոջիլները կ՛ապրին վարակուողին հագուստներուն եւ անկողինին վրայ եւ ոչ թէ` անոր մարմնին վրայ: Վարակումը կը պատահի ընդհանրապէս երիտասարդներու եւ տարեցներու մօտ, որոնք կ՛ապրին առաւելաբար տնտեսապէս աղքատ խմբաւորումներու եւ խճողուած հաւաքավայրերու մէջ: Առողջ անհատ մը կը վարակուի` գործածելով վարակուած անձի մը հագուստները եւ կամ անոր անկողինը: Ոջիլները կ՛ապրին ընդհանրապէս ուսերու, յետոյքի եւ փորի մազերու ցօղուններուն վրայ, ուր կը ձգեն իրենց մոխրագոյն անիծները: Այս ոջլոտութեան ախտանշանները հետեւեալներն են. մարմնական տեղայնական քերուըտուք, մորթի կարմրագոյն խայթուածքի նշաններ եւ երկրորդական բորբոքումներու հետքեր: Անոր ախտաճանաչումը դարձեալ շատ պարզ է` ոջիլներուն եւ անոնց անիծներու ներկայութիւնը մարմինի զանազան բաժիններու մազերուն վրայ: Ցայլքի ոջլոտութիւնը առաւելաբար կը տեսնուի երկու սեռերու երիտասարդներու եւ պատանիներու մօտ: Առողջ անհատ մը կը վարակուի այս ոջլոտութեամբ, երբ ան սեռային անմիջական յարաբերութիւն ունենայ վարակուած անձի մը հետ եւ կամ գործածէ անոր անկողինը, հագուստները եւ անձեռոցները: Այս ոջլոտութեան ախտանշաններն են` քերուըտուք, մորթային սկրթումներ եւ բշտիկներ` հոս ու հոն եւ տեղայնական աւշագեղձերու յայտնաբերում: Ոջլոտութեան ախտաճանաչումը կ՛ըլլայ տեսնելով ապրող ոջիլները եւ անոնց մոխրագոյն եւ կամ բաց սրճագոյն անիծները: Անոր դարմանումը շատ պարզ է: Կան յատուկ ոջլասպան օծաններ եւ շամփուներ, որոնք կը հարուածեն ոջիլները եւ վերջնականապէս կ՛ոչնչացնեն ոչ միայն ոջիլները, այլ նաեւ` անոնց անիծները: ===== Է.- Էկզեմա ===== Այս հիւանդութիւնը ունի իր ժառանգական ազդակները, ուր մաշկը աստիճանաբար կը բարակնայ: Այս ընթացքով մորթը կը կորսնցնէ պաշտպանութեան դեր կատարելու յատկութիւնը, ուր մազանման երակները յայտնուելով կը ստեղծեն նպաստաւոր միջավայր տարբեր մանրէներու զարգացման ու բորբոքումներու: Էկզեմա մորթային հիւանդութեան գլխաւոր ախտանշաններն են կարմրութիւնը, չորութիւնը, ճեղքերու յայտնուիլը, եւ այլն: Էկզեման բոլոր տարիքներուն կարելի է պատահիլ, ուր մարմինը կը դառնայ աւելի գերզգայուն: Գերզգայնութիւնը կրնայ ըլլալ զանազան տեսակի. ա- Ուտելիքներու բ- Տարբեր հոտերու գ- Իրերու Յաճախ գերճնշուածութիւնը հիմնական պատճառը կրնայ ըլլալ էկզեմայի յառաջացման: Էկզեման կրնայ ախտաճանաչուիլ տարբեր տարրալուծարանային արեան քննութիւններով, եւ անոր բուժման համար կան զանազան քսուկներ, որոնց մէջ քորթիզոնի ազդեցութիւնը հիմնական է: Ռոզասի- Քրոնիկ մորթային հիւանդութիւն, ընդհանրապէս կը պատահի 30-էն 40 տարիքի ընթացքին, ինչպէ՛ս նաեւ հաւանաբար աւելի կանուխ տարիքի: Այս մորթային հիւանդութիւնը ունի իր հանգրուանային աստիճանական ընթացքը: Առաջին հանգրուանին դէմքի, յատկապէս այտերու ու քիթի վրայ կը յայտնուին փոքր կարմրութիւններ, որոնք կրնան աւելի ուշ վերանալ, ու դէմքը ունենայ իր բնական տեսքը: Երկրորդ հանգրուանին եւ կրկին կը յայտնուին կարմրութիւններ քիչ մը աւելի մեծ ծաւալով, ինչպէս նաեւ պայթած մազանման երակներ: Երրորդ հանգրուանին այտերու ու քիթի վրայ յայտնուած կարմրութեան տարողութիւնը աւելի կը զարգանայ, ինչպէս նաեւ բերնին շուրջ կը յայտնուին կարմիր կէտեր: Վերջին եւ չորրորդ հանգրուանին քիթը կը սկսի ուռիլ, ինչպէս նաեւ դէմքի եւ բերնի շուրջ տարբեր չափի այտուցներ կը զարգանան: Այս հիւանդութեան գլխաւոր երկու պատճառները կրնան ըլլալ՝ Գերճնշուածութիւնը Ջերմաստիճանի եւ եղանակի փոփոխութիւններըՏոքթ. Մարի Գասապեան յանձնարարեց այս պարագային երբեք չգործածել քորթիզոն պարունակող դեղեր, կաթիլներ, որոնք կրնան աւելի զարգացնել հիւանդութիւնը: ==== Դ-Փսորիասիս ==== ժառանգական մորթային հիւանդութիւն մը, ուր մաշկը աստիճանաբար կը դառնայ աւելի հաստ ու կարծր: Հիւանդութիւնը չունի որեւէ հիմնական բուժում, բայց արեւի ճառագայթները եւ յատկապէս ծովու աղի ջուրը լաւագոյն միջոցները կը հանդիսանան բուժման: Փսորիասիս հիւանդութիւնը կրնայ յայտնուիլ գլխուն, թեւին, արմուկներուն, ծունկին վրայ, ոտքին յատակը, ինչպէս նաեւ կուրծքին տակ: Խոնաւութիւնը կը զարգացնէ հիւանդութիւնը: Այս հիւանդութեան պատճառները զանազան են, բայց ժառանգական ազդակը հիմնական է, ինչպէս նաեւ գերճնշուածութիւնը եւ ջերմաստիճանի յանկարծակի փոփոխութիւնը մարմնին մէջ: Աւարտին տոքթ. Մարի Գասապեան տարբեր բացատրութիւններով եւ օրինակներով պատասխանեց ներկաներուն հարցումներուն: == Կնճիռներու յառաջացման պատճառներ == կնճիռներու յառաջացման պատճառները կրնան ըլլալ արեւի ճառագայթները եւ քոլաժենի ու էլասթինի պակասը: Անոնց յառաջացումը կանխարգիլելու կամ ուշացնելու համար հարկ է` – Զգուշանալ երկար ժամանակ արեւի տակ մնալէ, յատկապէս` առաւօտեան ժամը 10:00-էն մինչեւ կէսօրէ ետք ժամը 3:00: – Օգտագործել արեւի ճառագայթներէն պաշտպանուելու յատուկ սերեր: – Գլուխը ծածկել գլխարկով: == Մորթն ու արեւահարութիւնը == Արեւահարութիւնը առաջին աստիճանի մորթի այրուածք է, որուն պատճառը չափազանցուած ձեւով արեւին ճառագայթներուն պարզուիլն է գեղեցիկ գոյն ստանալու համար: Արեւահարութիւնը պատճառ կ՛ըլլայ, որ մորթին վրայ կարմիր արատներ յայտնուին եւ խնդրոյ առարկայ անձին ցաւեր պատճառեն: Այս արատները կը յայտնուին արեւին պարզուելէ քանի մը ժամ ետք, ապա մորթը կը սկսի կեղուըւիլ: Աւելի յառաջացած պարագաներու, մորթին վրայ կը յայտնուին ուռեցքներ. պէտք չէ զանոնք պայթեցնել որպէսզի բորբոքում չյառաջանայ: Արեւահարութիւն մը, միջին հաշուով 2-3 օր կը տեւէ, զայն դարմանելու համար պէտք է մորթը ծեփել յատուկ սերով. հրաժարիլ արեւին պարզուելէ եւ չփորձել պայթեցնել մորթին տակ յայտնուած ուռեցքները: Արեւահարութիւն մը շատ աւելի ծանր կ՛ըլլայ, եթէ արեւին վնասակար ճառագայթները թափանցած ըլլան մորթին խոր խաւերը. նման պարագայի, անպայման բժիշկին պէտք է դիմել: Արեւահարութիւնը յաճախակիօրէն կրկնուելու պարագային, կրնայ մորթի քաղցկեղ յառաջացնել: Փաստուած է, որ բաց գոյն մորթ ունեցող անձերը աւելի զգայուն են արեւի ճառագայթներուն եւ աւելի ենթակայ` արեւահարութեան: == «Մորթային լէիշմանախտկամ »կամ «լէիշմանիա մորթավէրք» == Անոր յարուցիչը «Լէիշմանիա» միաբջիջ մակաբոյծն է (parasite): Ան կը փոխանցուի մարդոց Ֆլեպոթոմըս (Phlebotomus) կոչուած էգ աւազաճանճի (sandfly) խայթուածքով: Անոնք ընդհանրապէս կը խայթեն գիշերուան ժամերուն: Այս աւազաճանճը պզտիկ, 2 միլիմեթր մեծութեամբ ճանճ մըն է, որ կրնայ պարզ ցանցերու ծակտիկներէն անցնիլ: Այս ճանճերը կ՛ապրին նախընտրաբար կղկղանքին, կենդանական աղբին, կղկղախառն աղտոտ ջուրերուն վրայ, անտառներու եւ տիղմերու մէջ: ժիշկներ` Լէիշման եւ Տոնովան անջատաբար առաջին անգամ գտած են այս մակաբոյծը եւ նկարագրած են հիւանդութիւնը գիտականօրէն` 1903-ին: Ուստի հիւանդութիւնը անուանուած է Լէիշմանի անունով: Մորթային լէիշմանախտը կը պատահի մարդոց, շուներուն եւ մուկերուն: Ուստի շուները եւ մուկերը նկատուած են լէիշմանիա մակաբոյծի առաջնահերթ շտեմարանը: Այս հիւանդութիւնը տեղաճարակային (endemic) է Ափրիկէի, Միջին Արեւելքի եւ Հարաւային Ամերիկայի երկիրներուն մէջ: Հազուադէպօրէն ան տեսնուած է նաեւ Եւրոպայի եւ Միացեալ Նահանգների մէջ: Այս հիւանդութիւնը անգլերէնով կոչուած է նաեւ tropical sore, oriental sore (այրեցեալ գօտիի վէրք, Արեւելքի վէրք): Սուրիոյ Հալէպ քաղաքին մէջ առաջին անգամ լէիշմանիա մորթավէրքը տեսնուած է 1745-ին եւ այդ թուականէն սկսեալ ան ճանչցուած է նաեւ որպէս Aleppo boil (Հալէպի վէրք): Այսօր աշխարհի 88 երկիրներու մէջ լէիշմանիա մորթավէրքը գոյութիւն ունի տեղաճարակային ձեւով: Ամբողջ աշխարհի մէջ ամէն տարի 1,5-2 միլիոն պարագաներ կը յայտնուին: Ան յաճախ համաճարակի (epidemic) ձեւով կը յայտնուի կարգ մը երկիրներու մէջ, ուր առողջապահական պայմանները եւ կոյուղիներու ցանցը կը վատթարանան ու կը դառնան վտանգաւոր, աւազաճանճերը կը տիրապետեն կացութեան, ժողովուրդը կ՛ապրի անբնական պայմաններու մէջ` աղքատութիւն, սնունդի եւ ջուրի պակաս, վրաններու եւ գաղթակայաններու մէջ կեցութիւն: Լէիշմանիա մորթավէրքը կը յայտնուի զանազան երկիրներու մէջ` տեղաճարակային վայրերու մէջ գործող եւ ապրող մարդոց ճամբորդութեան պատճառով: Անոնք խայթուած կ՛ըլլան նախքան իրենց ճամբորդութիւնը եւ հիւանդութիւնը կը յայտնուի ճամբորդութենէն ետք: Յ. Հիսայեան «Հայ բուժ»-ի 1939-ի թիւ 52-ի յունուար ամսուան թիւին մէջ Հալէպի վէրքը անուանած է «Աւուր»: Ան գրած է, որ աւուրը միջագետքի հիւանդութիւն մըն է եւ շատ տեսնուած է Ուրֆայի, Սեւերեկի եւ Մարտինի մէջ, ու շատեր զայն կոչած են Հալէպի վէրք: Յ Հիսայեան նկարագրած է այս մորթային հիւանդութիւնը եւ նշած է, որ վէրքը աղէկնալէն ետք մինչեւ մահ կը մնայ վարակուողին դէմքին վրայ` իբրեւ կնիք: === Ինչպէ՞ս տեղի կ՛ունենայ այս մորթային հիւանդութեան վարակումը === Աւազաճանճը նախ կը խայթէ լէիշմանիա մակաբոյծով վարակուած անձ մը կամ անասուն մը եւ կ՛իւրացնէ այդ մակաբոյծները իր մէջ: Ապա ան կը խայթէ առողջ անձ մը եւ իր խայթոցին միջոցով կը վարակէ առողջ մարդ մը կամ անասուն մը: Խայթոցը կը պատահի ընդհանրապէս դէմքին վրայ եւ մարմնի որեւէ մէկ մասին վրայ, որ չէ ծածկուած, այսինքին` սրունքներուն, ոտքին, թեւերուն եւ ձեռքերուն վրայ: Հազուադէպօրէն ան կրնայ պատահիլ շրթունքներուն արտաքին եւ ներքին բաժիններուն վրայ, ինչպէս նաեւ` բերնին մէջ եւ լեզուին ու քիմքին վրայ: Ինչպէ՞ս տեղի կ՛ունենայ այս մորթային հիւանդութեան վարակումը Աւազաճանճը նախ կը խայթէ լէիշմանիա մակաբոյծով վարակուած անձ մը կամ անասուն մը եւ կ՛իւրացնէ այդ մակաբոյծները իր մէջ: Ապա ան կը խայթէ առողջ անձ մը եւ իր խայթոցին միջոցով կը վարակէ առողջ մարդ մը կամ անասուն մը: Խայթոցը կը պատահի ընդհանրապէս դէմքին վրայ եւ մարմնի որեւէ մէկ մասին վրայ, որ չէ ծածկուած, այսինքին` սրունքներուն, ոտքին, թեւերուն եւ ձեռքերուն վրայ: Հազուադէպօրէն ան կրնայ պատահիլ շրթունքներուն արտաքին եւ ներքին բաժիններուն վրայ, ինչպէս նաեւ` բերնին մէջ եւ լեզուին ու քիմքին վրայ: Այս մակաբոյծին թխսաւորումը (incubation period) կը տեւէ 2-8 շաբաթ, այսինքն ախտանշանը-վէրքը կը յայտնուի խայթուելէ 2-8 շաբաթ ետք: Խայթոցին տեղը կը սկսի կարմրիլ, պզտիկ կարմիր բշտիկ մը կը յայտնուի, որ կը մեծնայ ժամանակի ընթացքին եւ կը վերածուի բարձր եզրով, կլորաձեւ եւ կամ տարբեր ձեւերով վէրքի մը: Չդարմանուելու պարագային, վէրքը կը թարախոտի եւ կը վերածուի խոցի (ulcer): Ամիսներ ետք խոցը կեղեւ կը կազմէ եւ ժամանակ մը վերջ բոլորովին կը սպիանայ` ձգելով ներքաշուած հետք մը մորթին վրայ: Վէրքը թարախոտ վիճակի մէջ կը մնայ ամիսներ եւ սպիացումը 1-2 տարի կը տեւէ: Ընդհանրապէս մէկ խայթոցէ մէկ վէրք կը յառաջանայ, սակայն երբեմն մէկէ աւելի վէրքեր կը տեսնուին նոյն խայթուածքին վայրը: Ասոնք կրնան միաձուլուիլ եւ կազմել մէկ խոշոր վէրք մը: Կրնայ պատահիլ, որ վէրքը ինքնաբերաբար շուտով սպիանայ եւ ապաքինում տեղի ունենայ: Տկար ախտամերժութիւն (immunity) ունեցողներու եւ մարդկային ախտամերժողականութեան ժահրով տառապողներու մօտ վէրքը շատ ուշ կը սպիանայ: Հալէպի վէրքին ախտաճանաչումը կը կատարուի մասնագէտ մորթաբուժներու կողմէ: Երկու ձեւերով կը կատարուի ախտաճանաչումը. առաջին` վէրքէն պզտիկ քերթուածք մը կը վերցուի եւ մանրադիտակով կը քննուի տեսնելու համար լէիշմանիա մակաբոյծ. երկրորդ` վէրքի հեղուկէն օրինակ մը կ՛առնուի եւ յատուկ քննութեամբ ախտաճանաչումը կը կատարուի: Մորթային լէիշմանախտին դարմանումը շատ դժուար էր ժամանակին: Ներկայիս գոյութիւն ունի անոր դարմանը ծարիրային (antimonial) դեղերու միջոցով: Դարմանումը կը տեւէ 20 օր: Բարելաւումը կը սկսի դարմանումէն մօտաւորապէս երկու ամիս ետք, եւ սպիացումը տեղի կ՛ունենայ 12 ամիս ետք: Սակայն այս նոր դեղերը կրնան յառաջացնել լուրջ բարդութիւններ, օրինակ` շարոյրի եւ լեարդի բորբոքում, արիւնակուտային երակաբորբ (thrombophlebitis), մարմնական ընդհանուր ցաւ, յօդացաւ, յոգնածութիւն, ստամոքսա-աղիքային խանգարում, լեարդի աշխատանքի դանդաղում եւ լեարդի ներխմորներու (enzymes) բարձրացում, արեան տկարութիւն, արեան ճերմակ գնդիկներու նուազում, սրտի անբնական գործունէութիւն եւ նոյնիսկ մահ: Այս դեղերը կը գործածուին ուղղակի վէրքին վրայ` որպէս օծան, կամ` կլլելով եւ երակային ճամբով: Դեղերու գործածութեամբ հիւանդներուն 85-90 տոկոսը ապաքինում կ՛ունենայ, սակայն նաեւ` սպիացած վէրք մը: Հակառակ որ այս դեղերը ունին իրենց կողմնակի վնասները եւ բարդութիւնները, սակայն անոնց գործածութիւնը պարտաւորիչ կը դառնայ հետեւեալ պարագաներուն. վէրքի երկարատեւ բորբոքում, յօդերու վրայ վէրքի գոյութիւն, մէկէ աւելի վէրքերու գոյութիւն, աւշագեղձերու յայտնութիւն եւ ծաւալում, տկար ախտամերժութիւն եւ մարդկային ախտամերժողականութեան ժահրի գոյութիւն: Քիմիադարմանումը (chemotherapy) այլ ընտրանք մըն է դարմանումի համար: Տեսնուած է, որ հիւանդներէն շատերը դարմանումէն ամիսներ ետք ախտադարձութիւն (relapse) կ՛ունենան, այսինքն հիւանդութիւնը կը վերանորոգուի: Յ. Հիսայեանը նշած է 1939-ին իր գրութեան մէջ, որ այդ օրերուն հայկական շրջանակներու մէջ որոշ ժողովրդային դեղամիջոցներ գործածուած են: Ան յիշած է այդ ժողովրդային դեղամիջոցներէն մէկը եւ անոր գործածութեան ձեւը` «Խառնուրդ մը կազմել երեք-չորս տեսակ խոտերէ, մասնաւորապէս` մայրամ խոտէ, ատա չայէ եւ խարտալէ: Այս բոլորը ծեծել քիչ քանակութեամբ իւղի հետ եւ վէրքը ծածկել-օծանել այս իւղոտ խառնուրդով: Վէրքը նախ կը վառի եւ ետքը կը թարախոտի: 1-2 օր ետք վէրքը մաքրել եւ դարձեալ օծանել զայն նոր պատրաստուած իւղոտ խառնուրդով»: Մինչեւ օրս անոր դէմ բժիշկ-գիտնականներ պատուաստ մը չեն գտած, սակայն հսկայական աշխատանք եւ ուսումնասիրութիւններ կը կատարուին գտնելու համար այդ պատուաստը: Երրորդ աշխարհի կարգ մը երկիրներու մէջ ժողովրդային դարմանամիջոց մը կը կիրարկուի, որ կը կոչուի ինքնապատուաստում (autoimmunization): Անիկա կը կատարուի հետեւեալ ձեւով. լէշմանիա մորթավէրքի հեղուկէն եւ կամ հիւսկէնէն պզտիկ բաժին մը կը վերցուի եւ կը զետեղուի ոտքին եւ կամ թեւին վրայ, որպէսզի ինքնավարակում կատարուի: Այս հիւանդութիւնը 2016-ին Միջին Արեւելքի մէջ համաճարակի վիճակ ստացած է, մանաւանդ` Սուրիոյ, Լիբանանի եւ Թուրքիոյ մէջ: Այս երեւոյթը հետեւանքն է կարգ մը իսլամական երկիրներէ միլիոնաւոր բնակիչներու արտագաղթին եւ այլ երկիրներու մէջ գաղթակայաններու ստեղծման, գաղթակայաններու վատառողջ վիճակին, առողջապահական պայմաններու չգոյութեան, ջուրի եւ սնունդի պակասին: Լիբանանի մէջ 2000-2012 տեսնուած են միայն 6 պարագայ, սակայն Սուրիոյ պատերազմի առաջին տարին տեսնուած են 1033 պարագայ, իսկ յաջորդող տարիներուն Լիբանանի գաղթակայաններու մէջ ստեղծուած է համաճարակային վիճակ: Սուրիոյ մէջ 2004-2008 լէիշմանիա մորթավէրքը գոյութիւն ունեցած է տեղաճարակային ձեւով եւ արձանագրուած է 23,000 պարագայ, յաջորդող տարիներուն երկրին պատերազմական վիճակին պատճառով այս հիւանդութիւնը վերածուած է համաճարակի եւ արձանագրուած է 2012-ին: 53,000 պարագայ, իսկ 2013-ի առաջին ամիսներուն` 41,000 պարագայ: Վերջերս Հալէպի մէջ կը տեսնուի օրական 200-250 պարագայ: Կարելի՞ է արգելք հանդիսանալ այս մակաբուծային հիւանդութեան: Անշո՛ւշտ, այո՛. հետեւեալ կանխազգուշական միջոցներով նուազեցնել աւազաճանճերու թիւը, բարելաւել միջավայրի առողջապահական պայմանները, բարելաւել գաղթակայաններու կոյուղիները, քնանալ ապահով զովացուցիչ սարքերով օժտուած սենեակներու մէջ, հեռու մնալ աւազաճանճերէ , գործածել ճանճացանցեր-ճանճարգելներ (nets), ճանճասպան դեղեր, ճանճավան (repellent) դեղեր, երկար թեւով շապիկ հագնիլ, տեղաճարակային վայրերու մէջ մուկերու դէմ պայքարիլ: == Աղբիւրներ == «Asbarez» օրաթերթ, Յօդուածներ, դտկ. Կարպիս Հարպոյեան: Լ.Օ.Խ., Տօքթ. Մարի Գասապեան,18 մարտ 2015

Կուղբ

Կուղբ, կրծողներու կարգի կաթնասունի՝ կաթով սնող եւ կաթ սնուցող, կենդանի է: Կուղբերը կ'ապրին անտառային հանդարտ գետերու գետնափոր բուներու մէջ: Անոնց մարմինը ծածկուած կ'ըլլայ մետաքսանման խիտ աղուամազերով․ անոր երկարութիւնը կը հասնի մինչեւ 100 սմ.ի: Պոչը տափակ է եւ կը հաշուէ 30 սմ.: Անոն կրնան ըլլալ շաքանակագոյն, մութ սրճագոյն կամ սեւ: Կուղբերը կրնան առուակներու մէջ ամբարտակներ շինել, անտառի մէջ ջրանցքներ բանալ եւ վարպետ փայտահատի նման հաստ ծառերը կտրտել եւ հիւղակ շինել: Այս կենդանիները ճիւղերով եւ գետնի ցեխով կը շինեն ամբարտակներ, որոնք կանգուն կը մնան նոյինսկ երբ առուակներուն ջուրերը յորդին: Ամբարտակի կեդրոնը, լճակի մէջտեղի մասին մէջ կը գտնուի կուղբի հիւղակը, որ նոյնպէս շինուած կ'ըլլայ ճիւղերով եւ ցեխով: Հիւղակի բարձրութիւնը կը հասնի մինչեւ 2 մեթրի, տրամագիծ ունենալով՝ 3 մեթր եւ աւելի: Այս շինարար կենդանիները իրենց հիւղակին մուտքը կը շինեն այնպիսի ձեւով մը, որ անոր մուտքը միշտ ջուրի տակ ըլլայ եւ ո'չ մէկ օտար չկարողանայ հոն մտնել: Անոնք իրենց հիւղակին մէջ կը հանգստանան ցերեկին եւ երեկոյեան կ'երթան փայտ բերելու: Կուղբերը ծառը կը կրծեն իր ամէն կողմերէն, ապա կը տապալէ զայն: Ետքը կ'առանձնացնէ ճիւղերը, կրծելով մի քանի մասի կը բաժնէ բունը, կը մտնէ լճակը եւ կ'ուղղուի դէպի իր հիւղակը: Ձմեռը երբ սառի լճակի ջուրը, կուղբերը կը նստին իրենց տաք հիւղակին մէջ եւ կը կրծոտեն ծառի կեղեւները: Կուղբերը շատ աշխատասէր կենդանիներ են, երբ լճակի ափին ծառ չմնայ, անոնք դէպի անտառի խորքը մինչեւ 100 մեթր երկարութեան հասնող ջրանցքներ կը փորեն, ծառերուն հասնելու համար: Կուղբերը, շատ մը այլ կենդանիներու նման, 3-4 ձագերու ծնունդ կու տան: Ձագերը մէկ կամ երկու օր ետք արդէն կը լողան: Կուղբերը կ'ապրին մինչեւ 35 տարեկան: Ներկայիս կուղբի որսը արգիլուած է: Կուղբը Գանատայի խորհրդանիշներէն մէկն է. ան հետեւողական աշխատանք կը խորհրդանշէ: == Ծանօթագրութիւններ ==

6 Հոկտեմբեր

6 Հոկտեմբեր, տարուան 279-րդ (նահանջ տարիներուն՝ 280-րդ) օրն է։ == Դէպքեր == == Ծնունդներ == 1930, Հաֆէզ Ալ-Ասատ (մահ․՝ 2000), Սուրիացի՝ ռազմական, պետական եւ քաղաքական գործիչ, Սուրիոյ Զինուած ուժերու հրամանատար, պաշտպանութեան նախարար (1966—1972), Սուրիոյ վարչապետ (1970—1971), Սուրիոյի 15-րդ նախագահը (1971—2000)։ == Մահեր == == Տօներ ==

Պահաէտտին Շաքիր

Պահաէտտին Շաքիր (1874, Պոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն - 17 Ապրիլ 1922(1922-04-17), Պերլին, Գերմանական ռայխ ), թուրք քաղաքական գործիչ, հայոց ցեղասպանութեան գլխաւոր կազմակեչպիչներէն, «Միութիւն եւ Յառաջադիմութիւն» կուսակցութեան 2-րդ քարտուղար։ եղած է օսմանեան պետութեան դատական բժշկութեան եւ բժշկական բարոյագիտութեան փրոֆեսէօր: Վարած է Պոլսոյ բժշկական դպրոցին բարոյագիտութեան բաժանմունքին բժշկապետութիւնը: Եղած է ուսուցիչ կայսերական բժշկական վարժարանին մէջ, «Իթթիհատ»ի կեդրոնական վարչութեան ղեկավարներէն մէկը, անդամ՝ հայկական տեղահանութեան եւ ջարդերու մասնաւոր յանձնախումբին, եւ ընդհանուր հրամանատարը ու պատասխանատուն բոլոր սպանութիւններուն Հայկական Ցեղասպանութեան ընթացքին: Ան բծաւոր տենդի (typhus) շիճուկի առաջին օրինակները փորձարկած է հայերու վրայ: 17 Ապրիլ 1922-ին Պերլինի մէջ, Արշաւիր Շիրակեան եւ Արամ Երկանեան կը տապալեն Պահաէտտին Շաքիրն ու Ճեմալ Ազմին։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == 17 Ապրիլ 1922. Պեհաէտտին Շաքիրի Ու Ճեմալ Ազմիի Ահաբեկումը. «Այսպէ՛ս Սպաննեցինք» Հայոց Ցեղասպանութեան Պատասխանատուները։ 21 Յուլիս 1922. Ճեմալ փաշայի ահաբեկումը։

Ստեփան Միսաքեան

Ստեփան Միսքճեան 1852, Պոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն, Կայս բժշկանոցէն վկայուած վաղեմի բժիշկ, մանկաբարձ եւ վիրաբոյժ: Այդ ատենին Եէտիգուլէի հիւանդանոցին մէջ պաշտօն վարած է եւ անդամակցած է կաթողիկէ եկեղեցւոյ թաղական խորհուրդին Օրթաքէօյ՝ ուր կը բնակէր: == Ծանօթագրութիւններ ==

Խաչէն

Խաչէն, գաւառ Մեծ Հայքի Արցախ նահանգին մէջ 1979-ի ԼՂԻՄ-ի մէջ։ Թ.- ԺԳ. դարերուն Խաչէնի անունով կոչուած է ամբողջ Արցախ նահանգը, երբ անոր նախարարական իշխանական տան հիմնական նստավայրը դարձած էր Խաչէնի բերդը։ Կոստանդին Ծիրանածինի վկայութեամբ (Ժ. դար), բիւզանդական արքունիքը համաձայնագիր մը կնքած է Խաչէնի իշխանին հետ՝ զայն նկատելով Հայաստանի վարչական միաւոր։ Մինչեւ ԺԲ.-ԺԳ. դարերը գրաւուած տարածքով կը համապատասխանէր Արցախին։ Սելճուք-թուրքերուն, ապա մոնկոլներուն նուաճումներուն ատեն Մուխանք գաւառի (Մուղանի դաշտ) մեծ մասը կ'անցնի Գանձակի մէջ բնակած քրտական Շադդադեան ամիրայութեան ու անոր ժառանգորդներուն։ Խաչէնը կը զբաղեցնէր Արցախի լեռնային ու նախալեռնային մասերը՝ առանց Միւս Հաբանդ գաւառի հարաւային կէսին, որուն կը տիրէր Արցախի Առանշահիկ իշխանական հարստութեան Դիզակի (Ապու-Մուսայի ժառանգներէն սերած) ճիւղը։ Խաչէնի նահանգին սահմանները կ'անցնէին արեւմուտքէն Սեւանայ լիճի արեւելեան ափերով (ներառելով Սոդք եւ Գեղամայ գաւառները), հարաւ-արեւմուտքէն՝ Դարաբաղեան լեռնաշղթայի հարաւային լանջերով եւ Աղաւնոյ (Հագարի) գետին հոսանքով, հիւսիսէն՝ Մռաւ լերան հիւսիսային լանջերով, իսկ արեւելքէն Մուխանքի արեւմտեան մասը։ ԺԲ. դարու 2-րդ կէսին Խաչէնի իշխանութիւնը բաժնուած էր երեք ճիւղերու, որոնցմէ իւրաքանչիւրին զբաղեցուցած տարածքը ստացած էր իր յատուկ անունը. Ներքին Խաչէն (խոխանաբերդցիներու իշխանութեան տիրոյթները՝ Մեծիրանք, Բերդաձոր գաւառները, Միւս Հաբանդի հիւսիսային մասը), Կեդրոնական Խաչէն կամ Հաթերք (Մեծ Կուանք կամ Մեծ Կուենք գաւառին մեծ մասը, Փառիսոսն ու Կողթը), Վերին Խաչէն կամ Ծար, որ կը ներառէր Սեւանի արեւելեան ափերը եւ Թարթառ (Տրտու) գետի աւազանը՝ Գեղամայ, Սոդք եւ Ծար գաւառները։Ուշ միջնադարեան աղբիւրներուն մէջ Խաչէն անուան տակ կը հասկցուէր գլխաւորաբար Խաչէնի մելիքութեան բռնած տարածքը Խաչէնագետի աւազանին մէջ, քանի որ նախկին նահանգին տարբեր մասերը, ԺԶ. դարու սկիզբէն, կը զբաղեցնէին Կիւլիստանի, Ջրաբերդի, Ծարի, Սողքի եւ Վարանդայի մելիքութիւնները։

Աւատատիրութիւն

ֆէոտալիզմ կամ Աւատատիրութիւն (գերմաներէն՝ Feudalismus, ֆր.՝ feodalite, ուշ լատիներէն, feodum, feudum ֆէոտ), համաշխարհային պատմութեան զարգացման մեջ ստրկատիրական հասարակարգին (շարք մը երկիրներուն՝ նախնադարեան համայնական հասարակարգին) յաջորդող եւ դրամատիրութեան նախորդող դասակարգային հակամարտ հասարակարգ։ Աւատատիրութեան հասարակարգի հիմնական դասակարգերն են՝ իշխող ֆէոտալ, հողատէրերը եւ կախեալ գիւղացիները։ Աատատիրութեան սեփականութեան կողքին գոյութիւն ունեցած է գիւղացիներու ու արհեստաւորներու միանձնեայ սեփականութիւն՝ աշխատանքի գործիքներու եւ անձնական աշխատանքի վրայ հիմնուած մասնաւոր տնտեսութեան արդիւնքներու նկատմամբ։ Ան առաջ բերած է անմիջական արտադրողի որոշ շահագրգռուածութիւն աշխատանքի արտադրողականութեան բարձրացման մեջ, որ պայմանաւորուած է աւատատիրութեան յառաջդիմական բնոյթը նախորդ հասարակարգերու համեմատութեամբ։ Աւատատիրութեան բնորոշ է գիւղատնտեսութիւնը, բնատնտեսութիւնը, մանր անհատական արտադրութիւնը, գիւղատնտեսական դանդաղ զարգացումը եւ աւանդոյթի մեծ ուժը։ Միջին դարերու բովանդակութիւնը կազմող աւատատիրութիւնը ունեցած է զարգացման տարբեր փուլեր՝ ծնունդի (գնեզիսի), զարգացած աւատատիրութեան եւ ուշ ֆէոտալիզմի, որոնց ժամանակագրութեան շրջանակները աշխարհի զանազան շրջաններու, որոնք երկիրներու համար տարբեր են։ == Աւատատիրութիւն՝ Եւրոպական Երկիրներու մէջ == === Աւատատիրութեան ծնունդը === Արեւմտեան Եւրոպայի երկիրներուն մէջ աւատատիրութիւնը ձեւաւորուած է ժողովուրդներու մեծ գաղթի ընթացքին՝ բարբարոսներու (գլխաւորապէս գերմաններու՝ ֆրանկներու, վեստկոթերու, բուրգունդներու, լանկոպարտներու եւ ուրիշներու) եւ նուաճած Արեւմտեան Հռոմէական կայսրութեան աւերակներու վրայ, V-րդ դարէն վերջ մինչեւ X-XI-րդ դարեր։ Մարքսիստական պատմագիտութիւնը մինչ աւատատիրական կարգերէն աւատատիրական անցումը կը դիտէր որպէս յեղափոխական զարգացում։ Նախկին Արեւմտեան Հռոմէական կայսրութեան տարածքին մէջ այդ անցումը տեղի ունեցած է քայքայուող ստրկատիրական (ուշ հնադարեան շրջան) եւ նախնադարեան համայնական (գերմանական, բարբարոսական) յարաբերութիւններու համադրութեան (սինթեզի) ձեւով, որ յանգած է որակապէս նոր կարգի ստեղծմանը։ Բարբարոսական հասարակութիւններու՝ դէպի աւատատիրական աստիճանական զարգացման վճռորոշ գործօն դարձած է ազատ, լիիրաւ հողագործներուն միաւորող գիւղացիական համայնքի քայքայումը։ Անհատական-ընտանեկան գիւղացիական աշխատանքային տնտեսութեան՝ որպէս հասարակական արտադրութեան հիմքի, տիրապետութիւնը եղած է աւատատիրական ծնունդի հիմնարար սոցիալ-տնտեսական նախադրեալը։ Աւատատիրականացման հետեւանքով գիւղացին բաժնուած է հողին, աւատատիրոջ օգտին կատարել զանազան պահանջներ ու պարտաւորութիւններ։ Աատատիրականացումը գաղափարախօսութեան ոլորտում ուղղուած է քրիստոնէութեան տարածմամբ։ === Զարգացած Աւատատիրութիւն === Զարգացած աւատատիրականութեան փուլը Եւրոպայի մէջ (XI-XII դարեր) բնութագրուած է աւատատիրական հասարակարգի բազիսի եւ վերնաշէնքի ձեւաւորման աւարտով։ Նուիրատուութիւնը փոխակերպուած է ժառանգական եւ արտօնեալ տիրոյթի՝ որ պահպանած է պայմանագրի եւ ծառայական բնոյթը։ Այդ փուլին մէջ գիւղացիներու զգալի մասը գտնուած է խիստ կախեալ վիճակի մէջ (սպասարկութիւն՝ Ֆրանսայի եւ Իտալիոյ մէջ, վիլլաները՝ Անգլիոյ եւ այլն)։ Բաշխուած հողատիրութենէն աւատատիրական անցումը քաղաքացիական վերնաշէնքէն ուղղուած է աւատատիրական մասնատուածութեան առաջացմամբ։ XI-XII դարերուն արագօրէն աճած են միջնադարեան քաղաքները՝ որպէս արհեստներու եւ առեւտուրի կեդրոն, ի յայտ եկած նոր հասարակական խաւ՝ քաղաքացիները, զարգացուցած է պարզ ապրանքային արտադրութիւնը։ Տնտեսութեան տիրապետութեան համակարգը, անոր հետ մէկտեղ՝ նաեւ կոռը Արեւմտեան Եւրոպային մէջ սկսած է տեղը զիջել դրամի, ծառայութեան։ XIV-XV դարերուն խիստ նուազած է աւատատիրական տնտեսութեան դերը, եւ աւատատիրական ծառայութեան արտադրութեան կեդրոնը դարձած է գրեթէ բացառապէս գիւղացիական տնտեսութիւնը։ Բողոքի տեղային դրսեւորումներու կողքին սկսած են գիւղացիական խոշոր ապստամբութիւններ (Տոլչինոյի ապստամբութիւնը Իտալիոյ մէջ՝ 1304-1307 թուականներուն, Ժակերիան Ֆրանսայի մէջ՝ 1358 թուականին, Ուոտ Թայլերի ապստամբութիւնը 1381 թուականին՝ Անգլիոյ մէջ, Հուսեան յեղափոխական շարժումը՝ Չեխիայի մէջ եւ այլն)։ Զարգացած աւատատիրական ժամանակաշրջանին ձեւաւորուած է ասպետութիւնը, որու հիման վրայ՝ ազնուականութիւնը։ Բարձր եւ միջին հոգեւորականութիւնը կազմած է միւս տիրապետող դասը։ Երրորդ՝ անիրաւահաւասար դասի մեջ միաւորուած մնացած են «հասարակ» մարդիկ։ Տնտեսական կապերու ծաւալմամբ սկսած է ազգային շուկայի ձեւաւորումը։ Դասային միապետութեան՝ կեդրոնացած աւատատիրական պետութեան շրջանակներուն մէջ վերջնականապէս համախմբուած են աւատատիրական ժողովուրդները, ձեւաւորուած ազգային լեզուներն ու գրականութիւնը։ === Ուշ Աւատատիրութիւն === Ուշ աւատատիրութեան փուլին մէջ քայքայուած է ֆէոտալան ծրագրի մշակումը, որու ընթացքին առաջացած են կապիտալիստական արտադրաեղանակի տարրեր։ XIV-XV դարերուն անձնական կախումէն գիւղացիներու ազատագրումը ստեղծած է կապիտալիստական արտադրութեան կարեւորագոյն նախադրեալներէն մէկը՝ աշխատաւորի անձնական ազատութիւնը։ Դրամագլուխի նախասկզբնական կուտակման ընթացքին առաջացած է երկրորդ անհրաժեշտ նախադրեալը՝ հողազրկուած է գիւղացին (այդ վիճակը աւարտած է միայն Անգլիոյ մէջ)։ Աւատատիրութեան քայքայման ժամանակաշրջանին աւատատիրութեան դասակարգի տիրապետութիւնը ընդունած է բացարձակ միապետութեան ձեւ։ Աւատատիրութեան հասարակութեան հոգեւոր զարգացումը հակասական բնոյթ կրած է, կաթոլիկութեանը հարուած հասցուցած է Բարեփոխութիւնը։ Ձեւաւորուած է Վերածնունդի աշխարհիկ մշակոյթը եւ մարդասիրութիւնը, գաղափարախօսութիւնը։ Ծագած է փորձնական իմացութեան վրայ հիմնուած գիտութիւնը։ XVI-XVIII դարերուն տեղի ունեցած են շարք մը ազնուականութեան յեղափոխութիւններ։ Կեդրոնական եւ Արեւելեան Եւրոպայի որոշ երկիրներուն մէջ ուշ աւատատիրական փուլը տեւած է մինչեւ XIX-րդ դարու կէսը, որմէ յետոյ պահպանուած են աւատատիրականութեան մնացուկներ (յատկապէս գիւղատնտեսական յարաբերութիւններուն եւ քաղաքացիական վերնաշէնքին մէջ)։ == Աատատիրութիւնը Արեւելքի երկիրներուն մէջ == Արեւելքին մէջ աւատատիրականացման գործընթացը տեւած է Ք.Ա. Ա հազարամեակի վերջէն մինչեւ Ք.Ե. Ա հազարամեակի վերջը - II հազարամեակի սկիզբը։ Ստրկատիրական աւատատիրականութենէն ֆեոտազմին անցումը վկայող փոփոխութիւնները (Հնդկաստան, Չինաստան) համընկած են «բարբարոսներ»ու յարձակումներուն եւ պուտտայականութեան տարածմանը։ Մերձաւոր Արեւելքի շարք մը երկիրներուն մէջ աւատատիրականութեան ձեւաւորման սկիզբը նշանաւորող իրադարձութիւններ են իսլամի ծագումը եւ արաբական նուաճումները։ Արեւելեան աւատատիրականութիւնը բնորոշ է մասնաւոր ֆէոտալական շահագործման ասպարէզին մէջ արտատնտեսական հարկադրանքի համեմատաբար փոքր դերը, ինչպես նաեւ, որպէս կանոն, աւատատիրական խոշոր կոռային տնտեսութան բացակայութիւնը։ Նախաաւատատիրականութեան տարրերը կրօնագաղափարախօսական վերնաշէնքին հաղորդած են առանձնայատուկ պահպանողականութիւն։ Արեւելքին մէջ աւատատիրականութեան քայքայման ընթացքը զգալիօրէն փոխակերպուած է եւրոպական կապիտալիզմի ազդեցութեամբ։ Ուշ աւատատիրականութեան ժամանակաշրջանը Չինաստանի, Հնդկաստանի, Իրանի եւ շարք մը այլ երկրներուն մէջ սկսած է հաւանաբար XIX-րդ դարուն։ Արեւելքի երկիրներու գաղութային ստրկացումը ուղղեցուած է աւատատիրական յարաբերութիւններու պահպանմամբ եւ նոյնիսկ (որոշ շրջաններուն մէջ)՝ ծաւալմամբ։ Այդ երկիրներուն մէջ կապիտալիստական շահագործման ձեւերը միացած են աւատատիրանական, իսկ առանձին բնագաւառներուն կապիտալիստական յարաբերութիւններու ձեւաւորումը եղած է օտար երկրի կապիտալի ներդրման արդիւնք։ Ասիայի եւ Ափրիկէի գրեթէ բոլոր երկրներու ֆէոտալիզմը որպէս անցեալի մնացուկ, փոխակերպուած ձեւով պահպանուած է մինչեւ Բ. Համաշխարհային պատերազմը։ == Աւատատիրութիւնը նախկին ԽՍՀՄ-ի մէջ == ԽՍՀՄ տարածքին մէջ աւատատիրական յարաբերութիւնները անցած են զարգացման երկարատեւ ուղի։ Անդրկովկասին մէջ աւատատիրական ձեւաւորումը սկսած է Ք.Ե. Ա. հազարամեակի սկիզբին, Միջին Ասիոյ մէջ՝ V-VIII դարերուն, արեւելեան սլաւոններու մօտ՝ VI-VIII դարերուն, Մերձպալթիկայի մէջ՝ IX-XI դարերուն։ Անդրկովկասի եւ Միջին Ասիոյ ժողովուրդները աւատատիրականութեան անցած են ստրկատիրական յարաբերութիւններու քայքայման եւ ստրկատիրական պետութիւններու անկման հետեւանքով։ Այդ անցումը ուղղեցուած է օտար երկրի նուաճողներու (Իրան, Հին Հռոմ, Բիւզանդիա, Արաբական խալիֆայութիւն եւ այլն) դէմ տեղի ժողովուրդներու ազատագրական պայքարով։ Նոր հասարակարգի գաղափարախօսութեան հիմնաւորման ծառայած են քրիստոնէութիւնը եւ իսլամը։ Եկեղեցին ամէնուրեք դարձած է խոշոր աւատատիրական կազմակերպութիւն։ Արեւելեան սլաւոնները աւատաիրականութեան անցած են անմիջականօրէն նախնադարեան համայնական հասարակարգէն։ Սոցիալական եւ գոյքային շերտաւորումը նախադրեալներ ստեղծած են աւատատիրական յարաբերութիւններու եւ պետականութեան ձեւաւորման համար։ Վերջինիս քայքայումէն յետոյ, XII դարու երկրորդ քառորդէն սկսած է աւատատիրական մասնատուածութեան ժամանակաշրջանը։ Ձեւաւորուած են նոր պետական կազմաւորումներ՝ Ռոստով-Սուզդալեան (հետագային՝ Վլատիմիր Մուզդալեան), Գալիցիա-Վոլինեան իշխանութիւնները, Նովգորոտի աւատատիրական հանրապետութիւնը եւ այլն։ XIII դարու աւատատիրական յարաբերութիւններու զարգացումը Միջին Ասիոյ մէջ, Անդրկովկասին եւ Ռուսիոյ մէջ դանդաղած է մոնղոլ-թաթարական, իսկ Մերձպալթիկայի մէջ փոխակերպուած՝ գերմանական ներխուժումներու հետեւանքով։ Անդրկովկասի (XV-XVIII դարեր) եւ Միջին Ասիոյ (XVII դար) դրսեւորուած է տնտեսաական լիճի մէջ, չեն կազմաւորուած կայուն կեդրոնացուած պետութիւններ։ Մերձպալթիկայի մէջ հաստատուած է վաղաւատատիրութեան եւ զարգացած աւատատիրական յարաբերութիւններու համադրութեան գերմանա-պալթեան ձեւը, XVI դարուն աւարտած է սակաւահող եւ անհող գիւղացիներու ճորտացումը։ XV-XVI-րդ դարերուն Ուքրանիոյ եւ Պելառուսիոյ մէջ աճած է աւատատիրական խոշոր տնտեսութիւններու՝ ֆոլուարկներւ թիւը։ XIV-XV դարերուն Մոսկովեան մեծ իշխանութիւնը դարձած է ռուսական հողերու միաւորման կեդրոն։ XV-XVII դարերուն զարգացած է պետական կալուածային համակարգը, ձեւաւորուած տիրապետող դասակարգի բարձակալութեամբ կարգաւորուող աստիճանակարգութիւնը, առաջացած են իւրայատուկ դասային-ներկայացուցչական հաստատութիւններ՝ Զեմստվային ժողովները։ 1649-ի Ժողովային օրէնսգրքով իրաւաբանօրեն ձեւակերպուած է Ռուսաստանի ճորտատիրական իրաւունքի համակարգը։ Ճորտատիրութեան եւ սոցիալական ճնշման ուժեղացումը XVII-XVIII դարերուն առաջացրած է շարք մը գիւղացիական զինուած ելոյթներ (գիւղացիական ապստամբութիւն Ի. Ի. Բոչոտնիկովի առաջնորդութեամբ 1606-07, Գիւղացիական պատերազմ Ստեփան Ռազինի առաջնորդութեամբ 1670-67 թուականներուն, Գիւղացիական պատերազմ Եմելեան Պուգաչովի գլխաւորութեամբ 1773-1775)։ XVII դարուն, զօրացած են առեւտրատնտեսական կապերը երկրի տարբեր մասերու միջեւ, աճած է ապրանքային արտադրութիւնը, ի յայտ եկած առաջին ճարտարարուեստական գործիքները, սկսած է ձեւաւորուիլ համառուսաստանեան շուկան եւ այլն։ XVII-XVIII դարերուն Ռուսաստանի մէջ զուգահեռ զարգացած են ճորտատիրական եւ սաղմնաւորուող կապիտալիստական յարաբերութիւնները։ XIX-րդ դարու երկրորդ քառորդին ակնառու դարձած է կալուածատիրական տնտեսութեան անկումը։ Ճորտատիրական իրաւունքի վերացումէն յետոյ, աելի քան կէս դար, պահպանուած են աւատատիրական մնացուկները՝ կալուածատիրական հողատիրութիւնը եւ ինքնակալութիւնը։ Հոկտեմբերեան Սոցիալիստական Յեղափոխութեան յաղթանակէն յետոյ սովետներու II համագումարի 25 Հոկտոմբեր 1917-ին ընդունած «Հողի մասին» որոշումով ընդմիշտ ոչնչացուած է կալուածատիրական հողատիրութիւնը եւ այդպիսով ԽՍՀՄ-ին մէջ վերջ տրուած է երկրին աւատատիրութեան մնացուկներուն։ == Աւատատիրականութիւնը Հայաստանի մէջ == Հայաստանի մէջ աւատատիրական կացութաձեւը արտադրութեան հիմնական եղանակ դարձած է III-րդ դարուն (I-II դարերը համարուած են անցման ժամանակաշրջան)։ Հայ Արշակունիները, կենդոնական իշխանութեան թուլացման եւ արտաքին քաղաքական բարդ իրադրութաեն պայմաններուն մէջ աշխատած են հողերը շնորհել ոչ թէ որպէս «Հայրենիք», այլ՝ պարգեւական, սակայն վերջիններիս տէրերը ջանացած են պայմանական տիրոյթը վերածել ժառանգական պայմանական աւրատի, իսկ այնուհետեւ՝ ժառանգական սեփականութեան։ Հողի պայմանական տիրապետումը բնորոշ եղած է յատկապէս ազատներու դասին եւ գիւղացիական հոգեւորականութեանը։ Աւատատիրական յարաբերութիւններու ձեւաւորման ընթացքին համայնքի անդամ ազատ շինականը ինկած է կախման մէջ եւ հաւասարցուած է հողին ամրացուած հողագործ մշակներուն, ծառաներուն։ V-րդ դարու վերջին «շինական» բառին իմաստը կը նշանակէ կախեալ գիւղացի։ Այնուհետեւ ամբողջ միջնադարուն այդպէս անուանուած է գիւղացին եւ հողագործ բնակիչները։ Աւատատիրականութեան գաղափարախօսական հիմնաւորման ծառայած է 301-ին Հայաստանի մէջ որպէս պետական կրօնք ընդունուած քրիստոնէութիւնը։ Խոշոր հողատիրութեան ընդլայնման հետեւանքով զօրացած է նախարարներու դասը, թուլցած պետական իշխանութիւնը։ Հակասութիւնները Խորացած են արտադրական նոր յարաբերութիւններու եւ Արշակունիներու՝ պետական կառավարման հելլենիստական համակարգի միջեւ, որ փոխարինուած է իշխանութեան նախարարական մարմնով։ Քաղաքներու, արհեստներու եւ առեւտուրի անկումին հետեւանքով տիրապետող դարձած է բնատնտեսութիւնը, որ արագացուցած է հայկական վաղ աւատատիրական միասնական պետութեան տրոհումը նախարարութիւններու։ Անով աւարտուած է աւատատիրական յարաբերութիւններու հասունացումը, եւ սկսած է տնտեսաւորման ու քաղաքական իշխանութեան նախարարական համակարգի ժամանակաշրջանը։ 387-ին Մեծ Հայքի միասնական թագաւորութիւնը բաժնուած է Սասանեան Իրանի եւ Հռոմէական կայսրութեան միջեւ։ Ինքնին առաջադիմական աւատատիրականացման արտաքին վտանգի առկայութեան պայմաններուն յանգած է երկրի քաղաքական անկախութեան կորուստին։ Սասանեան Իրանի զաղթած նախարարական Հայաստանին մէջ իւրաքանչիւր տիրոյթ ժառանգական սկզբունքով գլխաւորած է հանրային-իրաւական իշխանութեամբ օժտուած «տէրը» կամ «նախարարը» (սենիոր)՝ արքայէն արքայի վասալը, որ հաւաքած է հարկերը, լուծած: դատական հարցեր, ունեցած է իր զօրքը, տոհմական զինանշանն ու դրոշը։ ֆէոտալիզմի հետագայ զարգացմանը զուգընթաց նախարարական տիրոյթները մասնատուած են անոնց վասալական կախման մէջ գտնուող մանր կալուածները։ Կախեալ գիւղացիները՝ շինականները… Սասանյաններուն վճարած են հողային հարկ («հաս») եւ գլխահարկ, իսկ նախարարներուն ու եկեղեցիին՝ բազմաթիւ տուրքեր։ Խորացած է գիւղական համայնքի սոցիալական շերտաւորումը, որուն ներսը VII-րդ դարու սկիզբին ի յայտ եկած է գիւղացիներու երեք շերտ՝ ունեւորներ («թուանիկ»), «տառապեալներ» եւ «վարելահող ու խաղողի այգի չունեցող» գիւղացիներ։ ֆէոտալական շահագործման սաստկացումը սրած է գիւղացիներու դասակարգային պայքարը։ Ծաւալած է Պաւլիկեան շարժումը։ V-VII-րդ դարերուն զարգացած է Հայաստանի ֆէոտալական մշակոյթը՝ հելլենիստական զգալի տարրերով հանդերձ։ Արաբական նուաճումը Հայաստանի մէջ ամբողջ հարիւրամեակ դադրած է ֆէոտալական յարաբերութիւններու զարգացումը։ Նախարարական տուներու մէկ մասը ոչնչացած է, շատերն ալ ապաստանած են Բիւզանդական կայսրութեան, իսկ երկրին մէջ մնացածները՝ զգալիօրեն իրաւազրկուեցան։ Հողազրկուած գիւղացիները աշխատած են ստրկական պայմաններու մէջ։ Սաստկացած է հարկային լուծը։ Հակառակ նախարարականին՝ ամրապնդուած է եկեղեցական հողատիրութիւնը։ Հայ ժողովուրդի ազատագրական պայքարի շնորհիւ IX-2-րդ դարերու կէսին վերականգնոած է հայկական ֆէոտալական պետականութիւնը (Բագրատունիներու թագաւորութիւն), եւ Հայաստանը թեւակոխած է զարգացած ֆէոտալիզմի ժամանակաշրջանը (IX-XIII-րդ դարեր)։ Վերականգնած եւ զարգացած է ժառանգական հողատիրութիւնը։ Ի յայտ եկած են աւատատիրութեան խոշոր տիրոյթներ, կազմաւորուած է ֆէոտալական մասնատիրական խոշոր կալուածը, որուն վրայ հողատէրերը եւ վանքերը վարած են սեփական ընդարձակ տնտեսութիւն։ Անոր հետեւանքով IX-րդ դարու վերջին եւ X-րդ դարուն սկսած է գիւղացիներու մէկ մասին ամրացումը հողին, որ Հայաստանին մէջ թոյլ դրսեւորած է եւ կրած՝ սահմանափակ բնոյթ։ Նշանակալից երեւոյթներ տեղի ունեցած են ֆէոտալական քաղաքի ձեւաւորումը, քաղաքային արհեստագործութիւնը, մասամբ՝ գիւղատնտեսական արտադրութեան ապրանքային բնոյթ ստանալը, առեւտրափոխանակային, վաշխային յարաբերութիւններու զարգացումը, քաղաքային դասի եւ մեծատուներու առաջացումը։ Սիրուած է դասակարգային հակամարտութիւնը, ծաւալած է Թոնդրակեան շարժումը, գիւղացիական ապստամբութիւններ տեղի ունեցած են Սիւնիքի եւ Այրարատի մէջ։ Հայաստանի մէջ աւատատիրական բնականոն զարգացումը խանգարած են թրքական, այնուհետեւ մոնղոլ-թաթարական հորդաներու աւերիչ յարձակումներն ու տիրապետութիւնը։ Անկումի մէջ ապրած քաղաքները, քայքայուած են գիւղացիական տնտեսութիւնները, ոչնչացուած է նիւթական եւ հոգեւոր մշակոյթի բազմաթիւ յուշարձաններ։ XV-րդ դարու հայ աշխարհիկ ֆէոտալները, հիմնականին մէջ, դուրս մղուած են քաղաքական ասպարէզէն։ Պահպանուած է հայ եկեղեցւոյ հողատիրութիւնը։ Հայաստանի մէջ աւատատիրութեան հետագայ զարգացումը շարունակուած է այն գրաւուած թուրք-պարսկական տէրութիւններու սոցիալ-տնտեսական եւ քաղաքական կարգերու շրջանակներուն մէջ։ Արեւելեան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալէն յետոյ, XIX-րդ դարու 40-50-ական թուականներուն այնտեղ խորացած աւատատիրութեան յարաբերութիւններու ճգնաժամը, աշխուժացուցած են քաղաքային կեանքը, արհեստներն ու առետուրը, աստիճանաբար զարգացած են պուրժուական յարաբերութիւնները։ Երկրամասի սոցիալ-տնտեսական, մասնաւրապէս՝ կապիտալիզմի զարգացմանը նպաստած է այնտեղի փոփոխութիւնը։ Հայաստանին մէջ աւատատիրական մնացուկները վերջնականապէս անհետացած են խորհրդային կարգերու հաստատմամբ։ == Գրականութիւն == Ադոնց Ն., «Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում» ((ռուս.), 1908, (անգլերէն), 1969, (հայ.), 1987), Մարքս Կ., Կապիտալիստական արտադրությանը նախորդող ձեւրը, Ե., 1941։ Մարքս Կ., Կապիտալ, հ. 1-3, Ե., 1933-49։ Մարքս Կ., Էնգելս Ֆ., Կոմունիստական կուսակցության մանիֆեստը, Ե., 1973։ Էնգելս Ֆ., Ընտանիքի, մասնավոր սեփականության և պետության ծագումը, Ե., 1965։ Լենին Վ. Ի., Կապիտալիզմի զարգացումը Ռուսաստանում, Երկերի լիակատար ժողովածու, հ. 3։ Լենին Վ. Ի., Ի՞նչ են «ժողովրդի բարեկամները» ինչպե՞ս են նրանք մարտնչում սոցիալ-դեմոկրատների դեմ, Ե., հ. 1։ Լենին Վ. Ի., Պետության մասին, Ե., հ. 39։ Լենին Վ. Ի., Ճորտատիրական տնտեսությունը գյուղում, Ե., հ. 25։ Մանանդյան Հ., ֆէոտալիզմը հին Հայաստանում, Երկ., հ. 4, Ե., 1981։ Պոդոսյան Ս. Պ., Գյուղացիների ճորտացումը և գյուղացիական շարժումները Հայաստանում IX - XIII դդ., Ե., 1956։ Բաբայան Լ. Հ., Հայաստանի ֆէոտալիզմի դարաշրջանի պատմության ուսումնասիրությունը սովետահայ պատմագրության մեջ, Ե․, 1970։ Джавахишвили И․, Государственный строй древней Грузии и Армении, СПБ, 1905; Петрушевский И․ П․, Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI—нач․ XIX вв․, JTT․, 1949; Еремян С․ Т․, Опыт периодизации истории Армении эпохи феодализма, «ВИ», № 7, 1951; История СССР с древнейших времен до наших дней, т․ 1—6, М․, 1966)—68; Новосельцев А․ П․, Пашута В․ Т․, Черепнин Л․ В․, Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика), М․, 1972 Блок М. Феодальное общество. — М.։ Издательство имени Сабашниковых, 2003. — 504 с. — 4000 экз. Андерсон П. Переходы от античности к феодализму = Passages from Antiquity to Feodalism / Пер. с англ. Артем Смирнов. — М.։ Территория будущего, 2007. — 288 с. — (Университетская библиотека Александра Погорельского). — 1000 экз. — ISBN 5-91129-045-6 Илюшечкин В. П. Теория стадийного развития общества. — М.։ Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1996. — 406 с. — 700 экз Bloch, Marc, Feudal Society. Tr. L.A. Manyon. Two volumes. Chicago։ University of Chicago Press, 1961 ISBN 0-226-05979-0 Brown, Elizabeth, 'The Tyranny of a Construct։ Feudalism and Historians of Medieval Europe', American Historical Review, 79 (1974), pp. 1063–8. Cantor, Norman F., Inventing the Middle Ages։ The Lives, Works, and Ideas of the Great Medievalists of the Twentieth century. Quill, 1991. Ganshof, François Louis (1952). Feudalism. London; New York։ Longmans, Green. ISBN 0-8020-7158-9. Guerreau, Alain, L'avenir d'un passé incertain. Paris։ Le Seuil, 2001. (Complete history of the meaning of the term.) Poly, Jean-Pierre and Bournazel, Eric, The Feudal Transformation, 900–1200., Tr. Caroline Higgitt. New York and London։ Holmes and Meier, 1991. Reynolds, Susan, Fiefs and Vassals։ The Medieval Evidence Reinterpreted. Oxford։ Oxford University Press, 1994 ISBN 0-19-820648-8

Քորսիքա

Քորսիքա (ֆրանսերէն՝ Corse [kɔʁs], կորսիկերէն՝ Corsica), մեծութեամբ չորրորդ կղզին Միջերկրական ծովու մէջ, Ֆրանսայի 27 երկրամասերէն մէկը, որ ունի յատուկ կարգավիճակ (ֆրանսերէն՝ Collectivité Territoriale de Corse)։ Գլխաւոր քաղաքը Այաչոն է։ Բնակչութիւնը՝ 314 486 մարդ (2011), որմով կը գրաւէ 25-րդ տեղը բոլոր շրջաններու շարքին մէջ եւ 22-րդ տեղը՝ եւրոպական շրջաններու մէջ։ Բնակչութեան հիմնական մասը Քորսիքացիներ են։ 9 Նոյ. 2020-ին Քորսիքայի Անսամբլեան ընդուներ է Արցախի Հանրապետութեան ճանաչման մասին բանաձեւ == Անուանում == Ոմանք կ'ենթադրեն, որ անուանումը առաջացեր է հին ժամանակ այստեղ բնակած քորսեր լիկուրական ցեղի անունէն։ Ոմանք ալ կը գտնեն, որ ան յառաջացեր է փիւնիկերէն ֆորսի՝ «անտառոտ» բառէն (իրապէս կղզիի ընդարձակ տարածութիւնը կը զբաղեցնէ անտառային եւ թփային բուսականութիւնը)։ Կղզու հին յունարէն անուանումը եղեր է Քիրնոս, որ նոյնպէս փիւնիկերէնէն է եւ կը նշանակէ «եղջիւր, հրուանդան, ժայռ»։ ==== Ֆրանսայի միացում ==== 1768 թվականի Մայիսին Լեուդովիկոս 15-րդն ընդունել է Ժենովայի հանրապետութեան առաջարկը. Քորսիքա կղզին Ֆրանսիային յանձնելու դիմաց ան ներեր է այդ պետութեան երկու միլիոն լիվր պարտքը: Մշտապէս անհնազանդ քորսիքացիներու կարծիքը Ժենովայի իշխանությունները հաշուի չեն առեր, եւ այդ գործարքէն դժգոհ կղզիաբնակներն ապստամբեր են նոր տիրողներու դէմ: Ֆրանսան 7500 զինուոր ղրկեր է ապստամբութիւնը ճնշելու համար, բայց այդ զօրախումբը ջախջախուեր է: Մէկ տարի անց քորսիքացիներուն հնազանդեցնելու համար Լեուդովիկոս 15-րդը 22 հազար զինուոր ղրկեր է Քորսիքա: Ապստամբները դաժանօրէն պատժուեր են: Ընդամէնը հարիւր քորսիքացի ապստամբ կրցեր է փրկուիլ: Փրկուածներուն մեջ եղեր է ամուսնական զոյգ մը. յղի վիճակով կինն ըսեր է. «Իմ որդին պիտի ըլլայ քորսիքայի վրիժառուն»: Երեք ամիս անց ան արու զաւակ մը կ'ունենայ, ան կը ծնի մեծագոյն քորսիքացիին, Եւրոպայի առաջին միաւորողին՝ Նաբոլէոն Պոնաբարդին: == Աշխարհագրութիւն == Երկրամասի մակերեսը 8680 քմ² է։ Կը ներառէ Հարաւային Քորսիքա եւ Վերին Քորսիքա նահանգները։ Կղզու կեդրոնին մինչեւ 3000մ բարձրութիւն ունեցող լեռներ են։ Գետերը լեռնային են, ոչ նաւարկելի՝ Կրավոնա, Ռեսթոնիքա, Թարավօ, Թավինիանօ, Ռիցանեզէ եւ այլն։ Ամենախոշոր գետը Կոլոն է (90 կմ)։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == CNN coverage of rejection of autonomy proposals in 2003 Քորսիքայի զբոսաշրջական քարտէզներ Քորսիքայի համալսարանԿաղապար:Ֆրանսայի երկրամասեր

Միաեղջիւր Ձին

Միաեղջիւր Ձին, առասպելական արարած մը, որ կը խորհրդանշէ ողջախոհութիւն, ինչպէս նաեւ՝ հոգեկան մաքրութիւն։ Կը ներկայանայ ճակատին մէկ եղջիւր ունեցող ձիու տեսքով։ === Աւանդութիւն === Հին Յունաստանի մէջ կը յիշուի ճակատին վրայ եղջիւր մը ունեցող ձիու մը գոյութիւնը, սակայն ո՛չ մէկը զայն տեսած է: Հռոմէացիներուն մօտ շատ լուրջ գիտնական Ծերունի Փիլինին ալ կը նկարագրէ տարօրինակ անասուն մը, որ ունի ձիու մը մարմինը, եղնիկի մը գլուխը, փիղի մը ոտքերը եւ սեւ եղջիւր մը` ճակատին կեդրոնը: Ան ալ բնաւ չէ տեսած այս մոնոքերոսը, որ կ՛ապրի հեռաւոր երկիրներու մէջ: Միջին դարերուն մարդիկ կը պատմէին, որ միաեղջիւր ձին կը պահուըտի անտառներուն խորերը, կամ` հեռաւոր օտար երկիրներու մէջ: Ճամբորդներ կը հաստատեն, որ զայն տեսած են. ան ունի գեղեցիկ ճերմակ ձիու մը կերպարանքը, այծի մը մօրուսիկը եւ ոլորուած եղջիւր մը` գլխուն վրայ: Կան նոյնիսկ անձեր, որոնք իրենց հետախուզական ճամբորդութիւններէն իրենց հետ բերած են երկար սրածայր եղջիւրներ: Անոնք չեն գիտեր, որ այդ եղջիւրները իսկապէս նարվալ` ծովային անասունին ակռաներն էին, եւ միաեղջիւր ձին միայն իրենց երեւակայութեան մէջ գոյութիւն ունի: Միջին դարերուն միաեղջիւր ձին լաւ անուն շահած է: Ըստ աւանդութեան, անոր նշանաւոր եղջիւրը ջուրը կը մաքրէ, եւ փոշիի վերածուած` ան թոյնէն կը պահպանէ: Սակայն նախընտրելի է միշտ ուշադիր ըլլալ. միաեղջիւր ձին կրնայ զինք զայրացնող անձերուն մարմինները կայծակով մը խոցել: Անոր մօտենալու համար նախընտրելի է երիտասարդ աղջիկէ մը խնդրել անոր հետ խօսիլ. այդ ժամանակ միաեղջիւր ձին կ'արտօնէ, որ երիտասարդուհին զինք շոյէ, եւ ան հանդարտ եւ քնքուշ կը դառնայ: ====== Միաեղջիւր Ձիերու Կղզին ====== Ֆիլիփփինի մէջ, Մաքաօ մայրաքաղաքէն մօտաւորապէս 100 քմ հեռու, կը գտնուի Ինֆլէյթըպըլ կղզիին ծովային ընդարձակ խաղավայրը, Սուպիք ծովածոցին մէջ: Այս ծովային խաղավայրին մէջ է, որ կը գտնուի Միաեղջիւր ձիերու կղզին: Ան իսկական կղզի մը կրնայ համարուիլ, որովհետեւ ան կը տարածուի 3400 քառ. մեթրի վրայ եւ ամբողջովին շրջապատուած է ջուրով: Սահնակներ, կամուրջներ, աշտարակներ եւ օրօրոցներ, միայն այդ առասպելական անասունի կերպարին յատկացուած: Այս կախարդական վայրը ունի նաեւ գեղեցիկ ծովափ մը, ուր նստարաններու, արեւոցներուն գոյնը, առարկաները, տեսարանները կը յիշեցնեն միաեղջիւր ձիերու աշխարհը ==== Նարվալը ==== Նարվալը ծովային ստնաւոր անասուն մըն է. ան ճանչցուած է նաեւ ծովու միաեղջիւր անունով. սակայն անոր «եղջիւրը» փաստօրէն ակռայ մըն է, որ կրնայ մինչեւ 3 մեթր երկարութիւն ունենալ եւ կշռել 10 քիլօ: Նարվալը մաս կը կազմէ ակռաներով օժտուած կէտերու մեծ ընտանիքին, ինչպէս իր զարմիկը` պելուկան: Չափահաս տարիքին արու նարվալին երկարութիւնը կրնայ հասնիլ մինչեւ 5 մեթրի, եւ ան կրնայ կշռել մինչեւ 1,5 թոն: Մարդիկ համոզուած էին, որ անոր երկար ակռան միաեղջիւր ձիու մը եղջիւրն է: Հետաքրքրուողները կազմած են հաւաքածոներ եւ զանոնք ցուցադրած ցուցափեղկերու մէջ` հազուագիւտ արժէքաւոր առարկաներու նման: Վաճառականները զանոնք կը ծախէին կամ կը փոխանակէին շատ սուղ: Կ'ըսուի, թէ նոյնիսկ Անգլիոյ Էլիզապէթ Ա. գնած է մէկ հատ` պալատի մը գինով: Նարվալի այս ակռաներով մարդիկ կը շինէին նաեւ արժէքաւոր գաւաթներ կամ բաժակներ: Եւ որովհետեւ անոնք կը կարծէին, թէ այս ակռաները միաեղջիւր ձիերու եղջիւրներ էին, անոնք կը հաւատային, որ այս առարկաները իրենց տէրերը թոյնէն պիտի պահպանէին: ԺԸ. դարու սկիզբն է, որ մարդիկ կ'իմանան նարվալներու գոյութեան մասին եւ կը հասկնան, որ այդ «եղջիւրները» առասպելական միաեղջիւր ձիերուն չէին պատկաներ: == Ծանօթագրութիւններ ==

Ռազան ալ Նաճար

Ռազան Ապտուլ Քատիր ալ-Նաճար (Razan Ashraf Abdul Qadir al-Najjar, 1997 – 1 Յունիս 2018), պաղեստինցի բուժքոյր, ով սպանուած է Իսրայէլի պաշտպանութեան բանակի կողմէն 2018-ին Ղազայի սահմանի ցոյցերու ընթացքին կամաւոր աշխատանքի ժամանակ: Իսրայէլցի զինուորը մահացու կրակած է անոր կրծքավանդակին, երբ ան ձեռքերը վեր բարձրացուցած է՝ ցոյց տալու, որ զինուած չէ եւ կը փորձէ օգնութեան հասնիլ Իսրայէլի սահմանին մօտ Ղազայի հատուածին մէջ գտնուող վիրաւորներուն[5]:: Իսրայէլ սկիզբը հերքեց Ռազան ալ Նաճարի ուղղակի թիրախ եղած ըլլալը եւ մինչեւ այսօր չէ հրաժարած պաշտպանելէ այն փաստարկը, որ ան զոհուած է անուղղակի կրակոցէ: Իսրայէլի մէջ տեղակայուած B'Tselem իրաւապաշտպան խումբը կը նշէ, որ Ալ-Նաճար սպանուած է միտումնաւոր կերպով: Ռազան ալ Նաճար ծնած է 1997-ին Աշրաֆ ալ-Նաճարի (ծն. 1974): Եղած է ընտանիքի 6 երեխաներէն առաջինը: Բնակած է Իսրայէլի սահմանին մօտ գտնուող պաղեստինեան Քուզա գիւղը: Իսրայէլի պաշտպանութեան ուժերը հրապարակած են տեսանիւթ, ուր ան համաձայնած է մասնակցելու բողոքի հաւաքներուն որպէս կենդանի վահան, ենթադրաբար, Համասի պահանջով: Յետագային պարզուած է, որ տեսանիւթը լիբանանեան հեռուստաընկերութեան հետ հարցազրոյցէ հատուած մըն է, իսկ IDF բնագիրէն դուրս խմբագրած է ալ-Նաճարի մեկնաբանութիւնը՝ մոլորութիւն առաջացնելու համար: Իրական, չխմբագրուած տեսանիւթին մէջ ան Համասի մասին ոչ մէկ նշում կատարած է եւ կամ ինքնզինք անուանած՝ «փրկարար կենդանի վահան պաշտպանելու եւ փրկելու առաջնաճակատի վիրաւորներուն»: IDF-ը լայնօրէն քննադատութեան ենթարկուած է տեսանիւթին կեղծման համար[9][10]:: Վկաներու ցուցմունքներու համաձայն, ալ-Նաճարի վրայ կրակ բացած են, երբ միւս բժիշկներու հետ միասին ձեռքերը վեր բարձրացուցած սպիտակ շապիկներով քալելով մօտեցելած է սահմանի պարիսպին՝ վիրաւոր ցուցարարին բուժելու համար: == Վաղ կեանք == Նաճարի հայրը Իսրայէլի մէջ աշխատած է մետաղի գործարանի մէջ, մինչեւ սահմանափակումներու ու պատժամիջոցներու գործադրութեան պատճառով պաղեստինցիներուն արգիլուեցաւ դէպի սահման ճամբփորդել: Այնուհետեւ ան աշխատած է որպէս հեծանիւի արհեստաւոր, սակայն դստեր մահուան ժամանակ գործազուրկ էր։ Ընտանիքը կ՛ապրի Քուզայի մէջ հարազատներու կողմէ տրամադրուած բնակարանի մը մէջ՝ սահմանի վրայ տեղակայուած իսրայէլական զինուորներու տեսադաշտին մէջ։ Անոնց տարածքը տարանջատուած է 4 մեթր բարձրութեամբ պեթոնէ պատով՝ պաղեստինցի բնակիչները իսրայէլական կրակոցներէն պաշտպանելու համար: Ութ անդամներէ բաղկացած ընտանիքին մէջ մեծնալով՝ ալ-Նաճարը ականատես եղած է երեք պատերազմներու՝ 2008-2009 թթ. Ղազայի պատերազմ, Ամպամած Սիւն ռազմական գործողութիւն, երբ ան 16 տարեկան էր եւ 7 շաբաթեայ Անխորտակելի ժայռ պատերազմական գործողութիւնը: Չկարողանալով համալսարանական կրթութիւն ստանալ, սորված է վայելչագրութիւն, ինչպէս նաեւ հետեւած է բուժքոյրական դասընթացքներու: == Ծանօթագրութիւններ ==

Խարբերդ

Խարբերդ (յունարէն՝ Խարպոտէ, ասորերէն՝ Քորբերդ, թրքական անուանումով՝ Հարբութ), քաղաք Արեւմտեան Հայաստանի մէջ, այժմ՝ Թուրքիա։ Կը գտնուի Խարբերդի դաշտին մէջ, Արածանիի ձախ ափին։ Կարգ մը հետազօտութիւններու համաձայն, Խարբերդը յոյն պատմիչ եւ աշխարհագրագէտ՝ (Strabo (/ˈstreɪboʊ/; Greek: Στράβων Strábōn; 64 or 63 BC – c. AD 24) Սթրապոնի կամ Ստրաբոնի յիշատակած Արկաթիակերտ կամ Քարքաթիոքերթն է (Carcathiocerta Ancient Greek: Καρκαθιόκερτα, Karkathiokerta Ծոփքի թագաւորութեան մայրաքաղաքը): Ի. դարու սկիզբը, Արեւմտահայաստանի Խարբերդ գաւառը, որ Մամուրէթ- ալ-Ազիզ (Էլազիկ) նահանգին երեք գաւառներէն մէկն էր, Տերսիմի եւ Մալաթիոյ կողքին, ունէր 32.900 քառ. քիլոմեթր տարածութիւն: Խարբերդ գաւառը բաժնուած էր չորս մասերու՝ գլխաւորը Խարբերդ-Մեզրէն, ապա Քեպան Մատէն, Արաբկիրը եւ Ակնը: Անդի Տաւրոսեան լեռանաշղթայով շրջապատուած, ոռոգուած Եփրատի եւ անոր միացող Արածանիի ջուրերով, 1267 մեթր բարձրութեան վրայ գտնուող Խարբերդի դաշտը՝ Արեւելքէն Բալուի դաշտին ու Արեւմուտքէն Մալաթիոյ դաշտին կը միանար: Խարբերդ իր գետերէն եւ անոնց բազմաթիւ հարկատուներէն բացի, ունի Հազար Լիճ, Պատմական Հայաստանի՝ Ծովք Լիճը, Ներսէս Շնորհալիի կղզիով: == Անուանում == «Խարբերդ» տեղանունը նախապէս ստուգաբանուած է, որ կազմուած է «քար» եւ «բերդ» բառերէն։ Ըստ ուրիշ տեսութեան՝ անիկա սերած է քաղաքին ներկայ տարածքին մէջ գտնուող Ք.Ա. 2000 տարի առաջ գոյութիւն ունեցած Խար գիւղին անունէն, որուն աւելի ուշ աւելցած է բերդ բառը։ Այսպիսով, Խարբերդ կը նշանակէ «ճանապարհի բերդ» կամ «բերդի ճանապարհ»։ Հետագային Դարեհ Ա.-ի օրերուն (Ք.Ա. 522-484) կառուցուած Աքեմենեաններու մայրաքաղաք Սուզան Միջերկրականին միացող ուղին դարձեալ կ'անցնէր Խարբերդ գաւառով՝ պատմական Անձիտով։ Իբրեւ ջրային ճանապարհ օգտագործուած է Արածանիի ստորին հոսանքը։ Մեր ժամանակներուն Խարբերդը պահպանած է ճանապարհներու հանգոյցի այդ դերը։ Ուրիշ տեսութեան մը համաձայն Խարբերդ եղած է որսորդութեան, հողագործութեան եւ լուսնի՝ խեթա-խուրրիական աստուածուհի Խատիին նուիրուած մեհենական սրբավայր, որմէ եկած է իր անուանումը։ == Պատմութիւն == Խարբերդի մէջ պեղուած հնագոյն դամբարանները թուագրուած են Ք.Ա. 20-րդ - 18-րդ դարերով, երբ հոն բնակած են խուրիական ցեղերը։ Խարբերդի բերդը կառուցած են ուրարտացիները Ք.Ա. 9-րդ եւ 8-րդ դարերուն։ 1070-ական թուականներուն, Խարբերդի մէջ բիւզանդական կայազօրին հրամանատարն էր հայազգի զօրավար Փիլարտոս Վարաժնունին։ Մանազկերտի ճակատամարտին, բիւզանդացիներուն պարտութենէն ետք (1071), Կապադովկիոյ, Կիլիկիոյ, Հիւսիսային Սուրիոյ եւ Միջագետքի հայկական իշխանութիւնները մէկ պետութեան մէջ կը միանան, իսկ Խարբերդը կը դառնայ մայրաքաղաք։ Ժ.- ԺԳ. դարերուն քաղաքը նշանաւոր կը դառնայ իր ամուր բերդով։ 1185-ին Խարբերդ կ'անցնի Որդոքեաններու իշխանութեան տակ։ 1236-ին զայն կը գրաւեն մոնկոլները։ Անկէ ետք, Խարբերդը յաճախ կ'անցնի ձեռքէ ձեռք. անոր կը տիրեն Լենկ-Թիմուրը, քարաքոյունլուները եւ աք-քոյունլունները։ 1507-ին Խարբերդ կը ներխուժէ պարսից շահ Իսմայիլի զօրքը, որ կը կողոպտէ ու կ'աւերէ քաղաքը։ 1515-ին Խարբերդի վրայ կ'իշխէ օսմանցի սուլթան Սելիմ Ա.-ը։ Թրքական տիրապետութեան շրջանին աւելի կը սաստկանայ բնիկներուն՝ հայերուն կեղեքումը։ Վիճակը յատկապէս կը ծանրանայ ԺԶ. դարու վերջին, երբ իշխող վերնախաւին կամայականութիւններուն, ենիչերիններու բռնութիւններուն եւ կրօնական հալածանքներու հետեւանքներով կը քայքայուին արտադրողական ուժերը, կը տիրէ աւելի քան մէկ տասնամեակ շարունակուող սովը, որուն զոհ կը դառնան մեծ թիւով խարբերդցիներ։ Ապրուստի միջոց որոնելով՝ անոր բնակչութեան մեծ մասը կը տեղափոխուի դէպի կայսրութեան արեւմտեան սահմանները։ 1617-ին Խարբերդ հիմնայատակ կը կործանի եւ բնակիչները սուրէ կ'անցընէ Չոպան օղլի բէկը։ ԺԸ. դարուն Խարբերդն ու շրջակայքը մաս կը կազմեն Սեբաստիոյ վիլայէթին։ Այն ատեն Խարբերդը կրկին կը դառնայ խճողուած քաղաք մը՝ հիմնականօրէն շրջակայ գաւառներու հայերուն շնոհիւ։ 1800-ին հոն կը բնակէր 8.000, իսկ 1850-ին՝ 6.000 ընտանիք։ Թուրքիոյ 1834-ի վարչական բաժանումով Խարբերդը կը մտնէ Տիարպեքիրի վիլայէթին մէջ։ 1878-ին կը կազմուի Խարբերդի վիլայէթը։ Ի. դարու սկիզբին Խարբերդի թաղերն էին՝ հարաւ-արեւելքէն երկու ձորի մէջ տարածուած Սինամուտը, որմէ ետք յաջորդաբար կը բարձրանային ասորիներու Ս. Ստեփանոս եւ Ս. Կարապետ թաղերը։ Արեւմտեան բարձունքներուն վրայ կը գտնուէր Վերի թաղը, որ նաեւ կը կոչուէր Ս. Յակոբի կամ Սիսիոներներու թաղ, որովհետեւ հոն կը գտնուէին Ս. Յակոբ եկեղեցին եւ Եփրատ Քոլէճը։ Քաղաքը կառուցապատուած էր մէկ-երկյարկանի տուներով։ Խարբերդի պատմական հնագոյն յուշարձանը եւ ճարտարապետական ամէնէն մեծ կառոյցը բերդն էր, որ կառուցուած էր լերան բարձունքին։ Անիկա հիմնուած էր ուրարտացիներու կողմէ, ապա վերաշինուած՝ Ք.Ա. 2-րդ դարուն՝ Արտաշիսեաններու օրով։ Գլխաւոր պարիսպը կառուցապատուած էր 1.5 մ լայնքով եւ 2 մ բարձրութեամբ քարէ զանգուածներով։ Բերդը ունեցած է բազմաթիւ սենեակներ, իսկ ստորերկրեայ ճանապարհը հասած է մինչեւ մերձակայ Քեորբէ, Հիւսենիկ եւ Մեզիրէ գիւղերը։ ԺԹ. դարու վերջին, Ի. դարու սկիզբին թուրք բարբարոսները հիմնայատակ կը կործանեն Խարբերդի բերդը՝ քարերը օգտագործելով Մեզիրէի կառավարական շէնք կառուցելու համար։ Տնտեսական եւ մշակութային վերելքին զուգընթաց՝ 1880-ական թուականներուն արագօրէն կ'աճի Խարբերդի բնակչութիւնը, որուն մեծ մասը հայեր էին։ Հոն կը բնակէին նաեւ թուրքեր, ասորիներ եւ քիւրտեր։ Այն ատեն վերջ կը գտնէ խարբերդցիներու արտագաղթը՝ նախապէս դէպի Քանատա, ապա՝ ԱՄՆ։ Արտագաղթը կ'աւելնայ յատկապէս 1895-1896 տարիներուն՝ Համիտեան ջարդերու ատեն։ 1914-ին Խարբերդ ունէր 18-20 հազար բնակիչ, որուն շուրջ 10.000-ը հայեր էին։ Յուլիս 1915-ին կը սկսի հայերու զանգուածային բնաջնջումը։ 2.500 եւ 3.000 հոգիէ բաղկացած 2 կարաւանով, Խարբերդ-Մեզիրէ-Տիգրանակերտ-Ռաս էլ Այն ճանապարհով, կը բռնագաղթեն դէպի Տէր Զօր եւ կ'ոչնչանան անապատներուն մէջ։ == Տնտեսութիւն == Խարբերդ քաղաքը շրջապատուած էր 365 գիւղերով եւ աւաններով, որոնք կը կերակրուէին Խարբերդի ընդարձակ դաշտին երեք բերրի հովիտներուն միջոցով, որոնք այդ իսկ պատճառով «Ոսկեղէն» կոչումին արժանացած էին: Կ'արտադրուէին ցորեն, եգիպտացորեն, բամպակ, բազմատեսակ բանջարեղէններ եւ սննդեղէններ: Բլրալանջերը ծածկուած էին այգիներով, ընկուզենիներով եւ պտղածառերով: Շրջանը նշանաւոր էր գինիով, մեղրով եւ թութի ծառերով: Այս վերջիններուն շնորհիւ բնակիչները կը զբաղէին շերամաբուծութեամբ, մետաքսի արտադրութեամբ եւ արտածումով, ինչպէս նաեւ՝ բնական ներկերու պատրաստութեամբ: Ոչխարներու բազմաթիւ հօտերու շնորհիւ զարգացած էին խաղախորդութիւնն ու կաշեգործութիւնը: Խարբերդի բնակչութիւնը կը զբաղէր արհեստներով, երկրագործութեամբ եւ առեւտուրով։ Հայերը նշանաւոր էին իբրեւ հմուտ դերձակներ, կօշկակարներ, դարբիններ, թիթեղագործներ, հուսներ, կտաւագործներ, ոսկերիչներ, կաշեգործներ եւ զինագործներ։ ԺԹ. դարու վերջին անոնք առեւտրական կապեր ունէին Հալէպի, Կ.Պոլսոյ, Տիգրանակերտի, Այնթապի, Սեբաստիոյ, Մալաթիոյ, Սամսոնի, Թոխաթի, Վանի, Ատանայի, Արաբկիրի, Բալուի, Պիթլիսի եւ ուրիշ շրջաններու հետ։ Վանի Գափամաջեան առեւտրական ընկերութիւնը մասնաճիւղ ունէր Խարբերդի մէջ։ Քաղաքին մէջ կար մօտաւորապէս 100 խանութ։ 1880-1890-ին Խարբերդի հայ վաճառականները կը հասնին մինչեւ արտասահմանեան շուկայ՝ Ռուսաստան, Պարսկաստան, Ֆրանսա, Անգլիա, նոյնիսկ՝ Ամերիկա։ == Մշակոյթ == Խարբերդ եղած է հայ մշակոյթի նշանաւոր կեդրոն։ 1160-ի ձեռագիրի մը մէջ նշուած է, որ անիկա գրուած է «ի մայրաքաղաքն Խարբերդ»։ Խարբերդի նշանաւոր վարժարաններէն էին Ս. Յակոբ Կեդրոնական Վարժարանը, Աղջկանց Հռիփսիմեանց Վարժարանը եւ Սմբատեան Ճեմարանը: Առաջին արդիական ծրագիրով վարժարանը հիմնուած 1892-ին՝ Մեզիրէի Կեդրոնական Երկրորդական Վարժարանն է: Երեք մեծ քոլէճներ հաստատուած են ֆրանսացիներուն, գերմանացիներուն եւ ամերիկացիներուն կողմէ, յատկապէս՝ Արմենիա Քոլէճը, որ հիմնուած է 1878-ին եւ 1888-ին թուրքերուն հարկադրանքով՝ Եփրատ Քոլէճ վերանուանուած է: 1900-ին հիմնուած է Եփրատ Քոլէճին Մանկավարժական դպրոցը, ուսուցչուհի ունենալով ամերիկացի միսիոնարուհի՝ Միս Փրէթը: Շնորհիւ այս կրթական ցանցին Խարբերդ կոչուած էր նահանգին Աթէնքը եւ զարգացած Խարբերդցիները հասած են պետական բարձր պաշտօններու: Համազգային հռչակ կը վայելէր Աստուածաբանական ճեմարանը, որ գործած է 1859-1915 թուականներուն։ Հոն կը դասաւանդուէին հայերէն, գրաբար եւ աշխարհաբար քերականութիւն, հայոց պատմութիւն, աստուածաբանութիւն, մարդակազմութիւն, փիլիսոփայութիւն եւ տիեզերագիտութիւն։ Եփրատ Քոլէճը տուած է աւելի քան 600 շրջանաւարտ։ 1865-ին կազմակերպուած է կրթական եւ մշակութային «Սմբատեան ընկերութիւն»ը, որ հիմնած է երկսեռ վարժարան մը։ 1880-ական թուականներուն Խարբերդի մէջ բեմադրուած է առաջին ներկայացումը՝ «Քաջն Վարդան»-ը։ 1889-ին հայերը հոն հիմը դրած են տպագրութեան, 1909-ին հրատարակուած է «Եփրատ» թերթը։ Խարբերդի բարբառը իր բառամթերքով եւ կառոյցով շատ տարբեր չէ արեւմտահայերէնէն: == Ժողովուրդ == Խարբերդցիները զուարթ եւ ընկերային նկարագիրով մարդիկ էին: Ընտանեկան եւ հաւաքական տօնախմբութիւնները իրենց բարքերուն մէջ կարեւոր տեղ կը գրաւէին: == Գլխաւոր Գիւղեր == Մեզիրէ, Հիւսեյնիկ, Եղէք, Ծովք, Թլկատեն կամ Խույու, Բազմաշէն, Խուլագիւղ, Հողէ գիւղ, Քէսիրիկ, Իչմէ գիւղ, Բարջանճ, Բարջանճ, Մորենիկ, Դատեմ, Գոմք, Խոխ, Չոր գեղ, Հապուսի, Քէօրբէ, Սուրսուրի, Արփաւուր, Շէյխ Հաճի, Վերի Մեզիրէ, Շէնթիլ, Կարմըրի, Վարդաթել, Երթմընեկ, Մեծկերտ, Բերրի, Շիրօ: == Եկեղեցիներ == Խարբերդ քաղաքին մէջ հիմնուած են հինգ եկեղեցիներ՝ Ս. Յակոբ, Ս. Ստեփանոս, Ս.Կարապետ, Ս.Աստուածածին եւ Ս. Նշան: Իսկ խարբերդի գաւառներուն մէջ գտնուած են 55 Եկեղեցիներ եւ տասնեակ վանքեր ու սրբավայրեր: ===== Խարբերդի Հայկական Եկեղեցւոյ ներկայ վիճակը ===== Թուրքիոյ Խարբերդ քաղաքին մէջ 200 տարուան պատմութիւն ունեցող հայկական եկեղեցին ներկայիս կ'օգտագործուի իբրեւ կառատուն: Ս. Մարիամ Աստուածածին եկեղեցին ասորական եկեղեցւոյ անուան տակ արձանագրուած է Տիգրանակերտի մշակոյթի եւ բնական ժառանգութեան պահպանութեան ցուցակին մէջ: Ցեղասպանութեան յաջորդած շրջանին քանի մը տարի եկեղեցւոյ տարածքը օգտագործուած է նաեւ իբրեւ ալիւրի արտադրամաս, որմէ ետք մատնուած է անտէրութեան: Որոշ ժամանակ մը եկեղեցւոյ տարածքին վրայ կազմակերպուած են շաբաթական տօնավաճառներ, ինչպէս նաեւ օգտագործուած է իբրեւ ոչխարներու ախոռ: == Ականաւոր Խարբերդցիներ == === Կղերականներ === Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Սահակ Բ. Կաթողիկոս Խապայեան, Սրապիոն Վրդ. Ուլուհոճեան, Յովհաննէս Արք. Նազլեան, Ստեփանոս Բ. Եպս. Խրայէլեան, Թաթէոս Վրդ. Թումաճեան, Պատ. Գարեգին Չիֆճեան, Վարդան Քհնյ. Արսլանեան, Պատ. Վարդան Ամիրխանեան, Եղիշէ Արք. Կարոյեան: === Գրագէտներ === Թլկատինցի (Յովհաննէս Յարութիւնեան), Երուխան (Երուանդ Սրմաքէշխանլեան), Սիամանթօ (Ատոմ Եարճանեան), Ռուբէն Որբերեան, Վահան Թոթովենց, Ռուբէն Զարդարեան, Ծատուր Պէրպէրեան, Համաստեղ (Համբարձում Կելէնեան), Շահան Նաթալի (Յակոբ Տէր Յակոբեան), Վահէ Հայկ, Մանուկ Ճիզմէճեան, Պետրոս Կէօլճիկ: === Արմատով Խարբերդցիներ === Գոհար Գասպարեան (երգչուհի), Ռիչըրտ Յովհաննէսեան (պատմաբան, հայագէտ), Քըրք Գրիգորեան (բարերար), Րաֆֆի Յովհաննէսեան (քաղաքագէտ), Մոնթէ Մելքոնեան (Հայաստանի եւ Արցախի ազգային հերոս): == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == «Հայաստանի եւ յարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), 1986-2001, Երեւանի Համալսարանի հրատարակչութիւն: «Խարբերդ եւ Անոր Ոսկեղէն Դաշտը»,Վահէ Հայկ, Նիւ Եորք, 1959։

Արենի

Արենի, գիւղ Հայաստանի Վայոց ձորի մարզին մէջ։ 1946 թուականին ՀԽՍՀ Գերագոյն խորհրդի 10/9 հրամանագիրով Արփան վերանուանուեր է Արենի։ Արենի բնակավայրը Երեւանէն հեռու է 110 ք.մ., մարզի կեդրոն Եղեգնաձորէն՝ 20 ք.մ.։ Արենի գիւղը կը գտնուի Վայոց ձորի մարզին մէջ՝ Արփա գետի ստորին հոսանքի երկու կողմերը։ == Կլիմայ == Հողատարածքը կը ոռոգուի։ Ձմեռը չափաւոր ցուրտ է, ոչ երկարատեւ, գարունը տաք է՝ երկարատեւ, խոնաւ, ամառը խիստ տաք կամ տօթագին, չոր ու երկարատեւ է։ Կը գերակշռեն հաստատուն պարզ եղանակները, աշունը տաք է, օրերը՝ քիչ ամպոտ։ Բնակչութիւնը զբաղած է այգեգործութեամբ, հողագործութեամբ, թռչնաբուծութեամբ եւ անասնապահութեամբ։ Համայնքի զարգացման գերակայ ուղղություններէն է խաղողագործութիւնը եւ գինեգործութիւնը, ինչպէս նաեւ զարգացող պտղաբուծութիւնը, որուն շնորհիւ համայնքի մէջ, համեմատականօրէն, բարձր է բնակչութեան զբաղուածութիւնը, որ էականօրէն կը նպաստէ արտագաղթի կանխման։ Արենի գիւղին մէջ կը գործէ գինիի գործարանը, ուր կ՝ արտադրուի «Արենի» տեսակի հանրայայտ գինին։ == Պատմութիւն == Արենին Վայոց ձորի հին եւ նշանաւոր գիւղերէն է, որ ճանապարհային հանգոյց է եւ Շարուրի դաշտավայրէն Վայոց ձոր մտնող կիրճը փակող ռազմական կէտ է։ Հին ժամանակ Արենին գտնուած է այժմեան գիւղէն կէս քմ հիւսիս՝ բլուրի վրայ, ուր մինչ օրս կանգուն է Մոմիկ ճարտարապետի կողմէն 1321 թուականին կառուցուած սուրբ Աստուածածին եկեղեցին։ Գիւղի տարածքին կան հնավայրեր, քանի մը աւերուած գիւղերու տեղեր, արձանագրութիւն ունեցող բազմաթիւ խաչքարեր ու գեղեցիկ քարայրներ՝ Մագիլի եւ Թռչուններու քարանձաւները։ Արենին ունի զբօսաշրջութեան մեծ պաշար՝ պատմամշակութային բազմաբնոյթ բարձրարժէք յուշարձաններ։ Համայնքի վարչական տարածքին կը գտնուի միջազգային նշանակութեան յուշարձան՝ Նորավանքի համալիրը։ Բազմաթիւ են նաեւ բնութեան յուշարձանները՝ ժայռեր, ջրվէժներ, անդնդախոր ձորեր։ Գիւղի կեդրոնը արենցիները կանգնեցուցած են յուշարձան-կոթող՝ Հայրենական Մեծ պատերազմին զոհուած, եւ խաչքար՝ Արցախեան ազատամարտին զոհուած համագիւղացիներու յիշատակին։ 2004 թուականէն ի վեր, Հոկտեմբեր ամսուն Արենի գիւղին մէջ կը կազմակերպուի գինիի փառատօն։ Այն դարձած է աւանդական եւ կ՝ ակնկալուին հետեւեալ արդիւնքները՝ թէ փառատօնը կը նպաստէ միջազգային զբօսաշրջային շուկային։ == Բնակչութիւն == 2006 բնակիչ Արենիի ազգաբնակչութեան փոփոխութիւնը. == Տնտեսութիւն == Բնակավայրի տարածքը հիմնականօրէն ինկած է Արփա գետի հովիտին լայնացած մասը եւ ինքնաշարժային ճանապարհի երկարութեամբ կը զարգանայ դէպի հիւսիս եւ արեւելք։ Գիւղին ծայրամասերը աստիճանաբար բարձրացած են դէպի գետահովիտի զառիթափ լանջերը։ Բնակավայրին մէջ Բնապահպանութեան վիճակի սրութիւն չկայ, քանի որ չկան արդիւնաբերական վտանգաւոր առարկաներ եւ արտադրական համալիրներ չկան։ Գիւղը թաղուած է թթաստաններու եւ մրգատու այգիներու մէջ։ Տուներու ճնշող մեծամասնութիւնը տանիքաւոր է, այսինքն՝ կտուր ունեցող տանիք եւ յարմարաւէտ։ Բնակչութիւնը զբաղած է այգեգործութեամբ, դաշտավարութեամբ, թռչնաբուծութեամբ, շերամապահութեամբ եւ անասնապահութեամբ։ Համայնքի զարգացման գերակայ ուղղութիններէն կը համարուի խաղողագործութիւնը եւ գինեգործութիւնը, ինչպէս նաեւ զարգացող պտղաբուծութիւնը, որուն շնորհիւ բնակչութեան գործն ու զբաղմունքը համեմատաբար բարձր է համայնքին մէջ։ Արենի գիւղին մէջ կը գործէ է 2 գինիի գործարան, ուր կ՝ արտադրուին «Արենի» տեսակի հանրայայտ գինին։ Գիւղը ունի միջնակարգ դպրոց, հիւանդանոց, մշակոյթի տուն, գրադարան։ == Պատմամշակութային Կառոյցներ == Արենիի մէջ կը գտնուի եռակամար կամուրջը (1265-1287), Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին (1321 թուական), 13-րդ դարու ամրոցը, մ.թ.ա. 2-րդ—1-ին հազարամեակի կիկլոպեան (Cyclopean) ամրոցը եւ 10-16-րդ դարերու խաչքարեր։ == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Վայոց ձորի մարզպետարանի կայքը, Արենի Արենի բնակավայրը «GEOnet Names Server» կայքում։ World Gazeteer: Armenia – World-Gazetteer.com Kiesling, Brady (2005), Rediscovering Armenia: Guide, Yerevan, Armenia: Matit Graphic Design Studio

Զէյթունի Աւետարան

Զէյթունի Աւետարան, հայկական ձեռագիր մատեան՝ ընդօրինակուած Հռոմկլայի մէջ, 1256-ին։ Գրած ու նկարազարդած է Թորոս Ռոսլին՝ կաթողիկոս Կոստանդին Ա. Բարձրբերդցիի պատուերով։ == Պատմութիւն == «Զէյթունի Աւետարանը» պահուած է Զէյթունի մէջ, իսկ այժմ կը գտնուի Երեւանի Մեսրոպ Մաշտոցի անուան Մատենադարանին մէջ (ձեռ․ № 10450)։ Մատեանին յիշատակարաններուն մէջ կը նշեն թէ նկարիչի եղբօր՝ Անտոնի, պատուիրատուի հարազատներու անունները, Հեթում Ա. արքայի ճամբորդութիւնը դէպի Կարակորում եւ կ՛ակնակրուի կաթողիկոսի հանդիպումները Հուլավու խանի ու սուլթաններ Մելիք Քեմլի եւ Մելիք Աշրաֆի հետ։ «Զէյթունի Աւետարանին» մէջ կան 4 զոյգ խորաններ, 4 աւետարանիչներու պատկերներ, 4 անուանաթերթեր, լուսանցազարդներ եւ զարդագրեր։ Անօրինակ է «Դէիսուսի» (խնդրարկու) թեմային՝ Մարկոսի անուանաթերուն մէջ գտնուիլը, մանաւանդ պատանի անմորուս Էմանուէլ Քրիստոսի կերպարի ներգրաւումը։ Պատկերագրութեամբ անոր նման այնքան խոհական, փիլիսոփայական արժէքը չունի «Յովհաննէս Աւետարանիչ»ը։ == Ծանօթագրութիւններ == == Գրականութիւն == Տէր-Ներսեսեան Ս․, Թորոս Ռոսլինը եւ Զէյթունի Աւետարանը, «Շողակաթ», Կ․ Պոլիս, 1952, էջ 139―141։ Չուգասզեան Լ․, Թորոս Ռոսլինի արուեստը, «ԲԵՀ», 1987, № 3։

Ուրմիոյ Գործողութիւն

Ուրմիոյ ռազմագործողութիւն (Յունուար-Յունիս1915), ռուսիոյ Ազրպէյճանական բանակի զօրամասերու գործողութիւնները՝ Ուրմիոյ լիճի շրջանին մէջ Համաշխարհաին Ա. պատերազմի պարսիկներու պատերազմի ընթացքին: == Ազրպէյճանական ուղղութիւն == Ազրպէյճանի ռազմագործողութիւններու երկրորդական ուղղութիւնը Կովկասեան բանակի ամենաձախ բաժինին վրայ կը գտնուէր եւ Թաւրիզէն, Ուրմիոյ լիճէն մինչեւ Ռաւանտուզ եւ Մոսուլ կ՛երկարէր: Վանայ լիճի հարաւ-արեւելեան լեռները հիմնական ռազմաճակատի մէջտեղէն կ՛անցնէին: Տարածքին մէջ քիչ էին բաց ճամբաները, անոնց մեծ մասը շրջանցիկ էին: 1909-1912 թուականներուն ռուսերը Թաւրիզի եւ Ուրմիոյ լիճի մէջ մեծ խումբ մը կը պահէին, որ պատերազմի ընթացքին Ճուլֆայէն Էրիւան եւ Գանձակ գացող ճամբորդները կը պաշտպանէր: Թուրք լրտեսներ ռազմատենչ կը կատարէին քիւրտերու եւ շահսեւէններու վրայ: Այս ռազմատենչերը կանխելու եւ Ռուսիոյ դէմ ապստամբելու նպատակով, Իրանական Ազդրպէյճանի հիւսիս-արեւմուտքին մէջ Կովկասեան 2-րդ հրետանային բաժինի, 2-րդ գումարտակի, խազախական 4-րդ բաժինի եւ սահմանապահ 27-րդ կիսաբաժինի ¾ գումարտակի կազմին մէջ ջոկատ մը կազմուած է: Ընդհանուր՝ հետեւակային 8 ¾ գումարտակ, 24 հարիւրեակ եւ 24 հրանօթ կազմուած էր: Ազրպէյճանի բանակին ղեկավար նշանակուած է զօրավար Ֆ. Գ. Ճերնոզուպովը: Անոր առջեւ խնդիր դրուած է հետեւիլ եւ ապահովել Մոսուլ-Ռաւանտուզ-Թաւրիզ եւ Վան-Ուրմիա ուղղութիւնը: Այդ նպատակով զօրքերը շրջանի կարեւորագոյն վայրերը գրաւած էին՝ Թաւրիզը, Խոյը, Տիլմանը եւ Ուրմիան, եւ դէպի Մարաղա, Սոուչ-Պուլակ եւ Մաքու քաշած էին յառաջապահ փոքր ջոկատները: Սկզբնական շրջանին, խումբը ենթակայ էր Կովկասեան 4-րդ բանակային մարմինի զօրավար Պ. Ի. Օգանովսկին, բայց զօրամասերու կապուած էր: 400 քմ երկարութիւն ունեցող ճակատի կառավարման դժուարութիւնները եւ մարմինի ու խումբին առջեւ դրուած խնդիրները հետագային որպէս ռազմական ինքնուրոյն միաւոր կ'արձանագրուի, որմէ ետք բանակի հրամանատարութեան իշխանութեան տակ կ'անցնի: Մինչեւ Դեկտեմբեր 1914, տեղի ունեցած բախումները նշանակալի չէին, բայց արդէն Նոյեմբերին, թուրքերը կը սկսին աշխուժանալ Ռաւանտուզի շրջանին մէջ, իսկ Վանի շրջանին մէջ 37-րդ հետեւակային բաժինի զօրամասերը կը յայտնուին: == Դեկտեմբերեան նահանջ == 15 Դեկտեմբեր-ին Կովկասեան բանակի հրամանատար Ա. Զ. Միշլաեւսկին, Սարիղամիշի մէջ թուրքերու շրջապատումէն ետք, զօրքը լքելով Թիֆլիս փախուստ կու տայ՝ փրկուելու նպատակով: Ան Կովկասեան 4-րդ մարմինին կը հրամայէ շատ արագ դէպի ռուսական տարածք նահանջել, իսկ Ճեռնոզուպովի խումբին կը հրամայէ Ճուլֆա նահանջել: Զօրավար Օգանովսկի, որու զօրքերը որեւէ ճնշման չէին ենթարկուած հակառակորդի կողմէն, այս հրամանը կ՛անտեսէ, որովհետեւ նահանջը հարուածի տակ կը դնէր Սարիղամիշեան խումբի բաժինը, բայց Ճեռնոզուպով կը հեռանայ գրաւուած շրջանէն եւ խումբը Ճույֆայի եւ Խոյի մօտակայքին կը տեղակայուի: Արագ փախուստի պատճառով անոնք չեն յաջողիր պահեստները ամբողջովին դատարկել, մեծ քանակութեամբ պահեստաւորուած ապրանքներ ու մթերքներ դուրս կը նետեն կամ ալ կ'ոչնչացնեն: Այս նահանջը զգալի վնաս կը պատճառէ, որովհետեւ քիւրտերու մէկ մասը, տեսնելով ռուսերու թուլութիւնը, թուրքերուն կողմը կ՛անցնին, եւ անոր հետեւանքով մեծ ջանքեր պէտք է ըլլան վերստին հպատակեցնելու համար: Ուրմիոյ լիճի եւ Տիլմանի շրջաններուն մէջ հայկական եւ ասորական բնակչութիւնը իսլամական վրէժխնդրութենէն վախնալով, խուճապահար քաղաքը կը լքեն, փախստականներու ամբոխները դէպի հիւսիս գացող ճամբան կ՛անցնին, եւ այս մէկ զօրքերուն նահանջը կը խանգարեն: 29 Դեկտեմբեր-ին (11 Յունուար-ին) Ճեռնոզուովը կովկասեան 2-րդ մարմինի զօրավար Ֆ. Ի. Նազարբեկովին հրաման կու տայ կրկին Խոյը նուաճել: Յաջորդ օրը ռուսերը կռիւի կ՛անցնին, կը գրաւեն քաղաքը եւ յառաջապահ զօրքերուն դուրս կը հանեն դէպի Կոտուր եւ Տիլման: Զօրքի մնացեալ բաժինները դէպի Ճուլֆա կը հեռանան: Թուրքերը փոքր խումբերով կը նուաճեն մնացեալ լքուած քաղաքները: 1 Յունուար-ին կամաւորական խումբերը, սահմանապահները եւ քրտական հեծելազօրը Թաւրիզ կը մտնեն եւ շատ արագ Խոյ կը հասնին: == Ռուսերու Յարձակում == Սարիղամիշէն վերադառնալով՝ զօրավար Ն. Ն. Յուտենիչ Ճեռնոզուպովի կը հրամայէ իրավիճակը վերականգնել: Թուրքերուն եւ քիւրտերուն հետ եռօրեայ յամառ մարտերէ ետք, 15 Յունուարին Սուֆիան կը գրաւեն, յաջորդ օրը, դարձեալ կռիւ մղելով, Ճապարլին, եւ 17 Յունուարին ռուսերը կը մտնեն հակառակորդի կողմէն լքուած Թաւրիզը: 16 Փետրուարին Նազարբեկովի՝ Փոլթավեան խազախական առաջին գունդով եւ Կովկասեան 8-րդ գունդով ամրացուած զօրամասերը Սուֆիանէն քաշուելով թուրքերու կողմէ՝ յարձակման կ՛անցնին եւ առանց կռիւի կը գրաւեն Տիլմանը: խումբը, մինչեւ 10 Ապրիլ այս դիրքերուն վրայ կը մնայ: == Թրքական Յարձակում == Ապրիլի սկիզբը Վանայ լիճի շրջանին մէջ թրքական զօրքեր կ՛ամրացուին եւ ամսուան կէսերուն 3-րդ Միացեալ եւ 37-րդ բաժինները, որոնք Խալիլ Պէյի հրամանատարութեան տակ կը գտնուէին, քրտական հեծելազօրքին հետ պարսկական տարածք կը ներխուժեն եւ Ուրմիան կը գրաւեն, որմէ ետք կ՛որոշեն դէպի Գանձակ եւ Պաքու անցնիլ: Այդ ժամանակ թուրքերու թիկունքին կը սկսի Վանի ապստամբութիւնը, եւ նոյն մարմինի կազմին մէջ մտնող 5-րդ բաժինը կը ստիպուի ճնշում գործադրել: 37-րդ խումբը Պաշքալէի մէջ դիրք կը բռնէ, իսկ 16 Ապրիլին Խալիլ Պէյը 3-րդ Միացեալ, ոստիկանական եւ սահմանապահ զօրամասերու հետ (10-12 գումարտակ, 12 թնդանօթ, քանի մը հազար քիւրտեր) Տիլմանէն դուրս կը մղէ ռուսերուն եւ կը սկսի հետապնդել զանոնք: Թովմաս Նազարբեկեանին պաշար կ՛ուղարկուի, եւ 17 Ապրիլին ան կը գրաւէ Տիլմանէն 6 քմ հիւսիս գտնուող Մոհանջիկի դիրքերը, ուր ան կ՛օգտագործէ 8,5 գումարտակ, 12 թնդանօթ եւ 12 հարիւրեակ: == Ծանօթագրութիւններ == == Գրականութիւն == История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — в 2-х томах. — М.: Наука, 1975 Масловский Е. В. Мировая война на Кавказском фронте. — Париж: Возрождение, 1933 Стрелянов (Калабухов) П. Н. Казаки в Персии. 1909—1918 гг. — М.: Центрполиграф, 2007. — 442 с. — (Россия забытая и неизвестная). — ISBN 978-5-9524-3057-0 Шишов А. В. Персидский фронт (1909—1918). Незаслуженно забытые победы. — М.: Вече, 2010. — (Военные тайны XX века). — ISBN 978-5-9533-4866-9

Օհանաւան

Օհանավան, գիւղ Հայաստանի Արագածոտնի մարզին մէջ, Քասախ գետի բարձրադիր ափին։ Հեռաւորութիւնը մարզկեդրոնէն՝ 3 քմ հիւսիս-արեւելք, ծովու մակերեւոյթէն՝ 1330 մեթր։ Օհանաւան համայնքը հիմնադրուած է 1828-ին։ Գիւղը հիմնած են Պարսկաստանի Մակու Գաւառէն, 1826-1828 թուականներուն, ռուս-պարսկական պատերազմէն ետք կազմակերպուած ընդհանուր գաղթին ապաստան գտած գաղթեալները։ == Բնակչութիւն == Օհանաւանի ազգաբնակչութեան փոփոխութիւնը . == Պատմական վայրեր == Գիւղին արեւելեան մասին մէջ կը գտնուի Յովհանավանքին վանական համալիրը (Դ.- ԺԳ. դարեր), «Սերկեւիլի Կալեր» բնակատեղին (Ք.Ա. Առաջին հզմ.), «Վասակամուտ» ամրոցը (Ք.ա. 2-րդ-1-ին հզմ.), Կաթողիկէ (Ս. Կարապետ) (1216) եւ Դ. դարու Ս. Կարապետ եկեղեցիները։ Օհանաւանէն 1 քմ հիւսիս կը գտնուին Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ անապատը (Անապատ հրեշտակաբնակ) (Ժ.- ԺԳ. դարեր) եւ «Աղկունծ» (ԺԳ. դար) եկեղեցին, Ժ.- ԺԳ. դարերու «Այծանոց» քարայր-կացարանը, իսկ 2 քմ հիւսիս՝ Սերկեւիլի գիւղատեղին (Ժ.- ԺԵ. դարեր), ԺԱ.- ԺԳ. դարերու ամրոցը, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (Ժ.- ԺԳ. դարեր), Ս. Աստուածածին (Կարմիր վանքեր) (Ժ.- ԺԳ. դարեր) եկեղեցիները եւ Ք.Ա. Առաջին հազարամեակին «Ապարանի առու» ջրանցքը։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Հայկ Ժամկոչեան

Հայկ Ժամկոչեան (1911, Կեսարիա, Թուրքիա - 7 Մարտ 1999(1999-03-07), Քանատա), իրաւաբան, ուսուցիչ, մամուլի աշխատակից, խմբագիր եւ հրատարակիչ: == Կենսագրութիւն == Հայկ Ժամկոչեան ծնած է Կեսարիա 1911-ին, ուր իր նախակրթութիւնը իր ստացած է Հայ Կաթողիկէ – Կիւմիւշեան Ազգային վարժարաններուն մէջ, իսկ թրքերէն լեզու՝ «Թրքական էմիրէ»ի նախակրթարանին մէջ։ Շարժուն համայնագիտարան մըն էր ան: Զինադադարին հայրը Կեսարիա վերադառնալով աքսորէն, ընտանիքը Պէյրութ կը փոխադրէ 1923 թուականին, - չորս ամիս ետք՝ Աղեքսանդրիա – Գահիրէ, ուր յաճախելով Գալուստեան Ազգ. Վարժարանը, կ'աւարտէ 1927ին: Իր հայ ուսուցիչներէն կը յիշուին՝ Բ. Վարժապետեան, թուաբանագէտ Ազարիկ Գոլոյեան, գեղագիր-գծագէտ Մարտիկոս Պալայեան, Գրիգոր Կիրակոսեան, Յակոբ Օշական, Գ. Տիւրկէրեան, Լեւոն Թաշճեան, Ա. Քրիսեան, դուրսէն՝ Շահան Պէրպէրեան, Յ. Թ. Գայաեան, եւ Լիպարիտ Նազարեանց եւ Նիկոլ Աղբալեան: Յաջորդ տարին կը մտնէ ֆրանսական լիսէի առեւտրական ճիւղը, ուրկէ կը վկայուի 1930ին, ապա 1931ին, Ֆրանսական պաքալորէայի ճիւղը: Միաժամանակ՝ երեկոները հետեւեալով «Լէօնարտօ տա Վինչի» իտալական դպրոցի գծագրութեան եւ իտալերէն լեզուի դասընթացքներուն: Միեւնոյն ատեն թղթակցութեամբ, լրագրութեան կը հետեւի Փարիզի «Էքոլ Իւնիվերսել»ի միջոցաւ: Յետոյ կը յաճախէ Պորոմէ գերմանական ուսումնարանի՝ գերմաներէն լեզուի եւ մանկավարժութեան գիշերային դասընթացքներուն: 1931-1933 յաճախած է Գահիրէի իրաւաբանական ֆրանսական ֆաքիւլթէն, զոր աւարտած է, սակայն՝ փաստաբանական ասպարէզը հետաքրքրական չգտնելով, հեռացած է: 1980 թուականին վերջնականապէս հաստատուած է Գանատա, իր զաւակներուն մօտ: == Ուսուցչական ասպարէզ == Գահիրէ «Նաւասարդ» սրահին մէջ, 120 նախկին որբերու հայերէն սորվեցուցած է գիշերները: 1929 – 1931, Հայկ Դպիրեանի, Լեւոն Դելփեանի, Յարութիւն Էսէկիւլեանի եւ Լեւոն Հէօքէլէկեանի հետ, գիշերային ամենօրեայ վարժարան բանեցուցած է հայ աշխատող աղքատիկ տղոց համար, Գահիրէ « Պէյն-էլ-Սուրէյն» թաղի «Ռաֆֆի» սրահին մէջ։ Հայագիտական նիւթեր դասաւանդած է 1977-էն 1980, Գալուստեան Ազգային վարժարանին մէջ։ Կարճ ժամանակներ՝ ուսուցիչ եղած է Բ. Կէօզիւպէօյիւքեանի «Հայ Կաթողիկէ վարժարան»ին մէջ: == Երկեր == Իր առաջին գրութիւնը՝ «Կատուն» շարադրութիւնը, իր ուսուցիչը՝ Յակոբ Օշական, ղրկած է Պոսթընի «Հայրենիք»ին: Իր քննադատական առաջին յօդուածը՝ «Մտահոգութիւններ», լոյս տեսած է «Յուսաբեր»ի մէջ 1929ին: == Խմբագրութիւններ == Հայկ Ժամկոչեան, փաստօրէն գործակցած է աւանդական երեք կուսակցութիւննրու մամուլներու խմբագրութիւններուն հետ, առաւել՝ Գահիրէի ՀԲԸՄ-ի եւ «Նիրր Իսթ» հայկական ակումբի պարբերաթերթերու խմբագրութիւններուն, եւ սակայն չէ յարատեւած եւ ոչ մէկ կազմակերպութեան մէջ: Լեւոն Դելփեանի, Ն. Խանճեանի եւ Յարութիւն Էսէկիւլեանի հետ վարած է խմբագրութիւնը «Համասպրամ» ամսագրին: Համբարձում Գարայեանի հետ խմբագրած է Գալուստեան Շրջանաւարտից Միութեան «Արմաւենի» տարեգիրքը 1937 թուականին, ինչպէս նաեւ Արշակ Ալպօյաճեանի «Կեանք եւ Գիր» տարեգիրքը՝ 1947-ին: 1948 թուականին, Արշամ Տատրեանի հետ եւ մասնակցութեամբ խումբ մը մտաւորականներու,հիմնած է «Ջահակիր» շաբաթաթերթը: Երեք տարի կանոնաւորաբար եւ 12 տարի անկանոն կերպով հրատարակելէ ետք 1963 թուականին փոխանցած է ընկեր Սարգիս Պալայեանի անունին (Հնչակեան կուսակցութեան): 1957-1959ին Գահիրէի ՀԲԸՄ-ի «Տեղեկատու»ն խմբագրած է, իր ատենադպրութեան շրջանին: Գրական եւ հրապարակագրական յօդուածներով աշխատակցած է «Լուսարձակ»ին, «Ովասիս»ին, Փարիզի «Հայ Արի»ին, Աթէնքի «Նոր Օր»ին , «Նոր Շարժում»ին, «Յուսաբեր» օրաթերթին եւ ամսօրեային, «Արեւ»ին: (Խմբագիր Տոքթ. Նուպար Պէրպէրեանի Ամերիկա փոխադրուելէն ետք: 1957-1960 «Արեւ»ին գրած է ամենօրեայ բազմաթիւ յօդուածներ, ուսումնասիրութիւններ): Եղած է հիմնադիր եւ սկզբնական շրջանի խմբագիրը «Նիրր Իսթ» Հայկական Ակումբի «Հոկտեմբեր» ամսաթերթին (1974): 1975-79 չորս տարի հրատարակած է «Իմացարան» պարբերաթերթը: Սահակ Պալըգճեանի հետ խմբագրած է Հայ Գրքի Բարեկամներու ընկերակցութեան հրատարակած «Էջեր Հայ Գրականութիւնէն»ի առաջին հատորը: Օժանդակած է Բենիամին Թաշեանի խմբագրած «Համազգային»ի տարեգիրքին: Աշխատակցած է «Հայ Գիր»ին, Արշակ Ալպօյաճեանի՝ «Ազատ Միտք»ին, Դաւիթ Շահլամեանի՝ «Կեանք եւ Գիր»ին, «Զուարթնոց»ին, Աղէքսանդրիոյ «Մշակ»ին, «Արարատ»ին, «Մասիս»ին, «Լուսաբաց»ին եւ անշուշտ «Ջահակիր»ին: Պատմուածքներով եւ քննադատականներով աշխատակցած է «Նայիրի»ին, «Զարթօնք»ին, «Շիրակ»ին, «Նոր Գիր»ին, Հրաչ Երուանդի «Պայքար» տարեգիրքին, «Ազդարար»ին, «Սփիւռք»ին, «Ճառագայթ»ին, «Մշակոյթ»ին: Պարբերաբար գրած է Սովետական Արուեստ»ին, «Գրական Թերթ»ին «Հայրենիքի Ձայն»ին մէջ: == Հիմնադրական գործունէութիւն == Եղած է կազմակերպիչներէն՝ Արշակ Չօպանեանի, Արշակ Ալպօյաճեանի, Աշոտ Պատմագրեանի յոբելեաններուն: Նաեւ 1964-էն եղած է Գալուստեանի Ծնողք-Ուսուցիչ միութեան հիմնադիրներէն: Հրանդ Նասիպեանի օրով՝ մասնակցած է«Թորգոմեան» Մատենադարանի հիմնադրութեան: Հիմնադիրներէն է Հայ Արիներու Ընկերակցութեան (1927), Հայ Եղբայրակցութեան Ուխտին (1929), Հայկազնեան Միութեան «Ռաֆֆի» սրահին (1929-1932), Արշակ Ալպօյաճեանի «Մտաւորական Սպասարկութեան Գրասենեակ»ին: Շրջան մը եղած է Հայ. Ազգ. Հիմնադրամի մատենաշարին խմբագիրը՝ Վարդգէս Գարտաշեանի Լիբանան մեկնելէն ետք: == Հրատարակութիւններ == Հրատարակած է »Անդաստան Հայ Մտքին», երեք պրակ, «Նոր Խիկար» երգիծաթերթը, երեք թիւ, «Զօհրապ Հրապարակագիր» ուսումնասիրութիւնը, Գրիգոր Զօհրապի «Մեր կեանքէն» հատորը, «Թլկատինցին եւ իր քրոնիկները», «Ճամբուն մէջ որ Հռոմ կը տանի»՝ պատմուածքներու հատորը: Ա. Արմէնեանի «Յաւիտենական Երուսաղէմը» հատորը: Սիմոն Սիմոնեան, Պէյրութ, իր «Սփիւռք» շաբաթաթերթին մէջ լոյս տեսած Ժամկոչեանի քառասուն գրադատականները հրատարակած է, զանոնք ամփոփելով հատորի մը մէջ՝ «Արժէքներու Որոնում»: 1971-ին՝ «Համառօտ պատմութիւն Եգիպտահայոց» գրքույկը: Ունի անտիպ աշխատութիւններ, կիսաւարտ ուսումնասիրութիւններ (Խրիմեան, Դանիէլ Վարուժան, Վահան Տէրեան, Արշակ Ալպօյաճեան), վիպակներ, ճամբորդական նոթեր, գրականութեան, պատմութեան եւ հայոց պատմութեան դասագիրքերու ծրագիրներ եւ հայերէնէ արաբերէն բառարանի կիսաւարտ ձեռնարկ մը նաեւ՝ «Վերապրողի Յուշեր»: == Գրական ասուլիսներ == 1957-1959 շրջանին, Հայ Գեղարուեստասիրած Միութեան եւ Կոկանեան սրահին մէջ, օժանդակութեամբ Աւետիս Եափուճեանի, կազմակերպած է ամսօրեայ գրական ասուլիսներ, որոնց բոլորին ալ իր մասնակցութիւնը բերած է: Գործակցած է Գ. Մխիթարեանին՝ «Համազգային»ի Մշակութային Խորհուրդի 11 « Գրական Ասուլիսներ»ուն՝ Բ. Թաշեանի, Ե. Խաթանասեանի հետ: == ՀԲԸՄ վեթերան անդամ == Եղած է ՀԲԸՄ-ի 50-ամեայ վեթերան անդամ, այլ մշակութային միութիւններու գործօն անդամ: == Աղբիւրներ == «Ջահակիր» 26 Օգոստոս 1999