Datasets:

danielpleus

/

wiki-nds

like 0

123

https://nds.wikipedia.org/wiki/Irakkrieg

Irakkrieg

De Irakkrieg weer en Krieg vun de USA un annere, verbünnte Staten (in'n speziellen dat Vereenigte Königriek un Australien) gegen den Irak. Offiziell hebbt dörtig Länner Solidarität mit de USA toseggt („Koalitschoon vun de Willigen“). De USA, Grootbritannien un Australien hebbt den Krieg mit Resolutschoon 687 vun de Vereenten Natschonen legitimeert. De Irak hett sik aver nich an de Uplagen hollen un de Wapenstillstand hett dormit keen Grundlaag un de Krieg kunn wedder upnommen warrn. Dorto kummt ut Sicht vun de USA Resolutschoon 1441, wat „eernsthaftige Konsequenzen“ för den Irak bi mangeln Kooperatschoon fastleggt. Bannig vele Länner un Völkerrechtlers gaht dorvun ut, dat beide Resolutschonen nich henlangen döen as Grund för en Krieg un dat de Krieg somit nich recht is. Vele Lüüd hebbt den Indruck, dat weer de USA um ganz annere Interessen in den Krieg gahn, as um Interessen vun de Öölweertschap oder geostrategisch Interessen. Militärisch Afloop De Krieg fung an mit dat Bombardeern vun Bagdad an den 17. März 2003. An den 23. März sünd Boddentruppen ut Kuwait folgt. Briten hebbt in'n Süden ehrn Swoorpunkt harrt, de USA in'n Noorden vun den Irak, Bagdad insloten. In den Nordirak hebbt de USA verbünnte Kurden ünnerstütt. Vun'n 3. April bit to'n 9. April hebbt de Amerikaner Bagdad innahmen. Saddam Hussein, de iraksche Präsident, is siet den amerikaanschen Sieg verschollen wesen (bet Dezember 2003). Vele kulturelle Göder vun de ollen Babyloniers un Sumerers sünd bi Plünnern ok afhannen kamen. Nah den Krieg harrn de USA dat Updelen vun den Irak in dree Sektoren plant: een amerikanschen, een britischen un een poolschen Sektor. So is dat denn kamen. Hüüt hebbt de US-Truppen un de Briten grote Problemen, Sympathien bi de Irakers to kriegen. Elk Dag weert en Reeg vun allieerte Soldaten ümbracht oder verwundt un islamistische Terroristen kriegt bannig veel Toloop vun de Inwahners - speziell vun de jungen Lüüd. An'n 13. Dezember 2003 hebbt de Amerikaners Saddam Hussein to faten kregen. He hett sik bi sien Heimatstadt Tikrit in en Eerdlock versteken. Politik Krieg Irak USA

124

https://nds.wikipedia.org/wiki/Irak

Irak

De Republiek Irak (Araabsch جُمْهُورِيَّة ٱلْعِرَاق, Al-Jumhuriyah al-'Iraqiyah; Kurdisch کۆماری عێراق, Komarî Êraq) is en Land in Asien. Navers sünd Kuwait, Saudi-Arabien, Jordanien, Syrien, de Törkie, Iran un de Persische Golf. Fläch: ca. 440.000 km² Inwahners: ca. 23 Millionen Hööftstadt: Bagdad. Spraak: Arabisch, Kurdisch Natschonalfieerdag: 17. Juli (Revolutschoonsdag) Geografie In’n Noordoosten sünd Bargen, de vun de Törkie to’n Iran un Afghanistan löppt. De Süden warrt vun Wöste un Steppe präägt. Twee grote Strööm loopt dör den Irak: De Euphrat un de Tigris. Bi’n Schatt-el-Arab hett Irak en lütte Küst un’n lütten Haven: Umm Kasr. Inwahners Ethnien 75-80% Araber 15-20% Kurden. Ferner 5% Turkmenen, Assyrer, Armenier un Törken. Religionen Islam (95%), Joden, Christen Weertschop Irak is de tweetgröttste Ööllieferant vun de Eer. Geschichte Irak liggt in't Rebeet vun olen Kulturen as de Babylonier, Sumerer, Mesopotamier un bannig vele annere. Vun’t Middelöller to de Tiet na den eersten Weltkrieg hett Irak to’t Osmanisch Riek höört. Denn sünd de Briten kamen. Nach den tweeten Weltorlog is Irak unafhängig worrn. 1979 hett sik Saddam Hussein in dat Präsidentenamt putscht. He hett twee Krieg anfungen (eerste un tweete Golfkrieg) un hett Minnerheiten in sien Land (so as de Kurden) brutaal verfolgt. He worr - na den Irakkrieg vun de USA - söcht. Land Asien Irak

125

https://nds.wikipedia.org/wiki/Israel

Israel

Israel is en Staat in de Nahoost. Navers sünd Syrien, de Libanon, Ägypten, Jordanien un de Palästinensisch sülvstregeerten Rebeden. Dat Israel vun hüüt worr an'n 14. Mai 1948 grünnt. Fläck: 20991 km² Hööftstadt: Jerusalem (warrt internatschonal nich gellen laten) Inwahners: ca. 5,9 Mio. (1997) Amtspraken: Hebräisch (Ivrith), Araabsch Natschonalfierdag: 14. Mai (Dag vun't Landgrünnen 1948) Politik Dat Israelisch Parlament, de Knesset, wählt de Präsident för fief Johr. De direkt wählt Ministerpräsident is de Exekutive. Ministerpräsident is nu Naftali Bennett. Geographie Israel liggt an dat oosten Enn vun de Middellannsche See. De Region ward ok Vörderasien nöömt. Kiek ok bi: Israelisch-palästinensisch Konflikt, Intifada, Kibbuz, Zionismus, Alijah (Immigratschon) Land Asien Israel

126

https://nds.wikipedia.org/wiki/Irland

Irland

Irland is ene Republiek op de Insel Irland, de in’n Noordwesten vun Europa in’n Atlantik liggt. Naver is Grootbritannien, dat ok den nördlichen Deel vun de Insel as Provinz Noordirland besitt. De Hööftstadt is Dublin. Spraken Amtsspraken sünd Irisch, wat en keltisch Spraak is, un Ingelsch, wat de mehrsten Lüüd snackt. Geografie Staat De Verfaten is demokraatsch, de Traditschoon is vun’e kathoolsch Kark präägt. Irland is Liddmaat vun de EU. Städer Dublin Cork Galway Tallaght Blanchardstown Limerick Waterford Kilkenny Land Irland

127

https://nds.wikipedia.org/wiki/Iesland

Iesland

Iesland (vgl. pldt. Ies, up isl. ís) is mit um un bi 103.000 km² (Land: 100.250 km², Water 2.750 km², mit Fischereezoon 758.000 km²) - na dat Vereenigte Königriek - de tweet gröttste Inselstaat in Europa. Dat grote Eiland liggt in'n Noordatlantik, man just süüdlich vun' Polarkrink. Dor hannelt sik dat um de Eer ehre gröttste Vulkaninsel bi. Iesland is en vun de Staten, de de NATO grünnt hefft. Geographie Geologie Iesland liggt up den Middelatlant’schen Ruggen. Dat heet, dat dat Eiland up de Noordamerikaansche un ok up de Euraas’sche Plate liggen deit. De Grenzen vun düsse Platen treckt sik vun Süüdwest na Noordosten dwarsweg over de Insel hen. Elk Johr drievt de Platen um un bi 2 cm ut'neen. Man unner dat Eiland liggt en so nömmte Plume, dor hannelt sik dat um de Iesland-Plume bi. Dör Vulkanismus sorgt düsse Plume dor for, dat jummerlos smolten Steene ut dat Binnerste vun de Eer naschaven weert. Vundeswegen brickt dat Eiland nich ut'nanner. De aktiven Vulkane in Iesland sünd in um un bi 30 Vulkansysteme insorteert. In de Iestieden weer Iesland meist heel un deel unner Gletschers verswunnen, man na en Warmtetied is se denn meist ganz free wurrn vun Gletschers. Vor um un bi 1000 Johre gung dat denn los, un dat is wedder kuller wurrn. Hüdigensdags liggt wedder 11,1 % vun dat Land unner Gletschers. Europa sien Gletscher mit de grottste Iesmass is de Vatnajökull. Sien Ieshoot is bit to 1.000 m dick. Landschop De Landschop in Iesland is de Vulkanismus an to sehn. Up de annere Siet gifft dat unbannig veel Water. Dat gifft en ganzen Barg Ströme, Beken, Waterfäll un Meere. De Dettifoss is de Waterfäll mit de hööchste Energie in Europa, wenn een dat Watervolumen in’e Sekunn; x Fallhööchde meten deit. Dat Ieslannsche Hoochland in de Midden vun dat Eiland is en Periglazial-Wööst. Dor wahnt meist numms in. De Küst is bi 4.970 km lang. In de Gemarken vun de Förden is se duchtig upklöövt. Iesland is man dünn besiedelt; Up 408 km² gifft dat in’n Döörsnitt twee bit veer Hüser. De hööchste Barg up de Insel is de Hvannadalshnúkur mit 2110 m. Klima Up Iesland regeert Seeklima. Dat is kull, man de Süüdküst warrt raakt vun den tähmlich warmen Irmingerstroom ( 5 °C), wat en Twieg vun den Golfstroom is. An de Noordoost- un Süüdwestküst gifft dat den kolen Gröönlandstroom. Neddersläge gifft dat bit to 2.000 mm in’t Johr in dat Siedland in’n Süden un bit hen to 4.000 mm up den Vatnajökull. An’n minnsten Nedderslag gifft dat up de hogen Siedlänner in’n Norden vun Iesland (unner 600 mm). Vunwegen den warmen Golfstroom is dat Klima wat weeker, as annerwegens up düsse Breede. In’n Winter is dat tähmlich warm un in’n Summer ehrder kull. In’n de lesten Johrteinte hett de Globale Klimawannel dor to föhrt, dat de Temperaturen in’n Döörsnitt en beten na boven kladdert sünd. Dat kann een glieks sehn an dat Torüchlopen vun enkelte Gletschertungen bit hen to dat vullstännige Afsmelten vun lüttjere Geltschers (t.B. de Ok-Gletscher, de hüdigendags verswunnen is). An’n warmsten is dat in Iesland in de Tied vun Midden Juni bit to’n Enne August/Midden September. De Temperaturen liggt twuschen 0 un 3 °C in’n Winter un twuschen 12 un 15 °C in’n Summer. Binnen in dat Land kann dat avers ok veel kuller ween. Up de annere Siet gifft dat in sunnerliche Lagen ok veel högere Temperaturen (over 20 °C noch bit in’n September). Vunwegen den Golfstroom is Snee in’n Süden vun dat Eiland man raar. An’n dröögsten is dat in Iesland in de eersten Summermaande. Man dor verscheelt sik de Öörd bannig. An un for sik is dat in’n Norden wat dröger, vunwegen dat de Wulken ut’n Süden sik over den Vatnajökull-Gletscher mit siene 8.100 km² ut regent. Vundeswegen gifft dat in’n Norden, unner annern an dat Myvatn-Meer ok mehr Sunn as annerwegens in dat Land. Bi Nordenwind is dat just annersrum: Denn regent sik de Wulken in’n Norden af un in’n Süden is dat dröge un de Sunne schient. Tiedzoon De amtliche Tied in Iesland is UTC, also de Greenwich-Tied, ofschoonst dat vunwegen de Geografie an un for sik UTC-2 oder UTC-1 ween möss, vgl. Tiedzonen. Vundeswegen is in’n Summer in’n Norden vun Iesland en „unechte Middenachtsunne“ to sehn, vunwegen dat de Sunne na Middenacht unnergeiht. En echte Middenachtsunne gifft dat man blot up dat lüttje Eiland Grimsey, vunwegen dat dat akraat up 66° 30′ nöördliche Breede (nöördlichen Polarkrink) liggt. In Iesland gifft dat keen Summertied. Deerter un Planten Vergleken mit Middel- un Süüdeuropa gifft dat in Iesland man wenig Orden vun Deerter un Planten. Dat kummt vun dat arktische Klima. Fauna Dat gifft nich sunnerlich veel Orden in Island sien Deerterriek. Ehr, dat sik dor Minschen ansiedelt harrn, leven up dat Eiland blot man Vagels, Fische, Insekten, Robben, Polarvöss un hen un wenn mol en Iesboor, de tofällig up’n Iesklanner vun Gröönland ut dorhen dreven weer. Mit de Minsschen sünd de Huusdeerter kamen, sunnerlich Schaape un Peer, man ok Müse un Rotten. De sund up de Scheepe mitreist. Anners, as bi de annern Deerterklassen gifft dat unbannig veel Vagelorden. Binnen in’t Land leevt unner annern Rooddrossel, Kortsnavelgoos un Sneehohn. An de Küst gifft dat grote Massen vun Seevagels. Landsöögdeerter up Island De Polarvoss hett al up Island leevt, as dat dor noch keen Minschen geev. De Amerikaansche Nerz is ut Pelztuchtfarmen utbüxt un bringt de Vagelwelt in Gefohr. An de Küst leevt Seehunnen. Müse un Rotten sünd mit de Scheepe up dat Eiland kamen. All Nutzdeerter up dat Eiland sünd vun de noordschen Siedlers bi de Landnahme mitbrocht wurrn, dormank ok de Schaape. Hüdigendags dröövt se den korten Summer lang buten rumlopen in afgrenzte Bueree-Bezirke. Dor dreegt se en düütliche Kennung bi. Wenn se avers over de Rickels un Tüün oder de natürlichen Grenzen, wo düsse Bezirke mit afspeert sünd (Ströme, Wösten, Barge) overweg kladdert un utneiht, denn weert se foorts dootmaakt, dormit sik keen Süken utbreden könnt. In’n Harvst weert de Deerter bi den so nömmten Réttir wedder infungen. For dat Holen vun Schaape gifft dat en Quote, dor schall mit afwennt weern, dat Fennen un Weiden ganz affreten weert. Fröher mol hett dat up Iesland Barkenhölter geven, man de sünd all afneiht wurrn. Up dat Land is denn extensive Weideweertschop bedreven wurrn. So hett de Landschop vun Iesland ehr Gesicht verännert, man dor hett ok dat Klima sien Deel to bidragen. Dat hett sik bannig ännert. 1771 sund 13 Rendeerter ut Norwegen in dat Land brocht wurrn. De schollen sik vermehren un schollen denn jaagt un anners noch bruukt weern. Hüdigendags leevt um un bi 3.000 Rendeerter in dat ööstliche Hoochland vun Iesland. Man wat de Weertschop angeiht, hefft se nie nich en sunnerliche Rull speelt. To’n Anfang vun dat 20. Johrhunnert hefft se ok versocht, den Moschusossen an to siedeln, man sunnerlich veel is dor nich bi rutkamen. In Iesland is dat Ieslandpeerd tohuse. Dat is een vun blot man en poor Peerraassen, de tölten könnt. Dat is en langsome bit fixe Gangaart ohne Sprungphaas, wo dat Peerd also jummers een Been up’n Grund bi hett un heel seker löppt. For den Rieder is de Tölt bannig kommodig un for sien Ruggen is de ok goot. En foffte Gangaart is de Passgang, ok Pass oder Rennpass nömmt. Ieslandpeer dröövt, as all annere lebennigen Bruukdeerter, utföhrt, man nich wedder rinbrocht weern na dat Land. So schall afwennt weern, dat Süken in dat Land kaamt un dat de Raass dör’nanner mengelt warrt mit annere Peerraassen ut annere Länner. Vagels Iesland is bekannt for de veelen Vagels, de dat up dat Eiland gifft, sunnerlich de veelen Vagelfelsen treckt de Vagelkiekers ut alle Welt an. An’n bekanntsten mank de Vagels is de Seepapagooy. An de Vagelfelsen sünd unner annern Seekuten, Dicksnavelseekuten, Iesstormvagels, Grylteisten, Pietermannen un Jan vun Genten to sehn. Binnen in’t Land finnt een de Goldtüte, dat Odinshöhnken, dat Thorshöhnken, un ok de Steerndüker is an de Gletscherseen to finnen. Up de Sanders gifft dat faken grote Schietjagers (Skuas) un Kieren. Fudderhen gifft dat noch allerhand Singswöne un Dwargswöne. Iesland is de eenzigst Platz in Europa, wo de Trumpetenspelerswaan bröden deit, de anners in Noordamerika tohuse is. An den Myvatn-See gifft dat unbannig veel Orden vun Watervagels, as de Barganten un Spatelanten. Ok allerhand Arden vun Griepvagels leevt up Iesland, as de Gerfalk un de Wannerfalk. De See un Binnenwaters In de See um Iesland to gifft dat massig Fische. Dat kummt dor vun, dat de warme Irmingerstroom un de kole Oostgröönlandstroom vor de Küst tohopen dreept. Dat gifft ok man wenig Giftstoffe in’t Water. Planten wasst bi to en Deepte vun 40 m un in de ieslannschen Waters leevt man bi 270 Fischorden. In de See um Iesland rum finnt sik allerhand Waalorden, dormank de Pottwaal (Physeter macrocephalus), de Finnwaal (Balaenoptera physalus) un de Puckelwaal (Megaptera novaeangliae). Dat is just tellt wurrn, dat um Iesland rum bi 50.000 Dwargwale un 17.000 Finnwale leevt. Alltohopen sünd dat bi 230.000 Wale. In dat Johr 2003 hett Iesland wedder mit’n Waalfang anfungen. Vordem weer dat Land bi 20 Johre lang dwungen wurrn, dor de Fingers vun to laten. Nu sünd se nich bange ween vor internatschonale Proteste un hefft sik vornahmen, in dree Johre bit to 250 Dwargwale un bi 40 Finnwale to fangen. Dat so henstellt wurrn, dat dat ut wetenschoppliche Grünnen ween scholl. In Iesland warrt dor over snackt, vunwegen dat de Unnernehmers, de Waalkieker-Törns anbeden doot, bange sünd, nu kemen keen Besökers mehr. Man bither to is dat nich indrapen. De meisten Inwahners vun Iesland staht fründlich gegen den Waalfang over, ok wenn se nich mehr so na Waalfleesch fragen doot, as fröher mol. 2006 hett dat Land denn beslaten, ok den kommerziellen Waalfang wedder to to laten. Twaars hett dat in de ganze Welt Protest geven, man nu dröffen 30 Dwargwale un 9 Finnwale vor de Küst dootschaten weern. An’n 22. Oktober 2006 weer dat so wiet un de eerste dode Finnwaal is an Land sleept wurrn. Ieslannsch Waalfleesch warrt sunnerlich na Japan hen verkofft. In de ieslannschen Binnenwaters, in’n Seen un Ströme gifft dat nich so veel Fischorden, as vor de Küst. Dor leevt man Aal, Forellen, Lachs, Stekelstangen un Saiblinge, also meist blot man Salmonidae. Flora In Iesland siene Flora gifft dat en Reeg vun Planten, de anners nargens vörkaamt. Sunnerlich faken sünd allerhand Flechten un Moss to finnen, de in ganz verscheden Farven wasst. Vor de Iestieden geev dat ok up Iesland allerhand Planten ut de matigen un subtroopschen Zonen, man achterna weern de meisten Orden verswunnen, dormank ok de Mammutböme un de Löönböme. De annern Plantenorden sünd an dat ruge Klima anpasst. So gifft dat unbannig veel Orden vun Steenbrekerplanten un ok allerhand Unnerorden vun dat Liemkruut (Silene). Dormank is dat Gewöhnliche Liemkruut as een vun de eersten Plantenarden, de sik up Lavafeller ansiedeln doot. Vundeswegen wasst dat veel in dat Ieslannsche Hoochland. Wiethen to finnen sünd an de Övers vun Beeken un Seen ok Schirmblötenplanten, dormank ok de Grote Engelwuddel, de to de Engelwuddeln tohören deit, un wo Tee vun maakt warrt. Up de Wischen bi’n Hoff bleiht veel Hunnenblomen un in de Barge gifft dat de Gewöhnliche Alpenrose. Bi de Lupinen, de in’n Junimaand in grote Masse bleiht, hannelt sik dat meist um de Alaska-Lupine, de eerst na den Tweeten Weltkrieg up dat Eiland inföhrt wurrn is. Mit ehr dicht Wuddelwarks hoolt se den Bodden tohopen, de nich veel Klei hett un vundeswegen slank vun’n Wind wegweiht warrt. So maakt de Planten wat gegen de Boddenerosion un bringt ok Stickstoff in’e Eer. Dormit de Eer nich wegweiht warrt, is ok veel Düüngras utseiht wurrn, sunnerlich Strandhaber. For en Minschen ut Middeleuropa fallt up, dat meist keen Woold in Iesland to finnen is. In de Tied vun de Landnahm hett dat anners utsehn. Dormols stunnen Böme up bi 20 % vun dat Land. In de olen Krönken Islännerbook un Landnahmbook steiht sogor in, dat Land weer „…vun de Küst bit na de Barge hen“ vull ween mit Wolden. Besunners Barkenwolden hett dat geven. Dat weern avers nich use groten Barken, man Dwargbarken, as se hooch in’n Norden wassen doot. De meisten Böme sünd binnen korte Tied afneiht wurrn, as Fennen for dat Veeh her mössen un as Holt bruukt wurrn is for Füerholt un Holtköhlen. Later hefft de Schaape veel Spraten vun junge Böme affreten. So duer dat nich lang, un in de eersten Johrhunnerte na de Besiedlung weer dat ut mit de ieslannschen Wolden. Bloß mickerige Reste vun de olen Hölter gifft dat hüdigendags noch an en poor Stäen, de wiet af sünd, sunnerlich an den See Lagarfljót in Oostiesland, dorto den Vaglaskógur in’n Noordosten (süüdlich vun Akureyri) un in de Westfjorde. Dor wasst Barken, Vagelbeeren un Wullwicheln. Boholt möss jummers eerst ut Norwegen ranhoolt weern, oder allerhand Driefholt ut’e See is for Discher- un Timmerwarks bruukt wurrn. Hüdigendags seht se in Iesland to, dat allerwegens in dat Land lüttje Böme paat’ weert. Sunnerlich in’n Norden un Osten, man ok an’n Skorradalsvatn oder in dat Urstroomdaal Þórsmörk in’n Süden sünd se dor ganz goot bi to Ranne kamen. Dat gröttste Holt ut ole Tied steiht an’n Lagarfljót in Oostiesland (ok tomeist Barkenböme). Inwahners Inwahnertahlen Anners as in annere Länner in’n Westen is de Inwahnertahl in Iesland bit 2008 jummers anstegen. An’n 9. Januar 2006 hefft to’n eersten Mol mehr as 300.000 Minschen up dat Eiland leevt. Vunwegen de Finanzkrise gung de Inwahnertahl vun 2008 af an en beten bargdal. For den 1. Dezember 2010 hett dat statistische Landesamt angeven, dat 318.236 Lüde in Iesland wahnen döen. In Prognosen warrt dor vun utgahn, dat schöllt bit 2020 bi 350.000 Lüde weern. De Andeel vun Utlänners hett twuschen 1950 un 1990 in’n Döörsnitt bi 1,5 % legen. Bit 2003 is he wussen up 3,5 %. Mank de Utlänners maakden de Polen den gröttsten Deel ut (18,2 %), denn kemen Dänen (8,6 %), Philippinos (6 %) un Düütsche (5,4 %). Gegen den Allgemeen-Trend, dat mehr Minschen in’t Land leevt, gifft dat in allerhand Regionen vun Iesland den Trend, dat de Lüde vun’n Lanne wegtreckt un sik in de gröttern Städer, besunners in Reykjavik, ansiedelt. Sunnerlich de Gemarken, de wat af liggen doot, as de Westfjorde, Snæfellsnes oder de Gemarken ganz in’n Noordosten verleert en groten Deel vun ehre Inwahners Religion De Staat grippt de evangeelsch-luthersche Ieslannsche Staatskark unner de Arms un schuult ehr dör Artikel 62 vun de Verfaten. 79,18 % vun de Inwahners höört to düsse Staatskarken to. Neven düsse Karken gifft dat noch allerhand Minnerheiten: allerhand evangeelsche Freekarken (mehr as 5 % all tohopen), Röömsch-kathoolsche Kark (3,05 %), Pingstkarken (0,66%), Ásatrú (0,44 %), Buddhismus (0,3%), Adventisten vun den Seventen Dag (0,24 %), Jehova siene Tügen (0,22 %), Muslime (0,19 %), Orthodoxe Karken (0,17 %) un Bahai (0,13 %). To gor keen Gloven rekent sik 3,5 % vun de Inwahners. Spraak Spraakgeschicht un Spraakpurismus Up Iesland warrt de Ieslannsche Spraak snackt. De facto is Ieslannsch Amtsspraak, man upschreven steiht dat nargens. Ieslannsch hett sik ut de Ooldnoordsche Spraak utspunnen un is dor nich so wiet vun af, dat moderne Ieslänners nich de olen Texte ut dat Middeloller lesen könnt, wenn se sik en beten anstrengt. In de Utspraak hett sik Ieslannsch avers gegen dat Ooldnoordsche tämlich ännert. De Ieslannsche Spraakpurismus sorgt dor for, dat Frömdwöör nich veel bruukt weert. Dor weert denn nee ieslannsche Wöör for utfunnen. So heet „Polizei“ nich Politi“, as in Norwegen un Däänmark oder „Polis“, as in Sweden, man „Lögregla“, wat andüden schall, dat sik de Polizei um dat Regeln vun de Gesette (iesl.: Lög) scheren deit. Schrift un Grammatik In’t Ieslannsche gifft dat noch en olen Bookstaven ut de ole Runenschrift, dat is dat Þ (utspraken as engl. „th“). Dree Bookstaven sünd ut dat Latiensche Alphabet nahmen un afännert wurrn: Ð, Æ un Ö. Wenn dat al in de Hoochdüütsche Spraak en Barg Regeln for Flexion un Syntax gifft, so finnt sik dor in’t Ieslannsche noch mehr vun. Dat liggt dor an, dat sik de Spraak in düsse Gegend, so wiet af vun den Rest vun Europa, mit de Johrhunnerte nich veel ännert hett. Historie De eersten Siedlers De sweedsche Wikinger Gardar Svavarsson warrt allgemeen as de Mann ankeken, de Iesland „funnen“ hett. He is in dat Johr 870 in Húsavik in Noordiesland over Winter bleven un hett dat ganze Eiland kortweg sien egen Naam geven un dat Garðarsholmur (Gardarsholm) benömmt. Na de schriftlichen Borns is Iesland denn in dat 9. un 10. Johrhunnert vun Lüde besiedelt wurrn, de ut Norwegen un annere Länner ut Skandinavien herkamen weern. Dor weern denn noch Lüde bi ween, de de Siedlers ut Groot-Britannien mitsleept harrn. Genforschers hefft rutfunnen, dat sunnerlich bi de Froenslüde mank de eersten Siedlers allerhand Lüde bi weern, de to de Kelten tohören döen Of dat al ehrder Siedlers up Iesland geven hett, dor hefft sik de Forschers over in’e Plünnen. Sachs hett dat Eremiten ut Irland al in dat 7. Johrhunnert geven, de bit hen na Iesland kamen sund un dor ok wahnt hefft. Up de Westmännereilannen sund unner en Lavaschicht ut dat 7. Johrhunnert de Grundmuern vun en typisch norweegschen Langhuus funnen wurrn. Iesland as sülvstännige Republiek De ieslannsche Politik is to Anfang vun en Oligarchie bestimmt wurrn. Neven de freen Borgerslüde geev dat en grote Masse Slaven un Unfree. Grote Buern hefft mehr Macht in’e Hannen harrt, as annere un sünd as Hööftlinge uptreden. Se hefft dor den Titel vun en Goden bi harrt. Bi dat Althing sünd een Mol in’t Johr all Goden ut dat ganze Land tohopen kamen. Dor is dat Althing een vun de eersten Parlamente in Europa mit (na de Demokratie in Grekenland in de Antike un na den Senaat in Rom). Bloß dat Løgting up de Faröers is just so oold. Tohopen kamen is dat Althing in Thingvellir as Gesettgevende un Rechtsprekende Macht. An un for sik hett dor de Lögrétta dat Seggen bi harrt. Dat weer de Versammeln vun de Goden. Toeerst sünd dat 36, later 39 Mannslüde ween. As in Iesland vun 1056 af an ok Bischöpp beropen wurrn sünd, hören de dor ok mit to. Bi ehr Diskereren un Verhanneln hefft de Goden jedereen twee Assistenten harrt, de jem to Siet stunnen. Se harrn dat ok dörchut nödig, dat free Mannslüde sik achter jem stellen un jem stöhnen döen. Man mutt dor avers bi bedenken, dat de grote Deel vun de Inwahners vun dat Land dormols unfree oder keen Mannsminsch weer. De Goden hefft alltohopen bi 300 Johre dat Seggen in’t Land harrt, man tolest geev dat bannig Striet un Iesland stunn an Rand vun’n Borgerkrieg. Dor hett de beröhmte Dichtersminsch un Politiker Snorri Sturlusson, de tolest in Reykholt leven dö, en grote Rull bi speelt. In düsse Situatschoon hett de König vun Norwegen sik inmengelt un hett dat Land 1262 in’e Hand kregen. Vun dor af an is Iesland – bit 1918 – nich mehr sülvstännig ween. Noch wieter na Westen Faken warrt vertellt, dat Erik de Rode in’t Johr 982 vun Iesland losseilt weer un denn Gröönland funnen harr. Man de eerste Seefohrer, de na Gröönland seilt is, weer in Würklichkeit Gunnbjörn Úlfsson. Dat duer nich lang, den folg em Snæbjörn Galti un slöög dor sien Winterlager up. Man Erik de Rode is um de Süüdspitz umto seilt is is na de Westküsten henkamen. In dat Johr 1000 is Leifur Eiríksson in Noordamerika an de Noordspitz vun Neefundland an Land gahn un hett dor en Dorp grünnt, wat hüdigendags unner den Naam L’Anse aux Meadows bekannt is. Up Duer konnen sik de Noordlänners dor avers nich holen. As eersten Seefohrer weer Bjarni Herjúlfsson al en beten ehrder, as Leifur na Amerika kamen. He harr sik verbiestert, man as he de Küst vun Amerika seeg, dor gung he nich an Land, man dreih um un seil retour na Gröönland. Middeloller bit Nutied In datsülvige Johr 1000 hefft de Ieslänners dör dat Althing beslaten, den christlichen Gloven an to nehmen. 1262 kreeg Norwegen Iesland in’e Hand, man 1380 is Däänmark Baas wurrn in Norwegen. Dör de Union vun Kalmar 1397 weer dat afmaakt, dat Iesland mit Norwegen tohopen vun de Kroon vun Däänmark regeert weern schall. 1552 is up Befehl vun den König Krischan III. de Reformation up Iesland inföhrt un de kathoolsche Karken verbaden wurrn. Dor hett sik de dormolige Bischopp vun Hólar, Jon Arnasson, gegen up’e Achterbeen stellt, man he is grepen un henricht’ wurrn. Lange Tied gung dat in Iesland nich mehr vörut, vunwegen dat allerhand Katastrophen over dat Land hengahn sünd. Dat Klima is kuller wurrn un jummers wedder bröken Vulkane ut un maakden dat unmööglich, Landweertschop to bedrieven. Bovenhen hefft eerst de Norwegers un later de Dänen, dat Land en Hannelsmonopol upleggt, so, dat dat keen freen Hannel geev un all Winnsten ut den Hannel na dat Butenland gungen. Bi den Freden vun Kiel 1814 full Norwegen an Sweden, man Iesland is bi Däänmark bleven. Bi de Dusendjohrfier vun de Landnahm 1874 is to’n eersten Mol en König vun Däänmark na Iesland reist. Dor hett he en nee Verfaten mitbrocht un de Ieslänners en Reeg vun Freeheiten, dormank Finanzautonomie, geven. 1904 hett Iesland Autonomie kregen (Hjemmestyre na dat Vorbild vun dat Home Rule in Irland). Unafhängigkeit An’n 1. Dezember 1918 is Iesland unafhängig wurrn. Man de däänsche König Krischan X. bleev Staatshööft, bit an’n 17. Juni 1944 de Republiek grünnt wurrn is. Vundeswegen dreegt Lüde, de to dat däänsche Königshuus tohören doot, en ieslannschen Vörnaam, wenn se vor den 17. Juni 1944 boren sünd. De hüdige Königin Margarethe II. hett den Vörnaam Þórhildur. 1911 is de Universität Iesland grünnt wurrn. 1915 is dat Stimmrecht for Froenslüde inföhrt wurrn, 1917 is de eerste Regeerung vun Iesland tostanne kamen. De Flagg vun Iesland is 1918 to’n eersten Mol uptagen wurrn. 1940 sünd Truppen ut Grootbritannien in Iesland lannt un hefft dor de Neutralität unner ehre Föte peddt. Dat gung dor um, en düütschen Angreep up dat Land unmööglich to maken. 1941 sünd US-Amerikaners dor to kamen un an de Briten ehre Stäe treden. Däänmark weer dortieds vun de Düütsche Wehrmacht besett un so is an’n 17. Juni 1944 de „Demokraatsche Republiek Iesland“ utropen wurrn. Vun 1946 af an höört Iesland to de Vereenten Natschonen to un 1949 weern se dor mit bi, as de NATO grünnt wurrn is. Iesland un de EU Siet 1994 höört Iesland to den Europääschen Weertschopsruum (EWR) mit to. 2001 is dat Land to dat Schengener Afkamen bitreden. Wie dat mit en mööglichen Bitridd to de Europääsche Union steiht, dor hefft sik de Politikers in dat Land over in’e Plünnen. En Fraag is unner annern, wie dat in düssen Fall mit de Fischereerechte utsehn schall, de for dat Land so unbannig wichtig sünd. Nadem vunwegen de Finanzkrise 2007/2008 de konservative Regeerung unner Geir Haarde Bott geven möss, hett de Ministerpräsidentsche Jóhanna Sigurðardóttir vun de Sozialdemokraten klaar maakt, se woll sik nu dorachter klemmen, dat Iesland in de EU rinkeem. Dat ieslannsche Parlament weer inverstahn un so is an’n 17. Juli 2009 en Andrag an de EU stellt wurrn, Iesland up to nehmen. An’n 24. Februar 2010 hett de EU-Kommission sik dor for utspraken, mit Iesland scholl nu over en Bitridd verhannelt weern. An 12. März 2015 hett Iesland aber offiziell sien in dat Johr 2009 stellt Andrag up Upnahm in de Europääsch Union weer torüchtrucken. Weertschop Bi de Finanzkrise 2007/2008 stünn Island miteens an den Afgrund vun en Staatsbankrott. Städer Akureyri Akranes Hafnarfjörður Ísafjörður Keflavik Reykjavik Belege Weblenken Land !

128

https://nds.wikipedia.org/wiki/Iesenbahn

Iesenbahn

De Iesenbahn is en Bahn, de op iesern Schenen löppt. Technik Schenen To de Iesenbahn heurn de Schenen. De sünd ut Stahl. Jümmers twee Stück sünd in fasten Afstand op Swellen monteert. De Swellen köönt ut Holt sien, ut Beton oder ut Stahl. Schenen un Swellen heet tosomen dat Gleis. De Afstand vun de Schenen is de Spoor. De is tomeist 1435 mm, wat en ole Wogenspoor ut England is, de George Stephenson för de Iesenbahn infeurt harr. Gifft obers ok bredere Sporen (Breedspoor) un smalere Sporen (Smaalspoor). Dat de Bahnen ok dat Gleis wesseln köönt, dorför sünd de Wieken dor. Freuger wurrn de vun Hand mit lange Drohtseilen bewegt, hüüt geiht dat tomeist elektrisch. Töög Op de Schenen fohrt de Töög. En Tog besteiht tomeist ut en Lokomotiv, de de Wogens treckt. Af un an schufft de Lokomotiv ok. Achter de Lokomotiv hangt de Wogens. Bi de Drievwogens is de Andrift in den Wogen binnen. Dorüm hett en Drievwogentog keen extra Lokomotiv. Dat de Wogens un de Lokomotiv nich ut de Spoor kümmt, dorför het elk Rad een Spoorkranz. Bi de Lokomotiven gifft dat ünnerscheedliche Oorten: de Damplokomotiv, de vun hitten Damp andreven ward de Elektrolokomotiv, de elektrischen Strom bruukt de Diesellokomotiv, de enen Dieselmotor binnen hett de Luftdrucklokomotiv, de mit Druckluft andreven ward (blots in Kraftwarken un in den Bargbo). Historie De Barglüüd in'n Harz hebbt sik de Iesenbahn infalln laten, dat se lichter ehr Erz ut den Barg kregen. Trocken hebbt se de Wogens noch sülben ellers ok mit Peer. Richard Trevithick hett denn in London de eerste Iesenbahn opbaut mit ene Damplokomotiv. De weer obers to swaar un hett de Schenen platt mookt. Dat weer anno 1804. De gröttste Erfinner weer woll de George Stephenson. He harr de Rocket baut un denn dat Rennen vun Rainhill wunnen (1829). He kreeg den Opdrag för de Linie Liverpool-Manchester. In Düütschland güng de eerste Dampiesenbahn denn 1835 los. Twüschen Nürnbarg un Fürth. Hamborg füng 1842 mit de Bahn vun Bardörp na Hamborg an. De is denn bit 1845 bit na Berlin baut worn. Denn keem ok de Bahn vun Kiel na Altno un de vun Hannover na Horborg. Dat duer nich lang, denn wurrn de Damplokomotiven jümmers gauer. Un an dat Enn vun dat 19. Johrhunnert güng dat denn ok mit de Elektroloks los. Rekorde De langste Iesenbahn up de Eer is de Transsibirische Iesenbahn in Russland. De gauste Iesenbahn is de TGV in Frankriek und de düütsche ICE 3. De Töög loopt bet över 350 km/h in den normalen Bedriev. !

129

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ion

Ion

En Ion is en Atom oder Molekül, wat en elektrische Ladung hett. In’n Grundtostand gifft dat jüst so veel Elektronen in de Hüll, as dat Protonen in’n Karn gifft. Dat Atom oder Molekül is denn neutral. Hett dat Deelken toveel Elektronen in sien Hüll, warrt dorut en Anion, vun wegen dat dat nu negativ oplaadt is. Wenn dat Deelken dorgegen towenig Elektronen in sien Hüll bargt, denn seggt man dorto Kation, vun wegen dat dat denn en positive Ladung bargt. De allgemenen Beteken Anionen un Kationen düüt dorop hen, woneem de Ionen in en elektrisch Feld henwannert: Anionen wannert na de Anood („Pluspool“) un de Kationen na de Kathood („Minuspool“). Woans Ionen billt warrt Ionen billt sik, wenn Atomen (oder Molekühlen) Elektronen afgeven oder opnehmen doot. Ofschoonst dat Splitten vun Ladungen Energier bruken deit, kann dat energeetsch günstiger wesen Ionen to billn, neemlich denn wenn sik dorut sünners bestännig Konfiguratschonen billt, de to’n Bispeel de Oktettregel wohrt. Kationen Ionen mit positive Ladung billt sik, wenn Elektronen afgeven warrt. In’n Karn is jümmer noch de glieke positive Ladung, so dat dat Fehlen vun een oder mehrere Elektronen ünner’n Streek dorto föhrt, dat dat Deelken na buten positiv laadt is. Bispeel: Metall-Ionen sünd normalerwies positiv laadt. Natrium-Ionen-Billn: Na → Na+ + e− Magnesium-Ionen-Billn: Mg → Mg2+ + 2e− Anionen Ionen mit negative Ladung billt sik, wenn Elektronen in de Hüll dortokamt. De tosätzliche negative Ladung kann dör de Protonen in’n Karn nich utgleken warrn, un das Deelken is na buten hen negativ laadt. Bispeel: Nichmetall-Ionen sünd normalerwies negativ laadt. Chlorid-Ionen-Billn: Cl + e− → Cl− Sulfid-Ionen-Billn: S + 2e− → S2− Ionen, de sik bewegen künnt, billt sik vun sülvst, wenn Solten in polare Löösmiddels (t. B. Water) löst warrt: De Index „aq“ steiht för aquatiseert, de Index „s“ steiht för solid (eng. för fast). Bispelen dorför sünd de waterigen Tostännen vun Zellen un Organismen, de as Elekrolytlösen betekent warrt. Se hebbt hier en wichtige Funkschoon bi de elektrischen Aflööp an Biomembranen, sünners för de Anreegborkeit (Membranpotential, Akschoonspotential). Schrievwies De Ionenladung gifft an, woveel positive oder negative Ladungen dat Ion bargen deit. Se warrt as hoochstellte araabsche Tall mit en nastellt Plus- oder Minusteken angeven. De allgemene Form is also An− oder An+. Bispelen: Na+ – Natrium-Ion (dat n warrt weglaten, wenn n = 1 is.) S2− – Sulfid-Ion NH4+ – Ammonium-Ion Bi komplexe Ionen warrt dat Molekül in eckige Klammern sett un de Ionenladung achter de Klammer hoochstellt angeven. Egenschoppen Mit Ännern uvn de Elektronentall in de Hüll, ännert sik ok de Ionenradius. Bi Kationen warrt de Rasius lütter, vun wegen dat dat Orbital buten nich mehr besett is. Bi de Anionen warrt de Radius tomeist grötter, vun wegen dat nu mehr butere Orbitalen opfüllt sünd. In cheemsche Binnen künnt Ionen ünnerscheedlich polariseeren wirken, wat vun de Proportschooon vun Ladung to’n Radius afhangt. Ionen mit ünnerscheedliche Ladung künnt en Ionenbinnen ingahn un Solten billn. Wenn ioonsche Stoffen löst warrt, künnt se in’t Löösmiddel elektrischen Stroom leiden. Se warrt dorüm ok Elektrolyten nöömt. Vörkamen In de Elektrochemie geiht dat tomeist üm Ionen mit bit to dree Ladungen. Mehr negative oder positive Ladungen sünd teemlich roor. För sünnere experimentelle Telen warrt in de Physik Ionen bruukt, de mit Ionenborns tüügt warrt. Man, ok in de Natur kamt Ionen vör, as tp’n Bispeel in’n Sünnwind, bi’t Rekombinatschoonslüchten vun Meteoren, bi Polarlichter, Blitzen oder bi’n Elmsfüer (kiek ok Elektrometeoren). Bi Leddvörgäng in Lüchtstofflampen oder annere Gasentladungsvörgäng (elektrische Funken, Blitzen) sünd Gasionen bedeeligt. Wenn es Gas vullstännig ioniseert is, warrt dat as Plasma betekent. Eddelgasen reageert normalerwies nich mit annere Elementen. Man, ioniseerte Eddelgasen künnt Ionenbinnen ingahn. To’n Bispeel warrt Eddelgas-Halogenid-Verbinnen in Excimerlasers bruukt. Bi Molekülen, de twee oder mehr funkschonelle Gruppen bargt, kann dat passeren, dat se an een Grupp en positive Ladung hebbt un an en annere en negative Ladung. Dat Molekül is na buten hen denn neutral. Disse Oort vun polare Molekülen warrt ok Zwitterionen nöömt. Elektrolyten hebbt dorgegen en wichtige Funkschoon bi den Stoffwessel vun’n Lief un warrt in Batterien bruukt. Kiek ok Ionisatschoon Elektrolys Ioniseeren Strahlen Elektrochemie Atomphysik

131

https://nds.wikipedia.org/wiki/Iesen

Iesen

Iesen is en cheemsch Element ut dat Periodensystem, dat to de Grupp vun de Övergangsmetallen tellt. Dat Atomteken vun Iesen is Fe – afleidt vun ferrum, dat latiensche Woort för Iesen. De Atomtall vun Iesen is 26. Industriell is Iesen een vun de wichtigsten Materialen. In’n Tosamenhang mit de industriellen Produkschoon is mit Iesen normalerwies de Warkstoff Gussiesen meent, wiel Stahl tyypscherwies as Iesenmetall betekent warrt. Ok Stahl besteiht to’n gröttsten Deel ut Iesen. Historie Nawiesen för den Bruuk vun Iesen in de verschedenen Kulturen dör archäoloogsche Funnen gifft dat gegenöver Funnen ut de Bronzetiet teemlich wenig. To’n een weer Iesen in de öllsten Perioden vun de Historie nich veel bruukt, to’n annern hett Iesen de Egenoort an fuchtige Luft, in Water un in de natten Eer to russen. Dordör sünd vele Reedschoppen verloren gahn. Blots sünnere Ümstännen hinnert den Verlust vun olle Reedschoppen. Iesen weer al in Bruuk noch vör den Anfang vun de Iesentiet, also noch vördem de Minschen lehrt harrn, Iesen ut Ierz to winnen. Vörher geev dat blots dat Iesen vun de Meteoriten, dat an sien tyypschen Nickel-Andeel vun 5 bit 18 % to kennen is un as Meteoriesen betekent warrt. Dit „Himmelsiesen“ weer bannig roor un dormit ok bannig weertvull un is vör allen för Kultsaken un Smuck bruukt worrn. To’n Bispeel weern in’t Olle Ägypten Smuckperlen ut Meteoriesen ut vördynastische Tiet in twee Gräver funnen, de en Nickelandeel vun 7,5 % hebbt. De öllsten Funnen ut Meteoriesen sünd ut Mesopotamien bekannt, woneem de Sumerer leevt hebbt. Ünner annern is in de Stadt Ur en Pook mit en Kling ut Meteoriesen (10,8 % Ni) funnen worrn, den sien Greep mit Gold beleggt is. Disse Pook is so üm un bi 3100 v. Chr. herstellt worrn. Liekers mutt de Bruuk vun nickelfree Iesen, dat also vun de Eer stammt, ok al fröh bekannt wesen hebben. In Mesopotamien is dat beleggt dör en nickelfre’en Iesenpook mit Bronzegreep ut de Tiet twüschen 3000 und 2700 v. Chr. De ollen Ägypters mööt ok al üm 2600 v. Chr. mit Iesen vun de Eer arbeit hebben, wat dör en Iesenmess in de Fogen vun de Cheopspyramid nawiest is. En annern Fund stammt ut en Graff bi Abydos (2347–2216 v. Chr.), de as nickelfree bestimmt warrn künn, bi den aver nich kloor is, wat de Sinn vun de vullstännig verruste Reedschoop weer. Op Kreta laat sik mit Iesenslacken ut de Tiet üm 2000 v. Chr. fröhe Sporen vun’t Iesenverhütten nawiesen. Ut de Opteken vun de Hethiter in Zentralanatolien warrt düütlich, dat Iesen al to de Tiet vun König Anitta (ca. 1800 v. Chr.) bekannt weer, un dat Verhütten vun Iesen tomindst siet 1300 v. Chr. In’t Olle Ägypten un in Gerar (Palästina) weer’t Iesenverhütten ruchweg af 1000 v. Chr. bekannt. Ofschoonst Iesen to de Tiet mehr un mehr bruukt worrn is, hett dat de Bronze aver nich gliek aflööst. De Övergang vun de Bronzetiet to de Iesentiet keem üm 1200 v. Chr. De Grund mach in de beteren Materialegenschopp för Wapen liggen, man villicht weer ok dat Zinn, wat för de Bronze bruukt warrt, ok nich mehr noog to finnen. De öllsten europääschen Reedschoppen ut Iesen weern bi Bologna funnen un stammt ut dat 9. oder 10. Johrhunnert v. Chr. De öllste bekannte Iesenfund in Düütschland stammt ut de Tiet üm 800 v. Chr. In Düütschland weer aver eerst mit de Latènetiet de eerste Hoochkultur mit tallrieke Plätz to’n Iesenverhütten un Iesenfunnen. De Hoochaven weer üm 550 v. Chr. utklamüstert. Nun künn ok Gussiesen herstellt warrn. Dit Verfohren weer in Europa eerst veel later in’t 13. Johrhunnert entwickelt. Bit in’t 18. Johrhunnert weern in Europa dorgegen Rennavens begäng oder Rennwarken mit ansloten Smeden. Mit dit Verfohren keem aver keen fletig Rohiesen tostannen, vunwegen dat disse Avens blots Temperaturen twüschen 1000 un 1200 °C bröcht hebbt. De Smöltpunkt vun rein Iesen liggt aver bi 1538 °C. Mit dat Verhütten vun Iesen weer aver ok mehr un mehr Holtkahl bruukt, wat to’n Bispeel in Grootbritannien to’n Rüchgang vun de Woolden föhren de. Dorüm is vun Abraham Darby Kahl, oder nauer dat Produkt Koks as ne’en Brennstoff entwickelt worrn. Disse Ümstellen gellt tosamen mit de Dampmaschien as Anfang vun de Industrielle Revolutschoon. De Hüttenwarken hebbt toeerst vör allen Gussiesen produzeert, later den ok Smeediesen, as dat Puddelverfohren inföhrt weer. Vörkamen Iesen steiht in de Reeg vun de relativen Männigkeit vun de Elementen betogen op Silizium in’t Universum mit 8,3 · 105 Atomen op 1 · 106 Siliziumatomen an negente Steed. De Karnfusion in de Steerns höört bi’t Iesen op, vunwegen dat bi de Fusion to högere Elementen keen Energie mehr freesett, man in’t Gegendeel verbruukt warrt. Sworere Elementen entstaht endotherm bi Supernovaexplosionen. In de Reeg vun de Elementmännigkeit na Massenandeel steiht Iesen an de tweeten Steed op de Eer mit en Andeel vun 28,8 %. In de kontinentalen Eerdköst is Iesen mit 5,63 % an’n 4. Steed, man de Wetenschop geiht dorvun ut, dat de Eerdkarn to’n gröttsten Deel ut Iesen (mit Nickel) besteiht. Dat Iesen in fletigen buteren Eerdkarn warrt butendem ok as Born för dat Eerdmagnetfeld ansehn, dat dör thermisch andreven Konvekschoonsströöm tüügt warrt. Raseniesensteen un apen liggen Ierzen weern de eersten Vörkamen, de vun Minschen afboet weern. Vundaag warrt vör allen dat 40-prozentigie Magnetiesenierz afboet. Dat wichtigste Mineral, ut dat Iesen wunnen warrt, is de Hämatit, dat vör allen ut Fe2O3 besteiht. De gröttsten Iesenvörkamen sünd de so nöömten Banded Iron Formations (BIF oder Bännerierz), de ok as Takonit oder Itabirit betekent warrt un vör allen de Mineralen Hämatit un Magnetit bargt. In roor Fäll kummt Iesen op de Eer ok gediegen vör, tomeist in Form vun lütte Blasen in’n ümliggen Steen, aver ok as massige Mineral-Aggregaten mit bit to 25 t Gewicht. Dorüm is dat ok as Mineral ansehn. De International Mineralogical Association (IMA) föhrt dat na de Strunz-Systematik ünner de System-Tall „1.AE.05“ (Elementen – Metallen un intermetallsche Verbinnen – Iesen-Chrom-Familie), Na dat System vun Dana warrt Iesen ünner de System-Tall „1.1.11.0“ föhrt. Gediegen Iesen künn weltwiet an 120 Fundöörd nawiest warrn, wobi aver de grote Mehrheit vun Meteoriten stammt in de Varietät Kamacit vörliggt. Ünner Normalbedingen kristalliseert Iesen in’t kubische Kristallsystem un hett afhangig vun de Reinheit en Mohshard twüschen 4 un 5 un en stahlgraue bit swarte Klöör. De Streekklöör is ok grau. Wegen de Reakschoon mit Water is gediegen Iesen aver nich bestännig. Dorüm kummt dat tomeist in Legeren mit Nickel vör, to’n een as Kamacit (4-7,5 % Ni) oder as Taenit (20-50 % Ni) in Iesenmeteoriten oder in Basalt vör, wo dat mitünner to en Redukschoon kummt. Iesen mit en lüttere Nickelandeelen warrt as Varietät dorvun ansehn un as Josephinit betekent, wat aver ok en Synonym vun’t Mineral Awaruit (Ni3Fe) is. Iesenierz finnt een dorgegen teemlich faken. Wichtige Mineralen sünd hier Hämatit (Rootiesensteen, Fe2O3), Magnetit (Magnetiesensteen, Fe3O4), Pyrrhotin (Magnetkies, FeS) un Pyrit (Iesenkies, FeS2), Siderit (Iesenspat, FeCO3) un de Limonit (Bruuniesensteen, Fe2O3·n H2O), wat as Steenoort gellt. De Sedimentsteen Iesen-Oolith warrt mitünner ok as Iesensteen betekent un bestieht ut Iesenhydroxidmineralen, de mit kalkige oder toonige Binnmiddel verkleevt sünd. Vundaag sünd över 1400 Iesenmineralen bekannt. Afbo Weltwiet sünd in’t Johr 2000 ruchweg 1 Milliarde Tünnen Iesenierz afboet worrn, de en Samtweert vun ruchweg 25 Milliarden Euro harrn. De bedüdensten Staaten, in de Iesen föddert warrt, sünd Brasilien, Australien, de Volksrepubliek China, Russland un Indien. Disse Länner produzeert tosamen üm un bi 70% vun’t Iesen, dat weltwiet bruukt warrt. Ut de 1 Gt Ierz sünd üm un bi 572 Mt Iesen wunnen worrn. Bito warrt dör dat Insmölten vun Schrott bruukt Iesen torüchwunnen. Dat mit Afstand bedüdenste Produkschoonsland för Rohiesen is de Volksrepubliek China. Dorna kamt Japan un de Russ’sche Föderatschoon. In Europa sünd de wichtigsten Iesenherstellers de Ukraine un Düütschland. Winnen un Dorstellen Ierzafbo un -verarbeiten Iesenierz warrt in’n Daagbo un in’n Deepbo (Ünnerdaagbo)) wunnen. De Afbo warrt vundaag sünners in Süüdamerika (vör allen Brasilien), in’n Wetsen vun Australien, in de Volksrepubliek China, in Oost-Europa (to’n Bispeel Ukraine) un Kanada in’n Daagbo maakt. In de letzten Johren hebbt disse Länner de inst bedüdensten Iesenierz-Födderlänner as Frankriek, Sweden un Düütschland överrunnt. In Düütschland is de letzte Iesengruuv in de Böverpalz 1987 dicht maakt worrn. Vun’t Ierz kann blots en lütten Deel as Stückierz direkt in’n Hoochaven insett warrn. De gröttste Deel warrt aver as Fienierz in en Sinteranlaag to Sinter verarbeit, vunwegen dat dat Ierz blots in disse sinterte, Form as grove Brockens in’n Hoochaven inbröcht warrn kann. Dat fiene Ierz minnert den Lufttostroom to dull oder hinnert em sogor. Grove Ierzkoorns warrt na jemehr Grött sorteert un sintert. Lütte Ierzkoornsmööt dorto mit Toslagstoffen stark hittmaakt un ansmölt warrn, dat se denn tosamenbackt warrn künnt. Bannig fien Ierz warrt to Pulver opmahlt. Denn warrt dat mit Kalksteen, fienkoornten Koks un Water vermischt un op en andreven Wannerrost opbröcht. Dör den Wannerost warrt vun ünnen Gasen afsuugt, vun baven warrt hittmaakt un sintert. En bedüden Andeel vun’t Ierz warrt aver to Pellets verarbeit. Dorto warrt mit Binnmiddels, Toslääg un Water en Mischen maakt, de denn to lütte Kugeln vun 10 bit 16 mm Dörmeter rullt. Op en Wannerost warrt se to Pellets brennt. Produkschoon in’n Hoochaven Iesen warrt vör allen in’n Hoochaven dör cheemsche Redukschoon vun’t Iesenoxid mit Kohlenstoff wunnen. De Hoochaven is en Schachtaven. Koks un Ierz warrt wesselwies in Lagen baven in den Aven rinschütt. Dorto sünd baven över’t Fatt twee Bunkers anordent, de as Gasslüsen twüschen dat Avenfatt un de Ümgegend deent. Toböverst in’t Avenfatt is en Dreihschurr, mit dat Material spiralförmig op de Sickerböverflach verdeelt warrt. De Kokslagen hollt in’n ünnere Rebeet vun’n Aven, wenn dat Ierz plastisch warrt, de Dörströömborkeit mit Prozessgas oprecht (Koksfinster). De Insatz sackt in’n Avenschacht daal un warrt dorbi dör dat ruchweg 2000 °C hitte Prozessgas ut Kohlenstoffmonoxid un Stickstoff dröögt, hittmaakt, de Iesenoxiden reduzeert un opletzt smölt (Redoxreakschoon). Dat Prozessgas warrt tüügt, dordör dat dör waterhöhlte Kopperdüsen op ruchweg 1200 °C vörwarmte Luft ünnen in’n Aven inblaast warrt. De Suerstoff in de Luft verbrennt mit Koks to Kohlenstoffmonoxid. De hele Vörgang duert üm un bi acht Stünnen. Dat Afgas, dat an’t bövere Enn vun’n Avenschacht wunnen warrt, is brennbor un warrt to’n Vörheizen vun de Luft wieterbruukt. Mit överscheerig Gas warrt in en Kraftwark Stroom tüügt. Blangen fletig Iesen kummt in so en Aven ok fletige Slack tostannen. Beids is mit’nanner vermischt, hett en Temepratur vun ruchweg 1450 °C un warrt dör en Steeklock aftogen, dat ruchweg all twee Stünnen dör Anbohren apenmaakt un na ruchweg een Stünn wedder dör Verstoppen mit en keraamsche Masse dichtmaakt warrt. Iesen un Slack warrt buten den Aven scheedt. Dat Iesen kkummt in Transportpannen un warrt in’t Stahlwark bröcht. Dat Iesen is bi 1450 °C fletig, vunwegen dat de löste Kohlenstoff en Smöltpunktminnern maakt. De Slack warrt mit Water verdüüst. Dorbi warrt se afschreckt un verklamt as fienkoornt Glas. Disse Slackensand warrt fien mahlt un as Betontosatzstoffen bruukt. En Hoochaven produzeert op een Tünn Iesen ruchweg 200 bit 300 kg Slack. Ierz un Koks sünd vör allen mit Siliziumdioxid (SiO2; Quarzsand, Silikaten) un Aluminiumoxid (Al2O3) verunreinigt. En lütten Deel vun’t Siliziumdioxid warrt to Silizium reduzeert, wat in’t Iesen lööst is. De Rest billt tosamen mit dat Aluminiumoxid de Slack. As de Smöltpunkt vun en Mischen ut SiO2 un Al2O3 to hooch is, üm bi 1450 °C fletige Slack to billn, warrt Calciumoxid (CaO; brennten Kalk) togeven, wat den Smöltpunkt minnern deit. Tomeist warrt dat al bi’t Herstellen vun Iesenierzsinter in Form vun Kalksteen togeven. Dat Rohiesen ut’n Hoochaven hett en Eisenandeel vun ruchweg 95 %. För de meisten Anwennen bargt dat noch to veel KOhlenstoff, Swevel, Phosphor un Silizium. Normalerwies warrt dorüm in’t Stahlwark eerstmol dör Inblasen vun Calciumcarbid, Magnesium oder Branntkalk entswevelt un togliek reduzeert. De Slack dorvun warrt aftogen un dat Rohiesen denn in en Konverter ünner Tosatz vun Branntkalk oxideeren verblaast. Dorbi warrt Silizium to Siliziumdioxid un Kohlenstoff to Kohlenstoffdioxid verbrennt. De Phosphor warrt as Calciumphosphat bunnen. Dat fletige Iesen hett dorna en Temperatur vun üm un bi 1600 °C un bargt soveel Suerstoff, dat ut den restlichen Kohlenstoff bi’t Verklamen Kohlenmonoxidblasen entstaht. Dat is bi hüütige Verfohren so nich wünscht. Dorüm warrt Aluminium togeven, üm den Suerstoff as Aluminiumoxid to binnen. Bi hoge Anspröök an de Gööd vun’n Stahl warrt na den Konverter noch wietere Verfohrensschreed anwennt, as to’n Bispeel en Vakuumbehanneln (Sekundärmetallurgie). Produkschoon ahn Hoochaven Hoochavens bruukt veel Energie un Material, wat bi minnergode Rohstoff- un Energiebedingen nich jümmer praat stellt warrn kann. Dorüm sünd verschedene Verfohren utklamüstert worrn, mit de een Iesenierz ahn oder mit blots lütten Insatz vun Koks, Steenkahl, Bruunkahl, Eerdööl oder Eerdgas reduzeeren kann. Bi de meisten Verfohren fallt dat Iesen dorbi in faste, poröse Form an, de as Iesenswamm betekent warrt. Bekannte Verfohren sünd ünner annern: Schachtaven: Wiberg-Verfohren, üm 1918 in Sweden entwickelt Purofer-Verfohren, in Overhus entwickelt Midland-Ross-Vorfahren, vun de Midland-Ross-Corporation in Cleveland, Ohio entwickelt All dree Verfohren nütt en mehr oder minner korten Schachtaven un iesenrieke Stückierzen, Sinter oder Pellets as Ingangstoffen, de vörwarmt un an’n Avenkopp inbröcht warrt. An’n Avengrund warrt en 1000 °C hitte Redukschoonsmischen ut Kohlenstoffmonoxid (CO), Waterstoff (H2), Kohlenstoffdioxid (CO2), Water (H2O) un mitünner Methan (CH4) inblaast. De Iesenswamm dorut hett en Reinheit vun 85 bit 95 %. Retorte: Höganäs-Verfohren, 1908 vun E. Sieurin in Höganäs, Sweden entwickelt HyL-Verfohren, 1957 bi de Firma Hojalata-y-Lamina S.A. in Monterry, Mexiko entwickelt Hier warrt teemlich rieke Iesenierzkunzentraten in kearmische Retorten oder Muffels inbröcht un mit fienkoornte Kahl, Koksgrus un Kalksteen oder Eerdgas reduzeert. De Iesenswamm hett hier en Reinheit vun 80 bit 90 % un warrt to’n Herstellen vun Sünnerstahl oder as Iesenpulver för de Pulvermetallurgie verwennt. Dreihfatt: Krupp-Iesenswammverfohren RN-Verfohren, vun de Republic Steel Corporation un de National Lead Corporation entwickelt SL-Verfohren, vun de Steel Company of Canada un de Lurgi Sellschop för Chemie un Hüttenwesen entwickelt Inbröcht warrt hier Stückierz oder Pellets tosamen mit Kalksteen oder Dolomit in bit to 100 m lange Dreihrohravens, de mit Bruunkahl, Koksavengas oder Heizööl op bit to 1050 °C hittmaakt warrt. Tüügt warrt dorbi Iesenswamm mit Reinheiten vun 85 bit över 90 % Dored-Verfohren (Domnarf-Redukschoons-Verfohren), bi de Stora Kopparbergs Bergslag in Sweden entwickelt Iesenierz warrt vörwarmt un mit Kahl oder Koks op en Rohiesensump in en Dreihaven inlaten. Dör Inblasen vun reinen Suerstoff warrt dat Kohlenstoffmonoxid in’t Redukschoonsgas to Kohlenstoffdioxid verbrennt un de Dreihrohraven bit op 1300-1350 °C ophitt. Dat Produkt is fletig Rohiesen. Warvelschichtreakter H-Iron-Verfohren, vun de Hydrocarbon Research Inc., USA, entwickelt FIOR-Verfohren (Fluid Iron Ore Reduction), vun de Standard Oil Company, New York, entwickelt Hier warrt Iesenswamm ut fienkoornte Ierzen wunnen, de mit inblaast Waterstoff, Eerdgas oder Raffinerierestgas opwarvelt un reduzeert warrt. Elektroaven Ahn Vorwarmen un Vörredukschoon vun de Insatzstoffen warrt dat Tysland-Hole-Verfohren un dat Demag-Verfohren bedreven Elektrokemisk-Verfohren un Strategic-Udy-Verfohren bruukt dorgegen en Vörwarmen un de Vörredukschoon dör Dreihavens. De Iesenprodukschoon in’n Elektroaven lohnt aver blots, wenn Stroom in grote Mengde to en lütten Pries to kriegen is. Je na de Gööd vun’t Ierz un vun’n Kohlenstoffdräger liggt de Energieverbruuk twüschen 2000 un 2500 kWh för een Tunn Rohiesen. Egenschoppen physikaalsch Dat dörsnittliche Iesenatom hett ruchweg de 56-facke Masse vun’t Waterstoffatom. Dat Isotop 56Fe wiest den drütthööchsten Massendefekt op un hett dormit een vun de hööchsten Binnenergien pro Nukleon vun all Atomkarns. Dat warrt dorüm ok as Endstoop bi’t Energiewinnen dör Karnfusion in Steerns ansehn. Gröttere Massendefekten gifft dat blots noch bi 58Fe un 62Ni. Bi Ruumtemperatur is de allotrope Modifikatschoon vun’t reine Iesen dat Ferrit oder α-Iesen. Disse Modifikatschoon kristalliseert in en kuubsch-ruumzentreert Kristallstruktur vun’n Wolfram-Tyyp in de Ruumgrupp Imm mit de Gidderparameters a = 286,6 pm un twee Formeleenheiten op een Elementarzell. Disse Modifikatschoon is bestännig bit Temperaturen vun 910 °C. Bi högere Temperaturen wannelt sik dat in de γ-Struktur üm, de as Austenit betekent warrt. Disse Modifikatschoon hett en kuubsch-Flachzentreerte Struktur (Kopper-Tyyp) mit de Ruumgrupp Fmm un de Gidderparameters a = 364,7 pm. En wietere Strukturännern stellt sik bi 1390 °C in. Vun disse Temepratur an bit to’n Smöltpunkt bi 1535 °C is dat kuubsch-ruumzentreerte δ-Ferrit bestännig. Annere Phaaswessel finnt bi hogen Druck statt: Bi en Druck vun mehr as ruchweg 10 GPa un Temperaturen bit hööchsten en poor hunnert Grad Celsius wannelt sik α-Iesen in ε-Iesen üm, wat en hexagonal dichste Kugelpackung (hcp) as Kristallgidder opwiest. Bi högere Temperaturen bit to’n Smöltpunkt wannelt sik analog ok γ-Iesen in ε-Iesen üm, wobi de Druck mit de Temperatur anstiggt. Butendem gifft dat mööglicherwies noch en Övergang vun ε-Iesen na β-Iesen, de bi ruchweg 50 GPa un mehr as 1500 K liggt. Dat dat dissen β-Typp gifft, is aver ümstreden, un ok to de Kristallstruktur vun dissen mööglichen Tyyp gifft dat ünnerscheedliche Angaven. Dat de β-Phaas in de Standard-Nomenklatur fehlt, kummt vun’t Ännern vun’n Magnetismus an’n Curiepunkt bi 766 ° vun’n Ferro- op’n Paramagnetismus. Fröher weer annahmen, dat dat mit en Strukturwessel tosamenhangt un twüschen 766 un 910 °C en wieteren Phaaswessel bi’t Iesen vörkummt. De weer denn as β-Iesen betekent. Laterhen hett sik dat aver as verkehrt rutstellt. De Smöltpunkt för Iesen is bi Drück vun bit to 50 GPa teemlich goot dör Experimenten bestimmt. Bi högeren Druck sünd dör ünnerscheedliche experimentelle Techniken bannig verschedene Resultaten rutfunnen worrn. Verschedene Studien to den γ-ε-Tripelpunkt hebbt Drück geven, de üm mehrere Dutzen Gigapascal ut’neen leegt un sik bi de Smölttemperaturen ünner hogen Druck üm 1000 K ünnerscheedt. In’n Allgemenen föhrt molekulardynaamsche Modellrekens un Schockexperimenten op högere Temperaturen un pielere Smöltkurven as staatsche Experimenten in Demantstempelzellen. cheemsch Iesen is an dröge Luft bestännig, jüst so as in dröög Chlor, kunzentreerte Swevelsüür, kunzentreerte Salpetersüür un basische Lösen mit en pH-Weert grötter as 9 (Mit Utnahm vun hitte Natronlauge). In Soltsüür oder verdünnte Salpeter- un Swevelsüür lööst sik Iesen gau ünner Afgaav vun Waterstoff op. An fuchtige Luft un in Water, dat Suerstoff oder Kohlenstoffdioxid bargt, billt sik Iesen(III)-oxidhydroxid – dat Iesen rust. Wenn Iesen an dröge Lust hitt maakt waart, billt sik en dünne Schicht Eisen(II,III)-oxid (Fe3O4, Iesenhamerslag), de stark klöört is. Bannig fien verdeelt pyrophor Iesen reageert al bi Ruumtemperatur mit Suerstoff ut de Luft ünner Füürbilln. Stahlwull, de brennt, reageert in fuchtig Chlor-Gas ünner Billn vun bruun Iesen(III)-chlorid-Damp. Wenn en Mischen ut Iesen- un Swevelpulver (In de Gewichtsproportschoon 7:4) hitt maakt warrt, etnsteiht vör allen Eisen(II)-sulfid. Ok mit annere Nichmetallen reageert Iesn bi hoge Temperaturen to’n Bispeel to Phosphiden, Siliciden oder Carbiden. Isotopen Iesen hett 27 Isotopen un twee Karnisomeren, vun de veer in de Natur vörkamen doot un bestännig sünd. An’n fakensten is dat 56Fe (91,7 %), folgt vun 54Fe (5,8 %), 57Fe (2,2 %) un 58Fe (0,3 %). 54Fe is nich richtig bestännig, hett aver mit 31 Trilliarden Johren en Halfweertstiet, de so groot is, dat de Verfall kuum to marken is. Dat Isotop 60Fe hett en Halfweertstiet vun üm un bi 1,5 Millionen Johren, 55Fe vun 2,73 Johren un 59Fe en Halfweertsteit vun 44,503 Daag. All de annern Isotopen un de beiden Karnisomeren hebbt korte Halfweertstieten twüschen 150 ns un 8,275 Stünnen. Dat langlevige Isotop 60Fe hett dat al bi’t Entstahn vun’t Planetensystem geven. Dat is nawiest worrn dör de Korrelatschoon twüschen de Männigkeit vun 60Ni, dat Verfallsprodukt vun 60Fe, un de Männigkeit vun de bestännigen Iesen-Isotopen in eenige Phasen vun Meteoriten (to’n Bispeel in de Meteoriten Semarkona un Chervony Kut). Dat weer mööglich, dat de Energie, de bi’n Verfall vun 60Fe freesett worrn is, blangen de atomaren Verfallsenergie vun’t radioaktive 26Al en Rull speelt hett bi’t Opsmölten un Differenzeren vun de Asteroiden gliek na jemehr Billn vör ruchweg 4,6 Milliarden Johren. Dat oorsprüngliche 60Fe is intwüschen in 60Ni verfallen. De Verdeelen vun Nickel- un Iesenisotopen in Meteoriten gifft Verlööf, de Isotopen- un Elementenmännigkeit bi’t Enststahn vun’n Sünnsystem to meten un op de Bedingen vör un wiel dat Entstahn vun’t Sünnsystem torüchtosluten. Bioloogsche Bedüden Iesen is en essentiell Sporenelement för meist all Leevwesens. Deerten bruukt dat för allen fört Bloodbilln, bi Planten speelt Iesen en Rull bi de Fotosynthees un bi’t Billn vun Chlorophyll un Kohlenhydraten. In’n Lief vun Minschen un Deerten kummt Iesen oxideert as Iesen(II) un Iesen(III) vör. As Zentralatom vun’n Kofakter Häm b in Hämoglobin un Myoglobin as ok in Cytochromen is dat bi vele Deerten un bi’n Minsch för den Suerstofftransport un -spiekern as okför’t Överdrägen vun Elektronen verantwoortlich. In dissen Proteinen is dat Iesen vun en planaren Porphyrinring ümgeven. Wieter is Iesen Bestanddeel vun Iesen-Swevel-Kumplexen (so nöömte Iesen-Swevel-Clusters) in vele Enzymen as de Nitrogenasen, Hydrogenasen oder de Kumplexen vun de Atenkeed. En drüdde wichtige Klass vun de Iesenenzymen sünd de so nöömten Nich-Häm-Iesenenzymen as to’n Bispeel Methan-Monooxygenase, Ribonukleotid-Reduktase oder Hämerythrin. Disse Proteinen hebbt verschedene Opgaven: Suerstoffaktiveren, Suerstofftransport, Redoxreakschonen un Hydrolysen. Jüst so wichtig is dreeweertig Iesen as Znetralionen in’t Enzym Katalase, wat dat Zellgift Waterstoffperoxid afboet, dat bi’n Stoffwessel entsteiht. Interzellulär warrt Iesen in’t Enzym Ferritin (20 % Iesenandeel) spiekert, as ok in dat Afboprodukt dorvun, Hämosiderin (37 % Iesenandeel). Tramnsporteert warrt Iesen dör Transferrin. Eenige Bakterien bruukt Iesen(III) as Elektronenakzepter för de Atenkeed. Se reduzeert dat dorbi to Iesen(II) un mobiliseert dat Iesen dormit, as de meisten Iesen(III)-Verbinnen swoor in Water to lösen sünd, wiel sik Iesen(II)-Verbinnen goot lööst. Eenige phototrophe Bakterien bruukt Iesen(II) as Elektronengever för de Redukschoon vun CO2. En Koppel vun Forschers üm Loren Williams is wieter övertüügt, dat Iesen in’n Tosamenhang mit de Ribonukleinsüür (RNA) en wichtige Rull bi’t Entwickeln vun’t Leven speelt hett – nich, as vundaag, de Desoxyribonukleinsüür (DNA). Dör den hogen Suerstoffandeel in de Luft, gifft dat vundaag kuum noch free Iesen, as dat noch vör dree Milliarden Johren weer. Dat fre’e Iesen hett sik mit den Suerstoff verbunnen, de later dör Fotosynthees freesett weer un hett sik as Verbinnen aflagert, de för den Organismus nich mehr bruukt warrn künn. De is dorüm op Magnesium utweken, wat weniger effizient is as Iesen. Medizinische Bedüden Vör allen Fronslüüd liedt vör jemehr Wesseljohren faken an Iesenmangel vunwegen de Menstruatschoon. Dorüm is dat nödig, jeden Dag ruchweg 15 mg Iesen optonehmen, wiel Mannslüüd mit ruchweg 10 mg utkamen doot. Dör dat gliektietige Opnehmen vun Vitamin C stiggt de Resorpschoon vun Iesen in’n Lief düütlich an. Sünners veel Iesen bargt Fleesch, Lebber, Hülsenfrücht un Vullkooornbroot. Wenn een gliektietig Melkprodukten, Kaffee oder swarten Tee to sik nehmen deit, warrt de Iesenopnahm dorgegen minnert. Ofschoonst Iesen en wichtig Sporenelement för den Minschen is, kann toveel Iesen in’n Lief giftig wesen. To grote Mengden an Fe2+-Ionen föhrt to Reakschonen mit Peroxideb, wobi fre’e Radikalen entstaht. In’n Normaltostand warrt de dör liefegene Vörgäng wedder an de Siet maakt. Bi en tweejohrig Kind föhrt ruchweg 1 g Iesen to’n ernst Vergiften, 3 g künnt all to’n Dood föhren. Bi’t utwossen Mann sünd eerste Anteken vun en Vergiften eerst af 2,5 g Iesen, dat nich an Hämoglobin bunnen is, to sehn. En Regulatschoonsstörenvun de Iesenopnahm in’n Darm kann to en Hämochromatoos föhren, wat en Iesenspiekerkrankheit is. Dat Iesen sammelt sik in de Lebber an un lööst dor en Sideroos (Aflagern vun Iesensolten) ut un maakt dat Organ kaputt. Iesenpräparaten schüllt dorüm blots bi Iesenamgel innahmen warrn. Bi överscheerig Iesen stiggt de Anfalligkeit för sünnere Infekschoonskrankheiten as Yersinioos, Salmonelloos, Tuberkuloos un AIDS. Klinische Studien to’n Ünnersöken vun de prophylaktischen Innahm vun Iesenpräparaten hebbt en direkten Tosamenhang twüschen dat Innehmen un disse Krankheiten nawiest. Dat Iesen en grötter’t Tuberkuloos-Risiko mit sik bringt, is al siet dat 19. Johrhunnert bekannt, un weer vun Armand Trousseau beschreven. Ne’ere Studien ut Afrika wiest jüst so en hoog Risiko för Tuberkloos bi överscheerig Iesen. Dat gifft Henwiesen, dat to veel Iesen – vör allen in de tweeweertigen Form Fe2+ – ünner sünnere Ümstännen to Krankheiten in’n Bregen föhren künn, as to’n Bispeel Parkinson oder ok Alzheimer. Noch is aver nich kloor, wat de Iesenaflagern, de funnen worrn sünd, en Naklaap oder de Oorsaak vun de Krankheit is. Ok för Planten is Iesen en essentiell Sporenelement. Iesen hett Influss op de Fotosynthees un op dat Billn vun Chlorophyll un Kohlenhydraten. Aver ok bi Planten, kann sik överscheerig Iesen in Form vun Iesentoxizität wiesen. In’n Bodden kummt dat bi normale pH-Weerten in Form vun Fe(OH)3 vör. Bi sieten Suerstoffandeel vun’n Bodden warrt Iesen(III) to Iesen(II) reduzeert. Dat Iesen warrt dordör in de löösliche Form bröcht, de vun Planten opnahmen warrn kann. Ünner anaerobe Bedingen kann de Fe(II)-Andeel so dull tonehmen, dat de Planten ünner de Iesentoxizität lieden doot. Dat is en Saak, de sünners vun Rebeden, in de Ries anboet warrt, bekannt is. Bruuk Iesen is de Hööftbestanddeel vun Stahl, also vun Iesen-Legeren mit annere Metallen und Nichmetallen (vör allen Kohlenstoff). Mit ruchweg 95 % gewichtsandeel is Iesen dat Metall, dat weltwiet an’n fakensten bruukt warrt. De Grund dorför is, dat Iesen meist överall to kriegen is, wat den Pries siet hollt. Butendem sünd sien Legeren fast un taag, so dat Iesen in de Technik en weertvullen Grundwarkstoff dorstellt. Bruukt warrt dat bi’n Bo vun Landfohrtüüch, Scheep un in’n helen Bo in de Form vun Stahlbeton. Industriell warrt Stahl in vele verschedene Varianten bruukt. In Düütschland sünd ruchweg 7.500 Sorten normt. Blangen Kobalt un Nickel is Iesen een vun dree ferromagneetsche Metallen, de mit jemehr Egenschop den groottechnischen Insatz vun Elektromagnetismus to’n Bispeel in Generaters, Transformaters, Drosseln, Relais un Elektromotors mööglich maakt. Dat Iesen warrt rein oder mit Silizium, Aluminium, Kobalt oder Nickel (Mu-Metall) legeert un deent as weekmagneetsch Karnmeterial to’n Föhren un to’n Afschirmen vun Magnetfeller oder to’n Verstarken vun de Induktivität. Für dissen Bruuk warrt dat massiv un in Form vun Pulvers oder Blicken produzeert. Rein Iesenpulver warrt butendem in de Chemie bruukt. Iesen warrt in verschedene Formen insett: Rohiesen bargt veer bit fief Prozent Kohlenstoff un ünnerscheedliche Andelen an Swevel, Phosphor un Silizium. Dat is en Twüschenprodukt för’t Herstellen vun Stahl oder Gussiesen. Gussiesen bargt twüschen 2,06 un 6,67 % Kohlenstoff un annere Legeerbigaven, as to’n Bispeel Silizium oder Mangan. In Afhangigkeit vun de Afköhlsnelligkeit is de Kohlenstoff dorin as Carbid oder elementar as Graphit inbunnen. In Anlehnen an de Klöör vun de Brookflachen, warrt de eerste Tyyp as witt, de annere as grau Gussiesen betekent. Dat Material is bannig hard un sprock un lett sik normalerweis nich smeden (plastisch Verformen). Stahl bargt twüschen 0,06 un 2,06 % Kohlenstoff. In’n Gegensatz to Gussiesen is Stahl plastisch formbor. Dör Legeren un en egente Kombinatschoon vun thermisch Behanneln un plastisch Formen (Kooltwülten) künnt de mechaanschen Egenschoppen vun Stahl opverschedenste Oort ännert warrn. Bi nich-legerten Stahl mit en Kohlenstoffandeel bit to 0,08 % snackkt een vun Bostahl, bi över 0,08 % vun Warktüüchstahl. In de Medizin warrt Stoffen, de Iesen bargt, as Antianämika insett. Kausal deent dat to’n Behanneln vun Iesenmangelanämien un additiv bi’t Behanneln vun Anämien de vun annere Oorsaken utlöst warrt. Nawies Bi de Nawiesreakschoon för Iesen-Ionen warrt twüschen de beiden Kationen Fe2+ un Fe3+ ünnerscheedt. Nawies mit Thioglykolsüür Mit Thioglykolsüür laat sik Fe2+- un Fe3+-Ionen nawiesen: Wenn Iesen in en Lösen vörliggt, entsteiht en starke Rootfarven. Nawies mit Hexacyanoferraten Fe2+-Ionen laat sik mit root Bloodlaugensolt nawiesen: Fe3+-Ionen laat sik mit geel Bloodlaugensolt nawiesen: Bi beiden Nawiesreakschonen entsteiht en deep Berliner Blau, en wichtigen Farvstoff. Dorbi löpt keen Kumplexbillnreakschoon af, man blots en Uttuusch vun Kationen. Beide Pigmenten sünd grotendeels gliek, vunwegen dat se in en cheemsch Gliekgewicht staht. Dorbi geiht Fe3+ in Fe2+ över un anners rüm: De sünners intensive blaue Klöör vunn Kumplex entsteiht dör Metall-Metall-Charge-Transfers twüschen de Iesen-Ionen. Intressant is, dat dit bekannte Nawiesreagenz sülvst Iesen bargt, dat dör de Cyanidionen cheemsch goot maskeert warrt (Binnenorbitalkumplex) un dormit de Grenzen vun de cheemschen Analytik opwiesen deit. Nawies mit Thiocyanaten Alternativ kann een Iesen(III)-solten mit Thiocyanaten (Rhodaniden) nawiesen. De reageert mit Iesen(III)-Ionen to Iesen(III)-thiocyanat: Dorbi billt sik dat deeprode Fe(SCN)3, dat in de Lösen blifft. De Nawies warrt aver stört vun annere Ionen, de villicht ok in de Lösen sünd, as to’n Bispeel Co2+, Mo3+, Hg2+ oder överscheerige Mineralsüren, so dat mitünner en Kationenscheedgang maakt warrn mutt. Verbinnen Weertigkeit un Oxidatschoonsstopen Fe2−, in [Fe(CO)4]2−, [Fe(CO)2(NO)2] hier is dat (NO)1+ Fe1−, in [Fe2(CO)8]2− Fe0, as Fe(CO)5, Fe2(CO)9 un Fe3(CO)12 Fe1+, bannig ungewöhnlich, t. B. as [Fe(H2O)5NO]2+. (Ringproov, Nawies vun NO3−) Fe2+, de Solten sünd tomeist blassgröön, Fe3+, disse Ionen sünd meist ahn Klöör. Lösen vun Fe(III)-Solten reageert stark suur un sünd geel farvt. De Klöör entsteiht dör Charge-transfer-Bannen vun Hydroxo-Ionen, as bi [Fe(H2O)5OH]2+. Fe4+, kummt in Li2FeO3, BaFeO3 u. a. as ok in de Katalyyszyklen vun enige Enzymen vör (to’n Bispeel Cytochrom-c-Oxidase, Cytochrom P450, Peroxidasen), Fe5+, Fe</sub>O43− Fe6+, is roor (to’n Bispeel K2FeO4, BaFeO4). Oxiden Iesen billt mit Suerstoff twee- un dreeweertige Oxiden: Iesen(III)-oxid (Fe2O3) is en ro’en bit brunen Stoff, de bi de Oxidatschoon vun Iesen mit Suerstoff överher tostannen kummt. In de Natur is dat in de Form vun de Mineralen Hämatit un Maghemit antofinnen. Iesen(II,III)-oxid (Fe3O4) ensteiht natürlich bi vulkaansche Vörgäng un bi’t direkte Verbrennen vun Iesen, as to’n Bispeel mit den Sniedbrenner. Dat Mineral warrt as Magnetit betekent. Iesen(II)-oxid (FeO) entsteiht blots bi’t vörsichtige Verfallen vun Iesen(II)-oxalat FeC2O4 in’t Vakuum. De Stoff is swart un bit 560 °C unbestännig. As Mineral Wüstit kummt dat faken bi’t Verwedern vun Magnetit tostannen. Disse Iesenoxiden billt keen faste Schuulschicht ut, so dat en Iesenstück an de Atmosphäär mit de Tiet vullstännig oxideert. De Oxidschicht is poröös un verlangsomt den Vörgang, kann em aver nich vullstännig hinnern. Brüneren warrt dorüm as swack Schulen för Korrosion insett. Wenn Stahl- oder Iesenstücken insammelt un to’n Recycling geven warrt, noch vördem se vullstännig verrust sünd, gellt se bi de Stahlprodukschoon in’n Elektro-Smöltaven as weertvullen Suerstoffdräger. De Suerstoff dorin deent bi’t „Stahlkaken“ as Oxidatschoonsmiddel, üm nich wullte Bimischen (as Lichtmetallen), de de Gööd minnert, to verbrennen. Iesenoxiden un -hydroxiden warrt ok as Levensmiddeltosatzstoffen insett (E 172). Solten Iesen billt twee- un dreeweertige Solten: Iesen(II)-chlorid (FeCl2 · 6 H2O) warrt insett to’n Utfällen vun Sulfiden, Fuulgasentsweveln, Biogasentsweveln, Chromatreduzeren un Phosphateliminatschoon; dorto höört de Simultanfällen. Iesen(II)-sulfat (FeSO4 · 7 H2O) warrt wegen sien Klöör ok Gröönsolt nöömt. As Mineral heet dat Melanterit. Anwennt warrt dat so as Iesen(II)-chlorid, as ok bi dröög Iesen(II)-sulfat as Chromatreduzerer in’n Zement gegen de Chromatallergie. Iesen(III)-chlorid (FeCl3 · 6 H2O) kann Kopper oxideren un lösen. Dorüm kann man waterige Iesen(III)-chlorid-Lösen to’n Ätzen vun Leiderplaten bruken: Iesen(III)-chloridsulfat (FeClSO4) All Iesensolten warrt ünner annern as Flockmiddel un för de Phosphateliminatschoon insett. Dorto höört dat Vörfällen, Simultanfällen, Nafällen un de Flockenfiltratschoon, as ok dat Utfällen vun Sulfiden, Fuulgasentsweveln un Biogasentsweveln. Wietere Iesenverbinnen Fe3C, Iesencarbid. Fe(CO)5, Iesenpentacarbonyl, IPC (I för iron), entsteiht ünner Druck ut Iesen un Kohlstoffmonoxid un billt na’t Verfallen blangen Kohlenstoffmonoxid en sünners rein Iesenpulver, dat Carbonyliesen. Annere Iesncarbonylen sünd Fe2(CO)9 und Fe3(CO)12. Fe(SCN)3, Iesen(III)-thiocyanat, Iesenrhodanid, hett en bannig dulle bloodro’e Klöör un deent to’n Nawies vun Fe3+-Ionen. Ferrocen, en Metallocen (Sandwichverbinnen). Borns Literatur Ludwig Beck: Die Geschichte des Eisens in technischer und kulturgeschichtlicher Beziehung. Band 1–5, Vieweg, Bronswiek 1884–1903. Harry H. Binder: Lexikon der chemischen Elemente - das Periodensystem in Fakten, Zahlen und Daten. S. Hirzel Verlag, Stuttgart 1999, ISBN 3-7776-0736-3. Vagn Fabritius Buchwald: Iron and steel in ancient times. Kong. Danske Videnskab. Selskab, Kopenhagen 2005, ISBN 87-7304-308-7. H. Schoppa: Was der Hochöfner von seiner Arbeit wissen muss. Verlag Stahleisen, Düsseldörp 1992, ISBN 3-514-00443-9. Vereen Düütsche Iesenhüttenlüüd: Gemeinfassliche Darstellung des Eisenhüttenwesens. 17. AOplaag, Stahleisen, Düsseldörp 1970/71. Weblenken Iesenherstellung in de Römertiet bi die-roemer-online.de Iesenwinnen in vörhistoorsche Tiet op de Websteed vun’t Landschopsmuseum Bövermain Mineral

132

https://nds.wikipedia.org/wiki/Insel

Insel

Een Insel oder Eiland is een Lann, wat an all Sieden Water hett un wat lütter is as een Eerddeel. Lütte Inseln hebbt ok anner Namens: Warder un Werder, wat Inseln in een Stroom sünd. Oie, wat vun dat dänsche Ö kümmt. Dat dormit verwandte fraasche Suffix -oog steiht ok för Insel, t.B. Langeoog, Norderoog, Spiekeroog. Wenn een Insel bi hoge Stormflood ünnergahn kann, denn is dat een Hallig. Un wenn dat ok süns passert un dor nich jümmers een op wahnt, denn snackt wi vun Sand oder en Plaat. De gröttsten Inseln op de Eer sünd Gröönland, Nieg Guinea un Borneo. Inseln in de Noordsee sünd t.B. Helgoland, Römö, Fanö, Mandö, Sylt, Amrum, Nordstrand, Pellworm, Föhr, Hallig Hooge, Hallig Langeneß, Neewark, Langeoog, Wangeroog, Spiekeroog, Schiermonnikoog, Texel. In de Oostsee sünd t.B. Laesö, Seeland, Fünen, Aerö, Fehmarn, Mön, Falster, Lolland, Poel, Rügen, Usedom, Wollin, Bornholm, Gotland, Öland, Ösel. Dat gifft ok beröhmte Eilannen un Inselkeden in den Pazifik, so as Hawaii, Tahiti, Samoa un Tonga. Kiek ok bi List von de gröttsten Eilannen op de Welt Weblenken Geografie

133

https://nds.wikipedia.org/wiki/Juristeree

Juristeree

De Juristeree, dat is de Wetenschop vun dat Recht. Kanns ook Afkaatenkrom dorto seggen, vun wegen dat de Afkaten dormit ehr Geld verdeent. De Juristeree is vun de Gesette un anner Vörschriften. Un woans se bruukt warrn, dat Recht to spreken. Rebeden In de Juristeree kann een verscheden Rebeden ünnerscheeden: Dat Völkerrecht, dat is, wat twüschen de Völkers güllig sien schall De Verfaat, dat is de juristisch Grunnlaag för een Staat. Dat Strafrecht, wat seggt, wat een nich doon schall un wenn he dat doch deiht, wat he dorför kriggt. Dat Zivilrecht, wat seggt, wo Stried twüschen de Lü schlicht warrn schall. Na dat, woneem dat güllig is de Gülligkeet un wokeen dat mookt hett ünnerscheed wi in Düütschland Europarecht, wat för de ganze EU güllig is un wat dat Europääsche Parlament besluten hett. Bunnsrecht, wat för ganz Düütschland güllig is un wat de Bunnsdag un de Bunnsraad besluten hebbt. Lannsrecht, wat de Börgerschoppen un Lanndagen besluten hebbt un wat blots in een Bunslann güllig is. Gemeenterecht, wat de Dörpraad ellers Stadtraad besluten hett un wat blots för de Gemeente güllig is. Dorbi güldet: Europarecht geiht vör Bunnsrecht, Bunnsrecht geiht vör Lannsrecht, Lannsrecht geiht vör Gemeenterecht. Wenn t.B. een Lanndag wat beslut, wat tegen Europarecht is, denn is dat nich güllig. Historie De eersten Gesette harr de Keunig Urnammu opschrewen laaten. Ok de teihn Gebote ut de Bebel sünd Gesette. Sünnerlich harr sick de Juristeree bi de Römers entwickelt, dor kümmt dat römsche Recht vun af. In'n Norden bi de olen Germanen weer dat de Saak vun dat Thing. Dor keemen de Lü tosomen un verhackstücken, wat dat för Stried geven harr. Wat Recht un wat Unrecht is, dat weer dör Vertelln vun een na de anner Generatschoon wiedergewen. Dat sassische Recht is to'n erstenmol in den Sassenspegel opschreewen worn. Later keen denn Napoleon un feur den Code civil in. Dor keem denn ook dat Börgerliche Gesettbook vun af, un dat was infüürt in't Joahr 1900. Dat Strafgesettbook (StGB) is man noch oaler, van 1879. De düütsche Verfaat, dat Grundgesett, is van 1949. Beropen Mit de Juristeree hebbt verschillen Beropen to doon: De Richters, de dat Recht bi Gericht spreken deit De Afkaaten, de ehr Mandanten vertreet De Staatsanwalt, de bi Strafsaaken de Anklaag mookt De Schriewers, de dat opschreewen deit, wat verhannelt ward De Gerichtsvollzieher, de Geld indriewen deit Juristeree

134

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kark

Kark

De Kark (regional ook Kiärke oder Kerk) is de Naam för en organiseerte Religionsgemeenschap (Organisation) un för en groote Huus vun de Christen, wo se Mööt hollt för den Gottsdeenst. Dat Wort kommt ursprünglich uut de griekische Spraak („kyriake“). Kark (Huus) Kark (Organisation) Christendom

135

https://nds.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6nigriek

Königriek

Een Königriek (ook Keunigriek) is een Riek, wat vun een König ellers ook Keunigin regeert ward ellers wo de dat Overhoopt vun den Staat sünd. Een Königriek is een Monarkie, dat kümmt ut dat greeksche: mono = een un archos = Herrschap. Dat heet, dat blots een dat Seggen hett. Fröger geev dat veele Königrieken. Hüütvandaag sünd dat to'n Bispill Norwegen Sweden Däänmark Grootbritannien de Nedderlannen Belgien Spanien Jordanien Marokko Japan Thailand Gifft ook een Snack: Een Königriek för een Peer. (ut William Shakespeare, The tragedy of King Richard the third). Adel Politik

136

https://nds.wikipedia.org/wiki/Chirurgie

Chirurgie

Chirurgie (vun’t gr.: χειρουργική „de handwarkliche Kunst“) is dat Fackrebeet vun de Medizin, dat sik mit Operatschonen befaat. Krankheiten un Sehren warrt in de Chirurgie dör direkt Inwirken vun Hand un mit Instrumenten behannelt. De Begreep sett sik tosamen ut dat ooltgreeksche χείρ „Hand“ un ἔργον „Wark“ oder „Arbeit“. Wöörtlich översett is de Chirurg also en Handarbeiter. De Chirurgie warrt opletzt in vele verscheden Fackrichten vun de Medizin insett. Enige Sworpunkten sünd de Fattchirurgie, Thoraxchirurgie, Unfallchirurgie, Neurochirurgie un de Viszeralchirurgie. Man, dat gifft ok de Allgemene Chirurgie, de mehrere vun de Sworpunkten mit Hööftgewicht op de Viszeralchirurgie op sik vereent un sik faken mit chrirurgische Krankheitsbiller befaten deit. Disse Allgemene Chirurgie warrt in Düütschland aver faken diskuteert, wat man de wohrhaftig bruken deit. In düütschsprakigen Ruum gifft dat vör allen de Hartchirurgie, Neurochirurgie, Kinnerchirurgie, Keevchirugie, plastische Chirurgie, Unfallchirurgie un de theoretische Chirurgie as egenstännige Fackrebeden. Dör all de verscheden Ünnerrebeden tütt sik de Methood vun de minimalinvasiven Chirurgie, de to’n Teel hett, den Patienten so wenig as mööglich to belasten, dat heet mit mööglichst wenig grode Sneden to opereeren. De Chirurg mutt dorbi över en Monitor opereeren un mit Redschoppen, de he blots vun buten bedenen kann. In de Chirurgie mööt verscheden Anstalten maakt warrn: kranke Organen mööt mitünner kumplett (Ektomie) oder deelwies (Resektomie) wegmaakt un Organsystemen, de dicht sitt, wedder free maakt warrn. In enige Fäll mööt ok ne’e Organen oder Prothesen implanteert warrn. In Krankenhüüs warrt de Begreep Chirurgie faken ok dorto bruukt, dat Fackafdeel oder en sünnere Klinik mit chirurgischen Sworpunkt to beteken. Ut- un Wiederbilln Du Ut- oder Wieterbilln vun en Mediziner to’n Fackdokter för Chirurgie stellt grode Anspröök dor. Dat mutt so wesen, vunwegen dat lütte Snittfehlers wiel en Operatschoon tomeist to’n direkte Naklapp un Schadens föhren kann. Liekers schall de Dokter gau handwarkliche Insichten winnen, so dat bi de Utbilln faken Artefakten, also künstlich namaakte Körperdelen mit Sehnen, Knaken, Muskeln un Bänner, to’n Öven bruukt warrt. Historie Al ut de Steentiet un de Antike sünd Operatschonen an’n Kopp nawiest worrn, de de Patienten överleevt hebben mööt. Dat kann een an de opfunnen Knaken bewiesen. Chirurgische Behanneln sünd aver ok al bi de Römers un de ollen Ägypter mit Warktüüch maakt worrn, de sünners för de Chirurgie bestimmt weern. Över dat Resultat dorvun is wenig bekannt. En sünneret Anliggen vun de Chirurgie weer aver seker al siet Oortieten dat Bloodstillen. Bit dat dat de akademische Medizin geev, hebbt Baders oder Wunddokters mit’n handwarklich Utbilln lüttere Operatschonen dörföhrt. En bedüden Rull hett de Chirurgie ok in Kriegstieden speelt. Vun wegen dat dat Weten över de Gefahr vun Infekschonen noch fehlen dee, weern fröher de Reedschoppen un de Hannen vun’n Dokter nich sauber maakt. De Kledaasch weern to de Tiet noch düüster, dat se nich so faken waschen warrn müssen. De Naklapp dorvun weern faken Wundinfekschonen mit ansluten Bloodvergiften (Sepsis), de tomeist to’n Dood föhren. Dat hett sik langsom ännert, nadem Ignaz Semmelweis de Oorsaak för’t Kindbettfever rutfunnen harr. En groden Schritt vöran güng de Chirurgie mit de Anstalten för de Hygiene as dat Saubermaken un ansluten Sterilisieren vun medizinsch Reedschoppen un de Desinfekschoon. De Narkoos is eerst 1846 inföhrt worrn. Dorför müss in de Chirurgie vun wegen de gresigen Wehdaag för’n Patienten mööglichst gau arbeit warrn. Dör de grode Pien keem dat faken ok to’n Schock, wat an’n Enn to’n Dood vun den Patienten föhrt hett. Sir Robert Liston (1798-1847) hett ut Wennst, liekers dat he eerstmols de Narkoos anwennen künn, en Been in 28 Sekunnen amputeert. Dat weer to de Tiet de normale Tiet för’n Operatschoon. Vun den Liefdokter vun Napoléon warrt to’n Bispeel schreven, dat he an een Dag över 200 Amputatschonen maken künn. Vundaag duert en Ünnerschenkelamputatschoon vun’n Huutsnitt bit to’n Enn vun de Huutnaht in de Regel 25 bit 60 Minuuten, afhangig dorvun woveel Insichten de döföhren Chirurg hett. Literatur Jürgen Thorwald: Das Jahrhundert der Chirurgen. Droemer Knaur, München 1980, ISBN 3-426-03275-9 Walter von Brunn: Kurze Geschichte der Chirurgie, Berlin 1928, Needruck Berlin, Heidelbarg un New York 1973 Walter von Brunn: Geschichte der Chirurgie, Bonn 1948 (= Geschichte der Wissenschaften: Geschichte der Medizin, 3) Johann Gottlon Bernstein: Geschichte der Chirurgie vom Anfange bis auf die jetzige Zeit, I-II, Leipzig 1822-1823 Emile Forgue und Alain Bouchet: Die Chirurgie bis zum Ende des 18. Jahrhunderts, in: Illustrierte Geschichte der Medizin, düütsche Bearbeiten vun Richard Toellner, Sünneroplaag Salzburg 1986, II, S. 910-1001 Borns Websteden Chirurgisch E-Learning-Anbott vun de Charité

137

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kanada

Kanada

Kanada is en Land, wat in Noordamerika liggt. Kanada hett 36.503.097 Inwahners (Anfang 2017). Dat sünd 3,6 Inwahners up een km². Navers sünd de USA un Gröönland, wat en Deel vun Däänmark is. De Hööftstadt is Ottawa. Dat BBP liggt bi 51.689 US-$/Inwahner. Spraken De Amtsspraken sünd kanaadsch Ingelsch un kanaadsch Franzöösch. Den Urinwahners ehr Spraaken sün an Siet vun ingelsch un franzöösch ok Amtsspraaken in twee vun de tree Territorien neemlich: Nunavut un de Noorwest-Territorien. De weektigsten Spraaken sün: Inuktitut, Inuvialuktun, Chipewyan, Cree, Dogrib, Gwich’in, Inuktitut un Slavey. Vun plattdüütsche Inwannerers warrt ok Plattdüütsch snackt, de Mennoniten snackt Plautdietsch. Geographie Kanada is mit 9.984.670 km² dat tweetgröttste Land op de Eer. Kanada sett sik ut tein Provinzen un dree Territorien tosaam; anordnet vunn Oost to West: Niefundland un Labrador, Nova Scotia, Prinz-Edward-Eiland, Nie Brunswieck, Québec, Nunavut, Ontario, Manitoba, Saskatechwan, Noorwest-Territorien, Alberta, Britisch Kolumbien un Yukon. Staat Kanada is en konstitutschonell Monarchie in den Commonwealth. Dat Staatshööft is de König oder Königin vun dat Vereenigt Königriek vun Grootbritannien un Noordirland un so is dat siet 2022 Charles III. Städer Ottawa Saint-John’s Québec Toronto Montréal Vancouver Winnipeg Calgary Saskatoon Weblinks Offizielle Website van Kanada (engelsch/franzöösch) Frömdenverkehrsamt van Kanada Land Noordamerika Kanada

138

https://nds.wikipedia.org/wiki/Klenner

Klenner

En Klenner (ok Kalenner) is en „Book“, wat een de Daag vun dat Johr (oder en Tietruum) wiest. Een kann da tomehrst ok wat rinschrieven, dormit een siene Terminen nich vergitt. Dat gifft ganz ünnerscheedliche Oorden: Dagesklenners, wo een blots en enkelte Dag süht, Wekenklenners, de een en ganze Week wiest, Maand- un Johresklenners, aver ok Klenners, de en langen Tietruum wiest. Tiet

139

https://nds.wikipedia.org/wiki/Karl%20de%20Grote

Karl de Grote

Karl I., de Grote, latiensch Carolus Magnus oder Karolus Magnus, franzöösch/engelsch Charlemagne (* wohrschienlich 2. April 748, mööglich ok 742 oder 747, in Prüm; † 28. Januar 814 in Aken) ut dat Huus vun de Karolingers weer vun 768 af an König vun dat Frankenriek (kröönt wurrn is he in Noyon) un is an’n 25. Dezember 800 vun Paapst Leo III. in Rom to’n röömschen Kaiser kröönt wurrn. Den Binaam de Grote hett he al kregen, as he noch leev. Leven un Herrschap Herkamen, Geboort un Jöögd Karl weer de öllste Söhn vun den latern König Pippin den Jüngeren un sien Fro Bertrada. Wo he boren is, weet een nich genau un wonnehr he boren is, is ok nich ganz kloor. Wohrschienlich is he in Prüm up’e Welt kamen. Dat is de Oort, wo Bertrada meist togange weer. Möglich is avers ok, dat he in Aken, Düren, Quierzy-sur-Oise, Jupille (wo sien Vadder boren is) oder Herstal bi Lüttich in Belgien toeerst dat Licht vun’e Welt sehn hett. Düsse Öörd liggt al in de Kuntreien, wo de Karolingers un de Merowingers, de Familien vun Vadder un Mudder herkamen döen. Einhard, de 15 Johr nah Karl sien Dood över sien Leven schreven hett, meent, dat över Karl sien Kinnertiet un Jöögd wieder nix bekannt is un dat to siene Tiet ok nüms mehr leevt, de dor wat vun vertellen konn (cap. IV). Karl regeert alleen: Wie dat in dat Riek üm 771 utsütt As sien Vadder 768 storven weer, regeer Korl tosamen mit sien Broder Karlmann. He weer dormols 20 bit 26 Johre oolt. As Karlmann 771 starven dö, regeer Karl alleen. To düsse Tiet füngen de Franken, de ja al fröh Christen wurrn weern, wedder an, sik as „Barbaren“ uptoföhren. Se weern dor just bi, de olen Bruken wedder antonehmen un nich mehr up jem ehren neen Gloven to achten un up dat, wat se lehrt harrn, nix mehr to geven. De Sassen in dat hüdige Noorddüütschland bleven bi jem ehr Heidendom. In’n Süden vun dat Riek harr sik de Kathoolsche Kark mit de Langobarden in de Plünnen, wer nu up de Appenin-Halfinsel dat Seggen hebben scholl un up de iberische Halfinsel rücken de Sarazenen jümmers wieder vör. Dor keem noch to, dat in’n Oosten de Awaren infullen weern. Kortweg: Ganz Europa weer in Upstand un dat stünn slecht mit de Franken ehr Riek. Man Karl harr sik vörnahmen, de Tostänn in Westeuropa antopacken un nee up Schick to bringen. In de Johren bit 800 hen is he nich bange ween, to glieke Tiet an verscheden Fronten to strieden. Anfang vun de Kriegen gegen de Sassen Hööfttartikel: Sassenkriegen vun Karl den Groten Al 772 güng dat los mit de Kriegen gegen de Sassen. 32 Johr lang hefft de duert un Karl is dor wiß nich jummers anstännig bi vörgahn. He hett allerhand gruuliche Saken anstellt. Bi dat Bloodgericht vun Veern schall he 4.500 Sassen henrichten laten hebben. Dorvun hett he ok den Binaam „de Sassenslächter“ kregen. Man de Masse vun de Doden is hüdigendags in de Wetenschop vun de Historie ümstreden. De Binaam „Sassenslächter“ dükert al in dat 19. Johrhunnert up. Man vunwegen dat he sunnerlich in de Nazitied bruukt wurrn is, besunners vun den Chefideologen vun de NSDAP, Alfred Rosenberg un vun de SS, warrt he hüdigendags nich mehr bruukt. Nadem he dat in siene Hannen kregen harr, hett Karl dat Sassenland nee up Schick bröcht. He grünn Städer un seet dor Bischöpp up’n Throon, dat se dat Land in sien Naam verwalten schullen. Up düsse Aart hett he ok Bremen grünnt und Willehad as Bischop dor insett. Later hett sik Bremen bit hüdigendags hen in sien Striet üm de Unafhängigkeit up Korl den Groten beropen. Noch hüüt steiht up den Roland sien Schild up den Marktplatz to Bremen in Middelnedderdüütsche Spraak to lesen: “Vryheit do ik Ju apenbar, de Karl un mennich Vorst vorwahr desser Stede gegheven hat; des danket Godt is myn radt.“ Gifft denn doch ok tominnst een Denkmol för Karl in Neddersassen, un twors in Rechtenfleth twüschen Bremen un Bremerhoben. Dat hett Hermann Allmers dor upstellen laten, wo na siene Meenung Karl mit siene Armee över de Werser gahn weer. Ünnerkriegen vun de Langobarden Hööfttartikel: Langobardenkrieg Paapst Stephan III. leeg sik mit de Langobarden in’e Haaren. He schreev in en Breef an de Königen vun dat Frankenriek al Johren tovör: „Dat is en Natschoon, de keen Tro kennt un de stinken deit... Ja, de könnt noch nich mol to de Natschonen hentorekent weern!“. In’n März 773 sünd Afordenten vun den Paapst an Karl sien Hoff kamen un hefft em beden, he müch jem gegen de Langobarden bistahn. 774 hefft de Franken de Langobarden ehr Hööftstadt Pavia innahmen. Karl hett denn de Langobarden ehren lesten König Desiderius afsett un sien Dochter Gerperga heiraat. Dat hett avers nich lang duurt, denn hett he ehr an’e Kant stött. Nu hett he sik süms krönen laten to’n König vun de Langobarden. In’n Süden bleev Benevent as Hertogdom sülvstännig, bit de Normannen dat denn in’t 11. Johrhunnert innahmen hefft. Man dat möss doch to de Satellitenstaaten vun dat Frankenriek totellt weern. He stell sik ok noch mol utdrücklich achter sien Vadder sien Gaav vun Pippin an de Kark. Dor is later de Karkenstaat vun wurrn. Krieg gegen de Arabers Nich so wiet kamen is he 778 mit en Kriegsünnernehmen in Spanien. De Emir vun Saragossa harr em beden, he scholl em gegen sien Fiend hölpen. Dat weer Abd ar-Rahman I. vun Córdoba. As Karl sik later mit sien Armee torüchtrecken wull, is he vun de Basken bi Roncesvalles angrepen wurrn. Dor is en Deel vun de Armee bi ünnergahn. Mank de Doden weer ok Hruotland, de Graaf vun de bretoonsche Mark. He weer Befehlhebber vun de Truppen an’t Enn vun de Heertog. Vun dat, wat dorbi passeert weer, hett later denn dat Leed vun Roland sungen. In Aquitanien hett Karl för sien minnerjöhrigen Söhn Ludwig den Frommen en „Ünnerkönigriek“ inricht. Just so hett he dat in Italien mit sien annern Söhn Pippin holen. De beiden Bröder sünd denn 781 vun’n Paapst salvt un kröönt wurrn. In de Länner rund üm de Pyrenäen to konn Karl sik eerst mol dörsetten. Tietwies regeern de Franken bit na de Graafschappen Girona, Cerdagne, Urgell un Barcelona hen. In dat Johr 806 hett he na latern Striet mit de Arabers de Spaansche Mark güntsiet vun de Pyrenäen grünnt. Dat lüttje Land Andorra is vun düsse Tiet af an unafhängig. In sien Natschonalhymne warrt hüdigendags noch mit groten Stolt vun Korl den Groten sungen. Mit de Arabers is Karl an un for sik goot torechtkamen, ofschoonst he doch versöcht harr, Spanien för dat Christendom wedder intonehmen. De beröhmt Harun al-Rashid, Kalif vun Bagdad, hett em 797 oder 801 en witten asiaatschen Elefanten schunken, de Abul Abbas heten dee. Bayern verleert sien Unafhängigkeit 788 is ok Bayern en Deel vun dat Frankenriek wurrn. De leste Hertog Tassilo III. harr 757 al dat Land to Lehn kregen vun König Pippin. He versöch vergeevs, de Unafhängigkeit vun sien Land to redden. Dor sloot he en Bund üm mit de Langobarden, de an un for sik al ünnerkregen weern. Ok Hertog Arichis II. vun Benevent möök mit. Tassilo meen, de Franken harrn noog to doon mit den Krieg gegen de Sassen un bröchen woll de Knööv nich up, ok noch gegen Bayern to strieden. Man de Bundsgenoten vun Tassilo harrn 786/787 bi dat Belagern vun Capua un Salerno al den Puckel vullkregen. Vun 798 af an is Bayern denn vun Soltborg ut to en egen Karkenprovinz utboot wurrn. Ofschoonst dat in dat Frankenriek övernahmen wurrn is, bleev dat Land doch wat besunners in dat Riek. Regeert wurrn is dat vun en „Präfekten“ in den Naam vun den König. Dat Ünnerkriegen vun de Sassen un dat Dalsluken vun Bayern weern de beiden wichtigsten Grundlagen för dat Grünnen vun dat latere Hillige Röömsche Riek. Karl schuult Rom un de Kark 795 is Leo III. to’n Paapst wählt wurrn. He hett Karl foorts en Slötel för dat Graff vun Petrus un en röömsche Fahn tostüürt. Karl scholl Rom un de Kark unner sien Flunken nehmen („Patricius Romanorum“). In düsse Johren harr de stadtröömsche Adel dat grote Seggen in de Stadt un bestimm ok, wer Paapst weern schull. 799 geev dat groot Theater: En Anslag up Leo sien Leben weer utöövt wurrn. Sien Fienden hefft em vörsmeten, he föhr en unanstännig Leven (ünner annern Ehbruch un Meeneed). Leo büx ut un keem to Karl na Patterbuorn. Möglicherwiese is hier afsnackt wurrn, dat Karl to’n Kaiser kröönt weern scholl, man wiß is dat nich. Einhard schrifft: „Wenn Karl dor wat vun afwüßt harr, wat Leo in Sinn harr, denn weer he nich in de Kark ringahn“ (Vita Karoli Magni, cap. XXVIII). Dor meen he mit, he harr sik nich krönen laten. Man en anner Born (de Lorscher Annalen) vertellt, dat harr en Synood vun franksche un röömsche Bischööp geven un dor harrn se Karl fraagt, wat he nich Kaiser weern wull. Ünner Ümstänn is dat, wat Einhardt schrifft, bloß so to verstahn, dat Karl mit de Ümstänn un den Afloop vun de Krönung in Rom nich inverstahn weer. Karl is up jeden Fall in’n Summer 800 na Rom hentrocken. An’t Enn vun’n November hett Leo em wiet vör de Dören vun de Hillige Stadt begrött. He hett ok en Eed afleggt gegen dat, wat em de Verswörers ut den röömschen Adel vörsmieten döen. An’n Wiehnachtsdag, 25. Dezember vun dat Johr 800 is Karl vun Leo III. to’n Kaiser kröönt wurrn. De Titel vun den röömschen Kaiser weer vun dat Afsetten vun Romulus Augustulus in dat Johr 476 in Westeuropa nich mehr dragen wurrn. Karl sien ganzen Titel weer: Karolus serenissimus augustus a Deo coronatus magnus pacificus imperator Romanum gubernans imperium, qui et per misericordiam dei rex Francorum atque Langobardorum. As de Kark ehr patronus et advocatus harr Karl nu endgüllig den byzantienschen Kaiser aflööst. De Patriarch vun Jerusalem stüür Karl de Slötel to dat Hillige Graff to, as Teken dorför, dat he Karl I. as Bewahrer vun de Christenheit ansehn dö. Mit sien Krönen to’n Kaiser fodder Karl den Kaiser vun Byzanz rut un stell sik mit em liek. Karl verstünn sik süms as Augustus Imperator Renovati Imperii Romani („Kaiser vun dat nee boote Röömsche Riek“) un seeg sik an as direkten Nafolger vun de Röömschen Kaisers. Sien Frankenriek treed up düsse Aart an de Stäe vun dat ole röömsche Imperium. Vunwegen dat sien Kaiserkroon em vun den Paapst geven wurrn weer, meen he, dat Riek weer nu „hillig“, vunwegen dat Gott dorachter stünn. De Eenheit vun Kark un Riek weer nu de Doktrin vun sien Staat. He bewahr den Paapst un den christlichen Gloven un weer dor duchtig achterher, dat jedeen ut sien Riek tominnst dat „Pater Noster“ (Vaderunser) kennen dö. Dat Frankenriek wasst na Oosten to An Stäe vun de Sassen, de he wegsleppen laten harr, sorg Karl dorför, dat nun Elvslawen vun den Abodriten-Stamm un Franken in den Noordosten vun sien Riek ansiedelt wurrn sünd. Vun 804 af an geev dat ok Striet mit de Dänen. De ehr König Göttrik (ok Gudfred) hett dormols na Freesland un Sassenland grepen un hett, tohopen mit de Wilzen, gegen de Abodriten streden. So, as dat in de „Annalen vun dat Franbkenriek“ to dat Johr 808 steiht, schall Gudfred to de Tieden dat Danewerk boot hebben, wat en Schutzwall twuschen Treene un Slie weer un de Franken vun Däänmark afholen scholl. Wi weet avers hüdigendags, dat düsse Wall al 737 boot wurrn is ut en Grund, den wi nich kennen doot. 810 sünd de Dänen na Freesland un up de frees’schen Eilannen kamen un hefft dor plünnert. In’n Osten vun Holsteen hefft de Abodriten dat mit Hölp vun de Franken avers schafft, vun de Dänen ehre Herrschop free to blieven. 811 hefft se en Freden slaten mit de Dänen. De Relatschoon vun Franken un Abodriten weer avers in düsse Tieden nich ganz eendüdig, as een dor an sehn kann, dat üm 810 rüm de „Sassenwall“ (Limes Saxoniae) boot weern möss. Veel eenfacher weer de Relatschoon to de Slawenstämm in’n Osten vun Sassen un Döringen ok nich. 789 hefft de Franken Krieg föhrt gegen de Wilzen. Nadem na den langen Krieg gegen de Sassen de Franken amenne wunnen harrn, hefft se ok de Sorben in dat Johr 806 unnerkregen. De ehr Hartog Miliduoch weer vördem doot maakt wurrn. Na Borns ut de dore Tied hefft de Sorben in de Johrteinten dornah fökener versöcht, vun de Franken los to kamen. Dat sütt so ut, as wenn dat hier de een oder annere Grenzmark geven hebben schall. Man so ganz akraat kann de Forschung hüdigendags noch nich seggen, wie dat dormols dor utsehn hett (kiek ok bi Limes Sorabicus). Böhmen is na en Feldtog in de Johren 805 un 806 afhängig wurrn vun dat Frankenriek un möss vun dor af an Tribut betahlen. In en Urkunn ut dat Johr 817 mit Listen över de Provinzen un Völker vun dat Frankenriek stah de „Beheimi“ mank de afhängigen Völker. Mit de Tied sünd se ok vun’n christlichen Gloven övertüügt wurrn: 845 hefft sik 14 Hartöge ut Böhmen in Regensborg döpen laten. Sunnerlich vun de Geistlichen in Bayern weer de Mission utgahn. Gegen de Awaren hett Karl toeerst 791 en Feldtog anföhrt, man dor is nix vun wurrn. De Awaren weern en Volk, wat vun de Gemarken um de Donau umto gegen de Grenzen vun dat Riek anrennen dö. 795/96 geev dat denn noch en Kriegstog, dütmol unner Eberhardt vun Friaul un König Pippin vun Italien. Düsse Kriegstog weer gründlich vörbereit’ wurrn (unner annern weer dor de Fossa Carolina twuschen Altmühl un Rezat för boot wurrn) un hett unbannigermaten slumpt. De unbannig grote Schatz vun de Awaren is in de Franken ehre Hänn fullen un de Staat vun de Awaren is tweislahn wurrn. Wat vun de Inwahners överbleven weer, möss christlich weern. Tolest in dat 10. Johrhunnert is noch wat vun jem to hören, denn verswinnt se ut de Historie. Striet mit Byzanz Nikephoros I., Kaiser („Basileus“) vun dat Riek vun Byzanz, hett dat utverschaamt funnen, dat Karl de Kaiserkroon an sik nahmen harr. he wull dat nich gellen laten. En Sandschop, de 803 na Konstantinopel kamen weer, konn dor rein gornix beschicken un möss wedder afreisen. De Streit is noch duller wurrn, as Karl de Regionen vun Dalmatien un Venetien so behanneln dö, as wenn se to sien Riek tohören döen. Byzanz güng dor vun ut, dat düsse Gemarken to dat Riek vun Byzanz tohören döen. Dor hett Nikephoros in dat Johr 806 de Flott vun Byzanz dorhen stüert un de See vör Venedig blockeert. Man Karl sien Söhn Pippin, de König vun Italien, slump dat, Venedig in to nehmen. Nu hett Nikephoros sik up Verhanneln inlaten. Enne 810 is en Sandschop vun Byzanz ankamen un woll mit Pippin verhanneln. Man de weer midderwielen an’n 8. Juli 810 storven. Dor hett Karl de Sandschop na Aken herbestellt. 811 hett he ehr torüchstüert mit en fründlichet Schrieven. Man wat den Kaisertitel angüng, hett he nich nalaten. Midderwielen weer avers ok Kaiser Nikephoros up en Feldtog gegen de Bulgaren in de Slacht vun Pliska an’n 26. Juli 811 fullen. Sien Swiegersöhn Michael I. hett foorts de Macht an sik reten. Anners, as Nikephoros, wull he sik duerhaftig mit den Westen verdregen. Ok he hett nu wedder en Sandschop losstüert na Aken. De is dor 812 ankamen. In en apentlichen Akt hett düsse Sandschop sik vör Karl up de Knee smeten un hett em „Kaiser“ nömmt. Dat bedüüd, dat Karl as Kaiser nu vun dat Byzantiensche Riek gellen laten wurr. In den Freden vun Aken hett Karl sik avers wedder Venetien un Dalmatien begeven mösst. Bavenhen hefft de Kaisers vun Byzanz dat so sehn, dat se höger stünnen: Dat duer nich lang un de Nafolgers vun Michael I. hefft an ehren Titel „Kaiser“ den Genitiv „De Römers“ ehren toföögt. Dor wollen se mit düütlich maken, dat bloß se alleen Nafolgers vun de Kaisers vun dat Röömsche Riek weern. Wat he in dat Riek ännert un nee maakt hett Karl hett dat Frankenriek ok na binnen hen en nee Ordnung geven. Toeerst mol harr he sik vörnahmen, en Grund scholl leggt weern för en Verwalten up schriftliche Grundlaag. Dorüm hett he sik toeerst befaat’ mit en Reform vun de Bildung. Verscheden Breven sünd an de Kloosters un Bischöpp rutgahn, se schollen vun nu af an Scholen unnerholen (Epistula de litteris colendi, Admonitio generalis). An sien Hoff sünd Gelehrten ut ganz Europa tohopentagen wurrn. De hett he denn wichtige Ämter, Bisdömer un Abdeien in’e Hand geven. Ansläägsche Schölers konnen an Karl sien Hoff wat för ehre Bildung doon. De Hoff is so de Middelpunkt vun dat Riek wurrn. Dor konn een mitkriegen, wat wichtig weer, de richtigen Lüde kennen lehren, un de richtigen Böker in’e Hand kriegen. De Hartogdömer vun de Stämm hett Karl afschafft. Man he hett dorför sorgt, dat de Stämm na de Siet vun dat Recht hen sülvstännig bleven sünd. Ok hett he Order geven, de Rechten vun de Stämm schollen upschreven weern. So hett he in de Lex Frisonium bi de Fresen in’n Noordwesten un Norden vun dat Riek up de Grundlagen vun ehre olen Rechten un Brüük allerhand sunnerliche Rechten gellen laten. De Fresen sünd ankeken wurrn as „Free“ un dröffen u. a. ehrn Podestat sülms wählen. In de Lex Frisonium is ok nipp un nau fastleggt wurrn, wie Freesland in Tokumst indeelt weern scholl. Just so hett Karl dat ok bi de annern Völker maakt, as mit de Sassen in de Lex Saxonicum. Karl harr sik vörnahmen, dat de Verwalten vun dat Riek eenfacher weern scholl. In Groten un Ganzen hett he ehr in de Hannen vun siene Hoffgeistlichen un vun den Deenstadel leggt, den he nee schapen hett. För de Verwalten vun de weltliche un geistliche Ordnung in dat ganze Riek weer de Hoffkapell tostännig. Dat Ümsetten vun de Verwalten weer Sake vun de Greven. In den Rahmen vun de so nömmte Greevschopsverfaten föhren se in den Naam vun den König de Geschäften as Mark-, Borg- un Palzgreven un öven in sien Naam ok de Regalien ut (Grevenbann). Sunnerlich wichtig weern de Markgreven: Se regeern in den König sien Naam in de neen Grenzmarken un hefft hier wietlöftige Sunnerrechten utöövt, u. a. as Befehlhebbers över dat Militär un as Gerichtsherren. Ämter un Lehn hett Karl an de eersten Familien ut den Adel (de „Groten“) utgeven. So hett he dorför sorgt, dat se achter em stünnen un dat en nee Aristokratie in dat Riek upkamen is. De Greevschopsverfaten is sunnerlich wichtig ween, üm dat grote un wietlöftige Riek tosamen to holen. Man se hett doch ehre Grenzen harrt vunwegen de verschedenen Traditschonen in den Oosten un in den Westen vun dat Riek (Röömsche Civitas in’n Westen, germaanschen Goh in’n Osten). Mit de Kapitularien is dor för sorgt wurrn, dat de Gesetten wiethen eenheitlich ween sünd. Gerichtswesen un Rechtspreken hett Karl reformeert. Ok hett Karl dat Amt vun de „Königsbaden“(„missi dominici“) inföhrt. Tomeist sünd se as en Paar losstüert wurrn un hefft de Befehlen un Beslüss vun den Kaiser in de veelen Gemarken vun dat Resenriek bröcht. In en todeelten Bezirk konnen se unner Umstänn ok direktemang de Macht utöven, wenn de Kaiser dat woll. En bannige Rull speel för dat grote Riek de Karken. Karl hett ehr to dat wohrschienlich wichtigste Band för de Eenheit vun dat Frankenriek maakt. He hett en ganzen Barg nee Bisdömer grünnt. Dor hett he sik dat Recht bi nahmen, de Bischöpp sülms in to setten. He hett de Karken Land schunken un sik achter den Teinten stellt. He hett för de Karken de Metropolitanverfaten inföhrt, hett tosehn, dat regelmatig Synoden afholen wurrn sünd un dat Visitatschonen maakt wurrn sünd. Sunnerlich hett he sik dor achter klemmt, dat de Geistlichen goot utbillt wurrn sünd un keen Dummerjans weern. Unner Benedikt vun Aniane sund ok de Kloosters reformeert wurrn un de Regel vun Benedikt vun Nursia is allerwegens inföhrt wurrn. Nu eerst hefft sik de Mönken klaar afgrenzt vun den Weltklerus. Fört de Kanonikerstiften un Doomkapitels is unner Dwang de „vita communis“ (dat Tosamenleven vun de Bröder) vörschreven wurrn (Capitula e canonibus excerpta 813; Institutio canonicorum Aquisgranensis 816). Ok de Liturgie is na Vörbild vun Rom reformeert wurrn. Ok bi dat Geld hett Karl Schick rinbröcht. He hett den Weert vun dat geld nich mehr an dat Gold anbunnen. In sien ganzet Riek weer nu de Sülverdenar de worraftige Geldsoort. En Solidus oder Schilling“ weer 12 Denar (Pennig). En „Pund“ (libra) weern 20 Solidi. Vergleken mit de Antike weer dat Pund unner Karl avers mehr weert. In Karl siene Müntordnung stunn in, dat vun een Pund Sülver 240 Pennig präägt weern schollen. So weer dat, un so bleev dat in Grootbritannien bit 1971. De Angelsassen ehr König Offa vun Mercia harr nämlich Karl siene Geldregeln övernahmen. Un na em is England dor ok bi bleven. Dood un wer denn keem So, as dat in dat Frankenriek Bruuk weer, hett Karl dat 806 regelt, wat na em kamen scholl. Dat Riek scholl deelt weern (de so nömmte Divisio Regnorum). Vunwegen dat siene öllern beiden Söhns fröh storven sünd, möök Karl den eenzigen annern Söhn, de na de dormoligen Ansichten as legitimen Söhn gellen dö, to’n Mitkaiser. Dat weer Ludwig de Frame. He is denn 814 up Karl sien Throon folgt. Karl is storven an’n 28. Januar 814 in Aken. Dor hett he 47 Johre regeert harrt. Bisett hefft se em in de Palzkapell, wat de Marienkarken is. Wo he an storven is, kann so akraat nich seggt weern. Möglicherwiese harr he Sweren an’t Rippenfell. Einhardt schrifft in de Vita Caroli Magni in Kapitel 30, he harr Fever harrt un dorto Liefpien an’e Sieten. Nadem he seven Dage lang legen hett, is he afscheedt. Up sien Graffsteen stunn, he weer de „imperator orthodoxus“ ween, de dat „regnum francorum“ eddel (nobiliter) grötter maakt harr. Froenslüde un Kinner Wat Karl in siene Ehen, in siene Familien un in sien Sexleven anstellen dö, dat harr mit de Karken ehre Ansichten över Moral nich veel to kriegen. Al, dat he siene eerste Fro ut den Langobarden-Stamm verstötten dö un sik denn mit Hildegard ut den Stamm vun de Alemannen wedder verheiraden dö, pass nich mit dat Karkenrecht tosamen. Man he hett ok bito noch allerhand harrt mit en ganze Reeg vun Froenslüde. De een oder annere vun jem is direktemang as en Aart vun Bifro ankeken wurrn. Mit jem hett he ok Kinner harrt. Karl woll dor ok nix vun afweten, dat siene Döchter heiraden döen, man he unnernehm dor nix gegen, dat se mit Mannslüde vun’n Hoff wat harrt hefft. Eerst Karl sien strengen Söhn Ludwig de Frame hett gegen den Vadder siene Froens wat unnernahmen un hett jem vun’n Hoff jaagt, as de Vadder doot weer. Froenslüde, mit de Karl verheiraat weer. Himiltrud um 768 rüm. 769 ene Dochter vun den König Desiderius vun de Langobarden. Se hett woll Gerperga heten un is üm 770 rüm verstött wurrn. 771 vör den 30. April Hildegard (de gente Suaborum, * 758, † 30. April 783) Dochter vun den Greven Gerold un Imma, en Dochter vun den Hartog vun de Alemannen (dux Hnabi). um Oktober 783 rüm Fastrada († 10. August 794 in Frankfort an’n Main), Dochter vun den Greven Radulf ut Döringen-Mainfranken. 794/Harvst 796 Luitgard († 4. Juni 800), ut de Alemannen ehren Stamm. As Bifroens sünd bekannt: Madelgard Gerswind Regina (800) Adelind (806) Kinner mit Himiltrud: Pippin mit’n Puckel (* 770; † 811) mit Hildegard: Karl de Jüngere (* 772/773, † 811) 788 König in Neustrien Adalhaid (* September 773/Juni 774, † Juli/August 774 in Südgallien) Rotrud (* üm 775 rüm, † 6. Juni 810) Karlmann (* 777, † 8. Juli 810), as Pippin König vun Italien Ludwig de Frame (* 778, † 840) Lothar (* Juni/August 778 in Chasseneuil bi Poitiers, † 779) Bertha (* 779/780, † na’n 14. Januar 828), 814 vun’n Hoff jaagt Gisela (* 781 vör’n Mai, † nah 800) Hildegard (* 782 nah 8. Juni, † twüschen 1. un 8. Juni 783) Bertha hett wat mit Karl sien Hoffgeistlichen Angilbert harrt, dor sünd de Kinner Nithard (*um 790 rüm; † 844/45) un Hartnid († 813) vun kamen. mit Fastrada: Theodrada (* üm 785 rüm, † 9. Januar 844/853, in’t Kloster Schwarzach an’n Main), vör 814 Äbtissin vun Argenteuil Hiltrud (* üm 787 rüm, † nah 800) vun ene unbekannte Fro: Hruodhaid (* üm 787 rüm, † nah 800) mit Madelgard: Ruothild († 24. März 852), Äbtissin vun Faremoutiers mit Gerswind: Adalthrud mit Regina: Drogo (* 17. Juni 801, † 8. Dezember 855), 823 Bischop vun Metz, 834 Arzbischop Hugo (* 802/806, † 14. Juni 844), 836 Abt vun Saint-Bertin, 834–840 Arzkanzler vun Ludwig den Framen mit Adelind: Theoderich (* 807, † nah 818), 818 geistlich. Websteden Weblinken Borns Mann Kaiser Middelöller Frankenriek Boren in dat 8. Johrhunnert Storven in dat 9. Johrhunnert

140

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kroatien

Kroatien

Kroatien is en Republiek, de in'n Süüdoosten vun Europa an’e Adria liggt. Navers sünd Slowenien, Ungarn, Serbien, Bosnien-Herzegowina un Montenegro. De Hööftstadt is Zagreb. To'n 1. Januar 2023 hett dat Land den Euro as Betallmiddel inführt un is den Schengen-Ruum bitreeden. Spraken Amtsspraak is Kroaatsch. Geographie Staat De Verfaten is demokraatsch. Dat Land is Deel vun'n ollen Jugoslawien wesen. Kroatien is siet den 25. Juni 1991 unafhängig un siet den 1. April 2009 ok Liddmaat vun de NATO. Städer Zagreb Rijeka Split Zadar Osijek Slavonski Brod Land

141

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kation

Kation

En Kation (n.) is en Ion, wat positiv oplaadt is. Dat heet tomeist, dat dat en Atom is, wo een oder ok mehr Elektronen in de Elektronenhüll fehlen doot. Bispeel: Natrium-Ion Na+ Calcium-Ion Ca2+ Aluminium-Ion Al2+ Blie-Ion Pb4+ Sülver-Ion Ag+ Iesen-Ion Fe2+ Iesen-Ion Fe3+ Dat gifft aver ok Molekülen, de Kationen billt. To’n Bispeel ward ut NH3 NH4+, wenn dat en Proton H+ opnimmt. Bi en Elektrolys wannert de Kationen na de Kathood, wat de Minuspol is. Dorvun heet se ok Kationens. Chemie

142

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kiel

Kiel

Kiel is de Landshööftstedt vun Sleswig-Holsteen un een traditschoonsriek Universitätsstedt mit 239.526 Inwahners (Stand 31. Dezember 2010). Elk Sümmer, in de lest heel Juni-Week, findt de Kieler Woch statt. Historie Kiel woor twüssen 1233 un 1242 gröndt. In'n Middelöller tobehörig to de Hanse Na de Erovern vun Sleswig-Holsteen dör Preußen un Öösterriek in’n Düütsch-Däänschen Krieg 1864 Utbuu to’n Marinehaven. Kiel woor 1946 ünner britsche Besatten Landshööftstedt vun Sleswig-Holsteen un woor dormools binah heel nü opbuut, för dat de Stadt in’n Tweten Weltkrieg veel Bomben afkregen harr. Geografie Kiel is een vun de wichtigsten Naturhavens an de Oostsee an de Kieler Föör. Dör Kiel löppt wenn ok an de Oostsee liggen de Waterschiednis to de Noordsee. De Stroom Eider, de in de Noordsee mündt, langt an Kieler Stadtrebeet an, ferner ennt de Noord-Oostsee-Kanal in’n Stadtdeel Kiel-Holtenau. Dat Butenland vun Kiel is vun Moränenhümpels präägt un geiht direkt in de Holsteensche Swiez över. Politik Wichtige Lüüd Brösel, Comicteekner, tekent lustige Billergeschichten, tomehrst mit sien Figur Werner Carl Loewe, Schriever Björn Engholm, Politiker Max Planck, Physiker Attrakschonen De gröttste Attrakschoon vun Kiel is de landschaplik Laag an de Föör. Dor kummt de lüttsche Kiel to, dat Raathuus, de Slottpark, de Nikolaikark, de Oper, dat Laboer Ehrmool un dat U-Boot 995 ut’n Tweten Weltkrieg, dat Olympiadörp Schilksee, de Holtenauer Slüüs un de Kiellinie (Kaiafsnitt in de Neegde vun’t Stadtzentrum). Weertschop Kiel is een Verkehrsknotenpunkt sünnerlik för den Fährverkehr na Noordeuropa (Oslo, Göteborg, Klaipeda) un na Russland (Kaliningrad, Sankt Petersborg). Bavento befindt sik in Kiel Maschinenfabriken, Warften un anner Industrie. Stadtdeele Ellerbek is so wat in’t 13.Joorhonnert ontstandt. De Naam vun’t dormoolig Fischerdörp is op de Beek twüssen de Ellers (Erlenbach) trüchtoföhrn. Ingemeendt woor Ellerbek in’t Joor 1910. Hüdigendaags leevt dor so wat 6.000 Inwahners. Elmschenhagen woor in de eerst 1286 mit Elvereshagen oorkondlik fastschreeven. Översetten kunn een de Naam mit Elk-Tuun (Elchzaun), wat sachs op een Elkholdung verwiest. Sinds 1939 is Elmschenhagen een Stedtdeel vun Kiel. Leeven doon dor hüdigendaags so wat 18.000 Inwahners. Süden de Stadt liggt Hassee. De Naam Hassee geiht op de Naam Hertse trüch, wat op de Hirschsee wiest. Düsse See givt dat hüdigendaags nich mehr. Oorkondlik fastschreeven woor Hassee in de eerst 1222. To’t 1. April 1910 woor Hassee na Kiel ingemeendt. hüdigendaags leevt in Hassee so wat 12.000 Inwahners. Mettenhoff geiht trüch op’n Hoff, de üm 1670 to’t Goot Quarnbek hördt harr. De Hoff woor döpt na de Eegner sien Fru ehr Naam. Er Naam wöör Meta von der Wisch. So woor Mettenhoff an’t 1. Juni 1963 ingemeendt mit 526 Inwahners. 1965 begonn de Buu vun een Hoochhuusseedeln. Hüdigendaags leevt in Mettenhoff so wat 20.000 Inwahners. Schilksee liggt Noorden vun Kiel an de Kieler Föör. De Naam geiht op Grönder Thimmo de Skildekesse trüch. Schilksee woor 1274 in’t Kieler Stedtbook indraagen. Schilksee woor 1959 ingemeendt. Steenbek is so wat in’t Joor 1798 vun 8 Kätnerslüüd rond üm de Kürbarg (Kürberg) beseedelt worrn. De Naam wiest op’n Steenbek (Steinbach) hen. Ingemeendt woor Steenbek in’t Joor 1909. Suchsdörp liggt süden de Noord-Oostseekanaal. Oorkondlik fastschreeven woor Suchsdörp in’t Joor 1269. De Naam geiht op de mööglik Grönder Suko trüch. Suchsdörp woor ingemeendt in’t Joor 1958. In Suchsdörp leevt hüdigendaags so wat 8.500 Inwahners. De Wik liggt direkt an ene Wiek vun de Kieler Föör, süden vun de Noord-Oostseekanaal. Wegen dat is ook de Naam Wik to verklooren. Wik is Ollgermanisch un bedüüt Bucht. Oorspronglik wöör de Wik een Buurndörp, wat so wat in’t 14. Joorhonnert gröndt worrn is. De Wik woor 1893 in Kiel ingemeendt. Oort Kiel Hanse Hööftstadt (düütsche Bundslänner) Stadt Sleswig-Holsteen Oort mit Seehaven

143

https://nds.wikipedia.org/wiki/Koh

Koh

As Koh / Kauh (pl. Köh / Keih) nöömt man dat Wief vun dat Rindveeh, nadem see eer erstes Kalv kregen hett. Se warrt besünners för de Melk hollen, denn heit see Melkkoh. Wenn de Koh no dat Kalven blots bi eer Kalv blifft, denn nömt’n eer Mudderkoh. Wenn de Koh noch toosätzlich frömde Kälver mit uptreckt, heit se Ammenkoh. Dat gifft veele ünnerscheidliche Rassen von Köh, in Noorddütschland kent’n in de Hauptsook de Swattbunten. Op Platt bekannt is dat Leed Herrn Pastor sien Kauh. Söögdeerten Bueree

144

https://nds.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6%C3%B6k

Köök

De Köök, ook Keuk un Kök schreewen, is de Sted in't Hus, wo dat Eten kaakt ward. Op een Schipp heet dat Kombüs ook de Oort to kaaken (t.B. plattdüütsche Köök). Dat Wort Köök kümmt ut dat latiensche cucchina. Op Ingelsch is dorut kitchen woorn, op Hoochdüütsch Küche. Redschap in de Köök Een gode Köök mutt ok good utstaffeerd sien: De Herd mit dat Füür in de olen Tieden, hüüt meest mit Elektrisch oder Gas Pütt to’n Kaken freuger ok Ketel Pannen ton Braden tominns een Sleef to'n ümröhrn Besteck, dat sünd Mess, Gaveln, Lepel tominns een Köökenschapp Profeschonen in de Köök Dat sünd toallereerst mol de Kock. de Kööksch. Weblenken Köök

145

https://nds.wikipedia.org/wiki/Feernseher

Feernseher

Dat Feernseher oder Kiekkassen is en Apparat, mit den een feernsehn kann. De ersten Kiekkassen geef dat 1936, bi de Olympiade. So richtig los güng dat denn na den tweeden Weltkrieg. In de 60er Johrens vun dat 20. Johrhunnert keem denn de Klöör rin. De Feernseher baseert op de Braunsche Röhr. De Billers ward mit Kameras opnahm, deelwies spiekert un denn vun en Fernsehtoorn ut mit elektromagnetsche Bülgen, de wat körter sünd as bi dat Radio, utstrahlt. Över en Antenn oder en Satellit oder över Kabel geiht dat Signal denn in dat Huus un in den Feernseher rin. Feernsehn Apparat

146

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kaventsmann

Kaventsmann

En Kaventsmann is en besünners grote Bülg. Op Ingelsch heet de ok freak wave. Op Bohrinselns hebbt se al Bülgen vermeten, de 25 m hooch ween sünd. Un ok grote Scheep köönt vun so en Kaventsmann ünnergahn. To’n Bispeel 1978 dat dormols niege grote Containerschipp „München“ bi de Azoren. Wo kümmt dat to en Kaventsmann? Dat gifft wohl verscheden Oorden. Bülgen hebbt to’n Deel en langen Weg to’n Anloopen. Un vun den Weg hangt dat af, woveel se an Energie ut den Wind kreegt. Wenn dat blots 50 km sünd, denn geiht de Bülgen ok in’n Storm blots op een bit twee Meters. In de Oostsee kann de Anloop bi Westsüüdweststorm ok mol 300 bit 500 km sien. Dat langt af un an för dree bit veer Meters. In de Noordsee noch höger. Obers in den Atlantik, dor kann en Bülg ok mal 3000 un sogor (vun Süüd na Noord un ümkehrt) wiet över 15.000 Kilometers lopen. Un in den Pazifik sogor bit över 20.000 km. Wenn so en Langlöper-Bülg noch faken den richtigen Wind hett, denn warrt se to en Kaventsmann. Ober ok de Interferenz vun de Bülgen kann toslaan. Wenn twee Bülgen mit veer Meters överkrüüz gahn, denn warrt de Krüüzsee acht Meter hooch. Denn mutts tosamentellen, wo hooch jed vun de beid Bülgen sünd, denn hest de Krüüzsee. Ozeanografie

148

https://nds.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6nigsbarg

Königsbarg

Königsbarg (hoochdüütsch Königsberg, russ’sch Kaliningrad, litausch Karaliaučius, poolsch Królewiec) weer inst de Hööftstadt vun Oostpreußen. Dat is hüüt de Hööftstadt vun’n Kaliningrader Oblast, en russ’sche Exklave tüssen Polen un Litauen mit Togang to de Oostsee. De Stadt hett 430.000 Inwahners. Historie De eersten Inwahners vun de Stadt, wat damols „Tuwangste“ heet, sünd de baltischen Pruzzen wesen. In’t Middelöller keem denn Missionare vun’n Düütsche Oorn, de de Stadt in „Königsberg“ ümnöömt hebbt. Königsbarg weer en wichtigen Hansestadt. Vun 1600 weer de Stadt Hööftstadt vun’n Königriek Brannenborg-Preußen, 1660 is de König na Berlin gahn. In’n Tweten Weltkrieg is de Stadt vun britische Bombers plattmaakt worrn, de Inwahners sünd vör de Rode Armee na Westen flücht. De Sowjets geven de Stadt den niegen Naam Kaliningrad. Vundaag is Kaliningrad de Hööftstadt vun en lüttje russ’sche Enklave tüssen Polen un Litauen. Wichtige Lüüd In’n Johr 1690 weer de Mathematiker Christian Goldbach in Königsbarg born. Königsbarg weer ok de Geboortsstadt vun’n Philosoph Immanuel Kant, de ok in düsse Stadt lehrt hett. 1736 hett de Mathematiker Leonhard Euler de Brüggen un Insels in Königsbarg as die Basis för de Lösung vun’n Königsbarger Brüggenproblem bruukt, wat to’n mathematischen Ast vun de Topologie liedt hett. Simon Dach, de Schriever vun Anke vun Tharaw hett dor leevt. Christoph Hartknoch Johann Georg Hamann, de „Magus in’n Norden“ (F. K. v. Moser) Johann Friedrich Steenke Georg Steenke Ernst Theodor Amadeus Hoffmann Agnes Miegel Weblenken Oort Königsbarg Hanse Oort mit Seehaven

149

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kohlens%C3%BC%C3%BCr

Kohlensüür

De Kohlensüür (H2CO3) is en tweeprotonige Süür. Se kummt tostann, wenn dat Süüranhydrid Kohlenstoffdioxid (CO2) mit Water reageert. Ehr Solten warrt as Carbonaten oder as Hydrogencarbonarten betekent, man ok ehr Esters warrt Carbonaten nöömt. Technisch bedüden sünd de Polyesters, de as Polycarbonaten betekent warrt. Dat Gas CO2 löst sik in’n Vergliek to O2 un N2 teemlich goot in Water un reageert to en lütten Deel dormit to Kohlensüür. In de Ümgangsspraak warrt faken dat Gas CO2 as Kohlensüür betekent, wat an sik nich ganz richtig is. Tyypscherwies warrt in de Chemie dat löste CO2 mit de egentlichen Süür H2CO3 as „free Kohlensüür“ tosamenfaat. Se speelt in’n Süür-Basen-Huusholt in grode Rull – in Water jüst so as ok in’t Blood un annere Lieffletigkeiten. Dissoziatschoonsgliekgewicht Dat löste Kohlendioxid in en waterige Lösen steiht in en Gliekgewicht mit de Kohlensüür: (1) Formal stellt de Kohlensüür en Verstöten gegen de Erlenmeyer-Regel dor. De Waag liggt dorüm teemlich wiet op de Siet vun’t Anhydrid. De Andeel vun’t Süürmolekül liggt in waterige Lösen blots bi ruchweg 0,2 %, wat aver matig vun de Temperatur afhangt. In Organismen warrt de Reakschoon dör dat Enzym Carboanhydrase gau maakt. Vun wegen dat de Kohlensüür en tweeprotonige Süür is, gifft se ehr Protonen in twee Dissoziatschoonsstopen an dat Water oder annere Basen af: (2) De pH-Weert vun de eersten Süürkonstanten liggt (afhangig vun de Temperatur) an sik bi ruchweg 3,88 un is vergliekbor hooch as bi de Etigsüür oder de Zitronensüür. De Andeel vun de Kohlensüür is aver na Glieken (1) swor to bestimmen, so dat de Reakschonen (1) un (2) to Glieken (3) tosamenfaat warrt: (3) wo sik de (meist jümmer angeven) Weert vun üm un bi 6,5 för den pKS-Weert bi instellen deit. Dat Reakschoonsprodukt is dat Hydrogencarbonat-Ion HCO3−. (4) De pKS-Weert för de tweete Süürkonstant liggt bi 10,5. Bi de Reakschoon kummt dat Carbonat-Ion CO32− rut. För de Summ ut dat löste Kohlenstoffdioxid un de Kohlensüür is de Utdruck „fre’e Kohlensüür“ begäng. Se steiht gegenöver vun de Summ ut Carbonat un Hydrogencarbonat, wat de „bunnen Kohlensüür“ is. De Konzentratschoon vun de dree (an sik veer) Kohlensüür-Spezies, also vun de „fre’en Kohlensüür“, vun’t Hydrogencarbonat un’t Carbonat as ok vun de Oxoniumionen staht över dat Massenwirkgesett mitenanner in Tosamenhang. De Konzentratschoon vun de Oxoniumionen warrt dör den pH-Weert utdrückt. Bi en angeven pH-Weert is de Mengdenproportschoon vun de Spezies fastleggt: Bi pH 4 liggt mehr as 99 % as „fre’e Kohlensüür“ vör. Bi en pH-Weert vun 6,5, wat gliek is to’n pKS-Weert vun de eersten Süürkonstant, leegt gliek veel vun de „fre’en Kohlensüür“ un vun’t Hydrogencarbonat vör. De Andeel vun’t Carbonat liggt noch wiet ünner een Prozent. Bi üm un bi pH 8,3 liggt de gröttste Andeel an Hydrogencarbonat vör mit ruchweg 98 %. Carbonat un „fre’e Kohlensüür“ hebbt üm un bi 1 %. Is de pH-Weert gliek to’n pKs-Weert vun de tweeten Süürkonstant vun 10,5, leegt glieke Andelen vun’t Hydrogencarbonat un Carbonat vör un dorto en unbedüden Andeel vun de „fre’en Kohlensüür“. Bi pH 12,5 hett dat Carbonat en Andeel vun 99 %, Hydrogencarbonat noch knapp 1 % un de „fre’e Kohlensüür“ gifft dat blots noch in Sporen. Reine Kohlensüür Kohlensüür as reinen Stoff to winnen, is in’t Labor al ümsett worrn. Dat is aver mehr en wetenschoppliche Kuriosität, as dat dat en praktischen Weert hett. Bi deepe Temperaturen un wenn afsluut keen Water oder Metallionen togegen sünd – beide wirkt to dull as Katalysaters för de Verfalsreakschoon to Kohlenstoffdioxid un Water – kann de Kohlensüür H2CO3 as waterklare Fletigkeit ahn Klöör dorstellt warrn. „Aggressive“ Kohlensüür Ut dat Rebeet vun de Waterchemie stammt en wietere Koppel vun Trivialnaams för kalkhollig Waters, de nich cheemsch ünnerscheedliche Spezies, man Gemengdelen betekent. De nafolgen Begrepen beteht sik jümmer op Mengdendelen vun de „fre’en Kohlensüür“, bi de twüschen de Kohlensüür un den Kohlenstoffdioxid nich wieter ünnerscheedt warrt. Na dat Kalk-Kohlensüür-Gliekgewicht staht de Konzentratschonen vun Calcium un Kohlensüür in en Afhangigkeit. Man ünnerscheedt de Mengde vun de „tohören“ Kohlensüür vun de Mengde vun de „överscherigen“ un de „(kalk)aggressiven“ Kohlensüür. „Tohören“ Süür hollt in’t Mengdengliekgewicht vun de Kohlensüürspezies den pH-Weert jüst so siet, dat de dorvun afhangige Konzentratschoon vun’t Carbonat multiplizeert mit de vun’t Calcium jüst noch nich dat Lööslichkeitsprodukt vun’t Calciumcarbonat överstiegen deit. „Fre’e Kohlensüür“, de doröver rut noch vörkummt warrt as „överscherig“ betekent. Dor künn nu en Deel vun wieteren Kalk in ösen bringen, is dormit also „(kalk)aggressiv“. Mit de Tillmannschen Glieken kann de tohörig „fre’e Kohlensüür“ för jeden Geholt vun Calcium utrekent warrn. För’t Opbereiden un Entkalken vun Waters is de nipp un naue Kenntnis vun dat Gliekgewicht vun grode Bedüden. Drinkwaters schüllt keen överscherige „fre’e Kohlensüür“ bargen, vun wegen dat Iesen oder annere Metallen dormit reageert un so to’n Bispeel Rohrleidungen ut Stahl angrepen warrt. Ok disse Reakschonen sünd afhangig vun de Konzentratschoon in’t Gliekgewicht mit de tohören Carbonaten. Man snackt dorüm to’n Bispeel vun „Iesen-aggressive Kohlensüür“. Bi eenige Koppeln vun Anwenners, to’n Bispeel in de Fischeree, warrt de nöömten Mengdenbegrepen faken verkehrt verstahn, so to’n Bispeel as weer de „aggressive Kohlensüür“ sünners schädlich för de Fisch. Nu bestaht aver de Fisch nich ut Kalk, so dat de aggressive Kohlensüür sik gegen jem nich anners utwirkt as de Rest vun de Kohlensüür. För’t Aten vun de Fisch is de gesamte löste CO2-Konzentratschoon wichtig un för en Verätzen is alleen de pH-Weert bedüdsom. De „tohören Kohlensüür“ warrt dor op de Oort verkehrt opfaat, as wenn se in sünnere Wies an’t Hydrogencarbonat binnt un dorüm nich dör Belüften uttodrieven oder dör Fotosynthees to verbruken weer. Dat is aver natürlich Tüdelkram. Afoorden vun de Kohlensüür Vun de Kohlensüür sünd ok orgaansche Derivaten, as verschedene Kohlensüüresters. De sünd licht togänglich dör de Reakschoon vun Phosgen mit Alkoholen. Vun technische Bedüden sünd vör allen de Amiden vun de Kohlensüür. Jemehr Stammverbinnen is de Harnstoff. Bispelen sünd de Urethanen (vun Urea, Harnstoff). Dat sünd substitueerte Esters vun’t Monoamid vun de Kohlensüür, de Carbaminsüür. Dat sünd de Stammverbinnen vun bannig bedüdene Kunststoffen, de Polyurethanen. Bruuk Kohlensüür warrt weltwiet för tallrieke Produkschoonsvörgäng insett. An’n bekannsten sünd dorbi wohrschienlich de Frischdrunken as Bruus, Cola oder ok Beer. Johann Jacob Schweppe hett in’t late 18. Johrhunnert en Verfohren utklamüstert, mit dat he Water mit Kohlensüür versetten künn. In’t 19. Johrhunnert hett man dormit anfungen, Kohlensüür in Mineralwater bitogeven, üm dat sik dat länger hollen de. Kohlenüssr is butedem en wichtigen Bestanddeel in de sterilen Verpackenstechnik. Literatur Ulrich Kölle: Rund um Kohlensäure. CHEMKON 10(2), S. 66–68 (2003), ISSN: 0944-5846 Th. Loerting, Chr. Tautermann, R. T. Kroemer: On the Surprising Kinetic Stability of Carbonic Acid, Angew. Chem. Int. Ed. 2000, Bd. 39, Utgaav. 5, p. 891–894 ISSN: 1433-7851, Zur überraschenden kinetischen Stabilität von Kohlensäure, Angew. Chem. 2000, Bd. 112, S. 919–922, ISSN: 0044-8249 Bauer, Kurt: Zur Bedeutung der Kohlensäure in Karpfenteichen. Österreichs Fischerei 44/1991 S. 49–64 Pia, Julius (1933): Kohlensäure und Kalk − Einführung in das Verständnis ihres Verhaltens in den Binnengewässern, Die Binnengewässer Bd. XIII, Stuttgart, Schweizerbart Physikochemische Grundlagen der Speisewasserchemie (Dr.H.E.Hömig / VGB),Kap. 2.25-2.30, Vulkan-Verlag 1963 Borns Chemisch Verbinnen

150

https://nds.wikipedia.org/wiki/Memel%20%28Stadt%29

Memel (Stadt)

Memel oder litausch Klaipėda is en Hoben un Hansestadt in Litauen mit 188.800 Inwahners, an’n Övergang vun’n Kurisch Haff in de Oostsee. Dor sünd Fährverbinnen na Düütschland, Däänmark un Sweden. Memel hett en malerisch Fachwarkollstadt. In’n nabi Nidden is dat ehmolig Sommerhuus vun Thomas Mann. Memel harr en Universität. In fröhere Tiet snacken de Lüüd hier Niederpreußisch un Kurisch. Memel is de gröttste Stadt in Lütt-Litauen (op Litausch Mažoji Lietuva). Historie 1252 hett de Sweertbröderorden de Borg Memelborg opboot. 1258 kreeg de Oort denn dat Stadtrecht na lübsch Vörbild. 1328 hett denn de Düütsche Orden de Stadt övernahmen, de 1525 Deel vun Preußen worrn is. 1475 harr Memel dat Stadtrecht na Kulmer Vörbild kregen. Mit Preußen is Memel 1871 Deel vun dat Düütsche Riek worrn. Na’n Eersten Weltkrieg wörr dat Memelland denn Völkerbundsmandat un keem so to’n 15. Februar 1920 ünner franzöösch Leid. 1923 geev dat en Opstand vun de Litauers. Se hebbt de Stadt denn Klaipeda nöömt un sik Litauen anslaten, ok wenn en ganz groot Deel vun de Inwahners lever bi Düütschland bleven wull. An’n 22. März 1939 keem dat Memelland op düütschen Druck trüch an Düütschland. In’n Tweten Weltkrieg hett Memel denn veel afkregen, ok dör Bombers un to Enn vun’n Krieg sünd vele vun de Düütschen vör de Rode Armee na Westen afhaut. Memel keem an de Litausche Sowjetrepubliek un de Düütschen dröffen nich trüchkamen un de, de noch dor weren, müssen nu ok rut. Na de meist leddige Stadt kemen nu vele Litauers un Russen. Siet 1990 is Litauen unafhängig un Memel is nu fre’e Weertschopszoon, wat en groten Opswung bedüden dee. Weblenken Websteed vun de Stadt (litausch, düütsch) Oort Litauen Hanse Oort mit Seehaven

151

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kirow%20%28Stadt%29

Kirow (Stadt)

Kirow is en Stadt wat in’n Oblast Kirow in’n europääschen Deel vun Russland an’n Stroom Wjatka liggt un 500.000 Inwahners hett. Kirow hett Universitäten un is en wichtige Statschoon för de Transsibirische Iesenbahn. Weblenken Oort Russland

152

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kohlenstoff

Kohlenstoff

De Kohlenstoff (latiensch: Carbonium) is en Element ut dat Periodensystem un tellt to de Nichtmetallen. Dat Atomteken is C un de Atomtall is 6. In de Natur kann Kohlenstoff gediegen oder cheemsch bunnen vörkamen. Dat Kohlenstoffatom wiest en sünnere Anorden vun de Elektronen in de Hüll op, neemlich en halfvulle L-Schaal. Dordör kann Kohlenstoff bannig komplexe Molekülen billn un hett vun all cheemsche Elementen de gröttste Männigkeit vun Verbinnen. Kohlenstoffverbinnen sünd de molekulare Grundlaag vun all Leven op de Eer un stellt dormit ok de Grundlaag dor för de orgaansche Chemie. Vörkamen Kohlenstoff is en essentiell Element vun de Biosphäär op de Eer. De Kohlenstoff kummt in all Leevwesen vör un is na’t Gewicht dat bedüdenste Element na’n Suerstoff (Water). All Geweev, worut de Leevwesens opboet sünd, besteiht ut orgaansche Kohlenstoffverbinnen. Ut Sicht vun de Geologie dorgegen kummt de Kohlenstoff nich övermatig faken vör. Man finnt em in de nich belevten Natur in elementare Form (Demant, Graphit) as ok in Verbinnen. Demant warrt vör allen in Afrika (sünners in Süüdafrika un in de Demokraatschen Republiek Kongo) un in Russland anfunnen. Faken is Demant in vulkaansche Stenen as Kimberlit optodecken. Graphit kummt teemlich roor in Metamorphiten vör, de Kohlenstoff bargt. De wichtigsten Vörkamen sünd in Indien un de Volksrepubliek China. An’n fakensten finnt een Kohlenstoff in Form vun anorgaansch Carbonatsteen (ruchweg 2,8 · 1016 t). Carbonatstenen gifft dat an vele Steden un deelwies billt se hele Bargen. En bekannt Bispeel för en Carbonatbargland sünd de Dolomiten in Italien. Dat gifft verschedene Carbonat-Mineralen. De wichtigsten dorvun sünd Calciumcarbonat (CaCO3, mit de Modifikatschonen Kalksteen, Kried un Marmor), Calcium-Magnesium-Carbonat (CaCO3 · MgCO3, Dolomit), Iesen(II)-carbonat (FeCO3, Iesenspat) un Zinkcarbonat (ZnCO3, Zinkspat). Kohlenstoff gifft dat ok in de Form vun de fossilen Brennstoffen Kahl, Eerdööl un Eerdgas. Aver dat sünd keen reine Kohlenstoffverbinnen, man Mischen ut vele verschedene orgaansche Verbinnen. Se entstaht dör Ümwanneln vun de Överresten vun Planten (Kahl) un Deerten (Eerdööl un -gas) ünner hogen Druck. Bedüdende Vörkamen för Kahlen gifft dat in de USA, China un Russland. In Düütschland liggt en grote Lagersteed in’t Ruhrrebeet. De wichtigsten Vörkamen vun Eerdööl leegt op’t araabsche Halfeiland (Irak, Saudi-Arabien). Wietere Fundöörd sünd in’n Gulf vun Mexiko un in de Noordsee. Ok in de Luft gifft dat Kohlenstoff, neemlich as Kohlenstoffdioxid, wat en Andeel an de Luft hett vun ruchweg 0,04 %. Dat Gas kummt dör’t Verbrennen vun Verbinnen tostannen, de Kohlenstoff bargt so as de fossilen Energiedrägers. CO2 is ok in’t Seewater löst un hett dor en Massenandeel vun üm un bi 0,01 %. De gröttste Deel vun’n Kohlenstoff op de Eer is in de buteren Steenhüll, de Lithosphäär, spiekert. All annern Vörkamen maakt tosamen blots ruchweg en Dusendstel vun de Samtmengde an Kohlenstoff ut. Formen vun’n Kohlenstoff As Element kummt Kohlenstoff in dree verschedene Modifikatschonen vör (Allotropie), nämlich as Demant, Graphit un Fulleren. Bito gifft dat noch annere Formen vun’n elementaren Kohlenstoff. De ünnerscheedlichen Strukturen hebbt mit den Opbo vun’t Atom to doon. Atommodell vun’n Kohlenstoff Woans de ünnerscheedlichen Utprägen vun’n Kohlenstoff tostannen kamen doot, warrt dör dat Modell vun de Atom- un Molekülorbitalen verklort: Kohlenstoff hett söss Elektronen. Na dat Schalenmodell besett twee dorvun de binnere 1s-Schaal un twee wietere sitt op de 2s-Schaal. De annern beiden Elektronen warrt vun’t 2px- un vun’t 2py- Niveau opnahmen. An cheemsche Reakschonen sünd blots de veer buteren Elektronen vun de tweeten Schaal bedeeligt. De Wohrschienlichkeit, sik an en Steed optohollen is bi Elektronen in en s-Niveau as’n Kugel formt. Op en p-Niveau is se anisotrop un de Elektronen bewegt sik in en drapenförmigen Ruum mit elk en Drapen links un rechts vun de Mitt op de X-Ass, wenn man sik dat Atom in’n Oorsprung vun en karteesch Koordinatensystem vörstellt. Piel dorto staht de py- un pz-Orbitalen. Demant (sp3) Struktur Dat 2s-Niveau kann mit de 3 2p-Niveaus hybridiseeren un veer sp³-Orbitalen billn, de vun jemehr Energie her gliekweertig sünd. Dat kann een sik so verkloren, dat een vun de s-Elektronen in dat vörher leddige p-Orbital böhrt warrt, wobi sik de Energien vun de Orbitalen anglieken doot. Disse Orbitalen hebbt nu en langtogene asymmetrische Drapenform. Wiel de p-Orbitalen noch spegelsymmetrisch to’n Middelpunkt anordent weern, wiest sik de Hybridorbitalen nu külenordig in en Richt verlängert. Dat Bild wiest de Hööftkülen; de Nevenkülen sünd vun wegen de Översichtlichkeit weglaten worrn. De veer sp³-Orbitalen sünd symmetrisch mit den gröttst mööglichen Afstand in’n Ruum utricht un wiest in de Ecken vun en Tetraeder, den een sik vörstellen kann. Wenn sik de sp³-Orbitalen vun Atomen överlappen doot, künnt se faste kovalente Binnen ingahn, de sik denn in de tetraedrischen Struktur wedderspegelt. Se billt dat Grundgerüst vun’t Demantgidder Graphit (sp2) Struktur Wenn blots twee vun de 3 mööglichen Orbitalen an’t Hybridiseeren bedeeligt sünd, denn kamt de so nöömten sp²-Orbitalen dorbi rut. Disse sp²- Orbitalen richt sik pielliek to dat överblevene p-Orbital ut. Wenn dat p-Orbital to’n Bispeel piel to de x-y-Even steiht, denn leegt de sp²-Orbitalen symmetrisch utricht in de x-y-Even un hebbt to’nanner den glieken Winkel vun 120°. Dat Bild wiest, woans een sik dat vörstellen mutt. Dat p-Orbital, dat nich hybridiseert is, is dorbi weglaten worrn. Ok sp²-Kohlenstoff-Atomen künnt mitenanner kovalente Binnen ingahn, de denn in een Even leegt. Jemehr Struktur is hexagonal – dat is de Grundstruktur vun de Planarevenen vun’n Graphit. De fre’en p-Orbitalen künnt aver ok ünner’nanner wesselwirken. Se formt de π-Binnen mit düütlich lüttere Binnenenergien as de σ-Binnen vun de sp² oder sp³-Orbitalen. Cheemsch warrt dorbi vun en Dubbelbinnen snackt. De Schrievwies C=C betütt den ünnerscheedlichen Charakter vun de beiden Binnen nich mit in. De Binnenenergie vun de demantordigen tetraedrischen sp³-Eenfachbinnen 'C-C' liggt bi 350 kJ/mol. De vun de graphitordigen hexagonalen sp²-DubbelbinnenC=C liggt blots üm 260 kJ/mol höger. In en Kohlenstoffring mit söss Kohlenstoffatomen warrt de π-Binnen bestänniger dör dat Delokaliseeren vun de Elektronen binnen den Ring (kiek ok bi Benzol). Dreefack (sp1) Binnen Wenn blots een p-Orbital mit dat s-Orbital hybridiseert, entstaht twee linear anordente Binnenkülen. Wenn se an de x-Ass langs orienteert sünd, wiest de fre’en p-Orbitalen in y- un in z-Richt. Twee sp-hybridiseerte Atomen künnt en Kohlenstoff-Dreefackbinnen formen. En Bispeel is dat Gas Ethin (Acetylen) HC ≡ CH. Dat heet also, dat sp³-Binnen dreedimensionale Strukturen formen doot, wiel sp²-Binnen tweedimensionale un sp¹-Binnen hööchstens eendimensonale Keden, as to’n Bispeel H-C≡C-C≡C-H billt. Modifikatschonen Demant Hööftartikel: Demant De Kohlenstoff-Atomen, de sp³-kovalent tetragonal bunnen sünd, hebbt keen fre’en Elektronen. Dat Material is dorüm en elektrischen Isolater mit en Bandlück vun 5,45 eV, de sichtbor Licht nich absorbeert. Dat Doteeren mit Frömdatomen tüügt Tostännen in de Bandlück un ännert dormit de optischen un elektrischen Egenschoppen. So kummt to’n Bispeel de licht gele Farvtoon vun vele natürliche Demanten op Stickstoff torüchtoföhren, wiel Daiamant, de mit Bor doteert sünd, halfleiden sünd un en licht blaue Klöör opwiest. Ünner Luftafsluss wannelt sik Demant bi Temperaturen üm 1500 °C in Graphit üm. An de Luft verbrennt Demant al bi ruchweg 700–800 °C to Kohlenstoffdioxid. Ünner Normalbedingen (1 bar, 25 °C) gellt Demant as metabestännige Form vun’n Kohlenstoff. Dat is na ne’ere Forscherarbeiten aver nich mehr seker, vun wegen dat de thermodynaamsche Bestännigkeit to siete P-T-Bedingen blots extrapoleert is, bi Ünnersöken vun’t Gliekgewicht de Influss vun’t Ümfeld – lütte Sporen vun Verunreinigen, de ünner de hüütigen Detekschoonsgrenz leegt, künnt al düchtige Utwirken op de Gliekgewichtslaag vun en Reakschoon hebben – nich beacht worrn sünd<ref>M. A. Carpenter: Thermodynamics of phase transitions in minerals: a macroscopic approach. In: Stability of Minerals. Chapman & Hall, London 1992 oder E. Salje: Phase transitions in ferroelastic and coelastic Crystals. Cambridge University Press, Cambridge 1990</ref>, Experimenten vun chinees’sche Wetenschoppler wiest, dat in en Reakschoon twüschen metallsch Natrium un Magnesiumcarbonat Kohlenstoff un Demant bestännig blangenenanner bestaht. En bannig rore Modifikatschoon vun’n Demant is de Lonsdaleit, de ok hexagonal Demant nöömt warrt. Disse Form kummt tostannen, wenn Graphit dör en Schockvörgang, also bi hogen Durck un hoge Temperaturen as bi’n Impakt, in Demant ümwannelt warrt. De hexagonale Charakter vun de Kristallstruktur blifft dorbi bestahn, man in’n Gegensatz to Graphit is nu jeed Kohlenstoffatom an veer annere kovalent bunnen. Graphit Hööftartikel: Graphit De Kohlenstoff-Atomen, de sp²-kovalent hexagonal bunnen sünd, billt bannig faste Evenen. Ünnerenanner sünd disse Evenen man blots rööd över de swacken Van-der-Waals-Kräft bunnen. Makroskopisch kummt dorüm dat Splitten langs de Planareven an’n düütlichsten rut. Vun wegen dat de Even so dünn sünd, markt een vun jemehr bannige Fastigkeit kuum wat. Dör disse Struktur is Graphit en düchtig anisotrop Mineral: An de Kristallevenen langs verhollt sik Graphit as en düchtig goden Leider för Warms un för elektrischen Stroom. De Leddanlaag is dorgegen teemlich slecht vun een Even to de nächsten. Fullerenen Hööftartikel: Fulleren En regulär hexagonal Wavenmuster, as dat de Kohelnstoffatomen in de Evenen vun’n Graphit utbillt, is flachig. Wenn een nu een poor vun de Sössecken dör Fiefecken uttuuscht, kamt dorbi krümmte Flachen rut, de in sünnere Anorden vun de Fief- un Sössringen slatene Körpers billt. De Fullerenen sünd solke Strukturen. Dorbi leegt de sp²-Binnen nich mehr in een Even, man se billt en rüümlich afslatene Figur. De lüttste möögliche Struktur besteiht dorbi blots noch ut Fiefecken un bruukt twintig Kohlenstoffatomen. De Figur, de dorbi tostannen kummt, is en Pentagon-Dodekaeder. Dit eenfachste Fulleren is bit hüüt blots dör Massenspektrometrie nawiest worrn. En vun de bestännigsten Fullerenen bestieht ut sösstig Kohlenstoffatomen un bargt blangen Sössecken blots Fiefecken, de mit keen anner’t Fiefeck en gemeensome Kant hebbt. Dat Muster (en afstumpten Ikosaeder) gliekt en Football na olle Oort. De Struktur warrt to Ehren vun Richard Buckminster Fuller ok as Buckminster-Fulleren betekent. De Molekül-Kugeln vun de Fullerenen sünd ünnerenanner över temmlich swacke Van-der-Waals-Kräft bunnen, jüst so as de Basalevenen vun’n Graphit. In de Twüschentiet sünd ’n Reeg vun Fullerenen mit ünnerscheedliche Grötten isoleert un deelwies ok kristalliseert worrn. Man kann jem dorüm as richtige Modifikatschonen ansehn. Fullerenen kamt wohrschienlich in all Orden vun Sott vör, t. B. ok in’n Sott vun Kersenflammen. Annere Formen Amorph Kohlenstoff In’n amorphen Kohlenstoff (a-C) sünd de Atomen ahn wietrecken Orden vernett. Dat Material kann mit all möögliche sp²:sp³-Proportschonen synthetiseert warrn, wobi de Egenschoppen vun’t Material langsom vun’n Graphit to de vun’n Demant övergaht. In de Industrie warrt dorför faken de Utdruck Diamond like Coating oder Diamond like Carbon (DLC) bruukt. Bi en sp³ Hybridiseerandeel vun mehr as 70 % warrt vun tetraedrisch amorphen Kohlenstoff (ta-C) snackt. Dit Material wiest en hogen elektrisch Wedderstandelektrischen Wedderstand un optische Transparenz op un is bannig hard. De Synthees kann dör PVD- oder PECVD-Methoden maakt warrn. Dat Materialwarrt dorbi as Schicht afscheedt (amorphe Kohlenstoffschicht). Kohlenstoff-Fesen Hööftartikel: Kohlenstofffees Kohlenstofffesen bestaht ut sp²-bunnen Kohlenstoff as bi’n Graphit. Isotorpe Fesen verhollt sik as polykristallinen Graphit un hebbt blots en lütte Fastigkeit. Matten un Packen ut Fesen warrt to’n Bispeel för Warmsafdichten bruukt. Dör Strecken bi’t Herstellen is dat mööglich, de Basalevenen na de Feesass uttorichten. Dordör kriggt man hoochfaste Fesen mit Egenschoppen, de langs de Basalevenen meist an de vun’n Graphit rankamt. Anisotrope Kohlenstofffesen sünd licht, utermatig stief un fast un warrt in Verbundwarkstoffen insett. Glaskohlenstoff Hööftartikel:Glaskohlenstoff. Glaskohlenstoff („Glassy Carbon“) is en hoochtechnoloogschen Warkstoff ut reinen Kohlenstoff, de de Egenschoppen vun Glas un Keramik mit de vun’n Graphit verbinnt. In’n Gegendeel to Graphit hett Glaskohlenstoff en fullerenordige Fienstruktur un bargt dordör en breet Rebeet vun gode Materialegenschoppen. De Leddanlaag is to’n Bispeel sieter as bi’n Graphit. Graphen Hööftartikel: Graphen As Graphen warrt en Graphit-Basaleven vun sp²-hybridiseert Kohlenstoff betekent. De dünnen Schichten kann man dör cheemsch Splitten vun Graphit maken. In Kunststoff inbett egent sik dat as Utgangsmaterial för ne’e Verbundwarkstoffen oder för Ünnersöken vun tweedimensionale Kristallen. Aktivkahl Hööftartikel: Aktivkahl Wenn een orgaansche Materialen as to’n Bispeel de Schalen vun Kokosnütt vörsichtig graphiteert, kummt dorbi en porösen Kohlenstoff bi rut. De Hollrüüm sünd dorbi mitenanner verbunnen as bi’n Swamm un billt dordör en bannig grote binnere Böverflach. Aktivkahl kann löste Stoffen in lütte Kunzentratschonen ut Fletigkeiten filtern un Gasen absorbeeren. Sott Hööftartikel: Sott Sott is ok en Kohlenstoff op Grundlaag vun’n Graphit. De Egenschopp vun’n Graphit kamt üm so duller rut, je reiner de Sott is. Sott vun Lampen un Kersen is tomeist stark mit orgaansche Verbinnen verunreinigt, de dat Utbillen vun gröttere Graphit-Verbännen hinnert. Kohlenstoffnanoröhren Hööftartikel: Kohlenstoffnanoröhr En wietere Form stellt de sp²-bunnen Kohlenstoffatomen dor, dde as’n Zylinder anordent sünd. Jemehr Geometrie kummt ut en evene Graphitschicht tostannen, de to’n Zylinder oprullt warrt. Dorbi entsteiht en Röhr, de tosätzlich noch verdreiht wesen kann, wodör sik de elektrischen Egenschoppen ännert. Dat is mööglich, dat mehrere eenwannige Röhren zentreert inenanner leegt. Dorüm warrt twüschen multiwalled carbon nanotubes (MWCNT) un single-walled carbon nanotubes (SWCNT) ünnerscheedt. Bito gifft dat so nöömte Carbon nanobuds, de de Egenschoppen vun Kohlenstoffnanoröhren un Fullerenen mitenanner kombineert. Kohlenstoffnanoschuum Kohlenstoffnanoschuum is en tofallig orienteerte, nettordige Anorden vun Kohlenstoff-Hopens, ruchweg so as de Glaskohlenstoff aver mit düütlich gröttere Hollrüüm. Jemehr dörsnittliche Dörmeter liggt bi söss bit negen Nanometer. Ut technische Sicht is Kohlenstoffnanoschuum in Aerogel mit en Dicht vun 0,2 bit 1,0 g/cm³. Deelwies gifft dat noch sietere Dichten mit ungewöhnliche magneetsche Egenschoppen. Isotopen Vun’n Kohlenstoff gifft dat twee bestännige Isotopen 12C un 13C, wovun dat eerste to 98,9 % in de Natur vörkummt un dat annere blots to 1,1 %. 12C is as Betogspunkt to’n Meten vun Atommassen defineert worrn. 13C kann bi NMR-spektroskoopsche Ünnersöken insett warrn. Blangen de bestännigen gifft dat ok noch en Reeg vun radioaktive Isotopen. Dat bekannste dorünner is dat 14C mit en Halfweertstiet vun 5.730 Johren. Dit Isotop entsteiht in de Atmosphäär dör en natürliche Karnreakschoon ut dat Stickstoff-Isotop 14N. Orgaansche Verbinnen nehmt also 14C in en sünnere Proportschoon to de bestännigen Isotopen op. Wenn disse orgaansche Verbinnen nu aver vun de Atmosphäär, also vun de Luft, afslaten warrt, ännert sik disse Proportschoon mit de Tiet dör radioaktiven Verfall. Dör’t Bestimmen vun de 14C-Proportschoon to de bestännigen Isotopen kann man also op dat Öller torüchsluten. Disse Radiokarbonmethood warrt vör allen in de Archäologie anwennt. Rohstoffen un Winnen Dat Inkahlen is en Värgang, bi den över geoloogsche Tietrüüm de Kohlenstoffandeel vun orgaansche Stoffen anstiggt. Disse Vörgang hett to’n Entstahn vun Bruun- un Steenkahl ut Plantenöverresten vun’t Karbon föhrt. En gau Verfohren is dat Ophitten ünner Inertgas. De Karboniseeren (bit ~1900 °C) un Graphiteeren oder Graühitiseeren (baven vun 2000 °C) föhrt to’n bannig Kohlenstoffanriekern in Minuuten oder wenige Daag – afhangig vun de Materialmengde. As Rohstoffen to’n Winnen vun Kohlenstoff kamt Anthrazitkahl, Steenkahl, Koks (karboniseerte Steenkahl), Bruunkahl, Eerdööl, Eerdgas, Torf, Holt un Holtkahl (karboniseert Holt) in Fraag. Verbinnen Kohlenstoff is dat Element, dat vun all Elementen de meisten Verbinnen billn kann. Dorvör liggt blots noch de Waterstoff, man ok bl.ots, vun wegen dat Waterstoff in meist all Kohlenstoffverbinnen mit in is. Sünnerheiten ’n Kohlenstoff sünd, dat he Keden un Ringen mit sik sülvst un annere Elementen billn kann, as ok Dubbel- un Dreefackbinnen ünner Bedeeligen vun π-Orbitalen. Dör sien middelstarke Elektronegativität hett Kohlenstoff en goot Binnenvermögen to elektropositivere as ok to elektronegativere Elementen. All Oxidatschoonstopen vun -IV bit +IV kamt in de Natur in anorgaansche un orgaansche Verbinnen vör. Bit op wenige Utnahmen warrt Verbinnen vun Kohlenstoff to de orgaanschen Chemie rekent, de mitünner ok as de „Chemie vun’n Kohlenstoff“ betekent warrt. De orgaansche Chemie ümfaat mehr Verbinnen as de hele anorgaansche Chemie, vun wegen dat de Kohlenstoff de Egenoort hett, lange Keden un kovalente Binnen mit annere Atomen to billn. Ok de Biochemie is en Deel vun de orgaanschen Kohlenstoffchemie. To de eefachsten Verbinnen tellt beiden Alkanen Methan un Ethan. To de anorgaanschen Verbinnen warrt traditschonell blots en poor Kohlenstoffverbinnen tellt. Dorünner sünd de Suerstoffverbinnen an bedüdensten: Carbiden sünd Kohlenstoffverbinnen mit annere Elementen na den Tyyp ExCy, bi de de Kohlenstoff de elektronegativere Reakschoonspartner is. Vele Metallen künnt Carbiden billn. Se sünd deelwies bannig hard un warrt för Sniedwarktüüch bruukt, as to’n Bispeel Wolframcarbid. Kohlenstoffmonoxid (CO) is en düchtig giftig Gas, dat en düchtig reduzeeren Wirken opwiest. En grote Rull speelt dat Gas to’n Bispeel bi’t Metallverhütten (t. B. vun Iesen). Kohlenstoffdioxid (CO2) is en Drievhuusgas, dat in grote Mengden freesett warrt, wenn fossile Energiedrägers as Kahl, Eerdööl oder Eerdgas verbrennt warrt. Butendem warrt dat Gas vun de meisten Leevwesen utatent un vun de Planten bi de Fotosynthees verbruukt. Kohlenstoffdioxid hett vundaag en Andeel vun ruchweg 0,038 % an de Atmosphäär. In de Tiet vör de Industrie leeg de Andeel bi 0,028 % Kohlensüür (H2CO3) is en metabestännig Produkt ut Water un CO2, dat in’t Water löst is. Dorbi hannelt sik dat üm en middelstarke Süür, de aver wegen ehr stännige Ümwanneln twüschen Kohlensüür un löst CO2 tomeist mit CO2 tosamenfaat warrt. Kohlensüür warrt in de Twüschentiet ok synthiseert wenn afsluut keen Water dor is. Suboxiden as Trikohlenstoffdioxid (Malonsüüranhydrid, C3O2), Tetrakohlenstoffdioxid (C4O2), Pentakohlenstoffdioxid (C5O2), Oxalsüüranhydrid (C4O6) und Mellitsüüranhydrid (C12O9). Hydrogencarbonat oder Bicarbonaten (E+ HCO3-), wovun Natriumhydrogencarbonat dat bekanntste is, wat ok as Backdrievmiddel bruukt warrt. Carbonaten (E2+ CO32-) sünd de tweeweertigen Solten vun de Kohlensüür. De beiden bekanntsten Carbonaten sünd Natriumcarbonat, wat in de Ümgangsspraak ok as Soda betekent warrt un en wichtigen Grundstoff för’t Herstellen vun Glas is, un Calciumcarbonat, worut to’n Bispeel Musseln un Snecken jemehr Schalen opboet und dat vun Steenkorallen afscheedt warrt. Ut dat vun jem afscheedte oder dör annere Vörgäng över geoloogsche Tietduern billte Calciumcarbonat boet vundaag hele Bargen op. Butendem is Calciumcarbonat en wichtigen Bostoof. Kohlenstoff-Swevel-Verbinnen, wovun Kohlenstoffdisulfid (Swevelkohlenstoff, CS2), en bannig giftige Fletigkeit, de bekanntste Verbinnen is. Kohlenstoff-Stickstoff-Verbinnen as de Cyaniden. Dorvun is Kaliumcyanid (oder Zyankali) de bekanntste Verbinnen, wat ok düchtig giftig is, vun wegen, dat dat den Aten blockeert. Annere Cyaniden sünd tomeist jüst so giftig. Borns Literatur Holleman, Wiberg: Lehrbuch der Anorganischen Chemie. 101. Oplaag. De Gruyter, Berlin 1995, ISBN 3-11-012641-9 State and Trends of the Carbon Market 2008 (PDF, 622kb, 78S.), The World Bank, Carbon Finance Unit, 7. Mai 2008 Harry H. Binder: Lexikon der chemischen Elemente - das Periodensystem in Fakten, Zahlen und Daten.'' Hirzel, Stuttgart 1999, ISBN 3-7776-0736-3 Weblenken Kohlenstoff op Chemieseite.de (hoochdüütsch) Hybridiseeren vun Kohlenstoff (hoochdüütsch) Chemisch Element

154

https://nds.wikipedia.org/wiki/Latiensche%20Spraak

Latiensche Spraak

Latiensch of ouk Latien is de Spraak vun de olen Römers. Ok later wöör un ward latiensch snackt un vör allens schreven: In de Kark, in de Medizin, vun de Afkaatens, de Biologens un ok süns in de Wetenschapen. Belangrike Kennteken van düsse Spraak Latien höört to de itaalschen Spraaken, de sümmes wier to den Tak van de centum Talen höört, de weer een Onderdeel van de indogermaansken Talen sünt. Latien is ene syntetiske Taal, dat betekent, dat bijna aol de grammatisken Formen düür Voorsettels (Präfix) of Anvugels (Suffix) an de Stam van de Woorden gebeld werdt. Latien hef bi de Hoofdwoorden ses Naamfallen, dat sünt die veer, die wi ouk in Hoogdüütsk hett, aos er sünt Nominativ, Genitiv, Dativ en Akkusativ, en twee, die er vandaag in het Hochdütsk nich meer sünt, de Ablativ een Reste van de Vokativ. Bi de Doewoorden hef het Latien jüstsou aos Platt- en Hoogdüütsk 6 Tieden, maar se worren bijna aolle sonder Hülpsdoewoorden bebeldt. Dat gült ouk vöör dat Belden van Aktiv en Passiv en van de Isform en de Mogelikheidsform. Düür düsse velen grammatisken Formen met velen Uutzonderungen is Latien heel swoar te leren. Düt mag ene Oorsake doarvöör sijen, dat aol in Roomske tiet het gewone volk ene heel makkelikkere Form met minder grammatiske Formen, het sou genomde Vulgärlatien, gebroik, worut sik na’t End van dat Röömsch Riek all Romaansche Spraken van vundaag entwickelt hebbt. Historie In de ole Tied weer Latiensch de Spraak vun de Lü ut de italiensche Landschap Latium, wo Rom in liggen deit. Mit dat Utbreeden vun dat Römsche Riek breed sik ok de Spraak ut, bit na Britannien un Germanien. Na dat Enn vun dat Römsche Riek bleev Latiensch de Spraak vun de Kark un vun de Wetenschap. Wokeen op sik höll, de harr in't Medeloller latiensch snackt. Bet so 1300 weern ok in dat plattdüütsche Spraakrebeet de opschreeven Saaken op latiensch. Ok Adam vun Bremen un Anton Praetorius harrn op latiensch schreven. Denn geev dat obers ok in de Hansetiet af un an Urkunnen op plattdüütsch. Ut ganz verscheeden Tieden sünd denn ok latiensche Wöör in dat plattdüütsche kamen, to'n Bispeel de Keuk oder de Persepter. Wikipedia op Latinsch Catullus sien Carmen V op Latinsch un Plattdüütsch Standardspraak Latiensch

155

https://nds.wikipedia.org/wiki/Lettland

Lettland

Lettland is en lütte Republiek, de in’n Noordoosten vun Europa an’e Ostsee liggt (Baltikum). Navers sünd Eestland, Russland, Wittrussland un Litauen. De Hööftstadt is Riga. Spraken Amtsspraak is Lettsch, wat mit Litausch verwandt is. Datt is ene baltische Spraak. Geografie Lettland warrt präägt vun Woold un Seen. Staat De Verfaten is demokraatsch, de Traditschoon is vun’e Hansetied präägt. Städer Rīga Liepāja Daugavpils Ventspils Land Europa Lettland

156

https://nds.wikipedia.org/wiki/Litauen

Litauen

Litauen, (op Litausch Lietuva) is en lütte Republiek, de in’n Noordoosten vun Europa an’e Ostsee liggt (Baltikum). Navers sünd Lettland, Wittrussland, Polen un en lütt Deel vun Russland - de Kaliningrader Oblast, wat de ehemals en Deel vun Oostpreußen weer. De Hööftstadt is Wilna. Unafhängig ist de Staat siet den 11. März 1990. To'n 1. Januar 2015 is Litauen as 19. EU-Staat de Eurozoon bitreeden un führ eegen Euromünten in. Spraken Amtsspraak is Litausch, wat mit Lettsch un Preuss’sch verwandt is. In alle Rebeden is de Mehrheitsspraak Hoochlitausch. In den Osten warrt en beten Poolsch un Witruss’sch snackt. Vele Inwannerers snackt hüüttodaags ok Russ’sch. Plattdüütsch warrt fast nich snackt. Welke Litauer snacken Hoochdüütsch, Russ’sch, Ingelsch un Franzöösch. Geografie De litausche Landschap is liek as de noorddüütsche. De gröttste Deel vun dat Land reckt nich över 200 Meters NN. Dat Landschapsbild wesselt twüschen Flachlannen un lütte Hümpels. Litauen reckt vun de Oostsee na de Asmena (Hümpels). De längste Stroom is de Nemunas. Staat De Verfaten is parlamentaarsch un demokraatsch. Litauen is en Unitarrepubliek. Präsidentin is Gitanas Nausėda, Ministerpräsident is Saulius Skvernelis. Gleedern 10 Distrikte: Vilnius, Kaunas, Klaipėda, Panevėžys, Šiauliai, Alytus, Marijampolė, Tauragė, Telšiai, Utena. Hööftstadt Vilnius, Europakulturhööftstadt 2009, UNESCO Objekt Städer Vilnius Kaunas Klaipėda Šiauliai Panevėžys Nidden Palanga Šventoji Weblenken Websteed vun Litauen Land Litauen

157

https://nds.wikipedia.org/wiki/Luxemborg

Luxemborg

Luxemborg (fr. Luxembourg [lyk.sɑ̃.ˈbuːʁ]) is en Monarkie, de in'n Westen vun Europa liggt. Navers sünd Belgien, Düütschland un Frankriek. In Luxemborg leevt up 2.586 km² 474.413 Inwahners (Juli 2006). Dat sünd 181 Inwahners/km². De Hööftstadt is Luxemborg. Spraken Amtsspraken sünd Hoochdüütsch, Luxemborgsch un Franzöösch. Geografie Luxemborg is in twölv Kantons mit 105 Gemenen indeelt, de sik ut een oder mehr Öörd tohoopsett. Von 1843 bet 2015 hett dat tosätzlich noch dree Distrikte (Luxemborg, Diekirch un Grevenmacher) geven. Kantons: Kanton Capellen Kanton Clerf Kanton Diekirch Kanton Echternach Kanton Esch an der Alzette Kanton Grevenmacher Kanton Luxemborg Kanton Mersch Kanton Redingen Kanton Remich Kanton Vianden Kanton Wiltz Staat De Verfaten is demokraatsch. Städer Luxemborg Esch-sur-Alzette Echternach Land Luxemborg

158

https://nds.wikipedia.org/wiki/Liechtensteen

Liechtensteen

Liechtensteen , amtelich Förstendom Liechtensteen, is 'n Binnenstaat in Middeleuropa un 'n konstitutschonelle Erfmonarchie op demokratsch-parlamentarsche Grundlaag. De Eigenständigkeit liggt bi de Lüe un ook bi de Landförst. Dat Alpenland Liechtensteen grenst westelich an de Swiez un ostelich an Öösterriek un is in twee Regionen un elve Gemeenen opdeilt. Liechtensteen is met sauwat bi 36.000 Inwohners de lüttjeste Staat in de düütsche Spraakruum. De Höftstad un de Sitt van de Först is Vaduz, de grotste Oord is Schaan. De sterk kultivierte Noorden, dat Opperland, un de minderer bewirtschappte Süüden, de Onnerland, wiesen de Landschapp van de Förstendom. Dat Förstendom word met de Gründung van de Rhienbund, in de Jahr 1806, faktisch unafhänglich, un is sied de Införung van 'n Tollkontrakt in de Jahr 1923 sterk met de Swiez verbunden. De Förstenmonarchie is Medeglied van de Vereente Natschonen un de Europääsche Wirtschappsruum, aver nich in de Europääsche Union. Geographie Liechtensteen is 'n an de Rhien liggende Binnenstaat in de Alpen. Dat Förstendom is van de swiezer Kantonen St. Gallen in de West, Graubünden in de Süüd un in de Oost van de östenrieksche Bundsland Vorarlberg umgewen. Siene politsche Staatsgrenz tau de Swiez in de West is gliek de Loop van de Rhien. De süüdeliche un osteliche Grenz is dör de Alpen-Hoochbargen un de Rätikon präägt. De Grenz tau Öösterriek löppt höftsächlich op de Bargenkamm. Dat Förstendom is de enzige Alpenstaat, de kompleet in de Alpen liggt. Liechtensteen is bineben Usbekistan de enzige Staat, de bloot van Binnenstaaten umgewen is. Lüe Umme bi twee Driddel van de Inwohners sien boren Liechtensteener (65,8 %); ein Fiefdel (20,1 %) van de Wohnlüe kümmt ut de anneren düütsche Spraakruum (10,8 % ut de Swiez, 5,9 % ut Öösterriek un 3,4 % ut Düütschland), folgt van 3,3 % ut Italien un ut de vormalige Jugoslawien, 2,6 % sien ut de Türkei un 4,8 % kümmen ut annere Lannen. Rund 90 Natschonalitäten lewen ständig in Liechtensteen. Spraak De Liechtensteener spreken 'n alemannsche Dialekt van de Hoochdüütsch. Dat Hoochalemannsch ward ook in de Naverkantonen Graubünden un St. Gallen un ook in de östenriekse Vorarlberg sproken. Schrift- un Medienspraak is aver Hoochdüütsch. Liechtensteen is de enzige Staat met Düütsch as alleeniger Amtsspraak. Staat De Verfaten is demokraatsch. De Vertreden na buten liggt bi de Swiez. Belangrieke Gemeenden Onnerland Ruggell (1.966 Inw.) Schellenberg (1.018 Inw.) Gamprin (1.583 Inw.) Eschen (4.201 Inw.) Mauren (3.884 Inw.) Opperland Schaan (5.788 Inw.) Planken (422 Inw.) Vaduz (5.204 Inw.) Triesenberg (2.511 Inw.) Triesen (4.806 Inw.) Balzers (4.511 Inw.) Weblinks Offischele Portal van de Förstendom Liechtensteen Portal van de Förstenhus Portal van de Liechtensteensche Landsverwaltung Amteliche Statistik van Liechtensteen Offischele Homepage van de Liechtensteensche Landdag Staatskunde Liechtensteen (Alle Sieden op Hoochdüütsch) Land Europa

159

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bueree

Bueree

Landweertschap (de, f.) is de Anbo vun Planten un de Tucht vun Veehtüüch för de Nehrmiddelprodukschoon. Historie Vör dat de Minschen Landweertschop dreven hebbt, sünd se al op de Jagd gahn un hebbt Planten to’n Eten sammelt. So wat vör 8000 v. Chr. hebbt de Lü anfungen, Veehtüüch to hooln. Meist sünd se mit ehr Veehtüch in en grotet Rebeet as Nomaden rümtrocken. De Anbo vun Koorn is een Markmol vun all olle Kulturen. Dat güng al in de Steentiet los. Bi de olen Ägypters weer dat Garst un Weten, ok bi de Sumerers un later denn bi de Greken un Römers. In China weer dat de Ries, un in Amerika de Mais. Oorten Na dat, wat trocken warrt, ünnerscheed wi Ackerbo Veehtucht Goornbo Aaftbo Na de Grött vun den Bedrief ünnerscheed wi lütte Hööv, wo de Landweertschap blangenbi geiht Vullerwerfshööv, wo dat Inkomen tominns to’n gröttsten Deel ut de Landweertschap is Gootshööv, wo dat mehr Angestellte gifft. Bedüden Freuger weer dat so, dat de mehrsten Minschen in de Landweertschap arbeiden deen. Dat weern mehr as de Hälft vun all de Lü. Hüüt is dat vunwegen de Technik allens anners wurrn. Bueree

160

https://nds.wikipedia.org/wiki/London

London

London is de Hööftstadt vun England un vun dat Vereenigte Königriek vun Grootbritannien un Noordirland. De Stadt liggt an'e Themse in Süüdoostengland. An'n 1. April 1965 is Greater London (Platt:Groot-London) grünnt wurrn. Greater London hett siet de Tiet en gemeensam Verwalten. In dat Johr 2006 leven dor 7.512.400 Minschen up 1.579 km², dor mank sünd 2.972.900. de in de 13 Stadtbezirken vun Inner London wahnt. In de Agglomeratschoon vun London leven in dat Johr 2001 8.278.251 Inwahners. London is en vun de wichtigsten Zentren för Kultur, Finanzen un Hannel in de Welt (Weltstadt). Dor gifft dat bannig veel Universitäten, Hoochscholen, Theaters un Museums. De Gemarken vun Greater London sünd updeelt in Inner- un Outer London un sett sik tohopen ut de City of London un denn noch 32 annere Stadtdelen („London boroughs“), dormank ok de City of Westminster. In London sitt de Internatschonale Organisatschoon för Seeschipperee (IMO). Geographie Laag London liggt över 45 km langs den Themse-Stroom, wo Schipperee up bedreven warrt. In'n Dörsnitt liggt de Stadt 15 m över NN. De Anfang vun de Stadt lä in en Wohnsteed in'n Noorden vun de Themse, in de hüdige City of London. Ut düssen Grund liggt de gröttere Deel vun de Stadt noch hüdigendags in'n Noorden vun de Themse. Bit 1739 weer de London Bridge de eenzige Brugg över den Stroom. As in dat 18. un 19. Johrhunnert annere Bruggen un de Iesenbahn boot wurrn sünd, is de Stadt na all Richtungen hen grötter wurrn. Dat Land is platt oder hett en poor Buckels. Dorüm konn de Stadt sik goot utbreden. Fröher weer de Themse veel breder un sieder as hüdigendags. Hüüttodaad is se meist ganz mit Dämm ingrenzt un de Bäken un Fleten, de dor toströömt, liggt ünner de Eer. De Tieden vun de Noordsee her sünd in London noch düütlich to spören, dorüm gifft dat in de Stadt ok de Gefohr vun Överswemmen un Stormfloot. Bi Woolwich ööstlich vun Greenwich is in de 1970er Johren dat Thames Barrier boot wurrn. Dat is en Wehr gegen de Gefohr vun Hoochwater. Dat Stadtzentrum dicht bi'n Trafalgar Square liggt up 51,30° Noord un 0,08° West. Dör dat königlich Observatorium in Greenwich is de bekannte Nullmeridian dörleggt wurrn. Vun em gaht de Längengraden ut un dormit ok de Tietzonen. Stadtdelen (Boroughs) Attraktschonen Tower vun London Trafalgar Square London hett de ollste U-Bahn vun de Eer. London Hanse Hööftstadt Stadt Oort mit Seehaven

161

https://nds.wikipedia.org/wiki/Liwwadden

Liwwadden

Liwwadden (Freesch Ljouwert, Stadtfreesch: Liwwadden, Nedderlannsch: Leeuwarden) is de Hööftstadt vun de Provinz Freesland in de Nedderlannen. Up den 1. Dezember 2005 hefft in de Gemeende 91.771 Inwahners leevt un dat geev dor knapp 55.000 Arbeitsplätz. Liwwadden is een vun de Elf Steden vun de Provinz Freesland. Historie Al vor dat Johr 1000 leven Minschen an den Oort, de nu Ljouwert heet. Dortieds lä de Oort an de Middelsee, de al in dat 13. Johrhunnert togahn is vunwegen Slick un Modden. De Hannel reck bit nah Russland hen. In dat Johr 1435 sünd de dree Warften-Dörper Oldehove, Nijehove un Hoek tohopenföögt wurrn to de Stadt Liwwadden. In dat sülbige Johr kreeg de Oort Stadtrecht. Um 1650 höör Liwwadden to de tein meist bedüdend Städen in de Nedderlannen. Dormals harr de Stadt bi 16.500 Inwahners. Hüdigendags Hüdigendags hett Liwwadden de Funktion as een Zentrum för de Region, man in de Nedderlannen is de Stadt nich mehr so wichtig. Söhns un Döchter vun de Stadt Maarten Tjallingii (* 1977) Radrennfohrer Weblenken Websteed van de Stadt (nedderlandsch) Gemeen Oort Stadt Provinz Freesland

162

https://nds.wikipedia.org/wiki/L%C3%BCbeck

Lübeck

Lübeck [ˈlyːbeːk] (ok: Lübeek) is en ole Hansestadt in Sleswig-Holsteen. Lübeck liggt an de Traav un hett 215.000 Inwahners. Geografie De ole Stadt liggt op en Insel in de Traav. To Lübeck höört ok Travemünn, wat en Seebad is. De Haven vun Lübeck maakt Hannel besünners na de Länner langs de Oostsee. Vun Travemünn gaht Fährscheep na Trelleborg. Geschichte De Naam kümmt vun dat ole slaavsche Liubicen, en Steed, vun de al Adam vun Bremen 1076 vertellt hett. Hinnerk de Leuw, Hertog vun Sassen, hett denn de Stadt Lübeck dor grünnt, wo se hüüt liggt. Dat weer 1159. Denn hett Lübeck gau Opswung nahmen un driev besünners Hannel langs de hele Ostseekant. Lübsche Kooplüüd sluten sik to Hansen tosamen. Un later maak de Stadt Lübeck den Anfang för de Hanse as Bund vun Städer. Hamborg weer de Noordsee-Haven för Lübeck un Lübeck de Oostsee-Haven för Hamborg. Dorüm harrn de Städer ok in dat 14. Johrhunnert en Kanal twüschen Alster un Traav maakt (Alster-Beste-Kanal). De hett dat aver nich lang maakt un dat lütte Stück twüschen Alster un Traav weer denn mit Ossenkarrn maakt. Aver na de Ilv harrn se denn den Stecknitz-Kanal boot, de na Lümborg güng. Wichtige Lüüd Lüüd, de in Lübeck born weern 1815: Emanuel Geibel, düütschen Dichter 1831: Arnold Overbeck, düütsch Maler 1871: Heinrich Mann, Schriever, Broder vun Thomas Mann 1875: Thomas Mann, Schriever, Dreger vun den Nobelpries för Literatur 1880: Hermann Lüdemann, düütsch Politiker un Ministerpräsident 1905: Günther Lüders, düütsch Schauspeeler 1913: Willy Brandt, düütsch Politiker un Bundskanzler 1929: Horst Frank, düütsch Schauspeler 1939: Björn Engholm, düütsch Politiker un Bundsminister 1965: Bastian Sick, düütsch Journalist, Lektor, Översetter un Saakbookautor 1995: Léon Mons, düütsch Schachspeler Weblenks Enkelt Nahwiesen Oort Lübeck Oort mit Seehaven

163

https://nds.wikipedia.org/wiki/Labskaus

Labskaus

Labskaus is een Eten vun de Waterkant. Is ok good op’n Schipp to eeten. All de Saken, de een dorto bruukt, kanns op Vorrat holln. Weer al fröher so. Un kanns ok bieten, wenn du keen Teihn mehr in’t Muul hest. Labskaus is ut Kantüffelmus un Pökelfleesch. Allens schöön lütt dörchdreiht. Dormit dat beter smeckt, kümmt dor ok noch Zibbeln rin un Peper un Solt. Rode Beete kann rin, aver beter is dat dorbi. Suure Gurken höört dorbi, Spegelei doröber. Fisch kümmt nich rin, tominns na Hamborger Oort. An de Ostsee un in Däänmark un Sweden doot se dat aver af un an doch. Fisch mutt aver doch dorto, un twors ’n schönen suurn Heern (Bismarck-Heern). Kanns ok en Rullmops nehm. Dorto hüürt ok en kolen Kööm, dat gifft Lüüd, de seggt: Dat is dat Wichtigste vun’n Labskaus. Ok bi de Süüdlanners hett Labskaus intwüschen Frünnen funnen. To’n Bispeel de ool Bunneskanzler Helmut Kohl. De harr dat nich blots mit den Pälzer Saumagen, nee, ok mit den Labskaus. Tominns wenn he mal na de Waterkant keem. Eten

164

https://nds.wikipedia.org/wiki/Landschap

Landschap

En Landschap is en Rebeet. Dat kann in mehr as een Staat liggen oder binnen een Staat. En Landschap is to’n Bispeel Holsteen oder de Nahoost. Geografie

165

https://nds.wikipedia.org/wiki/Musik

Musik

Musik (de, f.) kümmt vun dat latinsche musica. To de Musik höört Leder Instrumentalmusik (Danzmusik un klassisch) Karkenmusik Oper un anneret Theoter mit Gesang. Filmmusik Jazz Blues Dat gifft vele plattdüütsche Leder, to'n Bispill Kinnerleder Uuzleder Shanties annere Arbeitsleder Karkenleder Danzleder Leevesleder Plattdüütsche Leder warrt hüüttodaags von Muskanten sungen un spält, as to'n Bispill Godewind De Plattfööt Spälwark Timmerhorst Knut Kiesewetter Waldecker Kauhlhasen Kultur Kunst

166

https://nds.wikipedia.org/wiki/Medizin

Medizin

De Medizin (vun lat. ars medicinae „Heelkunst“ oder „Heelkunn“) is de Lehr vun de Krankheiten un Sehren vun Minsch un Deert, woans man vörsorgen un sik dortegen schulen, jem kennen un ünnerscheden und jem opletzt ok behanneln kann. Utöövt warrt de Medizin vun Dokters, vun Anhöörigen vun annere achte Heelberopen un Therapeuten, as de traditschoonellen „Heelmakers“ oder de in Düütschland tolatenen Heelpraktikers. Jemehr Teel is dorbi, de Gesundheit vun den Patienten to schulen un to wohren oder em gesund to maken, wenn he al krank oder besehrt is. To dat Feld vun de Medizin warrt blangen de Humanmedizin ok de Deertenmedizin (Veterinärmedizin) tellt. Wenn een den Begreep wieter faten deit, fallt ok de Phytomedizin (Bekämpen vun Platenkrankheiten un Schaaddeerten) mit dorto. In dissen ümfaten Sinn is de Medizin de Lehr vun’t gesunne un kranke Leevwesens. In de Kulturhistorie gift dat en grote Tall vun verschedene Lehrmodellen vun de Medizin. Dat geiht los mit de Dokterscholen in’t europääsche un Asiaatsche Öllerdom un reckt bit to de modernen Veelfalt vun wetenschoppliche un alternative Anbotten. To de Medizin höört ok dat anwennte Forschen vun de Vertreders to’n Ünnersöken vun den Opbo un de Funkschoon vun Minschenlief (Humanmedizin) oder Deertenlief (Veterinärmedizin) in’n gesunnen un in’n kranken Tostand, üm dormit de Diagnosen un Therapien beter to maken. De wetenschoppliche Medizin nütt dorbi de Grundlagen ut de Physik, Chemie, Biologie un vun de Psychologie. Heelkunn De Medizin is en Insichtenwetenschop, de sik an de Praxis orienteert. Telen vun’t Behanneln sünd de Vörsorg vör Krankheiten (Krankheitspräventschoon) oder vör jemehr Kumplikatschonen, de Kuratschoon (dat Heelen) vun Krankheiten, de heelt warrn künnt, as ok de Palliatschoon, also dat linnern vun Wehdaag un Lastenvun Situatschonen, de nich mehr heelt warrn künnt. En wietere Opgaav vun de Medizin is de Rehabilitatschoon, also dat Wedderherstellen vun de phyischen un geistigen Anlagen. Dokters un annere Therapeuten maakt dorför Plaans to’n Behanneln un kiekt in de Patientenünnerlagen na den Verloop vun de Therapie. Disse Patientenünnerlagen sünd togliek ok Dokumenten mit juristische Bedüden. In’n medizinschen Alldag warrt in’n besten Fall wetenschoppliche Insichten mit de Resultaten vun de Anamnees un de Intuitschoon un dat Weten vun Dokters tohoopbröcht, üm den enkelten Patienten best mööglich to behanneln. Dorbi is de persönliche Patient-Dokter-Relatschoon wichtig, de tostannen kummt, wenn een mit gesundheitliche Problemen Help söcht. Na de Dünken vun Medizinhistorikers is disse Relatschoon bannig anners worrn, as de moderne Medizin opkamen is. Dat Expertenweten un de Autorität vun de eenheitlich utbillten Dokters hett jem en beherrschen Rull inbröcht, de fröhere Barbieren, Steensnieders oder ok akademische Dokters vun’n ollen Slag mit jemehr Theorien, de faken keen Spood bröcht hebbt, in disse Form nich harrn. Vundaag gaht de Definitschonen, wat Krankheiten utmaken doot un welke medizinischen un medizinisch-politischen dorgegen vörnahmen warrn mööt, to’n gröttsten Deel vun de Dokters ut. Op de annern Siet dett de börgerliche Sellschop (in Düütschland siet de laten Kaisertiet) aver ok wedder versöcht, de Speelruum vun de Dokters to minneresen, as to’n Bispeel dör den 1884 to’n eersten mol publizeerten juristisch fastleggten Begreep vun’t Liefbesehren, to de en Patient op jeden Fall tostimmen mutt. Nu will een vun’n Therapeuten en deliberative Leistung hebben, de mit sien Fackweten de fre’e Bestimmen vun’n Patienten ünnerstütten deit, se em aver nich wegnimmt. De dormit verbunnene Plicht to Opklären dör’n Dokter is ok ünner den Indruck vun’t Vörgahn in’t Nazi-Regime vundaag internatschonal unbestreden. Dat wiest sik in de Deklaratschoon vun Helsinki, de internatschonal gellt, as ok in’t natschonale Straafrecht un in de Beroopsornen vun de medizinischen Beropen. Dokters as ok Therapeuten ut annere Heelberopen bruukt en analytischen Krankheitsbegreep: De Krankheit as Funkschoonsstören vun’n Organismus. Op de Grundlaag vun en Verdrags- un Vertroensrelatschoon künnt Daten to de Krankenhistorie (Anamnees) tohoopdragen un en ümfaten klinische Ünnersöken dörföhrt warrn. Technische Verfohren för de medizinischen Ünnersöken mit Help vun’t Labor, bildgeven Verfohren as to’n Bispeel Röntgen un veel annere Verfohren as to’n Bispeel dat Elektrokardiogramm geevt extra Informatschonen över den Tostand vun’n Lief. De Opgaav vun de Dokterkunst is, de velen Informatschonen un Beobachten to en Diagnoos tohoop to bringen. Bloot wenn de Diagnoos recht is, kann ok de Therapie Spood hebben. Disse analytische Sichtwies vun de Krankheit in de wetenschopplichen Medizin, de ok vun vele alternative Therapeuten övernahmen worrn is, hett to’n gröttsten Deel de ontoloogschen Ansichten ut de fröheren Johrhunnerten aflöst. Ümstreden Gräinsfäll vun de Krankheitsdefinitschoon sünd Behinnern un psychische Krankheiten, de jemehr Definitschonen jümmer ok en sellschoppliche blieven warrt. Gesundheitssystem Hööftartikel: Gesundheitssystem Den natschonalen juristischen un finanziellen Rahmen fört Utöven vun de Medizin warrt vunt Gesundheitssystem vun den enkelten Staat vörgeven. To de Tiet vun’t Middelöller leeg de Krankenvörsorg in en bannig eenfacke Form in de Hanen vun de Karken un Kommunen mit jemehr Hospitalen un anstellten Dokters. As de Natschonalstaaten mit jemehr Mächt opkamen deen, hebbt de de Kontroll un de Opsicht över de Heelberopen an sik togen un beslöten Approbatschoonsornen un Gbeöhrenornen. In’t Johr 1852 hett Preußen dat Ünnerscheden twüschen Chirurgen un Dokters ophoven un de chirurgischen Scholen dicht maakt. Op Bedrieven vun liberale Kreisen, to de ok Rudolph Virchow tellen de, geev de eerste Gewarfornen vun’t Düütsche Riek (1871) Verlööf för de Therapiefreeheit ok för Behannlers, de nich approbeert weern. Dat bleev bit vundaag mit dat gellen Heelpraktikergesett vun 1939 bestahn. Ünner den Kanzler Otto von Bismarck hett sik Düütschland dat weltwiet eerste allgemene soziale System to’n Afsekern geven, wat en Settliche Krankenversekern för all Arbeitnehmers un jemehr Anhörigen insluten de, de vundaag 90 % vun all Inwahners ümfaat. De Dokters, de sik daallaten harrn, hebbt sik gegen de eerst övermächtige Verwalten organiseert (Hartmannbund, 1900) un setten in Dokterstreiks de hüütige Sülvstverwalten dör, na de de Kassendokters för’t Sekerstellen vun de ambulanten Krankenversorgen alleen verantwoortlich sünd un dorför en Samtvergöden kriegt (Nootverornen, 1931). Na de Weddervereenigen sünd ok de Ambulatorien oplöst worrn, de in de DDR begäng weern, oder weern in Dokterpraxen ümwannelt. De Gesundheitsämter speelt in de Krankenversorgen keen grtote Rull, so lang keen Katastrophen optreden doot. De statschonäre Medizin in Krankenhüüsis men is to’n gröttsten Deel in de Hand vun’n Staat bleven. Düütsche Krankenhüüs sluut mit de Krankenkassen Verdrääg över de Versorgen af un kriegt bito Toschüss to de Investitschoonskosten ut Stüergeller. Se hebbt also en „duale Finanzeeren“, de mit de Finanzeeren vun de Kassendokters nix to doon hett. Tallrieke Reformen vun de Gesetten to’t Gesundheitswesen hebbt versöcht, de dormit verbunnene Dubbelversorgen mit düre Infrastruktur (t. B. medizinische Grootreedschoppen) to hinnern. Annere Industriestaaten hebbt annere Lösen utklamüstert- So gifft dat Natschonen mit en natschonal, stüerfinanzeert Gesundheitssystem (as de National Health Service in Grootbritannien) oder mit’n grotendeels nich-reguleerten Markt vun Anbeders as dat Gesundheitssystem vun de Vereenigten Staaten vun Amerika. In annere europääsche Staaten gifft dat’n reguleerten Markt mit en starken apentlichen Influss. To’n Bispeel driggt in dat Gesundheitssystem vun Düütschland de apentliche Hand över de Gesettliche Krankenversekern un de staatlichen Toschüss för de Krankenhüüs ruchweg 80 % vun de Samtutgaven för’t Behanneln vun de Kranken. As dat jümmer mehr Dokters un Krankenhüüs geev un de technischen Mööglichkeiten jümmer beter weern, is dat Gesundheitssystem ok jümmer dürer worrn, wat mit tallrieke Gesundheitsreformen minnert warrn schüll. Disse Reformen hebbt nich bloot den Ümfang vun de Leistungen un den Lohn dorför fastleggt, man in’n jümmer grötteren Rahmen ok dat Dörföhren vun de Leistung un de Kontroll vun de Gööd reguleert. In de Sellschop warrt düchtig över de Utwirken diskuteert as över de op dissen Weg inföhrte Ratschonaliseeren (Vergröttern vun de Wirksomkeit) un Ratschoneeren (Ingrenzen vun de Leistung) as ok de Verdeelgerechtigkeit. Wiet verbreedt is en Indeelen vun de medizinische Versorgung in dree Rebeden: De medizinische Grundversorgung („Huusdoktermedizin“; engelsch: primary care) warrt vun Praxen, allgemeene Krankenhuusambulanzen un annere ambulante apentliche Inrichten dragen. ruchweg 90 % vun all akuten un chroonschen Gesundheitsproblemen schüllt op disse kostengünstige un flachafdecken Even behannelt warrn. De sekundäre Versorgung („Fackdoktermedizin“, eng.: secondary care) warrt vun daallaten un anstellte Fackdokters vun all Fackrichten un annere Spezialisten billt, de op en Överwiesen vun de Primärdokters hen jemehr Arbeit doot. De Behanneln vun en Fackdokter warrt ambulant oder statschonäär (na Opnahm in en Krankenhuus) dörföhrt. In dit Rebeet warrt Nootopnahmen, Intensivstatschonen, Operatschoonsrüüm, Labor- un Röntgendiagnostik, Physikaalsche Therapie un so wieter vörholen. De tertiäre Versorgung („Maximalversorgung“; eng.: tertiary care) baseert op spezialiseerte Kliniken, de gröttere Regionen un Städer mit sünners düre un opwännige Leistungen versorgt, as to’n Bispeel Unfall- oder Verbrennungskliniken, Krebszentren, Transplantatschoonskliniken oder neonatoloogsche Zentren. Medizinische Fackrebeden De grote Tall vun de medizinischen Lehren un dat Anwassen vun’t Weten hebbt to en Opsplitten vun de Medizin in en grote Tall vun Fackrebeden un Spezialiseeren föhrt. De Grundlaag vun de wetenschopplichen Mediziin billt de Naturwetenschoppen (Biologie Chemie, Physik), sünners de Humanbiologie, de Anatomie, de Biochemie un de Physiologie, de dör de Psychologie un Sozialwetenschoppen (ü.a. Medizinsoziologie, Epidemiologie, Gesundheitsökonomie) ünnerstütt warrt. In’t düütsche Medizinstudium warrt disse Fäcker as Vörklinik in’n eersten Afsnitt tohopenfaat. De klinischen Fäcker befaat sik dorbi mit dat Behanneln vun Patienten sülvst. Dorto höört de traditschonellen Rebeden Binnere Medizin un Chirurgie, de Gynäkologie un Geboortshelp un siet ruchweg 1800 de Pädiatrie. Jüngere Spelzialiseeren sünd t. B. de Ogenheelkunn, de Hals-Nesen-Ohren-Heelkunn, de Pulmologie, de Sozialmedizin oder de Psychiatrie. In’t 20. Johrhunnert hebbt sik technisch utrichte Fäcker utbillt as de Radiologie oder de Strahlentherapie oder Fackrebeden die integrativ arbeit6en doot as de Geriatrie un de Palliativmedizin. To disse Fachdokterrebeden höört ok noch wietere Ünnerspezialiseeren as Kinnerkardiologie, Neuroradiologie, Suchtmedizin un vele annere. Jemehr Inholten warrt to’n Bispeel in Düütschland in de Musterwieterbillnornen vun de Bundsdokterkamer kodifizeert. Dorto kamt de Opgavenrebeden vun de annern Heelberopen, as de Krankengymnastik, de Logopädie, de medizinsch-technisch Assistenz, medizinische Assistenz usw., de jüst so as de Dokterberoop en hoge Spezialiseeren un Professionaliseeren dörlopen hett. Sünners de Krankenpleeg hett sik vun ehr rein karitativen Opgaav intwüschen to en akademische Wetenschop un egenstännige Stütt vun de Versorgen vun de Kranken entwickelt. Blangen de staatlich sankschoonerten un kontrollerten Medizin gifft en en grote Tall vun alternativ- oder komplementärmedizinische Anbotten, de na jemehr Definitschoon nich an de medizinischen Hoochscholen lehrt warrt. Afhangig vun jemehr Positschoon in de Sellschop künnt eenige vun disse Lehren un Methoden aver en Maat an Standariseren un Akademiseren opwiesen un in de staatliche Gesundheitsfinanzeeren opnahmen warrn. In Düütschland sünd dat to’n Bispeel de sünneren Heelverfohren Homöopathie, Plantenheelkunn, Anthroposohische Medizin un de Akupunktur. In de USA de Osteopathie op lieke Wies acht. een Bült komplementäre Methoden (Diätetik, Ornentherapie, Naturheelkunn) warrt vun wiete Deelen vun de praktizeeren Dokters acht, annere (traditschonelle Medizinsystemen, Volksheelkunn) opminnst vun vele Dokters. Tallrieke Methoden un Verfohren, de nich afsekert sünd, staht an’n Rand vun’t Spektrum un warrt bloot vun minne Behannlers anwennt. Eenige gellt sölvs as gefährlich för den Patieten (t. B. de Clark-Therapie oder de Germaansche Ne’e Medizin). In de USA un in Düütschland warrt versökt, Hoochschoolmedizin un Alternativmedizin miteneen to verknütten ok mit den Begreep Integrative Medizin betekt . Disse Medizin kann an sik bloot mit Inschränken as Wetenschop betekt warrn vunwegen den Mangel an Theoriebilln. De Ansatz vun de evidenzbaseerten Medizin versöcht hier to helpen, dördor dat sik dat klinische Vörgahn an wetenschoppliche Insichten utrichten deit. Dat heet, dat Therapieformen bloot den annahmen warrt, wenn jemehr Wirksomkeit in klinische Studien nawiest worrn is. An den Grundsat vun Versöök un Verdoon as Vörgahn in de Grundlagenforschen vun de Medizin hett sik dör dissen Ansatz aver noch nichts ännert. Liekers billt de Medizin tohoop mit de Naturwetenschoppen in dat hüütige System vun de Wetenschoppen, sünners an de Universitäten, en Grundsteen vun de Forschung un de Finanzeeren. Historie Hööftartikel: Medizinhistorie In’t Öllerdom hebbt sik in de Hoochkulturen vun China, Indien un in’n Ruum vun’t Middelmeer verschedene Medizinsystemen billt, de sik mit de Tiet veelfack ännert un ok mengelt hebbt un ok in de westlichen Alternativmedizin en grote Rull speelt. De Traditschonelle Chines’sche Medizin is ruchweg in’t tweete Johrdusend vör Christus ut eenfacke Dämonen- un Ahnenheelkunnen entstahn. In de Tiet na Konfuzius hett sik dat to dat vandag noch bekannte naturphilosophische System differenzeert ut duale un elementare Entspreken. De praktische Medizin kummt ut de Tiet üm 300 v. Chr., de Pharmakologie mit dat Wark vun Tao Hongjing, de Akupunktur mit dat anonyme Wark Huángdì Nèijīng (De Medizin vun’n gelen Kaiser). In de Neetiet ünner den Influss vun kommunistische Regeeren un de tonehmen westliche Rezepschoon sünd de Techniken verbetert un standariseert worrn, wogegen de oorsprüngliche Dämonenlehr opgeven weer. De Ayurveda-Medizin ut Indien is üm 500 v. Chr. rüm ut öllere magisch-theistische Glovensinholten defineert worrn. Se baseert theoreetsch op en Temperaturlehr in Verknütten mit en Liekwichtsphysiologie vun de Elementen Luft, Gall un Sliem, hännig dorgegen op Nehren un Meditatschoon. Eerste schriftliche Henwiesen dorto sünd al in’t Arthashastra to finnen, ümfaten Lehrböker kamt vun Sushruta, Chakara un Vagbhata. Ok Yoga finnt sien Anwennen in de Heelbehanneln. In de Medizin vun’t Öllerdom in Ägypten, Grekenland un Rom hett de vundaag weltwiet verbreedte, westliche Medizin ehrn Oorsprung. Historiker hebbt de antike Medizin in veer Phasen indeelt. De eerste theurgisch-magische Medizin hett Kranke in Tempels behannelt un hett versöcht Heelwunner vun de Gödder uttolösen. Ehr Enn warrt mit de Tiet vun Hippokrates vun Kos verbunnen. Hippokrates weer de Naamsgever, aver seker nich de enkelte Oorsprung vun en ne’e Naturphilosophie ut Elementenlehr un Göödpathologie, de dat Hanneln vun Dokters vun’n direkten Influss vun de Gödder lösen de. De hippokraatsche Praxis ut Diagnoos, Therapie un Prognoos hett bit vundaag Bestand. Sien Fallbeschrieven gellt as de Oorsprung vun de hüütigen wetenschopplichen Medizin. In de opfolgen hellenistischen Phaas hebbt sik babento wietere Dokterscholen utbillt, as to’n Bispeel de vun de Empirikers, vun de Methodikers oder vun de Pneumatikers. Oplest folg de greeksch-röömsche Phaas, de kenntekt weer dör Schrievers as Celsus, Dioskur un Galen. Jemehr anatomische, pharmakoloogsche un chirurgsche Warken hebbt blangen dat vun Hippokrates bit to de [[Opkloren] dat medizinische Denken in’t Avendland bestimmt. In de byzantinschen Tiet weern de antiken Vörbiller üm de Pulslehr un de Harnschau utwiet. Na den Fall vun Konstantinopel hett de islamschen Meesters de medizinischen Traditschonen övernahmen un Scholen för Botanik, Diätetik un Chirurgie entwickelt, dorünner dat rutragen Wark vun Avicenna. De klass’schen Schrievers, tomeist in islaamsch Översetten un Kompilatschonen, bleven de Karn vun de westlichen Medizin bit in’t 16. Johrhunnert. De Medizinschool mit den gröttsten Influss geev dat in Salerno. Ne’e Bidrääg vun de Klostermedizin vun’t Middelöller weern astroloogsche un theoloogsche Elementen as ok de Signaturenlehr, wona Heelplanten dör jemehr buteren Egenschoppen to kennen sünd. Dat weer en Verschel, de in lieke Form eerst veel later wedder vun de Homöopathie opgrepen worrn is. Dorna geev dat Stillstand, de en poor Johrhunnerten anhollen de. De Mediziners in de Renaissance hebbt sik denn vun de antiken Vörbiller löst. De Anatom Andreas Vesalius weer Sinn- un Vörbild vun en ne’en Tyyp vun plietsche Lüüd, de ut egene Ansichten schreven hett un nich vun Hippokrates un Galen utholen de. Togliek hett Ambroise Paré de Chirurgie revolutioneert, wiel Paracelsus in sien Iatrochemie de hippokraatsche Säftlehr ümsmeten hett. In’t 17. Johrhunnert füng mit de Experimenten vun Francis Bacon dat Tietöller vun de wetenschopplichen Medizin an, dat bit hüüt anduert. De Krankheitstheorien weern noch nich so kloor as vundaag. Eerst in’t 19. Johrhunnert hett sik de Pathologie gegen Lehren as de Humoralpathologie oder de Hufelandsche Levenskraft dörsett. Dat 20. Johrhunnert oplest weer prägt vun an düchtig Anwassen vun Weten un dormit vun’t Utprägen vun tallrieke medizinsche Fackrichten, as de Bakteriologie, de Hygiene, de Anästhesiologie, de Sozialmedizin oder de Psychiatrie. Togliek hebbt de Industriestaaten mehr un mehr en Opsichtfunkschoon över dat Gesundheitswesen övernahmen. En natschonal Gesundheitssystem hett sik utbillt, as dat NHS in England. En düsteren Plack in de Medizinhistorie stellt de staatliche Kontroll vun de Medizin in’n Natschonalsozialismus dor. Den Endpunkt vun de Entwickeln stellt opstunns de evidenzbaseerte Medizin dor as ok dat flachümfaten Inföhren vun Göödmanagementsystemen op all Rebeden vun’t Patientenversorgen Kiek ok List vun de medizinischen Fackrebeden Schoolmedizin Apparatenmedizin Medizinstudium Literatur William DePrez Inlow: Medicine: its nature and definition. Bulletin of the History of Medicine, 1946. Wolfgang Eckart: Geschichte der Medizin. Springer, 6. Oplaag 2009. ISBN 978-3-540-79215-4 Roy Porter: Cambridge illustrated history: Medicine. Cambridge University Press, 4th. Ed. 2009. ISBN 978-0-521-00252-3 Stefan Schulz, Klaus Steigleder, et al. (Rgv.): Geschichte, Theorie und Ethik der Medizin. Suhrkamp 2006. ISBN 978-3-518-29391-1 Borns Weblinks

167

https://nds.wikipedia.org/wiki/Solten%20See

Solten See

De Solten See oder eenfach See (ok Haff oder Meer) is en lütteren Deel vun en Ozean, also Soltwater. De Grötte vun de Meren Vun de 510 Millionen km² grote Baberflach vun de Eer fallt 71 % up de Ozeane un blots 21 % up de Kontinente. Vun disse grote Waterflach nimmt de Pazifische Ozean 180 Millionen km², de Atlantische Ozean 106 Millionen km² un de Indische Ozean 75 Millionen km² in. De Seefohrers snackt faken vun de „seven Seen“. To de Tahl kaamt se woll, wiel se de Iesseen rund um den Noord- un Süüdpool, de Middellannsche See un de Noordsee as sülvstännige Seen rekent. De mittlere Deepde vun all Seerebeden liggt bi 3800 m. De gröttste Deepde wurr mit 11.034 m in den Marianengraven vun den Pazifischen Ozean meten. Egenschoppen vun dat Seewater Wat vun dat Seewater toeerst to vermarken is, dat is de Soltgehalt, de in de apenen Ozeane dörsnittlich bi 3,5 % liggt. Darvun sünd mehr as 75 % Kaaksolt, un de Rest besteiht ut Lösungen vun 30 verschedene Elementen. De Soltgehalt in de Randseen hangt darvun af, woveel Söötwater ut de Ströme un mit den Regen dartokummt. För dat Klima up de Eer is ok de Warms vun dat Seewater wichtig. Je na de Bredenlaag un de Johrstiet liggt de Tempratur twüschen den Iespunkt in de Poolrebetten un 29 °C in de Tropen. In dat Rode Meer un in den Persischen Golf kann dat Water sogaar bit to 36 °C warm warrn. De Iespunkt liggt wegen den Soltgehalt bi 1,9 °C. De mittlere Seetempratur liggt an de Baberflach bi 17,4 °C un in de Deepde vun de Ozeane bi +3 °C. De Meerbodden hett woll en eenfacheret Relief as de Landbaberflach, aver wi weet noch nich veel darvun. Forschungsscheep sünd darbi, unnerseesche Bargen un Gravens fasttostellen. In all Seen is de Bodden mit Slamm bedeckt, de to’n Deel ut de Strööm inbrocht warrt oder vun de Resten vun dode Deerter un Planten herkummt. Seebewegungen To de Seebewegungen höört neven de Tiden ok de Seeströmungen un de Bulgen. De Strömungen kaamt tostannen dör Winddriften, de ehre Richtung wesselt und socke, de regelmatig in bestimmte Johrstieden ümmer in de glieke Richtung weiht, so as de Monsun un de Passat. De Bulgen, de dör den anholen Wind togangen kaamt, warrt Seegang nöömt. De Seefohrers kennt teihn Stopen vun „spegelglatte See“ bit „swaren Seegang“. Bi Windstärkde 6 (graven Seegang) sünd de Bulgen 200 m lang un 6 m hooch. Minsch un See För de Minschen is de See en Verkehrsruum, de de ganze Eer umspannt, un uterdem Leverant vun weertvulle Nährmiddel (Fisch) un vun Mineralien is (to’n Bispill Solt). In dat internatschonale Recht besteiht de Grundsatt vun de „Freeheit vun de See“, dat heet: kien Överstaat droff Hoheitsrechten över de apene See för sik verlangen. Utnahmen darvun is bloots en smalen Striepen an de Küst. Dar gellt as Hoheitsgrenz för den Anleggerstaat de Dreemielengrenz, dat heet ene Lien in’n Afstand van dree Seemielen (=5,5 km) vun de Waterkant. Blots lütte Buchten sünd utslaten. De Wetenschap vun de See is de „Seekunn“ oder Ozeanografie, de in’n allgemenen vun de Universitäten bedreven warrt. De zentrale seekundliche Forschungsanstalt vun de BRD is dat Düütsche Hydrographische Institut in Hamborg (Bundsamt för Seeschippfohrt un Hydrographie Hamborg/Rostock). Water

168

https://nds.wikipedia.org/wiki/Monarkie

Monarkie

En Monarkie is en Land, wat as Kaiserriek, Königriek, Hartogdom un so wieder regeert warrt. Ok to de Staatsform warrt Monarkie seggt. Dat Woort kümmt vun dat greeksche mono = een un archein = regeern. Heet, dat bloots een regeert. Hüüt sünd de Monarkien aver tomehrst demokraatsch verfaat. Monarkien sünd to'n Bispeel Grootbritannien Belgien Däänmark Sweden Norwegen Luxemborg Spanien Politik Staatsform

169

https://nds.wikipedia.org/wiki/Middel%C3%B6ller

Middelöller

Dat Middelöller is de Tied vun de Ridders, obers ok vun de Hanse. Wi rekent dat Middelöller vun dat Enn vun dat Weströmsche Riek anno 476 bet kort vör 1500, wo Christoph Kolumbus na Amerika fohrn is. Dat Middelöller ward ok rekent vun de Deelen vun dat Römsche Riek in 395 bit to dat Enn vun dat Oströmsche Riek, dat weer 1453 as de Törken Byzanz ünner ehr Kontroll bröcht harrn. Dat Middelöller ward indeelt in freuget Middelöller: ca. 450 - 950 hooget Middelöller: ca. 950 - 1250 laatet Middelöller: ca. 1250 - 1500 Dat hooge un laate Middelöller is togliek ok de Hansetied. Översicht: 476 De germansche Soldatenbaas Odoaker sett den Römschen Kaiser Romulus af. Dat weer dat Enn vun dat weströmsche Riek. Nu fangt dat Middelöller an. Dat ooströömsche Riek blifft ober. 450-500 De Sassen un Angeln seilt över de Noordsee na England un warrt dor to de Angelsassen 530 De Sassen kümmt bit an den Rhien 596 De Angelsassen warrn Christen 718-804 Jümmers wedder Kreeg twüschen de Franken un de Sassen. 800 De Franke Karl mookt sik to'n Kaiser 804 Hamborg warr gründt 831 De hillige Ansgar warr Arzbischop vun Hamborg. 1066 De Normanne Willem de Eroverer seilt na England. In de Slacht vun Hastings mutt sik de Angelsasse Harold slagen geven. 1066 De Slawen verwüst Haithabu. 1076 Adam vun Bremen schrievt över den Norden 1142-1180 Hertog Hinnerk de Leuw regeert de Sassen. Lübeck ward gründt. Bardowieck tweimookt. 1356 Bund van der düdeschen hanse ünner lübsche Leederschap 1361 Kreeg twüschen de Hanse un den dänschen Keunig Waldemar IV. 1370 Freeden vun Stralsund. De Vitalienbröder, de den dänschen Keunig hülpen harrn, fangt dat Seerövern an. 1402 De „Bunte Koh“, een Hamborger Hanseschipp fangt den Seeröver Klaas Störtebeker. He ward op den Grasbrook een Kopp körter mookt. 1494 De russche Zar Iwan II. mookt dat Hansekontor in Nowgorod dicht. Historie

170

https://nds.wikipedia.org/wiki/Mekelnborg-V%C3%B6rpommern

Mekelnborg-Vörpommern

Mekelnborg-Vörpommern oder Mäkelborg-Vörpommern is en düütsch Bundsland in’n Norden. De Hööftstadt is Swerin. Mekelnborg-Vörpommern liggt an de Waterkant vun de Oostsee. Dor leevt up 23.180 km² 1.696.500 Inwahners (30. September 2006). Dat sünd 73 Inwahners/km². De gröttste See is de Müritz, de gröttste Insel sünd Rügen un Usedom. De Naam De Naam vun dat Land kummt vun de twee Delen: Mekelnborg, wat vun dat ole Mikilinburg kummt, woneem al vör 1066 en Bischop seet, de to dat Arzbisdom Hamborg-Bremen tohörig west is, as Adam vun Bremen dat schreven harr. Vörpommern, wat de westlich Deel vun Pommern is. Regeren Regeert warrt Mekelnborg-Vörpommern vun den 17. September 2006 af an vun en grote Koalitschoon ut SPD un CDU. Ministerpräsident is vun den 6. Oktober 2008 af an Erwin Sellering vun de SPD. Sien Vörganger Harald Ringsdörp hät vör de leste Wahl ok al en Root-rode Koalitschoon tohopen mit de PDS anföhrt. Ministerpräsidentin is nu Manuela Schwesig. Spraken In’t Land warrt Plattdüütsch, sünners Mekelnborg-Vörpommersch Platt un Hoochdüütsch snackt. Städer Bad Doberan Griepswoold Güstrow Neebramborg Nieg Strelitz Pasewalk Rostock Stralsund Swerin (Hööftstadt) Warnemünn Wismer Footnoten Weblenken Mekelnborg-Vörpommern

171

https://nds.wikipedia.org/wiki/Noordmakedonien

Noordmakedonien

De Republiek Noordmakedonien is en Republiek, de in’n Süüdoosten vun Europa liggt (Balkan). Se langt blot over en Deel vun de histoorsche Landschop mit den olen Naam Makedonien hen, de ehre annern Deele hüdigendags to Grekenland un to Bulgarien tohören doot. Navers sünd Albanien, Serbien, Bulgarien un Grekenland. Von de Unafhängigkeit 1991 bet 2019 hett sik dat Land Makedonien nöömt. Üm den Naamstried twüschen Grekenland un Makedonien bitoleggen, hett dat Land sien Naam an’n 12. Februar 2019 to Noordmakedonien ännert. Spraken Amtsspraken sünd Makedoonsch un Albaansch. Geographie Noordmakedonien is vun Bargen präägt. De gröttste Stroom is de Wardar, de gröttste See is de Ohridsee. Staat De Verfaten is demokraatsch. Dat „FYROM“, dat faken an de Naam anhangen worrn is, steiht för „Former Yugoslav Republic of Macedonia“. Dat is, wiel dat de greeksche Regeren en Veto inleggt harr, as Makedonien (FYROM) as unafhängig gellen laten warrn schull. Grekenland besitt en Provinz in sien Noorden mit den sülven Naam (Makedonien) un harr Angst vör Besittanspröch vun de nu unafhängig Naver Makedonien. As Kompromiss is dat unafhängig Land Republiek Makedonien (FYROM) mit den Tosatt „FYROM“ in de UNO opnommen worrn. De Kunflikt mit Grekenland is 2019 bileggt worrn, as sik dat Land op Noordmakedonien ümdöfft hett. Historie Kiek to de Geschicht vun dat antike Königriek Makedonien unner Makedonien (Antike). Wenn du wat weten wullt over de Geschicht, wie dat vun dat Enn vun dat Röömsche Riek af an wietergahn is, denn kiek unner Makedonien (Region). Städer Skopje Tetovo Ohrid Weles Land Noordmakedonien

172

https://nds.wikipedia.org/wiki/Malta

Malta

De Republiek Malta is ene Inselstaat in de Middellannsche See twüschen Sizilien un de noordafrikaansche Küst. Fröher weer se en britischen Stüttpunkt (Kroonkolonie) up den Weg vun de westliche na de ööstliche Middellannsche See. Mit good 430.000 Iwahner (2014) up blots 316 km² Flach gellt Malta as de Staat mit de fievthööchste Bevökerungsdicht weltwiet. De Grootdeel vun de Bevölkerung konzentreert sück up de Hööftstadtregion um Valletta, in de sien Ballungsruum rund 394.000 Inwahner leven. Spraken De Malteser sünd en vöritalieensch un araabsch Mischvolk mit maghreb-araabschen Dialekt. Amtsspraak is Malteesch, wat mit Araabsch verwandt is. Geographie Malta tellt mit en Flach vun 316 Quadratkilometern to de Dwargstaaten, is en beten lüttger as de Stadt Bremen un knapp düppelt so groot as Liechtensteen. De Archipel liggt 81 Kilometer süüdlich vun de Küst vun Sizilien, 350 Kilometer nördlich vun de libyschen Habenstadt Al Khums, 150 Kilometer nordöstlich vun Lampedusa un ruchweg 285 Kilometer süüdöstlich vun de tuneesch Halfinsel Cap Bon. Dat is neben Zypern dat eenzige Land vun de Europääsch Union, dat vullstännig süüdlich vun den 37. Breetengrad liggt. De Hööftinsel Malta (malteesch: Malta) is 246 Quadratkilometer groot, nah Süden hen utricht un reckt en Längt vun 28 un en maximale Breedt vun 13 Kilometern. Tüschen hör nordwestlich Enn‘ un de tweet Hööftinsel Gozo (malteesch: Għawdex) erstreckt sück de 4,4 Kilometer wiet Gozokanal, in den de 2,7 Quadratkilometer groot Insel Comino (malteesch: Kemmuna) as ok dat nich bewahnt Felseneiland Cominotto (malteesch: Kemmunett) liggen. Gozo, 67 Quadratkilometer groot, meet in Ost-West-Richt 14,3 Kilometer in de Längt un bit to 7,25 Kilometer in de Breedt. De wiederen – allesamt nich bewahnt – Inseln vun den Staat sünd dat 4,4 Kilometer südlich vun Malta liggen Filfla (malteesch: Filfola) un de Saint Paul’s Islands (malteesch: l-Gżejjer ta’ San Pawl) an dat nördlich Enn‘ vun de St. Paul’s Bay, de 83 Meter vör de Küst liggen un tatsächlich tosommenhangen, deren Verbinnensstück bi ruuch See allerdings överspöölt wurrn kann. In‘ Westen vun Gozo, an de Swaart Lagune dicht bi den Dwejra Point, ragt de 60 Meter hooch Fungus Rock (malteesch: Il-Ġebla tal-Ġeneral) ut dat Meer, en groot Kalksteenfelsen. Manoel Island (malteesch: Il-Gżira Manwel) in‘ Marsamxett Harbour tüschen Valletta un Sliema wuurd meest nich mehr to de Inseln tellt, wiel se över en Damm un en Straat mit dat Fastland verbunnen is. Da charakteristischste geographisch Markmal vun Malta ist de Verscheedenheit sien Küstenliens, wat besünners up de Hööftinsel to sehn is. Sünd de Ost- un de Nordostsiet vun flach Stränden un wiet Buchten as de Marsaxlokk Bay, den Marsamxett Harbour, den Grand Harbour, de Mellieħa Bay un de St. Paul’s Bay präägt, finnen sück in‘ Südwesten un Norden düchtih scharp tekent Küstenafsnitte mit Felsformatschonen un grottenähnlichen Insnitten. Up disse Siet heevt sück Malta bannig schroff ut dat Meer un bild langtrucken Steilküsten, de an de Dingli Cliffs in‘ Ta’ Dmejrek kulmineeren, de mit 253 Metern hööcht Erhebung vun dat Land. Wiedere Karsthöhentüüg finnen sück in‘ Nordwesten mit de Mellieħa Ridge, de Bajda Ridge un de bit to 122 Meter hooch Marfa Ridge. De hööchsten Erhebungen vun Gozos sünd 127 Meter hooch. Wegen de extrem Waterarmoot gifft dat up Malta, Gozo un Comino kien düersam Strööms. Nah stark Nedderslääg in‘ Winter können sück eenige utdröögt Bachbetten tietwies mit Regenwater füllen. Disse meest lütt Rinnsale loopen in eng Felsendälern, den Wieds, tosommen, wo se nicht so gau verdunsten. De längste tietwielige Bachloop is in‘ Wied l-Għasri to finnen, de an de Nordküst vun Gozo in en fjordähnliche Meeresbucht aflöppt. De eenzig gröttere See vun dat Archipel is künstlich anleggt un liggt binnerhalv vun de Ghadira Nature Reserve up de Landengt vör de Marfa Ridge knapp twee Kilometer nordwestlich vun Mellieħa. De is 350 m mal 220 m groot un hett tallriek Binneninseln. Geschichte In't Öllerdoom weer Malta naenanner in’n Besitt vun de Phönizier un Karthager, 218 v. Chr. röömsch, 533 nehm Belisar Malta de Vandalen af, 868 kemen den Araber un 1091 de Normannen. Karl V. geev 1530 de Insel an de Johanniter, 1798 kemen Napoleon un 1802 de Englänner. In'n Tweete Weltkrieg kunnen de Englänner de Insel gegen de Düütschen un Italiener verdefenderen, aver in 2000 Luftangrepen worrn 30.000 Hüüs demoleert, un 1500 Minschen kemen to Dood. Staat Siet 1964 Staat in’t Commonwealth. An 13. Dezember 1974 verklaart sück Malta to’n sülvstännigen Republiek. De Verfaten is demokraatsch. 2004 worr Malta in de EU upnahmen. Städer Valletta, Sliema, St Julian’s, Rabat, Mdina Enkeld Nahwiesen Land Malta

173

https://nds.wikipedia.org/wiki/Moldawien

Moldawien

Moldawien (offiziell up Rumäänsch Republica Moldova) is en Binnenstaat in Südosteuropa. De grenzt in' Westen an Rumänien. In' Norden, Osten und Süden wurrd Moldawien vullstännig vun de Ukraine umslooten, so dat kien direkten Togang to dat stäenwies blots twee Kilometer entfeernt Swaart Meer besteiht. De Republiek wurrd in Düütschland un in Öösterriek Moldau, in de Swiez as Moldova betekent,. In de Langform wurrd se as Republik Moldau bzw. Republik Moldova betekent. De Hööftstadt is Chişinău. In den Staat leven 3.153.731 Inwahner (Stand: 1. Februar 2013) up en Rebeet vun 33.843 km². Spraken Amtsspraak is Moldaawsch, wat dat sülve is as dat Rumäänsche, aver ut politische Grünn ümdööpt worrn is. In Moldawien leevt grote Minnerheiten, wat Russ'sch, Törksch un Ukrainsch snackt. Geographie Moldawien is en landweertschoplich präägt Land mit Wienweertschop. De Region, wo Moldawien (ahn Transnistrien) liggt, heet Bessarabien. Gröttste Strööm sünd de Pruth un de Dnestr. Staat De Verfaten is demokraatsch. De Weertschop hett grote Problemen, so dat Moldawien dat ärmste Land in Europa is. Dat gifft ok Sezessionsbestrevungen vun de russ'sche un de ukrainsche Minnerheit, de de internatschonaal nich anerkannte Republik Transnistrien utropen hebbt. Städer Chişinău Bălţi Tighina Tiraspol Weblenken Regeeren vun Moldawien Moldova-Institut, Leipzig Moldova Reference Database, Södertörns högskolebibliotek, Stockholm Informatschonen to Minnerheiten in Moldawien (engelsch Politisch-ökonoomsch Landkoort 2001 (franzöösch) Privates Informatschoons- un Businessportal to de Republiek Moldau Enkeld Nahwiesen Land Moldawien

174

https://nds.wikipedia.org/wiki/Monaco

Monaco

Monaco is en lüttet Förstendom, wat in’n Süüdwesten vun Europa an de Middellannsche See liggt. Dor leevt up bloß man 1,97 km² 32.796 Inwahners (Juli 2008). Naver is Frankriek, Italien is keen Naver, aver dat liggt ok nich wiet weg. De Hööftstadt is Monaco. Spraken Amtsspraak is Franzöösch. De gröttste anner Moderspraak is Italieensch. Staat De Verfaten is demokraatsch. De Staatsform is en Parlamentaarsche Monarkie. Städer Monaco La Condamine Monte Carlo Historie Monaco is in dat 15. Johrhunnert unafhängig wurrn. Land Monaco

175

https://nds.wikipedia.org/wiki/Montenegro

Montenegro

Montenegro is en lüttje Republiek, wat in’n Süüdoosten vun Europa an’e Adria liggt (Balkan). Navers sünd Kroatien, Bosnien-Herzegowina, Serbien un Albanien. De Hööftstadt is Podgorica. Spraken Amtsspraak is Serbokroatsch, offiziell Serbsch. Geographie Montenegro warrt prägt vun hohe Bargen. Staat De Verfaat is demokratsch. Montenegro un Serbien harrn sik in en Staatenverbund tosamensloten: Serbien un Montenegro. Dat weer de niege Naam för dat olle Jugoslawien. Dat geev denn Bestrevungen, de de Uplösung vun de Staatenverbund Serbien un Montenegro wullen. In’n Mai 2006 hebben de Inwohners vun Montenegro för’n egen Staat afstimmt un sik an’n 3. Juni 2006 vun Serbien trennt. In Mai 2007 is Montenegro as 47. Staat in de Europaraat upnommen wurrn, in Juni 2017 as 29. Staat in de NATO. Städer Podgorica Cetinje Nikšić Berane Tivat Bar (Stadt) Land

176

https://nds.wikipedia.org/wiki/Makedonien

Makedonien

Makedonien (ok Mazedonien) betekent Makedonien, Region in’n Süüdosten vun Europa, verdeelt over en Reeg vun Staten, Makedonien (nu Noordmakedonien), en Deel vun düsse Region, hüdigendags unafhänge Republiek in Europa, de vörmols to Jugoslawien tohöört hett, Makedonien, Deel vun düsse Region, de hüdigendags in’n Norden vun Grekenland liggen deit, Makedonien, de Vörlöper vun allens: en oolt Grootriek in de Antike.

177

https://nds.wikipedia.org/wiki/Moskau

Moskau

Moskau (russ'sch Москва = „Moskwa“) is de Hööftstadt vun Russland. Moskau liggt an’n Moskwa-Stroom. De Stadt weer ok Hööftstadt vun de fröhere Sowjetunion un vun dat vorrevolutschonäre Russland vun’t 15. Johrhunnert bet 1703 wesen. De Regerensseet in de Stadt is de Kreml. De Stadt weer 1147 dat eerste Maal nöömt. In de Johren 1237/1238 wörr Moskau vun de Mongolen innahmen. Denn wörr de Stadt Hööftstadt vun en uonafhängig Förstendom. In’t 15. Johrhunnert möök de Zar Ivan III. se to sien Hööftstadt vun Russland. Bi’n Inmarsch vun Napoleon in’t Johr 1812 harrn de Inwahners Füür in ehr Stadt leggt un sünd weglopen. De Truppen vun Napoleon mööt de Stadt verlaten. Moskau is Anfangspunkt vun de Transsibirische Iesenbahn, de wichtigste Iesenbahnmagistraal vun dat Land över Nischni Nowgorod un Kirow no Wladiwostok. Anner Verkehrsverbinnen löppt no: Sankt Petersborg-Skandinavien Archangelsk Nischni-Nowgorod-Kirow-Nowosibirsk-Wladiwostok/-Ulan Bator-Peking (Transsibirische Iesenbahn) Kasan Samara-Astana-Zentralasien Wolgograd-Kaukasus Rostow Krim Kiew Minsk-Middeleuropa Minsk-Vilnius-Kaliningrad Riga Moskau hett en good System vun Ünnergrundlienen, wat Metro heet. 1935 is mit de Bo anfungen worrn, hüüt sünd dor 11 Lienen mit mehr as 150 Statschonen in Bedrief. Poor vun düsse Statschonen süht ut as Palästen. De Stadt hett 10,5 Millionen Inwahners (2002, 1989 8,9 Millionen), de Grootruum Moskau bi 12 Millionen (1994). Attraktschonen: de „Wolkenkratter“ in Zuckerbäckerstil, to'n Bispeel de Uni Rot Platz GUM Arbat Bolschoi Theater ... De Dagblääd in Moskau sünd: Iswestija Kommersant Komsomolskaja Prawda Krasnaja Swesda Moskowskaja Prawda Moskowski Komsomolets Moscow Times Nesawisimaja Gaseta Parlamentskaja Gaseta Prawda Rossijskaja Gaseta Tribuna Trud Wedomosti Wetschernjaja Moskwa Wremja-MN Wremja Nowosti Oort Russland Hööftstadt Stadt

178

https://nds.wikipedia.org/wiki/Middelamerika

Middelamerika

Mittelamerika is de Deel vun Amerika wat tüssen Noord- un Süüdamerika liggt, un de Karibik. Middelamerika is mehr een kulturellen un politischen Woort. Geografisch höört dat to Noordamerika to. Eerddeel

179

https://nds.wikipedia.org/wiki/Molek%C3%BCl

Molekül

En Molekül is en lütt Deelken, wat ut tomindst twee Atomen besteiht, tomeist aver ut noch mehr. In en Molekül sünd de Atomen dör kovalent Binnen tosamenholln. Dat Molekül is de lüttste Eenheit vun den Stoff, de togrunnen liggt un sien cheemschen un physikaalschen Egenschoppen bestimmt. Warrt de Atomen, de dat Molekül opboot, splitt, denn ist dat nich mehr de glieke cheemsche Stoff. De meisten Molekülen sünd ut Atomen vun verscheden cheemsch Elementen opboot, man dat kann jüst so ok blots Atomen vun een un dat sülve Element bargen (t. B. H2 oder O2). Cheemsch Binnen Molekülen sünd kovalent bunnen. Dat heet, dat sik twee (af un an ok mehr) Elektronen en Energieniveau deelt. Eenfach utdrückt snackt man dorbi vun Elektronenporen. Meist sünd dat Eenfachbinnen twüschen twee Atomens, af un an ok Dubbelbinnen, un sogor Dreefachbinnen gifft dat. Dorbi överlappt nich blots een Elektronenpoor, man twee oder dree. Moleküle sünd tomeist ut Nichtmetallen tosamensett. Af un an speelt aver ok mol en Metall mit. De Atomen in en Molekül sünd keen Ionen, aver liekers gifft dat ok Deelladungen binnen dat Molekül, wenn dat Elektronenpoor vun wegen de Elektronegativität mehr na dat een Atom hentogen warrt as na dat weniger elektronegative. De kovalente Binnen warrt dorüm ok ünnerscheedt in unpolare Binnen un in polare Binnen. Bi de eersten hebbt de Atomen de glieke Elektronegativität – wat an sik blots bi sülve Elementen vörkummt – man ok swack ünnerscheedliche mit en Ünnerscheed in de Elektrononegativität vun bit to 0,4 warrt noch as unpolar bunnen opfaat. Kräft twüschen de Molekülen Unafhangig vun de Atombinnen, de dat Molekül tohopenhollt, wirkt ok Kräft twüschen de Molekülen vun en cheemschen Stoff. Disse intermolekularen (twüschen de Molekülen wirkenden) Kräft bestimmt de Egenschoppen, de en Stoff hett, so as den Kaakpunkt un den Smöltpunkt oder ok, wo goot sik en Stoff mit en annern vermischen lett oder to lösen geiht. In de Reeg vun de afnehmen Stärk sünd dat: Waterstoffbrüchenbinnen Dipool-Dipool-Kräft van-der-Wals-Kräft Dorstellen vun Molekülen Molekülen sünd so bannig lütt, dat se mit dat Oog nich to sehn sünd. Üm jemehrn Opbo to beschrieven, gifft dat verscheden Oorden vunt Dorstellen. Wenn en dat rüümlich maken will, warrt de Atomen in dat Molekül normalerwies as Kugeln dorstellt. Faken warrt för so en Dorstellen en Kalottenmodell bruukt, wat de rüümliche Anorden un de Binnen verkloren schall. För eenfacke Verbinnen mit wenig Atomen, reckt de Summenformel, de blots angifft, woveel Atomen vun welk Element in en Molekül sitt, as to’n Bispeel bi Water (H2O) oder bi Ammoniak (NH3). Ut de Summenformel kann een aver nich foorts aflesen, woans de Atomen bunnen sünd. Wenn de Molekülen, as to’n Bispeel in de orgaanschen Chemie, komplizeerter sünd, is de Summenformel nich mehr noog, üm to weten, woans dat Molekül utsütt. Dor kann dat neemlich wesen, dat de glieke Tall von Atomen op verscheden Oorden tosamen verbunnen sünd. Dorto warrt denn Isomeren seggt. Utenanner hollen kann man de mit de Strukturformel, de wat mehr över de Binnen wiest. In enkelte Fäll reckt aver ok de Strukturformel nich mehr ut, üm den Stoff nipp un nau to beschrieven, t. B. bi Molekülen, de in jemehrn Opbo as’n Spegelbild sünd (Enantiomeren). Üm ok solke Fäll uteneenhollen to künnen, warrt sünnere Dorstellen bruukt, as de Fischer- oder de Haworth-Projekschoon. En noch gröttere Rull speelt de rüümliche Opbo bi hoochkomplexe Strukturen, as se in de Biologie oder in de Medizin ünnersocht warrt, as bi de Proteinen. Hoochkomplexe Molekülen künnt ut mehrere Hunnert Atomen opboot wesen. Üm jem dortostellen, warrt versöcht Kalottenmodellen oder annere Formen vun rüümliche Dorstellen to maken, de infarvt warrt, dat de rüümliche Struktur beter rutkummt. En Bispeel för en hoochkomplizeert Molekül is de Bloodfarvstoff Hämoglobin. Hier warrt denn verscheden Even vun de Struktur ünnerscheedt: De Primärstruktur warrt bi Proteien t. B. dör de Affolg vun de Aminosüren fastleggt, wiel de Sekundärstruktur de rüümliche Struktur as’n Helix oder’n Faltblatt weddergifft. De Tertiärstruktur beschrifft, wat sik dat to en Kugel oder Fasern usw. opfalten deit, un de Quartärstruktur geiht noch en Even höger. Kiek ok cheemsch Binnen Ionenbinnen Molekularphysik Chemie Physik

180

https://nds.wikipedia.org/wiki/Masse%20%28Physik%29

Masse (Physik)

De Masse is in de Physik en Eegenschap vun de Materie. De Maateenheit in Kilogramm. Dorbi warrt unnerscheeden tussen drooge und swoore Masse. De swoore Masse hangt med de swoore Wesselwarken (Gravitatschoon) tosammen wieldes de drooge Masse med de Droogheit van de Materie tosammen hangt. De Unnerscheed makt dat de drooge Masse sik ook ahn Gravitatschoon dörslannt. De drooge Masse schuvt de Versnellen up, wenn een Kraft op disse angriept. In de Physik warrt disse Droogheit as Droogheitmoment hinstellt, dat ook van de Massevertelen avhangt. Dartegen gevt dat de swoore Masse. Tussen twee swoore Massen gellt de Gesett vun Newton. Na dat de Versnellen tussen beeden is proportschonal to ehre swoore Massen un umkehrt proportschonal to de Affstandsquadrat. Vörstellung vun swoore un drooge Masse De Froog is nu, wenn Weerte vun de beeden Massen sik unnerschiedt. Einstein hett makt een Vörslag sik een Fohrstohl to vörstellen. Darin is een Gewicht fast makt över twee Feddern med de Bööm un med de Bodden. Wenn de Fohrstohl sik in gravitatschonfrie Ruum in'n Gangen na baben sett, de Gewicht warrt utlenkt na ünnen. Man wenn de Fohrstohl is in Ruh un in Ruum med Gravitatschoon, de Gewicht warrt wedder utlenkt na ünnen. De Experimentator binnen de Fohrstohl kann nu niet beede Saken unnerscheeden, wenn de Versnellen vun de Fohrstohl hebbt de lieke Weert as de Swoorversnellen. Physik

181

https://nds.wikipedia.org/wiki/Metall

Metall

En Metall is en Stoff, de speegelig is un dör den du elektrischen Strom schicken kanns. De Metallen nehmt den gröttsten Deel vun dat Periodensystem in. Metalle sünd to'n Bispeel: Iesen Gold. Sülver Natrium Aluminium. Metallen hebbt de Lüüd siet dat Enn vun de Steentied bruukt. Toeerst dat Kopper. Denn hebbt se Kopper un Tinn tosomensmolten un harrn den Bronze. Darna is de Bronzetiet naamt. Un denn, sowat bi 500 v. Chr. harrn de Minschen klorkreegen, wo se an dat Iesen komen kunnt harrn. Denn fung de Iesentiet an. Chemisch Stoff Chemie

182

https://nds.wikipedia.org/wiki/Melk

Melk

De Melk is een witt Mengels (Emulsion) ut Fett, Water un annere Stoffen, de de Modder vun een Söögdeer to ehr lütte Briegen gifft, to’n Bispeel de Kauh to ehr Kalf. De Minschen hoolt sick de Melk vun dat Veehtüch, besünners vun de Kauh (Rindveeh) de Zeeg dat Schaap To de Melk von’n Minsch sülvs warrt Tittmelk seggt. Melk hett 87 Perzent Water 3,7 Perzent Fett 3,5 Perzent Protein Melkzucker (Laktose) Calcium Vitamine un noch veel anner gode Saken. Ut Melk mookt de Minsch to’n Bispeel Kees Dickmelk Joghurt Quark Slagsahne Waddik Botter Drinken

183

https://nds.wikipedia.org/wiki/Memel%20%28Stroom%29

Memel (Stroom)

De Memel (Russ’sch Neman, Wittruss’sch Njoman, Litausch Nemunas) is en Stroom in Wittrussland, Litauen un Russland (Kaliningrader Oblast). Bi Tilsit münnt de Memel in dat Kurisch Haff, wat to de Oostsee behöört. In de 1. Stroof vun dat Düütschlandleed, wat de Natschonalhymne vun Düütschland is, warrt vun Düütschland von der Maas bis an die Memel, von der Etsch bis an den Belt sungen, dat sünd de histoorschen Grenzen vun dat Rebeet wesen, woneem Düütsche leven deen. Hüüt sünd de Düütschen ut disse Gegend verdreven, wat mit en Grund is, dat dat Leed nich mehr ganz sungen warrt. Stroom Wittrussland Litauen Russland

184

https://nds.wikipedia.org/wiki/Madrid

Madrid

Madrid is siet 1561 de Hööftstadt van Spanien un hett vandagen 3,2 Millionen Inwahners un liggt in de Metropolregion Madrid. De Stadt is dat politische un kulturelle Hart van dat Land un togliek de wichtigste Hannels- un Verkehrsmiddelpunkt. Se liggt 662 m över NN an den lütten Fluss Manzanares un is de Seet van de spaanschen Regeerämter un de groten Banken. Madrid hett fief Universitäten un darto noch Hoochscholen un Akademien. Dat Hart van de Stadt is de Puerta del Sol. Dat Prado-Museum mit siene rieke Biller- un Skulpturen-Sammlung is de kulturelle Middelpunkt. Besunners weertvull unner de 3000 Biller sünd de Warken van den spaanschen Maler Velasquez (1599-1660). Dicht bi dat Prado-Museum liggt de parque de Retiro, de bekanntste un gröttste Parkanlaag van de Stadt. Dat Klima in de Stadt is ruuch in de Hööchde van 662 m över NN tomidden van de boomlose, dröge un evene Landschap. De lange Sommer is heet un stövig, de Winter is koolt un stöörmsch. Madrid is ene junge Metropol. In dat 9. Johrhunnert boon de Mauren an de Steed, wo vandagen de Königspalast steiht, ene Borg up. De Anlaag wurr Magerid nöömt un af 939 Madschricht. 1038 wurr Madrid kastielsch. As König Felipe II. 1588 siene Residenz in Toledo upgeev un na Madrid umtoog, fund de Upstieg van de Stadt an. 1606 wurr se offiziell spaansche Hööftstadt. In den spaanschen Börgerkrieg van 1936 bit 1939 weer Madrid bit tolest republikaansch un leed groten Schaden dör düütsche un italiensche Bombenangrepen. Van 1939 bi 1975 harr Franzisco Franco sienen Sitt in de Stadt. Na sienen Doot wurr Juan Carlos I. König van Spanien. He sett sik för de Demokratisierung in. Mit siene Familie wahnt he buterhalf van de Stadt in en lütt Slott. 1992 weer Madrid „Kulturhööfstadt vun Europa“. 2004 kemen bi enen Terroranslag up veer vull besette Iesenbahntöög 190 Minschen to Doot. Oort Spanien Region in Europa Autonom Gemeenschap Madrid Metropolregion Madrid Hööftstadt Stadt

186

https://nds.wikipedia.org/wiki/Mars%20%28Planet%29

Mars (Planet)

De Mars (Symbol: ) is de veerte Planet vun dat Sünnsystem. He liggt twüschen Eer un Jupiter. Sien Naam is de latiensch Naam vun den olen greekschen Gott Ares, wat de Kreegsgott weer, vun wegen de roote Farv. Daten Dörmeter (Äquater): 6794 km Mass 6,4185 × 1023 kg Sworversnellen: 3,71 m/s² (0,379 mol de vun de Eer, dat is rund de drütte Deel) Dagläng: 24 St. 37 Min. 22 Sek. Johrläng: 686,98 Dag Temperatur: ca. 180 K bet 260 K (-90 bet -10 °C) Druck vun de Atmosphäre: 6,36 mbar Maanden: De Mars hett twee lütje Maanden, Phobos un Deimos Opbo De Mars hett an sien Böverflach nich so veel Water, dat dat Meere oder Seen gifft. An de Böverflach vun’n Mars is dat ok to koolt un de Druck is to leeg, dat Water fletig weern kunn. Hüüt besteiht de Böverflach tomeist ut Wüsten. Unner de Sand is viellicht doch noch Water in Form van Ies. Deeper unner de Böverflach, wo’t warmer is un ok en högeren Druck is, is dat Water vellicht ok fletig. De Nörnen van’t Mars is meest flach un in’t Süden sünd Bargen. An den Noordpool un den Süüdpool gifft dat witte Polkappens, de ut froren Water un Kohlenstoffdioxid-Ies bestahn un hör Grött in de Johrstieden verännern. De Asse vun den Mars is schraag to de Ebene vun de Ekliptik. Düttwegen hett de Mars ook Johrstieden as de Eer. In't Vörjohr gifft dat grote Orkanen mit Stööv. Vulkane gifft dat ook, de gröttste is de Olympus Mons, de 26,4 km hoog is un een Dörmeter vun 600 km hett. De Olympus Mons is de hoogste Barg van’t Sünnsystem. Anner hoog Bargen sünd de dree Tharsis Montes Arsia Mons, Ascraeus Mons un Pavonis Mons, de hoger as tein Kilometers sünd. Ook deepe Gravens gifft dat, de Canyons. De gröttste is dat Valles Marineris, wat 4000 km lang un 4 km deep is. Utforschen De Mars weer al in de Antike bekannt. Tycho Brahe (1546-1601) hett denn de Positonen vun den Mars nipp un nau utmeten un Johannes Kepler (1577-1630) kunn denn de Bahn bereken un hett dormit siene Planetengesetze rutfunnen. Christiaan Huygens (1629-1695) harr denn dat düstere Gebeet Syrtis Major opfunnen un dormit de Dagläng op 24,5 Stünnen berekent. Wilhelm Herschel (1738-1822) harr denn 1784 dat Ies an de Pole beschreven un Wilhelm Beer harr 1830 de erste Koort vun den Mars tekent. Vun 1960 an hebbt de Minschen denn mit Raketen Sondens na de hen Mars schaten. Dat hett faken nich henhaut vun wegen dat de Reis bannig lang is. Man de, de dörkemen, harrn denn dat Weten över den Mars bannig vergröttert. De erst spoodrieke Landung up de Mars hett an’t 21. Juli 1976 (söben Johr na de eerst bemannt Mondlandung) mit de Sond Viking-1 van’t NASA klappt. Siet Wiehnachten 2003 warrt de Mars van de europäisch Sond Mars-Express beobachtet, de all een heelen Bült Billers to’t Eer schickt hett. Maanden De Mars hett twee lütte Maanden, de Phobos un Deimos (greeksch: Furcht un Schrecken) nöömt warrt. De beiden sünd 1877 vun den US-amerikaanschen Astronom Asaph Hall opdeckt worrn. De Naams kommt ut de Ilias, wo Phobos und Deimos den Wogen von jümmern Vadder, den Gott von den Krieg, Ares trecken doot. Beide sünd man Felsbrockens, vun de man glöövt, dat se mol Asteroiden wesen sünd, de vun’n Mars infungen weern. Över Phobos un Deimos hett man al vör dat Opdecken mehrmols schreven, so t. B. hett Voltaire 1750 in sien Geschicht Micromégas von twee Marsmaanden vertellt, wie vörher all Jonathan Swift, wovun Voltaire dat villicht övernommen hett. Swift schreev neemlich al 1721 in Gullivers Reisen von sowat. Dat warrt vermoot, dat Swift höört harr, dat Johannes Kepler en Anagramm von Galileo Galilei in’n verkierten Hals kregen har. Dormit wull Galilei em von de Venusphaasen vertellen, aver Kepler harr dat toeerst verkehrt opfaat. Planet !

187

https://nds.wikipedia.org/wiki/Mineralogie

Mineralogie

De Mineralogie is de Wetenschop vun de Mineralen. Se hannelt vun de Kristallens un ut watvun Mineralen se opboot sünd.

188

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nedderlannen%20%28Europa%29

Nedderlannen (Europa)

De Nedderlannen sünd en parlamentaarsche Monarkie un Deel vun dat Königriek vun de Nedderlannen. Anners höört dor noch Aruba un de Nedderlannschen Antillen as sülvstännige Länner mit to. Se liggt in dat nöördlich Europa an de Noordsee. Dat Land is to’n gröttsten Deel relativ flach. Bi en Veerdel vun dat Land an de Waterkant liggt ünnerhalv vun den Seespegel. In den Süüdoosten is dat Land höger, de höögste Fleck is de Vaalserberg mit 321 m. Navers sünd Belgien un Düütschland. Tosommen mit Belgien un Luxemborg billen de Nedderlannen de Benelux-Staaten. De Hööftstadt vun dat Land is Amsterdam. De Regeren sitt in Den Haag. To de Nedderlannen hörrt ok noch de dree Karibikinseln Bonaire, Sint Eustatius un Saba. De Nedderlannen sünd indeelt in Provinzen. Land un Inwahner Landsnaam De offiziell un ok in de Ümgangsspraak begäng nedderlannsch Naam vun dat Land is Nederland (Singular), wiels dat in de düütsch Spraak Niederlande (Plural) heet un ümgangsspraaklich tomeest Holland nömmt wurrd. De Naam Holland betreckt sück eegentlich aber blots up den noordwestlichen Deel vun dat Land, up de fröhere Provinz Holland as bedüüdenst Provinz vun de Republiek vun de Vereenigte Nedderlannen. Siet Midden vun dat 19. Johrhunnert is disse Provinz updeelt in de twee Provinzen Nordholland (Hööftstadt Haarlem) un Süüholland (Hööftstadt Den Haag). In’t Nedderlännsch bruukt man den Utdruck Holland in eerste Lien för disse twee Provinzen. Ansonsten is Holland ehder en ironisch Sülvstbeteken. Ok bi’t Football luut de Sülvstbeteken Holland, to’n Bispeel in den Slachtroop Hup Holland Hup. Buterhalv vun de Nedderlannen wurrd de Inwahners tomeest as „Holländer“ betekent un ok de nedderlannsch Tourismusindustrie un anner Wertschap vermarkten dat Land dörgahns as Holland (sowohl in’t Engelsch as ok in’t Düütsch). Nedderlänner, de nich ut de Region Holland stammen, hebbt tomeest en gewisse Afneegen tegenöver de Beteken Holland för de Nedderlannen un Holländer för de Nedderlänner. De Landsnaam „Niederlande“ (in düütsch un in’ Plural) ergifft sück ut de Historie. De Nedderlannen weern lang Tiet en Deel vun dat Herrschapsrebeet vun dat Fürstenhuus Habsburg, dat sowohl an’ Böver- as ok an’ Nedderrhien Herrschapsrebeden harr. Eerstere hebbt se „die oberen Rheinlande“ (Sundgo, Breisgo, Vörderöösterriek), Letztere „die niederen Rheinlande“ (Holland, Flannern, Seeland usw.) nömmt. In de Loop vun de Tiet sünd de Stroombeteken wegfallen, sünners ok dorum, wiel de Habsburger hör böverrhienschen Rebeden verleesen deen un so bleev blots noch de Beteken „Niederlande”, wiels dat sietdem spraaklich kien Böverlande (mehr) gifft. In’ Nedderlannsch seggt man to de historsch Regionen ok de Lage Landen, also de deep oder leeg liggend Länner, wiels dat in de Nedderlannen kien Bargen un blots wenig Hööchsten gifft. De noordnedderlännschen Provinzen vun de Utrechter Union (Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderland, Oaveriessel, Grunneng, un Freesland) hebbt sück an’ 26. Juli 1581 unafhängig vun’ Landsherrn Philipp II. von Spanien verklort. In de Verdrääg vun den Westfäälschen Freeden 1648 wurr de Unafhängigkeit vun dat Hillig Röömsch Riek proklameert, dat Rebeet weer etwa dat latere Nedderlannen. De süüdlich Deel vun dat Rebeet, inslooten Flannern, verbleev bi dat Riek; later is dorut denn de Staat Belgien entstahn. Dormals hett man vun de nöördlich un süüdlich Nedderlannen snackt. De Wiener Kongress hett denn för en körten Tiet noch mal den Noorden un den Süüden as unafhängigen Staat Koninkrijk der Nederlanden vereenigt. Aber all 1830 hebbt sück de süüdlich Nedderlannen ünner de Beteken Belgien för unafhängig verklort (Belgica is de Naam vun en old röömsch Provinz un in de Renaissance wurr de Utdruck as latiensch Naam vun de Nedderlannen bruukt, ok för den Noorden.) De engelsch Beteken „Dutch” is ut middelnedderlannschen Formen as duutsc entstahn. De middernedderlannsch Formen duutsc un dietsc hebbt de in’t Volk spraken westgermaanschen Mundoorten betekent un hebbt as Afgrenzen vun disse Mundoorten tegenöver dat Latiensch – de Spraak vun Verwalten, Wetenschap un Kark – deent. De Formen Dutch un duutsc entspreken den standarddüütsch Woort deutsch. Batavia is de fröhere latiensch Naam för de hüüdigen Nedderlannen un betreckt sück up de bi dat Rhiendelta siedelnd germaansch Stamm vun de Bataver. De Niederlänner sülvst hebbt de hüüdig Hööftstadt vun Indonesien, Djakarta, to hör Kolonialtiet toeerst ok Batavia nömmt. Geographie De gröttste Deel vun dat Land is Masch. In'n Oosten gifft dat ok Geest. Ungefähr de Hälft vun dat Land liggt weniger as een Meter över, rund een Veertel ünnerhalv vun den Meeresspegel (meeten bi Amsterdam). De flach Rebeden wurrd in de Regel dör Dieken vör Stormflooten schuult, de all tosommen en Längt vun etwa 3.000 km hebbt. De hööchste Punkt vun de Nedderlannen is mit 877 Meter de Mount Scenery up de Karibikinsel Saba. De hööchste Punkt vun dat Fastland, de Vaalserberg in’ butersten Süüden, in de Provinz Limburg, in dat Dreelännereck to Düütschland un Belgien, befind sück 322,50 m över den Amsterdamer Pegel. Deelen vun de Nedderlannen, as to’n Bispeel meest de gesamte Provinz Flevoland, wurrn dör Landgewinnen vun dat Meer afwunnen. Se wurrd as Polder (in’t Düütsch as Koog) betekent. Ruch weg een Fievtel vun de Landsflach is mit Water bedeckt, worvan dat IJsselmeer den gröttsten Deel utmakt; en ehmalg Buch vun de Noordsee mit Naam Zuiderzee, de 1932 dör en 29 km langen Afslussdiek inpoldert wurr. De wichtigst Strööms vun de Nedderlannen (dor de grote rivieren nömmt) sünd Rhien, Maas un Schelde. Se deelen dat Land in en Norden un en Süüden un finnen sück weer in dat mehr oder minner tosommenhangend Rhien-Maas-Delta, de gröttste un zentraal Landschap vun den Staat. De Rhienstroom vertwiegt sück eerstmals ganz dicht bi de Grenz to Noordrhien-Westfalen. De Naam „Rhien“ geiht in’t Delta bemarkenswerterwies up weniger wichtig Deltaarms över. De Hööftstroom vun dat Rhiensystem heet in dat Delta anfangs Waal, later Merwede, denn Noord, un toletzt Nee Maas (!). Anner groot Deltaströöms sünd Nederrijn, Lek un Issel. De Maas münn fröher bi Gorinchem in de Waal, siet 1904 is se aber upgrund vun künstlich Verleggen vun de Maasmünn mit dat Rhiensystem eegentlich nich mehr verbunnen un floot över Bergse Maas un Amer in de ehmalge Meeresbucht Hollands Diep („Hollannsch Deep“). Vun de Schelde liggt blots ehr Münnsberiek nöördlich vun dat belgisch Antwerpen in den Nedderlannen. De Hööftwindricht is Süüdwest, dorut resulteeren en gemäßigt maritim Klima mit köhl Sömmern un mild Winters. Sünners in’ Westen vun dat Land, an de Noordseeküst, is dat Klima starker atlantisch präägt (mild Winter, köhl Sömmer). Nah Oosten hen nimmt de atlantisch Infloot licht af, so dat man dicht vun de düütsch Grenz all ehder vun subatlantisch Klima snacken kann mit wat koller Winter (mild bit mäßig-kolt) un licht warmer Sömmer. Bevölkerung un Spraak De Nedderlannen hörrn mit etwa 400 Inwahner pro Quadratkilometer Landflach to de an’ dichtesten besiedelt Flachenstaaten vun de Welt (to’n Vergliek: Weltwiet Dörsnitt  48, Irland 60, Düütschland 231, Noordrhien-Westfalen 528, Namibia 2,4). In’ Januar 2009 harrn de Nedderlannen 16.493.156 Inwahner, dorvan wahn ungefähr de Hälft in de Randstad, de dicht besiedelt Westen vun dat Land. De Amtsspraak is Nedderlannsch, wat ut dat Nedderfranksch entstahn is, wat to de nedderdüütschen Spraken hörrt. In de Provinz Freesland is todem dat eng verwandte Freesch Verwaltensspraak. In de süüdwestlich Hälft vun dat Land wurrd nedderfränkisch Mundoorten spraken. De Oortsdiialekte vun den Süüdoosten hörrn to dat Ripuaarsche un in Noordoosten to dat Neddersassche. Nedderfränkische, ripuaarsche un neddersassche wurrd in’ t Dialektkontinuum staatsövergriepend ok in Düütschland snackt, nedderfränkisch un ripuaarsch Dialekte ok in Belgien. In de Rieksdeelen in Översee (in de Karibik) is Nedderlannsch Amtsspraak, neben entweder Papiamento oder Engelsch. En Aftwieg vun dat Nedderlannsch, de intüschen en eegen Standardspraak dorstellt, is dat Afrikaans in Süüdafrika. Nah den Statistik sünd nedderlannsch Mannlüüd un Fruen de körperlich gröttsten Minschen up de Eer. Se sünd in’ Dörsnitt 1,83 m (Mannlüüd) un 1,72 m (Fruen) groot. De dörsnittlich Levensverwachten bedroog in 2005 för Mannlüüd 77 Johr un för de Fruen 82 Johr. In den Nedderlannen leven tüschen 6.000 un 10.000 Sinti un Roma, as ok etwa 30.000 so nömmt woonwagenbewoners. Se wurrd afschätzig ok kampers nömmt, se sülvst nömmt sück lever reizigers. Se leevt oortsfast up Standplatzen in statschonären Caravans. Völ öövt ambulante Erwerbstätigkeiten ut. Ganz överwegend gaht se up verarmt nedderlannsch Buern, Landarbeiter un Törfsteker vun dat 18. un 19. Johrhunnert torüch. De Tall is siet dat Enn’ vun den Tweeten Weltkrieg in Tosommenhang mit Arbeitsmigratschoon un Wahnkösten dör dat Totrecken ut de Merheitsbevölkerung stark anwussen. De gruppenintern Spraak Bargoens is en nedderlannsch baseert Sonnerspraak, vergliekbor mit dat düütsch Rotwelsch oder Jenisch. In de Nedderlannen sünd Minschen ut de ganz Welt inwannert. Afsehn vun völ Totrucken ut de Nahberstaaten (ünner annern ut Düütschland, Belgien un England) leevt hüüd völ Minschen ut anner Eerdeelen hier, as to’n Bispeel ut Marokko un Törkie, ut de ehmalg Kroonkolonien Indonesien, Suriname un ut de Karibik. De Bevölkerung in den Nedderlannen vun utlännsch Herkunft (2007): Religion De traditschonell gröttste Bevölkerungsgrupp weer de vun de Protestanten. Intüschen sünd se aber tallenmäßig vun de Konfessionslosen un den Katholiken överdrapen wurrn. De Protestanten sünd in den Nedderlannen överwiegend Calvinisten, nah den vör allen in Genf warkend franzööschen Reformator in dat 16. Johrhunnert, Jean Calvin. De Nedderdüütsch-Reformeert Kark (Nederduits Gereformeerde Kerk), de 1571 in Emden grünnd wurr, gellt as „Oorkark“ vun dat Reformeertendom in de Nedderlannen. Hüüd is de Calvinismus institutschonell mit de Lutheraners in de Protestantse Kerk in Nederland vereenigt (Uneerte Kark). In dat 19. Johrhunnert harrn sück twee verscheeden calvinistisch Richten in den Nedderlannen rutbildt, de gemäßigteren un vun de Antall her starkeren hervormden un de streng-glöövig gereformeerden. Beid Wöör bedüüden „reformeert“ un wurrn oorsprünglich ünnerscheedslos bruukt. In Düütsch un Plattdüütsch kann man de Ünnerscheeden nich verkloren, vun dorher leest man för de gereformeerden af un to „oldreformeert“ (ofschons dat organisatorisch sehn de jüngere Richt is, en Afspalten vun de Nederlands hervormde kerk) oder „streng-reformeert“ bzw. „streng-calvinistisch“. Siet en Neeorganisatschoon van 2004 gifft dat de Protestantse Kerk in Nederland, de theoretisch beid Richten vereenigt. Eenig besünner Streng-Glöövend sünd allerdings eegenstännig bleven, as de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt (de tweetgröttste protestantisch Karkenvereenigung). Vun de Antall vun de Liddmaaten vun de Karken her is de wichtigst Religion dat Christentum: mit Katholizismus (27,0 %) un Protestantismus (16,6 %), dorvan 11,9 % in de gröttst Protestantisch Kark – PKN. Insgesamt weern Enn’ 2005 en beten weniger as 44 % vun de Nedderlannsch Lüüd Liddmaat vun en christlich Kark. 5,7 % der Bevölkerung hörrn den Islam an, etwa 1,3 % weern Hindus un ebenfalls etwa 1 % weern Buddhisten. 48,4 % oder meest de Hälft vun der Nedderlannsch hebbt sück kien Religionsgemeenschap togehörig föhlt (Stand: 31. Dezember 2005). In de Johren 2006, 2007 un 2008 hebbt de beid gröttsten Karken (as ok in Düütschland) wiederhen Liddmaaten verloren un hebbt (Stand 31. Dezember 2008) luut letzt eegen Angaven (KASKI Daten) de folgenden Liddmaattallen: Kathoolsch Kark: 4,267 Million Liddmaaten, 25,9 % vun de Bevölkerung Protestantsch Kark (Protestantse Kerk in Nederland, PKN): 1,847 Million Liddmaaten, 11,3 % vun de Bevölkerung. Anner christlich Karken sünd düütlich lüttger. Se hebbt jeweils weniger as een Perzent vun de Gesamtbevölkerung as Liddmaaten. To disse hörrt verscheeden reformeert Freekarken as de Gereformeerde Kerken in Nederland as ok Baptisten un Mennoniten (Doopsgezinde). In de Reformatschoonstiet weern de Nedderlannen en vun de Zentren vun de Döperbewegen (kiek Menno Simons). Wiederhen gifft dat de in dat 18. Johrhunnert entstahn Old-Kathoolsch Kark vun de Nedderlannen mit den Sitt vun den Arzbischop in Utrecht, vun de de nah dat Eerst Vatikaansch Konzil entstaahn Oldkathoolsch Karken afstammen. Anner religiöös Minnerheiten sünd Moslems, Jöden, Hindus (vör allen ut Suriname) un Buddhisten. Luut Nedderlannsch Zentraalamt för Statistik (CBS) is de Antall vun de Katholiken un Protestanten, de sück up en Umfraag grünnen (en beten weniger as 10.000 Lüüd öller as 12 Johr), jeweils höhger – de Ünnerscheed is deelwies to verkloren, dat de Jöögs weniger faken döfft sünd as de Utwussen Deelnehmers vun de Umfraag: 27 % Katholizismus 17 % Protestantismus (hervormd, gereformeerd un luthersch) 10 % anner Religionen (5 % Islam, 1 % Hinduismus, wiederhen Buddhismus, Jödendom un wieder christlich Karken) 44 % ahn Konfession De Norden un de Westen vun dat Land weern traditschonell protestantsch, wiels in’ Süüden un Oosten de Katholiken de Bevölkerungsmehrheit stellt hebbt un deelwies noch stellen. In de Midden vun dat Land gifft dat en so nömmt Bijbelbelt („Bibelgördel“) mit en höhger Andeel vun de gereformeerden. Noch immer stellen Katholiken de Mehrheit vun de Bevölkerung in de meest Rebeden süüdlich vun dissen Bibelgördel dor (>to’n Bispeel 70 % in Limburg). Nördlich un westlich vun dissen Gördel sünd de Lüüd ahn Konfession düütlich in de Mehrheit. En Karkenstüer wurrd in den Nedderlannen nich intrucken. De Königin is hervormd. Wegen de synodalen Organisatschon vun calvinistisch Karken hett dat Könisghuus aber formell kien führend Stellung in de Nederlands hervormde kerk inne harrt, de mit de vun lutherschen Landsherrn in Düütschland oder Skandinavien to verglieken weer. Verkehrswesen De Nedderlannen hebbt en good utbaut Straatennett mit en Gesamtlängt vun 116.500 Kilometer. Da Schienennett hett en Gesamtlängt vun 2808 Kilometer un is dat an’ dichtesten befohren Schienennett in Europa. Dat wichtigst Verkehrsünnernehmen is de nedderlannsch Iesenbahnsellschop Nederlandse Spoorwegen, kört NS. Vun den gesamten Transport vun de Nedderlannen wurrd 44 % per Straat un 30,5 % över Schienen verfracht. De Strööm Rhien, Maas un Schelde, de ut dat europäisch Utland dör de Nedderlannen in de Noordsee flooten, hebbt de Nedderlannen to en Knüttpunkt vun de europäisch Binnenschippfohrt makt. De Haben vun Rotterdam weer över Johrteinten de gröttste Haben vun de Welt. Disse Positschoon hett he aber 2004 an den Haben vun Shanghai verloren. De Rotterdamer Hafen blifft aber wiederhen de gröttste Haben vun Europa. Wiedere wichtig Habenstäder binnerhalv vun de Nedderlannen sünd Amsterdam, Eemshaven, Vlissingen/Terneuzen. De Nedderlannen hebbt twee wichtig, internatschonaal Flooghabens: Schiphol un de Flooghaben Rotterdam-Den Haag. Schiphol is aber de gröttste Flooghaben in den Nedderlannen un speelt ok en wichtig internatschaal Rull. He tellt to de gröttst Flooghabens in Europa un is, wat de Tall vun de Passagieren bedrapt, de 13. gröttst Flooghaben weltwiet. All Straatenbahnen in den Nedderlannen, etwa in Den Haag oder Rotterdam, brukken de Normaalspoor. Städisch Bussen dröfft offiziell den Gleiskörper mit straatenähnlichem Belag mitbruuken, um nich in den Verkehr sticken to blieven. De Nedderlänner bruukt meest immer Brüggen vun den Typ Hollännerbrügg mit hör hooch uphangt Gegengewicht. Aber dat gifft ok noch eenig Schuuvbrüggen, Dreihbrüggen un Heevbrüggen sünners as Kanal- un Gracht-Querungen. In den Nedderlannen is dat Fohrrad (fiets) wiet verbreedt. För de Radfohrers giift dat meest eegen Verkehrsstriepen oder en gesondert Radweegnett. Mit dörsnittlich 43 Verkehrsdooden pro Million Inwahner in’t Johr is de Verkehr in den Nedderlannen de sekerste in’ ganzen EU-Ruum. Historie Middelöller Nah dat Updeelen vun dat Frankenriek hebbt de nedderen Lannen to dat oostfränkisch Königriek (Regnum Teutonicae) un dornah to dat Hillig Röömsch Riek hörrt. Ünner Kaiser Karl V., de togliek spaansch König weer, weer dat Land in söbenteihn Provinzen updeelt un hett ok Belgien (mit Utnahm vun dat Fürstbisdom Lüttich) un Deelen vun Noordfrankriek un Westdüütschland umfaat. An’ 15./16. Juli 1572 keemen Repräsentanten vun de meest Städer vun de Grafschap Holland in Dordrecht (in dat Huus „Het Hof“) tosommen un hebbt hör Unafhängigkeit vun Spanien beslooten. Se hebbt Wilhelm vun Oranien to ehrn Führer makt. Nah nee’ere historsch Forschen gellt disse Dordrechter Ständeversammlung as en wesentlich Kienzell vun verfaatenstextlich un politisch wirksamen Grundrechten in de Neetiet. Nah de Utrechter Union van’ 23. Januar 1579, de endgültig Unafhängigkeitsverkloren van’ 26. Juli 1581 un den Achtzigjohrigen Krieg tegen de spaansch Habsburger wurr de formell Unafhängigkeit vun Spanien in’ Freeden vun Mönster as Deel vun den Westfälschen Freeden an’ 15. Mai 1648 beseegelt, de, to glieker Tiet mit de Swiez, to de Trennung vun dat middelöllerich Düütsch Riek führen dee. Dit Datum gellt as Gebortsdag vun de hüdig Nedderlannen. Republiek vun de Söben Vereenigten Nedderlannen In de Folg wussen de Nedderlannen, oder „nedderen düütschen Lande“ („de nederen duitse landen”), as Republiek vun de Söben Vereenigten Nedderlannen, to en vun de gröttsten See- un Wertschapsmächte vun dat 17. Johrhunnert. In disse Tiet wurrn Kolonien un Hannelsposten up de ganze Welt erricht. Bekannt is de Grünnen vun Nee Amsterdam (Nieuw Amsterdam), dat later in New York umnömmt wurr. In Asien hebbt de Nedderlänner hör Kolonialriek Nedderlannsch-Indien ('Nederlands-Indië'), grünnd, dat hüdige Indonesien, dat in‘ Dezember 1949 unafhängig wurr. Ok in‘ Noordoosten vun Süüdamerika hebbt se Kolonien erricht. Suriname wurr 1975 unafhängig. Bi den Nedderlannen bleven blots noch wenig Eilannen in de Karibik. Napoleoonsch Tiet un 19. Johrhunnert 1795 wurr mit franzöössch Stööt de Batavisch Republiek grünnd (nömmt nah den germaanschen Stamm vun de Bataver, de dat Rebeet tüschen Rhien un Maas toeerst besiedelt harr); 1806 hett de franzöösch Kaiser Napoleon I. dorut dat Königriek Holland. König wurr Louis-Napoléon Bonaparte, en Bröer vun den Kaiser. Kaiser Napoléon weer nich tofree dormit, wu sien Bröer dat nee Königriek verwalten dee. In‘ Juli 1810 hett he dorum dat Königriek Holland uplööst. De Nedderlannen wurrn to Frankriek slahn. De Nedderlannen kreegen hör Unafhängigkeit 1813 weer torüch. Wilhelm I. ut dat Huus Oranien-Nassau wurr souverän Fürst vun de Nedderlannen; 1815 wurr he König. De Wiener Kongress hett denn 1815 de süüdlich Nedderlannen, dat hüdige Belgien, an dat Königriek toföögt. De Afsicht dorbi weer, dat Frankriek in Tokunft in‘ Noorden vun en starken Staat begrenzt wurr. De dormals verafscheedt nedderlannsch Verfaaten gellt hüüd noch, wenn ok mit tallriek Ännern. De wichtigste, van 1848, hett de Ministerverantwoortlichkeit inführt un hett dormit den Weg platt makt för dat parlamentarisch System. De Wiener Kongress hett buterdem dat Hartogdom Luxemborg to’n Groothartogdom Luxemborg un hett Luxemborg Wilhelm I. persönlich tospraaken, as Utgliek för den Verlust vun sien Rebeeden in Düütschland (Nassau-Dillenburg, Siegen, Hadamar un Diez). De süüdlichen Nedderlannen kreegen nah de belgisch Revolutschoon van 1830 hör Unafhängigkeit, de allerdings eerst 1839 vun Wilhelm I. anerkannt wurr. De nedderlannsch König weer siet 1815 ok Groothartog vun Luxemborg, wo de Lex Salica kien weiblich Staatsböverhööft toleet. As Wilhelm III. bi sien Dood 1890 blots een Dochter (Königin Wilhelmina) achterleet - sien Söhns weern storven – gung de Luxemborger Thron up en anner Arvfolgelien in dat Huus Nassau över un Wilhelm sien Vedder Adolf von Nassau övernehm dor de Regeeren. 20. Johrhunnert De Nedderlannen bleeven ok in den Eersten Weltkrieg offiziell neutral un kunnen sück ok ut den Krieg ruthollen. Hör Truppen hebbt se aber bit to dat Kriegsenn’ mobiliseert hollen un harrn doröver herut mit en groot Flüchtlingswell ut dat vun Düütschland besett Belgien to doon. Nah den Eersten Weltkrieg hebbt de Nedderlannen den bitherigen Düütschen Kaiser Wilhelm II. Exil gewährt. Ok bi den Utbröök vun den Tweeten Weltkrieg hett de nedderlannsch Regeeren toeerst versöcht, sück neutral to verhollen. Hitler hett aber de Wehrmacht befahlen, de Nedderlannen, Belgien un Luxemborg to besetten, üm dat se Frankriek ünner Umgahn vun de „Maginot-Lien“ vun Noorden her innehmen kunnen. Nah en dree Daag düernd Kamp hebbt de düütsch Truppen an’ Abend vun den 14. Mai 1940 de Nedderlannen dwungen, uptogeven. Utslaggevend dorför weer dat Bombardement vun Rotterdam. De königlich Familie weer to den Tietpunkt all nah England flücht. Dat Land wurr vun dor an bis April 1945 vun de Wehrmacht besett hollen. De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) ünner Anton Adriaan Mussert hett mit de düütsch Besettenstruppen tosommenarbeit, kreeg aber kien relevanten Infloot in de Bevölkerun as ok in den Besettensapparat. Aber de Nedderlannen hebbt mit 60.000 Freewilligen en bedüüdend Kontingent an utlänndsch Freewilligen in de Waffen-SS stellt. Nah de Invasion keem dat to de Jödenverfolgung dör de düütsch Besetter. De Februarstreik 1941 gegen de Deportatschonen wurr bluöödig daalslahn. Vun de to Anfang vun den Krieg 160.000 jöödsch Nedderlanners un 20.000 jöödsch Flüchtlings hebbt an‘ Enn‘ vun den Krieg blots noch etwa 30.000 leevt. Symbol för de Jödenverfolgung is de Fall vun Anne Frank. Ok Roma un Sinti („Manoesje“) ut de Nedderlannen sünd in dat Vernichtungslager Auschwitz-Birkenau deporteert wurrn. An‘ 11. Januar 1942 fung de japaansch Invasion vun Nedderlannsch-Indien an. De Nedderlanners hebbt an‘ 1. März 1942 kapituleert. De süüdlich Deel süüdlich Deel wurr in de tweet Hälft vun dat Johr 1944 vun de vorrückend Allieerten befreet; de Noorden vun dat Land eerst bi Kriegsenn‘. Sofort nah de japaansch Kapitulatschoon hebbt de indoneesch Natschonalisten an‘ 17. August 1945 de Unafhängigkeit utroopen. Eerst nah militärisch Utnannersetten, „Polizeiaktschonen“ nömmt, wurr Indonesien an 27. Dezember 1949 formal in de Unafhängigkeit entlaaten. Bi den Nedderlannen verbleev bit 1962 de Westdeel vun de Insel Nee-Guinea. Van 1949 bit 1963 weern in‘ Rahmen vun de Nedderlannsch Annexionsplääns nah den Tweeten Weltkrieg westddütsch Gemeendn ut den Landkreis Geilenkirchen-Heinsberg (Selfkant) un de Gemeend Elten (bi Emmerich) ünner nedderlannsch Verwalten stellt. Versöök vun de nedderlannsch Regeeren, Deelen vun Neddersassen as ok vun dat westlich Mönster- un Rhienland an de Nedderlannen antogleedern (Bakker-Schut-Plaan), harrn kien Spood. 1952 hebbt de Nedderlannen mit Frankriek, Düütschland, Italien, Belgien un Luxemborg de Europäisch Gemeenschap för Köhlen un Stahl (un dormit de latere Europäisch Union). Sie weern ebenfalls Mitbegrünner vun de NATO. In‘ Februar 1953 geev dat en verheerend Stormfloot in‘ Süüdwesten vun de Nedderlannen. 1853 Minschen keemen dorbi to Dood. De Nedderlannen weern Grünnensliddmaat vun de Benelux-Wirtschapsunion (siet 1944 plaant, an‘ 3. Februar 1958 fastleggt un an‘ 1. November 1960 in Kraft treden). 1980 folg Königin Beatrix hör Moder Königin Juliana nah, de in dat Öller vun 71 Johren afdanken dee. 21. Johrhunnert De Morde an den Politiker Pim Fortuyn an’ 6. Mai 2002 un an den Speelbaas Theo van Gogh an’ 2. November 2004 hett de nedderlannsch Apenlichkeit bannig uprüttelt un hebbt to heftig Debatten över dat Sülvstverständnis vun de nedderlannsch Sellschopp führt. Nah den Mord an Theo van Gogh keem dat in den Nedderlannen ok to Brandanslääg up islamisch un christlich Inrichtungen. Siet April 2001 is in den Nedderlannen dat Sluuten vun gliekgeschlechtlich Ehen mögelk. Dormit weern de Nedderlannen weltwiet de eerste Staat, de över den Status vun de „indragen Levenspartnerschap” to dat Schaffen vun en rechtlichen Rahmen för homosexuelle Beziehungen herut keem. Königin Beatrix hett an’ 30. April 2013 afdankt. Hör öldste Söhn Willem-Alexander wurr hör Nahfolger. Staat Politik De Nedderlannen sünd ein parlamentarisch Monarkie. Dat Staatsböverhoopt is nah der Nedderlannsch Verfaaten, de König, to Tiet König Willem-Alexander. Se ernennt offiziell den Ministerpräsidenten un de Ministers, tosommen formen se de Regeeren. Dat Parlament, de Generalstaaten (Staten-Generaal), besteiht ut twee Kamers. De eerste wurrn vun de Afordneten vun de Provinzparlamente, de tweet vun nedderlannsch Börgers nah Listen wählt. Dormit is de Tweete Kamer (Tweede Kamer) de wichtigere; se entspreekt den düütschen Bundsdag oder den Natschonalrat in Öösterriek un de Swiez. Formell hett dat Parlament nich över de Tosommensetten vun de Regeeren to bestimmen, tatsächlich aber ernennt de Königin de Minister nah Konsultatschoon vun de Fraktschonen. De Tweete Kamer mit 150 Seet wuur toletzt in’ Juni 2010 wählt. Dor sünd 10 Perteien vertreden. De veer gröttst Parteien sünd de rechtsliberale VVD, de rechtspopulistische PVV, de christdemokraatsche CDA un de linksliberale D66. De CDA weer 2006 noch de starkste Kraft in dat Parlament wurrn un stell siet 2002 den Ministerpräsidenten, Jan Peter Balkenende. Bit man en Nahfolger nömmt hett, bleev he kommissarisch in’t Amt. Nah meest veer Maand lang Koalitschoonsverhanneln wurr an’ 2. Oktober 2010 dör en Afstimmen up den Sonnerparteidag vun de Christdemokraten de letzte Hürde bisiet sett, um en dör de PVV „duld“ Koalitschoon vun VVD un CDA to billen. De Rechtspopulist Geert Wilders kreeg mit sien Partei PVV dordör en bedüüdend starkeren Infloot up de nedderlannsch Regeeren. Siet den 14. Oktober 2010 is nu Mark Rutte vun de VVD de Ministerpräsident vun de Nedderlannen. Polizei Dat Land is siet 1994 in 25 Polizeiregionen (politieregio's) indeelt, de je över een Regionalkorps (regiokorps) verfügen. Dorben gifft dat en Landspolizeikorps (Korps Landelijke Politiediensten – KLPD), bi de verscheeden Stellen ansiedelt sünd as Waterschuul-, Bahn- un Autobahnpolizei, Interpol-Verbinnensbüro, berieden Polizei un en Sekerheitsdeenst för Regeerensinrichten un Botschoppen. In de Nedderlannen sünd etwa 55.000 zivil Polizeibeamte in Deenst. De nedderlannsch Gendarmerie, de dor Koninklijke Marechaussee nömmt wurrd, mit ruch weg 6.800 Mitarbeiters hörrt organisatorisch as eegen Deelstrietkraft to de Nedderlannsch Strietkraften. Se hett Upgaven as de Düütsch Grenzschutz, dat Bewachen vun Flooghabens un den Personenschutz för de Königsfamilie. Militär De allgemeen Wehrplicht wurr 1996 up unbestimmt Tiet utsett. De Nedderlannen hebbt somit en Beropsarmee. De Striekraften umfaat all tosommen 53.130 Personen, dorvan entfallen up dat Heer 23.150, up de Luftwaffe 11.050 un up de Marine 12.130 Soldaten. Dorneben gifft dat noch de Koninklijke Marechaussee (kiek vörigen Afsatz), siet 1998 as eegenstännig Deel vun de Strietkraften. De Militärutgaven bedragen 1,6 % vun dat BIP (to’n Vergliek: Düütschland: 1,5 %, USA: 3,4 %). Dat nedderlannsch Heer (Koninklijke Landmacht) is ok dör dat 1. Düütsch-Nedderlannsch Korps mit de Düütsch Bundswehr verbunnen. Internatschonal Tosommenarbeit De Nedderlannen sünd Liddmaat ünner annern in de folgend internatschonalen Organisatschonen: Benelux Vereente Natschonen Westeuropäisch Union NATO Europarat Europäisch Union ESA Dat Land hett de Inführen vun den Euro in dat Johr 1999 (Verdrag vun Maastricht) as Währungseenheit vun de EU mit up den Weg brocht. Siet den 1. Januar 2002 is de Euro de offiziell Währungseenheit, de den Gulden aflööst hett. In den Nedderlannen hebbt ünner annern folgend internatschonal Institutschonen ehrn Seet: Internatschonal Gerichtshoff Internatschonal Straafgerichtshoff Europol Europäisch Weltruumforschens- un Technologiezentrum Provinzen un Gemeenden De Nedderlannen sünd en dezentraliseert Eenheitsstaat. Ünnerhalv vun de natschonale Ebene gifft dat de Provinzen (nedderlannsch provincies). 1579 geev dat tonächst söben Provinzen. Later keemen de so nömmt Generalitätslande (nedderlannsch Generaliteitslanden) as Provinzen Nord-Brabant un Limburg dorto. Drenthe wurr ebenfalls en eegen Provinz, un de domineeren Provinz Holland wurr 1840 in Noord-Holland un Süüd-Holland updeelt. Eerst 1986 wurr Flevoland as jüngste Provinz grünnd, dormit sünd dat nu twalv. Man deelt de Provinzen faken in veer Gruppen tosommen: Utrecht, Noord- un Süüdholland in’ Westen Zeeland, Noordbrabant un Limborg in’ Süüden Flevoland, Gelderland und Oaveriessel in’ Osten Drenthe, Grunneng und Freesland in’ Noorden Dat wurrd doöver diskuteert, bispeelswies Rotterdam as stadsprovincie uttogledern oder de dree Noordprovinzen tosommen to leggen. Das Recht dorto hett de nedderlannsch Binnenminister. Allgemeen aber sünd disse Provinzen bannig old un traditschoonsriek, so dat dorut woll so gau nix wurrd. De Provinzen wedderrum gleedern sück in 342 Gemeenden (gemeenten; Stand: 1. Januar 2023). De Stadt Amsterdam bispeelswies is en Gemeend mit söben Stadtbezirken, ebenso is Oude IJsselstreek en Gemeend, de en Stadt as ok mehrere Dörper un Oortschapen beinhollen deiht. En Indeelen in Kreise un kreisfree Städer gifft dat nich. De 344 Gemeenden hörrt jeweils een vun de twalv Provinzen an as ok een vun de 25 Polizeiregionen. Dorneben gifft dat noch de waterschappen, de sück mit Diekschuul un Waterwertschap befaaten. De so nömmt Plusregios (nedderlannsch: Plusregio's) sünd en Tosommenarbeitsform, de af un to en Grupp vun Gemeenden för sück wählt hett. Bispelen dorför sünd dat Stadsgewest Haaglanden, de Stadsregio Arnhem-Nijmegen un de Parkstad Limburg. 2006 geev dat acht vun disse Plusregios. De Provinzen hebbt jeweils en Parlament (Provinciale Staten) un en Regeeren (College van Gedeputeerde Staten). Dat College besteiht ut den Beupdragten vun de Königin (Commissaris van de Koningin) un wählt Vertreders vun dat Parlament vun de Provinz. Ähnlich gifft dat in de Gemeenden en Gemeenderaad un en Gemeendvörstand (College van burgemeester en wethouders). De Gemeendvörstand besteiht ut den Börgermeester un wählt Vertreder vun den Gemeenderaad. De Beupdragten vun den König un de Börgermeester wurrd mit königlich Besluss vun de Regierung ernannt, in’ Allgemeen up Vörslag vun de Staten oder den Gemeenderaad. Bi de Provinzen un groot Städer wurrd de politisch Machtverdeelen in dat natschonal Parlament berücksichtigt. Völ Börgermeester makt Karriere in den Börgermeesterberop, in de se nah’nanner in ünnerscheedlich Gemeenden Deenst doon (för jeweils en sössjohrig Periood, de nee makt wurrn kann). En Börgermeester is also nich wählt Vertreder vun den Gemeenderaad oder vun de lokal Bevölkerung. Siet Johren gifft dat Initiativen, etwa dör Referenden de Inwahner vun de Gemeend an de Utwahl vun den Börgermeester to bedeeligen. 2005 is en Gesettentwurf to en Direktwahl aber scheitert. Karibisch Rebeeden Siet 1986 bestunn dat Königriek vun de Nedderlannen ut de dree Länner Nedderlannen, dat Land Nedderlannsch Antillen un Aruba. Dit Eiland harr in dat Johr den Status vun en eenzeln Land kreegen. Mit den 10. Oktober 2010 kreegen den Eilannen en nee Indeelen: Aruba, Curaçao un Sint Maarten sünd eenzeln Länner in dat Königriek. Bonaire, Sint Eustatius un Saba sünd „besünner Gemeenden“ vun de Nedderlannen un hörrt aber kien nedderlannsch Provinz an. Städer Hööftstadt un gröttste Stadt vun de Nedderlannen is Amsterdam mit 742.884 Inwahners. Regeerensseet un dartgröttste Stadt vun dat Land is Den Haag mit 473.941 Inwahners. De folgend Tabelle enthollt de Städer un Gemeenden mit mehr as 50.000 Inwahner, nah de offiziell Schätzung vun dat Zentraalamt för Statistik vun de Nedderlannen för de Johren 1980, 1990, 2000 und 2008 (jeweils 1. Januar). Upführt is ok jeweils de Provinz, to de de Gemeend hörrt. De Inwahnertallen betrecken sück up de jeweilig Gemeend in hör politisch Grenzen, ahn politisch sülvstännig Vöröörd. (S = Schätzung) Born: Zentraalamt för Statistik vun de Nedderlannen Wertschap Allgemeen De Nedderlannen hebbt en good funtschoneeren, ehrder liberaal Wertschapssystem. Siet den 1980er Johren hett de Regeeren hör ökonomisch Ingreep wietgahnd torüchnommen. Mit Tostimmen vun Gewerkschaften, Arbeitgevers un Staat geev dat in dat Land en Lohnmäßigung. De Arbeitslosenquote is mit 2,8 % bannig leeg. Bi dat produzeeren Gewarf domineeren Levensmiddel (Unilever, Heineken), chemisch Industrie (AkzoNobel, DSM), Eerdöölraffinerie (Shell) un de Herstellen vun Elektrogeräten (Philips, TomTom, Océ) as ok LKW (DAF). Lang vör sien europäisch Nahbers hett dat Land för en utwogen Staatshuushollen sörgt un is spoodriek tegen de Stagnatschoon in’ Arbeitsmarkt vörgahn. Deenstleistung is in de Nedderlannen besünners wichtig. De groot Finanzdeenstleister (ING, Fortis, AEGON), de Welthabens Rotterdam un Amsterdam, Schiphol (Amsterdam Airport) hörrt to de fiev gröttsten Deenstleister in Europa. De hooch technologiseert Landwertschap is besünners produktiv: neben Getreide-, Gemüüs-, Früchte- un Schnittblömennanbau – de Tulpentüchten hett sogor up de Historie vun dat Land Infloot harrt – gifft dat noch de Melkveehhollen in grooten Maatstaff. Letztere leefert Kääis as wichtig Exportprodukt. De nedderlannsch Landwertschap beschäftigt blots 2 % vun de Arbeitnehmer, drocht aber düchtig to’n Export bi. De Nedderlannen sünd nah de USA un Frankriek de weltwiet dartgröttste Exporteur vun landwertschaplich Göder. As Mitbegrünner vun de Euro-Zone wurr in den Nedderlannen för Bankgeschäfte an’ 1. Januar 1999 de vörherig Währung de Gulden, dör den Euro ergänzt. Der Johr later, an’ 1. Januar 2002, hebbt de Euromünten un –banknoten för de Konsumenten den Gulden as Betahlmiddel ersett. Up de natschonale Rücksiet vun den Münten is ahn Utnahm Königin Beatrix afbildt. In’ Vergliek mit den Bruttoinlandsprodukt vun de Europäisch Union utdrück in Koopkraftstandards kummt de Nedderlannen up en Index vun 126 (EU-25:100) (2005). De Nedderlannen hebbt mit Düütschland mehrere Düppelbestüerensafkommen afslooten. Natuurressourcen De Nedderlannen verfügt över Eerdgaslager, ut de dicht bi Groningen as ok in de süüdliche Nordsee in grooten Maatstaff fördert wurrd. 1996 wurrn 75,8 Mrd. m³ (nah BP) fördert. Dormit staht de Nedderlannen in‘ Lännervergliek bi de Eerdgasförderung up Platz fiev, nah Russland (561,1 Mrd. m³), USA (546,9 Mrd. m³), Kanada (153,0 Mrd. m³) un Grootbritannien (84,6 Mrd. m³). Wiederhen gifft dan an de eemsländsch Grenz lüttgere Eerdöölreserven un gröttere Saltlagerstätten bi Delfzijl un Hengelo. Afsehn vun Törf (u. a. in dat Bourtanger Moor) verfügt de Nedderlannen över kien wiedere nennenswert Bodenschatzen. Staatsutgaven De Staatshuusholt hett 2009 Utgaven vun ümrekend 410 Mrd. US-Dollar utwiest, bi Innahmen vun ümrekend 368 Mrd. US-Dollar. Dorut ergifft sück en Huusholtsdefizit in Hööcht vun 5,3 % vun dat BIP. De Staatsverschuldung bedroog 2009 497 Mrd. US-Dollar oder 62,2 % vun dat BIP. 2006 bedroog de Andeel vun de Staatsutgaven (in % vun dat BIP) folgend Berieken: Gesundheit: 9,4 % Bildung: 5,3 % (2005) Militär: 1,6 % (2005) Kultur Fierdaag In den Nedderlannen gifft dat kien eegentlichen Natschonalfierdag, dorför aber den Königinnendag. In‘ Vergliek to all anner europäisch Länner is de 1. Mai kien Fierdag un dat Enn‘ vun den Tweeten Weltkrieg wurrd an‘ 5. Mai (nich an‘ 8. Mai) begahn, wiel de düütsch Strietkraften in den Nedderlannen sünnert kapituleert hemm. Maleree un Kunst Völ weltberühmt Maler weern Nedderlanner. Een vun de bekannst fröhen Künstlers weer Hieronymus Bosch. De Blütetirt vun de Republik in dat 17. Johrhunnert, dat so nömmt Golden Tietöller broch groot Künstlers as Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer, Frans Hals, Carel Fabritius, Gerard Dou, Paulus Potter, Jacob Izaaksoon van Ruisdael oder Jan Steen hervör. Berühmt Maler vun latere Epochen weern Vincent van Gogh un Piet Mondrian. M. C. Escher un Otto Heinrich Treumann weern bekannte Grafiker. Architektur Nedderlannsch Architekten hebbt wichtige Impulse för de Architektur vun dat 20. Johrhunnert geven. Hervörtoheven sünd vör allen Hendrik Petrus Berlage un de Architekten vun de De-Stijl-Grupp (Robert van ’t Hoff, Jacobus Johannes Pieter Oud, Gerrit Rietveld). Johannes Duiker weer en Vertreder vun dat Nee Bauen. De so nömmt Amsterdamer School (Michel de Klerk, Het Schip) hett en bemarkenswerten Bidrag to de expressionistisch Architektur leefert. Ok nah den Tweeten Weltkrieg geev dat innovativ nedderlannsch Architekten. Aldo van Eyck un Herman Hertzberger hebbt de Architekturströömg Strukturalismus präägt. Piet Blom wurr dör sien eegenwillig Boomhüüs bekannt. Ünner de Gegenwartsarchitekten tellt Rem Koolhaas mit sien Büro OMA to den inflootriekst Vertreder vun en tietgenössischen, up urbanistisch Erfohrungen beruhend Architekturricht (tietwies to’n Dekonstruktivismus toordnet). Nedderlannsch Architektur hett siet de 90er Johren vun dat 20. Johrhunnert un immer noch fortdüernd en erheblichen Infloot up de weltwiet Architekturentwicklung nommen. Wetenschap un Technologie Ut den Nedderlannen stammen bedüüdend Wetenschapler as Erasmus von Rotterdam, Baruch Spinoza, Christiaan Huygens un Antoni van Leeuwenhoek. René Descartes hett en grooten Deel vun sien Schaffenstiet in den Nedderlannen tobrocht. Överhoopt funnen siet de fröhe Neetiet tallriek verfolgt Wetenschapler in den Nedderlannen Asyl un Warkensmögelkeiten. De modern Soziologie verdankt ehrn nedderlannsch Begrünner S. Rudolf Steinmetz bedüüdend Anregungen. För de Medizin vun de fröhe Neetiet weern de Bildungsinrichten in de Stadt Leiden (insbesünner de Universitätsbibliothek Leiden) en relevant Zentrum, vun de wichtige Impulse utgingen. Hüüd gifft dat 148 Universitäten in den Nedderlannen un tallriek Hoochschoolen. In Noordwijk is de Europäische Weltruumorganisatschoon ansiedelt. De Verwalten vun de Top-Level-Domain vun den Nedderlannen, .nl, övernimmt de Stichting Internet Domeinregistratie Nederland (SIDN) siet 1996 as Nahfolger vun dat Centrum Wiskunde & Informatica. Literatur In dat „Golden Tietöller“ (De Gouden Eeuw) vun de Nedderlannen is neben de Maleree ok de Literatur upbleut. As bekannst Vertreder sünd Joost van den Vondel un Pieter Corneliszoon Hooft to nennen. Während de düütsch Besetten (1940–1945) hett Anne Frank in Amsterdam hör weltbekannt Daagbook schreven. As de dree wichtigst Schrievers vun de tweet Hälft vun dat 20. Johrhunnert gellen Harry Mulisch („Das Attentat“, „Die Entdeckung des Himmels“, beid ok verfilmt), Willem Frederik Hermans („Die Dunkelkammer des Damokles“, ok verfilmt: Like Two Drops of Water [Europa] / The Dark Room of Damocles [USA]; „Nie mehr schlafen“) un Gerard Reve („Die Abende“, „Der vierte Mann“, beid ok verfilmt). To de in Düütschland ok wat bekannteren hörrt ok noch Cees Nooteboom, Jan Wolkers un Hella Haasse. Musik En hervörragend Strömung in de Renaissance weer de Nedderlänner School, de aber wesentlich vun Flamen, Hennegoern un Franzoosen dragen wurr. Dat nedderlannsch Musikleven weer in den Beriek vun de klassisch Musik lang Tiet nich up dat Niveau vun anner europäisch Staaten organiseert. Eerst Enn‘ vun dat 19. Jorhunnert funn en Professionaliseeren statt un dat hebbt sück denn tallriek Orchester un Kamerensembles grünnd. Wichtig nedderlannsch Komponisten um 1800 weern bispeelswies de gebörtig Düütsche Johann Wilhelm Wilms as ok Carolus Antonius Fodor, de sück beid an de Wiener Klassik orientiert hebbt. In‘ 19. Johrhunnert hebbt lang Tiet vun de düütsch Romantik beinfloot Strömungen dat Musikleven domineert, u. a. repräsenteert dör Richard Hol. Bernard Zweers hett as eerst versöcht en spezifisch nedderlannsch Natschonalmusik to entwickeln. Hüm sünd denn Julius Röntgen un Alphons Diepenbrock folgt, mit de de nedderlannsch Musik den Ansluss an de internatschonale Musikentwicklung funn. Wichtige Komponisten in‘ 20. Johrhunnert sünd Willem Pijper, Matthijs Vermeulen, Louis Andriessen, Otto Ketting, Ton de Leeuw, Theo Loevendie, Misha Mengelberg, Tristan Keuris un Klaas de Vries. De woll bekanntste nedderlannsch Rockband Golden Earring harr in de 1970er Johren ehrn gröttsten Hit mit „Radar Love“. Ebenfalls weltbekannt weern in de 1970er Johren de Classic Rock Bands Ekseption um Rick van der Linden un Focus, as ok Shocking Blue mit ehr Hit „Venus“. Internatschonal bekannt nedderlannsch Musikers sünd to’n Bispeel Herman van Veen, Robert Long, Nits, Candy Dulfer, Anouk Teeuwe, Ellen ten Damme, Tiesto oder de Gruppen Within Temptation un The Gathering (Band). Da jährlich veranstalt North Sea Jazz Festival in Ahoy Rotterdam (vörher Den Haag) hörrt to de wichtigst Jazz-Ereignissen weltwiet. Siet eenig Johren is nederlandstalige muziek, Musik in de Landsspraak, bannig spoodriek. Nestor vun disse Gattung is Peter Koelewijn, de all siet 50 Johr Rock 'n' Roll in sien Moderspraak singt. Later keem de Ledermaker Boudewijn de Groot up. To’n Anfang vun de 1980er Johren weer nedderlannsch Popmusik mal bannig anseggt, deren wichtigst Vertreder Doe Maar, Het Goede Doel un Frank Boeijen weern. Nah 1984 gung de Popularität vun disse Gattung stark torüch, um sück teihn Johr later weer to verhalen, ditmal aber nich blots für en poor Johr. De berühmtest Pop/Rockbands vun de nee Ära sünd Bløf, de meest speelt Band in dat nedderlannsch Radio in de vergahn Johren, un Acda en de Munnik, en Duo, dat mit Lüttkunstprogrammen bekannt wurrn is. Noch höhgere Plattenverkoopstallen harrn Slagerkünstler as Marco Borsato, Jan Smit un Frans Bauer. Bekannt nedderlannsch Rapper sünd Ali B un Lange Frans. Siet de 1990er Johren is en nee Musikricht in den Nedderlannen entstahn, de ok in ganz Europa un Amerika bannig anseggt ist. Hardcore Techno oder Gabber entstunn in Rotterdam, Trance wanner vun Düütschland in de Nedderlannen un hett dor sien weltwiet gröttste Popularität. Bekannt Vertreder sünd Angerfist, Neophyte oder DJ Buzz Fuzz. Siet en paar Johren sünd noch de wieder makt Musikrichten Jumpstyle, Hardstyle un Speedcore dortokommen. Zeitungen un politische Magazine De bedüüdenst Traditschoonszeitungen sünd De Telegraaf, AD, de Volkskrant, NRC Handelsblad un Trouw. En historsch wichtig överregionaal Dagblatt weer Het Parool, de later to en Amsterdamer Stadtzeitung umkonzipeert wurr. 1999 keemen mit metro un Sp!ts de eersten Gratiszeitungen in den Nedderlannen herut, mittlerwiel sünd DAG un De Pers dortokommen. Disse un dat Internett hebbt den Traditschoonszeitungen to’n Deel völ Marktandeelen afnommen. Mit De Groene Amsterdammer, Elsevier, HP/De Tijd, Vrij Nederland gifft dat veer politisch Weektietschriften. Feernsehn As in völ europäisch Länner ok, ünnerscheedt man ok in den Nedderlannen de Feernsehlandschap in apenlich-rechtlich un privaat Feernsehsenner. To de apenlich-rechtlich Senner hörrn Nederland 1, Nederland 2 un Nederland 3 un för Nedderlanner in’t Utland BVN. Se wurr to’n grooten Deel över Stüern betallt, deelwies aber noch dör dat Liddmaatsystem: Oorsprünglich werrn de Rundfunksenner vun weltanschaulich orienteert Vereens richt wurrn, as dat kathoolsche oder dat Arbeiterradio. In den Nedderlannen gifft dat söben Privatsenner, dat sünd RTL 4, RTL 5, RTL 7, RTL 8, NET 5, SBS 6, Veronica. Marktführer is in den Nedderlannen de RTL Group mit RTL 4. De utländsch TV-Inhollen as to’n Bispeel amerikaansch Produktschonen, de en Grootdeel vun dat nedderlannsch Feernsehn utmaken, wurrd nich as in Düütschland synchroniseert, sonnern in Originalspraak utstrahlt un betitelt. Bi Kinnerprogramme draapt dat so aber nich to, de wurrd synckroniseert. Wat antokieken is De Hollandse Biesbosch, en Stroom- un Sumplandschap Keukenhof de Natschonalparks Hoge Veluwe un Veluwezoom in de Veluwe de Natuurschuulrebeden up Texel Reeuwijkse Plassen bi Gouda Schiermonnikoog De Deltawarken Schutzwehre tegen Stormflooten. Baut nah de Stormfloot vun 1953 De Natschonalpark De Meinweg bi Roermond in de Provinz Limburg Nedderlannsch Köken Oorsprünglich ünnerscheedt sück de nedderlannsch Köken nicht völ vun de düütsch, in de ok Kantuffel, Suerkohl un Wursten en grooten Rull spelen (to’n Bispeel in‘ stamppot). An‘ bekanntsten sünd ‚frieten‘ oder ‚patat‘, nedderlannsch för Pommes Frites mit verscheeden Saucen, wobi de woll bekanntste Kombinatschoon ut Mayonnaise un Eerdnöötsooß (mit Ziepels) besteiht, de ‚patatje oorlog‘. Anner Spezialitäten sünd Gouda-Kaas un Hollandse Nieuwe; bi disse Matjes hannelt sück dat um junge, noch nich geschlechtsriep Herngs. Dör de Vergangenheit as Seemacht keemen aber ok kulinarisch Inflooten ut de ehmalg Kolonien in dat Land, so as to’n Bispeel de Nasibal oder Bamibal. Dorbi hannelt sück dat um Nasi- oder Bamigoreng in Frikadellenform. Över de Grenzen herut bekannt sünd ok de nedderlannsch Pudding Vla un de Braatrullen, de „Frikandel“ nömmt wurrn (in’ Gegensatz to de Utspraak vun düütsch Touristen liggt de Betoonung bi „Frikandel“ up de letzte Sülv – ähnlich as bi de düütsch Frikadelle – un nich up de tweete!). Enkeld Nahwiesen Literatur F. Wielenga, I. Taute (Hrsg.): Länderbericht Niederlande. Geschichte – Wirtschaft – Gesellschaft, Bonn 2004. C. Meyer: Anpassung und Kontinuität. Die Außen- und Sicherheitspolitik der Niederlande von 1989 bis 1998, Münster 2007. G. Moldenhauer, J. Vis (Hrsg.): Die Niederlande und Deutschland. Einander kennen und verstehen, Mönster u. a. 2001. Horst Lademacher: Die Niederlande. Politische Kultur zwischen Individualität und Anpassung, Frankfort an' Main/Berlin 1993. Dik Linthout: Frau Antje und Herr Mustermann. Niederlande für Deutsche, Ch. Links, Berlin 2002, ISBN 3-86153-268-9. Michael North 2008: Geschichte der Niederlande. München, C. H. Beck Verlag. ISBN 978-3-406-41878-5. Christoph Driessen: Geschichte der Niederlande. Regensborg 2009, Verlag Friedrich Pustet. ISBN 978-3-7917-2173-6. Weblenken Spraak in de Nedderlannen Nettpräsenz vun de Regeeren vun de Nedderlannen (nedderlannsch, engelsch) Nettpräsenz vun dat nedderlannsch Königshuus NiederlandeNet.de: Gröttst Informatschoonsportal över de Nedderlannen un de düütsch-nedderlannsch Beziehungen in düütsch Spraak Nettpräsenz vun de Düütsch-Nedderlannsch Hannelskamer (DNHK) (düütsch, nedderlannsch) Lännerprofil vun dat Statistisch Bundsamt CIA World Factbook – Netherlands Lännerinformatschonen vun de CIA (engelsch) Land

189

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nokieksel

Nokieksel

Een Nokieksel (ook: Nakieksel) is een (druckt ellers ook elektronschet) Book, wo een wat nokieken kann. In mennig Spraaken heet dat Lexikon, Lexicon ellers ook dictionary un dictionarium. Wenn een Nokieksel good wat binn hett, denn ward dat ook encyclopedy, encyclopaedia ellers Enzyklopädie naamt. To'n Bispill de Encyclopedia Britannica un de Brockhaus. Un de ingelsche Wikipedia is meist dat dickste Nokieksel in dat Internet. Etymologie De Etymologie vun de Woort is en bewusst schaapte Woortbedüden. Se kümmt vun dat Verb nokieken. Dat meent, dat een dor rinkieken kann un denn wat plietscher warrt. Even wieldat sik ut dat Woort nokieken ok Nokixel maken laat, hett sik dat dörsett. Denn dat Woort Nokixel bedüdet, annersrüm lesen, Lexikon. Nadem dat Woort nich mehr so dull as en spraaklichet Speel wahrnahmen warrt, sünd de mehrsten to de ursprüngliche Schrievwies trüggkehrt un schrievt dat nu Nokieksel. Un dat hett noch wat mit op sick. So as du Nokixel ook annersrüm lesen kanns, kanns ook in een Nokieksel vun achtern (ellers ook in de Mitt) anfangen. Dat gifft jümmers noch een Sinn; sotoseggen en Achtersinn. Plattdüütsche Nokieksel Plattdüütsche Nokieksel sünd raar. En druckt Nokieksel is Kahls platdüütske Naokieksel. In de Wikipedia giff dat twee plattdüütsche Nokieksel. Een in nederlandsche Schriefwiesen un een in düütsche Schriefwiesen. Nokieksel

190

https://nds.wikipedia.org/wiki/Neddersassen

Neddersassen

Neddersassen [ˈn​eːdɐzassn̩] (hoogdüütsch Niedersachsen, saterfreesch Läichsaksen, ofkörten as NDS) is een Land, dat in de Noorden liggt, un een Deel vun de Bundsrepubliek Düütschland is. Dat Bundsland entstunn na de tweeden Weltkrieg ut den Lanner Hannober, den Freeistaaten Brunswiek, Ollnborg un Schaumburg-Lippe. Neddersassen is mit rund rund 47.600 km² vun den 16 düütschen Bundslanner dat tweedgröttste Bundsland achter Bayern, un mit de Tahl vun Inwahners op den veert Platz mit 8 Millionen Inwahners. De Hööftstadt is Hannober. Neddersassen liggt an de Waterkant vun de Noordsee. Land un Inwahners Geografie Neddersassen hett 10 Navers. In de Noordoosten navert dat mit Sleswig-Holsteen, Hamborg un Mekelborg-Vörpommern. In'n Oosten navert Neddersassen een lütt Enn Brannenborg un an Sassen-Anholt. In'n Süüdosten is Döringen. In'n Süden sünd Hessen un Noordrhien-Westfalen. In'n Westen liggt dat Königriek vun de Nedderlannen. Na Noordwesten to liggt de Noordsee mit de Düütsche Bucht. Dat Land Bremen billt en Enklaav un Naver binnen Neddersassen. Spraken un Dialekten In heel Neddersassen, mit Utnahm vun en Deel vun de Harz un lütte Rebeden an de Grenz na Döringen, warrt traditschonell Plattdüütsch snackt. Dat gifft ok noch en lüttje Överbliffsel vun de old freesche Spraak, dat Saterfreesch in’t Saterland. Vandaag is aver ok överall in Neddersassen Hoogdüütsch begäng. Stroom De groten Strööm, de dör dat Land fleten doot, sünd de Eems, de Werser un de Elv. Historie In de Historie was Neddersassen dat Rebeet, woneem dat Volk vun de Sassen leev. Ut dynastisch Grünnen güng de ole Naam Sassen an dat Bundsland Sassen över, wo kene Sassen leven dein, un för dat fröhere Sassen wöör de Naam Neddersassen präägt. Neddersassen was deelt in dree Delen: Westfalen, Oostfalen un Noordneddersassen. Vun disse Namen hebbt ok de Dialekten vun de neddersassischen Spraken de Namen vun. De Ünnerscheed twüschen denn un dat Bundsland vundaag is dat nu ok Oostfreesland dortohöört, aver grote Delen vun Westfalen nich mehr. Politik Ministerpräsidenten Städer Annere Gemeenden: Soltbiärgen Landkreisen Weblenks Websteed vun’t Bundsland Neddersassen (plattdüütsch) Neddersassische Verfaten (plattdüütsch) Neddersassen

191

https://nds.wikipedia.org/wiki/Noordamerika

Noordamerika

As Noordamerika deit in Europa tomehrst de noorden Deel vun den Eerdeel Amerika gellen, un daar höört de Lannen USA un Kanada to, faken ook de Karibik, af un an ook Middelamerika. In Noordamerika sülven deit „Noordamerika“ (ingelsch North America, fransch Amérique du Nord, spaansch América del Norte, gröönlandsch Amerika Avannarleq) as ′n Eerddeel gellen (apart vun Middelamerika un Süüdamerika), un na Noordamerika höört ook Mexiko mit to. Middelamerika deit maal as ’n Deel vun Noordamerika, maal as ’n Deel vun Süüdamerika gellen. In Noordamerika un ook in Mexiko sülven deit Mexiko nich as middelamerikaansch gellen (obschoonst dat as latienamerikaansch gellen deit). Nä, Mexiko ward daar as ’n Deel vun Noordamerika ankäken. Nu Gröönland (ehrmaals ′n däänsche Kolonie un denn ′n däänsche Provinz) to ′n egenstännig Land ward, ward dat nich mehr as ′n Anhangsel an Europa tellt. Nä, dat fangt nu an as ′n noordamerikaansch Land to gellen, wonääm dat geograafsch, kulturell un spraaklich ook mit tohöört. (Dat bedüüdt, dat mang de Europäers de Wikingers Noordamerika funnen harrn.) Noordamerika liggt twüschen Atlantik un Pazifik up den noorden Deel vun de Eer. To Noorden liggt de Arktische Ozean un to Süden liggt de Golf vun Mexiko. Eerddeel

194

https://nds.wikipedia.org/wiki/Norwegen

Norwegen

Norwegen (norweegsch Norge, Noreg oder Norga) is en Keunigriek, wat in’n Noorden vun Europa an’t Europääsche Noordmeer liggt (Skandinavien). Navers sünd Finnland, Russland un Sweden. De Hööftstadt is Oslo. Spraken Amtsspraak is Norweegsch, in’n Norden ok Lappsch un Kveensch. Geographie Norwegen is mit 385.252 km² en beten grötter as Düütschland, hett aver blots 5,4 Millionen Inwahners (Stand 2022). Dat Land streckt sik ut över ene Längde vun 3000 km vun Kristiansand in’n Süden bit Hammerfest in’n polaren Norden un Kirkenes an de Grenzscheed to Russland. Norwegen is bekannt för siene Fjordküst. Staat Dat Parlament vun Norwegen löös 1905 de Union mit Sweden up. Een halv Jahr later worr de däänsche Prinz Carl as norweegsche König Haakon (1872-1957) vereedigt. As de düütsche Wehrmacht an’n 9. April 1940 dat Land besetten de, gung he in’t Exil na England un keem in’n Mai 1945 trügg. Dat Land hett de NATO mit grünnt, aver in twee Afstimmen weer dat Volk dargegen, in de EU intoträen. De Verfaten is demokraatsch, de Traditschoon is ok vun’e Hansetiet prägt. Dör dat Ööl un Gas, dat siet de söventiger Jahren ut de Noordsee föddert warrt, is Norwegen to een vun de rieksten Länner up de Welt worrn. Norwegen is indeelt in 11 Ämter (Fylke), de in fief Landsdelen liggt, de blots statistischen Zweck hebbt. De Ämter sünd wedder indeelt in Kommunen, vun de dat 356 gifft (Stand 1. Januar 2020). Städer Oslo Bargen Trondheim Stavanger Borns Weblenken Norwegen – de offiziell Siet in Düütschland Land Norwegen

195

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nutiet

Nutiet

De Nutiet ellers Niege Tiet is de Afsnitt na dat Enn vun dat Medeloller bit nu. Meisttied fang dat mit de Entdeckungen vun Kolumbus an. 1492 Kolumbus fohrt na Amerika 1498 Vasco da Gama seilt rund Afrika un kümmt na Indien 1517 Martin Luther sleit sien 95 Thesen an de Döör vun de Slottskark in Wittenberg. Dormit fangt de Reformation an. 1521 Luther ward bannt. 1527 De swedsche Keunig Gustav I. hollt Rieksdag in Vesteraas un dor ward de Reformation infööhrt. 1536 Johannes Calvin gifft in Basel de eerste Utgoov vun sien „Institutio“ rut. Dormit kummt de Calvinismus in de Welt, de loterhen besonners in Westeuropa so wichtig wurrn is. 1602 Bauk van Anton Praetorius „Gründlicher Bericht von Zauberey und Zauberern“ tiegen dat Quiällen un de Prozesse an de Hexen Tietöller

196

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gemeen%20Vosshusen

Gemeen Vosshusen

Vosshusen (, bet 1964 Wulmstorf, up platt Wulmsdörp) is een Eenheitsgemeen in’n Landkreis Horborg bi Hamborg. De Gemeen hett . Historie De Gemeen Wulmsdörp het an’n 11. Dezember 1964 de neen Naam „Neu Wulmstorf“ annahmen un an’n 1. Januar 1970 is de Gemeen Doasdörp en Oortschop vun de Gemeen worrn. Mit de Gemeenreform in Neddersassen an’n 1. Juli 1972 sünd de Gemenen Ilsdörp (mit Arsdörp un Höll), Raa (mit Mienenbüddel un Ömbüddel), Rübk un Swiersdörp Oortschopen in de Gemeen Vosshusen worrn. De Dörper in’n Süüden sünd binah dusend Johr oolt. De Nicolai-Kark in Ilsdörp is üm 1200 boot wurrn. De Oortsdeel Vosshusen is 1835 vun den Buern Peter Lohmann ut Doasdörp in’n Noorden vun de Straat Horborg–Buxthu grünnt wurrn. Inwahnertall Politik Börgermeesters Gemeendirekters Gemeenraad Ehrenbörgers De Gemeen Vosshusen hett betherto twee Lüüd to Ehrenbörgers maakt: Ernst Peters, olen Börgermeester 11. Oktober 2011: Heinz Wanke (8. November 1923–25. Oktober 2013), olen Börgermeester Wapen Dat Wapen von de Gemeen wiest op gollen Grund en blaue Spitz, op de en sülvern Ring liggt. De blaue Spitz steiht dor as Symbol för, dat dat mit de Gemeen opwarts geiht. De Ring steiht för Verkehr un Bewegung. De Klören gollen, blau un sülver sünd ut dat Wapen von’n Landkreis nahmen. Dat Wapen is 1965 beslaten worrn. Partnerschoppen 1991 hett de Gemeen en Partnerschop mit de Stadt Nyergesújfalu in Ungarn slaten. Wertschap un Infrastruktur Verkehr Vosshusen liggt an de Bundsstraat 73 twüschen Hamborg un Cuxhoben, wat een vun de meestbefohrene Bundstraten vun Düütschland is. Se schall dö den Bu vun de A 26 entlast warrn. De Bundsstraat 3 föhrt no Süüden un no de Autobohnen. En Bahnhoff is an de Nedderelvbahn vun Hamborg-Horborg no Cuxhoben. Vun 2007 an föhrt de S-Bahn Hamborg (S3) von Hamborg bit no Stood. Bildung In Vosshusen gifft dat de Hööftschool, de Realschool un dat Gymnasium Vosshusen. Grunnscholen sünd in Vosshusen un Ilsdörp. Sport TVV Neu Wulmstorf TSV Elstorf BSC Neu Wulmstorf Schützenvereen Neu Wulmstorf DLRG Weblinks Gemeen Vosshusen (Hoochdüütsch) Footnoten Landkreis Horborg Oort

197

https://nds.wikipedia.org/wiki/Noordd%C3%BC%C3%BCtsche%20Affinerie

Noorddüütsche Affinerie

De Noorddüütsche Affinerie is en Kopperhütt in Hamborg. Dor maakt se ut dat Ierz rein Kopper. Toeerst mit Füer, denn kriegt se Kopper, wat noch nich so rein is. Denn maakt se de Elektrolys. Un denn is dat Kopper rein. Bi dat Kopper is in’t Ierz ok Sülver un Gold, dat haalt se dor ok rut. Weblenks Websied vun de Noorddüütsche Affinerie Hamborg Ünnernehmen

198

https://nds.wikipedia.org/wiki/Noordsee

Noordsee

De Noordsee (vun öllers her ok Westsee oder Westerhaf heten) is en Randmeer vun’n Atlantik, wat tüssen Grootbritannien in’n Westen, Norwegen in’n Noordoosten, Däänmark in’n Oosten un Düütschland un de Nedderlannen in’n Süden liggt. In'n Süden geiht de Noordsee dör de Straat vun Dover in’n Engelschen Kanal över, in’n Oosten is se dör dat Skagerrak un dat Kattegatt mit de Oostsee verbunnen un na Noorden apent sik dat Noordmeer. De Noordsee is 575 000 km² groot un bit to 100 m deep. De Soltgehalt vun 3,0 bit 3,5 % un de Warms vun 7 bit 15 Grad verhinnert, dat de See tofrüst. Blots in dat Wattenmeer kann sik överlangs dick Ies billen. De Rhien, de Werser, de Ilv un de Thems fleet in de Noordsee. De bit to 7 m hogen Floten vun de Tieden dringt 65 km in de Werser un bit Hamborg 142 km in de Ilv vör. Inseln vun de Noordsee sünd Helgoland, de Noordfreeschen Inseln, de Oostfreeschen Inseln un de nedderlandschen Waddeneilanden. Över de Noordsee is faken Storm un Nevel, liekers bleuht hier dör de Welthavens London, Hamborg, Bremen, Amsterdam, Rotterdam un Antwerpen veel Schippsverkehr un -hannel. An Fisch weert to 60 % Hering un to 10 % Kabeljau fungen, tomehrst bi England un Schottland. De Goldboors warrt in de leste Tiet ümmer weniger, wiel em dat in de Noordsee to warm woorn is is to’n Lieken. De Anwahners vun de Waterkant nöömt de Noordsee „Blanken Hans“, aver wiel se dör Stormfloten al vele Minschen verdrinken laten hett, warrt se ok woll „Moordsee“ nöömt. Weblenken Greenpeace fordert Schuul för Noord- un Oostsee (PDF, plattdüütsch) See Europa

199

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nedderlandsche%20Spraak

Nedderlandsche Spraak

Nedderlannsch (ndl.: Nederlands) is en Spraak, de to den germaanschen (westgermaanschen) Twieg vun de Indoeuropääschen Spraken tohöört. Hollannsch is bloots een Dialekt vun't Nedderlandsche. Disse Spraak warrt besunners in de Nedderlannen, Belgien (Flannern), Franzöösch-Flannern, Surinam, Aruba un op de Nedderlannschen Antillen praat. De amtliche Spraak, so as disse op Scholen lehrt un dör de Autoritäten bruukt warrt, warrt Standardnedderlannsch oder ok woll Standardhollannsch nöömt. Dat Nedderlannsche warrt (nich alltiet korrekt) ok woll Fläämsch (in Belgien), Hollannsch (vöral in Noord-Brabant, Limborg, Noord- un Oost-Nedderlannen) un Nedderdüütsch nömmt (dör Spraakhistorikers). In Indonesien, dat ole Nedderlannsch-Indien, bünt der noch en lüttjen Hümpel Lüde, de Nedderlannsch praten könnt. Dit bünt meest ole Lüde. Dat Standardnedderlannsch is in dat 17. Johrhunnert utdacht för de General-Staaten, um dor de utbreedte Nedderlannsche Bibelöbersetten, de Staatenbibel, in to schrieven. Basis sünd de Nedderfrankschen Dialekten vun Holland un vun Brabant. Neddersassische Elementen bünt vöral de Formen vun de Verben op -acht (bracht, gebracht; dacht, gedacht) un dat Reflexivpronomen zich (sik). De dörde grote Dialektgrupp in de Legen Lannen, dat Freesch, hefft ni de Entwicklung vun dat Standardnedderlannsch achteran bleven. Op Basis vun disse ingväonsche Dialekten is een sülvstännig freesch Standardspraak rutkamen. Vun fröher ut warrt ok limborgsch Platt praat in den Süden vun Limborg. Klassifikatschoon Indo-Europääsch Germaansche Spraken Westgermaansche Spraken Düütsch Nedderfranksch West-Nedderfranksch (Nedderlannsch) Grammatik Üm de Nedderlaansche Schriefwies af to snacken, hebbt Flannern un de Nedderlannen tosamen de Nederlandsche Taalunie opricht, vun 2005 af is Suriname ok Lidd. Disse Organisation gifft dat Grune Böökske ut. Dorin bünt echter seker nich alle Spraakproblemen regelt. Een Problem is sachs de richtige Nedderlannsche Schriefwies vun Oortsnaams, sowel binnen, as buten dat Nedderlaansche Spraakgebiet, dat is nich altied dudelik regelt. De Taalunie hett 'n Websteed, wo een Raat kriegen kann, wenn dor wat nich düütlich is: http://taalunieversum.org/taaladvies/ Dat öllste Nedderlannsch Dat öllste bekannte Book in een vun de Dialekten, wo dat Standardnedderlannsche ut herkomen is, sünd de so nömmden Wachtendonkse Psalmen, in dat 10. Johrhunnert schreven in 'n ooltoostnedderfranksch Dialekt ut de Gegend vun Maastricht. De öllste Satz in Nedderlannsch is dat Hebban olla vogala, man dat alleröllste trügvonden nedderlannssprakig Dokument is funnen in Buchaute in Dikkelvenne (Gaavere). Dialekten Översicht vun Nedderlannsche Dialekten in de Nedderlannen, Flannern un Franzöösch-Flannern Wo dat wecken Dialekt gifft: Dit is 'n grove Indelung, waarbie Overgaangsdialekten nich nömmt bünt. Dat schall man bloß een allgemeen Bild vun de nedderlannschen Dialekten geben weern. A. Seelannsch 1. West-Fläämsch, inklusiev Seelannsch-Fläämsch B. Seelannsch 2. Seelannsch C. Frans-Vlaams D. Noordwestlich Dialektgrupp (Hollannsch) 3. Süüd-Hollannsch 4. Westhoeks 5. Waterlannsch* en Volendamsch* 6. Saons* 7. Kennemerlannsch 8. West-Freesch* 9. Bildts, Midslannsch, Stadtfreesch en Amelannsch* 19. Utrechtsch-Alblasserweerdsch * De Dialektgruppen mit een Steern weert woll ünner dat Hollannsch rekent, man hefft een bannig starken freeschen Grund. De Noord-Hollannschen Dialekten sünd nah den Krieg stark na dat Standardnedderlannsche hengahn. Towielen warrt dor ok vun twee Dialekten snackt, de nich wiet vun'anner afstaht: De ole (sware) un de nee (lichte) Dialekt. E. Noordööstlich Dialektgrupp (Neddersassisch; afsunnerliche Spraak) 10. Kollumerlannsch 11. Groningsch en Noord-Drentsch 12. Stellingswarvsch 13. Midden-Drentsch 14. Süüd-Drentsch 15. Twentsch 16. Twentsch-Graafschops 17. Geldersch-Overysselsch (Achterhucksch) en Urksch9 18. Veluwsch F. Süüd-Geldersch 20. Süüd-Geldersch G. Brabantsch 21. Noord-Brabantsch un Noord-Limburgsch (Limburgsch is 'n eegen Spraak) 22. Brabantsch H. Oost-Fläämsch 23. Oost-Fläämsch I. Limborgsch 24. Limborgsch . Platdiets Annere FL. Provinz Flevoland. Hier hett sik noch keen Dialekt utbillt. Tomeist weert hier Formen vun dat Süüd-Hollansch praat, oder Standardnedderlannsch oder Amsterdammsch (in Lelystad un Almere). In den Noorden un dann besunners in un rund Urk wardt der vun fröher her al 'n Dialekt vun 't Nedersassisch praat. Born Disse Tostänn bünt meist övernamen vun dee Indeelung, den de Spraakwetenschopler Jo Daan, maakt hett (Kiek bi: ). Disse Indeelung warrt jummers (nog) besnackt binnen de Dialektologie, man veel Wetenschoplers seggt: So is dat woll. Kreol- un Dochterspraken Dat Afrikaans is een Dochterspraak, de sik entwikkelt hett ut dat Nedderlannsch, wat de Kolonisten in dat 17. Johrhunnert na de Kapkolonie metbracht hebbt. Ut 't Nedderlannsch bünt 'n Antall - meest utstorven - Kreoltalenvun kamen, mit besunners dat Negerhollannsch op de Amerikaansche Maagdeneilannen, dat Petjoh in Indonesien un dat Skepi un Berbice-Nedderlannsch in Guyana. Kiek ok bi Afrikaansch Nedderlandsch-neddersassisch Lenken De Nederlandse Taalunie Genootschap Onze Taal (Nederlaand) Achtergrondinformaotie oawer de verschilnde interpretaoties vun et versjen 'Hebban olla vogala' Dutch 101 Learn Dutch online Standardspraak Nedderlandsch

201

https://nds.wikipedia.org/wiki/Natriumhydroxid

Natriumhydroxid

NaOH is de chemisch Formel för Natriumhydroxid. Wenn NaOH in Water kümmt, den warrd dat hitt. Un dat gifft denn Natronlaug. De is bannig alkalisch. Un ätzt. Vun dütwegen is NaOH ok in Rohrreinigers för dat Klo binnen. Bornen Chemisch Verbinnen

202

https://nds.wikipedia.org/wiki/Natriumchlorid

Natriumchlorid

Natriumchlorid (chemisch Formel NaCl) is dat, ut wat dat Kaaksolt besteiht, kott ok Solt nöömt. As de Formel seggt, kümmt dor een Natrium-Ion op een Chlorid-Ion. Natriumchlorid hett den gröttsten Andeel an dat Solt, wat in Soltwater t. B. in de See löst is op de Eer. Ok Planten, Deerter un de Minsch hebbt Natriumchlorid in sik. Dat ward to’n Bispeel för de Nerven bruukt. Neven dat löste Natriumchlorid kummt dat ok in kristallin Form vör, as de Mineral Halit (ok as Steensolt betekend). Chemisch Verbinnen

204

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nischni%20Nowgorod

Nischni Nowgorod

Nischni Nowgorod (Нижний Новгород) is en grote Stadt, de in’n europääschen Deel vun Russland an’e Münnen vun’n Stroom Oka in’e Wolga liggt. Nischni Nowgorod hett - so as Moskau - en Kreml un en moie Oolstadt. In Nischni Nowgorod leevt bi 1,3 Mio. Inwohners. Oort Russland

205

https://nds.wikipedia.org/wiki/New%20York

New York

New York City, mit 8 Million Inwahners up 800 Quadratkilometer de gröttste amerikaansche Stadt, liggt an'e Oostküst vun de USA in'n Bundsstaat New York an'e Münn vun'n Hudson. De Stadt wurr 1626 as Nieuw (Nieg) Amsterdam an'e Süüdspitz vun Manhattan vun nedderlannsche Lüüd grünnt. Hüüt umfatt dat neven Manhattan ok de Gemeenden (buroughs) Bronx, Brooklyn, Queens un Staten Island. De Bronx wurr 1874 to'n Stadtdeel vun New York, de annern dree buroughs wurrn 1898 anslaten. Bit hüüt hebbt de Inwahners vun de enkelten Stadtdelen veel Egenstännigkeit bewohrt un dat Regeer in ehre egen Hannen behooln. An'n 11. September 2001 sünd twee Flegers vun Terroristen in dat World Trade Center rinstüürt wurrn. De riesige Bu is darvun totaal tosamensackt un utbrennt, un mehr as 3500 Minschen sünd darbi ümkamen. De ganze Welt nehm groten Andeel an dat Mallöör, un dat amerikaansche Volk hett vundaag dat Trauma noch nich överwunnen. Weblenken Oort Stadt USA Oort mit Seehaven

207

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nahoost

Nahoost

Nahoost is en politisch Rebeet in Vörderasien. Dorto behöört de Staten Israel un de Arabschen Länner Libanon, Syrien, Jordanien, de Palästinensischen sülvstregeerten Rebeden, Iran, Irak, Kuwait, Saudi-Arabien, Oman, Jemen, Bahrain, Katar un de Vereenigten Araabschen Emiraten. De Nahoost warrt politschersiets vun de israelsch-arabsche Konflikt präägt. De Nahoost is en Rebeet, in dat in de Antike vele grote Hoochkulturen opkamen sünd. Ok de groten monotheistischen Weltreligionen, dat Jödendom, de Islam un dat Christendom kamen hier op. Asien

209

https://nds.wikipedia.org/wiki/Natronlaug

Natronlaug

De Natronlaug is de Laug, de rutkümmt, wenn een Natriumhydroxid (NaOH) in Water oplöst. Dat Natriumhydroxid deelt sick op in dat Na+-Ion un dat Hydroxid-Ion OH-. Dat Hydroxid-Ion is denn de Base, de Protonens antrecken un opnehm kann. Natronlaug is een starke Laug. Een konzentreerte Natronlaug hett in een Liter Laug 762 g Natriumhydroxid binnen. De Dicht is denn 1,524 g/ml. Een Natronlaug, de een Mol Natriumhydroxid (40 g) binnen hett, de hett een pH-Wert vun 14. Natronlaug ward faaken bruukt in Labor, Handwark un Industrie. Konzentreerte Natronlaug ätzt bannig un löst Fett op dör Verseepung. Se kann - suutje, dat een eers gornix markt - een Lock in de Huut ätzen. Bi dat Hanteern mutt een jümmers een Schutzbrill ophebbeb. Sülvs bannig verdünnte Natronlaug kann de Oogen tweimooken dat dat to Blindheet kümmt. Natronlaug ward tomeist dör Elektrolyse vun smolten Natriumchlorid, wat uns Kaaksolt is, produzeert. Dorbi fallt ook Chlor an, wat denn för de Chlorchemie bruukt ward. Chemisch Verbinnen

210

https://nds.wikipedia.org/wiki/Naturwetenschop

Naturwetenschop

Een Natuurwetenschop is een Wetenschop vun de Natuur. Dat sünd besünners: Physik, Chemie, Biologie, Medizin, Eerdwetenschoppen (wat to'n Deel de annern Wetenschoppen verbinnt un een Överbegreep is för een ganze Reeg von iengelt Rebeeten.) Grunnlag vun de Natuurwetenschoppen is dat Experiment un dat Nakieken. Een Bispeel: Wenn een een niege Chemikalie isoleert hett oder nieg maakt hett, denn mutt nakeken warrn, wat för Egenschoppen de hett. Wat de Smeltpunkt un de Kaakpunkt is un wat dat den elektrisch Strom leed un anners. Un dat mutt so opschrewen warrn, dat jedereen dat ok rutfinnen kann, wenn he dat Experiment so opbaut un maakt. Un denn mutt ober ok rutfunnen warn, wie sick de Chemikalie tosomensett. Wetenschop

211

https://nds.wikipedia.org/wiki/Oostfreesland

Oostfreesland

Oostfreesland (Hoogdüütsch: Ostfriesland) is en Kuntrei un en Landskuppsverband in de Noordwesten van dat düütsche Bundsland Neddersassen. Gewest Normalerwies denken de Lü, dat Oostfreesland dat Land up de oostfreeske Halfinsel tüsken Eems un Jaad un de söven Eilannen vör de Waterkant is, also van de nederlannsche Grens bit na Willemshaven. Man van de politiske Historje is dat anners, denn dat Ollnbörger Freesland in den Oosten (Landkreis Freesland) und dat fröher prüüsske Willemhaven höört nich dartoo. Oostfreesland is de Kuntrei van de vörmalske Grafskupp Oostfreesland. Vandag sünd dat so de Landkreisen Auerk, Wittmund un Leer un de Stadt Emden. De gröttsten Städer sünd Emden, Auerk, Leer, Esens, Wittmund un Nörden. In den Süden stött Oostfreesland an dat kathoolsche Eemsland un dat Ollnborger Mönsterland. Wat besünners is daarbi dat Saterland. Dat höört kultuurhistorisk un van sien Spraak na Oostfreesland, man dat was so isoleert, dat dat to dat Bistum Mönster kweem. Oostfresen föhlen sük as en Deel van de freeske Kultuur. De Fresen wahnen an de hele Waterkant van de Noordsee, van de Nedderlannen an över Düütschland bit na Däänmark. Umdat Oostfreesland över Jahrhunnerde dör See un Mooren blot minn wat mit sien Nahbers to doon harr, gaff dat daar en egen Entwickeln. Ok vandag hebben de Oostfresen noch hör egen Kopp un hebben dat nich geern, wenn se hör Kultuur of oostfreeske Institutionen in Gefahr sehn. Landskupp Up de oostfreeske Eilannen gift dat mennig Dünen ut fien witt Sand. Daarmit Wind un Water neet tovööl van dit Dünen kött maken kunnen, worden Planten daar in plant, meest Strandhaafer. So worden de Dünen fast maakt. Normaalerwies „wannern“ de Dünen van West na Oost: Wind dragt wat van de Sand weg un lett an anner Steden en neei Dün wassen. Tüsken de Eilannen und dat Fastland (de Eiland-Oostfreesen nömen dat „Fastewal“) is dat Wattenmeer. Dit Levensruum is heel wat Besünners. Bi Ebb fallt dat Watt meestied drög man bi Flood is dat in't Geheel unner Water. Dör Prielen löpt dat Water to un off. Faken geiht dat Watt denn in de Soltwisken över. Dit Gröönland word blot off un to bi hooge Flooden van da See unner Water sett. So gift dat ok daar en egen un besünner Stück Natuur, mit heel raar Planten. En Pionierplant is de Qualler. Siet 1000 Jahren bewahren de Oostfresen nu al hör Waterkant mit Dieken. Ok wenn se bi swoore Störmflooden faken weer grote Streken laten harren, hebben se anfangen, mit Dieken neei Land to gewinnen. Dit Neeiland word Poller of Grode nömt. Dat Fastland bi de Waterkant is Masch, dat wieder in't Binnenland to Geest, Leeg- un Hoogmoor word. En grot Hoogmoor is vandag blot noch rund um dat Ewerg Meer to finnen. Dat word nu schuult, nett as de lüttje Rest van dat Hoogmoor an anner Steden, to'n Bispööl dat Lengener Meer. In de verleden Jahren hebben de Minsken oll Moor, dat al drög un van Busken bewassen was, weer natt maakt. Dat is dor nu bold weer so, as dat fröher was. In Oostfreesland gift dat ok en Bült Leegmoor-Meeren, so as dat Grote Meer in dat Süüdbrookmerland. De Oldmoränenlandskupp van de Geest is to'n groten Deel sandig Tügg, dat in de Saale-Iestied na Oostfreesland schuven wurr. Vandag word daar meestied Landweerstkupp up maakt, of un to gifft dat ok Holten. As de Meentelanne uplöst wurren, mutten de Buren hör Land offriggeln, daarmit se sehn kunnen, hum wat hört un dat de Kohjen neet weglopen kunnen. So hebben se daar umto denn de Wallhecken anleggt: Lüttje Wallen, waar Busken un Bomen up wassen. Rin kummt man dör en holten Dör, de so nömd Heck. Vandag findt man ok de en of anner Holt in Oostfreesland. Fröher hett dat kien tosammenhangen Holten geven. In't Geheel is Oostfreesland platt as'n Pannkook. Siedeln De erste Sporen van Minsken in Oostfreesland komen van jungpaläolitisk Rendeerjagers ut de Hambörger Kultuur. Achteran hett man Resten man van de mesolitisk un neolitisk Klockbeker-Kultuur funnen, ok van de Megalith-Kultuur un van de Schnoorkeramik. De olltste Fundstee van en Siedeln in Oostfreesland wurr in Hesel funnen. Later kammen denn Germanen ut de ingwäonisk Grotverband, de Fresen un Chauken. Eerst waahnden de Chauken tüsken Eems un Werser, man so van dat Johr 0 an wurren se van de Fresen ruutschmeten of in hör Stamm upnohmen. Siet dat tweede Jahrhunnert hett man noit weer wat van de Chauken hört. Ut den Süden kammen denn ok noch en paar Sassen. Ut en Mischen van disse dree Volksgruppen sünd de Oostfresen ruutkomen. In dat fröhe Middeloller kunnen de Oostfresen blot up de Geest un up so nömd Warfen hör Dörpen un Husen bauen. De Marsch wurr faken van de Noordsee unner Warter sett. Vandag gift dat noch mennig Orten, de de „Warf“ in hör Namen hebben, so as Möhlenwarf, Tichelwarf of Anderwarfen. Eerst so van dat Johr 1000 an hebben de Fresen de Dieken baut. En Spreekword seggt: „Gott hett dat Meer maakt un de Fresen de Waterkant.“ Histoorje Fröhe Histoorje Blot de Archäölogen hebben wat över de Tied ruutfunnen, de al heel lang her is. En bietje wat steiht in Schrievsels, de van frömde Lü upschrieven wurren. De römiske Schrievers Plinius de Oller, Tacitus un Strabon hebben uns en bietje wat över de Tahl, Verdeelen un de Aard van de freeske Dörpen överlaten. Ok wenn dat nich völ was, so weten wi dör disse Berichten doch, dat an de Waterkant bi de Noordsee al Minsken wohnen deen, bevör Christus up de Wereld kamm. Fröhe Tied van de Karolingers Eerst van dat fröh Middeloller weten wie en bietje mehr. To disse Tied gaff dat en groot freesk Riek in de Kuntrei van dat nederlannsche Freesland van vandag bit an de Werser. De en off anner Könink van de Fresen is vandag mit sie Naam bekannt. So ok de grootfreeske Könink Radbod. Van hum worden bit vandag Vertellsells vertellt un Straten sünd na hum nömt. Unnerdaan maken dör Karl de Grote Dat Grootfreeske Riek was blot en kört Tied van Bedüden. In't Jaahr 785 maakte sik de Frankenkönink Karl de Grote tolesd dat oostelk Freesland unnerdaan. In dat franksche Riek is Oostfreesland in twee Grafskuppen updeelt worden. In de Tied kwammen den ok de Missionare Luidger un Willehad na Oostfreesland un vertellden de Fresen wat van dat Christendom. So wurr en Deel van Oostfreesland an de Bistum Bremen geven, de anner Deel wurr Osnabrück toslaan. Man de Legende seggt, dat de Fresen van Karl de Grot hör besünner Freedomsrechten kregen hebben. As dat karolingsche Riek stücken gung, maakten sik de Fresen free van de oll Herren. Van de Tied leevten se in sülvstadig Landgemeenten, de elke Jaahr hör Vetreders, so nömd „Redjeven“ (Raadslü) wählt hebben. De Redjeven wassen Richters as ok Verwaltenslü van de lüttje Gemeenten. De Feudalismus, de sük to de Tied in Europa utbreden dee, hebben de oll Fresen neet kennt. För hör was klaar, dat se free un van kien Herr Knecht wassen. In disse Tied van de Freeske Freedom, van't 12. bit 14. Jahrhunnert, truffen sük de Vertreders van de so nömt Söven Freeske Seelanne elke Jaahr bi de Upstalsboom in Auerk-Raah, um Gericht to hollen un Saken van Bedüden uttoklabüstern. De Tied van de Oostfreeske Hoovdlinge In den Verloop van't 14. Johrhunnert gung de Redjeven-Verfaten na de Düvel. Dör dat Utbreken van de swarte Dood un grote Störmflooden gung in Oostfreesland allens dörnanner. En paar Familien, de al grot Inflood harren, dor Nütt an un maakten sük to „Hoovdlingen“ in groter of lüttjeder Lannesdeelen. Man ok dat was kien Feudsalsystem. De Lü wassen twars hör Gefolgskupp un harren verscheden Flieten, man se bleven free un kunnen ok utwannern, wenn se dat wullen. Dat was en biete so as bi de oll noordgermanske Heerskupp. Nu keem en Tied, waar de Hoovdlingssippen altied Stried mitnanner harren. Se all wullen de gröttse Macht. Dat was erst to Enn, as Edzard Cirksena in dat Johr 1430 Baas van en „Bund för Freedom van de söven Oostfreeslanne“ wurr. Ulrich Cirksena wurr denn later van Kaiser Friedrich III. to en Graaf maakt. He kreeg Oostfreesland as Rieksgraafskupp to’n Lehen geven. Unner de Heerskupp van de Cirksenas, de later ok de Titel Fürst harren, gung dat mit de Weertskupp un de Sellskupp in Oostfreesland vöran. Van de gröttste Bedüden was Graaf Edzard de Groot. He föhrde de Reformatschoon in Oostfreesland in un unner sie Heerskupp wurr dat oostfreeske Landrecht schreven. Ok was de Graafskupp to noit groter as unner Edzard. To de Tied (1547 – 1625) dee ok de oostfreeske Humanist Ubbo Emmius sien Wark. Man as de Orlog van de Dartig Johren utbreken dee, harr Oostfreeslad groot Nood to leden, as de Suldaaten van Graaf Peter Ernst II. van Mansfeld in dat Land kwammen un mit Füür un Iesen regeeren deen. Achter d’ Orlog van de dartig Johren As weer Recht un Ordnung bestunn, kunnen de Oostfreeske Landstannen en groot Deel van de Macht in Oostfreesland an sück brengen. Van nu an wassen se neet mehr offhanging van de Lannesherr. Man daarum gaff dat völ Stried, doch de Lannesherren kunnen hör Machr noit weer in't Geheel weerkregen. Ut de oostfreeske Landstannen gung later de Oostfreeske Landskupp hervör, de noch vandag dat oll Wapen föhrt, man vandag en Kultuurparlament is. 1726/27 gaff de so nömd Appell-Orlog. De oostfreeske Fürst Georg Albrecht harr alweer Stried mit en Deel van de Stannen („renitente Stannen“), man de anner Deel („leedsam Stannen“) stunn up sien Sied. De Fürst kunn sük ditmaal dörsetten. ok de Stadt Emden, de dat Leit van de renitente Stannen harr, gaff up. Man de Kanzler van den Fürst Gerog Albrecht, Enno Rudolph Brenneysen, was leep slecht bi't Verhanneln. So gaff dat in de Tied achteran kein Freden tüsken de Stannen un de Fürst. Ok wenn Kanzler un Fürst en harte Straaf tegen de Renitenten dörsetten wullen, prootde de Kaiser 1732 en Amnestie ut. In't Johr 1734 bleev de Fürst dood un sien lesde Nakomer, Carl Edzard, wurr Fürst. Man ok he kunn de Stried mit de Stannen to kien good Enn brengen. In dit Tied fung dat an, dat Preußen de Macht in Oostfreesland övernehmen kunn. Nich tolesd de Stadt Emden hett dat in Gang sett. Emden was achter de Apell-Orlog Problemen mit hör Weertskupp kregen harr. Se wullen nu, dat Emden weer de „Hööftstadt van de Stannen“ un en grote Hannelsstadt wurr. Siet 1740 lövten de Emders, dat se dat mit de Hülp van de Preußen anstellen kunnen. Se wullen en Verdrag, de Preußen de Heerskup över Oostfreesland sekern dee, wett dat kieneen mehr ut dat Huus van de CIrksenas gaff. Sien Hannelsprivilegien wull Emden ok in en Verdrag fastschrieven. För Preußen dee Sebastian Anton Homfeld, Direktioralraad in den nedderrhiensk-westfaalsk Riekskreis, verhanneln. He was up de Sied van de renitent Stannen. An den 8. November-Maand 1740 stellde he sein Vörslag vör, wo man wiedermaken sull, wenn't an d'Arven geiht. Toeerst was dat en stuur Verhanneln, man an d' 14. Märt-Maand 1744 worde twee Verdragen klaar maakt: De „Königliche Special-Declarations- un Versicherungsakte“ un de „Agitations- und Konventionsakte“. Ok harr Kaiser Leopold I. al in't Johr 1694 ed Expektanz utstellt, de Preußen tosekert harr, dat se dat Recht harr, Oostfreesland to övernehmen, wenn de Cirksenas utstürven sünd. Ok wenn de Könink van Hannober daartegen was, kunn Könink Friedrich de Grote so al in dat Johr 1744 de Heerskupp in Oostfreesland an sük brengen, umdat Carl Edzard Cirksena sünner Kinners to Dood gung. Oostfreesland unner Preußen Nu keem en Tied unner de Heerskup van Preußen, waar dat Barg up gung mit de Weertskupp in Oostfreesland. Ok weer man nu sowiet, neei Tügg up de Weg to brengen. Mooren wurren drög leggt un Fehnsiedeln grünndt. Achter de Slacht bi Jena un Auerstedt wurr Oostfreesland to dat Köninkriek Holland slaan un was daarmit unner de Fuchtel van't Napoleonisk Frankriek. In dat Johr 1810 kweem Oostfreesland as Department „Ems-Orientale“ („Ooster-Eems“) direkt to dat franzöösk Kaiserriek. As Napoleon offsett was, kwammen van 1813 bit 1815 de Preußen torügg na Oostfreesland. In disse Tied gungen oostfreeske Suldaaten up de preußke Sied in de Slachten van Ligny un Waterloo. De Oostfreesen hopden, dat se bi Preußen blieven kunnen. Man in de Wiener Kongress wurr Oostfreesland de Könink van Hannober tosproken. Schuld daran was England. De engelsch Könink, de ok Könink van Hannober was, wull neet, dat Preußen tovöl van de Waterkant van de Noordsee kregen dee. Man de Stannen van Ootfreesland hollen hör Rechten. Man de Tied bi dat Köninkriek Hannober was kien good Tied för Oostfreesland. Dat gung neet vöran. So wassen de Oostfresen blied, dat Preußen in't Johr 1866 dat Köninkriek Hannober övernehmen dee. Oostfreesland in't Düütsche Riek As 1871 dat Düütsche Riek gründt wurr, wurr Oostfreestland in de Rieksverband inbunden. So stunn Oostfreesland neet mehr blot unner de Preußk Inflood. Nazi-Tied Van de Tied in dat darde Riek gift dat vööl Material un Booken. Das was to völ, all de Problemen un de verscheden Reaktschoonen hier to vertellen. Man ok in Oostfreesland sünd Synagogen offbrannt un Jöden verdreven worden un de Nazis harren en groot Inflood. In d'Krieg sünd de Städer Emden un dat preußke Willemshaven van Bomben leep kött maakt worden. Neeiste Tieden Achter d' tweede Wereld-Orlog was Oostfreesland van brittisk Suldaaten besett. In't Johr 1946 keem dat Land denn as Regeerensbezirk Oostfreesland to dat Bundsland Neddersassen. Man 1978 wurr de Bezirk mit de Bezirken Osnabrück un Ollnburg to de neei Bezirk Werser-Eems tosammenfaat. Dit Bezirk wurr 2004 uplööst. Politiek Oostfreesland is nu al lang kein egen Verwaltenseenheid mehr. De Landkreisen Leer, Auerk un Wittmund un de kreisfree Stadt Emden sünd vandag de Verwaltenseenheiden. Bi Wahlen word in Oostfreesland traditschonell SPD wählt. De Wahlkreis Auerk-Emden was bi de Bunnsdagswahl 2005 de Kreis mit hoogste Deel van SPD-Wählers. Ok in de Rest van Oostfreesland is de SPD stark. Blot een paar lüttje Deelen sünd „swart“, also normalerwies mit en starke CDU, to'n Bispööl dat Lengenerland. In de Johren 2004 un 2005 gaff dat groot Diskusschoon, of sük de oostfreeske Landkreisen to en „Grootkreis Oostfreesland“ tosammensluten sallen. Kultuur Spraak Van't 15. bit 18. Johrhunnert hebben de Oostfreesen hör oll Taal, dat Freesk, offleggt. Van daar an hebben se dat oostfreeske Plattdüütsch prot, dat ok vandag noch van mehr as de halve Deel van de Lü proot. En Rest van de oll Oostfreeske Spraak, dat Saterfreesk, hett blot buten Oostfreesland in't Saterland överleevt. Siet dat Johr 2004 düden twee oostfreeske Gemeenten, Auerk un Grootheid, tweesprakige Oortschiller mit de hooge (Aurich, Großheide) un de plattdüütsche Namen upstellen. Man in mennig Gemeenten sünd de Oortsnamen plattdüütsch blieven, so dat tweerspraakig Schillers neet wesen mutten. Eten un Drinken Oostfreesen drinken bannig völ Tee. In den Snee drinkt elk Oostfrees 2,5 kg Tee in't Johr, dat is bold teihnmaal mehr as de Düütschen drinken. De Tee kweem al in't 17. Johrhunnert ut de Nedderlande un Ingland na Oostfreesland. Blot 100 Johren later hebben al Oostfresen van elke Stand Tee drunken un neet mehr so völ Beer. Al siet dat Johr 1806 gift dat dat Tee-Hannelshuus Bünting in Leer. Anner grote Tee-Hannelshusen sünd Onno Behrends un Thiele. Blot Tee, de van en Tee-Unnernehmen in Oostfreesland kummt, dürt sük „echt Oostfresen-Tee“ nömen. Besökers könen de „Oosfreeske Tee-Kultuur“ to'n Bispööl in de Tee-Museen in Leer of Nörden beleven, Ok en paar alkoholisk Dranken hebben de Oostfresen. Besünners bekannt is de Kruiden, en Krüden-Bitter mit 32 per Zent Alkohol. Meest word mit "Kruiden" de Kuur van de Firma Folts&Speulda in Leer meent, de so nömt „Echt Folts-Kruiden“. To dat Neeijahrfest worden in Oostfreesland Neeijahrs-Koken maakt. Se worden ok Rullerkes nömt, umdat se sowat as en hart uprullt Wafel. Anner Oostfreeske Spezialitäten bünd Speckendicken, Gröönkohl, Grau Arften, Updrögt Bohnen, Insett Bohnen un mennig mehr. Bruukdom In Oostfreesland hebben sük egen Spoortaarden entwickelt, so as dat Boßeln, Klootscheten un Pulstockspringen. Bruken an besünner Dagen sünd dat Singen to Sünnermarten, Paaskefüür un dat Leggen van't Bruutpadd to Hemelfahrt. Dat Upstellen un Klauen van Maiboomen hört to en Traditionslinie in Eurasien, man hett in Oostfreesland besünner Form un Regeln. Up de Eilanden hebben sük ok noch anner Bruken hollen. To Paaske kregen de Kinner Eier, de kott smieten off rullt worden, eherder se eten worden. An Sünnermarten (ok Martini nömt) gahn de Kinner un of faken wat junge Lü mit Kipkapkögels un Skebellenskoppens bit Husen lang to singen un krene denn Slickerkraam. In Oostfreesland word in d' Winter ok vööl schöfet. Besünner Schöfels bünd de Breinermoorkes, de en lang Tied in dat Dörp Breinermoor maakt wurren. Örgellandschap → Hööftartikel: Örgellandschap Oostfreesland un List vun de Örgel in Oostfreesland Oostfreesland is ok vunwegen sien rieke Örgellandschap bekennt. In de 170 ole Karken vun Oostfreesland staan 90 historsche Örgel ut söven Johrhunnerten vanaf de Tied vun de laat Gotik. Een vun disse weltwied öllste Örgel, de noch mit ehr ganze Anlaag un de meeste Registers bewoord bleven is un de man hüüt noch spölen kann, steiht in Rysm (1457). Bold komplett bewoord ut den 17. Johrhunnert mit Piepen ut den 16. Johrhunnert sünd de Instrumenten in Osteel (1619), Westerhusen (1642–1643) un Uttum (üm 1660). Ok de bekennte Orgelboer Arp Schnitger heeft met sien Örgel in Nörden (1693) un in Weener (1710) sien Spören in Oostfreesland achterlaten. In't 18. Jh. beleefte de Örgelkultur nog een Blütetied, als de Orgelboer Johann Friedrich Wenthin un Hinrich Just Müller in Konkurrenz stunnen un sogar lüttje Dörpkarken sick wertvulle Örgel anschafft hebben. Als tüssen 1850 un 1950 is dat Niveau in't oostfreesche Orgelbo ganz afsackt was, had man kien Geld un kunn sick kien moderne Instrumente leisten. Hüüt is dat een groot Glück, weil de ole Örgel dordör meest bewaard bleven sünd. In de letzte 50 Johr sünd bold all Originalinstrumente optimol restaureert, wat besünners de Orgelbo Jürgen Ahrend (Loog) te verdanken is, de op dat Rebeed van Restauratschoon de Toon angeven heeft. Dat Organeum in Weener is een bedüdend Orgelzentrum, dat Kunzerten organiseert und Örgelfohrten veranstalt. Elke Johr waarn u. a. in de St. Ludgerikark in Nörden, in de Lutherkark un de Groot Kark in Leer, in de St. Georgskark in Weener un in Dornum un ok binnen dat wied bekennte Klassikfestival „Musikalsche Sömmer“ Kunzertriegen anboden. Gloov un Karken De Lü in Oostfreesland sünd meestieds protestansk. In den Westen, besüners in de Krummhörn un in't Rheiderland, man ok in Emden, Leer un de westelk Deelen van't Overledingerland un't Moormerland, sünd de Minsken reformeert, of un to gift dat ok en Old-Reformeerte Gemeente. Anners sünd de Lü luthersk. Man free Karken gift dat in Oostfreesland ok mehr as annerwaars. De Geschicht van de Mennoniten in Emden geiht bit in de Reformatschoonstied torügg. De Baptisten sünd midden in't 19. Jahrhunnert in Jever un Ihren upkomen. En bietje later kwammen de Methodisten. Free evangelisk Gemeenten hebben erst achter de tweede Wereldorlog anfangen, sük to grünnen. De kathoolsche Kark is en Minnerheiden-Kark blieven, ok wenn achter den Orlog mennig Katholiken na Oostfreesland komen sünd. De lutherske Gemeenten hören to de lutherske Lanneskark Hannober. De Reformeerten sünd in de „Evangelsk-reformeerte Kark – Synode van de reformeerte Karken in Bayern un Noordest-Düütschland“ organiseert. Dit Kark hett hör Hoovtseet in Leer. De Evangelsk-Freekarken sünd in hör noordwestdüütsche Vereenigen tosammenfaat un de Katholiken hören an dat Bistum Osnabrück. Weertskupp Historisk Achtergrund In den Loop van de Historje hebben sük rieke un arme Tieden immer offwesselt. Besünners an de Waterkant stunnen en paar rieke Buren tegen en grot arm Proletariat. So hebben sük de arme Lü anners hülpen. Se gungen för hör Wark in de Nedderlande („Hollandgangers“) of sünd glieks heel utwannert. So gift dat vandag in de USA ok noch en groot oostfreesk Gemeenskupp. De Gemeenskupp is so groot, dat dat sogar tiedwies een egen Blatt gaff, de Ostfriesische Nachrichten- Heimatblatt der Ostfriesen in Amerika Landweertskupp To all Tieden harren de meesten Oostfresen hör Utkomen in de Landweertskupp hat, an de Waterkant ok as Fiskers. Ok vandag gift dat noch mennig Buren, besünners in de Melkweertskupp, umdat dat in oostfreesland good Gröönland gift. Man ok Schaapen worden in Oostfreesland tücht. Se hollen dat Grass up de Dieken kört un maken se ok faster, umdat se lüttje Hofen hebben. In de Pollers, to'n Bispööl in't Rheiderland, word ok Korn anbaut. In Oostfreesland hebbt sück verscheden besünners Deerenrassen ruutbildt: Dat Oostfreesen-Peer, dat oostfreeske Melkschaap, de Emder Goos, de Höhnerrasse „Oostfreeske Möv“ in verscheden Klören un de nu leep raar worden swaartbunt Koh. Se is dör de Hybridrasse „Holstein Frisian“ ut de USA offbeten worden un nu bold utstüven. Industrie Dat gift neet völ Industrie in de Kuntrei. Blot in de Havensteden Emden un Willemshaven gift dat lüttje Zentren. Gröttste Industrieanlaag un bedüdend Arbeidgever in Oostfreesland is dat VW-Wark in Emden. Mennig Oostfreesen hebben hör Warksteden ok bi de Meyer Werft in Papenbörg, nett vör de Dören van Oostfreesland. De Stadt Leer is achter Hambörg de gröttse Stee för Reders in Düütschland. Man wiet vörn is Oostfreesland bi dat Nütten van de Windkracht. So dicht bi den Waterkant gift dat völ Wind un in de Kuntrei was ok Bott genug för Windkrachtanlaagen. In Tokunfst sallen ok Winparks up d'hoge See baut worden, so nömd „Offshore Winparks“. De gröttste Maker van Windkrachtanlagen, dat Unnernehmen Enercon, hett sein Seet in Auerk un baut sein Anlagen in Auerk un Emden. Tourismus Oostfreesland hett elke Johr en Bült Gasten, de sik dor verhalen willt. Besünners up de oostfreeske Eilanden komen de Lü up Visit, dor hett dat Ambacht mit de Gasten al in't 17. Johrhunnert anfungen. Ok de Waterkant van dat Fastland harr dor wat van. Annerswaar in Oostfreesland kwammen noit Touristen, man dat hett sük siet de 70er Jahren ännert. Daar gift dat för de Gasten nu ok mennig wat to beleven. En Bispööl sünd dor de Touren, de man mit't Raad maken kann, so as de Düütsche Fenroute of de International Dullert-Route. Problemen mit Weerstskupp Ok wenn man dat neet fluks sehen deit, so höört Oostfreesland vandag to de Kuntreien in Düütschland, waar se leep Problemen mit de Weertskupp hebben. Mennig Lü sünd sünner Wark un jung Lü, de en good Utbilden kregen hebben, mutten hör Tohuus verlaten, um en Arbeidsstee to kregen. Man ok wenn dat mehr un mehr oll Lü gift, so kregen de Minsken in Oostfreesland noch leep völ Kinners. Ok trekken mehr un mehr Lü na Oostfreesland, so dat dat up Stünns de Tahl van de Inwahners noch hoger word. Man de Probleme mit de Weerstkupp worden daarvan ok neet minner. Medien Bladen In Oostfreesland gaff dat lang Tied in elke lüttje Streek en egen Bladdje. Vandag sünd de meesten Bladen neet mehr egenstannig, blot bi de Rheiderland-Zeitung un de Ostfriesische Nachrichten hett kien anner sein Fingers in. De oostfreeske Bladen sünd: Anzeiger für Harlingerland – in d’Landkreis Wittmund Borkumer Zeitung – up dat Eiland Börkum Emder Zeitung - Emden un umto General-Anzeiger – in d’ Overledingerland Norderneyer Badezeitung – up dat Eiland Nörderney Ostfriesischer Kurier – in de oll Landkreis Nörden Ostfriesische Nachrichten – in den oll Landkreis Aurich Ostfriesen-Zeitung – in heel Oostfreesland Rheiderland-Zeitung – in d’oll Landkreis Weener (Rheiderland) Tiedschriften Ostfriesland Magazin – Tiedschrift för Oostfreesland, kummt elke Maand rut he! Norderney – veermaal in’t Johr up Nörderney DIESEL - dat oostfreeske Bladdje - Tiedschrift heel un dall up Platt, veermaal in 't Johr Radio Radio Ostfriesland - Bürgerradio för Oostfreesland Radio Jade - Bürgerradio för Willemshaven, Freesland un Oostfreesland Fernsehen Friesischer Rundfunk – lüttje Kanaal in’t Kavelnett van Oostfreesland un umto Verkehr Autobahnen An dat düütsche Autobahnnett wurr Oostfreesland eerst laat ansluten. Man nu sünd dat al twee Autobahnen, de na Oostfreesland gahn. Över de A 28 können de Oostfreesen gau na Ollnborg, Breem un Hambörg komen. De A 31, de in dat 2004 mit Hülp un Geld van de Gemeenten, Landkreisen, Provinzen un Bedreven ut Oostfreesland, dat Eemsland un de Nedderlande klaar maakt worden kunn, slött Oostfreesland an dat Ruhrrebeet an. De blot veer Kilometer lange A 280 maakt de A 31 mit de nedderlannsche Rijksweg 7 an’n anner, de na Grunneng geiht. Bundsstraten De B 70 is en van de langste Bundsstraten in Noordwestdüütschland un geht van Neermoor in Oostfreesland altied an d’Eems land bit na Wesel an d’ Nedderrhien. Die B 72 geiht van Cloppenbörg över Auerk un Nörden bit an de Waterkant na Nörddiek. Die B 210 geiht dwars Oostfriesland van Emden na Willemshaven. De B 436 fangt in Weener an un geiht dwars dör Oostfreesland un Freesland bit na Sande. Die Bundesstraße 461 is mit sein Streek van Wittmund bit an de Havens van Carolinensiel un Harlesiel leep kört. Iesenbahn Twee Streeken van d’Düütsche Bahn sünd in Oostfreesland leep wichtig, daar fahren ok Intercity-Iesenbahnen: Nörddiek - Emden - Leer - Ollnborg - Bremen (KBS 390) Nörddiek - Emden - Leer - Rheine - Mönster (KBS 395) Dat kört Stück van Emden Hbf bis Emden Außenhafen (KBS 396) is blot för de Lü, de mit Schipp na Börkum willen. Up dat kört Stück van Leer bit Nieuweschans in de Nedderlannen fahren ok weer Iesenbahnen, man well bi na Grunneng will, mutt in Nieuweschans in en anner Bahn stiegen. Up de Streeken Willemshaven - Osnabrück un Esens - Wilhelmshaven fahren kein Bahnen van de Düütsche Bahn, man van de Noordwestbahn: Auerk is up Stünns neet an dat Iesenbahnnett ansluten, man in’t tokomend Johr sall de Streek twüschen Auerk un Abelitz för Gooden weer nütt worden Waterstraten Elisabethfehnkanaal Eems Eems-Jaad-Kanaal Eems-Siedkanaal Hunte-Eems-Kanaal Jümme Leda Nordgeorgsfehnkanaal Sagter Eems Havens gift dat to’n Bispööl in Weener, Leer, Ditzem, Emden, Greet, Nessmersiel, Dornumersiel, Bensersiel, Neeharlingersiel, Carolinensiel, Harlesiel un up de Oostfreeske Eilannen. Bekennt Oostfreesen Lü van d’Glooven Lü van d’ Wetenskupp Politikers Künstler Sonstige Dat Ostfreesland-Lied In Ostfreesland is't am besten van Enno Hektor (1850) / Melodie: "Weißt du wieviel Sternlein stehen" In Ostfreesland is't am besten over Freesland geiht der niks. War sünd wall de Wichter mojer war de Jungse wall so fix? In Ostfreesland mag ik wesen anners nargens lever wesen; over Freesland geiht der niks over Freesland geiht der niks. Nee, 't is nargens, nargens beter as war hoch de Dieken stahn, war up't Eiland an de Dünen hoch hennup de Bulgen slaan; war so luut de Nordsee bullert war ji könen up de Dullert Dreemast-Schippen fahren sehn Dreemast-Schippen fahren sehn. Nargens bleiht de Saat so moje, nargens is de Buur so riek, nargens sünd de Kojen fetter, nargens geiht de Ploog so liek, nargens gifft so faste Knaken, weet man leckerder to maken Botter, Kees un Karmelkbree, Botter, Kees un Karmelkbree. War in d' Wagen Törf un Kienholt worden haalt van't Hochmoor heer; war de heel Welt sük lüstig maakt up't Is bi't Eierbeer; war s'in't Feld mit Kloten scheten war se Bookweit-Schubbers eten; Harm up Freersfoten geiht Harm up Freersfoten geiht. För Ostfreesland, för Ostfreesland laat ik Bloot un Leven geern, weer ik man weer in Ostfreesland war so mennig söte Deern. In de Frömde wünsk ik faken: Kunn 'k doch Moders Breepott koken hören weer in d' Hörn bi 't Füür hören weer in d' Hörn bi 't Füür. Booken över Oostfreesland Onno Klopp, Geschichte Ostfrieslands, 3 Bde., Hannover 1854-1858. Hajo van Lengen (Hrsg.): Die Friesische Freiheit des Mittelalters - Leben und Legende, Verlag Ostfriesische Landschaft, 2003. Franz Kurowski, Das Volk am Meer - Die dramatische Geschichte der Friesen, Türmer-Verlag. Karl Cramer, Die Geschichte Ostfrieslands. Ein Überblick., Isensee - Oldenbg. Hermann Homann, Ostfriesland - Inseln, Watt und Küstenland, F. Coppenrath Verlag, Münster Manfred Scheuch, Historischer Atlas Deutschland, ISBN 3-8289-0358-4 Oostfreesland in belletristisk Texten Erskine Childers, Das Rätsel der Sandbank ISBN 3-2572-0211-3 S. Wörrishofer, Onnen Visser, der Schmugglersohn von Nördernee (in dat late Kaiserriek en völ leest Book för junge Lü, dat hannelt van Oostfreesland unner de franzöösk Heerskupp) De Komiker Otto Waalkes hett sien Oostfreesendom in’t Kabarett un Filmen altied ruutstellt Borns Weblinks Touristik-Sied van Oostfreesland Ostfriesland Magazin – Bladd över Oostfreesland Radio Ostfriesland - Lokaalraadio für de Kuntrei Oll Huusdeeren Historisk Kaart Niedersachsens 1789 Neddersassen Oostfreesland Region

213

https://nds.wikipedia.org/wiki/Oostsee

Oostsee

De Oostsee deelt Skandinavien vun’n europääschen fasten Wall un is dör Öresund un den Groten un Lütten Belt mit de Noordsee un över de Newa un verschillige Waterstraten mit Wolga, Witt Meer, Swatt Meer, Asowsch Meer un Kaspisch Meer verbunnen. De Naverlänner vun de Oostsee sünd Däänmark, Sweden, Finnland, Russland, Eestland, Lettland, Litauen, Polen un Düütschland. Geografie Gröttere Inseln in de Oostsee sünd Gotland un Öland (Sweden), Ålandinseln (Finnland), Dagö un Ösel (Eestland), Wolin (Polen), Usedom (Düütschland/Polen), Rügen, Hiddensee un Fehmarn (Düütschland) un bannig vele Inseln in Däänmark, to’n Bispeel: Bornholm, Lolland, Fünen, Seeland De gröttsten Strööm, wat in de Oostsee münnt, sünd: Oder (Düütschland/Polen), Wießel (Polen), Memel (Litauen), Düna (Lettland) un Newa (Russland). Wichtigste Havens sünd Kopenhagen, Malmö, Stockholm, Helsinki, Sankt Petersborg, Tallinn, Liepaja, Klaipeda, Königsbarg, Danzig, Stettin, Rostock, Lübeck un Kiel. Dat Water vun de Oostsee hett nich soveel Solt as de Ozeane un de Noordsee. In’n Westen liggt dat mehrst so üm twee Perzent, na Oosten to warrt dat Brackwater un geiht in Söötwater över. De Suurstoff warrt af un an to’n Problem, vun wegen dat dor över de Strööm ok Schiet in de Oostsee rinkümmt un dat bruukt denn Suurstoff. Denn is dat good, wenn dat en Storm vun Westen gifft, de frischet Soltwater mit mehr Suurstoff ut Skagerak un Kattegat na de Oostsee drifft. Vun wegen dat Solt is dat ok, dat de Planten un Beester anners sünd as in de Noordsee. De Dorsch kümmt ok in de westliche Oostsee vör, ok de Hering. Aver in den Bottnischen un Finnschen Meerbusen gifft dat denn Hecht un annern Söötwaterfisch. Historie Baltisch Iesstausee Vör 14.000 Johren füngen de Gletschers ut de Wießeliestiet, de twee bet dree Kilometers dick op Skandinavien opsitten dein, dat smölten an. Ut dat afsmoltene Water hett sik en Iesstausee billt. Vör 10.000 Johren weer denn de Barrier ut Ies twischen Weltmeer un den See bilütten wegsmolten un de Iesstausee is dör de Middelsweedsche Lunk utlopen. Yoldiasee De Waterspegel steeg op de ganze Welt wegen de afsmoltenen Gletschers an un för 300 Johren weer de ole Iesstausee mit de Noordsee verbunnen. In disse Tiet keem de Mussel Yoldia arctica (hüüt Portlandia arctica nöömt) ut dat Soltwater vun’e Noordsee in’e brackigee See, de dorüm na ehr Indexfossil ok Yoldiasee nöömt warrt. Ancylussee Dat Land in Skandinavien, free vun siene swore Ieslast, keem nu mit bet to negen Millimeter in’t Johr so gau hooch, dat na 300 Johren mit Yoldiameer ut weer. Vör 9.500 Johren weer dat wedder en Binnensee, de vun de Lüüd hüüt Ancylussee nöömt warrt. Litorinasee Later is denn de See wedder gauer stegen as dat Land un de Landbrügg twischen Däänmark un Skandinavien, de de hooch legene Noordsee un de deper legene Ancylussee trennen dei, is ünnergahn. In de Tiet vör 8.500 bet 8.000 is dat Water dörbraken un de Ancylussee vulllopen, 15 Meter höger as vörher, so dat veel Land nu ünner Water stünn. Dormit har sik de Litorinasee billt, nöömt na de Strandsnigg Littorina littorea, wat dat Indexfossil ut disse Tiet is. Dat weer de Vörlöper vun de Oostsee, so as wi se kennt. Weblenken Greenpeace fordert Schuul för Noord- un Oostsee (PDF, plattdüütsch) Oostsee See Europa

215

https://nds.wikipedia.org/wiki/Plattd%C3%BC%C3%BCtsch

Plattdüütsch

Plattdüütsch (Neddersassisch) höört to de westgermaanschen Spraken. Se hett den tweten germaanschen Luutwannel nich mitmaakt un is dormit ene nedderdüütsche Spraak. De Utdrück Nedderdüütsch un Neddersassisch (Nedersaksisch) warrt denn ok ganz faken jüst so bruukt as Plattdüütsch. Plattdüütsch is in dat Königriek vun de Nedderlannen un in de Bundsrepublik Düütschland in de Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken opnahmen. Historie De jüngste gemeensame Vörlöper vun all plattdüütsche Dialekten is dat Westgermaansche. Dat jüngere Ooltsassische, de Spraak vun de Sassen, so as se uns opschreven nableven is, is keen direkten Vörlöper vun all plattdüütsche Dialekten. Welk Dialekten hebbt sik parallel to dat Ooltsassische entwickelt. Verwandt is dat Plattdüütsche mit dat Engelsche, Sassen ut Noorddüütschland sünd bi dat Johr 450 na England röverseilt. Mit de Angeln, Jüten un Fresen sünd da denn de Angelsassen ut worrn. De öllsten Texten in Ooltsassisch, de uns nableven sünd, stammt ut dat 9. Johrhunnert. In dat 12. Johrhunnert hett sik ut dat Ooltsassische dat Middelnedderdüütsche (Middelsassisch) rutbillt. Disse Spraak weer de Hannelsspraak vun de Hanse. Mit de Hansekooplüüd hett sik dat Middelnedderdüütsche in ’n ganzen Noord- un Oostseeruum utbreedt un weer dor de wichtigste Spraak. Vele middelnedderdüütsche Wöör hebbt dorbi Ingang in de skandinaavschen Spraken funnen. Doch as dat 16. Johrhunnert to Enn güng, weer de Tiet vun de Hanse meist vörbi. Bi de betern Lüüd weer nu dat Hoochdüütsche un Nedderlandsche de feinere Spraak. Tominnst bi Geschäftssaken. Tohuus weer ok dor Plattdüütsch noch begäng. De middelnedderdüütsche Utglieksspraak, de sik rutbillt harr, füll nu aver ahn de Klammer, de de Hansespraak billt harr, in enkelte Dialekten utenanner. Blot in ganz enkelte Ecken bleev dat Plattdüütsche noch in de Schrift bestahn. De Stadt Lübeck hett ehr 'Oberstadtbook' noch bet 1809 op Plattdüütsch opschreven. Eerst an ’t Enn vun dat 18. Johrhunnert füngen de eersten Schrievers wedder an, Literatur in de Spraak optoschrieven, de middewiel den Naam Plattdüütsch annahmen harr. To de eersten höör Johann Hinrich Voss. Plattdüütsch in Schrift bröcht hebbt denn besünners Fritz Reuter un Klaus Groth in de Johren 1850. Toglieks is aver ok dat Hoochdüütsche in disse Tiet vun de böverste Schicht in de Stadt nich blot as Schriftspraak begäng wesen, man ok as Ümgangsspraak keem dat bi disse Lüüd nu ganz in Bruuk. Ok eerste Stimmen weren opkamen, de in’n Sinn vun de Opklärung Plattdüütsch as Hemmnis för de Bildung vun de eenfachen Lüüd ansehn deen. Dat Plattdüütsche hett vun dat 16. bet 20. Johrhunnert blots as 'Nahspraak' vun de eenfachen Lüüd deent. In School un Kark wöör jümmer mehr Hoochdüütsch oder Nedderlandsch de Spraak. Vun de Mitt vun dat 20. Johrhunnert an is dat Hoochdüütsche denn ok bi de eenfachen Lüüd mehr un mehr in den Nahberiek indrungen. Hoochdüütsch harr dat gröttere "Prestiesch". Dat leeg ünner annern dor an, dat sik de Verkehrsrüüm vergröttert hebbt. Vördem weer dat Dörp de wichtigste Levensmiddelpunkt un veel Lüüd harrn kuum Kuntakt na buten dat egene Dörp oder tominnst keen Kuntakt mit Lüüd vun wieder weg. Mit dat Opkamen vun de moderne Mobilität, mit Autos, mit dat Wegtrecken vun veel Dörpslüüd na de Städer (Industraliserung) un mit dat Opkamen vun de Massenmedien, de blot de Standardspraak bruukt, hett sik de Verkehrsruum för de Lüüd vergröttert un de Nahspraak Plattdüütsch hett nich mehr noog Kommunikatschoonsreckwiet för dissen groten Kommunikatschoonsruum. In welk Delen vun dat Spraakrebeet is dat Plattdüütsche in de Nutiet nu blot noch Spraak vun enkelte ole Lüüd un in welk folkloristische Nischen, annerwegens is Platt tominnst de normale private Ümgangsspraak bi de wat öllern Lüüd. Spraakrebeet Plattdüütsch (Neddersassisch, Neddersass’sch) warrt vör allen in ’n Noorden vun Middeleuropa snackt, in Noorddüütschland un de Nedderlannen. Aver ok buten Middeleuropa gifft dat dör Utwannerers Rebeden, in de Plattdüütsch snackt warrt oder snackt worrn is. De Grenz von Nedderdüütsch na Süüd hen is de 'Benrather Linie' - de 'maken/machen-Linie'. Karnrebeet De Grenz to dat Nedderlandsch-Nedderfränksche un dat Westfreesche liggt an de Noordsee bi ’t Lauwersmeer. Dat liggt an de Grenz vun de nedderlandschen Provinzen Grunneng (Groningen) un Freesland. De Spraakgrenz folgt nu groff de Grenzen vun de Provinz Freesland. Op de ne’en Polder in dat Eisselmeer warrt kuum Plattdüütsch snackt. De Spraakgrenz folgt de ole Waterkant vun dat Eisselmeer. Blots dat fröhere Eiland Urk, dat nu to ’n Noordoostpolder höört, höört to dat plattdüütsche Spraakrebeet. Dat Rebeet reckt bet an de Grenz na de Provinz Utrecht un löppt denn dör de Provinz Gelderlaand na de düütsche Grenz to. Twischen Emmerik un Bokelt löppt de Spraakgrenz över de Staatsgrenz. Se folgt nu de Süüdgrenz vun Westfalen bet na de Grenz to dat Bundsland Hessen. Dor löppt se nu, knapp op hess'sch Rebeet, langs na Noordoosten, knappt de süüdlichste Eck vun dat Bundsland Neddersassen af un löppt denn an de Grenz to Döringen lang, mit blots en poor Öörd vun Döringen op plattdüütsch Rebeet. In Neddersassen in ’n Hoort liggt en lütte Spraakinsel, in de middeldüütsche Dialekten snackt warrt, de ut dat Arzgebirg inwannert sünd. De süüdliche Spraakgrenz löppt wieder dör dat Bundsland Sassen-Anholt an de Münn vun de Saale in de Elv langs na dat Bundsland Brannenborg rin. De Verloop vun de Spraakgrenz weer in Sassen-Anholt in fröhere Tieden en ganz Stück wieder in Süden, binah bet na Leipzig ran. Ut dit Rebeet is dat Plattdüütsche aver vun middeldüütsche Dialekten verdrängt. Ok in Wittenbarg warrt hüdigendaags Middeldüütsch snackt, aver op dat Rebeet vun Brannenborg kummt dat plattdüütsche Spraakrebeet noch meist wedder bet op de Hööcht vun Wittenbarg dal. Denn maakt de Grenz aver en groten Bagen na Noorden üm Berlin rüm un geiht denn Stück noorden vun Frankfort an de Oder an de poolsche Grenz ran. In meist dat ganze Brannenborger Rebeet is dat Plattdüütsche blots noch swack vertreden un nich mehr vital. In de Rebeden achter de Grenz na Polen to gifft dat, sietdem de Düütschen na ’n Tweten Weltkrieg verdreven worrn sünd, kuum mehr Plattdüütsche. De Spraakgrenz folgt nu de Staatsgrenz bet an de Oostsee. Ok vör 1945 geev dat achter de hüdige poolsche Grenz kene klore Spraakgrenz. Dat weer en groot Mischmasch ut düütsche un poolsche Spraakinseln. Bi Kulm geev dat ok ene böverdüütsche Spraakinsel un in dat Rebeet vun Marienborg un Allensteen in Oostpreußen ene middeldüütsche Spraakinsel. De Rest vun Oostpreußen un dat Rebeet vun Danzig weren Plattdüütsch. De Grenz to dat Däänsche is ok kene klore. In öllere Tieden weer Sleswig däänsch un in ’n Westen noordfreesch. Doch mit dat Middelnedderdüütsche hett sik dat Düütsche utbreedt. Hüüt is groff de Staatsgrenz de Spraakgrenz. Fröher weren ok de Freeslannen keen Deel vun dat plattdüütsche Spraakrebeet. In Oostfreesland hett dat Plattdüütsche dat Oostfreesche aver kumplett verdrängt. Blots dat Saterland is dor as freesche Spraakinsel nableven. In dat Saterland un Noordfreesland harr dat Plattdüütsche lang ene Opgaav as Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwiet blangen dat freesche as Nahspraak. Utwannerers Mit Utwannerers is dat Plattdüütsche ok in annere Delen vun de Welt kamen un hett sik dor över mehr oder minner lange Tiet hollen. Vör allen de Mennoniten, de den Dialekt Plautdietsch snacken doot, sünd hier vun Belang. Se leevt in Gegenden in Argentinien, Brasilien (to ’n Bispeel in Fernheim un Curitiba), Kanada, Mexiko, Paraguay un de USA. Dat gifft aver ok Rebeden, in de kene Mennoniten leevt un in de sik Plattdüütsch hollen hett. Dorto höört to ’n Bispeel Rebeden in de USA un in Brasilien (to’n Bispeel Westfäälsch in Westfalia un Pomerano (ok: Pommersch) in Pomerode un Domingos Martins). Ok vun de Bessarabiendüütschen, de vun 1814 af an in Bessarabien inwannert sünd, keem en Deel ut Plattdüütschland, ut Pommern, dat Hartogdom Warschau un Mekelborg, un hett siene Spraak in Bessarabien bibehollen. De Siedlers ut Süüddüütschland, vör allen Swaben, weren aver in de Övertall un hebbt de plattdüütschen Mundoorden bedrängt. De Germanist Albert Eckert hett 1938 de Mundoorden in de 24 düütschen Moderkolonien ünnersöcht un de Mundoort vun de Kolonien Arzis, Neu-Arzis, Paris, Brienne, Leipzig, Kulm un Tarutino as Plattdüütsch vörfunnen. 1940 hebbt Hitler un Stalin in’n Hitler-Stalin-Pakt beslaten, dat de Bessarabiendüütschen ümsiedelt warrt. De Bessarabiendüütschen kemen na dat besett Polen un sünd 1945 denn noch wedder verdreven worrn na de Rebeden vun dat hüdige Düütschland. De bessarabienplattdüütsche Spraakgemeenschop is to disse Tiet denn ganz uteneenfullen. 1858 sünd Lüüd ut de Ümgegend vun Ankum un Steiwelt na de Slowakei trocken un hebbt dor twee Adelsgöder köfft un sik mit mehr as 400 Lüüd in de Dörper Tscherman un Groß Rippen ansiedelt un ok jemehr plattdüütsche Spraak bibehollen. Disse Lüüd sünd na’n Tweten Weltkrieg verdreven worrn. Aver ok binnen Düütschland hett dat en lütt plattdüütsch Spraakeiland geven. De Glashött in Gerresheim hett vun 1864 af an siene Glasblasers vör allen in de plattdüütschen Rebeden oosten de Elv anworven. Un so keem dat, dat sik in de Arbeidersiedlungen op de Hött in Gerresheim en plattdüütschen Dialekt dörsett hett, dat Hötter Platt. Disse Dialekt is vundaag aver meist utstorven. De Spraak gellt in dat egene Spraakrebeet nich vull As Spraak mit grötter Kommunikatschoonsreckwied warrt nu all Delen vun Düütschland vun Sprekers vun dat Freesche jüst so as vun Sprekers vun dat Plattdüütsche dat Hoochdüütsche bruukt, in de Nedderlannen dat Nedderlandsche. Plattdüütsch is blots Nahspraak. Aver ok as Nahspraak hebbt vele Lüüd de Spraak opgeven, so dat in vele Delen vun dat Spraakrebeet de Lüüd, de Plattdüütsch snackt, in de Minnertall sünd. Ok för de Spraakinseln in annere Länner gellt dat to ’n Deel, dor hebbt dat vun de Utwannerers mitbröchte Hoochdüütsch oder de Landsspraken (mehrstendeels Engelsch oder Spaansch) disse Opgaven. Fröher De Oorsprung vun de Sassen liggt in Holsteen. Vun dor hett sik de Sassenstamm ok in dat hüdige Bundsland Neddersassen, in Westfalen, in Oostfalen un bet na dat Rebeet in’n Oosten vun de hüdigen Nedderlannen breed maakt. Wohrschienlich weer dat mehr so, dat sik de Stämm, de in disse Rebeden leevt hebbt, ünnern Naam Sassen vereenigt hebbt, as dat de holsteenschen Sassen sik utbreedt hebbt. In Oostholsteen, in dat Wendland un Oosten vun Oostfalen seten in disse Tied de Slaven. In Wursten, Grunneng un Oostfreesland weren de Fresen. Mit dat 9. Johrhunnert hett de Oostkolonisatschoon anfungen, de de Slawen jümmer wieder na Oosten wegdrängen dee. Dat güng bet in dat 15. Johrhunnert, as sik dat Plattdüütsche bet in dat Baltikum bet na Eestland utbreedt harr. In Eestland is de Spraak vör allen in de Städer bruukt worrn, denn düütsche Buurn harrn in Eestland kuum siedelt. Mit dat Enn vun de Hansetied is denn dat hoochdüütsche in Eestland an de Steed vun dat plattdüütsche treden. In dat 18. un 19. Johrhunnert dee de gröttste Deel vun de Düütschen in Eestland Hoochdüütsch snacken un blot noch wenig Lüüd Plattdüütsch. Welk slaavsche Spraakinseln sünd in de Rebeden vun de Oostkolonisatschoon aver noch bet in dat 18. Johrhunnert nableven, dat Polabsche in’t Wendland to’n Bispeel is wohrschienlich in de Johren 1750 utstorven. Noch bet in de letzten Johren vör 1945 hett dat Plattdüütsche sik in’n Oosten utbreedt un to’n Bispeel dat Masuursche oder dat Kuursche verdrängt. Ok de Sprekers vun dat Kaschuubsche twischen Westprüßen un Oostprüßen hebbt mehrsttiets beide Spraken snackt. Bi de Fresen güng de Spraakwessel besünners vun Grunneng ut. Vun dat 15. Johrhunnert af an hebbt de Fresen Plattdüütsch as Schriftspraak bruukt. In de oostlauwerschen Ommelanden hebbt de Lüüd temlich gau de plattdüütsche Spraak annahmen un sogor ehr freesche Identität afleggt. In Oostfreesland hebbt se ehr Spraak wat langsamer verloren, aver ok hier is vun dat Freesche nix nableven (vun dat Saterfreesche afsehn, dat aver egentlich al buten Oostfreesland liggt). Jemehr freesche Identität hebbt de Oostfresen aver behollen. Dat Jeverland hett dat Freesche mit dat 17. Johrhunnert verloren. In Wursten hett sik dat bet so üm un bi 1720 hollen un ok in dat Harlingerland hett dat Plattdüütsche dat Freesche mit dat 18. Johrhunnert verdrängt. Toletzt weren blot dat Saterland un Wangeroog nableven, aver ok dat Wangerooger Freesche is 1950 utstorven. Bi de westerlauwerschen Fresen kunn dat Plattdüütsche aver keen Foot faten. Ok gegenöver dat Noordfreesche un dat Plattdäänsche in Sleswig hett dat Plattdüütsche Land wunnen. En goden Deel vun Anhalt un ok vun Brannenborg, de vundaag en middeldüütschen Dialekt snackt, hett fröher ok en plattdüütschen Dialekt hatt. Status Offiziellen Status Dat Plattdüütsche warrt na de Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken siet 1998 in Düütschland un ok in de Nedderlannen schuult. In Düütschland warrt dat in de Bundslänner Bremen, Hamborg, Meckelnborg-Vörpommern, Neddersassen un Sleswig-Holsteen na Deel III vun de Sprakencharta schuult, in de Bundslänner Brannenborg, Noordrhien-Westfalen un Sassen-Anholt un in de Nedderlannen na Deel II. En wichtigen Fall to’n Status vun dat Plattdüütsche in’n Amtsgebruuk weer de Läägeünnerloage, för de de Firma Twistringer RBM Dränfilter 2000 en Patent anmellt harr. De Patentschrift weer op Plattdüütsch schreven un dat Patentamt harr ehr dorvun trüchwiest. De Bundsgerichtshoff harr toletzt seggt, dat dat rechtens is, en Patent op Plattdüütsch intorecken, aver gellen deit dat blot, wenn en hoochdüütsch Översetten bigeven oder nareckt warrt. Bi de Plattdüütschen De Status ünner de Lüüd, de de Spraak snacken doot, is ok verscheden. De Süden vun dat Spraakrebeet, mit West- un Oostfalen un de Brannenborgsche Mark, dor is de Willen, de Spraak to bewohren minn stark as in’n Noorden, woneem de noordneddersassische Dialekt spraken warrt. In Deelen vun Brannenborg is de Spraak meist ganz dood. Dor is keen Willen mehr vörhannen, de Spraak to bewohren, dat gifft keen Spraakvereens för Plattdüütsch un keen Speeldelen. Ganz anners süht dat to’n Bispeel in Oostfreesland ut. Dor is de Spraak noch op dat beste as Alldagsspraak bewohrt. Ok in Delen vun Sleswig-Holsteen un dat Dreeeck twischen Elv un Weser sünd dor noch Plattsnackers, de sik ok aktiv för dat Plegen vun de Spraak insetten doot. Annerwegens De Medien in Düütschland sünd hoochdüütsch domineert. In de Regionalmedien kummt Plattdüütsch as Nischenprogramm vör, in de landswieden Medien meist gornich. Noorddüütschland gellt dorvun bi veel Lüüd, de dat Land nich so kennt, as rein hoochdüütsch. De bairische Dialekt to’n Bispeel warrt vun de Medien bitieden noch geern as Stilmiddel opgrepen, dat för heile Welt steiht, wied af vun allens Moderne. De Medien gaht dorvun ut, dat de Dörsnittsdüütsche Bairisch kennt un grippt de Klischees över de Spraak op, zoomt op de Klischees noch en beten rop. Plattdüütsch gellt as en Saak, de bi’n Dörsnittsdüütschen kuum bekannt is un warrt dorvun vun de Medien noch duller utblennt. Buten Düütschland un de Nedderlannen is meist de Existenz vun Plattdüütsch al gornich bekannt. Naams De plattdüütschen Lüüd in dat Rebeed, dat vörnehmlich Hoochdüütsch as Schriftspraak hett oder harr, seggt Plattdüütsch to de Spraak (fakener ok afkört to Platt). In dat Rebeed, in dat Nedderlandsch de vörnehmliche Schriftspraak is, hett sik de Naam Nedersaksisch dörsett. Vun Wetenschopslüüd warrt faken de Begreep Nedderdüütsch bruukt. Lüüd, de dat Woort düütsch in plattdüütsch ümgahn wüllt, dat de Lüüd buten Düütschland sik ok wohl föhlt, un de den gemeensamen Oorsprung vun de verschedenen Varianten vun de Spraak betonen wüllt, bruukt fakener den Utdruck Neddersassisch. Ok de Naam Sassisch, de sik op den olen Egennaam to Hansetieden betütt, warrt welk Tieden bruukt, hüüt aver weniger faken as in annere Tieden. Dat Woort Plattdüütsch keem toeerst bi Cornelis Lettersnijder in dat 16. Johrhunnert op. Vördem bruken de Minschen den Utdruck sassesch or, wenn se sik nich vun de annern düütschen Varianten afsetten möten, ok eenfach düdesch. Bi de normalen Alldagssnackers is blot dat Woort Plattdüütsch in wieden Bruuk. All de annern Utdrück warrt blot in formalen Kontext bruukt. In de Nedderlannen bruukt de Lüüd in’n Alldag mehrsttiets de Naams vun de Dialekten vun jemehr Kuntrei. De Utdruck Nedersaksisch breedt sik aver jümmer mehr ut. Faken denkt de Lüüd, Plattdüütsch kummt vun dat platte Land, woneem dat snackt warrt. De Utdruck platt kummt aver vun de Nedderlannen weg un bedüüdt eenfache Spraak, de Spraak, de vun de normalen Lüüd spraken warrt. Un so gifft dat ok welk Rebeden, de nich dat egentliche Plattdüütsch snackt un doch jemehr Spraak Platt nöömt (vör allen is Westdüütschland). De Utdruck is in dat 16. Johrhunnert opkamen. Anners as bi Plattdüütsch kummt de Utdruck Nedderdüütsch würklich vun de geograafsche Laag. Nedderdüütsch steiht in Gegensatz to dat Hoochdüütsch vun’n Süden, de veel höger liggt. De Utdruck is in dat 15. Johrhunnert opkamen. He hett sik in de hoochdüütsch präägte Wetenschop dörsett, denn he seggt dör dat düütsch ut, dat de Spraak nix Egenstännigs is un ünnermuurt so den hoochdüütschen Anspröök, dat Plattdüütsch blots en Dialekt is un gegenöver Hoochdüütsch minner gellt. Sassisch as Naam för de Spraak is al temlich oold un is siet de ole Sassentiet un de Hansetiet dör bruukt worrn. Al to Hansetieden hebbt sik de Plattdüütschen nich mehr as egen Volk, sonnern as Deel vun de Düütschen föhlt. Un so hebbt se jemehr Spraak denn faken ok eenfach düdesch nöömt. To de Tiet stünnen de beiden düütschen Hööftvarianten noch op glieke Ebene un dat weer noch nich nödig, sik vun de annere Variant aftosetten (hüüt denkt de Lüüd bi düütsch automaatsch an de hoochdüütsche Standardspraak, wenn de Kontext dat nich jüst utsluten deit, to de Tiet kunn düdesch aver noch för beide Spraken jüstso good stahn). Dat geev ok noch in de Tiet vun dat ne’e Plattdüütsch jümmer wedder Lüüd, de den Naam Sassisch wedder hebbt opleven laten (ünner annern Scheller, Wolke, Ruseler, Eimers, Hahn), aver dörsett hett he sik nich. Neddersassisch is nu en Utdruck, op halven Weg vun’n olen Naam Sassisch to Nedderdüütsch. De Naam Sassen, de vun öllers her för de Lüüd in’n Noorden stünn, is mit de Tiet dör dat Grötterwarrn vun dat Hartogdom Sassen na Süden wannert, hen na de Gegend, woneem hüüt dat Bundsland „Sassen“ liggt. Toeerst heet de Süden denn Böversassen un de Noorden Neddersassen. Mit de Tiet hett de Süden aver dat Övergewicht kregen (weer denn ja sogor Königriek) un heet denn blot noch Sassen. Bi Sassen hebbt de Lüüd denn an’n Süden dacht un för den Noorden hett sik so Neddersassen un Neddersassisch inbörgert. Dat Woort Nedersaksisch is nu en Variant vun Neddersassisch. Dat k in dat Woort is vun de Nedderlandschen utlehnt, de dat wedder vun de Hoochdüütschen un Latienschen hebbt. Normalerwies müet dat Nedderlannen-Neddersassisch un Nedderlandsch an de Steed vun dat ks na de Luudgesetten ok en ss hebben. En poor lüttje Rebeden in de Nedderlannen hebbt dat ok würklich so. Vun welk Lüüd warrt de Begreep Neddersassisch op dat ole Stammrebeed vun de Sassen inschränkt (also op den westen Deel, de Grenz löppt dör Holsteen, an de Elv langs un trennt denn Oostfäälsch vun Brannenbörgsch). Dat gifft aver jüstso Lüüd, de de kumplette Spraak vun Eestland bet Urk as Neddersassisch anspreken doot. Sprekertall Sprekertallen laat sik blot swoor angeven. In’n Zensus is faken de Moderspraak nich affraagt worrn un wenn se affraagt worrn is, denn hebbt de Behöörden keen Ünnerscheed maakt twischen Plattdüütsch un Hoochdüütsch oder Plattdüütsch un Nedderlandsch. För de öllere Tied lett sik aver dor von utgahn, dat so temlich all Minschen in Plattdüütschland ok Plattdüütsch snackt hebbt. Ganz groff lett sik de Tall also för 1800 mit 7 Millionen angeven un 1900 mag dat woll so knapp 20 Millionen Minschen geven hebben, de Plattdüütsch snackt hebbt. (Dit Rebeed hett vondaag en Inwahnertall von meist 30 Millionen Minschen.) Na 1900 un besünners na 1945 füng de Tall aver temlich an to dalen. Dat eerste Maal, dat een würklich versöcht hett, ruttokriegen, woveel Lüüd Plattdüütsch snacken doot, weer 1984 dat Institut för nedderdüütsche Spraak, dat en repräsentative Ümfraag mit 2000 Lüüd maakt hett. Disse Ümfraag weer blot in de Bundsrepubliek Düütschland ahn de Düütsche Demokraatsche Republiek un ahn dat Königriek Nedderland. In dit Rebeed hebbt 20 % von de Lüüd sehr good Platt snackt, 15 % good un 21 % en beten. De aktuellsten Tallen stammt ut en Ümfraag 2007, de nu in ganz Düütschland maakt worrn is. Na disse Ümfraag kunnen 6 % sehr good Platt snacken, 8 % good un 23 % en beten. Dat sünd also so bi 3 Millionen Lüüd, de good oder sehr good Platt snackt. In Nedderland hett dat 2003 en Ümfraag geven. Bi disse Ümfraag is rutkamen, dat 1.616.000 Lüüd een von de nedderlandschen plattdüütschen Dialekten snackt. Den plautdietschen Dialekt von de Mennoniten snackt ok noch wedder so bi 500.000 Minschen. Alltohoop gifft dat also in de Johren 2000 so üm un bi 5 Millionen Minschen, de Plattdüütsch snacken doot. Grammatik Kiek ünner Plattdüütsche Grammatik Luudstand Dat Kontinentalwestgermaansche, dat op de Dialektebene ganz groff en Kontinuum billt, deelt sik op in dree Ünnerrebeden, de düüdliche Ünnerscheed’ in de Phonologie hebbt: Dat Nedderfränksch, dat Hoochdüütsche un dat Plattdüütsche. De Ünnerscheed to dat Hoochdüütsche kummt vör allen dör den Hoochdüütsche Luudwannel in de twete Hälft vun dat 1. Johrdusend tostann. Bi dissen Vörgang hebbt sik vun dat Germaansche (Luudstand jüst as bi’t Engelsche) över’t Plattdüütsche na’t Hoochdüütsche disse Luden ännert: Nich direkt mit den Luudwannel tohoop hängt de Ünnerscheed bi b/v/f: Engelsch hett wives, Hoochdüütsch Weiber un Plattdüütsch kennt Wiever, aver ok Wieber. De Eentall Wief warrt aver jümmer as f spraken (Hoochdüütsch b, Weib). Ok de Kumbinatschoon s+Konsonant an’n Woortanfang is en Ünnerscheed to dat Hoochdüütsche. Swien un slapen hebbt op Hoochdüütsch en sch: Schwein un schlafen (allerdings warrt s+Konsonant ok in welk plattdüütsche Dialekten as sch+Konsonant utspraken). Bi de Konsonanten is also en groten Ünnerscheed twischen Hoochdüütsch un Plattdüütsch. Dat Nedderfränksche geiht bi de Konsonanten ganz mit dat Plattdüütsche. Ünnerscheed’ gifft dat aver deelwies bi Luden, de sik eerst in jüngere Tiet verännert hebbt. To’n Bispeel is de Övergang vun old na oud en wichtigen Ünnerscheed, de dat Nedderfränksche vun dat Plattdüütsche trennt. De Plattdüütschen hebbt oold un Woold, de Nedderlandschen hebbt oud un woud. Bi de Vokalen hängt de wichtigste Ünnerscheed mit den neehoochdüütschen Luudwannel tohoop, de in dat 12. Johrhunnert sien Utgangspunkt hett. Ut en Reeg Monophthongen sünd dorbi Diphthongen worrn. Dat is nich alleen in dat Hoochdüütsche passeert, man ok in dat Nedderfränksche un Engelsche. Wo Plattdüütsch in Huus den Monophthong û hett, hett Hoochdüütsch den Diphthong au (Haus), dat Engelsche house hört sik jüstso so as dat Hoochdüütsche Woort; dat Nedderlansche Woort huis vörspeelt en Diphthong de en Beten anners is. Wenn Engelsch dike hett, sprickt Nedderlandsch dijk ok en Beten anners, dat höört sik mehr na Däik an. Beide Engelsch un Nedderlandsch spreekt nich as Diek in Plattdüütsch ut. Alleen dat Plattdüütsche is bi de olen Monophthongen bleven. Vokabular (de Wöör) Kiek ünner Plattdüütsch Vokabular Schrievwies Kiek ünner Plattdüütsche Orthographie Dialekten Plattdüütsch kann eerstmal in twee Gruppen indeelt warrn: Neddersassisch (Westnedderdüütsch) westen vun de Elv un in Holsteen un Oostnedderdüütsch oosten vun de Elv. Neddersassisch is dorbi de Spraak, de vun dat Ooltsassische, de Spraak vun den olen Sassenstamm, afstammt. Dat Oostnedderdüütsche dorgegen warrt in de Rebeden snackt, woneem vördem Slaven leevt hebbt (ünner annern Polaben un Sorben) un wo eerst later Düütsche henkamen sünd. De Minschen ut dat Sassenland hebbt dorbi mit Nedderlanners un Flamen tohoop siedelt un de Spraak hett dorüm vun de slaavschen Spraken un dat Nedderlandsche veel af. De Grenz löppt dör den Oosten vun Holsteen, sniedt vun dat Bundsland Neddersassen dat Wendland af un löppt denn in de Neegd vun de Grenz vun de Bundslänner Sassen-Anholt un Brannenborg na Süden. De grote Ünnerscheed twischen disse beiden Gruppen is de Eenheitsplural op wi maakt gegenöver wi maken. De wichtigsten Dialektrebeden sünd dat Westfäälsche, dat Oostfäälsche, dat Brannenbörgsche un dat Noordneddersassische. Bi dat Noordneddersassische höört ok dat Sleswigsche, dat Mekelbörgsche und dat Oostfreesche, de as Kolonialdialekte all den Eenheitsplural op wi maken hebbt. Dat Twentsche höört bi dat Westfäälsche. In’t hüdige Polen geev dat denn noch as Hööftdialekten dat Pommersche un dat Nedderprüßische. En wichtigen Ünnerscheed is ok de twischen dat Nedderlandsch-Neddersassische un den Rest vun dat Plattdüütsche. Disse Verschääl is nich vun öllers her. De is eerst mit de letzten Johrhunnerten un besünners in dat 20. Johrhunnert dör den Influss vun de nedderlandsche und de hoochdüütsche Standardspraak kamen. De Dialekten in de Nedderlannen hebbt ne’e Wöör opnahmen, de ut dat Nedderlandsche stammt un de Dialekten in Düütschland hebbt disse ne’en Begrepen ut dat Hoochdüütsche övernahmen (Dackspraak). De Dialekten vun de Mennoniten hebbt ok Hoochdüütsch as Dackspraak hatt, hebbt aver tosätzlich ok noch Influss vun dat Russ’sche, Engelsche un Spaansche hatt un veel technische Begrepen sünd dorvun bi de Plautdietschen temlich verscheden. Översicht Kiek bi Düütsche Spraak#De düütschen Dialekten. Plattdüütsche Begrepen in annere Spraken Kiek ok ünner Plattdüütsch Inwark op annere Spraken In de Hansetiet hett dat Plattdüütsche dull op de skandinaavschen Spraken (Sweedsch, Norweegsch, Däänsch) inwarkt. So gaht vele Skandinavisten dörvun ut, dat bet to de Half vun de sweedsche Woortschatt en plattdüütschen Ursprung hett. Dat Norweegsche hett to de Hansetiet nich so veel Wöör övernahmen, man de Grammatik worr bannig dull an de plattdüütsche anneegt. Ok na’t Baltikum, na Russland, na England un Iesland sünd dör de Hanse veel plattdüütsche Wöör kamen. Later sünd mit dat Opkamen vun de hoochdüütsche Standardspraak, an dat ok Lüüd ut plattdüütsche Rebeden Andeel harrn, dör Schrievers ut’n Noorden ok welk plattdüütsche Wöör Deel vun dat Hoochdüütsche worrn: dröge, Achterdeck to’n Bispeel. Annere Wöör ut dat Plattdüütsche sünd man nich Deel vun de Schriftspraak, aver vun de Ümgangsspraak vun Noorddüütschland worrn: schnacken, küern, Trecker, duun to’n Bispeel. Kultur Plattdüütsch Literatur Plattdüütsch Film Plattdüütsch Musik Plattdüütsch Theater Musik De Tüdelband Godewind De Plattfööt Speelwark Timmerhorst Knut Kiesewetter Jan Willem („Löpt denn de ole Lanz Bulldog noch“) Torfrock De Wangeroogers De Drangdüwels dat Leed Hasch un Rock vun Fischmob Liekedeler („Rotten op’n Böön“) Hannes Flesner De fofftig Penns Rohrstock Lars & Dixi Ina Müller Windspeel Institute Institut für niederdeutsche Sprache e.V. (hoochdüütsch) Weblenken List mit plattdüütsche Wöörböker Plattmakers-Wöörbook (plattdüütsch) plattdüütsch Wöörbook (hoochdüütsch, plattdüütsch) Plattmaster (hoochdüütsch, plattdüütsch, engelsch) Nu is de Welt platt!, wat in de hele Welt för de Spraak bereten ward (mehrsprakig) Drempels un Tegels vun't Neddersassische (Nedderdüütsche, Plattdüütsche), so wat as’n lütte Grammatik (düütsch, engelsch) KDE op Platt (plattdüütsch) GNOME op Platt Diesel, dat oostfreeske Bladd up Platt (plattdüütsch) Websteed vun Klaus-Werner Kahl mit Wöörböker un velen annern Kraam in Mönsterlänner Platt (plattdüütsch) Webportal mit en List vun plattdüütsche Sieden in’t Internett un mit Narichten to plattdüütsche Themen (plattdüütsch) Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied (nedderlandsch) Bundesraat för Nedderdüütsch (plattdüütsch) Footnoten Plattdüütsch Spraak

216

https://nds.wikipedia.org/wiki/Polen

Polen

Polen is ene Republiek, de in’t Zentrum vun Europa liggt. Navers sünd Düütschland, Tschechien, de Slowakei, de Ukraine, Wittrussland, Litauen un en lütten Deel vun Russland - de Kaliningrader Oblast, dat ehemaalsche Oostpreußen. De Hööftstadt is Warschau. Spraken Amtsspraak is Poolsch. Dat warrt in Delen vun Polen ok Hoochdüütsch, Kaschubsch un Ukrainsch snackt. Plattdüütsch warrt fast nich mehr snackt. Welke Polen snacken ok Russ’sch. Geografie Polen erstreckt sik vun de Oostsee to de Sudeten un de Karpaten (Tatra). De längste Stroom is de Wießel. Polen besteiht ut ene Reeg vun Landschappen: De Noordwesten vun Polen (de Deel, de an’e Ostsee liggt) heet Pommern un Kujawien, in den Noordoosten liggt en Deel vun Oostpreußen, hüt Woiwodschop Ermland-Masuren. In’n Westen liggt Grootpolen, in’n Oosten Masowien, Podlachien un de Woiwodschop Lublin un in de Mitt de Woiwodschop Lodsch. In’n Süüdwesten liggt Slesien un in’n Süüdoosten Lüttpolen un de Hilligkreuz. To de Polen höörn an’n Anfang vilicht de Stämm Kurpen, Masowier, Kujawier, Polanen, Polasier, Goralen, Podhalen un Krakowiaken. Staat De Verfaten is demokraatsch. Polen is indeelt in 16 Woiwodschoppen. Dat sünd: Woiwodschop Ermland-Masuren Woiwodschop Grootpolen Woiwodschop Hilligkreuz Woiwodschop Karpatenvörland Woiwodschop Lüttpolen Woiwodschop Kujawien-Pommern Woiwodschop Lebus Woiwodschop Lodsch Woiwodschop Lublin Woiwodschop Masowien Woiwodschop Nedderslesien Woiwodschop Oppeln Woiwodschop Podlachien Woiwodschop Pommern Woiwodschop Slesien Woiwodschop Westpommern Städer Warschau (Warszawa) Krakau (Krakow) Lodsch (Łódź) Breslau (Wroclaw) Posen (Poznan) Danzig (Gdansk) Stettin (Szczecin) Bromberg (Bydgoszcz) Kattowitz (Katowice) Lublin Białystok Gdingen (Gdynia) Thorn (Torun) Oppeln (Opole) Weblenken Land !

217

https://nds.wikipedia.org/wiki/Plattd%C3%BC%C3%BCtsche%20Grammatik

Plattdüütsche Grammatik

En Spraak is nich blots ’n Barg Wöör, de ’n seggen kann, as enen dat in’n Sinn kümmt. Dat gifft näämlich ok Regeln dorto, un de bestimmt, wat de Wöör för’n Form kriegen mööt un woans een ’n Woort achter dat annere setten mutt, also de Reeg vun de Wöör. Dat mutt nu avers nich heten, dat dat ’n Grammatikbook geven deit, wo een all de Regeln in finnen kann, so as för Hoochdüütsch. Dat gifft dat för Plattdüütsch nich, un wenn doch, denn heet dat noch lang nich, dat nu elkeen so snacken mutt, as dat in’t Book steiht. Grammatik is, wat wi in’n Kopp hebbt. Wenn wi dat nich harrn, denn kunnen wi gor keen Spraak snacken. Bi’t Plattdüütsch is dat nu so, dat de Lüüd in verschedene Rebeten verschedene Dialekten snacken doot, un denn hebbt se dor ok verschedene Grammatiken bi in’n Kopp. Man de plattdüütschen Dialekten vereent, dat se all üm un bi de sülvige Grammatik hebbt, mit'n paar Utnahmen. Woortoorden Elkeen Woort höört to’n Woortoort to. Welkeen dat is, dat kann een dor an sehn, woans sik dat Woort benehmen deit - dat heet, wat dat för Formen hett un woans en dat in’n Satz bruken kann. Verben Vun de Verben gifft dat egentlich een büügtet in elkeenen Satz: Dat sünd so Wöör as gahn, slapen, geven un klönen. An’n Verb kann en tomehrst sehn, wannehr wat passeern deit (Tiet, Tempus) un wat för een dat maakt (Persoon). Dor gifft dat näämlich meest Suffixen för, dat sünd de lütten Stücken an’t Enn vun de Wöör, wo en de verschedenen Formen an uteneenklamüüstern kann. Vun slapen gifft dat to’n Bispeel düsse Formen hier (gifft avers ok noch mehr): De Konjugatschoon Verben warrn konjugeert. Dat heet, dat se sik ännert. Wenn ik wat do heet dat anners ans wenn du dat deist oder se dat doot oder gor wenn ik wat doon harr. Dat heet, dat kümmt dorop an, welk Person dat is, wat dat Eentall oder Mehrtall is un vör allens, wat för en Tiet dat is. List van de unregelmatigen Verben in Plattdüütsch (De Wöör, de hier in PP mit ä schreven sünd, köönt ok mit e schreven weern) De Tieden De Tieden sünd Präsens för dat, wat nu is. (Nutiet) Präteritum (Imperfekt) för dat, wat weer (verleden Tiet) Perfekt för dat, wat jüst vörbi is Plusquamperfekt för dat, wat all lang vörbi is. (wat vöher Futur för dat, wat in de Tokumst is De Hülpsverben Dat sünd lütte Verben, de tosamen mit een anner Verb staht un denn wat an de Bedüden ännert. De köönt obers ok alleen stahn. Hülpsverben sünd: sien/wesen, hebben, wullen, schallen (sallen), doon, warrn. könen, mögen, möten, dörven. De Hülpsverben hebbt t.B. mit de Tied to doon: Hebben is för dat Perfekt un dat Plusquamperfekt. Sien/Wesen ook. Schallen/Schölen/Sölen warrt för de Tokunft bruukt. Warrn ook. Aver ok de Modus kann mit Hülpsverben utdrückt warrn: Warrn is för das Passiv wichtig. De Konjugatschoon vun de Hülpsverben sien: Präsens: ik bün/sün; du büst; he, se, dat is; wi, ji, se sünd/bünd Präteritum: ik weer/was, du weerst/wast, he, se, dat weer/was; Wi/ji/se weern/wassen Futur: ik s(ch)all sien/wesen; du schallst/schasst/sallst/sullt sien/wesen; he, se, dat s(ch)all sien/wesen; Wi/ji/se schallen/s(ch)ölen sien/wesen. Partizip: ween/wesen/west Imperativ: wees!, weest! / sie!, sied! schölen/sölen Präsens: ik s(ch)all; du s(ch)allst/schasst; he, se, dat s(ch)all; wi, ji, se schallt/sallen Präteritum: ik s(ch)ull; du s(ch)ullst/schuss; he, se, dat schull; wi, ji, se schullen Futur: bruukt keeneen Partizip: schullt Imperativ: schall! schallt! hebben Präsens: ik heff/hebb; du hest; he, se, dat hett; wi, ji, se hebbt/hebben Präteritum: ik harr; du harrst; he, se, dat harr; wi, ji, se harrn Futur: ik schall hebben; du schallst hebben; he, se, dat schall hebben; wi, ji, se schallt hebben Partizip: hatt Imperativ: hebb!, hebbt! Dat Perfekt Dat warrt tomeist mit hebben mookt. Achteran kümmt dat Partizip vun dat eegentlich Verb. Dat hebben warrt konjugeert un dat Partizip nich: Ik hebb slapen, Du hest slapen, he hett slapen, wi hebbt slapen ... Dat Hööftwoort 1. Dat Geslecht is bi welke Hööftwöör nich eendüdig fastleggt, un dat stimmt nich ümmer mit de hoochdüütschen Formen övereen. Bispelen: de Band, dat Band de Huck, dat Huck de Schiet, dat Schiet de Töller, dat Töller de Markt, dat Markt de Sand, dat Sand de Dook, dat Dook de Minsch, dat Minsch de Gammel, dat Gammel Dat Bögen von de Hööftwöör De Hööftwöör warrt mehrstiets nich böögt. Blots bi de männlichen Hööftwöör warrt de 3. un de 4. Fall dör den Artikel den markeert (Utspraken warrt den so as denn [dɛn]) un in mannigwücken Dialekten warrt de 3. un 4. Fall bi swacken maskulinen Hööftwöör mit enen -en Suffix markert (t.B. de Os → den Ossen (Dat. & Akk.)). De twete Fall warrt bi Personennaams dör een '-s' Suffix markert (Schosters Kinner, Pasters Veeh), man anners dör Konstrukschonen as Vadder sien Piep or Oma ehr Huus henstellt. In all de annern Fäll blievt de Artikels de un dat unverännert bestahn. De echte twete Fall gifft 't noch bi Dag- un Tiedangaven, so heet dat ’s Nachts un enes Dags. Dat Verkörten vun den Artikel is dorbi gang un geev. Af un to warrt de twete Fall ook bi bestimmten Mengdeangaven bruukt (t.B. twee Pund Appels staats twee Pund vun de Appels). Vergliek vun de hochdüütsche un plattdüütsche Artikels: An wenige Woortresten kann man vandage noch sehn, dat dat fröher ok enen tweten un drüdden Fall geven hett, to’n Bispill: wieldes, dat is nich andem, buterdem ahndem kaam ik nich ut. En anner Relikt is de Dativ bi manke neutrale Wöör. So gifft dat bi welke fasten Utdrücken mit en saaklichet Woort in de Kortform vun de bestimmten Artikel en Dativ-n: to'n Bispeel. Aver dit Prinzip warrt ok faken op nich faste Utdrücken anwannt, wenn de Artikel in de Kortform steiht: Ik gah to'n Spelen rut. In de Langform warrt dat aver wedder de kasusfre'e Artikel: Ik gah to dat Spelen rut. Of düsse Formen nu mit de Utspraakökonomie tohoophangt, en Överreguleren is oder vun dat Hoochdüütsche kaamt un de Nasal to immiteren versöökt, kann nich nipp un nau seggt warrn. De Mehrtall De Mehrtall köönt de plattdüütschen Wöör up verschedene Wies billen. Överlangs gifft dat för een un dat sülve Woort twee Formen, un faken is de Mehrtall denn anners as in dat Hoochdüütsche. Bispelen Eentall un Mehrtall stimmt övereen: de Knaken - de Knaken, dat Been - de Been Bookstaven kaamt darto: de Disch - de Dischen, dat Oog - de Ogen, dat Kleed - de Kleder en "s" warrt anhungen: de Arm - de Arms, de Deern - de Deerns de Stammvokaal warrt Umluut: de Slag - de Slääg, de Goos - de Göös, dat Huus - de Hüüs de Stammvokaal warrt länger: de Dag - de Daag - dat Brett - de Breed Wat dat in de noorden Dialekten vun dat Plattdüütsche nich gifft, is de hoochdüütsche Mehrtall op -e. (Dor wo fröher mal en -e weer, is dat verswunnen, as HD: Lampe → Platt: Lamp). Un so kann -e as Plural nich richtig ween. Bi disse Wöör warrt de Plural faken op -en billt. Bispelen: een Andeel →> twee Andelen, een Blitz → twee Blitzen, een Programm → twee Programmen, een Konzept → twee Konzepten. Pronomina - Förwöör Bi de persöönlichen un besittanwiesen Förwöör gifft dat för jedet Geslecht blots twee Fälle. De 3. und de 4. Fall sünd in ene Form vereent (nich alltiet in Oostfäälsch), de 2. Fall warrt umschreven, Persöönliche Förwöör Besittanwiesen Förwöör Henwiesen Förwöör Adjektive - Egenschapswöör Bi de Flexion (dat Bögen) von Egenschapswöör gifft dat in't Plattdüütsche verschedene Formen. Se laat sik aver nich na bestimmte Dialektrebetten un ok nich na richtig oder verkehrt unnerscheden. Man faken is dat denn doch nich so ünnerscheedlich, dennso gifft 't mehr or minner een Schema. De Egenschapswöör wardt in dree Aarten indeelt. Dor gifft dat de starken Egenschapswöör, de swacken Egenschapswöör un de nich böögten Egenschapswöör. De eersten twee bruukt een, wenn dat Egenschapswoort an een attributive un adsubstantivsche Stell steiht. de Swacken Een bruukt de swacken Egenschapswöör wenn dor een bestimmten Artikel, een henwiesenet Förwoort (Demonstrativpronomen) or wat Vergliekboors vör steiht. Se hebbt twee Suffixen: -en (för de Mehrtall un för den Dativ un Akkusativ bi maskulinen Hööftwöör) un -e (för de annern Fäll). Man in mannigwücken Dialekten wardt disse nich mehr böögt. (Dordör dat de Artikel or dat Pronomen al de grammatsche Funkschoon henstellt.) de Starken De starken Egenschapswöör bruukt een, wenn dor keen Artikel un Förwoort, keen bestimmten Artikel or so dorvör steiht, man dat Egenschapswoort liekers an een attributive un adsubstantivsche Stell steiht. Dat gifft hier dree Suffixen: -en (för de Eentall bi Maskulina), -et/es (för de Eentall bi Neutra) un -e (för all annern). Ook hier is dat so, datt een in mannigwücken Dialekten disse nich böögt, wenn dor de nich bestimmte Artikel steiht. (Man faken doch, wenn dor keen Artikel steiht t.B. een lütt Gaarn man lütten Gaarn) Steiht dor keen Förwoort or keen Artikel, denn gifft dat noch ene twete Art dat Egenschapsword to bögen. Resten vun den Genitiv Ok bi de Egenschapswöör gifft dat noch Resten vun den Genitiv — as bi de Hööftwöör. Faken sünd dat Resten in Sprickwöör or Seggwiesen. (t.B.: enes goden Dags) Een bruukt den Genitiv vun Egenschapswöör ok denn, wenn se bi bestimmten Mengdeangaven staht. (Bi de Mehrtall is he man nich mehr uteneentokennen vun de annern Fäll) De Enn is jümmer -en bi swacken un starken Egenschapswöör. De Genitiv kann nich adverbial in'n Satz stahn. de nich böögten Wöör Se wardt bruukt in Fäll as t.B. Dat Huus is lütt un is denn adverbial or prädikativ (also een Deel vun'n Prädikaat). Bispelen För all dree Geslechter kann aver ok de Form ahne jede Endung bruukt weern: de ool Buck - de ool Koh - dat ool Wiev De Stiegformen (hooch, höger, hööchste) weert dör de Endungen -er un -ste billt, de Superlativ ((t.B. am besten) warrt mit an'n oder up't. ("He kunn dat an'n besten" oder "He kunn dat up't best.") Präpositionen Präpositionen sünd: aower, achter, an, baoven, bi, bilangs, in, binnen, dal, dör, gegen, hendör, langs, na, noast, op, twüschen, ünner, ut, vör, vun, too, roond um, up too, vun of; jensiets (+ Gen.). Literatur Gerold Meiners: Plattdüütsch in sess Weken, en Lees -un Lehrbook för Anfängers un Kunnige, Isensee Verlag Ollnborg Karl Fissen: Plattdüütsch läwt, Ollnborg 1963 Weblenken Plattdüütsche Grammatik online (plattdüütsch) Plattdüütsch Grammatik

218

https://nds.wikipedia.org/wiki/Plattd%C3%BC%C3%BCtsch%20Vokabular

Plattdüütsch Vokabular

De Plattdüütsche Spraak hett en wiede Wöörtavel de ut männige Oorsprungen kaamt. 'N Slag sünd gemeen för alle de Germanschen Spraken, welke sünd mit dat Nederlannsch, welke sünd mit dat Ingelsch gemeen, welke mit dat Däänsch, Norwegsch un Sweedsch, welke mit dat Hoochdüütsch. Ook de Römers hebbt us vele Wöör geven. Sünd ook 'n ganzen Hümpel vun Wöör, de regional sünd, dat heet vun en Rebeet afhangt. Un ook welke, de to bestümmte Fackspraken tohöört, besünners to de Seefohrt un de Landweertschap. Dor is dat ook, dat Wöör as in't Hoochdüütsch utkiekt (un ook verwandt sünd), avers 'n anner Bedüden hebbt. Un dor sünd besünnere Wöör, so as rullögen, schirrwarken, nickkoppen, de dor nich so in annere Spraken sünd. Bispeel: doon: hangt tosamen mit Engelsch to do, Hoochdüütsch tun, Nedderlandsch doen männig: hangt tosamen mit Engelsch many, Däänsch mange, Nedderlandsch menig, Hoochdüütsch mannig- in Mannigfaltigkeit veel: hangt tosamen mit Hoochdüütsch viel, mit Nedderlandsch veel, Ooltengelsch fela Huus: hangt tosamen mit Däänsch hus, Schweedsch hus, Engelsch house, Nedderlandsch huis, Hoochdüütsch Haus Persepter: kümmt vun dat Latinsche praeceptor (Lehrer, Schoolmeester) tschüüs: kümmt vun dat Spaansche adios un dat Fransch adieu vigeliensch: kümmt vun dat Italiensche violina. (violento ?) Tegel: kümmt vun dat Latiensche tegula Wöörböker un Vokabelns in dat Net http://www.deutsch-plattdeutsch.de/ Över 20.000 Vokaveln (Datenbank) http://www.plattmaster.de/wordbook.htm Plattmaster sien lüttjes Wöörbook (ingelsch un düütsch) http://www.hamburger-schnacker.de/ Werner Eichelberg sien dollet Wöörbook http://www.plattmaster.de/plattoew.htm Veer Spraaken Wöörlist Ingelsch - Hoochdüütsch - Plattdüütsch - Angelsassisch http://www.ostfriesland-abisz.de/wort.htm Ostfreesch Wöörbook http://www.vokabeln.de/v2_Plattdeutsch_Alltag.htm Plattdeutsche Vokabeln - Alldag http://www.plattdeutsches-woerterbuch.de.vu/ ut Rostock - na Themens http://www.radiobremen.de/online/platt/kurs/ Plattdüütsch Kurs vun Radio Bremen http://www.plattdeutsch.net dat Wäöderbook van dat Mönsterlänner Plat Plattdüütsch

219

https://nds.wikipedia.org/wiki/Plattd%C3%BC%C3%BCtsche%20Orthographie

Plattdüütsche Orthographie

Plattdüütsche Orthografie, dat meent de Schrievwies vun de plattdüütsche Spraak. In de Hansetiet hefft se dat mit dat Schrieven jüst so nipp un nau nahmen as in’t Hoochdüütsche un Ingelsche, dat heet, meist nich so doll. Op Plattdüütsch hett sik - in’n Ünnerscheed to anner Spraken - avers keen Duden oder so wat dörsett. Gifft twors Standards, man dor bruukt sik keeneen an to hollen. Dat Problem mit de plattdüütsche Orthografie sünd de velen Dialekten. Dat Plattdüütsch nich blots in een Land snackt warrt, un dat för ’n poor Vokale dat keen normalen düütschen oder engelschen Bookstaven gifft, to’n Bispill dat düstere a, wat meist na dat o rövergeiht, so as in dat Däänsche dat å. Tominnst is dat so, wenn’n dat vun dat Düütsche ut bekieken deit. In de Phonologie vun de Spraak sülven (wenn’n dat ankiekt, ahn dat mit dat Düütsche to verglieken), denn is dat eendoont, wieldat dat lange /a/ jümmers so utspraken warrt, je na Dialekt. Een vun de gröttsten Problemen bi de Schrievwies vun dat Nedderdüütsche oder Plattdüütsche is dat de mehrsten Schrieverslüüd dat phoneetsch hebben wüllt, so as’n Aard Luutschrift, nipp un nau för elkeen Dialekt, nich abstrakter, phonemisch un överdialektaal, so as in annere Spraken. Dat annere grote Probleem is, dat de Schrievwies in Noorddüütschland na düütsche Aard maakt warrt (un in de Nedderlannen na hollandsche Aard), un dat de Lüüd daarbi in’n Tüdel kaamt, al wieldat dat ’n Barg Luden in’t Hoochdüütsche (un in’t Nedderlandsche) nich gifft. Nu dat de Spraak offitschell as egenstännig gellen deit, meent mehr un mehr Minschen, se schull ok wedder ehr egenstännige Schrievwies hebben, un se harr de al in de Hansetiet hatt. Dargegen meent annere, so wat schull wull de Dialekten tonichtenmaken. Man de annere Partie antert darop, dat ’n Standardschrievwies nich dat sülvige is as ’n Standardspraak, ’n „Hoochspraak“, dat bi ’n Standardschrievwies man blots dat Lesen vun twüschen den enkelten Dialekten lichter warrt. Vörslääg för Schrievwiesen Rechtschrieven Henwies för dat Lesen un Schrieven Nordnedersassisch En påår Henwies för dat Lesen un Schrieven aa un å laat, laater un låter, loot un loter, lat un later: is dat sülvige. maaken, måken un moken is dat sülvige, man wenn een moken schrifft, denn ward dat m-o-u-k-e-n utsnackt. o un å (bi wöör wat een "o" luud hebbe un up hoogdüütsch mit een "a" sreewe wart.) Pott, Schott, Sott, kort: dat is een kortet o, as in dat ingelsche "pot". Moken, Dog, open, loven orer måken, Dåg, åpen, låven : dat is een langet o, wat o-u utsnackt ward as in't ingelsche open oo Book, Bookstaven: dat is een langet o, wat ok oo-u utsnackt ward. ö un eu Böker un Beuker is dat sülvige. Obers Beuker ward B-o-i-k-e-r utsnackt, so as Europa. öö un eu Drööm, he dröömt, he dreumt, dat is dat sülvige. Drööm ward meist so utsnackt: D-r-ö-i-m e un ee Weg, weg, lecker: dat e is kort un meist as so'n ä utsnackt. Seker, beten, beter: dat e is lang un meist as e-i utsnackt, dorbi is dat i blots kort. Meer, leeg, Rebeet: dat ee is lang un meist mit 'n lütten i achteran utsnackt g un ch g un ch is faaken dat sülvige: Hamborg=Hamborch. Meist ward denn g schreewen, wenn ch snackt ward, wenn de Meertall un afleedt Wöör op g süd: leeg - leeger, Hamborg - Hamborger Oostfräisk Na den Vörslag vun Holger Weigelt geht dat so: Allens ward lütt schreewen, blots an'n Anfang un bi Namens nich. As in't Ingelsche. Konsonantens b d f g h j k l m n p r t w e as in't Hoogdüütsche c blots in ch, denn för een hart ch (IPA: [x]) as in hoogdüütsch wach un schottsch Loch keen q, dorför gifft dat kw keen x, dorför gifft dat ks keen y v för den Luud twüschen v un b. Dorüm heet dat op fräisk fan, woneem de Nordnedersassen un de Hollandschen van schrieft. z is as dat hollandsche un ingelsche s mit Stimm. För dat hoochdüütsche z gifft dat ts. Un wiel dat "ls" un "ns" jümmers [lts] un [nts] utspraken wardt, kannst för "Prinz" eenfach "prins" schriewen, as dat all de Bröder Grimm maakt hebbt. ğ för den Luud twüschen g un ch (IPA: [ɣ]) zj is as dat tweede g in dat ingelsche garage (IPA: [ʒ] oder [d͡ʒ]) tj is as in dat ingelsche wich, oder as op nordnedersassisch ditschen un Buttsche (Buttje) Vokalens a e i o u ö ü ó: kort ó för een bannig open o btw. een mörk a, so as nordnedersassisch aa un dat Dänsche å, as in laat. æ för een mörk ä, as in dat Dänsche ā ē ī ō ū öö üü óó ææ : lang â ê î ô û ööe üüe : extra lang (dat is een langen Luud mit 'n naaslag [a:a] ) un dann gift dat in dat Fräisk ook noch de Luuden äe [E:] ie [I:] (IPA: [ɪː]) ue [U:] (IPA: [ʊː]) oe [O:] üe [Y:] öe [œ:]de klingen oft as wenn dar noch een schwack e (Schwa) achter is [E:@], [U:@] usw. Diphtongens (Dubbelluud) ai āj âj äi äie ei äj au aue oi ój óej öj (öi) öej öy öye Afkeken Orthographie Meest warrt Plattdüütsch in en Orthografie schreven wat van dat Hoochdüütsche afkeken is (oder van dat Nedderlandsche in de Dialekten dar, so as Grünnens to’n Bispill). Vör welke Dialekten gifft dat aver ok egen Schrievwiesen, so as vör dat oostfreesch Platt of dat mönsterlandsche Platt. Disse alternative Schrievwiesen setten dat Platt mehr van Düütsch of un wiesen de egen Luden un besünners ok de egen Grammatik iets beter op. Vele Minschen schrieven wiederhen lever in de düütsche Schrievwies, vunwegen dat se dat so wennt sünd, maar dor kommen immer mehr bi, de de Vördelen van de alternative Schrievwiesen sehn, dat se en geregelte Orthografie hebben, de mit ehr Spraak overeen stimmt. In Unnerscheed to de ostfreesch Schrievwies kummt de mönsterlandsche mit bloot een besünner extra Teken ut maar disse Unnerscheed kummt ok dorvan, dat in det ostfreesch Platt mehr verscheden Luden un Diphtongen utnanner hollen werden möten, wiel anners de Wöör verkehrte Bedüden kriegen oder de grammatisch Funktion niet opgewesen waard. Regeln för dat Rechtschrieven Eens is wiss: dat Plattdüütsche hett vele verschedene Mundaarten, un darum kann dat kienen plattdüütschen Duden geven. Dat heet aver nich, dat dat kiene Schrievregeln geven kann, de all Schrievers anwennen köönt, egaal in wecke Mundaart se schrieven doot. Kompetente Vertreders ut Sleswig-Holsteen, Hamborg un Ollnborg weern sik al vör vele Jahren (1956) enig, dat sik de plattdüütsche Schrievwies an de von Johannes Sass anlehnen schull. (Plattdeutsches Wörterbuch mit den Sass’schen Schreibregeln, Fehrs-Gilde, 3. Auflage, 2004). En groot Probleem bi de Schrievwies na Sass is avers, dat se stark na de stannarddüütsche Rechtschrieven utricht is un se so keen gode Grundlaag is för grenzöverstrieden schriftlige Kommunikatschoon mit Plattsnackers vun de nedderlandsche Sied un de weldwiede Diaspora. Jüst dat weer avers belangriek för vele junge Plattsnackers vundaag, de Plattdüütsch as internatschonale Kommunikatschoonsspraak in't Internet bruken wüllt. So is dat ook kamen, dat mehr un mehr Lüüd findt, dat weer nich leeg, en Aard Intersassische Schrievwies to hebben, de een so de Dialekten vun de düütsche Sied as ook de Dialekten vun de nedderlandsche Sied mit schrieven kann. För ene Översicht över plattdüütsche Wöörböker, kiek bi Wikipedia:Wöörböker. Weblenken de Vertelln „De Tuunkrüper“ in vele Schrievwiesen bi Lowlands-L (mehrsprakig) Die niederdeutsche Rechtschreibreform / van Frank-Rutger Hausmann (Üawer de Geschicht van Johannes Saß siene Schriefwiese.) Plattdüütsch

220

https://nds.wikipedia.org/wiki/Physik

Physik

Physik (greeksch: physica=Natur) is de Wetenschop vun de Materie, ehr Egenschop un ehr Verholen in Ruum un Tiet. Physik warr sehn as de grundliggend Naturwetenschop, dat vun anner Wetenschoppen as de Chemie oder de Ingenieurwetenschoppen in Delen bruukt warr. De grundliggend Methoden vun de Physik sünd dat Experiment un de Mathematik. Physikalisch Theorien warrn in de Spraak vun de Mathematik formuleerd. Experimente gifft Henwiesen dorup, wo vun Theorie de korrekte Beschrieven vun de Wirklichkeit gifft. Physik is een quantitativ Wetenschop. De Experimenten meet Grötten as Tiet, Läng, Masse, Temperatur, Elektrische Ladung oder Lichtstärk. Annere warrn dorut met mathemaatsche Methodens afleidt, dat is utrekent, so to’n Bispeel Impuls un Energie. De modern Physik liet all Vörgäng vun veer Grundkräft af: Gravitatschoon elektromagnetisch Wesselwirkung swack atomar Wesselwirken stark atomar Wesselwirken Ünnergruppens vun de Theoretischen Physik sünd: Klass’sche Mechanik Optik Akustik Bülgenlehr Thermodynamik Statistische Mechanik Elektromagnetismus Quantenmechanik Relativitätstheorie Quantenfeldtheorie Mathematsche Physik theoretsche Atomphysik theoretsche Fasttrünnelphysik theoretsche Kernphysik Stringtheorie Ünnergruppens vun de anwandt ellers experimentell Physik sün: Deelkenphysik Quantenphysik Gaumakerphysik Atomphysik, Molekularphysik, kiek ook bi Atom un Molekül Fasttrünnelphysik Karnphysik Reakterphysik Laserphysik Plasmaphysik Quantenelektronik Astrophysik, kiek aver ok bi Astronomie Eerdphysik, wat een Deel vun de Eerdwetenschoppen is

221

https://nds.wikipedia.org/wiki/Portugal

Portugal

Portugal is en Republiek, de in'n Westen vun Europa an'n Atlantik liggt. Naver is Spanien. De Hööftstadt is Lissabon. Portugal hett en grote Historie as „Entdeckernatschoon“. Spraken Amtsspraak is Portugeesch. Geographie Portugal is mit de Inseln Madeira un Azoren 92.345 km² groot un hett 10.525.000 Inwahners. (112 Inw./km²). Dat 550 km lange un 180 km brede Land is dör hoge Bargen van Spanien afsparrt aver apen na den Atlantischen Ozean. De Laag an den Ozean verdankt dat Land al siet Jahrhunnerten siene politische un kulturelle Sülvstännigkeit. Twüschen den Douro un Tejo liggt de Serra da Estrella, de bit 1990 m hooch is. Süden darvan is dat Land flacher. Hier is dat in'n Sommer temlich heet un dröög. De Rebedden mit de ümmergrönen un de Hartloofplanten weert mit de Tiet ümmer weniger un maakt Platz för Kulturland. In den dichter besiedelten Noorden warrt Koorn anboot, aver de Aarnten sünd man minn, wiel de Landweertschap noch en beten trüchstännig is. En Produkt, dat mehr inbringt, is de Wien t.B. de Portwien, de in dat Dourodaal wasst. Ut de künstlich bewaterten Grootplantagen in'n Süden weert Kork, Früchte un Oliven utföhrt. Ölsardinen un Thunfisch levert den gröttsten Export. In Porto un Lissabon hett sik de Konserven- un Textilindustrie got rutmaakt. Mit dat Kapital van Utlänners is de Bargbo van Kopper un van Wolfram in Gang brocht wurrn. De Hannelsbilanz is aver ümmer noch passiv, wiel veel Waren inföhrt weern mööt, besunners ut England. Historie 27 v.Chr Portugal warrt toeerst van de Lusitanier bewahnt, warrt aver 27 v.Chr. röömsche Provinz un laterhen van Germanen innahmen. 711 n.Chr. De Arabers nehmt Portugal in. 1095 Graaf Heinrich van Burgund kriggt as Gemahl van de Dochter van Alfons VI., den König van Kastilien, de Graafschaft Portucale as Lehn. 1139 Portugal warrt na den Sieg över de Mauren en sülvstännig Königriek. 1147 Lissabon warrt innahmen 1263 De Algarve kummt to Portugal 1495 - 1521 Portugiesen bedrievt dat Updecken van Kolonien un begrünnt ehre Macht in Ostindien un Brasilien. Lissabon warrt de gröttste Hannelsstadt in Europa. 1580 De bugundsche Dynastie starvt ut, Philipp II. van Spanien grippt na de porugeesche Kroon, verlüst aver in den Kamp gegen de Holländer de indischen Kolonien. 1668 De Portugiesen sünd nich tofreden mit de Spanier.Se böhrt sik up un kriegt dat hen, dat Portugal unafhängig warrt. 1750 - 1777 Unner José I. versocht de Minister Pombal den Verfall un den Unfreden bi dat Volk mit siene Reformen uptohooln 1807 De Königsfamilie flücht vör de napoleonschen Truppen na Brasilien 1808 De Engländer unner Wellington befreet dat Land. 1821 König Johann kummt ut dat Exil trüch un gifft ene radikale Verfaten. 1822 Brasilien maakt sik unafhängig unner Kaiser Pedro I., de aver Portugal siene Dochter Maria da Gloria överlett. 1828 Pedros Broder Miguel lett sik to'n König utropen, mutt aver 1831 upgeven, wiel Pedro as Kaiser van Brasilien afdankt un na Portugal trüchkummt. 1834 - 1900 Parteikämpe, Intrigen, Noot un Elend regeert dat Land. Ok en Diktator mit Namen Franco (nich de Spanier!) kann nix dargegen doon. 1908 König Karl un de Thronfolger weert umbrocht. 1910 König Manuel II. warrt verdreven un de Republiek utropen. Se stüürt enen radikalen karkenfeendlichen Kurs an. 1917 Portugal trett in den Krieg gegen Düütschland in. 1918 - 1926 De Binnenpolitik is undüchtig, wartt van Revoluzzers un Militärs bestimmt. Dat Volk is politisch unriep, de wirtschapliche Laag ungünstig 1926 De unrohige Tiet nimmt en Enn mit den Staatsstriek van den General Carmona. 1932 Carmona benöömt Salazar as Ministerpräsident. 1933 Salazar formt Portugal to ene autoritäre Republiek um 1940 Dat Konkordat trennt Staat un Kark 1939-1945 In'n 2. Weltkrieg blifft Portugal neutraal, överlett aver de Alliierten de Azoren un Timor as Stüttpünkt. 1949 Portugal trett den Atlantik-Pakt bi. '''1986 Portugal warrt in de EU upnahmen Staat un Politik Portugal is en Republiek. De Präsident vun de Republiek warrt direktemang vun’t Volk wählt. Siet 2006 is dat Aníbal Cavaco Silva. De Baas vun de Regeern is Premierminister José Sócrates, en Sozialist (PS). An’n 29. September 2009 is he wedder wählt worrn, man blots mit en Minnerheitsregeern. In’t Parlament gifft dat 230 Afordnete. De Baas vun de Oppositschoon is Pedro Passos Coelho, en Sozialliberalen (PSD). Anners gifft dat noch de Konservativen (CDS), den Linksblock (BE) un de Kommunisten (PCP). Städer Lissabon Porto Faro Funchal Land Portugal

222

https://nds.wikipedia.org/wiki/Paris

Paris

Paris (op Franzöösch Paris [pa.ˈʁi]) is de Hööftstadt vun Frankriek. De Stroom Seine deelt de Stadt up in en nöördlichen ("rive droite") un en süüdlichen ("rive gauche") Deel. tadt is indeelt in 20 nummereerte Rebeeden, de "Arondissemangs" nöömt warrt, un hett bi de 2,2 Millionen Inwohners (Stand: 2013). Man dat gellt bloß för de Stadtgrenz vun 1859. Hüdigendags is Paris dor duchtig över rutwussen, un wat as Paris ut den Weltall to sehn is, hett üm de 12 Millionen Inwohners. Historie Los güng dat mit Paris, as de Kelten vun'n Stamm "Parisii" up de Seine-Insel, wat vundag Ile de la Cité heet, dat Dörp Lutuhezi boot hefft. Na de Eroberung dörch de Römers weer dat Dörp as Lutetia utboot un befestigt. De franksche Keunig Chlodwig hett dat 508 to de Hööftstadt vun sien Riek maakt. Politik Sied 1977 hett Paris een Börgermeester, de vun de Staatraat wählt warrt. Do de Stadt Paris togliek datt Département Paris is, hett de Börgermeester ok de Funktion vun'e Präsident vun'e Generalraat. Börgermeester is sied de 18. März 2001 Bertrand Delanoë vun de Parti socialiste (PS). Börgermeesters vun Paris: Jean-Sylvain Bailly (15. Juli 1789–18. November 1791) Jérôme Pétion (18. November 1791–15. Oktober 1792) Philibert Borie (7. Juli 1792–13. Juli 1792) René Boucher (15. Oktober 1792–2. Dezember 1792) Nicolas Chambon (8. Dezember 1792–2. Februar 1793) Jean-Nicolas Pache (14. Februar 1793–10. Mai 1794) Jean-Baptiste Fleuriot-Lescot (10. Mai 1794–17. Juli 1794) Louis-Antoine Garnier-Pagès (24. Februar 1848–5. März 1848) Armand Marrast (9. März 1848–19. Juli 1848) Étienne Arago (4. September 1870–15. November 1870) Jules Ferry (15. November 1870–5. Juni 1871) Jacques Chirac (20. März 1977–16. Mai 1995) Jean Tiberi (22. Mai 1995–18. März 2001) Bertrand Delanoë (18. März 2001-5. April 2014) Anne Hidalgo (vun'n 5. April 2014 af an). Attraktschonen Dat Bild vun de Stadt, wat an besten kennt warrt, is de Eiffeltoorn, een Stahlkonstruktschon vun'n Johr 1889. Louvre - Museum Champs-Elysées - Prachtstraat Arc de Triomphe (Triumphbogen) Sacré Coeur - Kark Notre Dame - Kathedrale Invalidendom mit Graffsteed vun Napoléon Musée d'Orsay - Museum vun bekannte impressionistische Malers Palais de la Découverte - Wetenschapsmuseum In'n Vörort Versailles in den Südwesten vun Paris liggt dat Slott Versailles. Franzöösche Premierministers ut Paris De Premierministers, de in Paris boren sünd, sünd: Jacques Chirac, Laurent Fabius, Jacques Chaban-Delmas, Michel Debré, Félix Gaillard, Pierre Mendès-France, René Mayer, Léon Blum, Pierre Étienne Flandin, Camille Chautemps, André Tardieu, Paul Painlevé, Frédéric François-Marsal, Alexandre Millerand, Léon Bourgeois, Jean Casimir-Périer, Albert de Broglie, Ernest Courtot de Cissey, Charles Cousin-Montauban, Comte de Palikao, Louis Eugène Cavaignac, Louis, comte Molé, Victor de Broglie, Armand-Emmanuel du Plessis, Duc de Richelieu, Charles Maurice de Talleyrand. Weblenken Websteet vun'e Stadtverwaltung (franzöösch) Websteed vun'e Tourismus-Organisatschoon (franzöösch) Nawies Oort Frankriek Paris Hööftstadt Stadt

223

https://nds.wikipedia.org/wiki/Plautdietsch

Plautdietsch

Plautdietsch is en plattdüütschen Dialekt, de vun de Mennoniten snackt warrt. Vandag vör allen in Kanada, Düütschland, Mexiko, Paraguay un Bolivien. Historie In dat 16. Johrhunnert möten de Mennoniten ut de Nedderlannen weg un sünd denn na dat Wießel-Delta hen, twüschen de olen Hansestäder Danzig un Elbing. Dor hebbt se denn den plattdüütschen Dialekt vun de Gegend annahmen, de to dat Nedderpreußische höör. Aver ok ut de nedderlannsche Tiet hebbt se ’n Slag Wöör beholen. De Mennoniten weren jümmer dorgegen, Kriegsdienst to leisten un harr so faken Arger mit de Staten, in de se leven. In Preußen weer dat to Enn vun dat 18. Johrhunnert kuum mehr mööglich, sik gegen den Staat dörtosetten. So wat af 1789 harr denn Katharina de Grote, wat de Zarsch vun Russland ween is, de Mennoniten na de Ukraine inlaadt. Se hebbt dor in twee grote Kolonien siedelt: Molotschna (1789 grünnt) un Chortitza (1803 grünnt). Ok hier hett de Spraak wedder vele ne’e Wöör ut dat Russ’sche opnahmen. Aver to Enn vun dat 19. Johrhunnert kunnen de Mennoniten ok mit den russ’schen Staat nich mehr torechtkamen. In de Tiet 1874 bet 1880 sünd üm un bi 10.000 Lüüd na de USA un 8.000 na Kanada utwannert. Vun dor un vun Russland her hebbt de Mennoniten denn ok in Süüdamerika siedelt un bruukt jemehr Spraak ok dor. Toletzt sünd de Mennoniten ut Russland veel na Düütschland utwannert. Rebeden In Belize hebbt sik 1958 Mennoniten ansiedelt, de ut Manitoba in Kanada un Chihuahua in Mexiko kemen. Se hebbt sik in verscheden Gemeenschoppen ansiedelt: Blue Creek, Shipyard, Little Belize, Spanish Lookout, Lower Barton Creek un Upper Barton Creek. Vun disse Lüüd hebbt na’n Zensus vun 1991 5.763 Plautdietsch spraken. In Brasilien leevt Mennoniten to’n Bispeel in Fernheim, Witmarsum un Curitiba. In Costa Rica hett sik ok en Koppel Mennoniten ansiedelt. Dat sünd man blots üm un bi 100 Lüüd. Argentinien Kanada USA Mexiko In Paraguay leevt vele Mennoniten in’n Chaco, to’n Bispeel in de Kolonien Menno (10.000 Lüüd, 1926 ut Kanada), Fernheim (5000 Lüüd, 1930 ut de Ukraine un Russland) un Neuland (3000 Lüüd, 1947 ut Russland). In Russland un de Ukraine leevt hüüt kuum mehr Plautdietsche. Meist all Mennoniten sünd na Amerika oder Düütschland utwannert. De, de nableven sünd, snackt nu meist Russ’sch. In Düütschland leevt hüüt vele Mennoniten, de siet den Tweten Weltkrieg ut Russland inwannert sünd. In Düütschland gifft dat aver kene Kolonien un Siedlungen un de Mennoniten leevt verstreit. Dat Plautdietsche warrt hier kuum mehr snackt. Spraak Dat Plautdietsche is de Ümgangsspraak in de Gemenen vun de Mennoniten. Na buten bruukt se mehrsttiets de Spraak vun dat Land, in dat se leevt. De Spraak vun de Kark is dat Hoochdüütsche. Literatur Siet 1987 gifft et dat niege Testament (översett vun J. J. Neufeld) un siet 2004 is ok dat ole Testament fardig (översett vun Ed Zacharias). Dormit is nun de Bibel op Plautdietsch kumplett. Schrievers Ruben Ap (Reuben Epp) Arnolt Ditj (Arnold Dyck) Joap Woantjiin Geaze Johann Peter Klassen Jack Thiessen Film Stellet Licht Wöörböker in't Web Wedabok Hoochdüütsch-Plautdietsch, Russisch-Plautdietsch von Walodja Pana (Waldemar Penner) Kjenn Jie Noch Plautdietsch? - Een plautdietschet Wöörbook (plautdietsch, engelsch) vun Herman Rempel Wedabok Hoochdüütsch-Plautdietsch-Woliniendüütsch vun Hans-Friedrich Tamke Wedabok Plautdietsch-Westnedderdüütsch-Hochdüütsch vun Hans-Friedrich Tamke Plautdietsch-Lexikon Plautdietsch-Engelsch Anner Weblenken De Owend ver Wiehnachte (Reuben Epp na een engelsche Vertelln) (plautdietsch) Plautdietsch-Freunde e.V. (plautdietsch) Opp Plautdietsch (plautdietsch) Texten un Audiodatein op Plautdietsch (engelsch, plautdietsch) Spraakvarietät Plautdietsch

224

https://nds.wikipedia.org/wiki/Pannkoken

Pannkoken

Pannkoken betekent Pannkoken, Koken ut Eier un Mehl, de in de Pann backt warrt (kiek ok bi Bookwetenjanhinnerk), Pannkoken heet en Muskant, de ’n lüttje Kapell harr (Vun dor kümmt de Utdruck Pannkokenkapell), Pannkoken, in’n Oosten vun Düütschland wurrd as Pannkoken ok dat betekend, wat annerwegens as Berliner verköfft wurrd.

225

https://nds.wikipedia.org/wiki/Periodensystem

Periodensystem

Dat Periodensystem vun de cheemsch Elementen wiest, welke Elementen dat gifft un woans ehr Egenschoppen tosamenhangt. De Elementen sünd dorbi opstiegend na jemehr Atomtall ordent un in Perioden (Längsregen) un Gruppen (pielliek Regen) indeelt. In fröhere Tieten weer dat Periodensystem vun grote Bedüden för dat Opdecken vun ne’e Elementen. Vundaag is dat man blots noch en Översicht, de aver bi cheemsch Vörgäng jümmer noch goot to bruken is. Dorstellen Nafolgend is dat Periodensystem in sien hüüt bekannte Form dorstellt: De Elementen sünd mit jemehr Atomtekens dorstellt, dorbi steiht jümmer de Atomtall. De Perioden sünd jümmer de waagrechten Regen. De Gruppen sünd de piellieken Regen. De röömsch Tallen betekend dorbi de Hööftgruppen, dat annere sünd de Nevengruppen. Opbo vun’t Periodensystem Grundlagen All Materie, de uns ümgifft besteiht ut lütte Deelken, de Atomen nöömt warrt. Jedet Atom besteiht ut en Atomkarn un en Elektronenhüll: Jede Atomkarn bargt positiv laadte Protonen (tomindst een, hööchstens en beten mehr as Hunnert). De Tall vun de Protonen in’n Karn gifft an, wo groot de Karnladung is. Se warrt ok as Atomtall betekent. De Elektronenhüll ümslutt den Karn in en Beten Afstand. Wenn in disse Hüll jüst so veel (negativ laadte) Elektronen sünd as Protonen in den Karn, gliekt sik de Laden ut, un dat Atom is denn in en elektrisch neutralen Tostand. Dat Periodensystem befaat sik blots mit Atomen, de elektrisch neutral sünd. De Elektronen künnt sik blots op Bahnen bewegen, de sünnere Afstännen vun den Karn hebbt. Bahnen, de to een sünneren Afstand höört, warrt as Elektronenschaal tohopenfaat. In jede Schaal is blots för en sünnere Tall vun Elektronen Platz: Op de Schaal ganz binnen hebbt blots twee Elektronen Platz. Dorüm gifft dat blots twee cheemsch Elementen, de blots disse binnerste Schaal hebbt. Dat sünd Waterstoff un Helium, de dorüm ok ganz baven in dat Periodensystem to stahn kummt. Dat nächste Atom mit dree Protonen hett to’n Utgliek ok dree Elektronen. Dat drüdde Elektron mutt also op en Bahn wieter buten in de nächsten Schaal. Dat is dat Lithium mit de Atomtall 3. Disse Schaal hett Platz för acht Elektronen. De Elementen mit dree bit teihn Elektronen warrt dorüm in de tweeten Reeg vun baven blang’anner dorstellt. Bi de Atomtall 11 (Natrium) warrt denn wedder de nächste Schaal anfungen, de ok wedder för acht Elektronen Platz hett un in’n Periodensystem de drüdde Reeg vun Baven billt. Kiekt man blots op de Elektronen op de butensten Schaal, snackt man ok vun de Butenelektronen. In de binneren Schaal kann dat een oder twee Butenelektronen geven, in de beiden nächsten bit to acht. De Tall vun de Butenelektronen leggt to en bedüdenden Deel de cheemschen un physikaalschen Egenschoppen vun en Stoff fast. De Tall vun de Butenelektronen wedderhollt sik periodisch in de Regen vun dat System. Dorüm hett sik dorvör de Begreep Periood inbörgert. Stoffen de ünnerenanner staht hebbt dormit de lieke Tall vun Butenelektronen un hebbt lieke Stoffegenschoppen. Dorüm warrt se as Gruppen tohopenfaat. Bit nu güng dat dorbi jümmer üm de Hööftgruppen. Bi de höögeren Perioden warrt de Systematik en beten ünnerbroken. De beiden nächsten Perioden fangt woll ok mit de eersten beiden Elektronen vun de nächst buteren Schaal an. Man vördem dor dat drüdde Elektron tokummt, warrt toeerst teihn ne’e Bahnen (Orbitalen) in de dorünner liggenden Schaal billt un opfüllt. Elementen, de hier ünnerenanner staht, warrt as Nevengruppen betekent. Gaht wi noch twee Perioden hööger, denn entsteiht sogor noch deeper wietere 14 Orbitalen, de toeerst opfüllt warrt. Wieldat disse Bahnen deeper in de Elektronenhüll leegt, hett dat keen Influss op de Butenelektronen. Disse Elementen sünd dorüm all teemlich liek. In de sössten Periood warrt disse Elementen Lanthanoiden un in de sövten Actinoiden nöömt. De Opbo un Anorden vun de Elementen in’t Periodensystem warrt also alleen dör de Elektronenkonfiguratschoon fastleggt. Anmarken: Jede Atomkarn, mit Utnahm vun dat 1H Waterstoffisotop, bargt neven de Protonen ok neutrale Neutronen, de keen elektrisch Laden opwiest. Se speelt för den Opbo vun’t Periodensystem keen Rull. De Neutronentall kann ünnerscheedlich wesen bi lieke Atomtallen. Man snackt denn vun Isotopen, de ok in sünnere Isotopentabellen dorstellt warrt. De Elektronen hebbt nich veel Masse. Dorüm speelt se keen Rull, wenn man de Atommasse vun een Element bestimmen will. De Atommasse warrt faken ok mit angeven in dat Periodensystem, hett för den Opbo aver keen Bedüden. Tosätzlich Informatschonen ut dat Periodensystem Ut de Systematik kann man wies warrn, dat sünnere Egenschoppen vun de Elementen an bestimmte Positschonen un Rebeden in’t Periodensystem to finnen sünd: Masse: Se nimmt vun baven na ünnen un vun links na rechts to. Dorvun gifft dat aver ok en poor Utnahmen: Ar vör K, Te vör I, Co vör Ni, Th vör Pa). Atomradius: de nimmt vun baven na ünnen to un vun links na rechts af (bi de Hööftgruppenelementen). Elektronegativität: de nimmt vun baven na ünnen af un vun links na rechts to (mit Utnahm vun de Eddelgasen). Ionisatschoonsenergie: nimmt vun baven na ünnen af un vun links na rechts to. Metallcharakter: de nimmt vun baven na ünnen to un vun links na rechts af. Basizität vun de Oxiden: de nimmt vun baven na ünnen to un vun links na rechts af. Schraagbetöög sünd: Lieke Egenschoppen twüschen Lithium – Magnesium, Beryllium – Aluminium, Bor – Silizium Grimmsch Hydridschuuvsatz Lanthanoidenkuntrakschoon Butendem warrt in dat Periodensystem de radioaktiven Elementen kenntekent, ofschoonst dat mit de Elektronenkonfiguratschoon un de Stellung in’t Periodensystem nix to kriegen hett: Dat cheemsch Element Blie (Atomtall 82) is dat letzte Element, dat noch bestännig is, also ok nicht-radioaktiv vörkummt. All höögeren Elementen mit gröttere Atomtallen sünd ahn Utnahm radioaktiv un dormit unbestännig. En sünneren Grenzfall stellt dat Wismut dor, wat en bannig lange Halfweertstiet opwiest. Aver ok bi lütteren Atomtallen gifft dat Elementen, de radioaktiv sünd un keen bestännige Isotopen hebbt: Technetium un Promethium. Dormit blieft opletzt blots noch 80 bestännige Elementen över, de in de Natur vörkamt, all annern sünd radioaktiv. Vun de radioaktiven Elementen kommt ok blots Wismut, Thorium un Uran in gröttere Mengden in de Natur vör. Dat liggt doran, dat se Halfweertstieten hebbt, de meist so groot sünd, as dat Öller vun de Eer oder sogor noch grötter. All annern radioaktiv Elementen sünd Verfallsprodukten vun Uran oder Thorium oder se entstaht bi de roren natürlichen Karnreaktschonen oder dör spotanen Verfall vun Uran un Thorium. Elementen mit Atomtallen grötter as 94 künnt opstunns blots künstlich maakt warrn. Solke Elementen künnt woll ok bi natürlich Vörgäng, as de Fusion in en Supernova tostannen kamen, man vun wegen jemehr düchtig lütte Halfweertstieten is vun jem in de Natur bit vundaag noch keen Spor nawiest worrn. Historie Wanneer de eersten Elementen opdeckt weern, is vundaag nich mehr goot natovulltehn. En poor sünd jo al siet de Antike begäng, man Opteken doröver sünd tomeist nich nau un ok swor to finnen. Opteken, worut en nauen Tietpunkt afleidt warrn kann, gifft dat eerst af dat 18. Johrhunnert – bit dorhen weern eerst 15 cheemsch Elementen as solke bekannt un beschreven, dorünner veel Metallen as Iesen, Kopper, Blie, Sülver, Quecksülver un Gold, aver ok de Nichtmetallen Kohlenstoff, Swevel un Phosphor. De meisten Elementen sünd in’t 19. Johrhunnert opdeckt worrn un to’n Anfang vun’t 20. Johrhunnert geev dat blots noch 10 vun de natüürlichen Elementen, de noch nich bekannt weern. Vör dat 19. Johrhunnert harrn sick de Chemikers swor doon, Regeln ruttofinnen, dat se wat vörherseggen kunnen. De Eerst, de rutfunnen harr, dat dor ’n Regel för cheemsche Verwandschop is, weer Johann Wolfgang Döbereiner 1817, de Gruppen vun jümmers dree Elementen maakt harr, de he Triaden nöömt harr. To’n Bispill Lithium, Natrium un Kalium. Ok Calcium, Strontium un Barium. Un Chlor, Brom un Jod. 1863 hett John Alexander Reina Newlands en Tabell opstellt, in de de Elementen na Atommasse in Koppels to acht ordent weern (Gesett vun de Oktaven). 1869 weern dat denn Lothar Meyer un Dmitri Mendelejew, twee Schölers vun Robert Wilhelm Bunsen, de dat Periodensystem na Opteken vun Bunsen publizeert hebbt. Dor hebbt se de Elementen na ehr Gewicht sorteert un jümmers de Elementen ünnerenanner schreven, de wat liekers reageert. Dat dit lieke Verhollen mit den Opbo vun de Elektronenhüll tohopenhangt, de ok de Perioden verkloort, is aver eerst in’t 20. Johrhunnert opdeckt worrn. Websteed Chemie Atomphysik

226

https://nds.wikipedia.org/wiki/Peerd

Peerd

Dat Peerd (n., ok Peer, Pird, Pärd schreven, pl. de Peer) höört to dat Veehtüch. Latiensch is dat Equus caballus. Sünd de Peer lütter as 148 cm, denn heet se ook Pony De Kierl heet Hingst, dat Wiev heet Peer oder Stuut, wenn se Lüttje hett, warrt se Tööt nöömt. De Lütten heet Fohlen. Un wenn vun een Kierl de Bommeln afsneeden ward, denn gifft dat een Ruun oder Wallach. Dat Peerd weer all de Tied sünnerlich to'n Rieden dor. Ook hüüt ward reden, as Sport, t.B. dat Ringrieden. Denn weer dat ook to'n Trecken. Vör den Wogen un den Ploog. Un ok Scheep weern trocken, lütte op een Kanaal oder lütten Stroom as de Alster. Dat heet denn Treideln. Ook to'n Eeten warrd Peer bruukt, obers nich so faaken. Vun wegen dat dat Fleesch een afsünnerlichen Smack hett. Obers in de Peerwust marks nix mehr dorvun. Blangen dat Woord Peerd sünd dor ook anner Naams för dat Tier. Dat Woord Hest is Deel vun dat Woord Hestpranger – dat is een, wat mit Peer hannelt – un Hesthöft – dat is een Wisch för de Hingten in’t Dörp. Een anner Woord is Hies Dat Faal vun een Peerd heet ook Hiesfalen of Hiesfaal Dat oold Woord för Peerd is Hors. Dat Wrinschen vun een rossig Tööt heet ook Horsen. Snacks mit un över dat Peerd Dat neudigste toirst, sä de Bur und prügel sin Fru un let dat Peer in'n Graben liggen. Dat Peerd, dat vör de Schietkarr geiht, kümmt nich mier vör de Kutsch. Dat du wat plietscher warst, sä dat Peer un smeet den lütten Leutnant vör de School af. Dat Pärd trekt nich, äöwer de Hoawer Inkelt Nahwiesen Söögdeerten

228

https://nds.wikipedia.org/wiki/Politik

Politik

Politik, dat kümmt vun dat greeksche Wort polis, wat Dörp un Stadt bedüüd. Is denn also dat Doon un Simeleern, wat in un mit een Dörp, Stadt un Staat passern schall. Wi ünnerscheed Dörpspolitik, wat op hoog ook Kommunalpolitik heet. Lannspolitik, wat de Politik vun de Bunneslänner is. Bunnspolitik ellers (in Rieken, so as Däänmark un de Nedderlannen) Riekspolitik Weltpolitik, wat Politik för de ganze Welt is. Wi köönt obers ook na ünnerscheedlich Rebeeten ünnerscheeden: Finanzpolitik, wat vun dat Geld is un de Stüür Wertschapspolitik, wat vun de Wertschap is Lannwertschapspolitik, wat vun de Lannwertschap un de Buurn is Butenpolitik, wat dorvun is, woans een Staat sick mit anner Staaten verdragen deit Binnenpolitik, wat dorvun is, woans dat binnen een Dörp, Stadt, Lann ellers Staat togeiht, nich toletzt, woans dat mit de Udls holln ward un de Füürwehr un so. Sozialpolitik Kolturpolitik Schoolpolitik Wetenschapspolitik För de Politik gifft dat ünnerscheedlich Organe: Op'n Dörp den Dörpsraad un den Börgermeester In de Stadt den Stadtraad un tomeist twee Börgermeester In een Bunnslann den Lanndag, wat dat Parlament is un den Ministerpräsident mit sien Ministers, wat de Regeern is. In de Stadtstaaten, so as Hamborg un Bremen de Börgerschap, wat dat Parlament is un den Senot, wat de Regeern is. Wat woanners de Ministerpräsidenten sünd, dat sünd in Hamborg un Bremen de Börgermeesters. Bi de Staatens sünd dat de Keunig, de Keunigin, de Präsident oder de Präsidentsch, de baben steiht un representeert dat Parlament, wat deelwies twee Kamers hett un de Gesetzens mookt un de Regeern dat Geld towiest de Premierminister oder Ministerpräsident, in Düütschland un Österriek de Bunnskanzler, de dat Seggen över de Regeern un de Ministers hett Bi de Europäisch Union (EU) sünd dat dat Europäisch Parlament de Europäisch Rat de Ministerrat för dat Fackrebeet Politik

230

https://nds.wikipedia.org/wiki/Pommern

Pommern

Pommern is en Landstreek an de Waterkant vun de Oostsee. Dat geiht vun Rügen un Griepswohld över Stettin bet kort vör Danzig. Vundaag liggt de Westdeel (Vörpommern) vun Pommern in dat düütsche Bundsland Mekelnborg-Vörpommern un de Oostdeel (Achter- orrer Hinnerpommern) in Polen. Region

231

https://nds.wikipedia.org/wiki/Planet

Planet

Planet is en Begreep ut de Astronomie. Dat Wort kummt ut dat Greeksche un heet so veel as Wannelsteern. Dat kuumt dorvun, dat de Planeten an Himmel jüst so utseen hebt as de annern Steerns, nämlich as lütte lüchtende Punkte. De sünd aber man nich fast, as de Steerns, man bewegt sik allmählich un werrn mol hier to seen un mol dor. De meisten dorvun sünd hell noog, dat man jüm mit bloten Oog seen kann un wörrn deswegen ok all bi de oolen Greeken oder de Chinesen bekannt. Mit dat Utfinnen vun de Wietkiekers (ok Fernrühr nöömt) sünd noch meer entdeckt worrn, as letzten is 1930 Pluto funnen woorn, as dat al grote Teleskopen geev, mit de man ok noch bannig swack Licht wornemmen kann. Planeten sünd – wie man denn laater rutfunnen hett, as man meer mit Telsekope ünnersocht hett un irgendwann ok de eersten Ruumsonden in den Weltruum schoten worrn sünd, de uns denn Fotos no de Eer funkt hebbt – gröttere Massen, de as een Kugel formt sünd, man anners as en Steern nich vun sülvst lüchten dot. Dat Planetensystem bit 2006 Dat System vun uns Sünn (man seggt ok: Sünnsystem) hett bit August 2006 negen Planeten hat (vun binnen na buten): de Merkur (lütter as de Eer) de Venus (meist so groot as de Eer) de Eer (wat uns Planet is) de Mars (lütter as de Eer) de Jupiter (de gröttste Planet) de Saturn (is de tweetgröttste Planet, de mit den groten Ring) de Uranus de Neptun de Pluto Wenn de Mass lütter wörr, denn hett man vun Planetoid oder ok Asteroid snackt. De hebbt nich blots en Beteken, man krigt ok een Nummer towiest, de denn mit to den Namen hörrt. Twüschen Mars un Jupiter is en Asteroidenrebeet – so ganz genau is dat man nich afgrenzt. Af un an geev dat Spekulatschonens, dat dat noch en teihnten Planeten achter den Pluto gifft. Wenn von Sünnsystem snackt warrt, is meist uns eegen meent. Dorto höört nich blots de Planeten, man allns, wat in de Gravitatschoon vun de Sünn steit. Siet en poor Johren weet wi aber, dat ok anner Steerns Planeten hebbt. In de Fackspraak nöömt sik so en Planet denn Exoplanet. Dat Planetensystem na de ne’e Indelen In August 2006 hett sik dat nu en beten ännert. Na johrelang Snacken, wat denn nu en Planet is un wat nich, un wo man de Grenz leggen kann, wo groot en Mass wesen mutt, dat man noch Planet dorto seggen kann, hett de Internatschoonale Astronoomsche Union (IAU) aver en ne’e Definitschoon rutgeven. Dorna is de Pluto blots noch en Dwargplanet, wat bi de IAU nich meer so rech as „richtigen“ Planet gellt, man en egen Klass von Massen billt un jümmer noch to dat Sünnsystem tellt. Pluto is nich de einzige Dwargplanet. Woveel dat dorvun gifft, dat weet man noch nich so nau, dat mutt noch prüft warrn. Vun Pluto afsehn hett de IAU noch twee benöömt, de vörher als Asteroiden betekend weern. Asteroiden kanns jümmers noch dorto seggen, wiel dat jo keen Planeten sünd. Un dormit dat sien Richtigkeit hett, hett nu ok Pluto en Nummer kregen. Opstunns sütt uns Sünnsystem nu as folgt ut (na tonehmen Halfass; Planeten sünd normal, Dwargplaneten kursiv schreven): Merkur Venus Eer Mars (1) Ceres Jupiter Saturn Uranus Neptun (134340) Pluto (136108) Haumea (136472) Makemake (136199) Eris Dat gifft aver noch annere Asteroiden, de as möögliche Dwargplaneten gellt un noch nauer ünnersocht warrt. De Tall warrt in de tokamen Tiet seker noch stiegen. Astronomie !

232

https://nds.wikipedia.org/wiki/Religion

Religion

Religion is dat, wat een glöven deit. Dat Woort kümmt ut dat Latinsche (religio). Kanns ok Gloven to seggen. Dat gifft en Slag Religionen op de Welt. En Deel hett blots een Gott, anner hebbt vele Gödder. Gifft aver ok Religionen, wo dat keen Gott gifft, blots Spöken un Dämonen (Animismus). Un denn noch den Atheismus, wat meent, dat een keen Gott hett. Un denn noch den Agnostizismus, wat meent, dat een nich weet: Gifft dat een Gott? Gifft dat keen? Meisttieds gifft dat en Oort Gottsdeenst. Bi de Christen is dat in de Kark, bi de Juden tohuus un in de Synagogen, aver eerst siet de Tied, wo dat keen Tempel mehr gifft. Den harrn ja de Römers tweislaan. Bi de Muselmanen is dat de Moschee. Tempels geev dat ok bi de olen Ägypter, de Greken un de Römer. De olen Germanen harrn keen Tempel, man so'n hillig Holt. Weer ok so bi de olen Kelten. Meisttieds geiht dat in'n Gloven ok dorüm, wo de Minsch vun herkümmt un wo dat mit den Dood is un wat dat'n Leven na den Dood gifft. Religion

233

https://nds.wikipedia.org/wiki/Religionen%20vun%20de%20Welt

Religionen vun de Welt

Gifft 'n Slag Religionens (Gleuvens) op de Welt: Dat Christendom mit ünnerscheedliche Konfessionens Katholiken röömsch-kathoolsche Kark Oolkatholiken Maroniten Protestanten Anglikaansche Kark Evangeelsch-Luthersche Kark Evangeelsch-reformeerte Kark Freekarken Baptisten Pingstkarken Sövenden-Dags-Adventisten Mennoniten Pingstkarken Orthodoxe Kark Dat Jödendom De Islam, wat de Religion vun de Muselmanens is. De meiste Muselmanens sün: Sunnitens ouder Schiitens De Buddhismus De Hinduismus De ole germansche Religion, de nu obers meist verswunnen is Tosammen meet aans dezens oven gift dat noch bannich annerns Religionens op de Welt, groote un lüttsche. Religion

234

https://nds.wikipedia.org/wiki/Russland

Russland

Russland (russ'sch Россия "Rossija"; egentlich 'Russ'sche Föderatschoon (russ'sch Российская Федерация "Rossijskaja Federazija", ) is dat gröttste Land vun de Eer un en Republiek, de in den Oosten vun Europa un den Noorden vun Asien liggt („Sibirien“). In Russland leevt up 17.075.400 km² üm un bi 142.400.000 Inwahners ( Juli 2019). Dat sünd 8,3 Inwahners up een km². Navers sünd Finnland, Eestland, Lettland, Wittrussland, de Ukraine, Georgien, Aserbaidschan, Kasachstan, de Mongolei, China, Japan, bi de Exklaav „Kaliningrader Oblast“ (dat fröhere Königsbarg) an de Oostsee ok Litauen un Polen, över de Beringstraat ok de USA. De Hööftstadt is Moskau. Spraken Amtsspraken sünd Russ'sch un de Spraken vun de Minnerheiten, t.B. Tatarsch, Baschkirsch oder de Spraak vun de Tschuktschen in Sibirien. Geografie In Russland sünd all klimatsche Zonen to finnen - mit Utnahm vun de Tropen. Sibirien is bekannt för dat extreme Winterklima. Bi Oimjakon in Ostsibirien hebbt se 1983 -72,2 °C op dat Thermometer kregen. Staat De Verfaten is demokraatsch siet 1992. Dormols hett sik de vörmolige Sowjetunion uplööst. Präsident is Dmitri Medwedew. Russland hett bannig vele Minnerheiten, de - as de Tschetschenen - ok Unafhängigkeitsbestreven hebbt. Indelen Russland is siet 200 in söven Föderatschoonskreise indeelt. Artikel 65 vun de Verfaten vun Russland leggt de 86 Delen fast, ut de de Russ’sche Föderatschoon besteiht: 21 Republiken, 7 Regionen (Kraj), 49 Rebeden (Oblast), 2 Bundsstäder (Moskau un Sankt Petersborg), 1 Autonom Rebeet un 7 Autonome Kreise. Weertschap De eerste Tied na de Perestrojka is präägt wesen dör groote wertschopliche Problemen. Siet de Amtstied vun Wladimir Putin (2000) hett sik dat Land stabiliseert. De wichtigsten Exportgöder sünd Ööl un Gas, wat in Sibirien funnen warrt. Dat Rüchgraat in verkehrstechnische Hensicht is de Transsibirische Iesenbahn, de dat Land vun Moskau to Wladiwostok an'n Pazifik dörlöppt. Städer Moskau (10,1 Million Inwahners) Sankt Petersborg (4,58 Mio.) Nowosibirsk (1,42 Mio.) Nischni Nowgorod (1,35 Mio.) Jekaterinborg (1,26 Mio.) Samara (1,16 Mio.) Omsk (1,15 Mio.) Kasan (1,11 Mio.) Tscheljabinsk (1,07 Mio.) Ufa (1,04 Mio.) Krasnodar Pskow Togliatti Wladiwostok Murmansk Land Asien Europa Russland

236

https://nds.wikipedia.org/wiki/Rum%C3%A4nien

Rumänien

Rumänien is en Republiek, de in’n Süüdoosten vun Europa an’t Swatte Meer liggt. Navers sünd Bulgarien, Serbien, Ungarn, Moldawien un de Ukraine. De Hööftstadt is Bukarest. Spraken Amtsspraak is Romeensch. Dat gifft ok Minnerheeten vun Lüüd, wat Ungarsch un Hoochdüütsch snackt. Geographie Dör Romeenien loopt de Karpaten un mookt dorbi en grote Bogen. De Deel in’n Süüdoosten vun dat Land heet Walachei, de Deel in’n Süüdwesten Banat, de Deel in’n Noordwesten Siebenbörgen un de Deel in’n Noordoosten Moldau. Staat De Verfaten is demokraatsch. Städer Bukarest Cluj-Napoca Timisoara Sibiu Constanta Land

237

https://nds.wikipedia.org/wiki/Rom

Rom

Rom is de Hööftstadt vun Italien. De Stadt liggt an’n Tiber un hett bi 2,6 Mio. Inwohners (1999). Binnen de Stadt liggt de Vatikan, dat een eegen lüttschen Staat (Vatikanstaat) is. De Vatikan is de Seet vun’n Paapst, de ook Bischop vun Rom un Overhaupt vun de röömsch-kathoolsche Kark is. Denn is Rom ook Seet vun de Malteser Ritterorden, dat een eegenständig Völkerrechtssubjekt is. Dat heet, een kann Rom as dreefach Hööftstadt sehn. Rom weer de Hööftstadt vun’t Römsche Riek, för dat Julius Caesar vele Rebeden innehm. Universität in Rom Universität Niccolò Cusano Italien Rom Oort Hööftstadt Stadt