Datasets:

danielpleus

/

wiki-nds

like 0

238

https://nds.wikipedia.org/wiki/Rindveeh

Rindveeh

Dat Rindveeh, ok Rind (pl.:Rinner) oder Beest (pl: Beesten oder Beester) ward op latiensch Bos taurus naamt. Dat Rindveeh stammt vun den Urossen, (latiensch Bos primigenius) af, de is obers in dat 17. Johrhunnert utstorven. Naams för dat Rindveeh de Kauh (Koh) is dat Wief un gifft de Melk. de Bull is de Keerl un warrt slacht. de Oss is en kastreerten Bullen un warrt to’n Slachten un to dat Trecken bruukt. dat Kalf is en jung Rind. de Queene, Färse oder Starke is en Kauh, de noch keen Kalf hatt harr. Söögdeerten Veehtucht Oort (Biologie)

239

https://nds.wikipedia.org/wiki/R%C3%B6%C3%B6msch%20Riek

Röömsch Riek

Röömsch Riek, latiensch Imperium Romanum (vun dat Staatsrecht her weer de antike Naam „Senatus Populusque Romanus“ (S.P.Q.R.): „De Senaat un dat röömsche Volk“) is de Naam för de Länner un Gemarken, de twuschen dat 8. Johrhunnert v. Chr. un dat 7. Johrhunnert n. Chr. vun de Römers, vun de Stadt Rom oder vun den röömschen Staat regeert wurrn sünd. Ganz klaare Sche’en na de vörröömsche Tied un ok na dat Riek vun Byzanz hen könnt dor nich bi tagen weern. De Aart vun de Herrschop in dat Riek hett sik mit de Johrhunnerte mehrmols ännert. Toeerst is dat en Monarkie ween. Denn is dat umwannelt wurrn in ene Republiek un noch later in en Kaiserriek. As dat unner Kaiser Trajan in’t Johr 116 an’n gröttsten ween is, hett sik dat Röömsche Riek utreckt över Länner up dree Kontinente rund um de Middellannsche See to. Dat lang vun Gallien un grote Deele vun Britannien bit to de Gemarken rund um de Swarte See to hen. Hannel, Kunst un Kultuur hefft in de Tied vun dat Riek in Deele vun sien Rebeet up en unbannige Hööchde stahn. Dat scholl noch Johrhunnerte duern, ehr in Europa un Noordafrika wedder so veel Lüde leven döen. Dat Riek hett en groten Infloot harrt up de Länner, wo dat över regeern dö, man ok över siene Grenzen weg. In de ööstliche Hälft hett sik de röömsche Kultuur mischt mit greeksch-hellenistische un orientaalsche Elemente. De Westen vun Europa is latiensch wurrn. Latiensch is Amtssprake in dat ganze Riek ween, ofschoonst ok annere Spraken nich unnergahn sünd. Sunnerlich de Ooltgreeksche Sprake is, in’n Osten vun dat Riek as Lingua franca, in’n Westen un an den röömschen Hoff as Spraak vun Kultuur un Bildung veel bruukt wurrn. Översicht över de Geschichte De Geschichte vun dat Röömsche Riek lett sik groff in veer Afsnitte updelen: Röömsche Königstied: 753 v. Chr. bit 509 v. Chr. Röömsche Republiek: 509 v. Chr. bit to’n Unnergang vun de Republiek vunwegen de Börgerkriege vun 133 v. Chr. af an. Röömsche Kaisertied oder Prinzipaat: 27 v. Chr. bit in de Tied vun de Krise vun dat Riek in dat 3. Johrhunnert (235 bit 284/285; ok „Tied vun de Suldatenkaisers“ nömmt). Late Antike: Vun 284/285 af an bit in dat 6./7. Johrhunnert. In düsse Tied weern de grote Völkerwannern (375 bit 568) un de Unnergang vun dat Weströömsche Riek (476/480) un ok de Övergang to dat Byzantiensche Riek in’n Osten (fröh 7. Johrhunnert). Königstied un fröhe Republiek In dat Ole Rom sülms is över dat Johr vun de Grünnen seggt wurrn, dat weer twuschen 814 un 728 v. Chr. ween, de meisten menen, dat weer um 750 v. Chr. rum ween. De bekannte Tahl 753 v. Chr. (Ab urbe condita), de laterhen dat offizielle Johr vun de Stadt ehre Grünnen wurrn is, geiht torüch up den Gelehrten Marcus Terentius Varro, de vun 116 bit 27 v. Chr. leevt hett. De öllsten Sporen vun Wohnstäen up den Grund vun de latere Stadt Rom sünd ut dat 10. Johrhunnert v. Chr. to finnen, man de eersten Henwiese, datt dat dor en Stadt geven hett, stammt ut dat leste Drüddel vun dat 7. Johrhunnert v. Chr.. De nee Stadtstaat is slank unner de Hand vun etruskische Könige kamen; düsse Tied in de röömsche Geschicht warrt de Röömsche Königstied nömmt. Ofschoonst de Gemarken vun Rom bloß ut unbannig schraa’en Grund, to’n Deel ut Fehn un Sand bestünnen un ofschoonst dat meist nich mööglich weer, dor en Landweertschop to bedrieven, de Winnst afsmieten dö, speel Rom mank de Etruskers weertschopplich en Rull. Dat keem vunwegen, datt Rom twee bedüdende Straten för den Hannel kuntrolleern dö: De Via Latina un de Via Salaria. Ok de oorole Toll in’n röömschen Haben up all Hannelsgöder hett to de röömsche Weeligkeit bidragen. Verscheden Legennen wüllt de röömsche Königstied tohopenknütten mit de Geschichte vun Troja. So schöllt de Trojaners, de den Krieg överleevt hefft, vun Anchises sien Söhn Aeneas (de Mudder weer Venus) up en lange Seefohrt vun Lüttasien na Latium föhrt wurrn sien. De öllsten Stücke vun düssen Mythos sünd vun Timaios vun Tauromenion överlevert wurrn. Later hett de röömsche Dichter Vergil to de Tied vun Kaiser Augustus dor dat Natschonalepos vun de Römers vun maakt, dat weer de Aeneis. Wat de Kultuur angeiht, hefft de Etruskers bannig up de Römers inwarkt, ok allerhand greeksche Saken sünd över de Etruskers na de Stadt Rom kamen. De etruskischen Tahlen, de greeksch-etruskische Schrift, wo later dat Latiensche Alphabet vun wurrn is, de etruskische Religion mit Lebberspikeleern (Haruspizium) un Vagelspikeleern un de Aart un Wiese vun dat Gräffnis sünd so up de Römers tokamen. Um 500 v. Chr. hefft sik de Römers free maakt vun de Etruskers ehre Hand un Herrschop un Rom hett sülms jummers mehr en Rull speelt in Italien. De leste röömsche oder etruskische König Tarquinius Superbus („Tarquinius de Stolte“) schall in dat Johr 509 v. Chr. vun dat röömsche Volk un sien Anföhrer Lucius Iunius Brutus ut Rom verdreven wurrn sien. Dat warrt vertellt, een vun siene Söhns harr en Römerdeern mit Naam Lucretia Gewalt andaan. Man dat Johr 509 is wohrschienlich nich histoorsche Wohrheit. Mag angahn, datt is later so upschreven wurrn, as wiest weern scholl, dat to desülvige Tied, as in Athen um 510 v. Chr. de Peisitratiden fullen sünd, in Rom de Könige ok fullen sünd. Wohrschienlich is, na de Siet vun de Historie hen, dat Königriek eerst gegen 475 v. Chr. umwannelt wurrn in de Röömsche Republiek („res publica“: „de apentliche Sake“). De röömsche Staat is mit de Johre grötter wurrn un hett sik jummerloos ännert. Polybios, wat en greekschen Gelehrten weer, hett seggt, Rom weer in düsse Tied en Mengelmoos ut Monarkie (Ämter, as Konsul), Herrschop vun den Adel (Senaat) un Demokratie (Comitia). Dat böverste Amt in’n Staat hett toeerst en „Praetor“ utöövt, later weern dat jedet Johr twee Konsuln. De harrn de böverste Amtsgewalt in’e Hand un stünnen in den Cursus honorum ganz bovenan. De Senaat, wo sik de röömsche Adel in versammeln dö, speel en grote Rull. Denn geev dat ok noch en Reeg vun Konventen, wo dat Volk in tohopenkeem, dat weer de Comitia, de sunnerlich in de Fragen vun Krieg un Freden wichtig weer un in Rechtspreken. De eerste enigermaten fixe Punkt in de röömsche Geschichte is dat Dalleggen vun dat Twölftafelgesett um 450 v. Chr. rüm. De Middelpunkt vun de röömsche Republiek weer dat Forum Romanum. Dor sünd de Lüde tohopenkamen, wenn dat um Fragen vun de Politik, vun den Gloven un vun soziale Saken güng. Dormols hett sik ok de Upbo vun de röömsche Sellschop rutbillt, wo in de neegsten Johrhunnerte bloß man suutje wat an ännert wurrn is. Bovenan stünnen de olen Familien vun Rom. Dat weern de Patriziers, de Land besitten döen un in de Politik dat Seggen harrn. De meisten Inwahners vun Rom weern de so nömmten Plebejers (Plebs). De dröffen bloß man in Deele vun de Politik mitsnacken. Slaven sünd nich as sülvstännige Minschen ankeken wurrn, man as „Warktüüg mit Sprake“. Se hefft keen Rechte harrt, man dat weer jem mööglich, free to weern. Wie dat twuschen Plebejers un Patriziers lopen dö, weer in dat Klientelsystem regelt. Toeerst dröffen bloß man de Patriziers een vun de hogen Ämter in’n Staat annehmen. Dor konnen se sik denn mit sehn laten vör de Lüde. Wehrplicht hett dat avers för all Börgers geven, all mössen se vundeswegen ok in’n Krieg trecken. Man na langen Striet sünd de Plebejers 367 v. Chr. in Saken vun de Politik meist liek stellt wurrn. Liekers hefft dat bloß man en paar Familien schafft, ut de Plebejers hooch to kamen in de Böverschicht. Rom breedt sik ut in Italien Rom is toeerst bigahn, sik in Middelitalien ut to breden. Dor is de Etruskerstadt Veji 396 v. Chr. bi erovert wurrn. Man ok Daalsläge hett dat geven. In dat 4. Johrhunnert hett sunnerlich de „Gallierstorm“ unner Brennus deepe Sporen in de Römer ehre Seelen torüch laten. Dor is de Slacht an de Allia an’n 18. Juli 387 v. Chr. bi as „Dies ater“ (swarten Dag) in de Geschichte vun Rom ingahn. Denn güngen de Samnitenkriege los (343 – 341 v. Chr.; 326- 304 v. Chr. un 298- 290 v. Chr.). Vun 340 – 338 v. Chr. is denn ok to’n tweeten Mol Krieg gegen de Latiners föhrt wurrn. Amenne weern de Bündnisse vun Rom wiet vertwiegt över Italien. Mit verschedene Stämme ut Italien hett Rom en Bund slaten. Dor hefft de Lüde vun düsse Stämme avers nich dat Röömsche Börgerrecht bi kregen. An Stäen, de vun de Strategie het wichtig weern, hett Rom Kolonien anleggt. 320 v. Chr. maakt de Römers ehre eerste Kolonie (colonia) op. Dat is Luceria in Apulien. 312 v. Chr. warrt de Appsche Straat (Via Appia boot, as dat de Censor Claudius Caecus anseggt hett. As düsse Johre to Enne weern, stünn Rom dor as en dannigen Staat mit en Armee, de toslahn konn. De Grundlagen weern leggt, nu scholl de Staat grötter weern. In düsse Johre weern de Mächte, de sik up de Halfinsel vun Italien gegen Rom stellen konnen, de Etrusker ehre Stadtstaten nöördlich vun Rom, de Kelten in dat Siedland vun den Po-Stroom un de Kolonien vun de Greken in’n Süden. In dat 3. Johrhunnert v. Chr. hett Rom sik denn dörsetten konnt gegen de Samniten un annere itaalsche Stämme. Lütt bi lütt is de ganze Halfinsel Rom in’n Schoot fullen, bloß Böveritalien nich, wat eerst later daalslaken wurrn is). In’n Süden hett de Republiek um 275 v. Chr. rüm de doren greekschen Stadtstaten innahmen. Vördem weer dat glückt, den hellenistischen Hegemon Pyrrhus vun Epiros af to slahn. 280 v. Chr. harrn de Römers Krieg anfungen gegen de greeksche Kolonie Tarent. De Tarenters hefft na den König Pyrrhos vun Epirus ropen. De keem na Italien mit 25.000 Mann. He konn de Römers bi Ausculum verdriewen, man siene Verluste sünd so hoog, dat he seggt hett: "Noch mol so een Sieg, denn bün ik verloorn." Dor kümmt de Snack vun den Pyrrhussieg vun af. 275 v. Chr. drievt de Römers Pyrrhus ut Italien rut. As Rom sik nu avers in’n Süden breedt maken dö, stött de Republiek dor an de Hannelsrepubliek vun Karthago, de bitherto fründlich över Rom dacht harr. Man nu lööp allens up de Punische Kriege to. De Punischen Kriege De Eerste Punische Krieg (264-241 v. Chr. güng los, weil Rom sik nich holen harr an de Afspraken, wie dat mit Sizilien wieter gahn scholl. Rom möök sik breed bit an de Grenzen vun Karthago siene Macht. Dat is in Karthago as Provokatschoon ankeken wurrn un so hett Karthago mit siene Flott de Römers vun See her angrepen. As de Römers dor slahn wurrn weern, hefft se slank ehre Flotte utboot. Nu güng dat hen un her un dat geev woll ok Daalsläge för Rom, man amenne hefft se de karthaagsche Flott mehrmols slahn un sunnerlich in Sizilien Foot faten konnt. In’n Fredensverdrag hett Karthago all sien Besitt up Sizilien (un later ok Sardinien un Korsika) verlaren. Vun dor af an harr de Politik in Karthago dat man bloß noch dor up afsehn, düsse Nedderlage un ehre Folgen ut to glieken. Dat Huus vun de Barkiden, wat in Karthago veel to seggen harr, hett denn in Hispanien en Aart vun karthaagsche Kolonie upboot. Düsse Kolonie stünn in’n Striet gegen Rom mit an de Siet vun de Karthagers. In’n Tweeten Punischen Krieg (218-201 v. Chr.) hett nich veel fehlt, un Karthago sien Feldherr Hannibal harr Rom up’e Knee dwungen. Grund för den Krieg weer, datt Hannibal de greeksche Kolonie Saguntum in Hispanien inslaten harr un ehr amenne ok innehmen konn. Saguntum harr averst en Bündnis mit Rom slaten. Rom verlang nu, Karthago scholl sien Strategen Hannibal utlevern, man Karthago speel dor nich mit. Dor verklaar Rom den Krieg. Hannibal marscheer in Italien in. He nehm dor den Weg öber dat Land bi. Eerst güng he dör Süüdgallien dör, denn kladder he mit siene Armee över de Alpen un full in Italien in. Een na’nanner hett he dor en ganze Reeg vun röömsche Armeen toschannen maakt. Sunnerlich de Nedderlage in de Slacht vun Cannae (216 v. Chr. hett de Römers kullen. Dat weer de dullste Nedderlage in de ganze röömsche Geschichte bit dorhen un dat seeg so ut, as wenn numms gegen Hannibal ankamen konn. Man amenne hett Hannibal to minn Lüde bi sik harrt un mit de Logistik weer dat ok swaar. Todem hefft verscheden Süken siene Truppen angrepen. Besunners hett Hannibal dat nich henkregen, de „Foederati“ (Bundsgenoten) vun Rom up siene Siet to trecken un en Spleet twuschen Rom un jem to kriegen. So harr Hannibal faken en Slacht wunnen un bleev man doch alleen. Amenne hett de röömsche Feldherr Scipio in dat Johr 204 v. Chr. siene Truppen na Afrika översetten laten un hett dor gegen Hannibal wunnen in de Slacht bi Zama (202 v. Chr.). Nu weer dat mit Karthago siene Macht toenn. Rom hett siene Kolonie Hispanien as en nee Provinz övernahmen un Karthago hett all sien Besitt buten Afrika un siene Flotte verlaren. Gegen de Greken ehre verschedenen Rieke Na de beiden wunnen Punischen Kriege över Karthago hett Rom nu in de westliche Middellannsche See alleen dat Seggen harrt. Rom weer nu en junge Seemacht. Karthago möss bannig veel Geld betahlen un de Sülver-Bargbo in Hispanien hett dor ok mit to bidragen, datt dat Rom an nix fehlen dö. Vun 200 v. Chr. af an misch Rom ok mit in dat Machtspeel vun de hellenistischen Grootrieke ut Alexander den Groten sien Arv. De verschedenen Grootmächte harrn sik jummerlos in’e Klatten. Rom hett sik denn mit dat Huus vun de Antigoniden anleggt un in de Johre vun 200-197 v. Chr. in Grekenland ingrepen. De Republiek woll den makedoonschen König Philipp V. un sien Infloot ut Grekenland rutholen. As verscheden Staten ut Lüttasien Rom um Hölp bidden döen, is de Röömsch-Syyrsche Krieg utbraken, de vun 192-188 v. Chr. duern dö. Dor güng dat bi gegen dat Seleukidenriek unner Antiochos III.. Nadem Rom wunnen harr, möss düsse König sik den gröttsten Deel vun sien Besitt in Lüttasien begeven. „De Facto“ is Rom nu ok Vörmacht in de Kuntreien vun de ööstliche Middellannsche See wurrn. As Makedonien denn versöch, de ole Hegemonie wedder up’e Been to stellen, geev dat Krieg. 168 v. Chr. sünd de Makedonen endgüllig unnerkregen wurrn. Ehr Königriek is denn tweislahn wurrn un 148 v. Chr. in en röömsche Provinz umwannelt wurrn. 146 v. Chr. keem ganz Grekenland in röömsche Hand. Vun 27 af an is dat in de röömsche Provinz Achaia umwannelt wurrn. Karthago, Pergamon, Syrien un Ägypten In den Drüdden Punischen Krieg (149-146 v. Chr. hebbt se Karthago endgüllig ünnerkregen. De Stadt, de vördem al wedder up’e Beene kamen weer, wurr nu heel un deel to Dutt maakt. Dat Land dor umto is denn to de nee röömsche Provinz Africa maakt wurrn. Pergamon is dör en Arvverdrag 133 v. Chr. röömsche Provinz wurrn. Just so güng dat 64/63 v. Chr. den Rest vun dat Seleukidenriek in Syrien. Dat weer to swack to’n Överleven un so hett Pompeius dat slankweg in de Provinz Syria umwannelt. Bloß dat Riek vun de Ptolomäers in Ägypten hett eerst Mol siene Unafhängigkeit beholen, ofschoonst as en röömsch Protektorat. Man 30 v. Chr. is dat denn ok in’t Röömsche Riek upgahn. Bloß an de ööstlichen Grenzen na dat Partherriek hen güng dat för Rom nich fudder. Un so scholl dat för de neegsten Johrhunnerte ok blieven. Hier harr Rom en liek starken Gegenspeler funnen. Revolutschoon un Börgerkrieg Vun de Midden vun dat 2. Johrhunnert af an is de Republiek vunwegen de Binnenpolitik in ene Krise kamen. Amenne is de denn tolopen up de Röömschen Börgerkriege un den Unnergang vun düsse Form vun’n Staat. Achtergrund vun de Krise weer toeerst, dat na Reformen ropen wurrn is, sunnerlich in de Landweertschop. An un for sik dröff keen röömschen Börger mehr as 500 Iugera Land besitten. Man nu geev dat doch unbannig grote Landgöder. Nu sünd de Lüttbuern unner Druck kamen un mössen faken ehre Höve verkopen. En groten Deel vun de Landlüde sünd utpovert ween un sünd na de Städer trocken. De Grootbuern sünd jummers grötter wurrn. Up de annere Siet geev dat avers ok Plebejers, de in’n Hannel to Geld kamen weern. De wollen nu mehr Rechte hebben. So sünd de Bröer Tiberius Sempronius Gracchus un Gaius Sempronius Gracchus an de Macht kamen. Se hefft de so nömmte Gracchische Reform up’e Been stellt. Dor scholl de Landbesitt mit reformeert weern un de utpoverten Lüde schollen an Land un Geld kamen. Man gegen düsse Reform hefft sik de konservativen Krinken vun de Senators up’e Achterbeene stellt. Twee Parteien hefft sik billt: De Popularen, de sik för de Plebejers un Lüttbuern insetten döen, un de Optimaten, de Partei vun den konservativen Adel. De Parteien sünd gegen’anner angahn un wollen beide ehre Politik dörsetten gegen de annern. Tiberius Gracchus is an’e Siet brocht wurrn un sien Broer Gaius hett sik süms 121 v. Chr. umbrocht. Up de Straten geev dat Moord un Doodslag un allerhand Lüde sünd ut politische Grünn an’e Siet maakt wurrn. Bovenhen gnarr dat in de Balken vun Rom sien Bündnissystem un 91 v. Chr. is de so nömmte Bundsgenotenkrieg utbraken. De duer bit 89 v. Chr.. Amenne hefft all röömsche Bundsgenoten dat Röömsche Börgerrecht kregen. Glieks achterher is 88 v. Chr. de gruuliche Vesper vun Ephesus utbraken. Dor sünd in Lüttasien Teindusende vun Röömsche Siedlers bi an’e Kant maakt wurrn. Vundeswegen is Rom in den Krieg tagen gegen König Mithridates VI. vun Pontos un hett em na en mehrjöhrigen Krieg unner kregen. Sulla un Pompeius Na düsse Geschichten güng dat los mit den Röömschen Börgerkrieg. Dor stünnen sik wedder Popularen un Optimaten gegen över (Marius, Cinna, Sulla). Sulla hett wunnen un hett en Diktatur upricht’. Dor woll he de Herrschop vun den Senaat wedder mit stark maken. Man lange duer dat nich, denn hett Sulla Bott geven un de olen Kräfte füngen wedder an mit den Striet. Jummerloos is de Republiek na binnen hen swäcker wurrn, man in desülvige Tied is se in de Butenpolitik allerbest togange kamen un hett sunnerlich dat Seleukidenriek daalslaken un den Osten dör Gnaeus Pompeius Magnus nee up’e Reeg brocht. Dat Triumviraat De Krise in de Herrschop vun den Senaat is amenne düütlich wurrn in dat eerste Triumviraat, wat in dat Johr 60 v. Chr. tostann kamen is. De grote Suldaat Gnaeus Pompeius Magnus, den siene Verdeenste de Senaat nich gellen laten woll, Gaius Julius Caesar, de hooch rut woll, un de rieke Marcus Licinius Crassus hefft sik tohopendaan. Caesar hett twuschen 58 un 51 v. Chr. as en Feldherr in den Gallischen Krieg Gallien bit an den Rhien hen unner siene Föte peddt un innahmen. Nadem Crassus in en Kriegstog gegen dat Partherriek to Dode kamen weer, hefft sik de vörmoligen Frünnen Caesar un Pompeius in’e Haare harrt üm de Macht in’n Staat un sünd dor gegen’anner in’n Krieg tagen (49-46 v. Chr.). Pompeius stünn dor up de Siet vun den Senaat bi. Toeerst hett Caesar den Westen vun dat Riek unner siene Kuntrull kregen, man denn hett he gegen Pompeius an’n 9. August 48 in de Slacht bi Pharsalos in Grekenland wunnen. Pompeius möss utkniepen un is denn, nich veel later, in Ägypten an’e Siet bröcht wurrn. Caesar hett denn Kriegstöge in Ägypten, Lüttasien, Afrika un Spanien unnernahmen un dor de lesten Republikaners bi slahn. Dor is de Republiek denn tosamen stört. 46 v. Chr. hett Caesar den Juliaanschen Klenner inföhrt. In’n Februar 45 v. Chr. hett sik Caesar to’n „Diktater up Levenstied“ utropen laten. Man Caesar is in de Iden vun den März in dat Johr 44 v. Chr. dör ene Gruppe vun Verswörers unner Marcus Iunius Brutus un Gaius Cassius Longinus ümbröcht wurrn. So konn dat afwennt weern, datt de Republiek in en Diktatuur verwannelt wurrn is. Man de Anhängers vun de Republiek hefft dat nu nich henkregen, de ole republikaansche Verfaten wedder her to stellen. Dat Tweete Triumviraat is tostanne kamen mit Marcus Antonius, mit Octavian, wat de latere Kaiser Augustus ween is, un mit Marcus Aemilius Lepidus. Denn güng dat gegen de Verswörers. Nu is wedder en Börgerkrieg utbraken. De Triumviren hefft dor in de Slacht bi Philippi gegen Brutus un Cassius wunnen. Denn hefft se den lesten Gegenspeler Sextus Pompeius in Sizilien tonicht maakt. Nadem hefft se sik in dat Triumviraat vertöörnt un toeerst hefft Octavian un Marcus Antonius sik gegen Lepidus stellt, man, as se den unnerkregen harrn, sünd se beide gegen’anner angahn. In de Slacht vun Actium hett Octavian 31 v. Chr. Marcus Antonius unner de Föte peddt un ok de Königin Kleopatra vun Ägypten, de em Stütt un Stöhn geven hett. Nu hett Octavian de Macht över dat ganze Riek in siene Hannen holen. De fröhe Kaisertied (Dat Prinzipaat) Octavian harr dat, just so, as Caesar, dor up afsehn, datt he alleen regeer. Man he hett dat anners anpackt, as Caesar un hett dat nich mit eene Diktatuur versöcht. He hett veelmehr de ole republiekaansche Verfaten vun de Form her in Kraft laten. Siene Positschoon hett he dor mit afstütt, datt he verscheden Ämter övernahmen hett, sunnerliche Vullmacht sik geven laten hett un besunners den Befehl över wichtige Provinzen mit allerhand Legionen vun Suldaten dor bi. Allens unner de ole Verfaten un ohn dor wat vun af to breken. Den olen Adel ut’n Röömschen Senaat konn he dor to bringen, siene Herrschop gellen to laten, tomol de wichtigsten Republikaner-Familien al ut’n Weg rüümt weern. De Senaat hett Octavian as „Princeps“ ankeken, as „den Staat sien eersten Börgersmann“. So hett Octavian en Aart vun Herrschop tohopenschostert, de doch man duchtig verschelen dö vun dat, wo dat de ole republikaansche Verfaten up afsehn harr. Vundeswegen warrt düsse Aart vun Herrschop ok „dat Prinzipaat“ nömmt. In dat Johr 27 v. Chr. hett Octavian vun den Senaat den Titel „Augustus“ kregen. Ok in de Kaisertied sünd veel Saken bestahn bleven, de in de res publica inricht wurrn sünd. Dor höört de cursus honorum (de Senaat) to, ok de Verwaltung vun de Provinzen un de Preesterschop. Uppersten Preester (Pontifex maximus) is averst nu de Kaiser ween. De Ämter ut de Tied vun de Republiek hefft sik wannelt vun Ämter, wo een wat mit to seggen harr, to Ämter, wo dat bloß noch um de Verwaltung gahn is. De Sellschop in de Republiek hett anfungen, sik to ännern, un unner Augustus konnen Lüde vun en ne’en Slag upstiegen in den Stand vun en Senator un sunnerlich vun en Ridder („Eques“). De Kaisers hefft dat Recht harrt, Ridders to beropen un hefft dor so mit för sorgt, datt de Scheden mank de sozialen Gruppen nich toslaten bleven sünd. De Kaiser konnen ok den Rang vun en Patrizier an en plebeejschen Senator verlehnen. Blangenbi is dat ok för en Nich-Börger eenfacher wurrn, dat Börgerrecht vun Rom to kriegen. To düsse Tied hett dat Imperium Romanum al över all Länner rund um de Middellannsche See to regeert. Ok de Westen un de Süden vun Germanien hefft to dat Röömsche Riek tohöört. Augustus harr dat ok dor up afsehn, dat Riek na Noordosten hen ut to breden, man dor is nix vun wurrn dör de Varusslacht in’t Johr 9 an’n Osning oder bi Kalkrees. Dor weer den Varus siene dree Legionen slahn wurrn dör den Cherusker Arminius, de later in Düütschland den Naam vun „Hermann“ kregen hett. Varus hett sick denn in sien Swert stött. Dorvun is he doodbleven. Un Augustus bleef blots över, to seggen "Varus redde legiones", wat soveel heet as "Varus, giff mi mien Legionen wedder trüch". Denn harrn de Römers keen Lust mehr op Germanien.Later hett sik Augustus dor mit tofreden geven, de Grenzen af to sekern. An düsse Grenzen stünn meist de ganze Armee, de ut Suldaten vun Beroop bestünn, un de 300.000 Mann stark ween is. In de Tied vun Augustus sünd veel neemoodsche Saken inföhrt wurrn. Unner annern is dat Volk in’t ganze Riek tellt wurrn. Straten un Verkehrswege sünd utboot wurrn un Weertschop un Kultuur hefft bleiht („Augustus siene Klassik“). De Tahl vun Provinzen is grötter wurrn un de röömsche Kultuur is bit in de butersten Provinzen henkamen. Up de eene Siet is dormols versöcht wurrn, de olen Inrichtungen ut de Tied vun de Republiek to bewohren, up de annere Siet gung dat doch wieter up den Weg na en modernen Grootstaat, de nich mehr bloß vun de Stadt Rom afhangen dö. Augustus hett sik dree Johre lang in Gallien upholen un is gor nich na Rom gahn, um dor up’n Throon to sitten. Sien Nafolger is sogoor de meiste Tied up Capri ween. Siene Herrschop stunn up so stevige Beene, datt he dat nich mehr nödig harr, in Rom to ween un en Oog up den Senaat to smieten. . Augustus harr den Tiberius to’n Söhn annahmen. He folg em ok na. Tiberius gellt as en vigelienschen Charakter. In sien Binnersten föhl he sik woll noch as en Republikaner. As Herrscher geev he sik dor mit tofreden, de Grenzen af to sekern. Sien Nafolger is denn Caligula ween. He hett bloß man dree Johre lang regeert un warrt as eersten Vertreder vun den „Cäsarenwahn“ ankeken. Hüdigendags warrt nich allens glöövt, wat Sueton över em schreven hett, man dat bedutt doch nich, dat he för’n goden Kaiser holen warrt. Nadem Caligula an’e Siet maakt wurrn is, is Claudius Kaiser wurrn. En betern harr sik just nich funnen. An un for sik konn de Throon nich arvt weern. Unner Claudius is Britannien to dat Riek mit to kamen. Later denn ok noch Thrakien, wat avers al vördem en afhängigen Staat ween weer. Na Claudius keem denn Nero up den Throon. Em is allerhand vörsmeten wurrn, to’n Deel ok eerst lange na siene Tied dör en christliche Brill un so gellt he as en Düvel vun Minss. Man ok heidnische Schrievers, de dat mit den Senaat holen döen, hefft nix Goods över em seggt un de moderne Forschung sütt dat wiethen ok nich anners. So schall he sik um dat Militär nich sunnerlich scheert hebben. Nero sien Dood in dat Johr 68 hett en Enne maakt an dat Huus vun de Juliers un Claudiers. Düt Huus stamm vun twee vun de öllsten Familien vun den Adel iin de Stadt Rom af. Vun Nero sien Enne af an scholl dat anners weern: In de Tokumst is man meist keen Kaiser mehr ut en ole Familie ut de Stadt Rom kamen. De hoge Kaisertied In dat eerste Veerkaiserjohr is dat eerstmol duchtig dör’nanner gahn, man denn hefft de Flaviers de Macht in’e Hand kregen. Alltohopen hefft se ehre Sake goot maakt. Kaiser Vespasian hett in dat Johr 70 en Upstand in Judäa dör sien Söhn Titus daalpedden laten. Vespasian hett de Finanzen vun dat Imperium wedder up Schick bröcht un de Grenz na Osten to gegen de Parthers afsekert. An un for sik hett Vespasian allerhand tostanne kregen. As he in dat Johr 79 sturven is, hett sien Söhn Titus den Throon övernahmen. To siene (korte) Tied hett dat en Reeg vun Katastrophen geven, as dat Utbreken vun den Vesuv un allerhand Süken. Man Titus hett sik dor oorntlich mit rumslahn un is dor woll mit toranne kamen. Avers al in dat Johr 81 weer he dood un sien Broder Domitian is em nafolgt. Tacitus un Sueton maalt den sien Bild in düstere Farven, vunwegen datt he sik mit den Senaat in’e Plünnen harr, man he is dörchut ganz goot torecht kamen un hett ok henkregen, datt de Verwaltung slanker arbeiden dö. Man in’t Johr 96 is he dor över strumpelt, datt de Hoff sik gegen em verswaren harr. Nu keem de Tied vun de Adoptivkaisers. Se güng mit Nerva los un warrt allgemeen as de beste Tied vun dat Imperium ankeken. De Macht vun Rom stunn up de Hööchde, just so siene Kultuur. De Kaisers hefft sik meist mit den Senaat afsnackt un ok bi de Staatsordnung vun dat Prinzipat is dat bleven. An’n gröttsten is dat Riek unner Nerva sien Nafolger Trajan in dat Johr 117 ween. Trajan stamm nich ut Italien, man he keem ut de Provinz, ut Hispanien. Dormols is he as optimus princeps fiert wurrn, as „besten Kaiser“. He hett Kriege gegen de Dakers maakt un weer mit siene Armee unnerwegens gegen de Parthers. Dat Riek reck nu (vun Noord na Süüd) vun Schottland bit na Nubien un (vun West na Oost) vun Portugal bit na Mesopotamien. Man dat duer nich lang un de Länner ööstlich vun den Euphrat-Stroom mössen wedder upgeven weern. Trajan weer de Vörweser vun Hadrian, de en kloken Minschen weer un de dat mit de Kultuur vun de Greken harrt hett. Nu is dat Imperium na binnen hen stärker wurrn un de Zivilisatschoon, de Kultuur un de Technik bleihten. So keem dat, dat ok de junge christliche Gloven sik allerwegens in dat Riek utbreden dö. Hadrian klemm sik dor achter, datt de Grenzen afschott’ wurrn sünd dör gode Wallanlagen, as den Hadrianswall in Britannien. Ok möök he de Grenzen na Osten to dicht oder kört jem af. Dat gifft avers moderne Historikers, de smiet den Kaiser vör, he harr nich goot up dat Riek siene Finanzen keken. Worraftig dükert al in’e Feern de Anfang vun en Weertschopskrise up, man allto dull is dat to siene Tieden noch nich ween. Denn güng dat leeger. De Germanen harrn dat Wannern kreegen. Un denn sünd to'n Bispeel de Alemannen vun de Oostsee na Süden trocken un över den Limes. Anno 395 harr Theodosius denn dat Riek deelt, nu geef dat een Weströömsch Riek un en Oströömsch Riek. De Markomannen un Bajuwaren hebbt sick Öösterriek un Bayern haalt. De Goten hebbt sik vun den Süden vun Sweden opmaakt un sünd eerst an de Oostsee. Se hebbt sik denn in de Westgoten un de Ostgoten deelt. De Westgoten sünd - later ok mit de Wandalen eerst na Italien un denn na Spanien. De Wandalen hebbt sick denn Afrika holt. De Ostgoten sünd denn na Italien. Dat Wannern keem nich bloots so. Dor weern de Hunnen, de sünd vun Asien na Westen un harrn 'n Slag Germanen vör sik herdreewen. 451 sünd se denn in Gallien slaan woorn. Obers in'n Westen weer dat nu to Enn mitt dat Röömsche Riek. Dor weern nu de Germanens. In'n Osten weer dat anners. Dor harrn sik de röömschen Kaisers noch lang holln. Justinian weer de gröttste. Obers denn güng dat ok dal mit dat Oströömsche Riek. Harr sick obers noch bit 1453 hintrocken, denn harrn de Törken Konstantinopel innahm un dat heet nu Istanbul. Weblenken Antike Röömsch Riek

240

https://nds.wikipedia.org/wiki/Rhienland-Palz

Rhienland-Palz

Rhienland-Palz is en düütsch Bundsland in'n Süüdwessen. De Hööftstadt is Mainz. Rhienland-Palz liggt an de Strööm Mosel, Nahe, Lahn un - as de gröttste Stroom - de Rhien. Städer Mainz Frankenthal Ludwigshafen Koblenz Kaiserslautern Pirmasens Speyer Trier Worms Zweibrücken Rhienland-Palz

244

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ratzborger%20See

Ratzborger See

De Ratzborger See is een vun de gröttsten Seen in Holsteen, un sien nördliche Deel is de Grenz na Mekelnborg. He is ok besünners deep. Ratzborg liggt to’n Deel op en Insel in den Ratzborger See. De Waaknitz kümmt rut ut den See un geiht denn na Lübeck. De Ratzborger See is ut en Gletscherdal in de Iestied entstannen. Dorüm is he ok so deep. Fisch gifft dat ok in den See, besünners de Grote Maräne. Weblenken Kreis Hertogdom Loonborg

245

https://nds.wikipedia.org/wiki/Rostock

Rostock

De Hansestadt Rostock is de gröttste Stadt vun Mekelnborg-Vörpommern un en Universitätsstadt. In Mekelnborg warrt se manchmal in’n Spaaß ok noch „Pierknüppel“ nöömt, wat von „Ross“ und „Stock“ översett is (spaaßhaftige Hyperkorrektur). De Nam De Nam Rostock kümmt von dat Slawische af. Toiersten hett dat ’ne Stää anne Warnow beteikent: roz heit sovääl as „uteinanner“ un tok „Fluß“, dat is also de Stell west, wo de Warnow sick verbreitern dehd. Laterhen is dat denn de Nam vör den Urt worden. Dat ierste Mal warrt sei donn bie Saxo Grammaticus nennt. Hei schrifft in sien „Gesta Danorum“, dat de Urt afbrennt wier. De Stadt is donn up latiensch urbs Rostochium näumt worden, as Adjektiv Rostochiensis. In’t 18. Johrhundert is ook de Beteiknung „Rost“ to finnen, dor is denn de letzte Sülv affollen. Hüüt warrt oewer Rostock seggt. Früher geef dat woll ook noch de Utsprak Roschtock. De Mäkelborgers hemm den Namen donn ook spaaßhaftig as „Pierknüppel“ in’t Plattdüütsche „oewersett“. Historie 1161 Rostock warrt as Anschluss to en slawisch Dörp an de Warnow grünnt. 1218 Heinrich Borwin I. vun Mecklenborg gifft Rostock dat Stadtrecht. 1252 De Stadt köfft de Rostocker Heide. 1323 De Stadt köfft dat Fischerdörp Warnemünn. 1358 De eerste Hansedag. 1419 De eerste Universität vun Noordeuropa warrt in Rostock grünnt. 1627-1648 In den Dörtigjahrigen Krieg warrt Rostock alle näslang plünnert. 1669 De letzte Hansedag. 1677 In den groten Stadtbrand brennt een Drüddel vun de Stadt af. 1942 Een groten Dehl de Stadt wier von Bomben tonicht maakt. 1960 De niege Haven in Petersdörp warrt opmaakt. 1994 De Toorn vun Sint Petri wier wedder afset. (de wier 1942 von wegens de Bomben twei gåhn) Geographie Rostock liggt an de Münn vun de Warnow in de Oostsee, jüst in den Noorden vun Mekelnborg-Vörpommern. Beröhmte Lüüd Gerhard Leberecht vun Blücher (16. Dezember 1742 - 12. September 1819), preußischen Feldmarschall John Brinckman (3. Juli 1814 - 20. September 1870), plattdüütschen Schriever Walter Kempowski (29. April 1929 - 5. Oktober 2007), hoochdüütschen Schriever Attraktschonen Dat ji dat ok nicht vergeten doot, wat de bedüdenste Kennewarden vun de Stadt Rostock sünd, gifft dat dor en oll Riemels to: Sœben Dören to Sint Marien Kark, sœben Stråten bi den groten Mark, sœben Dören, so dor gåhn to Lande, sœben Kopmannsbrüggen bi dem Strande, sœben Törm, so up dat Råthus ståhn, sœben Klocken, so tauglieken slåhn, sœben Linnenböm up den Rosengoorn, dat sin de Rostocker Kennewarden. De bedüdensten Attrakschonen sünd dat Rathuus un Karken: dat gotisch Rathuus (13. und 14. Jh.) mit Fassade ut de barocke Tiet (18.Jh.) de fröhgootsche Nikolaikark (13. Jh.) de gootsche Marienkark (13. Jh.) mit de astronoomsche Klock (15. Jh.) de gootsche Petrikark (14. Jh.) de Stadtdeel Warnemünn Wiedere Attrakschonen sünd ünner annern: dat Matrosendenkmal de IGA-Park Wertschap Rostock is de gröttste düütsche Oostseehaven un en Verkehrsknotenpunkt för den Fährverkehr na Noordeuropa (Däänmark, Sweden, Finnland). Partnerstäder Szczecin (Polen) seit 1957 Turku (Finnland) seit 1959 Düünkarken (Frankriek) seit 1960 Riga (Lettland) seit 1961 Antwerpen (Belgien) seit 1963 Aarhus (Däänmark) seit 1964 Göteborg (Sweden) seit 1965 Bargen (Norwegen) seit 1965 Warna (Bulgarien) seit 1966 Rijeka (Kroatien) seit 1966 Bremen (Düütschland) seit 1987 Dalian (China) seit 1988 Raleigh (USA) seit 2001 Weblenken Websteed vun de Stadt (hoochdüütsch) Nahwies Oort Stadt Rostock Hanse Oort mit Seehaven

246

https://nds.wikipedia.org/wiki/R%C3%BCgen

Rügen

Rügen is dat gröttste Eiland vun Düütschland. Dat höört bi Mekelnborg-Vörpommern un is bit to’n 4. September 2011 ok’n egenstännigen Landkreis wesen. Nu höört dat to’n Landkreis Vörpommern-Rügen. Dat Eiland liggt in’e Oostsee un warrt scheedt vun’t Fastland dör den smallen Strelasund un den veel bredern Griepswolder Bodden. Dat Eiland meet 935 km² un tellt 73.000 Inwahners (2001). De Hööftstadt is Bargen. Wichtig sünd de Tourismus un de Verkehr mit Skandinavien över den Haven vun Neu Mukran (früer Sassnitz). In’e Boddens wörrn Fünn’ maakt, wat wiesen doon, dat al in’t Steenöller Minschen up Rügen tohuus weren. Later kemen Germanen (Rugiers) un ünner de grote Volkwannering ok slaavsche Stämm (Ranen oder Rujanen) na’t Eiland. Dunn hüür Rügen bi’t Hertogdom Pommern, Sweden, Prüzen un bi’t Düütsche Riek. Na’n Tweden Weltkrieg hüür Rügen bi’e DDR un siet de Weddervereening is dat nu’n Deel vun’t Bundsland Mekelnborg-Vörpommern. Weblenken Rügen (hoochdüütsch) Eiland Mekelnborg-Vörpommern Oostsee

247

https://nds.wikipedia.org/wiki/Riga

Riga

Riga is de Hööftstadt vun Lettland an de Oostsee. De Stadt was orsprünglich däänsch, awer öwer Johrhunnerte hebben de Dütschen dor dat Seggen harrt. Riga hett een bedüütsam Haven un besitt en scheune Ooltstadt in'n Jugendstil. Riga is de Metropole vun dat Baltikum mit 696.681 Inwahners (Stand 2018) up en Flach van 307,17 km². In de Vörstadt Jūrmala is en scheunen Strand. De Stadt Bremen is Partnerstadt van Riga. Weblinks Websteed van de Stadt Riga Oort Lettland Hanse Hööftstadt Stadt Oort mit Seehaven

249

https://nds.wikipedia.org/wiki/Speel

Speel

Dat Speel heurt to de Minschen siet dat den Minschen gifft. Speelt harrn se al in de Steentied. Speelt warrt in alle Länner. In dat plattdüütsche Rebeet gifft dat obers ok besünnere Spelen: Sportspelen Boßeln, vör all'ns in Oostfreesland, obers nu ok an annere Steden. Klotstockspringen, wat nich blots en Speel is, man ok för de Jagd dacht un sölvs in de Slacht vun Hemmingstedt tegen de Ridders bruukt woorn is. Ringrieden, besünners in Holsteen. Kibbel Kappel Kinnerspelen Rummelpottlopen, wat een twüschen de Johren deit. Kiekbusch Heben un Eer Kortenspelen Klaverjass, ok Klabbern nöömt Skat Dubbelkopp Theater Dat gifft en Slag Theaters, wo Theater speelt warrt. Theater heet op Platt ok Speeldeel. Speel Sellschop

252

https://nds.wikipedia.org/wiki/Swiez

Swiez

De Swiez (Hoochdüütsch: Schweizerische Eidgenossenschaft, Franzöösch: Confédération suisse [kɔ̃.fe.de.ʁa.sjɔ̃.ˈsɥis], Italiensch: Confederazione Svizzera, Rätoromaansch: Confederaziun svizra, Latien: Confoederatio Helvetica) is en Republik, de in Europa in de Alpen liggt. Navers sünd Öösterriek, Liechtensteen, Düütschland, Italien un Frankriek. De Hööftstadt is Bern. In dat Land leven 8.544.527 Inwahner (Stand: 31. Dezember 2018) up en Rebeet vun 41.285 km². Spraken Amtsspraken sünd Hoochdüütsch, Franzöösch, Italieensch un Rätoromaansch. Umgangsspraak sünd unner annern verschedene Dialekte vun dat Swiezerdüütsch un dat Frankoprovenzaals. Geografie De Rhien is een stroom in de Swiez. De Alpen sünd en barggrupp in dat land. Staat De Verfaten is demokraatsch. De Swiezer sünd nich inne Europääsche Union mit binnen. De Swiez besteiht ut 26 Kantone. Städer Bern Zürich Basel Genf Lausanne Luzern Lugano St. Gallen Winterthur Chur Aarau Bellinzona Swiez

253

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sassen%20%28Volk%29

Sassen (Volk)

De Sassen weren en Verband vun germaansche Stämm in’n Noordwesten vun dat hüdige Düütschland un in de hüdigen ööstlichen Nedderlannen. Düsse Verband hett sik woll in dat 3. Johrhunnert tosamenslaten ut de vörmoligen sülvstännigen Stämm vun de Chauken, de Angrivariers un de Cheruskers. Düsse Stämm weern dor al in dat 1. Johrhunnert tohuse. De Sassen hebbt nix to doon mit dat Bundsland Sassen. De Inwahners vun dat Bundsland sünd in de düütsche Oostkolonisatschoon to’n groten Deel ut fränksche, slaawische un annere Wuddeln wussen. De Graaf vun Meißen hett bloß de Titel van de Hartog vun Sassen kregen un denn hefft se ok sien Land „Sassen“ nömmt. To’n Ünnerscheed vun düsse hüdigen Bundsbörgers warrt later to dat Volk vun de Sassen ok Neddersassen seggt, un to’n Ünnerscheed von de Sassen, de nah Grootbritannien utwandert sind, warrt de Sassen Oltsassen nömmt. Kaiser Karl de Grote hett dat sassische Rebeet innahmen un de Sassen döpen laten. Dörtig Johr Krieg harr Karl bruukt, dat he de Sassen överwinnen kunn. Denn hett he in Veern an de Aller sien Blootgericht hollen un allerhand sassische Lüüd en Kopp körter maakt. Dat is in de Wetenschop vun de Historie ümstreden, wo veel dat woll ween sünd. Sünnerlich geiht dat dor üm de Masse vun 4500 Lüde, de Einhard in siene Vita angifft. De meisten Forschers hüütodaag meent, dat weer överdreven. Later kemen denn mit de Ottonen ok Sassen op den Kaiserthron vun dat Hillge Röömsche Riek. Wo de Sassen tohuse weern De germaanschen Stämm vun de Sassen weern tohuse in de nedderdüütschen Kuntreien twuschen Südersee (hüde: Iesselmeer), de Gegend twuschen Werser un Elv un nöördlich vun de Elv in Holsteen (bit an de Eider hen. Mit de Tiet hefft sassische Stämm grote Delen vun dat hüdige Noordwestdüütschland un de ööstlichen Nedderlannen innahmen. De Stämm, de dor wohnen döen, hefft se an jem ehrn egen Verband anslaten. Tolest weern dat in dat 6. un 7. Johrhunnert dat Hamaland (dat hüdige Westmönsterland), de Brukterers ehr Land (dat hüdige Mönsterland un dat nöördliche Ruhrrebeet) un de Tubanten (hüdigendags de Landschop Twente in de nedderlannsche Provinz Oaveriessel). Groff tohopenfaat, siedeln de Sassen denn in de ööstlichen Nedderlannen, in dat hüdige Westfalen, in Neddersassen mit Utnahm vun de Delen, wo de Fresen in leven döen, in Holsteen un in de nöördlichen Delen vun Sassen-Anholt. Naam Wo de Naam vun den Stamm herkamen deit, is nich ganz klaar. Faken warrt seggt, de antiken Schrievers, de düssen Naam upbringen döen, de harrn em woll vun dat Slagmess afleit’, dat bi de Sassen in Swung weer. Düt Mess oder Sweert dreeg den Naam „Sax“. Ok in de Sassen ehre Sagen speelt düt Mess en Rull. In dat Annoleed ut dat late 11. Johrhunnert heet dat: : "von den mezzerin alsô wahsin, wurdin si geheizzin Sahsi". In en Handschrift ut dat late 8. Johrhunnert warrt en Gott mit Naam „Saxnot“ nömmt. In düt Sassisch Doopverspreken heet dat, nich bloß de Gödder Wodan un Donar, de allerwegens bi de Germanen anbeedt wurrn sünd, scholl en Sasse afswören, wenn he sik döpen leet, man ok den Gott Saxnot. Harrn se ehrn Naam amenne na düssen Gott kregen? Dat is hüdigendags nich mehr bekannt, ob dat blangen „Sassen“ (Ooldsassisch: sahso) noch annere egen Naams geven hett för düssen Stamm. Angelsassen Vun dat 3. Johrhunnert af an warrt in röömsche Borns klaagt över sassische Seerövers. In dat 5. Johrhunnert wannern denn Sassen, Angeln un Jüten in den Süüdoosten vun England in (Kiek ok: Hengist un Horsa). Dor hefft se sik tohopenslaten to de Angelsassen un de Kelten, de dor tohuse weern, mit Gewalt unnerkregen un jem dat Land wegnahmen. Denn hefft se dor för en paar Johrhunnerten dat Seggen harrt. In de Keltschen Spraken is de Sassen ehr Naam as Naam för de Englänner bruukt wurrn (Irisch Gäälsch: „Sasana“, „Sasanach“, Schottsch Gäälsch: „Sasunn“, „Sasunnach“). De hüdige Naam „England“ kümmt vun de „Angeln“ her, man Landschopsnaams, as Wessex („Westsassen“), „Essex“ („Oostsassen“), „Sussex“ un „Middlesex“ („Middelsassen“) wiest klaar up de Sassen hen. Chauken Na Berichten ut dat 4. Johrhunnert siedelt de Chauken just in desülvigen Länner, wo just to desülvige Tied ok de Sassen tohuse sünd. Nu gifft dat avers rein gor keen Henwiesen up Striet oder Krieg twuschen düsse beiden Völker. Dorüm warrt annahmen, de Chauken weern woll dortieds en Deelstamm vun de Sassen ween oder de Sassen un de Chauken harrn sik in Freden tosamenslaten to den gröttern Verband vun de „Sassen“. Verfaten Mit de grote Völkerwannern harrn de Sassen up dat Faste Land meist nix to kriegen harrt. Bit hen to de Dage vun Karl den Groten, as de jem unnerkriegen dö, sünd se bi jem ehre ole Germaansche Stammverfaten bleven. Dat bedüüd, se harrn keen König un kemen tohopen up jem ehr „Ding“, wenn Fragen vun de Politik to regeln weern. To’n Ding versammeln sik denn in Marklo al free Sassen. Hartöög geev dat bloß in’n Krieg. As Afordenten för dat „Ding“ hefft de verscheden Deel- oder Unnerstämm vun de Sassen dor „Gohförsten“ oder Försten vun den Stamm henstüürt. De schollen för jem ehre Deelstämm snacken un verhanneln. Man bi de Sassen weer dat anners, as bi annere germaansche Stämm. De Gohförsten weern nich de Herrn över dat Land, för dat se afordent weern. Dat höör jem nich to. Düsse ole free Ordnung vun de sassischen Deelstämm is in Karl den Groten siene Sassenkriegen in’n Dutt gahn, man Karl hett doch 802 de Lex Saxonum rutgahn laten un dor de Sassen ehre egenen Gesetten mit geven. Gohe Alltohopen geev dat in dat ole Sassenland dree Gohe. Dat is avers nich klaar, ob düsse Indelen nich eerst vun de Franken na ehrn Sieg in de Sassenkriegen vörnahmen wurrn is. Westfalen: De westliche Deel vun dat Sassenland rund um de Strööm Ruhr, Sieg, Lippe un Eems. Dat is dat hüdige Mönsterland över Ossenbrügge bit an de Grenz na Freesland hen. In’n Süden höör dor dat hüdige ööstliche Ruhrrebeet to un dat Suerland, in’n Westen de hüdigen nedderlannschen Provinzen Oaveriessel un Drenthe. Engern: De Deel in’e Midden vun dat ole Sassenland rund üm de Strööm Werser, Diemel, Leine un Aller. Dor höört dat ööstliche Suerland oder Westfalen an de Werser to vun Hannobersch Münnen bit över Minnen, ok de Kuntreien üm Chöttingen, bit an de ünnere Leine bi Hannober, rup na Holsteen un Freesland. Oostfalen: De ööstliche Deel vun dat ole Sassenland, rund um de Strööm Aland, Ohre, Saale, Oker, Bode. In’n Oosten güng dat bit an de Elv in de Gegend um Meideborg to. Ok Bruunswiek, Hilmessen, Halverstadt un de Horz höörn dor mit to. Bloß de Naam vun „Westfalen“ warrt hüde noch för en Landschop bruukt. De Naams „Engern“ un „Oostfalen“ sünd verschütt gahn, nadem dat Hartogdom vun den Stamm Sassen uplööst wurrn is, as Hinrich de Lööw 1180 ünner Rieksacht kamen weer. Bloß in den Titel vun den Herrscher vun dat jüngere Hartogdom Sassen bleev de Naam vun „Engern“ lebennig. He heete „Hartog vun Sassen, Engern un Westfalen“. Oostfalen bleev toeerst noch en Deel vun den Naam vun den Oostfalengau. Wat de Plattdüütsche Sprake angeiht, is dat Oostfäälsch en vun de dree groten Dialektgruppen, blangen Noordneddersassisch un Westfäälsch. Westfalen De Westfalen leven tomeist twuschen dat Vörland vun’n Rhien, dat Mönsterland, de Middelruhr, dat Suerland un de Werser. De Naam bedutt so veel, as „Westlüde“ oder „Westsassen“. Toeerst is he to höörn in Karl den Groten siene Tied. In de leste Tied hefft Wetenschopplers dor an twiefelt, ob de Westfalen överhaupt to dat Volk vun de Sassen tohöörn döen. Dat fallt up, dat archäoloogsche Funnen düütlich maakt, dat de Lüde in Westfalen al in dat 6. Johrhunnert stark ünner Indruck vun de Franken stahn hefft. Man to de Franken torekent weern konnen se ok nich. Hüdigendags sütt dat so ut, as wenn de fränkschen Eroverungen jem eerst dorto nödigt harrn, sik up de Siet vun de Sassen to stellen. Eerst de Franken hefft jem denn na ehrn Sieg gegen de Sassen as en Deel vun de Sassen ankeken, ofschoonst se an un for sik egenstännig weern. Oostfalen (Saxoniae Orientalis) De Oostfalen („Oostlüde“) hefft twuschen Werser un Elv leevt. Vörmols harrn in düsse Kuntreien de Döringers leevt. Sassen sünd dor eerst in dat 7. bit 10. Johrhunnert hentagen un hefft dat besiedelt. Engern De Engern seten bi de Sassen in de Midden. Se leven an de Werser, twuschen Oost- un Westfalen. Up jem ehr Land liggt de Dingstäe vun Marklo an de Werser. Dat sütt so ut, as wenn „Engern“ (up Latiensch: „Angarii“) en korte Form vun den Naam vun de Angrivariers weer. De weern denn woll een vun de wichtigen Deel- oder Ünnerstämm vun de Sassen. Noordalbingiers As de Naam al seggt (latiensch „albis“ heet „Elv“), leven de Noordalbingiers in’n Noorden vun’e Elv. De ööstliche Deel vun düt Land (Oostholsteen) is in’t 8. Johrhunnert veloren gahn an de Slawen, de vun Oosten her inwannert sünd. Eerst in dat hoge Middelöller hefft de Grafen vun Holsteen dat wedder unnerkregen. De Sassen ehr Rebeet grenz in’n Noorden an de Eider un de Levensau (nöördlich vun Kiel), in’n Oosten an de Schwentine un bloß an de Kieler Föör lang dat bit na de Oostsee ran. Historie Korte Krönk 100 De röömsche Schriever Tacitus vertellt vun de Ingvaeonen, wat de Vöröllern vun de Sassen, de Fresen un de Jüten weren. De Ingvaeonen seten an de Noordsee. 200-400 De Sassen breedt sik vun Holsteen na Süden ut un sitt nu ok in Westfalen un Ostfalen. 300-500 Sassen, Angeln un Jüten seilt na Grootbritannien. Dor sünd dat denn de Angelsassen. Ut dat süüdlich Britannien warrt England üm 530 De Sassen kaamt bit an den Rhien. af 596 De Angelsassen warrt Christen 718 De franksche Huusmeier Karl Martell treckt tegen de Sassen, vun wegen dat de Sassen de Neustriers hülpen harrn. 743 De franksche Huusmeier Karlmann grippt de Sassen an, vun wegen dat se Hertog Odilo vun Bayern hülpen harrn Sassenkriegen 772 Kaiser Karl de Grote fangt sien Krieg mit de Sassen an, maakt de Eresborg (Stadtbjerge bi Patterbuorn) platt un demoleer de Irminsul, wat en sassischet Hilligdom weer. 773 Karl mutt na Italien. De Sassen sünd nich fuul un hoolt sik de Eresborg trüch. 774/775 Karl maakt wedder en Kriegstog tegen de Sassen. Wedder hoolt he sik de Eresborg un dorto de Sigisborg. Bi Höxter geiht he över de Werser un treckt tegen de Ostfalen. 776 Karl wedder na Italien. De Sassen hoolt sik de Eresborg un de Sigisborg trüch. 777 In de Karlsborg in Patterbuorn höllt Karl sien Heerschau. Dor köömt ok Sassen un laat sik döpen. 779 Hartog Widukind fangt den Guerillakrieg tegen de Franken an. Karl mutt bit an de Ilv trecken. 782 Karl maakt sien Blootgericht in Veern an de Aller. He laat allerhand Sassen den Kopp afslahn. 783 Slacht bi Deppelt un Slacht an de Hasel. De Sassen verleert un Widukind geiht in de Widukindsborg bi Rulle in’t Ossenbrügger Land. 784 Slacht in Dreingau 785 Karl fangt Widukind un Widukind laat sik döpen. 792-795 De Sassen stahn wedder tegen de Franken op. 796-799 Karl treckt wedder tegen de Sassen 804 De letzt Opstand vun de Sassen warrt vun Karl un sien Franken nedderslaan. 1106-1137 Hertog Lothar von Supplingborg 1142-1180 Hertog Hinnerk de Lööw 1076 Adam vun Bremen schrifft sien Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, wo he ok veel vun de Sassen vertellt. Sassen siene grote Tied In dat Johr 919 is Hinrich I. ut dat Huus vun de Liudolfingers düütschen König wurrn. He weer de eerste Hartog vun Sassen, de up den düütschen Throon keem. Na em kemen de eersten düütschen Kaisers Otto de Grote, Otto II. un Otto III.. As Hinrich II. 1024 storven weer, dor weer de Tied vun de sassischen Kaisers al wedder vörbi. Man vör düt ene Johrhunnert hett dat Gewicht vun Politik un Kultur in dat Hillge Röömsche Riek in dat Rebeet vun de Sassen legen. Dat geiht bargdal ünner Hinrich den Lööwen As Hinrich de Lööw 1180 ünner de Rieksacht keem, vunwegen dat he den Kaiser Frerich Barbarossa mit sien Heer nich na Italien folgen wull, dor hett de Kaiser dat ole Hartogdom vun den Stamm vun de Sassen tweislahn. Westfalen hett he an de Kark övergeven, Hinrich de Lööw dröff bloß Bruunswiek un Lüümborg beholen. De Försten un Bischöp in de vörmolig sassischen Länner verklaar de Kaiser för rieksunmiddelbor. Un bloß an en lüttjen Deel vun dat Land, an de Elv, bleev noch de Naam vun dat Hartogdom Sassen klehm. Böversassen un Neddersassen Dat duur en paar Johrhunnerten, dor kreeg de Markgraaf vun Meißen düt Stück Land. Dat weer Frerich I. vun Sassen. Sien Ökelnaam weer „de Strietbüdel“. An’n 6. Januar 1423 kreeg he dat Land un dor denn ok den Titel vun en Hartog mit. Vunwegen dat he bitherto bloß en „Markgraaf“ ween weer, leet he sik nu „Hartog vun Sassen“ nömen. So wanner de Titel vun den Hartog vun Sassen vun dat ole Sassenland ut in de Gegend vun dat hüdige Bundsland Sassen. Nu lä dat „nee“ Hartogdom Sassen in en Land, den sienen vörmoligen Inwahners de Döringers ween weern. Düt Land kreeg för en lange Tied den Naam „Böversasssen“, dat Land un Volk vun de olen Sassen heete vun dor af an „Neddersassen“. Na dat Enne vun dat Königriek Hannober un vun dat Land Preußen (dor harr Hannober vun 1866 af an tohöört), is düsse Naam „Neddersassen“ na den Tweeten Weltkrieg as Naam vun dat hüdige Bundsland wedder rutkregen wurrn. Spraken De neddersassischen Sassen hefft de Ooldsassische Sprake snackt. Jem ehre Sprake weer denn ok de Grundlaag för dat Angelsassische, wat nu wedder de Grundlaag för de hüdige Engelsche Sprake weer. To’n Anfang weer dat Ooldsassische to’n Deel dichter bi dat Ooldengelsche, as bi dat Ooldhoochdüütsche. Later hett sik denn avers de Engelsche Sprake vunwegen de Normannen un allens, wat de in England up’n Kopp stellt hefft, heel un deel verännert. Ut de Ooldsassische Sprake hett sik mit de Tied in dat Middelöller de Middelnedderdüütsche Sprake utspunnen. Dor is denn later dat hüdige Plattdüütsch vun wurrn. So weert hüdigendags in de Kuntreien, de vörmols vun de olen Sassen besiedelt wurrn weern, jummers noch, blangen Hoochdüütsch, en ganze Reeg vun plattdüütsche Dialekten snackt. De hoochdüütsche Dialekt in Böversassen, in den Freestaat Sassen, in Oost-Döringen un in dat süüdliche Sassen-Anholt, wo de Lüde hüdigendags „Sassisch“ to seggen doot, is en Unnergrupp vun de Oostmiddeldüütsche Sprake un höört dor to de Döringsch-Böversassischen Dialektgrupp vun de hoochdüütschen Spraken. Literatur Bremer Archäologische Blätter, Biheft 2/2000 to de Utsellen mit glieken Naam in dat Focke-Museum: „Siedler, Söldner und Piraten“, Chauken und Sachsen im Bremer Raum, © Der Landesarchäologe Bremen, ISSN 0068-0907. Torsten Capelle, Die Sachsen des frühen Mittelalters, Stuttgart 1998, ISBN=3-8062138-4-4 Torsten Capelle, Matthias Springer, Heinrich Tiefenbach, „Sachsen“, in: Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Band 26, Berlin/New York, 2004|Siet 24–60, ISBN=3-11-017734-X Wilhelm Gebers, Auf dem Weg nach Walhall – Die Pferde der Altsachsen – Begleiter in Leben und Tod, Lohne, 2004, ISBN=3-9808151-8-8 Bruno Krüger (Rutgever), Die Germanen – Geschichte und Kultur der germanischen Stämme in Mitteleuropa. Handbuch in 2 Bänden, Berlin, 1983 Hans-Jürgen Häßler, Niedersachsens frühe Bevölkerung: Die Altsachsen der spätrömischen Kaiserzeit und des frühen Mittelalters, Hannober, 2004, ISBN=3-8999509-4-1 Matthias Springer, Die Sachsen, Kohlhammer, Stuttgart, 2004, ISBN=3-17-016588-7 (allens Hoochdüütsch) Up Platt is nix över de Sassen rutkamen. Weblenken Freundeskreis für Archäologie in Niedersachsen e.V. Projekt Saxones – Ein „Reenactment“- / Living History-Projekt De Oldsassen in Rullstorf Över Karl den Groten siene Sassenkriege (hoochdüütsch) Över de Historie vun de Sassen (hoochdüütsch) Borns Historie Volksgrupp Germanen Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon Middelöller Antike

254

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sweden

Sweden

Sweden (Sverige) is en Monarkie, de in den Noorden vun Europa an de Oostsee liggt (Skandinavien). Navers sünd Finnland, Norwegen un över de Oostsee Däänmark. De Hööftstadt is Stockholm. Sweden harr 2021 10.402.070 Inwahners. Spraken Amtsspraak is Sweedsch, in den Noorden ok Lappsch dialekt. An de Grenz to Finnland warrt Finnsch un in den butersten Süden Schoonsch, en däänsche/swedische Dialekt, spraken. De fief Minnerheitsspraken sünd Finnsch, romani, yiddisch, meänkäli un sami. Geographie Twischen Trelleborg un Uppsala, in’t südenste Drüddel, wahnen 85 Perzent vun de Sweden. Sweden is vun den Süden to den Noorden 1900 km lang. Staat De Verfaten is parlamentarsch-demokraatsch. Staatsböverster is de König, de aver kene politsche Macht hett. Dräger vun de politsche Macht sünd de Rieksdag un (in twete Hand) de Regeren. Dat fehlt de Nakiek vun de Gesetten dörch de richterliche Macht, op engelsch judicial review. Sweden is indeelt in 21 Lehn: Städer Stockholm Göteborg Malmö Uppsala Linköping Västerås Örebro Lund Norrköping Helsingborg Jönköping Land Sweden

255

https://nds.wikipedia.org/wiki/See

See

See betekent See, en Deel vun’n Ozean, warrt ok Meer oder Haff to seggt, See, en hoge Bülg, See, en groot Water ahn Togang to de grote See, warrt ok Meer to seggt, See, Oort in de Gemeen Öderquart in’n Landkreis Stood, Neddersassen. See is de Familiennaam von Cees See (1934–1985), nedderlandschen Slagtüügspeler, Dieter See (* 1939), düütschen Footballspeler, Elliot See (1927–1966), US-amerikaanschen Astronaut, Hans See (* 1934), düütschen Politikwetenschopper un Sozioloog, Heinrich von See, Bischop von Sleswig, Huidji See (* 1981), nedderlandschen Poolbillardspeler, Jörg See (* 1967), düütschen Oberst, Klaus von See (1927–2013), düütschen Skandinavist un Mediävist, Kuno See (1910–1995), düütschen Maler un Grafiker, Lisa See (* 1955), US-amerikaansch-chineesche Schrieversche un Journalistin, Thomas Jefferson Jackson See (1866–1962), US-amerikaanschen Astronoom.

256

https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%B6%C3%B6twater

Söötwater

Söötwater is all dat Water, wat weniger as 0,1 % Solt hett. Söötwater gifft dat in de Beken, Strööm un Seen. De Regen is ok Söötwater, ok dat Grundwater. Vun 0,1 % bit 1 % Soltgehalt heet dat Water Brackwater, bi mehr Soltwater. Water

257

https://nds.wikipedia.org/wiki/Soltwater

Soltwater

Soltwater is all dat Water, wat över 1 % Solt hett. Soltwater gifft dat in Ozeane un generell in de See. Vun 0,1 % bit 1 % Soltandeel heet dat Water Brackwater, dorünner Söötwater. Soltwater hett en gröttere Dicht as Söötwater. Darüm mischt sik dat nich jümmers glieks ümenanner. Wenn een in Soltwater swemmen geiht, is to marken, dat de Lief lieker baven blifft. Wo mehr Solt in dat Water is, wo mehr swemmt een baven. De dullste Effekt dorvun is bi dat Dode Meer bekannt, dat is de Binnensee mit den hööchsten Soltandeel vun de Welt. Water

258

https://nds.wikipedia.org/wiki/SARS

SARS

Dat Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS, up Platt: Swaar akuut Atenwegsyndrom) is een Infektionsleeden, wat dat förste mol in’n November 2002 in’e chinesisch Provinz Guangdong to sehn weer. Na dat Tropeninstitut Hamborg is de klinisch Indruck de sülm as bi een atypisch Lungensweer (Pneumonie). De Erreger vun SARS weer en bit dorhen unbekannte Version vun dat Coronavirus. Dat hett den Naam SARS-assozieert Coronavirus (SARS-CoV, ok SARS-CoV-1) kregen. Krankheit

260

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sleswig-Holsteen

Sleswig-Holsteen

Sleswig-Holsteen is dat nördlichste düütsche Bundsland. De Hööftstadt is Kiel. Sleswig-Holsteen liggt an de Waterkant vun de Noord- un Oostsee. De gröttste Stroom is de Eider. Sleswig-Holsteen hett 2.922.005 Inwahners (2022).In'n Noorden warrt Freesch un Däänsch, in'n Noorden un Süden ok Plattdüütsch snackt. Op Freesch Schlaswik-Holstijn, op Däänsch Slesvig-Holsten, op Hochdüütsch Schleswig-Holstein; un op anner Spraken ward meist de hoochdüütsche Form bruukt. Beröhmte Gesichter ut de Politik sünd to'n Biespeel Gerhard Stoltenberg (CDU), Heide Simonis (SPD), Björn Engholm (SPD), Wolfgang Kubicki (FDP), Willy Brandt (SPD), Peter Harry Carstensen (CDU), Torsten Albig (SPD), Ralf Stegner (SPD), Uwe Barschel (CDU), Robert Habeck (Gröne). Geografie Navers sünd in’n Noorden Däänmark, in’n Oosten de Oostsee, in’n Süüdoosten Mekelborg-Vörpommern, in’n Süden Hamborg un Neddersassen un in’n Westen de Noordsee. Sleswig-Holsteen billt den süden Deel von de Kimbrische Halvinsel (Jüütland) un is Deel von dat Noorddüütsche Deepland. Von West na Oost hett Sleswig-Holsteen de Landschopsformen Waddensee (mit de noordfreeschen Eilannen), Masch, Geest un Hügelland. Delen Kreise Kreis Dithmarschen (Heid) Kreis Hertogdom Loonborg (Ratzborg) Kreis Noordfreesland (Husum) Kreis Oostholsteen (Eutin) Kreis Pinnbarg (Pinnbarg) Kreis Plöön (Plöön) Kreis Rendsborg-Eckernföör (Rendsborg) Kreis Sleswig-Flensborg (Sleswig) Kreis Sebarg (Sebarg) Kreis Steenborg (Itzho) Kreis Stormarn (Olschlo) Kreisfre’e Städer Flensborg Kiel Lübeck Niemünster kiek ok: List vun de Städer vun Sleswig-Holsteen Politik Ministerpräsidenten 1946-1947 Theodor Steltzer, CDU 1947-1949 Hermann Lüdemann, SPD 1949-1950 Bruno Dieckmann, SPD 1950-1951 Walter Bartram, CDU 1951-1954 Friedrich Wilhelm Lübke, CDU 1954-1963 Kai-Uwe von Hassel, CDU 1963-1971 Helmut Lemke, CDU 1971-1982 Gerhard Stoltenberg, CDU 1982-1987 Uwe Barschel, CDU 1987-1988 Henning Schwarz, CDU 1988-1993 Björn Engholm, SPD 1993-2005 Heide Simonis, SPD 2005-2012 Peter Harry Carstensen, CDU 2012-2017 Torsten Albig, SPD 2017-hüüt Daniel Günther, CDU Weblenken Landsdeel Sleswig (hoochdüütsch) ! Oort

261

https://nds.wikipedia.org/wiki/San%20Marino

San Marino

San Marino is en lütte Republiek, de in’n Süden vun Europa liggt. Naver is Italien. De Hööftstadt heet ok San Marino. Spraken Amtsspraak is Italiensch. Geographie Dat Land warrt vun all Sieden vun Italien ümgeven. Staat De Verfaten is demokraatsch, dat Land is dat öllste noch unverännert existeerend Land in Europa. Land

262

https://nds.wikipedia.org/wiki/Serbien%20un%20Montenegro

Serbien un Montenegro

Serbien un Montenegro (serbokroatsch Srbija i Crna Gora) weer en Republiek, de in’n Süüdoosten vun Europa an’e Donau leeg (op den Balkan) un ut de Landsdelen Serbien un Montenegro bestünn. Nadem Montenegro sik in en Referendum för de Unafhängigkeit utspraken harr, hett sik an’n 3. Juni 2006 de Staat opdeelt un de twee Landsdelen billt sietdem egenstännige Staten. 1992 harrn sik Slowenien, Kroatien, Bosnien-Herzegowina un Makedonien (nu Noordmakedonien) ut den Staat Jugoslawien (Sozialistische Föderative Republiek Jugoslawien) lööst. De twee Deelrepubliken Serbien un Montenegro, de nu överbleven, hebbt denn de Bundsrepubliek Jugoslawien billt. An’n 4. Februar 2003 hett de Bundsrepbliek sik en nee Verfaat geven un nööm sik denn blots noch Serbien un Montenegro. Spraken Amtsspraken weren Serbokroatsch in de kroatsche un serbsche Foorm, Törksch, un in’t Kosovo ok Albaansch. Geografie Navers weren Ungarn, Rumänien, Bulgarien, Makedonien, Albanien, Bosnien-Herzegowina un Kroatien. De Hööftstadt weer Belgrad. Städer Belgrad Nis Novi Sad Pristina Podgorica Land Gifft dat nich mehr

263

https://nds.wikipedia.org/wiki/Slowakei

Slowakei

De Slowakei (Slowaksch: Slovensko) is en Republiek, de in’n Oosten vun Europa liggt. De offitschelle Naam is Slowaaksche Republiek (Slowaksch: Slovenská republika). Navers sünd Tschechien, Österriek, Ungarn, de Ukraine un Polen. De Hööftstadt is Bratislava. Spraken Amtsspraak is Slowaksch, in’n Süden ok Ungarsch. Geographie De Slowakei warrt präägt vun de Karpaten, de hier ok „Tatra“ heet. De gröttste Stroom is de Donau. Staat De Verfaten is demokraatsch. Städer Bratislava Košice Banska Bystrica Zvolen Land Slowakei

264

https://nds.wikipedia.org/wiki/Slowenien

Slowenien

Slowenien is en lütte Republiek, de in’n Süüdoosten vun Europa an’e Adria liggt. Navers sünd Italien, Öösterriek, Kroatien un Ungarn. De Hööftstadt is Ljubljana. Spraken Amtsspraak is Sloweensch. Geographie Slowenien hett en reizvolle Landschop mit Wienbargen, de Alpen un de Waterkant vun’e Adria. Staat De Verfaten is demokraatsch. Städer Ljubljana Maribor Koper Celje Links Slovenia.si. Your gateway to information on Slovenia. Government of the Republic of Slovenia Berge in Slowenien Land Slowenien

265

https://nds.wikipedia.org/wiki/Spanien

Spanien

Spanien is en Königriek, dat in’n Süüdwesten vun Europa up dat Ibeersche Halfeiland liggt. Navers sünd Frankriek, Andorra un Portugal. De Hööftstadt is Madrid. Spraken Amtsspraak is Spaansch in’t ganze Land. In welke Regionen sünd ok Basksch, Katalaansch, Okzitansch un Galicisch Amtsspraken. Geographie Laag un Grötte Spanien liggt up de Ibeersche Halfinsel un nimmt dar veer Föffdel van in. In’n Westen grenzt dat Land an Portugal un an den Atlantischen Ozean, In'n Noorden an Frankriek, in’n Oosten an de Middellannsche See un in’n Süden an dat britische Gibraltar un an de Straat van Gibraltar. To Spanien höört ok noch de Balearen, dat sünd Inseln in de Middellannsche See, un de Kanarischen Inseln, de westlich van Noordafrika in den Atlantischen Ozean liggt. Spanien is 505.000 km² groot. De Küsten sünd över 3000 km lang, siene Landgrenzen so um 1700 km. Klima Dat Klima in Spanien is teemlich unnerscheedlich. Galicien in’n Noordwesten höört mit 250 cm in'n Jahr to de regenrieksten Rebeden van Europa, aver Andalusien is mit 30 cm Nedderslag de dröögste Gegend in ganz Westeuropa. Ene dachte Lien van Lissabon över Madrid un Zaragossa na Barcelona deelt de Halfinsel in de noorden maatigde un de süden subtroopsche Zoon. Süden disse Lien gifft dat man af un to en beten Frost, un de Sommer is övermaten heet un dröög. An de Atlantikküst is dat in’n Sommer teemlich köhl un in’n Winter moi week. An de Küst von de Middellannsche See is dat Klima ungefähr so as an de franzöösche un italiensche Riviera, blots in'n Winter noch en beten weker. In Madrid un in Südspanien gifft dat in’n Hoochsommer Tempraturen twüschen 40 un 45 °C. Dat Klima up de Balearen is en beten anners: In Palma stiggt de Tempratur in'n Sommer selten över 33 °C un in Ibiza nich över 30 °C. In'n Winter fallt se in Palma nich unner 0 °C, up Ibiza nich unner 7 °C. Bargen De Pyrenäen in’n Noorn hefft na Westen hen noch en Foortsetten in de Kantabrischen Bargen, de bit na Asturien un Galicien gaht. Tosamen mit de Sierra de Gata un de Sierra de Gredos, de Sierra de Guadarrame un de Iberschen Bargen rahmt se de Landschap Oolt-Kastilien in. Ok de Hoochevene La Mancha südlich van Madrid is van Bargen umgeven: van de Toledo-Bargen, de Sierra Morena un de Serrania de Cuenca. An de Südküst liggt de Sierra Nevada (de Sneebargen) mit den hööchsten Barg van Spanien, den Mulhacen (3481 m). Strööm Van Spaniens fiev längsten Strööm kummt de Ebro ut de Kantabrischen Bargen un münnt twüschen Barcelona un Valencia in de Middellannsche See. De Duero kummt ut de Ibeerschen Bargen, flütt dör Oolt-Kastilien un Portugal un münnt in den Atlantischen Ozean. De Tajo hett siene Spring in de Serrania de Cuenca, flütt an Toledo vörbi un münnt bi Lissabon in den Atlantik. Ok de Guadiana kummt ut de Serrania de Cuenca, flütt dör de Hoochevene La Manche un dat Hoochland van Estremadura. An de Grenz van Portugal wennt he sik na Süden un münnt in den Golf van Cadiz. De eenzige Stroom, up de Scheep föhren köönt, de Guadalquivir, flütt an Córdoba un Sevilla vörbi un münnt noorden van Cadiz. Geschicht De Höhlenmalereen ut de öllere Steentiet, to’n Bispill de in de beröhmte Höhl van Altamira, sünd de Bewies darför, dat Spanien al vör 20.000 Jahren besiedelt weer. De Basken un de Iberer, de wahrschienlich ut Afrika kamen sünd, weren de eersten Bewahner van de Halfinsel. Twüschen 1500 un 500 v. Chr. lannen verschedene Völker ut de Rebeden üm de Middellannsche See an de Küsten van Spanien, vör allen Greken un Phönizier. Ok keltische Stämme leten sik up de Halfinsel nedder. Van dat 5. Jahrhunnert an kemem ok Karthager in’t Land. Se grünnen unner annern de Stadt Cartagena. 206 v.Chr. De Römers verdrievt de Karthager un hebbt sess Jahrhunnerten dat Seggen in den gröttsten Deel van Spanien. 400 - 711 In de Tiet van dat Völkerwannern sett sik de Sweben, Wandalen un Alanen up de Halfinsel fast. Um 411 kaamt de Westgoten van Frankriek her över de Pyrenäen un överwinnt de Sweben un Wandalen. Toledo warrt de Hööftstadt van dat Westgotenriek. 711 De Mauren, de van Noordafrika inwannert sünd, överwinnt de Westgoten bi Jerez de la Frontera un störmt wieter bit an de Pyrenäen.Blots in'n Noordwesten köönt de Christen sik noch to Wehr setten. 756 Córdoba is en sülvstännig Emirat. Christen nehmt to’n Deel de araabsche Spraak un araaabsche Sitten an. 912 Dat Maurenriek dehnt sik wieter ut. Toledo warrt innahmen, aver in’n Noorn weert de christlichen Königrieke bilütten starker. 1031 Dat Kalifat van Córdoba deelt sik in mehr Fürstendömer up. 1037 Dat Torüchwinnen (de Reconquista) van dat maurische Spanien kummt in Gang. De König van Kastilien nimmt Córdoba, Sevilla, Murcia, Valencia un Cadiz in. Blots Granada blifft noch in de Hannen van de Mauren. 1236 Sizilien kummt to Spanien un blifft bit 1713 spaansch. 1443 Ok dat Königriek Neapel kummt unner spaansche Herrschap. 1469 De kastielsche Thronarvin Isabella heiraat den aragonschen Thronarven Ferdinand. 1479 - 1704 De Kathoolschen Könige Ferdinand un Isabella regeert tosamen över ganz Spanien. 1491 Na 11 Jahren Krieg warrt Granada, dat leste Bollwark van de Mauren, innahmen. 1492 Kolumbus deckt Amerika up. Grote Rebeden in Översee kaamt unner spaansche Herrschap. 1504 - 1516 Na Isabellas Doot regeert Ferdinand in Kastilien för siene Dochter Johanna de Wahnsinnige, de mit Philipp den Schönen, den Arven van Kaiser Maximilian I. verheiraat is. 1516 Karl I. van Habsborg, de Söhn van Philipp den Schönen un van Johanna arvt ganz Spanien. Na Maximilians Doot (1519) warrt he as Karl V. de röömsch-düütsche Kaiser. („In mien Riek geiht de Sünn nich unner“.) 1510 Cortez nimmt Mexiko för Spanien in. 1532 Peru un Chile weert spaansch. 1556 Bi dat Updelen van Karl V. sien Riek fallt an sienen Söhn Philipp II. (1556-98) Spanien, de Nedderlannen, Neapel, Sizilien un de Kolonien in Översee. Philipp versoch, England in de Knee to dwingen, verlüst darbi aver sien Flott, de „Armada“ 1588 in den engelschen Kanaal. 1598- 1621 Philipp III. 1621 - 1662 Philipp IV. mutt 1648 togeven, dat Holland unafhängig is. 1700 Na den Doot van den lesten spaanschen Habsborger (Karl II.) geiht de Spaansche Arvenkrieg los. In den Freden von Utrecht (1713) verlüst Philipp V. all spaansche Besitten in Italien un de Nedderlannen an Österriek, uterdem Gibraltar un Menorca an England. 1783 Menorca warrt wedder spaansch. 1805 De spaansche Flott geiht in de Slacht bi Trafalgar verloren 1808 Napoléon Bonaparte sett sienen Broder Joseph Bonaparte as König van Spanien in. Dat Volk is nich inverstahn un maakt en Upstand, in den de Englänner sik as Hölpers inmischt. 1812 In dat van Franzosen besette Cadiz warrt de eerste spaansche Verfaten verkünnigt. De Spanier verleert all ehre Kolonien in Südamerika, ut de unafhängige Staaten weert. 1830 Ferdinand VII. ännert dat Thronfolge-Gesett to Gunsten van siene Dochter Isabella. 1833 De Anhängers van Don Carlos, de egentlich König weern schull, fangt enen Krieg an. Isabella warrt mit 13 Jahren as münnig verklaart, aver dat kummt 1868 to ene Revolutschoon, un se mutt na Frankriek flüchten. 1870 Amadeus van Aosta, de Söhn van den italienschen König warrt as König van Spanien wählt, aver 1873 dankt he af. 1874 Mit Alfons XII., den Söhn van Isabella, warrt Spanien wedder Königriek. 1886 Fö Alfon XIII., de eerst na den Doot van sienen Vadder boorn warrt, regeert bit 1902 siene Moder Marie Christine van Österriek. 1895 Upstand in Kuba, de 1898 toden Amerikaanschen Krieg föhrt, in den Spanien Kuba, Porto Rico un de Philippinen verlüst. 1914-1918 Spanien blifft neutral. 1931 Bi fre'e Gemeendewahlen winnt de Republikaanschen. Alfons XIII. dankt af, un de Twete Republik warrt utropen. 1933 Primo de Rivera grünnt de Falange, ene Partei mit en faschistisch Programm. 1936 Bi de Parlamentswahlen winnt de Linksparteien. In’n Juli warrt Salvo Sotello, de Baas van de Rechten umbrocht. Dat is dat Signaal to’n Upstand, de an'n 16. Juli 1936 unner dat Leit van General Franzisco Franco losgeiht. De Westen un de Noorden van dat Land slutt sik Franco an. De Oosten mit Barcelona un Madrid blifft in de Hannen van de republikaansche Regeren. 1938 Na de Slacht an'n Ebro kaamt de Franco-Truppen an de Middellannsche See un spleet dat republikaansche Spanien up. 1939 An'n 26 Januar warrt Barcelona un an’n 30. März Madrid van de Natschonalisten innahmen. An’n 1. April is de Börgerkrieg toennen. Ene Million Minschen sünd to Doot kamen. 1947 Volksafstimmen över de Fraag, of Spanien wedder Monarchie weern schall. Franco blifft Staatsbaas. 1966 Volksafstimmen över de Verfatensreform. '1969 Franco sett fast, dat de Prinz Juan Carlos na sienen Doot de Regeren as König vörsitten schall. 1975 An'n 20. November blifft Franco doot. Juan Carlos warrt König. 1981 En General un en Oberst versöökt enen Militärputsch un störmt dat Parlament. De König versteiht dat, dat Militär up siene Siet to trecken un so den Putsch to verhinnern. 1986 Spanien warrt in de Europäsche Union upnahmen. 2014 Felipe VI. wurrd nee König vun Spanien. Staat De Verfaten is demokraatsch. Städer Madrid Barcelona Valencia Santiago de Compostela Sevilla Cadiz Córdoba Murcia Granada Alicante Toledo Salamanca Burgos Santander Pamplona Valladolid Malaga Zaragoza Weblenken Land Spanien

266

https://nds.wikipedia.org/wiki/Swien

Swien

Dat Swien warrt latiensch ok Sus scrofa nöömt un höört to dat Veehtüüch. Uns Huusswien stammt vun dat Wildswien af. De Swien freet meist allens. Dorwägen köönt se ok ut’n Drang födert warrn. De eersten Huusswien hebbt se in Anatolien holen, wat in de Törkie liggt. Dat was in dat 7. Johrdusend v. Chr. In Middeleuropa gifft dat Funnen ut dat 4. Jahrdusend v. Chr., ut de Swiez, woneem se dat Torfswien (Sus scrofa palustris) funnen harrn. Bet to dat 18. Johrhunnert hen wörrn de Swien meist as half wild holen. Se güngen op de Mast, besünners in’t Ekenholt (Eckermast). Later keem dat denn, dat de Swien in’n Stall holen wörrn. In de ökoloogsche Landweertschop warrn de Swien nu wedder mehr na de Natuur holen un hebbt’n grötter Rebeet, sünd dat hele Jahr buten un hebbt lütte Ünnerstännen op de Swienswisch. Dat gifft denn ok betere Swien, un dat Fleesch is’n leckere Köst. Na ene Drachttiet vun 115 bit 118 Daag smitt de Söög sess bit twölf Farken. Dat Swien warrt för dat Fleesch holen. De Schinken warrt rökert, heet denn ok Katenschinken. Goot is ok de Mettwust. Ok annere Wüst warrt vun’t Swien maakt. Un de Snuut un de Poot, de warrt för Snuten un Poten nahmen, wat in Noorddüütschland en heel besünner Eten is. De Religionsgesetten vun de Juden un Mohammedaner verbeet dat Eten vun Swiensfleesch. Begrepen De He vun dat Swien is de Ever, Beer, Beernt, Höcker, Kujel oder Kemp, de Se heet Söge, Söög, Su, Sau oder Mutt. De Lütten, dat sünd de Farken, de laterhen ok woll Löper oder Faselswien nöömt weert. De Farken heet denn ok woll Bigg, Bigge, Pugge, Kötken, Pölk oder Kodde. Hett de Ever de Klöten afsneden kregen, denn heet he Borg oder Foor. Söögdeerten Oort (Biologie) Veehtucht

267

https://nds.wikipedia.org/wiki/Schaap

Schaap

Dat Schaap, wat as anner Veehtüüch bi us as Huusdeert in de Landweertschop holen warrt (up latiensch: Ovis orientalis aries), stammt vun dat wille Mufflon af. In de Steentiet hefft de Minschen anfungen, de willen Deerter in to fangen un up to tehn. In de Geschicht vun de Minschheit speelt dat Schaap en Rull vunwegen sien Melk, sien Wull un sien Fleesch. Naams för dat Schaap Dat Heken vun dat Schaap warrt „Buck“ nömmt, dat Seken is dat „Auschaap“. Junge Schaap sünd de Lämmer. Schaap könnt tein bit twölf, mitunner ok 20 Johr oolt weern. Na Öller un Geslecht weert de Schaap so ünnerscheden: Lamm: Schaap, de nich öller sünd, as een Johr. Tittlamm: En Lamm, wat noch an dat Auschaap sien Titten hangt. Tominnst acht Weken oolt, man nich öller as sess Maanden. Gifft ganz hell Fleesch. Mastlamm: En Lamm, wat hööchstens een Johr oolt is. Hett bloß en beten Fett in sien düüsterrosa Fleesch. Hamel oder Bötel: Dat Heken, wenn dat tominnst en Johr oolt is un versneden, un dat Seken, wat noch nich lammt hett. Hamelfleesch smeckt deftig un is düüsterroot. Dat is fast un mit Fettstriepen dörhen. Auschaap oder Zibb: dat is dat Seken, wenn dat öller is, as een Johr. Tomeist is dor dat Mudderschaap mit meent, wat in de Tucht bruukt warrt. Aulamm (ook Zifflamm, Zipplamm): dat sünd Schaap, de noch keen Lämmer kreegen hebbt. Buck: Dat Heken, wenn dat nich versneden is un öller, as een Johr. Dat Fleesch smeckt streng, man dat gifft Lüde, de möögt dat geern eten. Ut de Melk ward Schaapskees mookt. Een Grupp vun Schaap nöömt sik 'n Koppel oder Küdd Schaap. Wie de Minschen an dat Schaap kamen sünd Dat gifft Schaaprassen mit’n korten Steert un annere mit’n langen. Fröher hefft de Lüde dacht, de Schaap mit’n korten Steert (as de Heidsnuck) stammen vun dat Europääsche Mufflon af un de mit’n langen Steert (as dat Merinoschaap) kemen vun dat Urial (Orientaalsch Steppenschaap) vun her. Hüüt is avers klaar, dat all Schaaprassen, de in’e Landweertschap en Rull speelt, bloß vun en enzig Wildschaap afstammt, un dat is dat Armeensche Mufflon. Schaap un Zeeg höört to de öllsten Tiere, de vun’n Minschen as (Lütt)Veeh holen wurrn sünd. Schaap könnt allerhand verdregen un bruukt ok nich veel. Wat dat Weer angeiht un dat Freten, könnt se allerhand af. Dor is dat nich swaar um, Schaap to holen. Dorüm gifft dat in de ganze Welt so veel vun düsse Tieren. Fröh hett dat al Schaap geven, as dat Zackelschaap, wat hüdigendags in Ungarn tohuse is. De hefft Höörn, de staht liek af un sünd in sik verdreiht. Al in de Bronzetiet geev dat Veerhornschaap, as dat Jakobsschaap, wat hüdigendags noch tagen warrt. Wie veel Schaap dat woll gifft Över de ganze Welt hen gifft dat woll bi 1,03 Mrd. Schaap. 40% vun jem leevt in Asien. In Afrika sünd bi 20% tohuse un in Ozeanien üm un bi 15% (besunners in Australien un Neeseeland). De Rest verdeelt sik över Europa un Amerika hen. In Europa gifft dat de meisten Schaap in Grootbritannien. Dat sünd in dat Johr 2002 bi 36 Mio. Stück ween. Dorgegen is dat in Düütschland mit bi 2 Mio. Schaap man tämlich minne. In de lesten Johren sünd dat in Europa vun Johr to Johr weniger Schaap wurrn. Dat hangt mit de Gemeensame Agrapolitik in de EU tohopen un ok dormit, dat de Prämien un de Produktschoon ut’neen holen weert. Upfallen deit, dat mit de Schaap in Asien tomeist Wull produzeert warrt, man in Europa geiht dat üm Fleesch. Neeseeland steiht bi dat Fleesch un bi de Wull an de Topp. Up wat for'n Aart de Schaap in Düütschland holen weert In Düütschland weert de meisten Schaap an en fasten Standoort holen. 1994 sünd dat mehr as 34% ween, de in Koppeln holen wurrn sünd. De Herden, de jummers to sehn sünd, hefft en Andeel vun 15,7% (Wannerherden) un 4% (Diekherden). Bi dat Holen in en Koppel warrt in'n Dörsnitt mit 5-10 Aulämmer up en ha rekent. Dor könnt denn noch mol 10-15 Lämmer tokamen. Wo de Schaap hüdigendags för bruukt weert In Europa weert tomeist Fleeschrassen holen. De wichtigste Twieg vun de Scheeperee is dor de Lämmermast bi. Dat weer nich ummer so: Bit to’n Anfang vun de 1950er Johren güng dat in Düütschland besunners üm de Wull. Man Kattuun un cheemsche Fasern hefft de Schaapwull denn an’e Kant schaven un so güng dat vun de 1950er Johren af an up de Fleeschproduktschoon to. Bit dorhen harr de Wull 90% vun den Verdeenst bi de Scheeperee utmaakt un de Lämmer bröchen denn noch mol 10%, man hüdigendags is dat just annersrüm. 1950 hett en Kilogramm Wull 4,50 Düütsche Mark köst, hüüt sünd dat bloß noch bi 0,5-0,75 Euro. Denn gifft dat ok noch de Schaapsmelk, as bi dat Oostfreesche Melkschaap un dat Fell, as bi de Lämmer vun dat Karakulschaap. In Düütschland weert de Landschaap för de Landschopspleeg bruukt. Se hölpt, dat de Woold nich allens towassen deit un dat de Heid in Form un Funktschoon bestahn blifft. Besunners wichtig sünd de Schaap ok för de Dieken. Se pedd mit jem ehre Treed den Unnergrund fast un hölpt dorto, dat de Dieken nich breken doot. Wie de Lämmer up’e Welt kaamt De Aulämmer sünd fruchtbor na de Saison oder ok buten de Saison. Tomeist bückt se in Harfst, man wenn se buten de Saison fruchtbor sünd, bückt se ok in annere Johrestieden. Binnen 21 Dage sünd se jummers dree Dage fruchtbor. Dregen doot se denn bi 5 Maanden (in’n Dörsnitt bi 150 Daag), man dat is mank de verscheden Rassen en beten verscheden. Süken vun dat Schaap Blautungensüke Neurobrucellose Klauenrott Q-Fever Muul- un Klauensüke Pseudotuberkolose Scrapie (Draversüke) Schaaprassen Kiek ok bi: List vun de Schaaprassen De Schaaprassen weert indeelt na de Aart, wie se bruukt weert: Wullschaap Fein-, Misch- un Groffwullschaap Wull- un Fleeschschaap (Dubbelbruukrass]) Fleeschschaap Melkschaap Pelzschaap Wat de Tucht angeiht, weert de Rassen so updeelt: Landschaaprassen: Mischwullen düütsche Land- un Heideschaap: Heidsnuck, Beynthemer Landschaap Slichtwullen düütsche Landschaap: Bargschaap, Rhöönschaap, Oostfreesch Melkschaap Slichtwullen Landschaap in den Rest vun Europa Mischwullen Steppenschaap: Fettsteertschaap Merinoschaap: Merinofeinwullschaap Merinolangwullschaap Düütsche Merinoschaap Fleeschschaap: Engelsche Fleeschschaap: Lincoln, Leicester, Suffolk Franzöösche Fleeschschaap: Berrichon du Cher, Ile de France (Schaap) Hollannsche Fleeschschaap: Texelaar Düütsche Fleeschschaap: Swartkopp, Wittkopp Dat Schaap, wat in Düütschland an’n meisten holen warrt, is dat Merinoschaap mit bi 30% vun de Schaap alltohopen. Ok dat Swartkopp-Fleeschschaap is wiethen to sehn un ok Krüzungen twuschen de verscheden Rassen. Böker David Kennard: A shepherd’s watch – through the seasons with one man and his dogs. Headline, London 2004, ISBN 0-7553-1235-X (en Johr in’t Leven vun en modernen engelschen Schaapbuern) Hans Hinrich Sambraus: Farbatlas Nutztierrassen. Ulmer, Stuttgart 2001, ISBN 3-8001-3219-2 (250 Rassen in Woort un Bild) Gerhard Fischer, Hugo Rieder, Regina Kuhn, Fridhelm Volk: Schafe – das Fotobuch für die Praxis. Ulmer, Stuttgart 2004, ISBN 3-8001-4229-5 Günther Dierichs: Schäfereikalender. Ulmer, Stuttgart, ISBN 3-8001-4656-8 Christina Peter, Georg Erhardt: Ein Schaf gleicht dem anderen!? Die genetische Vielfalt der Schafe Europas im Fokus der Molekulargenetiker. In: Spiegel der Forschung 23 (2006), Heft 1/2, S. 76-82 (Volltext) Allens Hoochdüütsch, up Platt is nix över Schaap rutkamen. Kiek ok Scheperee Weblinks Schaaprassen, de meist utstorven sünd Söögdeerten Bueree Veehtucht

268

https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%BC%C3%BCdamerika

Süüdamerika

Süüdamerika is de Eerddeel, de tüssen Atlantik un Pazifik liggt. Süüdamerika liggt to’n gröttsten Deel up de süüdlichen Halfkugel vun de Eer. De wichtigsten Bargen vun den Eerddeel sünd de Anden, de vun Noorden na Süüden dör Süüdamerika loopt. Eerddeel

269

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sibirien

Sibirien

Sibirien is de gröttste Deel vun Russland wat in Asien liggt. De russsche Pazifikköst heet Russscher Wieter Ossen. Sibirien is bekannt för sien extreme Klimaverhältnisse. So gifft dat Regionens wat in'n Winter -50° hebbt. Dat Land is in fröhere Tied de Ort för Verbannungen wesen. Sibirien is aber ook bekannt för sien moien Landschap mit Bargen, de Baikalsee un de Transsibirisch Iesenbahn, wat vun Moskau to Wladiwostok dör dat Land föhrt. Mit 38 Millionen Inwahners is Sibirien blots swaak besiedelt, de Bevölkerungsdicht liggt in'n Middel bi blots 2,9 Minschen pro km². De Bevölkerung konzentreert sückin en relativ smalen Striepen in'n Süden un Südwesten, wo de Transsibirisch Iesenbahn wichtige Grootstäder verbinnen deiht un Ackerbau mögelk is. Nowosibirsk, Omsk, Krasnojarsk, Tjumen, Tomsk, Irkutsk, Chabarowsk, Tschita, Ulan-Ude un de fernöstliche Pazifik-Metropole Wladiwostok hörrt to de gröttsten Städer in dissen Striepen. Weblinks Russland

270

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sankt%20Petersborg

Sankt Petersborg

Sankt Petersborg (), vun 1914 bet 1924 Petrograd un vun 1924 bet 1991 Leningrad nöömt, is na Moskau de tweetgröttste Stadt vun Russland. Sankt Petersborg liggt in’n Noordwesten vun dat Land, nich wiet af vun Eestland un Finnland. De Stadt hett 4,9 Millionen Inwahners (2012). Historie 1703 vun Peter den Groten grünnt. In Sankt Petersborg fungen de Revolutschoon vun 1905 bet 1907, de Februarrevolutschon un de Oktoberrevolutschon an. In den Tweten Weltorlog is de Stadt 29 Maanden lang vun düütschen Truppen belagert warrn. 2003 300-Johr-Fier Politik Sankt Petersborg weer vun 1721 bet 1918 Hööftstadt vun Russland. In den Eersten Weltkrieg weer de Naam för de Russen to düütsch, un so weer de Naam 1914 na Petrograd russifizeert. Dree Daag na den Dood vun Lenin weer de Stadt 1924 denn Leningrad nöömt. Na dat Enn vun de Sowjetunion in’t Johr 1991 hebbt de Inwahners vun de Stadt över den Naam afstimmt un 54 % weren dorför, den olen Naam trüchtokriegen. Un so heet de Stadt vundaag wedder Sankt Petersborg. Blots de Provinz, wo St. Petersborg binnen liggt, heet jümmers noch Leningradskaja Oblast. Geographie Sankt Petersborg liggt an de Münn vun de Newa in den Finnischen Meerbusen un besteit ut vele Inseln. wichtige Lüüd Alexander Rodtschenko Leonhard Euler Wladimir Putin Elsa Brändström Ayn Rand Anna Achmatowa Josef Brodsky Attraktschonen Eremitage, Isaakskathedrale, Peder-un-Pauls-Festung, Panzerkreuzer Aurora, de witten Nachten, vele Brücken. Weertschop un Verkehr In Sankt Petersborg is besünners maritim orienteerte Industrie, dat heet Warften, Maschinenbo un so wieder. Denn besitt de Stadt Möbelindustrie, Nehrensmiddelindustrie (to’n Bispeel de bekannte Brueree Baltika) un Eerdöölveraorbeiden Industrie. Sankt Petersborg is wichtig för den Verkehr. De Stadt is de gröttste Haven vun Russland. Vun Sankt Petersborg gaht ok Fährscheep no Königsbarg, Stockholm, Helsinki, Kiel un anner Havenstäder an de Oostsee. Över de Newa un verschillige Kanäle besteiht schippbore Verbinnen to’n Ladogasee, to de Wolga un to de Witte See. Dorför geiht de Scheep bi Nacht dör dat Rebeet vun de Stadt. Iesenbahn liet no Murmansk, Kirow, Moskau, Tallinn un Helsinki. Weblenken Sankt Petersborg Oort Stadt Oort mit Seehaven

271

https://nds.wikipedia.org/wiki/Saarland

Saarland

Dat Saarland is en düütschet Bundsland in’n Süüdwesten. De Hööftstadt is Saarbrücken. Dat Saarland, ok de Hööftstadt Saarbrücken, liggt an de Grenz to Frankriek un Luxemborg. De gröttste Stroom is de Saar. Geografie Dat Saarland liggt in de Süüdwest vun de Bunnsrepubliek Düütschland. Dat gröttste Bargmassiv is dat Hunsrück, wiedere sünd de Utlöpers vun de Pälzer Woold. De längste Stroom is de Saar. In’t Saarland sünd twee Drüddel vun de Flach mit Meschholt afdeckt. Dormit is dat Saarland mit Baden-Württemberg un Hessen dat Bundsland mit de gröttste Holtflach. De hööchste Barg is de Dollbarg, de tweetgröttste is de Schimmelkopp. Städer Saarbrücken Saarlouis Neunkirchen Homburg St. Ingbert Völklingen St. Wendel Merzig Historie Dat Saarland is in de Historie meist düütsch wesen, man vun Tiet to Tiet harr Frankriek groten Influss op dat Saarland. Na de Eerste Weltkrieg hett de Völkerbund de Verantwoorden, man de Lüüd hebbt seggt dat se bi Düütschland blieven wöllt. Na de Tweete Weltkrieg is dat Saarland unafhängig warrn, bit 1957, wenn de Lüüd wedder för dat Verblieven bi Düütschland afstimmt hebbt. Politik De Ministerpäsidenten vun't Saarland Ministerpräsidenten vun dat autonoom Rebeet, laterhenn vun dat Bundsland Saarland: 1945–1946: Hans Neureuter, Regierungspräsident vun de franzöösch Regeeren 1946–1947: Erwin Müller, Vörsitter vun de Verwaltungskommission 1947–1955: Johannes Hoffmann, CVP 1955–1956: Heinrich Welsch, parteilos 1956–1957: Hubert Ney, CDU 1957–1959: Hans Egon Reinert, CDU 1959–1979: Franz-Josef Röder, CDU 1979 (26. Juni–5. Juli): Werner Klumpp, FDP, kommissarisch 1979–1985: Werner Zeyer, CDU 1985–1998: Oskar Lafontaine, SPD 1998–1999: Reinhard Klimmt, SPD 1999–2011: Peter Müller, CDU 2011–hüüt: Annegret Kramp-Karrenbauer, CDU Saarland

272

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sassen%20%28Bundsland%29

Sassen (Bundsland)

De Freestaat Sassen is en düütsch Bundsland an de Grenz to Polen un Tschechien. Todem grenzt Sassen an de Bundslänner Bayern, Döringen, Sassen-Anholt un Brannenborg. In Sassen leevt up 18.451,51 km² 4.254.000 Inwahners (30. September 2006). Dat sünd 231 Inwahners/km². De Hööftstadt is Dresden, de gröttste Stadt is Leipzig. De gröttste Stroom is de Elv. Regeerung Regeert warrt Sassen vun den Oktober 2004 af an vun en Grode Koalitschoon ut CDU un SPD. Ministerpräsident is Michael Kretschmer vun de CDU vun den 13. Dezember 2017 af an. Sien Vörgänger weer Stanislaw Tillich. Spraken In de Lausitz warrt Sorbsch snackt, wat en slaavsche Spraak is un mit Poolsch un Tschechsch verwandt is. Ministerpräsident Tillich hörrt ok to de Sorben. Annerwegens snackt de Lüde Hoochdüütsch. Historie De Freestaat Sassen hett sik 1918 ut dat Königriek Sassen billt. Düütschland weer nu Republiek un de König afsett. 1945 kemen to den Freestaat de Delen vun Slesien, de westen de Neiße legen. Sassen weer nu Deel vun de Düütsche Demokraatsche Republiek (DDR). 1952 hett de DDR denn de Länner oplööst un Bezirke billt. Dat Rebeet vun Sassen keem an de Bezirke Leipzig, Dresden un Chemnitz. Nadem de DDR 1990 de Bundsrepubliek Düütschland bitreden is, geev dat wedder den Freestaat Sassen in siene Grenzen vun 1952. Den Naam driggt dat Land aver, ofschoonst dor to kene Tiet Lüüd vun den olen Sassenstamm leven, op de sik de Naam betüht. De Herrschers vun de olen Sassen harrn Rebeden in dat ole Stammland vun de Sassen un ok in de Neesiedelrebeden in’n Oosten, wo vördem vör allen Slaven leven. Mit de Tiet hett sik aver de Besitt vun de Sassenherrschers op mehr Förstendömer opdeelt. Een vun de bedüdensten ünner de Förstendömer, de den Naam na sassisch weren, weer nu dat Hartogdom Sassen-Wittenbarg. De Hartög seten in Wittenbarg, wat to de Tiet noch even in dat ole sassisch-nedderdüütsche Rebeet leeg. 1423 is del letzte Hartog doodbleven un nu keem dat Hartogsamt an de Markgrafen vun Meißen. Dormit weer denn de Sassennaam ganz op en Rebeet övergahn, dat buten dat Sassenland leeg. Dat Stammland vun de Sassen heet nu mehrsttiets Neddersassen (wat aver ok nich ganz dat sülve is as dat hüdige Bundsland), dat annere heet toeerst Obersassen, denn baald blots noch Sassen. Städer Dresden Leipzig Chemnitz Zwickau Plauen Görlitz

273

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sassen-Anholt

Sassen-Anholt

Sassen-Anholt (Länderkood: ST, Hoochdüütsch Sachsen-Anhalt, is en düütsch Bundsland in’n Osten. De Hööftstadt is Meideborg, de gröttste Stadt is Halle. Dat Land grenzt an Neddersassen, Brannenborg, Sassen un Döringen. Sassen-Anholt liggt twüschen Havel un Harz. De gröttste Stroom is de Elv, de hoogste Barg is de Brocken in'n Harz. Geographie In'n Norden warrt Sassen-Anholt sunnerlich vun Siedland präägt. In de Ooldmark, wo nich veel Minschen leven doot, gifft dat ole Hanse-Städer, as Soltwedel, Garlä, Stendal un Tangermünn. Den Overgang vun de Ooldmark to de Region Elv-Börde-Heide mit de fruchtbore Meideborger Börde, wo nich veel Holt to finnen is, sund de Colbitz-Letzlinger- Heid un de Drömling. In de Meideborger Börde liggt de Städer Halslä, Oscherslä, Wanzlä, Schöönbeck, Ascherslä un Meideborg, wo de Region ehrn Naam vun hett. In'n Süüdwesten liggt de Horz mit den Natschonalpark Horz, de over Grenzen henweg geiht, mit dat Horz-Vorland un dat Mansfeller Land, dorto ok, unner annern, de Städer Halverstadt, Queddelnborg, Werningerode, Thale un Eisleven. An de Grenz na Sassen hen gifft dat den Grootruum Halle/ Merseborg/Bitterfeld-Wolfen (ok „Middeldüütsch Chemiedreeeck“ nömmt, de bit na Leipzig in Sassen hen geiht. Halle is de grottste Stadt in Sassen-Anholt. In de vergahn Tieden is hier de Chemieindustrie tohuse ween, de ehrn weertschopplichen Middelpunkt in Leuna harrt hett. An de Saale un de Unstrut in'n Süden vun dat Bundsland warrt Wien anboot in de Saale-Unstrut-Region. Dor liggt Zeitz, Naumborg, Wittenfels un Freeborg. Amenne höört to Sassen-Anholt de Region Anholt-Wittenbarg mit de druddgrottste Stadt vun't Land, Dessau-Roßlau. Düsse Stadt hett sik ut de ole anholtinsche Residenzstadt Dessau utspunnen. Un denn gifft dat ok noch de Lutherstadt Wittenbarg un en Deel vun den Flämling. Spraak In de Oolmark un in de Börde warrt Plattdüütsch snackt. Städer Meideborg Halle Dessau Soltwedel Stendal Lutherstadt Wittenbarg Bitterfeld-Wolfen Warnijero’e Weblenken Websteed vun Sassen-Anholt (hoochdüütsch) !

274

https://nds.wikipedia.org/wiki/Suerstoff

Suerstoff

De Suerstoff (latiensch: Oxygenium) is en Element in de Chemie. Dat Atomteken is O un de Atomtall is 8. Suerstoff liggt normalerwies as Gas vör un tellt to de Nichmetallen. In dat Periodensystem steiht Suerstoff in de sössten Hööftgrupp. De Elementen in disse Grupp warrt ok Chalkogenen nöömt. Atommass: 15,9994 Isotopen: stabil sünd 16O, 17O un 18O. De hebbt 8, 9 un 10 Neutronens. Denn gifft dat noch radioaktive Isotopens. Protonen: 8 Elektronen: 8 (in dat neutrale Atom) Kümmt elementar vör as Moleküle mit de Formel O2 un dat nennt man ok Suerstoff, un mit de Formel O3, dat nennt man Ozon. O2 is besünners in de Luft, de hett rund 20 % Suerstoff. Suerstoff reageert mit Waterstoff to Water, wat dat Oxid vun den Waterstoff is: Chemisch Element

275

https://nds.wikipedia.org/wiki/Solt

Solt

Dat Solt (n., ook Salt oder Saolt schreewen) is allgemeen en cheemsch Verbinnen, de ut Ionen besteiht. De bekanntste Verbinnen ut disse Grupp is dat Kaaksolt, Natriumchlorid, (NaCl), dat in de Köök bruukt warrt, üm Smack an’t Eten to kriegen. Chemie

277

https://nds.wikipedia.org/wiki/Swevel

Swevel

De Swevel is en cheemsch Element ut de Serie vun de Nichtmetallen un warrt mit dat Atomteken S afkött. Elementaren Swevel kümmt in en Slag Modifikatschonen vör. De α-Swevel hett de tyypsch geel Klöör un is stabil ünner Normalbedingen. Bi höögere Temperaturen hebbt wi den β-Swevel, de meist ahn Klöör is. Seltener is de γ-Swevel (warrt ok Rosickyit nöömt), de ok ahn Klöör is. Röken dot beide nich. Un wenn de Swevel smölt is, denn gifft dat noch mehr Modifikatschonen. Swevel maakt een ganzen Slag Verbinnen, anorganisch un organisch. Swevelwaterstoff: H2S. Dat rüükt as fuule Eier un is bannig giftig. Sulfiden sünd de Solten vun den Swevelwaterstoff, so as dat Iesensulfid, FeS, un dat Natriumsulfid, Na2S. Sweveldioxid SO2. Dat rüükt stekend un is ook giftig. Meist is dat Sweveldioxid meent, wenn vun den Swevelgestank snackt ward. Sweveltrioxid SO3. Dat rüükt stekend un is ook giftig. Sweflig Süür H2SO3. Sulfiten sünd de Solten vun de sweflig Süür. Swevelsüür Süür H2SO4. Sulfaten sünd de Solten vun de Swevelsüür, so as Calciumsulfat, wat uns Gips is un de Formel CaSO4 hett. De Swevel in de Snacks De Swevel weer vun de Tied vun de Christianisierung an een Teken för den Düwel, tominns de Gestank. Dorvun seggt wie hüüt noch: "Dat stinkt as Pick un Swevel". Chemisch Element Mineral

278

https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%BClver

Sülver

Dat Sülver is en cheemsch Element ut dat Periodensystem un is en Swoormetall vun de Övergangselementen. Sülver tellt butendem to de Eddelmetallen. De Atomtall vun Sülver is 47 un dat Atomteken is Ag vun dat latiensche argentum, wat Sülver bedüüd. Sülver is week un goot to formen. Vun all Elementen hett Sülver de hööchste elektrische Leddanlaag un togliek de hööchste Warmsleddanlaag vun all Metallen. Blots Suprafletigkeiten, de nich störten kristallinen Modifikatschonen vun’n Kohlenstoff (Demant, Graphen un graphenneeg Graphit un Kohlenstoffnanoröhren) un vun’t Bornitrid wiest en betere thermische Leddanlaag op. Historie Sülver warrt vun de Minschen ruchweg siet dat 5. Johrdusend v. Chr. verarbeit un weer to’n Bispeel al vun de Assyrers, de Goten, de Greken, de Römers, de Ägypters un vun de Germanen bruukt. Tietwies weer Sülver sogor mehr Weert tospraken as Gold. Dat Sülver keem tomeist ut de Minen in Laurion, de ruchweg 50 km süüdlich vun Athen legen. Bi de ollen Ägypters weer Sülver as Maandmetall bekannt. In’t Middelöller un de fröhe Neetiet weern in Zentraleuropa Sülvervörkamen in’n Horz, in Waldeck-Frankenberg, an’n Donnersbarg, in’n Döringer Woold, in dat Erzgebirge, in’n Süüdswartwoold, in Böhmen un in de Slowakei opdeckt. Vörkamen mit hoge Büüt geev dat butendem in Kongsberg (Norwegen). De gröttste Produzent in’t Middelöller weer Schwaz. Dor weern to de Tiet bit to 80 % vun’t Sülver afboet. Later hebbt de Spaniers grote Mengden Sülver ut Latienamerika na Europa bröcht, so as ut de Mien vun Potosí, vun de dat vele Sagen geev. Ok Japan weer in’t 16. Johrhunnert Produzent vun Sülver un hett dat Metall ok exporteert. De Weert vun’t Sülver is in de ollen Welt aver rünnergahn, wegen dat gröttere Anbott. Na 1870 weer vör allen Gold as Müntmetall bruukt, so dat Sülver mehr un mehr an weertschoppliche Bedüden verloren hett. Mitt vun’t 19. Johrhunnert is rustfre’e Stahl entwickelt worrn, de beter to bruken un günstiger hertostellen weer un dormit na den Eersten Weltkrieg Sülver in vele Rebeden aflöst hett, so as Kökenreedschoppen, Platen oder Besteek. Gegenlöpig dorto hett sik dat Rebeet Fotografie un Fotochemie entwickelt, woneem Sülversolten bruukt weer. Dit Rebeet hett eerst Enn vun de 1990er Johren wedder an Bedüden verloren, siet sik de digitale Fototechnik entwickelt hett. Sülver warrt jümmer mehr in de Elektrik un Elektronik insett un ok to’n Kontrolleren vun Mikroben. Dör den starkeren Insatz vun RFID-Chips warrt de Nafraag in dat Rebeet wieter stiegen, vunwegen dat de Funkantennen vun disse Chips ut Sülver maakt sünd. Ok de Kuntakten an de Böversiet vun Solarzellen warrt vundaag ut Sülver maakt. Ne’e Entwickeln as disse sorgt dorför, dat de Nafraag na Sülver weltwiet jümmer mehr stiegen deit. Mineral, Varietäten un Ierzen Sülver is en roor Element, dat in de Eerdköst mit en Andeel vun ruchweg 0,079 ppm vörkummt. Dat is so üm 20 mol fakener as Gold aver düütlich weniger as Kopper. In de Natur kummt Sülver gediegen vör, also in elementare Reinform as Köörn, mitünner ok as Nuggets, dünne Platen oder Blick oder as vertwiegt Geflecht (Dendrit) oder dünne Dröhd int Rebeet vun hydrothermal billte Ierzgäng oder Zementatschoonszonen. Vun de International Mineralogical Association (IMA) warrt Sülver dorüm as Mineral rekent. Blangen gediegen Sülver, dat in de Natur an ruchweg 4300 Öörd nawiest worrn is, sünd vör allen sulfidische Mineralen vunt Sülver to finnen. To de wichtigsten Ierzen tellt to’n Bispeel de Akanthit (Sülvergleem) Ag2S mit en Sülverandeel vun ruchweg 87 % un Stromeyerit (Koppersülvergeleem) CuAgS mit üm un bi 53 % Sülver. Den hööchsten Sülverandeel hett mit 99 % aver dat rore Allargentum. Annere rore Sülvermineralen sünd ünner annern Chlorargyrit (fröher ok Hoornierz) AgCl un de Miargyrit (Sülverantimongleem) AgSbS2. Tosamen mit dat gediegene Sülver weern bit 2010 167 Sülvermineralen bekannt. Wieter gifft dat ok noch de so nöömten sülverbargen Ierzen, in de Sülver tomeist blots in Sporen (0,01 bit 1 %) vörkummt. Dorto höört Bliegleem (PbS) un Kopperkies (CuFeS2). Ut den Grund warrt Sülver faken as Blangenprodukt bi’t Herstellen vun Blie un Kopper wunnen. En Sülveramalgam mit en Quecksülverandeel vun ruchweg 5 % warrt as Kongsbergit betekent un gellt as Varietät vun’t Sülver. Dit Amalgam is bit nu an 35 Fundsteden nawiest worrn. En annere Sülvervarietät mit de Beteken Küstelit hett en Goldandeel vun 10 bit 30 % un is mit Stand vun 2011 an ruchweg 60 Fundsteden nawiest worrn. Siet dat 18. Johrhunnert is ok bekannt, dat künstliche (anthropogen tüügte) Sülverdröhd dör dat Ophitten vun Akanthit oder bi’t Verhütten vun Sülverierzen tostannen kamen künnt. Vörkamen De wichtigsten Sülvervörkamen gifft dat in Noordamerika (in Mexiko, de USA un Kanada) un in Süüdamerika (in Peru un Bolivien). Mit üm un bi 30% vun de weltwiete Produkschoon weer Pero 2009 de gröttste Sülverproduzent. 2011 weer dat Mexiko mit 4500 t. Wichtige Fundöörd vun gediegen Sülver weern: Freiberg in de Ierzbargen, Schwaz in’n Tirol, Kongsberg in Norwegen, Sankt Andreasberg in’n Horz, dat Keweenaw-Halfeiland in de USA, Batopilas in Mexiko oder dat Mansfeller Kopperschiver-Revier (Eisleben, Sangerhausen). Dat meiste Sülver warrt aver ut Sülverierzen wunnen, de faken tosamen mit Blie-, Kopper- un Zinkierzen in Form vun Sulfiden oder Oxiden vörkamt. Twüschen den Anfang vun’t 20. Johrhunnert un dat Enn vun’n Tweeten Weltkrieg weer de Mengde, de in’t Johr afboet weer, teemlich wesselhaft, in’n Dörsnitt aver teemlich gliek. Na’t Enn vun’n Krieg hett sik de Mengde bit hüüt aver mehr as verdubbelt. Dat poolsche Ünnernehmen KGHM is mit dörsnittlich 1.200 Tünnen Sülver in’t Johr de bedüdenste Sülverproduzent vun de EU un dat tweetgröttste weltwiet. Na en Studie vun’t Rhiensch-Westfäälsch Institut för Weertschopsforschen, vun’t Fraunhofer-Institut för System- un Innovatschoonsforschen un vun de Bundsanstalt för Eerdwetenschoppen un Rohstoffen reckt de Sülvervörkamen blots noch för 29 Johren. In de nächsten Johren is also dormit to reken, dat Sülver knapp warrt. De Bericht wiest aver ok, dat jümmer mehr Sülver recycelt warrt, so dat de Vörkamen schoont warrt. Wenn een vun de Daten vun’n USGS (Januar 2012) utgeiht, reckt dat Sülver (ahn Uttuuschstoffen un Recycling intobetehn) noch 22 bit 23 Johren. Jüst so as bi annere Eddelmetallen, speelt Recyling en grote Rull to’n Wedderopbereiden vun Materialen, de Sülver bargt. Dorto tellt Fotopapeer, Röntgenfilmen, Entwickler- un Fixeerbäder, Elektronikschrott oder Batterien. Winnen un Dorstellen ut Sülverierz Ruchweg 20 % vun’t Sülver warrt ut Sülverierz wunnen. Analog to’t Winnen vun Gold warrt dat Sülver tomeist dör Cyanidlaugen mit Hülp vun 0,1 %ige Natriumcyanid-Lösen rutlööst. Dat Ierz warrt dorto toeerst to fienen Mudd tweibroken un mahlt. Dorna kummt de Natriumcyanid-Lösen dorto. För dat Verfohren warrt Suerstoff bruukt, so dat en go’e Belüften nödig is. Bi de Togaav vun Natriumcyanid lööst sik elementar Sülver as ok dat Sülverierz (Ag2S, AgCl) as Dicyanoargentat(I) [Ag(CN)2]−: , , . De Reakschoon vun Natriumcyanid mit Sülversulfid steiht in en Gliekgewicht, dorüm mutt dat Natriumsulfid dör Oxidatschoon mit Suerstoff oder dör Utfällen (to’n Bispeel as Bliesulfid) ut de Lösung rutnahmen warrn. Dorna warrt dat eddlere Sülver mit Zink utfällt: . Dat utfällte Rohsülver warrt denn affiltert un dör Raffinatschoon wieter rein maakt. ut Blieierz Bi’t Winnen vun Blie utu Ierzen as to’n Bispeel Bliegleem entsteiht na’t Rösten un Reduzeren dat so nöömte Roh- oder Warkblie, dat tomeist noch en Andeel vun 0,1 bit 1 % Sülver bargt. Dat Eddelmetall warrt in en wieteren Schritt ut dat Rohblie afscheedt un as weertvull Nevenprodukt wunnen. Dorto mutt dat Sülver toeerst vun’n gröttsten Deel vun’t Blie scheedt warrn. Dat geiht na dat Verfohren vun’t Parkeseren (nöömt na Alexander Parkes, de dat Verfohren 1842 utklamüstert hett). Dat Verfohren baseert op de ünnerscheedliche Löslichkeit vun Sülver un Blie in Zink. Bi Temperaturen bit 400 °C sünd Blie (fletig) un Zink (fast) praktisch nich to mischen. Toeerst warrt bi Temperaturen >400 °C Zink in dat smölte Blie geven un de Mischen denn afköhlt. Sülver lööst sik licht in Zink, geiht in de Zinkphaas över un lett sik so vun’t Blie afscheden. De Zinksmölt verklamt denn as so nöömten Zinkschuum (Zink-Sülver-Mischkristallen), de ok as Armblie betekent warrt. Dat warrt dorna bit op den Smöltpunkt vun Blie (327 °C) hitt maakt, so dat en Deel vun’t Blie smölt un wegnahmen warrn kann. De Rest warrn hitt maakt bit to’n Kaakpunkt vun’t Zink (908 °C), wat den afdestilleert warrn kann. Torüch blifft dat so nöömte Riekblie, dat twüschen 8 un 12 % Sülver bargt. Üm dat Sülver antoriekern, warrt nu de so nöömte Driefarbeit maakt. Dorto warrt dat Riekblie in en Driefaven smölt. Över de Smölt warrt en Luftstroom föhrt, de dat Blie to Blieoxid, wiel dat Sülver blifft as dat is. Dat Oxid warrt na un na wegmaakt. Wenn de Blieandeel so lütt worrn is, dat sik an de Böverflach keen Blieoxidschicht mehr billt un de letzte fiene Huut vun’t Oxid apenrieten deit, is dorünner dat gleemige Sülver to sehn. Man seggt dorto ok Sülverblick un to de Legeren dorünner Blicksülver, dat nu to mehr as 95 % ut Sülver besteiht. ut Kopperierz Butendem kummt Sülver ok in Kopperierz vör un fallt bi’t Herstellen vun Kopper blangen wietere Eddelmetallen in den so nöömten Anodenmudd an. De warrt toeerst mit Swevelsüür un Luft vun’n gröttsten deel vun’t Kopper reinigt. Dorna warrt de Mudd in’n Aven smölt un oxideert, so dat de nich eddlen Metallen in de Slack gaht un afscheedt warrn künnt. Raffinatschoon Dat Rohsülver warrt nu dör en Elektrolys in’t so nöömte Möbius-Verfohren reinigt. Dorto warrt dat Rohsülver in en Elektrolyszell as Anood schallt. As Kathood warrt en Fiensülverblick nahmen, un as Elektrolyt deent salpetersure Sülvernitratlösen. Dat Verfohren is dat glieke as dat elektrolytische Reinmaken vun Kopper. Bi de Elektrolys warrt Sülver un all de weniger eddeln Bestanddeelen vun’t Rohsülver (Blie oder Kopper) oxideert un gaht in de Lösen. Eddlere Metallen as Gold oder Platin künnt nich oxideert warrn un fallt ünner de Elektrood, woneem se den Anodenmudd billt, de en wichtigen Born för Gold un annere Eddelmetallen is. An de Kathoood warrt nun blots dat Sülver afscheedt. Dit hoochreine Sülver warrt as Elektrolyt- oder Fiensülver betekent. Egenschoppen physikaalsch Sülver is en Eddelmetall vun witte-gleemige Klöör, dat in’t kubisch-flachzentreerte Kristallsystem kristalliseert. Ünner normaldruck liggt de Smölttemperatur vun Sülver bi 961°C un de Kaakpunkt bi 2212°C. Sülver hett aver al över 700°C en düütlichen Dampdruck. Kaken deit Sülver ünner Billn vun en een-atomigen, blauen Damp. As vele Eddelmetallen is ok Sülver en Swoormetall mit en Dichte vun 10,49 g/cm³ (bi 20°C). Tyypsch is de metallsche Gleem. En frische Snittflach, de noch nich korrodeert is, wiest vun all Metallen de hööchsten Licht-Reflexionsegenschoppen. Frisch afscheedt Sülver reflekteert över 99,5 % vun’t sichtbore Licht. Disse Egenschopp is de Grund, dat Sülver ok to’n Herstellen vun Spegels bruukt warrt. De Streekklöör is en grau-witt. De Klöör warrt jümmer düsterer, wenn de Koorngrööt lütter warrt. Bi fotograafsch fien verdeelte Sülverkristallen is de Klöör swart. Dat Reflexionsspektrum wiest en utprägte Plasmakant in’n nege UV. Sülver tekent sik ünner de Metallen ut dör de beste Leddanlaag för Warms un Elekrtizität. As Sülver so week un dehnbor is (Mohshard vun 2,5-4) lett sik dat to fienste, blaugröön dörschimmern Folien utdünnen (bit 0,002-0,003 mm dünn), oder to dünne Dröhd uttehn, de bi 2 km Läng jüst mol 0,1-1 g weegt (Filigrandraht). Rein Sülver in smölten Tostand lööst ut de Luft dat twintigfacke Volumen an Suerstoff, de bi’t Verklamen vun de Smölt ünner Opplatzen vun de al fasten Böverflach wedder afgeven warrt. Sülver dat blots ’n lütt beten legeert is, hett disse Egenoort nich. cheemsch Sülver is en Eddelmetall mit en Normalpotential vun +0,7991 V. Dorüm reagert dat Metall eher slecht. Ok bi högere Temperaturen reageert Sülver nich mit den Suerstoff ut de Luft. Man, in de Luft sünd Sporen vun Swevelwaterstoff (H2S), de tosamen mit den Luftsuerstoff mit elementar Sülver to Sülversulfid (Ag2S) regeren deit: . Disse Reakschoon sorgt dorför, dat Sülver mit de Tiet swart anlopen deit. Sülver lööst sik blots in Süren, de oxideert, as to’n Bispeel Salpetersüür. In Süren, de nich oxideert, lööst sik Sülver nich. Lööslich is dat dorgegen ok in Cyanid-Lösen, wenn Suerstoff dorbi is. Dorbi billt sik en bannig bestännigen Sülvercyanid-Kumplex, bi den dat elektrocheemsche Potential düchtig schaven is. In kunzentreerte Swevel- un Salpetersüür lööst sik Sülver blots bi högere Temperaturen, as dat dör Sülvernitrat un -sulfat passiveert is. Gegen smölte Alkalihydroxiden as Natriumhydroxid is Sülver bestännig. In’t Labor warrt för disse Smölten dorüm ok Sülverfatten bruukt an Steed vun Porzellan- oder Platintegels. bioloogsch-medizinisch In fienstverdeelte Form hett Sülver en bakterizide Wirken, is also swack toxisch, wat op en grote Tall vun löösliche Sülverionen bi de groten Böverflach torüch geiht. In’n Organismus warrt Sülverionen aver teemlich gau an Swevel bunnen un scheedt ut den Stoffkreisloop as düster’t, swoor lööslich Sülversulfid ut. Woans dat wirkt hangt vun de Böverflach af. Dat warrt in de Medizin utnütt för Wundoplagen un in vasive Reedschoppen (to’n Bispeel endotrachela Tuben). För den bakteriziden Bruuk warrt Sülver dorüm tomeist in Medizinprodukten as Beschichtung oder in kolloidale Form insett, jümmer fakener ok as Nanosülver. Sülverionen warrt in de Wundtherapie as Desinfekschoonsmiddel un as Therapeutikum insett. Krankmakers, de op Sülver reageert, künnt na en teemlich lange Inwirktiet reversibel ünnerdrückt warrn, mitünner wirkt se ok bakteriostaatsch oder sogor bakterizid (maakt also Bakterien doot). Man snackt dorbi vun’n oligodynaamschen Effekt. In eenige Fäll warrt Chlorionen tosett, üm de lütte Wirksomkeit vun Sülver to verbetern. Wirkmechanismen sünd dorbi: Blockeren vun Enzymen un ünnerbreken vun jemehr Transportfunkschonen in de Zell. Minnern vun de Fastigkeit vun de Zellstruktur Kaputtmaken vun de Membranstruktur All disse Effekten künnt en Zell afstarven laten. Blangen de Argyrie – en grau Verfarven vun de Huut un Sliemhüüt, de nich torüchgeiht – kann en anstegen Sülveransammeln in’n Lief ok to Stören vun’t Smecken oder Röken kamen oder ok to zerebrale Rammanfäll. Ümstreden is de therapeutische Innahm vun kolloidal Sülver, wat siet eenige Johren wedder mehr Acht in de Apentlichkeit hett un över’t Internett un anndere Borns verköfft warrt. Anboden warrt dat as Universalantibiotikum, dat ok noch annere Lieden helen künnen schall. Wetenschoppliche Studien to de Wirksomkeit gifft dat aver nich. De to en normal Antibiotikum vergliekbore Wirkung is bi perorale Innahm stark antotwieveln. Lütte Mengden bit 5 Mikrogramm Sülver op’n Kilogramm Liefgewicht, de an’n Dag oral opnahmen warrt, schüllt na Ansicht vun de US-amerikaanschen Ümweltschuulbehöörd EPA aver nich giftig wesen. Bruuk Müntmetall un Weertanlaag Kiek ok: Sülverpries Fröher weer de wichtigste Bruuk vun Sülver dat Herstellen vun Sülvermünten as Betahlmiddel. För Münten weern in’t Öllerdom un in ’t Middelöller blots Sülver, Gold un Kopper (pder Bronze) bruukt. De Müntweert weer denn so hooch as de Weert vun’t Metall sülvst (Kurantmünt). In Düütschland geev dat bit 1871 ok vör allen Sülvermünten (Daler) un de Geldsoort weer dör Sülver afdeckt (Sülverstandard). Dorna is de Sülver- dör den Goldstandard aflööst worrn. De Grund leeg in’t hoge Weertspiekern un de Weertbestännigkeit vun Sülver un Gold, vunwegen dat de Metallen roor sünd. Eerst in moderne Tieten weern ok annere Metallen bruukt as Iesen, Nickel oder Zink. De Metallen sünd nich so veel weert un deckt ok nich den Weert de op jem präägt is (Scheedmünt). Echt Sülver oder Gold warrt vundaag an sik blots noch för sünnere Münten to’n Gedenken insett. Sünners in Tieten, in de de Weertschop nich op de Hööch is, hett sik blangen Gold ok Sülver as en wichtige Form vun de Weertanlaag wiest wegen sien Kurs- un Weertbestännigkeit. Kultur un Technik Blangen Gold un Eddelstenen is Sülver en wichtig Material to’n Herstellen vun Smuck. Siet Johrhunnerten al warrt Sülver för sünners fein un weertbestännig Eetbesteek, Tafelsülver un Sakrale Reedschoppen bruukt. Bi Smuck, Reedschoppen un Barren kann de Sülverandeel normalerwies an sien Fiengeholltstempel aflest warrn. Eddelmetall warrt ok bi vele Sportwettstrieden as to’n Bispeel de Olympischen Spelen vergeven, üm de betsen Leistungen to ehren. Sülver deent hier as Teken för den tweeten Platz, wat histoorsch dorvun kummt, dat Sülver na Gold as dat nächst eddle Metallen gelln de. Man, vundaag warrt ok de Goldmedaille ut 92,5 % Sülver maakt un is blots mit 6 g rein Gold vergoldt. Ok in annere Rebeden gifft dat Utteken, de mit wat Sülvern tosamenhangt: Sülvern Boor, Sülvern Griffel, Sülvern Schoh oder Sülvern Lorbeerblatt. Geern insett warrt Sülver ok bi Musikinstrumenten. Dör sien hoge Dicht, tüügt Sülver en schönen, warmen toon, is butendem licht to verarbeiten un kann in enkelte Fäll an Steed vun dat anfallige Holt bruukt warrn. Wegen sien hoge elektrische un Warmsleddanlaag as ok sien utprägt optisch Reflekschoonsvermögen, finnt Sülver ok vele Anwennen in de Elektrik, Elektronik un Optik. Dat Reflekschoonsvermögen warrt to’n Bispeel bi Spegels utnütt, jüst so aver ok bi Dannenboomsmuck, Licht- un Warmsreflekters. En Suspension vun Sülverpulver in Kleevstoffen maakt dorut en Klever, de elektrisch leiden kann. Dat Swartfarven vun de Sülverhalogeniden dör den Verfall bi Licht warrt to’n Bispeel in de Fototechnik nütt. Von ruchweg 1850 bit to’n Vörmarsch vun de Digitalfotografie weer dat de Grundlaag vun de Fotografie. In de Elektrotechnik un in de Lööttechnik warrt ok geern Sülverlegeren mit verschedene Metallen bruukt. Se warrt aver ok en de Dentaltechnik oder as Dekoratschoon insett. Medizinische Rebeden Sülver hett butendem ok en antibakterielle Wirken, wat bi Warkstoffen un Beschichten vun Medizinprodukten utnütt warrt. Dorför warrt kolloidal Sülver, Nanosülver oder Sülverfadens bruukt. Bispelen in Medizinprodukten sünd ünner annern: Wundoplagen Sülverbeschichten vun endoskoopsche Tuben Kunststoffen mit Sülverdoteeren för de Medizintechnik Cremes as Heelmiddels un Kosmetika Sülverplaten as Knaknersatz, tyypsch bi Schädelknaken, as to’n Bispeel bi Lex Barker na en swore Koppbesehren 1944. In Hensicht op medizinsche Anwennen vun Sülver gifft dat Bundsinstitut för Risikobeweerten (BfR) aver den Raat, toeerst mol vun den Insatz vun nanoskalige Sülververbinnen un Nanosülver in Produkten, de dicht an’n Verbruker sünd aftosehn. Bispelen för Hygiene- un annere Anwennungen Sülverfadens oder Sülverionen törnt dat Wassdom vun Bakterien vun Textilen un op de Huut un minnert dormit slechten Röök Beschichten vun Böverflachen, t. B. in Köhlschränk, op Kökenmöbel, Lichtschalters usw. Antibakteriell Email un Keramik Sülverbeschicht Waterfilterkartuschen Belääg vun keramische Kondensaters för de Elektrotechnik/Elektronik Katalyys Sülverkatalysater warrt industriell in de Deeloxidatschoon vun Ethen to Ethylenoxid oder vun Methanol to Formaldehyd insett. Dör de Bedüden vun Sülver in de Oxidatschoonskatalyys geev dat tallrieke Ünnersöken to de Wesselwirken vun Sülverböverflachen mit Suerstoff. Verschedene Suerstoffspezies sünd an de Böverflach vun Sülver, in böverflachennege Rebeet oder in’t Sülvervolumen lokaliseert. Blangen Spezies, de op dat Substrat överdragen warrt un dormit to en Oxidatschoon föhrt, gifft dat ok Steden, de en katalytisch Dehydreren mööglich maakt. Dat is intressant in’n Tosamenhang dormit, dat de Deeloxidatschoon vun Methanol to Formaldehyd ünnerstöchiomeetrische Mengden an Suerstoff bruukt. Op de annern Sietkatalyseert Sülver ok de Redukschoon vun orgaansche Substraten dör Waterstoff, as to’n Bispeel de Hydreren vun α,β-nichsättigte Carbonylverbinnen. De Wesselwirken vun H2 mit Sülverkatalysaters is blots swack utprägt, in Vergliek mit klass’sche Hydreerkatalysaters as Platin. Sülverkatalysaters künnt dorüm Dubbelbinnen vun bi-/multifunktionelle Molekülen selektiv hydreren (to’n Bispeel dat Hydreren vun Acrolein to Allylalkohol). Nichmetallsche un nich bakterizide Sülveranwennen Sülver warrt as Levensmiddelfarvstoff E 174 insett, as to’n Bispeel bi’t Övertehn vun Söötworen. Sülversolten warrt to’n Infarven vun Glas un Email bruukt. Legeren Sülver kann mit vele annere Metallen legeert warrn. Dat geiht sünners goot mit Gold, Kopper un Palladium. En Andeel vun 20-30 % Palladium maakt Sülver to’n Bispeel bestännig gegen Anlopen. In begrenzten Ümfang kann Sülver aver ok mit Chrom, Mangan oder Nickel legeert warrn. Dör den Vörgang warrt dat Sülver normalerwies harder. Mit Kobalt oder Iesen lett sik dat dorgegen nich legeren. De wichtigsten Sülverlegeren sünd vundaag Kopper-Sülver-Legeren. Se warrt tomeist na den Fiengehollt an Sülver (in Dusendstel) betekent. Begäng sünd vör allen Legeren mit Fiengehollten vun 800, 835, 925 un 935 Dusendstel Deelen Sülver. Na de britischen Geldsoort Pund Sterling warrt dat 925er Sülver ok as Sterlingsülver betekent. Dat is de wichtigste Sülverlegeren, de to’n Herstellen vun Smuck, Münten un Eetbesteek bruukt warrt. In Hensicht op den Export warrt Korpuswaren vundaag vörallen ut en Sülverlegeren mit en Fiengehollt vun 935/1000 herstellt, vunwegen dat de Woren mit Sülverloot lööt warrt, de en sieteren Fiengehollt hebbt. So warrt de na’t Gesett fastleggte Samtfiengehollt vun 925/1000 inhollen. En ne’e Legeren ut England is Argentium™ Sterling-Sülver, dat nich anlopen schall. Ok bi veel bruukt Besteken geiht de Trend jümmer mehr na’t Sterlingsülver. Sülverworen warrt normalerwies an’t Enn fienversülvert, Besteken un Bruukartikels dorgegen hardversülvert. Dör’t reine Sülverbeschichten kummt de strahlenwitte Sülverklöör beter rut, wat goot för den Verkoop is un en stark minnert Anloop maakt. För’t verschönern vun Kunstwarken weer in’t Middelöller en Legeren bruukt, de as Tulasülver betekent warrt. Dat is en Legeren ut Sülver, Kopper, Blie un Swevel. Faken warrt Sülver ok vergoldt, wat na en franzöösch oder latienschstännig Woort denn as Vermeil betekent warrt. Neesülver ist dorgegen gor keen Sülver, man sütt blots optisch so ut. Dorbi hannelt sik dat üm en witte Metalllegeren ut Kopper, Nickel un Zink in verschedene Gewichtsandeelen, de nich eddel is. Bi Bruuksaken un Besteek warrt disse Legeren ok as Alpaca betekent. En Legeren mit blots lütten Sülverandeel (250/1000) is oorsprünglich as „Tibetsülver“ in’n Hanneln wesen. Vundaag warrt so aver meist all versülverte un nich versülverte Zinklegeren in’n Smuckhannel so nöömt. Dormit Woren mit Sülver galvaniseert warrn kann, warrt se vörher vernickelt. In disse Legeren, de fröher Wittmetall, Metall oder Weekgussmetall nöömt weern, is aver keen Sülver binnen. Verbinnen In cheemsche Verbinnen kummt Sülver tomeist in de Oxidatschoonsstoop +I vör. De Oxidatschoonsstopen +II, +III un +IV sünd root un tomeist blots in Kumplexen bestännig. Sülverhalogeniden De Sülverhalogeniden tellt to de wichtigsten Sülververbinnen. Se verfallt in Licht un warrt dorüm veel in de Fotografie insett. Mit Utnahm vun dat Flourid sünd de Sülver-Halogen-Solten swoor in Water to lösen un warrt ton Nawies vun Halogenid-Ionen bruukt. Sülver(I)-fluorid (AgF) is dat eenzige Sülverhalogenid, dat sik goot in Water lööst un is in’n Gegensatz to de annern Halogeniden ok nich fienföhlig gegen Licht. Dat Solt is ahn Klöör. Sülver(I)-chlorid (AgCl) is en witt, kristallin Pulver, dat to’n Nawies för Chlorid-Ionen bruukt warrt. Bito warrt dat in Referenzselektroden un (roor) in de Fotografie insett. Sülver(I)-bromid (AgBr) is hellgeel un ok blots swoor in Water to lösen. Dat warrt faken in de Fotografie bruukt, vunwgen dat de Fienföhloigkeit gegen Licht grötter is as bi’t Chlorid. Sülver(I)-iodid (AgI) is geel un lööst sik nich in Water. Ok disse Verbinnen warrt (roor) in de Fotografie bruukt. Sülveriodid warrt mitünner ut Flegers versprütt, üm as Kondensatschoonskeem to’n Regenbilln to wirken. Sülver(II)-fluorid (AgF2) is een vun de wenigen tweeweertigen Sülversolten, de nich kumplex sünd. AgF2 warrt as Fluoreermiddel an Steed vun elementar Fluor bruukt. Sülverchalkogeniden Sülver(I)-oxid Ag2O is en düsterbrunen Faststoff, de üt basische Lösen, as to’n Bispeel Natronlauge, mit Sülver utfallen deit. Bi högere Temperaturen verfallt Ag2O in de Elementen. Sülveroxiden mit högere Weertigkeit as +I könnt blots elektrocheemsch herstellt warrn. Dat sünd de Verbinnen Sülver(I/III)-oxid (AgIAgIIIO2, verkehrtewies ok as Sülver(II)-oxid oder AgO betekent), Sülver(II/III)-oxid (Ag3O4) un Sülver(III)-oxid (Ag2O3). Sülver(I)-sulfid (Ag2S) is vun all Sülversolten an’n swoorsten in Water to lösen. De Verbinnen is swart un entsteiht direkt ut de Elementen oder dör Togaav vun Swevelwaterstoff in Lösen, de Sülver bargt. Dat Anlopen vun sülvern Münten oder Besteek kummt ok vun’t Sülversulfid. Annere wichtige Verbinnen Sülvernitrat (AgNO3) is de wichtigste Sülververbinnen un warrt as Utgangsstoff för’t Herstellen vun de meisten anneren Sülververbinnen bruukt. Dat Solt lööst sik licht in Water un warrt dör Oplösen vun Sülver in Salpetersüür herstellt. Sülversulfat (Ag2SO4) kummt dör Oplösen vun Sülver in Swevelsüür tostannen. Sülverazid (AgN3) un Sülveracetylid (Ag2C2) sünd hoochexplosiv. Dat eerste kann as Initialtünnerer vun Sprengstoffen denen. Bannig explosiv is ok Sülverfulminat (AgCNO), dat ok as Knallsülver betekent warrt. Sülvercyanid (AgCN) is en Pulver ahn Klöör, dat hoochgiftig is un bi’t Versetten vun Sülversoltlösen mit Cyanidionen utfallt. Sülver in högere Oxidatschoonstopen kummt to’n Bispeel in Tetrapyridinosülver(II)-persulfat ([Ag(C5H5N)4]S2O8), in Kaliumtetrafluoroargentat(III) (K[AgF4]) oder Caesiumhexafluoroargentat(IV) (Cs2[AgF6]) vör. De giftigen Sülvercyaniden warrt ünner annern in galvaansche Bäder to’n Versülvern un Klöörvergolden (hellgeel-grööngeel) insett. Bi Sülver(I) is de Tendenz Kumplexionen to billn utprägt, tomeist mit de Koordinatschoonstall 2. Disse Kumplexionen sünd mit Utnahm vun’t [AgCl2]−, dat eerst in stark soltsure Lösen entsteiht, blots in alkalische oder neutrale Lösen bestännig. Nawies Warrt drapenwies Halogenidlösen in en Fletigkeit geven, de ünnersöcht warrn schall, billt sik Nedderslääg, wenn Sülver-Kationen dorin sünd. To’n Bispeel mit Chlor: Ag+(aq) + Cl−(aq) → AgCl (s) As Nawiesreakschoon för Sülversolten warrt dorüm Soltsüür oder Natriumchloridlösen togeven, wat en witten Nedderslag vun Sülverchlorid tüügt. In verdünnt Ammoniakwater is dat lööslich, dorbi entsteiht de Sülverdiamminkumplex [Ag(NH3)2]+. Bi hoge Chlorid-Kunzentratschonen lööst sik dat Sülverchlorid deelwies wedder op, wenn sik kumplexe Dichloroargentaten(I) billt: AgCl + Cl− → [AgCl2]− De Nedderslag is bi Iodid-Ionen (AgI) geel-gröön un nich in Ammoniakwater to lösen. Bi Chlorid- un Bromid-Ionen (AgCl, AgBr) is de Nedderslag eher witt. Literatur Arnold Holleman, Egon Wiberg: Lehrbuch der Anorganischen Chemie. 101. Oplaag. Walter de Gruyter., Berlin 1995, ISBN 3-11-012641-9. Borns Weblenken Sülverpries in Euro u. USD mit histoorsche Tafeln Silver Institute – Verband vun Sülverproduzenten Grafiken to’n Sülverpries Chemisch Element Mineral

279

https://nds.wikipedia.org/wiki/Schapp

Schapp

Dat Schapp (pl. Schäpp oder Schappen) is en Stück Huusraat, dat jedeen bruken deit. Tomehrst is dat een Kassen ut Holt, mit Döören an de Vöörsiet, öftens sün see to’n Afsluten. Inwennig is’n Schapp mennigmal updeelt mit to’n Bispeel Boorden, Schuven, Klederstang usw. Jenadem wat dor nin höört, oder wo dat steiht, gifft dat ünnerscheidlik oder besünnere Schappen: Kökenschapp in de Köök, Kiekschapp, för dat Feernkieken, Tüüchschapp, wo ok dat Schapptüüch binnen is, Böökerschapp, wo de Bööker binn sünd, Schohschapp, för de Schoh, Geldschapp, wo dat Geld binnen is. Wenn dat besünners sekert is, warrt ok vun den Tresor oder dat Tresorschapp snackt. Möbelstück

280

https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%BC%C3%BCr

Süür

Een Süür is in de Chemie een Stoff, de suur is, wenn he in't Water kümmt. Na Brönstedt is dat so, dat de Süür H+-Ionens, wat blots Protonens sünd, afgifft. Un twors an een Base. Dat is denn Water, wenn dat dor is. To'n Bispeel de Soltsüür: HCL + H2O ⇒ Cl- + H3O+ Dat H3O+ is dat Oxonium-Ion, un dat mookt denn, dat de Lösung suur is. Anner Süüren sünd Swefelsüür H2SO4 Kohlensüür H2CO3 Phosphorsüür H3PO4 Chemie

282

https://nds.wikipedia.org/wiki/Stettin

Stettin

Stettin, (poolsch Szczecin, latiensch: Stetinum) is en wichtigen Haven in Polen an de Oder mit 398.255 Inwahners (Stand: 31. Dezember 2020) up een Flach van 301,30 km². Stettin is Hööftstadt vun Achterpommern. Historie All för dat 8. Johrhunnert is een slaawisch Siedlung up een Bült böverhalv van dat linke Ufer van de Odermünn in dat Stettiner Haff nahwiest wurrn. Later henn is Stettin een wichtig Hansestadt wesen. Attrakschonen Attrakschonen sünd de Hakenterrassen (Wały Chrobrego), de Petri-Pauli-Kark un de Jakobskathedraal. Stadtanlaag is na franzöösch Vörbild. Lüüd ut disse Stadt Alfred Döblin, düütsch Dokter un Schriever Manfred Stolpe, düütsch Politiker Henning Venske, düütsch Schauspeler un Schriever Polen Oort Stadt Hanse

283

https://nds.wikipedia.org/wiki/Swerin

Swerin

Swerin is de Landshööftstadt vun dat Bundsland Mekelnborg-Vörpommern, in den Noorden vun Düütschland. Mit ehr 95.818 Inwahners (1. Januar 2019) is se de lüttste Landshööftstadt in Düütschland. Historie De Stadt wörr 1012/18 dat eerste Maal nöömt. Se warrt to de Tiet Zuarina schreven un 1170 Zuerin, Zwerin. Dat kummt vun polabisch zvěŕ, Beest + Suffix (-in), zvěŕin Haag för wille Beester oder ok Gestüt. Villicht hett dat aver ok mit den slaavschen Gott Svarog to kriegen (Swarzyn - Svarog sien Oort). Düütsch worrn is de Oort 1160 ünner den Hertog vun de Welfen, Hinnerk de Lööw. Vun 1167 an seet in Swerin een Graaf, Gunzelin. 1358 is Gunzelin sien Familie utstorven un de Stadt güng an dat Hertogdom Meckelborg. Vun dat 15. Johrhunnert an bet 1918 leven in Swerin de Hertög vun Meckelborg-Swerin. Blots vun 1763 bet 1837 hebbt de Hertög in Ludwigslust seten. Swerin weer ok Seet vun en Amt, ut dat se 1935 den Landkreis Swerin maakt hebbt, den se bi de Kreisreform 1994 aver wedder oplööst hebbt. Sietdem is Swerin kreisfre’e Stadt. Na 1918 weer Swerin Hööftstadt vun den Freestaat Meckelborg-Swerin un na den Tweten Weltkrieg is de Stadt Sitt vun dat Land Meckelborg worrn, to dat denn al de Westdeel vun Pommern höör. Nadem se 1952 in de Düütsche Demokraatsche Republiek de Länner oplööst harrn, weer Swerin Bezirkshööftstadt vun den Bezirk Swerin. 1990 denn hebbt se Swerin to de Landshööftstadt vun dat Bundsland Mekelborg-Vörpommern maakt. Laag 53° 38' N , 11° 25 'O in't westlich Mekelborg-Vörpommern; söben Seen: Sweriner See, Heidensee, Teigelsee, Medeweger See, Lankower See, Osdörper See, Fauler See Daten Swerin hett 95.818 Inwahners (1. Januar 2018), dat maakt 734 Inwahners op den Quadratkilometer. Na 1972 hett Swerin sogaar över 100.000 Inwahners hatt, man nu is dat nich mehr so veel. Dat Auto-Kennteken is SN. Industrie Een Broeree un de Nahrungsmiddelindustrie sünd bannig wichtig för de Stadt Swerin. Attrakschonen Dat Slott mit en ollen Goorn, Staatlich Museum Swerin, Mekenlborgisch Staatstheater Swerin, de Fernsehtoorn, dat Sleswig Holsteen-Huus, dat Technisch Museum, de Doom, de Zoo, de Witte Flott Weblenken Websteed vun de Stadt (hoochdüütsch) Oort Swerin Hööftstadt (düütsche Bundslänner) Stadt

284

https://nds.wikipedia.org/wiki/School

School

Scholen, dat sünd Institutschonen to'n Lehren. Do sünd de Schoolmeesters, Persepters un Professers un de Schölers un Studenten. Un de Schoolmeesters, Persepters und Professers bringt de Schölers un Studenten wat bi. Dat gifft 'n Barg ünnerscheedliche Scholen. De Grunnschool. Do lehrt de Kinner dat Lesen un Schrieven un Reken un al wat vun de Welt (tomeist vun Klass 1 bit Klass 4). De Hauptschool. Fangt tomeist mit Klass 5 an un geiht bit 9 oder 10. Een Fremdspraak, tomeist Ingelsch. Afslutt is de Hauptschoolafslutt (un deelwies ok de Middlere Riep). De Realschool. Fangt tomeist mit Klass 5 an un geiht bit Klass 10. Fremdspraken sünd tomeist Ingelsch un Franzöösch. Afslutt is mit de Middlere Riep. Dat Gymnasium, ok hoge School nöömt. Twee bit dree (oder veer) Fremdsspraken. Do warrt Ingelsch, Latinsch, Franzöösch, Spaansch, Russch un Italiensch lehrt. Geiht tomeist vun Klass 5 bit 12 oder 13. De Afslutt is dat Abitur. Domit kann een op jede Hoochschool gahn. De Fackoberschool. Do gifft et dat Fackabitur. Fangt bi Klass 11 an un geiht bit Klass 12. Dat Weertschopsgymnasium. Is en Fackoberschool för Weertschop. Fangt bi Klass 11 an. De Hannelsschool. Do geiht dat üm de Weertschop. De Beroopsschool. Is tomeist blangen de Lehr. De Hoochscholen De Universität. Do kann een meist allens studeern. Afslutt is de Magister, dat Diplom un dat Staatsexamen. Kümmt darop an, wat een studeert. An de Uni kann een ok den Dokter maken. Dat heet promoveern. De Fackhoochschool. Afslutt is dat FH-Diplom. Annere Scholen De Danzschool. Do kann een dat Danzen leern. De Boomschool. Do ward kene Kinners groot tagen, man Bööm. Vun de Lehrers De Schoolmeester(sch) is de Lehrer oder Lehrersch an de Grundschool, an de Hauptschool, de Gesamtschool un de Realschool. De Persepter un de Perseptersch sünd de Lehrers an de hogen Scholen. De Professer un de Professersch sünd de Lehrers an de Hoochscholen. Weblenken Rechtliche Grundlagen för Plattdüütsch in de School (hoochdüütsch) Schoolwesen

287

https://nds.wikipedia.org/wiki/Soziologie

Soziologie

De Soziologie is de Wetenschop vun dat Soziale un de Sellschop. Se mookt sik kunnig doröver, woans dat geiht mit dat Tosamenleven in de Gemeenschoppen un wat dat för Strukturen gifft. Se tellt to de Sozialwetenschoppen. De Soziologie is en junge Wetenschop. Dat füng in dat 19. Johrhunnert an, as de Börgerlichen na baben kamen sünd. Faken ward twüschen Soziologie, de sik üm de Gemeenschoppen un wo se tosamen hangt (Makrosoziologie) un na den Tosamenhang twüschen den enkeln Minschen un dat soziale System (Mikrosoziologie) ünnerscheeden. Dat Wort „Soziologie“ hett sik Auguste Comte infallen laten. He hett dat ut dat latinsche socius (Macker, Liddmaat) un societas (Sellschop, Vereen) un dat greeksche logos (Wort, Wohrheet, Wetenschop) tosamensett. De Soziologie in Düütschland hett Ferdinand Tönnies ut Eiderstedt anfungen. Max Weber harr en Modell för de verklorende Soziologie mookt. Dat hebbt denn de Mackers vun den Rational Choice Ansatt wiederföhrt, to'n Bispeel Sigwart Lindenberg un Jon Elster. In Düütschland to'n Bispeel Hartmut Esser. Dat gifft ok noch bannig veel annere Lüüd achtern Knick: A Theodor W. Adorno - Raymond Aron B Hans Paul Bahrdt - Bálint Balla - Roland Barthes - Jean Baudrillard - Zygmunt Bauman - Daniel Bell - Peter A. Berger - Peter L. Berger - Herbert Blumer - Raymond Boudon - Pierre Bourdieu - Karl Bücher C Aaron Victor Cicourel - Dieter Claessens - James Coleman - Auguste Comte - Charles Cooley - Lewis A. Coser - Michel Crozier D Ralf Dahrendorf - Mike Davis - Émile Durkheim E Shmuel N. Eisenstadt - Norbert Elias - Jon Elster - Friedrich Engels - Hartmut Esser - Amitai Etzioni F Michel Foucault - Hans Freyer - Gilberto Freyre - Erhard Friedberg - Ludwig von Friedeburg - Erich Fromm - Friedrich Fürstenberg G Harold Garfinkel - Arnold Gehlen - Theodor Geiger - Ernest Gellner - Anthony Giddens - Max Gluckman - Erving Goffman - André Gorz - Ludwig Gumplovicz H Jürgen Habermas - Maurice Halbwachs - Donna Haraway - David Harvey - Rudolf Heberle - Bruno Hildenbrand - George C. Homans - Max Horkheimer I, J Ibn Khaldun K Franz-Xaver Kaufmann - Karin Knorr-Cetina - René König - Leo Kofler L Bruno Latour - Paul Lazarsfeld - Henri Lefebvre - Wolf Lepenies - Claude Lévi-Strauss - Thomas Luckmann - Niklas Luhmann M Bronislaw Malinowski - Karl Mannheim - Karl Marx - Heinz Maus - Marcel Mauss - Renate Mayntz - George Herbert Mead - Margaret Mead - Robert K. Merton - Robert Michels - C. Wright Mills - Gaetano Mosca N Oskar Negt - Oswald von Nell-Breuning - Otto Neurath O Mancur Olson - Franz Oppenheimer P, Q Vilfredo Pareto - Robert Park - Talcott Parsons - Jean Piaget - Helmuth Plessner - Friedrich Pollock - Heinrich Popitz R Wilhelm Heinrich Riehl - David Riesman - George Ritzer - Eugen Rosenstock-Huessy - Alexander Rüstow S Harvey Sacks - Claude-Henri Comte de Saint-Simon - Max Scheler - Helmut Schelsky - Erwin K. Scheuch - Joseph Schumpeter - Alfred Schütz - Alphons Silbermann - Georg Simmel - Alfred Sohn-Rethel - Werner Sombart - Georges Sorel - Pitrim Sorokin - Herbert Spencer - Otto Stammer - Lorenz von Stein - Sebald Rudolf Steinmetz - Anselm Strauss T Gabriel Tarde - Richard Thurnwald - Ferdinand Tönnies - Ernst Topitsch - Alain Touraine V Thorstein Veblen - Giambattista Vico W Immanuel Wallerstein - Lester Frank Ward - Alfred Weber - Max Weber - Kurt Weis - Leopold von Wiese - Herbert Willems - René Worms X Xenophon Z Wolfgang Zapf - Florian Znaniecki Soziologie

288

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sassenspegel

Sassenspegel

De Sassenspegel is dat opschreven sassische Recht. De Sassenspegel is vun den sassischen Ridder Eike vun Repgow üm dat Johr 1225 opschreven worrn. He hett dor dat Recht opschreven, wat in dat Sassenland güllig ween is un wat bit darhen dör Vertelln wiedergewen worrn is. He hett dat op Middelnedderdüütsch opschreven un dat kreeg denn Gülligkeet in grote Dele vun Europa bit na Polen, Russland un Ungarn hen. In Preußen harr de Sassenspegel Gülligkeit bit 1794, as dat Allgemeen Landrecht Gülligkeet kreeg. In Anhalt un Döringen weer de Sassenspegel bit 1900 de Grunnlaag vun Recht un Gesetz. De Sassenspegel is vun dat Landrecht un dat Lehnsrecht. Dat Landrecht is dat Recht vun de fri'en Lü, ok de Buurn. Dat is vun Grunnstückssaken, Arven, de Ehe, Naverschapssaken, Strafsaken un woans dat bi Gericht togeiht. Is also tohoop, wat wi hüüt as Zivilrecht, Strafrecht un Gerichtsverfahrensrecht kennt. Dat Lehnsrecht beschrifft, woans dat in dat Lann togeiht, wat de Stänn angeiht. Vun den Keunig över de Försten bit na de Ridders. Dat weer dat, wat hüüt en Verfaat regeln deit. Hüüt hebbt wi noch Sprickwöör, de vun den Sassenspegel sünd, t.B. "De toeerst kümmt, de mahlt toeerst", wat heet, dat de, de toeerst bi een Möhl is, denn ok sien Korn toeerst mahlen kriggt. Literatur der sassen speyghel, Sachsenspiegel- Recht - Alltag, Band 1 und 2, Oldenburg 1995, ISBN 3-89598-240-7 / 241-5 Weblenken Arbeidsgrupp Nedderdüütsch för Sleswig-Holsteen över den Sassenspegel (plattdüütsch) Die Dresdner Bilderhandschrift des Sachsenspiegels (hoochdüütsch) De Heidelberger Sassenspegel in’t Nett (hoochdüütsch) Sassen Middelöller Rechtstext Middelsassisch

289

https://nds.wikipedia.org/wiki/Skandinavien

Skandinavien

Skandinavien is de tosamenfaten Woort för de Länner Sweden, Norwegen un Däänmark. Skandinavien un dat Baltikum tosamen sünd Noordeuropa. Wichtigste Städer sünd Stockholm, Göteborg, Malmö, Oslo, Bargen un Kopenhagen. Skandinavien gillt in Düütschland as Rebeet mit en goden Sozialstaat, gode Scholen un grote Gewerkschapen. Europa

290

https://nds.wikipedia.org/wiki/Steentiet

Steentiet

De Steentiet is de öllste Periode vun de Historie un heurt to de Oole Tiet. Vun wegen dat dat dor meisttiets keen opschreeven Texten vun gifft un de Lüüd dat Schrieven noch nich utklambüstert harrn, warrt de Tiet ok to de Vörhistorie tellt. De Steentiet deelt wi in de Olle Steentiet (2,4 Mio v. Chr. - 10.000 v. Chr.) de middlere Steentiet (10.000 v. Chr. - 5.000 v. Chr.) de Ne’e Steentiet, ok Jungsteentiet (5.000 v. Chr. - 3.000 v. Chr.) de Koppertiet (3.000 v. Chr. - 1.800 v. Chr.) - tominns welk vun de Historikers. In de Steentiet weer Steen un Holt un Ledder sünners wichtig för Warktüüch to bosseln. Se is de längste Tiet in de Historie vun’n Minschen un de meesten Oorden vun Minschen hebbt in de Steentiet leevt. De Steentiet fung an, as de eerste Homo rudolfensis un Homo habilis ut Steen de ersten Warktüüch maakt hebbt, de för en sünnern Sinn dacht weern. Dat weer vör 2,4 Millionen Jahren. De meesten Kulturtechniken, de wi hüüt noch kennt, hebbt de Menschen in de Steentiet rutklambüstert: Schippbu, Seefahrt, Fischfang, Kledaasch, Telt, Huus Füer un Kaaken Landwertschap un dat Holln vun Veehtüüch Architektur un Mathematik Dodenkult un Religion Musik un anner Kunst Tietöller

292

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sott

Sott

Sott oder Soot is en swarten pulverigen Faststoff, de to’n gröttsten Deel ut dat cheemsche Element Kohlenstoff besteiht. Egenschoppen Sott kann ünnerscheedliche Egenschoppen opwiesen, de dör de Oort vun de Produkschoon un de Variatschoon vun Parameters ännert warrn künnt. Bestahn deit Sott ut lüttste Deelken, de tomeist as’n Kugel formt sünd. Se warrt Primärpartikels nöömt un hebbt Grötten vun 10 bit 300 nm, so dat een dorto ok Nanodeelken seggt. De Dörmeter vun en Hoor is to’n Vergliek ruchweg 1000 mol grötter as so en Deelken. Se wasst mit annere Deelken to Keden, deels ok de klutenordige Aggregaten tohopen, de sik wedder tosamen lagern doot to so nöömte Agglomeraten. De Grött vun de Primärdeelken un jemehr Aggregeeren künnt dör de Bedingen bi de technischen Produkschoon instellt warrn. In disse Dimensionen warrt de Egenschoppen nich mehr alleen vun de cheemschen Egenschoppenbestimmt, man ok dör de Grött un de Form vun de Partikels. Dorto kamt de Strukturn, de twüschen den reinen Kohlenstoff un de groten Molekülen vun Kohlenwaterstoffresten leegt. De optischen, elektrischen un magneetschen Egenorden, as ok de Hard, Taagheit oder de Smöltpunkt vun Nanomaterialen ünnerscheedt sik düütlich vun de makroskoopschen Fastkörpers, wat för de sünneren Egenschoppen vun’n Sott sorgt. De spezifische Böverflach vun Sottpartikels liggt bi 10 bit 1000 m²/g. Schaadwirken Sott warrt nich blots technisch herstellt, man dat is ok en nich-wullt Biprodukt vun’t Verbrennen, dat an sien Böverflach adsorbeerte Pyrolyysprodukten bargt. Afhangig dorvun, wat de Utgangsstoffen sünd, bragt dat ok de ööligen Bestanddeleen ut’n Verbrennen, de nich vullstännig aflopen is. Disse Sott hett in’n Deerversöök de Anlaag wiest, Kreeft uttolösen. Bi en vullstännig Verbrennen warrt Kohlenstoffdioxid (CO2) tüügt, wiel bi de nich vullstännige Verbrennen Sott tohopen mit Kohlenstoffmonoxid (CO) entsteiht. Bito entstaht dorbi as Twüschenprodukten ok polyzyklische Aromaten (PAK), de de Krebsgefahr utmaakt. In olle Heizungsanlagen hett sik de Sott as’n Produkt vun’t nich vullstännige Verbrennen bi’t Afköhlen afsett un dat Versotten vun’n Schosteen to folgt hatt. De weern den vun en Handwarker, den Sottje, weg maakt, de sien Beteken vun den Sott hett. De Schaadwirken vun’n Sott is faken in de Medien diskuteert worrn, as to’n Bispeel in’n Tosamenhang mit den Dieselsott in’t Afgas vun Lastwagens (kiek ok: Sotttall). Produkschoon Sott is nich blots en Affallproduk, man ok en wichtig technisch Produkt (Industriesott, engelsch: carbon black), dat dör nich vullstännig aflopen Verbrennen oder Parolyys vun Kohlenwaterstoffen in grote Mengden herstellt warrt. Industriesott is vundaag en Hoochtechnologie-Warkstoff. De Produkschoon lööpt dorüm na en nipp un nau Plaan, ümdat de wünschten Egenschoppen akkerat to tügen. Dat wichtigste Verfohren för de Sottprodukschoon, dat weltwiet 98 % utmaakt, is de Furnace-Vörgang. Bi dit Verfohren warrt en Hittgas vun 1200 bit 1800 °C dör Verbrennen vun Eerdgas oder Ölen in en Brennkamer (eng. furnace) tüügt. In dat Hittgaas warrt en Sottrohstoff inpust, wat tomeist aromatenrieke Kohlen- un Eerdööl-stämmige Sott-Ölen sünd. Dör nich vullstännige Verbrennen un thermisch Splitten (Pyrolyys) vun den Sottrohstoff warrt dorbi de Sott billt. Na en sünnere Ophollduer warrt dat de Gasmischen dör inpusten vun Water op’n Slag afköhlt (Quenching), un de Sott warrt in Slauchfilters afscheedt. De Brennkamers warrt dat hele Johr ahn Poos („24/7“) in’n Schichtbedrief föhrt. De rutagen Afköhlen in’n Vergliek t. B. Gassott oder Channel-Verfohren, de duersom arbeit, föddert dat Billn vun Sottpartikels. Blangen Furnace- un Gassott-Verfohren gifft dat noch dat Flammsott-, dat Acetylensott- un dat Thermalsottverfohren. Hett de Sott lütte Primärdeelken un wietvertwiegte Aggregaten, denn maakt he en elektrische Leddanlaag in vele Anwennen mööglich. För vele Anwennen is dat nödig, den Sott natobehanneln. to’n Bispeel warrt Sott för hoochfarvdeepe Lacken dör en nadräglich Oxidatschoon ut Basissott herstellt. Füllstoffsott De industrielle Sott warrt to 90 % as Füllstoff in de Gummiindustrie bruukt, vör allen vör Autoriepen un Födderbänner. Dat gifft alleen för de Autoriepen ruchweg veertig ünnerscheedliche Sottoorden, de elk för sünnere Egenschoppen vun’t Gummi sorgt. Internatschonal begäng is en Indelen vun Sottoorden na de US-amerikaanschen ASTM-Norm. In’t Rebeet vun de GUS-Staaten is dorgegen de GOST-Norm begäng. Döt de Nanostruktureeren bi de Produkschoon is dat mööglich worrn, de dree wichtigsten Kenngrötten vun Autoriepen to stüern. Dat sünd de Rullwedderstand, de Nattrutshfastigkeit un de Afrief. Leddsott Bi lütte Deelken un wiet vertwiegte Aggregaten, winnt de Sott elektrische Leddanlaag för verschedene Anwennen. Dorüm warrt dorto ok Leddsott seggt. Disse Oort vun Sott warrt in de Elektroindustrie bruukt un as Rohstoff för Ingeniörkeramik un Elektrodenmaterial insett. En sünnere Anwennen is de Produkschoon vun Druckfarven, de elektrischen Stroom leiden künnt. De warrt as Sekersheitsmarkmol in Dokumenten bruukt. Wieter warrt mit disse leiden Druckfarven ok Leiderbahnen druckt. Farvsott Sott warrt as Swart-Pigment (C.I. Pigment Black 7) för Tuschen, Druckfarven, Lacken un to’n Infarven vun Kunststoffen (vör allen as UV-Schuul) insett. Ok in sünnere Anwennen as Maskara, Graffeer, Dekorpapeer un Fesen warrt Sott as Swartpigmaent bruukt. Farvsott is bannig fien un verlütt dör disse Fienheit mehr un mehr den brunen Grundtoon. Verwennt warrt Farvsotten sünners bi’t Herstellen vun swarte Druckfarven för de ünnerscheedlichen Verfohren. De druckten Schichten sünd bannig dünn un deelwies ok transparent, so dat en sünnere Gööd vun’n Sott nödig is. För en gode Farvdeep (Swarttoon) vun weniger düre Sottgöden, sünners bi Daagblatt-Druckfarven, warrt faken mit Blaupigmenten naholpen. Ok för swarte Lackfarven un Kunststoffen kamt Farvsottgöden to’n Insatz. Vörrangig is dorbi dat Infarven. Sott för hoochfarvdeepe Lacken warrt dör en nadrägliche Oxidatschoon vun’n Basissott herstellt. De oxidischen Gruppen geevt en betere Netten mit Binnmiddels un Horzen. Annere Anwennen Acetylen-Sott (eng. acetylene black) warrt as Tosatz bi’t Herstellen vun Kathoden för Zink-Kohlen-Batterien bruukt. Dat Bigeven vun Acetylen-Sott verbetert de elektrische Leddanlaag vun’t elektrocheemsch aktive Manganoxid (Bruunsteen) un verlööft en betere Opnahm vun de Elektrolyytlösen in de Kathood. Affall chemisch Stoff

293

https://nds.wikipedia.org/wiki/Theater

Theater

en Theater oder Theoter is en ole Kultursaak un en Vergneugen togliek. Dat Speel heet Theoter un dat Huus, wo Theoter speelt warrt, ok. Gifft ok de Utdrück Speeldeel, Speelkoppel un Theatergrupp för Lüüd, de Theaterstücken spelen doot. Historie Wokeen dat anfungen hett, Theoter to spelen, dat weet wi nich. Man de olen Greken harrn dat to richtige Theoters bröcht. Ut de Tied (so wat bi 500 vör Christus) sünd ok de eersten opschreven Theoterstücken. Weern to’n Bispeel vun Euripides un Aristophanes. In de Römertied weern dat denn to’n Bispill Plautus un Terentius. In dat Medeloller güng dat denn ok in den Norden los. Dor güng dat in all Spelen üm den Gloven. Vun Christi Geburt un vun sien Lieden un Starven. In de plattdüütschen Rebeden weern de Speel’ op plattdüütsch, to’n Bispill dat Redentiner Oosterspeel ut dat Johr 1464. Obers denn geev dat ok wat to’n Högen. Weern meist Theoterspelers, de in de Lannen rümfohrt sünd. Dor keem uns plattdüütschet Vulkstheoter vun af. So mit Lessing un anner güng dat denn mit orig Theoter los. 1678 geev dat dat eerste Opernhuus in Hamborg. 1765 harr Conrad Ernst Ackermann dat Comödienhaus opmaakt. Dor güng Lessing denn hen un schreev dor ok siene Hamborger Dramaturgie. 1841 wöör dat St. Pauli Theoter opmaakt, wat dat öllste Theoter vun Hamborg is, un dat gifft dat vandaag noch. Oorten Dat gifft ’n Slag ünnerscheedliche Oorten vun Stücken. Snackttheoter, wo tomeist snackt warrt un blots af un an wat sungen. Tragödie, wat trurig is, to’n Bispill Hans Brüggemann vun Hans Ehrke. Drama, wat spannend sien schall un ok nich jümmers lustig. Komödie, wat to’n Högen is, obers ok mol eernst. Lustspeel, wat reinweg to’n Smuustern un Lachen is. Musiktheoter, wo dat mehr üm de Musik geiht un nich so üm dat Snacken Oper, mol eernst un mol lustig komische Oper, de is reinweg to’n Högen. To’n Bispill de Brutschuss vun Karl Maria von Weber. Operette, dat is ’n Komödie mit Musik Musical, is lieksterwelt as en Operett, bloots mit modernere Slagers. Kultur Theater

294

https://nds.wikipedia.org/wiki/Tschechien

Tschechien

Tschechien (Tschech’sche Republiek') is en Republik, de in ’n Zentrum vun Europa liggt. Navers sünd de Slowakei, Polen, Düütschland un Öösterriek. De Hööftstadt is Prag. Dat Land hett ruchweg 10,5 Millionen Inwahners. Spraken Amtsspraak is Tschech’sch. Geografie Staat De Verfaten is demokraatsch. Tschechien un de Slowakei weren bit 1993 tohoop de „Tschechoslowakei“. De Staat is 1918 vun Tomáš Garrigue Masaryk gründt worrn. Städer Prag Brünn Pilsen Budweis Ostrau Hawiřau Land Tschechien

295

https://nds.wikipedia.org/wiki/T%C3%B6rkie

Törkie

De Törkie is en Republiek, wat in'n Süüdoosten vun Europa un in Vörderasien liggt (Anatolien). Dor leevt hüdigendags (2006) 70.413.958 Inwahners up 779.452 km². Dat sünd 88,25 Inwahners/km². Navers sünd Bulgarien, Grekenland, Georgien, Armenien, Iran, Irak, Syrien un över de Middellannsche See ok Zypern. De Hööftstadt is Ankara. Staatspräsident is Recep Tayyip Erdoğan. Spraken Amtsspraak is Törksch. Dat gifft en groote kurdsche Minnerheit in'n Oosten. Babenhen gifft dat noch een lüttje Minnerheit vun üm un bi 40.000 Armeniers in dat ganze Land, besunners in Istanbul. Bit to den groten Völkermoord 1915 harrn mehr as twee Millionen Armeniers in dat dormalige osmaansche Riek leevt. Geographie De Törkie ward vun Bargen präägt. Staat De Törkei is een Präsidiale Republik. De Verfaten is demokraatsch. Staatspräsident is siet 28. August 2014 Recep Tayyip Erdoğan. De Republik Törkie is grünnt wurrn an'n 29. Oktober 1923. Vörgänger weer dat Osmaansche Riek. Den sien Anfäng liggt in dat Johr 1299. Städer Istanbul Akhisar Ankara İzmir Antalya Adana Edirne Iskenderun Bursa Van Izmit Kars Gaziantep Konya Kayseri Diyarbakir Mersin Eskisehir Samsun Sanliurfa Malatya Kahramanmaraş Erzurum Kiek ok bi Osmaansch Riek Land Asien Europa Törkie

296

https://nds.wikipedia.org/wiki/Zeeg

Zeeg

De Zeeg (pl. Zegen, hoochdüütsch Ziege) höört to dat Veehtüch. De Oort heet wetenschaplich Capra hircus. De Zeeg warrt besünners för de Melk holln. Dat Heken vun de Zeeg heet Zegenbuck. Zegen givt dat as Huus-Zegen un Wildzegen, worbi de Huus-Zegen hüdigendags nich mehr so völ hollen wurd. Vun wegen dat de Zeeg mehrst allens freet, besünners ok dröög Kruut, warrt se ok de „Kauh vun den lütten Mann“ nöömt. Söögdeerten

297

https://nds.wikipedia.org/wiki/Transsibirisch%20Isenbahn

Transsibirisch Isenbahn

|} De Transsibirische Isenbahn, Afkörten Transsib, de längste dörlöpen Iesenbahn op de Eer, is de Hööftverkehrsass vun Russland. De Transsib hett en Läng vun 9.288 km un löppt vun Moskau no Wladiwostok an'n Pazifik. Se wörr in'n Oktober 1916 fardigstellt. De dörlöpen Elektrifizierung wörr no 74 Johr an'n 25. Dezember 2002 afsloten. De Transsib is de wichtigste Weg för den Aftransport vun de Boddenschätz in Sibirien. De wichtigste Städer an ehr Route sünd: Moskau, Nischni Nowgorod, Kirow, Perm, Jekaterinburg, Omsk, Nowosibirsk, Krasnojarsk, Irkutsk, Chabarowsk un Wladiwostok. Gröttere Gewässer an ehr Route sünd de Wolga, Wjatka, Ischim, Irtysch, Ob, Jenissej, Baikalsee un Amur. Vun de Transsibirische Iesenbahn tweegt vele Streken no Zentralasien, Astana, Taschkent, Aschgabad, China un de Mongolei (Ulan-Bator), Peking un de Baikal-Amur-Magistrale af. Bahnlien Russland

298

https://nds.wikipedia.org/wiki/Terror

Terror

Terror (v. lat.: terror) is dat systematische Angstmoken mittels Gewaltaktschonen. Faken steiht dat in Tosamenhang mit politische Telen. Kiek ok bi Terrorismus. Terrorismus

299

https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%B6ringen

Döringen

Döringen oder Thüringen is en düütsch Bundsland in’n Zentrum vun Düütschland. De Hööftstadt is Erfurt. Döringen warrt domineert vun’n Döringer Woold. Spraak In Döringen warrt as överall in Düütschland veel de hoochdüütsche Standardspraak bruukt. Bi de traditionellen Dialekte warrt in Döringen vör allen dat middeldüütsche Döringsch spraken. In’n Süüdwesten warrt ok Oostfränksch snackt. De Rennsteig is dor de Spraakgrenz. Ganz in’n Noorden vun Döringen, noorden Worbis, dor warrt en plattdüütschen Dialekt snackt, de to dat Oostfäälsche höört. Politik Siet de Kreisreform an’n 1. Juli 1994 is Döringen in 17 Landkreise un söss kreisfre’e Städer indeelt. De sünd wedder in 992 Gemenen opdeelt, de aver faken in Verwaltensgemeenschoppen tosamenslaten sünd. Landkreise Landkreis Altenburger Land Landkreis Eichsfeld Landkreis Gotha Landkreis Greiz Landkreis Hildburghausen Ilm-Kreis Kyffhäuserkreis Landkreis Nordhausen Saale-Holzland-Kreis Saale-Orla-Kreis Landkreis Saalfeld-Rudolstadt Landkreis Schmalkalden-Meiningen Landkreis Sömmerda Landkreis Sonneberg Unstrut-Hainich-Kreis Wartburgkreis Landkreis Weimarer Land Kreisfre’e Städer Iesenack (EA) Erfurt (EF) Gera (G) Jena (J) Suhl (SHL) Weimar (WE) Städer Erfurt Gera Jena Iesenack Weimar Gotha Döringen

300

https://nds.wikipedia.org/wiki/USA

USA

De Verenigten Staten vun Amerika (USA, United States of America) sünd en Bundsstaat in Noordamerika. 50 Bundsstaten höört dorto. Nahwers sünd Kanada, Mexiko un över de Beringstraat ok Russland. De Hööftstadt is Washington. In'n Januar 2007 leven dor 300.888.312 Inwahners. Dat BBP liggt bi 44.828 US-$/Inwahner. Spraken Snackt warrt amerikaansch-Ingelsch un in den Süden ok Spaansch. Besünners in den Middelwesten warrt ok noch 'n beten Plattdüütsch snackt, to'n Bispeel in Iowa, Missouri, Washington un Wisconsin. Geographie Staat De Verfaten is de oolste demokraatsche Verfaten, de hüüt noch bruukt warrt. Politisch System Dat politisch System vun de Vereenigten Staten is en Bundsstaat mit en starken Präsidenten an de Spitz vun den Bund. Siet 2020 is dat Joe Biden. He is de 45. Mann, de düt Amt utfüllen deit. De Präsident is Baas vun de Exekutive. In een Person is he Böverst vun’n Staat un Baas vun de Regeern. Bovenhen is he ok noch Böverst Befehlhebber vun de Strietkräft vun de Vereenigten Staten. De Legislative is de Kongress. Hüdigendags is dat de 115. Kongress vun de Vereenigten Staten, wo de Republikaansch Partei de Mehrheit in hett. In düssen Kongress sitt Afordenten ut al 50 Bundsstaten, de wählt wurrn sünd. De Verfaten schrifft vör, dat de Kongress sik ut twee Kammern tohopensetten deit. He hett dat Seggen över den Huushollt un draff Gesetten in Gang bringen. Vunwegen sien Hoheit över den Huushollt un dormit över de Utgaven vun den Staat hett de Kongress bannig veel to Seggen in de amerikaansche Politik. He alleen draff Bundsgesetten rutgeven un annere Länner den Krieg verklaren. De eerste Kammer vun’n Kongress is dat Repräsentantenhuus. De tweede Kammer is de Senat. Verdrääg mit frömde Staten weert vun’n Präsidenten ünnertekent, mütt avers vun den Senat in Gang sett (ratifizeert) weern. De Präsident hett dat Recht, Ministers oder hoge Richters (besunners to dat Böverst Gericht) vör to slahn, man de Senat mutt ok hier den Vörslag vun’n Präsidenten annehmen. De Liddmaten vun dat Repräsentantenhuus weert för twee Johren wählt. Jedeen Repräsentant steiht in för den Wahlbezirk vun sien Bundsstaat. Wie veel Wahlbezirken dat gifft, warrt al tein Johren fastleggt, wenn dat Volk dor för tellt warrt. Senators weert för söß Johr wählt. In den Senat gifft dat dree Klassen. All twee Johren warrt en Drüddel vun den Senat siene Liddmaten nee wählt. Vörsitter vun den Senat is vunwegen de Verfaten de Viezpräsident vun de USA. He draff avers bloß mit afstimmen, wenn en Patt bi de Stimmen vörliggt. Wenn de Viezpräsident nich dor is, bestimmt de Senat en „Vörsitter up Tiet“. De Liddmaten vun de eerste Kammer wählt sik ehren egen Vörsitter. Dat is de „Spreker vun dat Repräsentantenhuus“ (Speaker). Spreker (hüdigendags Nancy Pelosi) un Vörsitter up Tiet (hüdigendags Senator Robert Byrd) sünd jummers Liddmaten vun de Partei, de in düsse Kammer an’n stärksten is. Ehr en Vörlaag vun en Gesett to’n Bundsgesett weern kann, mutt se eerst mol dör dat Repräsentantenhuus un ok dör den Senat dörgahn. De Vörlaag warrt toeerst in een vun de beiden Kammern vörstellt. En oder mehr Utschüss nehmt se sik denn vör un pröövt un ännert se un lehnt se denn af oder nehmt se an. Dorna warrt se in de Kammer besnackt. Wenn se denn annahmen is, geiht se fudder na de annere Kammer. Eerst wenn beide Kammern över dat Gesett övereenkamen sünd, warrt se den Präsidenten vörleggt, dat he tostimmen schall. De Judikative in de USA boot sik vun de Bundsstaten her up. An ehre Spitz steiht avers de Böverste Gerichtshoff. Wat de Verfaten vun 1787 bestimmt hett, kann en vör Gericht inklagen. Düsse Verfaten bedutt in dat politische Leven vun de USA bannig veel. Wie strevig de Verfaten is, kann een dor an sehn, dat bitherto eerst 27 Tosatzartikels toföögt wurrn sünd. In de USA warrt na dat Mehrheitswahlrecht wählt. So is dat kamen, dat sik dor en Tweeparteiensystem bildt hett. Düsse beiden Parteien sünd de Demokraatsche Partei un de Republikaners. In beiden Parteien finnt sik al Koalitschonen vun ganz verscheden Ansichten tosamen. Wenn en nee polietsche Idee upkummt, denn warrt normalerwiese nich versöcht, en nee Partei to grünnen, man sik mit de Afordenten vun beide Grootparteien af to snacken. So maakt dat de „American Liberties Union“ bi de Demokraten un de „Moral Majority“ bi de Republikaners. Lüttjere Parteien, as de Grönen oder de Libertarian Party speelt keen grode Rull, ofschoonst bi de Wahl to’n Präsidenten de Stimmen, de de Kannedat vun de Grönen kriggt, amenne bi den Kannedaten vun de Demokraten fehlt. Bundsstaten De USA bestaht alltohoop ut 50 Bundsstaten. Disse 50 Staten warrt ok op de Flagg vun de USA dör de 50 Steerns dorstellt (de Flagg hett sik ok jümmer ännert, wenn dor Bundsstaten tokemen). Blangen de Bundsstaten gifft dat noch den Bundsdistrikt Washington D.C. un de US-Butenrebeden, de ok to de USA höört, aver nich densülven Status hebbt as de Bundsstaten. Historie Kolonialtiet St. Augustine in den hüdigen Bundsstaat Florida seggt vun sik, se weer de öllste Stadt vun de USA. Se is 1565 grünnt wurrn. Man se weer en spaansche Grünnen un is eerst in dat 19. Johrhunnert to de USA hento kamen. De ehre Wuddeln liggt in de engelschen Kolonien, de in dat 17. un 18. Johrhunnert grünnt wurrn sünd. Al in dat Johr 1585 hefft engelsche Seefohrers up Roanoke Island in den hüdigen Bundsstaat North Carolina en eerste Wohnsteed mit Naam Virginia boot. Man as later annere Inwannerers dorhen kemen, weer dor nix mehr vun to sehn. Dat is an to nehmen, dat Indianers düsse Wohnsteden in'n Dutt maakt hefft. 1607 is denn Jamestown in Virginia as öllsten Oort vun de hüdigen USA anleggt wurrn. Bit to'n Anfang vun'n Engelschen Börgerkrieg 1641 weern al mehr as 70.000 Englänner na Amerika utwannert. Dormank ok en Reeg vun Kathoolschen ünner den Schutz vun Lord Baltimore. Se siedeln sik nöördlich vun den Potomac an un geven ehr Land den Naam Maryland. Bekannter sünd avers de Pilgervaders wurrn. Se sünd an Bord vun de „Mayflower“ na Amerika seilt un 1620 bi Cape Codd in dat hüdige Massachusetts an Land gahn. 1664 nehmen de Engelschen de vörmols nedderlannschen Kolonien in. Dor sünd denn later New York un woll ok Delaware vun wurrn. Dormols sünd de amerikaanschen Kolonien tomeist vun en Gouverneur in den König sien Naam regeert wurrn. Man Connecticut un Rhode Island regeern sik süms. An den Gouverneur siene Siet stünn dormols en so nömmte „Assembly“, de ehr Liddmaten wählt wurrn sünd. Na de „Glorious Revolution“ in England in de Johren 1688 un 1689 kregen düsse Assemblies jummers mehr Macht in'e Hannen. Dor läen al de Wuddeln för de latere Sülvstännigkeit. In dat 17. un 18. Johrhunnert geev dat faken Krieg mit Frankriek üm de franzöösche Kolonie an den ünnern St. Lorenz-Stroom mit de Hööftstadt Quebec. Dor hefft Indianers faken as Hölpstruppen up beide Sieten bi mitmaakt. De Inwannerers nehmen jummers mehr Land ünner'n Ploog un de Wohnsteden vun de Towannerers breden sik mehr un mehr na Westen hen ut. Dormols kemen bi 60% vun de Siedlers ut England, un jummers bi 8-9% ut Schottland, Irland un Düütschland. In de Midden vun dat 18. Johrhunnert leven in Boston mehr as 15.000 Inwahners un in Newport al bi 10.000. 1775 harr Philadelphia 40.000 Inwahners un weer dor na London, Dublin un Bristol de veert gröttste Stadt vun dat engelsche Empire mit. Dartein Kolonien hett dat an't Enne vun de Kolonialtiet geven un dor leven tolest bi 2,5 Mio. Minschen in. De föffte Deel dor vun weern swarte Slaven, de to 90% in'n Süden leven döen. De Küstenstreek weer över en Längde vun meist 2.000 km hen besiedelt un de Kolonien reckden dormols bit 300 km wiet in dat Land rin. Unafhängigkeit As de Sövenjöhrige Krieg toenne weer, harr Grootbritannien en groten Sieg över Frankriek schafft. Quebec weer vun de Briten innahmen un de Franzosen mössen Louisiana an Spanien verkopen. An'n 7. Oktober 1763 güng en königliche Proklamatschoon rut. Dor is künnig maakt wurrn, dat de Kamm vun de Appalachen-Bargen nu de westliche Grenz vund e Kolonien ween scholl. Dat Land dorachter (twuschen Appalachen un Mississippi scholl in de Hannen vun de Indianers blieven. Dor weern de Siedlers nu gor nich mit inverstahn. Se harrn dat just up düt Land afsehn. De Inwahners in de Kolonien weern dor al vergrellt över England, as denn 1764 dat „Amerikaansche Fiskalgesett“ vun dat engelsche Parlament beslaten wurrn is. Düt Gesett kreeg in de Kolonien den Naam „Zuckergesett“. Bit dorhen weer dat mööglich ween, dat Molasse ut Westindien (wo de Zucker vun maakt wurrn is) ohn Toll na de Kolonien inföhrt weern konn. Nu schollen de Amerikaners dor Toll för betahlen. Dat güng ok dor üm, dat mehr Geld in de engelsche Staatskass keem. Dat duer nich lang, denn keem ok noch dat „Währungsgesett“ dor to. Dat maak de Lüde bitter gegen de engelsche Politik. Se menen, wat de Weertschup angüng, weern se bloß tweede-Klass-Börgers dor in de Kolonien. Man England geev nich Bott, man hett 1765 ok noch dat „Inquarteernsgesett“ un dat „Stempelstüergesett“ rutgahn laten. Nu weern de Amerikaners avers rein in Brass. In al Kolonien geev dat Protest un dat weern ok Stimmen to höörn, de Gesetten weern gegen de engelsche Verfaten. Stüern dröffen na de engelsche Verfaten bloß vun dat Volk süms in dat Parlament beslaten weern, dat gell ja woll ok för Stüern in Amerika. Man de Kolonien weern in dat Londoner Parlament nich vertreden. So weern also de amerikaanschen Stüern ohn dat amerikaansche Volk beslaten. Dat weer Unrecht, so heet dat. Geheeme Organisatschonen sünd upmaakt wurrn, as de „Söhns vun de Freeheit“. Dat geev ok Demonstratschonen un upsternaatschet Volk. Nu güng dat hen un her. 1767 maak London de Sake noch leger, as en Toll up Tee inföhrt wurrn is. De Habenstäder güngen in Boykott gegen engelsche Waren un in Massachusetts un en Reeg anner Kolonien beslaten de Parlamenten en Rundschrieven gegen de neen gesetten ut London. An'n 1. Oktober 1768 lä de Regeern twee Regimenters engelsche Suldaten na Boston. An'n 5. März 1770 füern engelsche Wachtsuldaten in en upsternaatsche Mass un schaten fiev Lüde doot. Dor mössen de Englänner Bott geven un up en Insel in'n Haben utbüxen. An'n 16. Dezember 1773 entern Mannslüde, de sik as Indianers utstaffeert harrn, de Teeschepen vun de East India Company in'n Haben vun Boston un smeten 342 Kisten mit Tee över Boord. Düsse Aktschoon kreeg later den Naam „Boston Tea Party“ un bedüüd för de amerikaansche Unafhängigkeit dat, wat de „Storm up de Bastille“ för Frankriek bedüden dö. Nu güng dat fix un dat keem to'n Krieg. An'n 4. Juli 1776 keem de Kongress vun al dartein Kolonien tohopen un unnerteken de Verklaren vun de Unafhängigkeit. Dor harr besunners Thomas Jefferson an mitarbeit'. An'n 3. September 1783 hett Grootbritannien de Unafhängigkeit vund e USA na dat Völkerrecht offiziell gellen laten. Bit to’n Börgerkrieg An’n 4. Februar 1789 is George Washington to’n eersten Präsidenten vun de USA wählt wurrn. Anners harr dat ok woll Benjamin Franklin weern konnt, man de weer in düsse Tiet al 83 Johr oolt. Viez weer John Adams ut Massachussetts. James Madison harr sik mit dat Utarbeiden vun 12 Tosätz to de Verfaten befaat. De Kongress hett 10 vun düsse Tosätz annahmen un de sünd denn 1791 ünner den Naam „Bill of Rights“ Deel vun de Verfaten wurrn. Dormols weer en grote Fraag, wat vun Rull de enkelten Staten vun de Bundsrepublik spelen schollen. Wie scholl de Macht verdeelt weern twuschen de enkelten Bundslänner un de Zentral in Washington D.C.? Butenminister Thomas Jefferson meen, dat stünn den Bund nich goot an, to veel Macht in siene Hannen to holen. Man Finanzminister Alexander Hamilton meen, ohn en starken Bund konnen Industrie, Hannel un Schippfohrt nich richtig in’e Gangen kamen. In düssen Striet billen sik al twee Parteien in de Politik vun de USA. Dat weern de „Federalists“ üm Hamilton un Adams to un de „Jeffersonian Republicans“. In düsse Grupp sütt de hüdige demokraatsche Partei vun de USA ehre Wuddeln. In den Krieg twuschen Frankriek un Grootbritannien meen Washington, dat weer „wohre Politik, wenn een üm duerhaftige Bünnen mit jichenseen Deel vun de Welt ümto kamen“ konn. Dor harr he to’n eersten Mol mit utspraken, dat de USA för sik blieven schollen un dor nich Deel an nehmen, wat anners in’e Welt los weer. In dat Johr 1801 is Jefferson gegen Adams to’n Präsidenten wählt wurrn. He kreeg spitz, dat Spanien Louisiana in en Geheemverdrag an Frankriek aftreden harr. He wenn sik an de Franzosen un in’n Mai 1803 verköff Frankriek dat unbannig grote Land twuschen Mississippi un Rocky Mountains nöördlich vun Texas för 15 Mio. Dollars. Dor is dat Rebeet vun de USA up een Slag duppelt so groot mit wurrn, as vördem. 1804 is Jefferson to’n tweeden Mol Präsident wurrn. Dor is he denn in de napoleoonschen Kriegen mit rintrocken wurrn. De Briten grepen sik in düsse Kriegen jummers wedder amerikaansche Hannelsscheep. De USA setten sik to Wehr mit en Importstopp för Waren ut Grootbritannien 1806 un mit en Hannelsembargo 1807. Man amenne möss dat wedder upgeven weern. Jefferson sien Nafolger Madison weer dor mit inverstahn, dat de Kongress an’n 18. Juni 1812 den Krieg an Grootbritannien verklaar. Ziel weer, Kanada un ok noch Florida intonehmen. Man dor is gor nix vun wurrn. Blangenbi schollen ok de Indianers ehre Länner in Indiana un Ohio innahmen weern. So hefft de Indianers unner jem ehrn Hööftling Tecumseh vun den Stamm vun de Shawanos up de Englänner ehre Siet in düssen krieg mitmaakt. Man Tecumseh is al 1813 in Kanada fullen. As de Amerikaners vergeevs versöcht harrn, Kanada to erovern un utbüxen mössen, marscheern de Briten in’n August 1814 in Washington in un setten grote Delen vun de Stadt, dormank dat Witte Huus un dat Kapitol, in Brand. An’n 24. Dezember 1814 is denn, wietaf in Belgien, in Gent Freden slaten wurrn. 1816 is James Monroe Präsident wurrn un acht Johr lang bleven. De Partei vun de „Federalists“ löös sik in düsse Tiet up. So geev dat meist keen Oppositschoon. In düsse Johren güng dat so richtig los mit den Marsch na den Westen to. 1817 güng dat los mit den Bo vun den Eriekanal. 1825 weer he fardig. In düsse Johren steeg New York up to’n gröttsten Haben an de Atlantikküst. 1818 kemen de USA un Grootbritannien övereen över de Fischereerechten in Neepundland un över de Grenz twüschen de USA un Kanada. 1819 treed Spanien Florida an de USA af, de dorför Mexiko un ok Texas as Besitt vun Spanien gellen leten. Fiev Johr later kemen de USA mit Russland övereen, wie wiet de Russen ehr Interess up den Kontinent langen scholl. Man dat duer nich lang, un de vörmols spaanschen Kolonien sünd sülvstännig wurrn. De USA stünnen för de Fraag, ob se in düsse Situatschoon ingriepen schollen up Siet vun de jungen Staten, ehr Spanien de torüch erovern oder anners en Land ut Europa de innehmen konn. Monroe hett denn an’n 2. Dezember 1823 en Verklaren för den Kongress afleggt, de later as „Monroe-Doktrin“ beröhmt wurrn is. He hett dor in klaar maakt, dat de Kontinent vun Amerika en egen Welt weer, ganz unafhängig vun Europa, un dat jedeen Staat ut Europa sik ünnerstahn scholl, dor wedder Kolonien vun to maken oder sik in to mengeln. 1824 is denn John Quincy Adams Präsident wurrn. 1828 folg Andrew Jackson na. Sien Anhängers dregen al den Naam „Democrats“. Mit siene Tiet, so menen de olen Eliten in den Oosten dormols, füng de „Tiet vun den lüttjen Mann“ in de amerikaansche Politik an. 1828 versöch South Carolina vunwegen en Tollgesett, den Bund to drauhen. Wenn de Bund dat Gesett nich torüchnehmen dö, denn woll South Carolina sien Recht bruken, as en freen Staat ut de USA ut to treden. Man Jackson hett sik nich dwingen laten un South Carolina bleev in de Sake alleen un möss torüch rodern. Man mit düsse „Nullification Crisis“ weer al en eersten Versöök vun en Sezzeschoon maakt. De Süden speel nu in de USA en besunnere Rull. Süüdstaten weern al Bundsstaten süüdlich de Süüdgrenz vun Pennsylvania un den Ohio-Stroom („Mason-Dixon-Linie“). In de Süüdstaten weer dat verlöövt, Slaven to holen. In de Noordstaten nich. Ehr de Börgerkrieg losgüng, geev dat in dat Johr 1860 bi 4 Mio. Slaven. De veerte Deel vun de witten Inwahners in’n Süden heel sik dormols Slaven, man bloß 12 % vun jem harrn de grote Masse vun de Slaven in’e Hand. Se wollen jem partout nich loslaten. Tominnst bit 1850 weern de Präsidenten vun de USA tomeist Lüde ut’n Süden ween. Ok in de Behörden un Institutschonen vun’n Bund seten mehr Lüde ut’n Süden, as dat vunwegen jem ehr Inwahners schicklich weer. So geev dat in’n Noorden allerhand Druselee un suerpöttsch Snackeree över den Süden siene Macht, de em, so meen man, nich tostünn. Bavenhen bo de Noorden jummerto an siene Industrie un stell ok en industriell Landweertschup up’e Beene. Kortweg is de Noorden jummers moderner wurrn, de Süden bleev as he jummers ween weer. In de 1830er Johren keem dat in’n Süden to Slavenupstänn. In’n Noorden is dor denn de „American Antislavery Society“ üm grünnt wurrn. Se striet gegen de Slaveree an sik. 1837 stell Texas den Andrag un woll in den Bund upnahmen weern. In dat Johr tovörn harr sik düt Land vun Mexiko afspleten. De Kongress lehn dat af: He wull nich en Staat upnehmen, de denn vunwegen siene Laag to’n Süden tohöörn dö. In dat Repräsentantenhuus harrn al Staten twee Senaters, egolweg, wieveel Inwahners dor in leven döen. Mit jeden Süüdstaat würr de Macht vun den Süden in dat Repräsentantenhuus grötter weern. Dat woll de Noorden nich tolaten. Man an’n 1. März 1845 is Texas denn ünner Präsident John Tyler doch in de USA upnahmen wurrn. Tyler weer bange, dat de Briten dat sunst an sik rieten konnen. Man nu geev dat Krieg mit Mexiko vunwegen Texas. An’n 13. Mai 1846 verklaar de Kongress den Krieg an Mexiko. De USA nehmen foorts Kalifornien in un un marscheern in Mexiko-City in. An’n 2. Februar 1848 is Freden slaten wurrn un de Rio Grande gell nu as Süüdgrenz vun de USA. De hefft dor avers ok 15 Mio. Dollars för betahlt. Dat Rebeet vun de USA weer vun 1845 af an meist dubbelt so groot wurrn. In all Länner, de Mexiko wegnahmen wurrn sünd, scholl keen Slaveree bedreven weern. Dat bedüüd: Düsse neen Länner gellen nich as Süüdstaten. De USA weern woll bannig grötter wurrn, man de Süden nich. De Süden seet in’e Kniep. Man mit verscheden Kompromissen versöchen de US-Politikers, de Union tohopen to holen. In’n Juli 1854 is in Michigan de Republikaansche Partei grünnt wurrn. Hüdigendags driggt se den Ökelnaam „Grand Old Party“. Se weer en Partei vun Lüde, de gegen de Slaveree angüngen und dor weern se en Partei för den Noorden üm. In’n Süden legen de „Demokraten“ vörn. Se stünnen achter de Slaveree. Mit de Johren is de Striet üm de Slaveree twuschen Noord un Süüd jummers grötter wurrn. An’n 16. Oktober 1859 hett John Brown mit 21 Mannslüde dat Arsenal vun Harper’s Ferry överfullen. He wull dor en Teken för den Upstand vun de Slaven in’n Süden mit geven. Man Truppen vun den Bund ünner dat Kommando vun Robert E. Lee hefft em fix grepen. He is vör Gericht stellt un uphungen wurrn. Ut den Upstand is nix wurrn. 1860 is denn Abraham Lincoln to’n Präsidenten wählt wurrn. He harr al an’n 16. Juni 1858 seggt: „En Huus, wat in sik updeelt is, kann keen Bestand hebben. Ik glööv, düsse Staat kann nich to de Hälft ut Slaven un to de Hälft ut free Lüde bestahn...Ik tööv dor up, dat dat Huus nich länger updeelt is“. Mit Lincoln weer dat klaar: Of stünn dat Enne vun de Union vor de Döör of dat Enne vun de Slaveree. Dat Dischddok twuschen Noord un Süüd weer entwei. De Börgerkrieg An 20. Dezember 1860 verklaar South Carolina, dat dat Land nu ut de Union uttreden dö. Noch ehr Lincoln an’n 4. März 1861 sien Amt antreden konn, hefft bit to’n 1. Februar al söß Staten vun den unnern Süden de Union verlaten. Dat duer nich lang, un se wählen Jefferson Davis ut Mississippi to’n Präsidenten vun de Konfödereerten Staten vun Amerika. An’n 12. April 1861 güng South Carolina bi un füer mit Kanonen up Fort Sumter. Dat weer en Bundsfestung in den Haben vun Charleston. So füng de Amerikaansche Börgerkrieg an. Lincoln reep 75.000 Mann an de Wapen un sparr de Habens vun den Süden mit siene Flotte af. Dor slaten sik ok de veer Staten ut den bövern Süden an de Konföderatschoon an. Dat weern Virginia, Arkansas, Tennessee un North Carolina. Veer annere Süüdstaten bleven bi de Union: Delaware, Maryland, Kentucky un Missouri, dorto de noordwestlichen Counties vun Virginia, de denn vun 1863 af an ünner den Naam West Virginia en egen Staat binnen de Union wurrn sünd. De Börgerkrieg, de nu losgüng, weer in de ganze Welt de eerste Krieg, wo dat Material en grote Rull speel. Mit de Iesenbahn sünd de Truppen gau över wiete Strecken schickt wurrn. Denn geev dat en ganz nee Wapentechnik, besunners dat Repeteergewehr, de beröhmte „Winchester Rifle“, wo en gauer mit scheten un beter mit drepen konn. Beide Sieten stellen grote Armeen up. In’n Noorden weern se lange Tiet anföhrt vun Generalen, de to dösig för jem ehr Upgave weern. In’n Süden weer Robert E. Lee en General, de wat vun Taktik verstünn. Amenne is düsse Krieg de blödigste Krieg wurrn, den de USA jemols föhrt hefft. Mehr as ene Million Dode un Verwunnte sünd dor bi rutkamen, mehr as in al anner Kriegen vun de USA tohopen. De eerste Slacht weer an’n 21. Juli 1861 de Slacht vun Bull Run. Dor sünd de Truppen ut den Noorden afslahn wurrn, as se versöchen, na Virginia dör to breken. In de neegsten Johren güng dat nich richtig vörut. Lee weer de allerbeste Feldherr un hett keen Slacht verloren. An’n 17. September 1862 weer bi Antietam de blödigste Slacht vun den ganzen Krieg. Man an’n 1. Juni 1863 slump Lee dat nich, as dat just dor up ankeem. He güng över de Grenz na Pennsylvania un dreep bi Gettysburg up veel stärker Truppen ut den Noorden. De slögen em torüch. Na dree Daag harr he 28.000 Mann verlaren, dat weer de drüdde Deel vun siene Suldaten. Dor weer nu klaar mit, dat de Süden düssen Krieg nich winnen konn. Nu harr de Norden ok endlich en General, de dat mit Lee upnehmen konn. Dat weer Ulysses S. Grant. He nehm an’n 4. Juli Vicksburg in un kreeg dormit Mississippi in siene Hand. Nu güng dat na den Oosten vun Tenneessee. Dor nehm he Chatanooga in. Vun dor ut töög William Tecumseh Sherman dör Georgia na de Küst hen un lä allens in Dutt, wat up sien Weg liggen dö. An’n 9. April 1865 möss Lee bi Appomatox Court House in Virginia kaptuleern. De Krieg weer meist veer Johre na sien Anfang to Enne. Fiev Dage later is Abraham Lincoln an’n 14. April 1865 dootschaten wurrn un Andrew Jackson wurr de nee Präsident. De USA weert Weltmacht Na den Börgerkrieg sünd in de Johren vun 1865 bit 1878 en Reeg vun Indianerkriegen föhrt wurrn. Amenne weern de lesten Indianers, de dat denn noch geev, in Reservaten tohopendrängelt. Üm 1900 rüm leven bloß noch 200.000 Indianers in de ganzen Vereenigten Staten. De meisten hüngen an de Nadel vun staatliche Hölp, harrn keen Arbeit un drunken to veel Alkohol. De Länner, de vördem de Indianers tohöört harrn, wurrn nu vun witte Towannerers besiedelt. 1862 weer de „Homestead Act“ rutgahn. Dor warrt jedeen in toseggt, dat he gegen 10 Dollars Gebühr 160 acres Land kriegen scholl, wenn he verspreken dö, dor tominnst fiev Johr up to arbeiden. Bit to de Johrhunnertwenn harrn sik dor 600.000 Familien up inlaten. Dat weern bi 2,5 Mio. Minschen. Bit dorhen weern al Länner vun den Westen, bloß nich Oklahoma, Arizona un New Mexiko as Staten Liddmaat vun de Union wurrn. Bit 1880 sünd 4,5 Mrd. Dollars investeert wurrn för den Bo vun Iesenbahnen. 1865 harr dat 35.000 Mielen Schienen geven. Üm 1900 rüm weern dat al 310.000 km. In düsse Johren sünd unbannig vele Saken in Amerika utfunnen wurrn. Dat weer ja nödig, slank över grote Strecken hen to kamen un fixer to ween, as de Annern. So sünd de Schrievmaschien, dat Telefon, de Registreerkass, de Settmaschien, de Rekenmaschien usw. utfunnen wurrn. 1882 grünn John D. Rockefeller mit den Standard Oil Trust den eersten groten Industrie-Trust. Dor harr he 90% vun de Öölraffinerien vun dat Land mit in’e Hand. In düsse Johren sünd unbannig grote Industrierieken upboot wurrn, as vun Andrew Carnegie mit sien Stahlimperium. 1865 produzeer de US-amerikaansche Industrie düütlich minner as Grootbritannien, Düütschland oder Frankriek. Üm 1900 rüm produzeer se mehr, as all dree Länner tohopen. Föfftig Johre lang, vun 1865 bit 1914, is dat amerikaansche Bruttosozialprodukt jedet Johr üm 4% wussen. Up de ganze Welt harr dat sowat bitherto noch nich geven. 1865 harr dat Land 35 Millionen Inwahners harrt, 1895 weern dat al 70 Millionen. Vun 1865 bit 1900 weern 13,5 Millonen Minschen in dat Land inwannert. Twuschen 1905 un 1914 kemen jedet Johr ene Million Inwannerers dorto. Mank de Inwannerers weern nu nich mehr an’n meisten Englänner, Iren, Schotten un Düütsche. Nu weern dat to dree Viddeln Lüde ut Öösterriek-Ungarn, Italien un Russland ok veel Jöden dormank. Se harrn en annere Spraak, en annern Gloven un en annere Kultur un mössen integreert weern. Blangen de Indianers harrn de Swarten,de Froenslüde un de Kinner in dat Land avers jummers noch nix to mellen. De Kontinent is denn för de USA to lüttjet wurrn. 1854 al harr de Marine de Japaners dwungen, jem ehrn Markt open to maken. 1867 intresseern sik de USA för en Hannelsverdrag mit Hawaii. Dor is nix vun wurrn, man in datsülvige Johr reten de USA de Midway-Inseln an sik un köffen för 7 Mio. Dollars Alaska vun Russland. In Middel- un Süüdamerika speel nu miteens de Monroe-Doktrin en grote Rull. De USA nehmen dat as Updrag, sik allerwegens up den Kontinent in to mengeln. 1898 reten de USA Hawaii an sik, nadem amerikaansche Siedlers dor al 1893 de Regeern stört’ harrn. Hawaii scholl as Hannelsbasis midden in’n Pazifik up den Weg na China hen denen. Ok 1898 delen sik de USA mit dat Düütsche Riek de Samoa- Inseln in’n Süüdpazifik. Kuba höör in düsse Johren noch to Spanien to. Man de USA stütten de Bewegen för Unafhängigkeit up de Insel. An’n 19. April 1898 verklaar de Kongress Kuba för unafhängig vun Spanien. An’n 25. April verklaren de USA den Krieg an Spanien. Na 113 Dagen weer he vorbi un Kuba weer free. An’n 1. Mai maak de amerikaansche Oostasienflott in de Bay vun Manila de Spaansche Flott tonicht. In’n Februar 1899 geev dat en Fredensverdrag mit Spanien. Dor is in fastleggt wurrn, dat Kuba unafhängig weern scholl. Bavenhen treed Spanien Puerto Rico un Guam an de USA af. De Philippinen schollen eerst mol bi de USA blieven. Nu weern de USA up den Weg, en Kolonialmacht to weern. In’n November 1899 hett sik dor de „Anti-Imperialist League“ üm grünnt. Man amenne sünd de USA denn doch keen Kolonialmacht wurrn. Jem ehr „Open Door Policy“ bedüüd veel mehr, dat de USA sekern, freen un lieken Togang to al Markten hebben wullen. Dor för sehn se denn dor ganz vun af, Herrschup un Macht över en Land ut to öven. Düsse Politik hefft se besunners in China anwennt. Klaar is avers ok, dat de USA annere Länner nich geven hefft, wat se för sik vun de annern foddern döen. So weern de USA an’t Enne vun dat 19. Johrhunnert en Weltmacht. Bit na den Tweeten Weltkrieg Präsident Theodore Roosevelt (1901-1909) seeg dat so, dat de USA allerwegens in de Welt ingriepen schollen. He streev de Böverherrschop vun de USA in Latienamerika an („Big Stick“). So güngen de USA bi un lösen in dat Johr 1903 Panama ut Kolumbien rut, wo dat bit dorhen tohöört harr. De nee Staat scholl den de USA de Souveränität över den Panama-Kanal geven, vunwegen dat de besunners wichtig för de USA weer. In den Eersten Weltkrieg hefft de USA sik eerst mol rutholen. Dat duer bit 1917, bit se in den Krieg intreden döen. Dat Düütsche Riek harr dormols gegen Russland wunnen un weer nu stärker, as Grootbritannien un Frankriek. Bavenhen harrn de Düütschen künnig maakt, se wollen nu den „U-Boot-Krieg ahn Grenzen“ anfangen. Dor menen de USA, nu weer dat Tiet, mit to maken. Vunwegen de amerikaanschen Truppen kregen de Truppen vun de Entente nu Böverwater. Na den Sieg versöch Präsident Woodrow Wilson (1913-1921) in Europa en Politik dör to setten, dat jedet Volk över sik süms bestimmen scholl. He möök ok den Anfang för en Völkerbund. Mit Hölpe vun sien 14-Punkten-Programm scholl dat en stiftigen un stebigen Freden in Europa geven. Man de Englänner un Franzosen maken dor nich mit. Se wollen Düütschland richtig ünner kriegen. Dor keem noch to, dat utgerekent sien egen US-Senat nich tostimmt hett, dat dat Land in den Völkerbund intreden dröff. Nu fehl just de gröttste Macht vun de Welt in düssen Bund un heel sik wedder rut ut allens, wat in’e Welt passeer. Nu harr de Krieg unbannig veel köst un de Europäers harrn Schullen maakt bi de USA. De US-Weertschup keem in düsse Johren duchtig in Fohrt. Man in’n Oktober 1929 stört an den „Swarten Dunnersdag“ de Böörs in New York ineens. Nu folg de Krise vun de Weltweertschup. In de USA geev dat in düsse Johren bi 15 Mio. Lüde ahn Arbeit (1932). Denn keem Präsident Franklin D. Roosevelt mit sien „New Deal“. Dat weer en Programm, wo de Staat bi as en Investor uptreden dö un unbannig veel Geld utgeven dö för apentliche Updrääg, as Straten, Bruggen, Flegerhabens oder ok Projekten, as den „Tennessee-Valley-Staudamm“. So schollen de Lüde wedder to Arbeit kamen. Bavenhen geev dat mit den Social Security Act vun 1935 ok en Sozialprogramm. Roosevelt weer de grote Mann in de USA in düsse Johren un he is mit grote Mehrheit wedder to’n Präsidenten wählt wurrn. As dat mit den Tweeten Weltkrieg losgüng, hefft de USA toeerst mol wedder nich mitmaakt. Man vun Anfang an hefft se Wapen an England utlevert un dormit duchtig unner de Arms grepen. Dat konnen de doon vunwegen dat Utlehn- un Pachtgesett (lend-lease bill), dat de Kongress beslaten harr. Hüdigendags warrt annahmen, dat Roosevelt dat vun Anfang an up dat Mitmaken vun sien Land in’n Krieg afsehn harr. In düsse Hensicht keem em dat to pass, as Japan an’n 7. Dezember 1941 den groten Flottenhaben Pearl Harbour up Hawaii angriepen dö. Nu verklaren de USA Japan den Krieg. Dat duer gor nich lang, denn verklaren Düütschland un Italien den Krieg an de USA. Vunwegen de övergrote Kraft vun de US-amerikaansche Industrie weer de Krieg vun dor af an för de Middelmächt nich mehr to winnen. Vunwegen de Atombomben up Hiroshima un Nagasaki in’n August 1945, de Präsident Harry S. Truman befahlen harr, güng de Tweete Weltkrieg to Enne. Över Recht un Unrecht vun düssen Insatz vun Atomwapen gifft dat hüdigendags jummers noch veel verscheden Meenungen. Vun’n Tweeten Weltkrieg bit to’n Enne vun’n Kolen Krieg Binnenpolitik In den Kolen Krieg na’n Tweeten Weltkrieg menen veel US-Amerikaners, de egentliche Fiend, dat weer de Kommunismus. In de „McCarthy-Johren“ geev dat en verrückte Jagd up Kommunisten in dat Land. De Senater Joseph McCarthy weer Vörsitter vun den „Utschuss för allens, wat unamerikaansch is“ (HUAC). He meen, allerwegens mank de Filmemakers un Politikers un bi dat Militär weern Kommunisten togange un he möss de finnen. Dat geev Anhören un Unnersöken, de ok in’t Feernsehn utstrahlt wurrn sünd. Wer nix utseggen wull, möss dormit reken, dat he sien Beroop verleren dö. As McCarthy bigüng un meen, ok Präsident Dwight D. Eisenhower harr wat mit de Kommunisten an’n Hoot, hett de Senat em afköört. Wie dat mit de Swarten Amerikaners weern scholl, dat weer ok na den Börgerkrieg 1865 nich kloorstellt wurrn. Al bi den Wedderupbo in de Süüdstaten harr dat in düsse Staten Gesetten geven, de vun de Swarten ehre Rechten wedder wat wegnehmen döen (Jim-Crow-Gesetten). Eerst na den Tweeten Weltkrieg is en Börgerrechtbewegen („Civil Rights Movement“) upkamen, de dor för sorgt hett, dat de Witten un de Swarten na dat lieke Recht behannelt wurrn sünd. Ganz wichtig weer dor bi, dat de Böverste Gerichtshoff in dat Johr 1954 dat Scheden na de Raass afschafft hett. Nu dröffen ok swarte Kinner na „witte“ Scholen hengahn. Man to’n Deel möss de Natschonalgarr dor för sorgen, dat düt Recht ok ümsett würr. De Gouverneuren vun de Südstaten bleven nämlich bit to’n Enne vun de 1960er Johren dorbi, dat to de „state rights“ in de USA tohören dö, wenn de Südstaten de Raassen ut’neenhollen wullen („Segregation“). 1968 hett de Kongress den „Civil Rights Act“ verafscheedt, de verbeden deit, dat en US-Börger up jichens en Aart diskrimineert weern draff. Präsident Lyndon B. Johnson hett sik dormols an Ideen vun sien dootschaten Vörlöper John F. Kennedy holen un de „Great Society“ utropen. Dor schollen Minnerheiten beter in de amerikaansche Sellschop bi inbunnen weern, de dat bitherto up de Rebeden vun de Gesundheits-, de Bildungs- un de Sozialpolitik nich so goot harrt harrn. Butenpolitik An’n 26. Juni 1945 sünd in San Francisco de Vereenten Natschonen grünnt wurrn. De Sowjetunion weer dor noch ganz mit inverstahn un de USA hefft dor allerhand för daan. Man dat duer nich lang, denn geev dat Striet mit Stalin un amenne weer de Kole Krieg dor. Präsident Harry S. Truman maak sien Rollback-Politik künnig. Dat bedüüd, he streev en Politik an, de dor up losgüng, den Kommunismus in de Welt torüch to schuven. Utdruck vun düsse Politik weer de „Truman-Doktrin“. Dor hett he al Länner mit toseggt, dat Amerika jem mit Militär un mit Geld hölpen dö, wenn dat dor üm güng, Freeheit un Unafhängigkeit to bewohren. Dor meen de Doktrin mit, wenn de Länner gegen den Kommunismus angüngen. Dat weer just dat Gegendeel vun de Monroe Doktrin, wo de Amerikaners mit up den Kontinent vun Amerika un anners nargens hen keken. De USA grepen nu de Antikommunisten in Grekenland ünner de Arms un hölpen ok de Törkei. För Westeuropa stellen se den Marshall-Plaan up de Been. De scholl dor de Weertschup wedder in Gang bringen. 1948/49 sneed de Sowjetunion den Togang na de westlichen Zonen vun Berlin in de Blockaad vun Berlin af. Dat weer en vun de Hööchtpunkten vun den Kolen Krieg. De USA boen foorts de Berliner Luftbrugge up. 1949 is denn de NATO vun de USA. Kanada un de Staten vun Westeuropa grünnt wurrn. Dor wollen se, wat dat Militär angüng, in tohopenarbeiden un sik gegensiedig hölpen. De Sowjets grünnen mit jem ehre Satellitenstaten denn foorts den Warschauer Pakt. In de Johrteinten, de denn folgen, geev dat en Wettrüsten mit Atomwapen twuschen düsse beiden Bünn. Vun de 1960er Johren af an bedüüd dat, dat jede Siete de Welt mehrmalen in’e Luft jagen konn (Overkill). Gefährlich weer dat, as bi den Korea-Krieg (1950 – 1953) un bi de Kuba-Krise 1962 de beiden Blöck an’nanner rasseln döen. Dor fehl nich veel un dat weer to’n Drüdden Weltkrieg kamen. 1968 hett dat denn en Verdrag to’n Stopp vun Atomwapen geven un 1969 sünd de SALT-Verhanneln upnahmen wurrn. Dor is in versöcht wurrn, de Gefohr ut de Saak rut to kriegen. 1964 grepen de USA apen in den Vietnam-Krieg in. Vördem weer dat to de „Tongking-Saak“ kamen. Man al ehrer harrn de USA Militärraatgevers in dat Land harrt. In düssen Krieg sünd de USA duchtig up’e Nese fullen, wat den Krieg süms angüng, man ok de Moral, de dorachter stünn. 1973 mössen de US-Truppen denn aftrecken un dat Ganze enn mit en Nedderlaag. Vunwegen dat de USA sik vörnahmen harrn, den Kommunismus allerwegens in de Welt lüttsch to holen, nehmen se dat in de 1960er un 1970er Johren in düsse Sake mit de Demokratie nich jummers to genau. De USA grepen ok Militärdiktators un Verbrekers unner de Arms, as Anastasio Somoza Debayle in Nicaragua, Augusto Pinochet in Chile, Ferdinand Marcos up de Philippinen un Mobuto Sese Soku in Zaire. Wichtig weer man bloß, dat se gegen den Kommunismus gegenan güngen. Na den Vietnamkrieg seeg dat so ut, as wüss de US-Butenpolitik nich recht, wat se woll. Hen un her güng dat. Mol woll sik dat Land um nix in’e Welt mehr groot scheren, denn wedder wies dat sien Militärkraft. So weer dat, as Jimmy Carter Präsident weer. As de Sowjetunion in Afghanistan inmarscheer, möök Amerika gor nix. Ünner de Regeern vun Ronald Reagan (1981-1989) keken de USA wedder nich so genau hen bi ehre Frünnen in de Welt, ob se nu de Minschenrechten gellen laten döen oder nich. Een kann sik fragen, ob de US-Butenpolitik dormols wat afweten dö vun frömde Kulturen un jem ehr Denken. Dormols stellen de USA sik na den Eersten Golfkrieg twuschen Iran un Irak (1980-1988) utgerekent achter den Diktator Saddam Hussein ut Irak. Dat möken se, weil se bange weern vör de Mullahs in Iran. Mit jem ehre Satelliten hölpen se Hussein bi dat Överhenkieken över den Fiend sien Land un över de Front. Later weer kloor: Dat weer en duchtigen Fehler ween. In de Reagan-Tiet keem dat ok to de Iran-Contra-Saak: 1986 verköffen de USA Wapen ok an den Iran. Dat weern to’n groten Deel Raketen to’n Afscheten vun Panzers. De US-Sekerheitsraatgever Robert McFarlane un de US-Oberst Oliver North harrn düt Geschäft vermiddelt. Dat Geld, wat de USA dor bi verdenen döen, dat steken se in den Börgerkrieg in Nicaragua. Dor grepen de USA de so nömmten „Contras“ ünner de Arms, de gegen de sozialistische Regeern vun de Sandinisten gegenan güngen. Ok an de Mujaheddin in Afghanistan geven de USA Geld un Wapen. Dor wollen se de Sowjetunion in dat Land mit in’e Knee kriegen. Dat schaffen se woll ok, man just dormit möken se de islaamschen Fundamentalisten mit stark, de denn later gegen allens angüngen, wat ut’n Westen keem. Ünner Präsident Reagan keem de Striet mit de Sowjetunion to en Enne. Reagan harr fökener mol seggt, de Sowjetunion, dat weer „Den Bösen sien Riek“ (evil empire), dor möss een gegenan gahn, bit dat ünner güng. He geev dor üm jummers mehr Geld för Rüstung ut. Ok Wapens för den Weltruum schollen för veel Geld boot weern. Dat weer dat so nömmte „Star-Wars-Programm“ (SDI-Projekt, Krieg in de Steerns). Man 1985 un 1986 hett Reagan sik ok mit sien sowjetschen Kollegen Michail Sergejewitsch Gorbatschow drapen. Dor güng dat denn bi üm Verhanneln, wie de ganzen Wapens ok nu afrüst’ weern konnen. De Naam vun düsse Verhanneln weer START (Strategic Arms Reduction Talks). Amenne hefft de USA mit ehre Politik de Sowjetunion ünnerkregen. 1991 breek de Sowjetunion ut’neen un de Kole Krieg weer ut. Vun dor af an sünd de USA de eenzigst Supermacht in de Welt. Städer Washington New York Chicago Los Angeles Houston Land Noordamerika USA

301

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ukraine

Ukraine

De Ukraine (Україна, Ukrajina) is en Republiek, de in’n Oosten vun Europa liggt. Up 603.700 km² leevt 46.958.740 Inwahners (1. Dezember 2005). Dorvun sünd 77,8% Ukrainers un 17,3 % Russen. Navers sünd Polen, de Slowakei, Ungarn, Rumänien, Moldawien, Russland, Wittrussland (Belarus) un dat Swarte Meer. De Hööftstadt is Kiew. Spraken Amtsspraak is Ukrainsch. Ok Russ’sch warrt veel snackt. In’t Westen warrt vör allens Ukrainsch snackt, in’n Oosten Russ’sch. In Kiew snackt de Lüü beidet. De Spraakensituatschoon in de Ukraine is een bannig wichtige politische Angelegenheit, de Regeering versöcht, de Russ’sche Spraak torücktodrängen, üm sik vun Russland aftokoppeln. In 80ern weer dat man annersrum. Denn weer dat verboden, Ukrainsch to snacken. Vundaag snackt de meisten olen Lüü Ukrainsch, de Lüü in’t mittlere Öller snackt mehr Russ’sch un de Lütten fangt wedder an mit Ukrainsch, wiel in de School blots Ukrainsch ünnerichtet wart. Geografie De Ukraine streckt sik vun dat Swarte Meer to de Karpaten. De gröttste Fluss is de Dnepr. Staat De Verfaten is demokraatsch. De Präsident vun den Staat is Wolodymyr Selenskyj, de Premierminister is Denys Schmyhal. Städer Kiew Odessa Lwiw Donezk Charkiw Sewastopol Tschernobyl Land Ukraine

303

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ungarn

Ungarn

Ungarn (siet 2012 ok amtlich ungaarsch Magyarország [ˈmɒɟɒrorsaːɡ], vörheramtlich Magyar Köztársaság, „Republiek Ungarn“), is en Binnenstaat in Middeleuropa, de to Grootdeel in dat Pannoonsch Becken liggt. Navers sünd Österriek, de Slowakei, de Ukraine, Rumänien, Serbien, Kroatien un Slowenien. Siet 1999 is Ungarn NATO-, siet den 1. Mai 2004 EU-Liddmaat. De Human Development Index tellt Ungarn to de bannig hooch entwickelt Staaten. De Hööftstadt is Budapest. In Ungarn leven 9.908.798 Inwahner (Stand: 2013) up en Rebeet vun 93.036 km². Spraken Amtsspraak is Ungarsch. Geographie Staat De Verfaten is demokraatsch. Städer Budapest Debrecen Győr Szeged Land Ungarn

304

https://nds.wikipedia.org/wiki/Usedom

Usedom

Usedom is de tweetgröttste Insel vun Düütschland in Mekelnborg-Vörpommern. De Oostdeel höört to Polen (De Stadt Swienemünn). Annere Städer sünd Ahlbeck, Heringsdörp, Bansin, Zinnowitz un de Stadt Usedom. Dat Eiland is 445 km² groot un dor leeven 76.500 Inwahner. Weblinks Offizielle touristische Informationssiet van de Insel Usedom (Usedom Tourismus GmbH) Eiland Mekelnborg-Vörpommern Woiwodschop Westpommern Oostsee

305

https://nds.wikipedia.org/wiki/Link

Link

Link (m., pl: Links), ook Henwies oder Verwies, ward ook op Ingelsch un Plattdüütsch Link naamt. In de Wikipedia kanns dormit op een anner Sied wiesen. To'n Bispill Plattdüütsch bringt di na de Sied över Plattdüütsch. Reekner

306

https://nds.wikipedia.org/wiki/Vadderunser

Vadderunser

Dat Vadderunser is dat Beed, wat Jesus Christus (as dat in de Bibel steiht) sien Jüngers lehrt hett. Plattdüütsch Uns Vadder in'n Himmel! Laat hilligt warrn dien Naam. Laat kamen dien Riek. Laat warrn dien Willen so as in'n Himmel, so ok op de Eerd. Uns dääglich Brood giff uns vundaag. Un vergiff uns unse Schuld, as wi de vergeven hebbt, de an uns schüllig worn sünd. Un laat uns nich versöcht warrn. Man maak uns frie vun dat Böse. Denn dien is dat Riek un de Kraft un de Herrlichkeit in Ewigkeit. Amen. Hochdüütsch Vater unser im Himmel, geheiligt werde dein Name. Dein Reich komme. Dein Wille geschehe, wie im Himmel so auf Erden. Unser tägliches Brot gib uns heute. Und vergib uns unsere Schuld, wie auch wir vergeben unsern Schuldigern. Und führe uns nicht in Versuchung, sondern erlöse uns von dem Bösen. Denn dein ist das Reich und die Kraft und die Herrlichkeit in Ewigkeit. Amen. Grunnengs Os Voader ien Hemel, dat Joen Noam hailegd worden zell, dat Joen Keunenkriek kommen mag, dat Joen will doan wordt op Eerd net as ien hemel. t Stoed doar wie verlet van hebben geef ons dat vandoag, en reken os nait tou wat wie verkeerd doun, net zo as wie vergeven elk dij ons wat aandut. En breng os nait ien verlaiden, mor wil van verlaaider os verlözzen. Veur Joe is t Keunenkriek, de Kracht en de Heerlekhaid. Veur altied en altied. Amen West-Veluws (Nunspeet) Onze Vaor dee in de hemel is, Uw Naam wonnen eheiligd, Uw Koeninkriek kump, Uw wil geschiede Gelieke in de hemel as oek op de eerde. Geef ons noen ons dagelijks brood, en vergeef ons onze schulden, gelieke oek wie vergeven onze schuldenaren; en leid ons neet in verzeuking, mar verlos ons van de boze. Want van U is 't Koeninkriek, en de krach en de heerlijkheid, tot in de eeuwigheid. Amen. Achterhooks (Winterswiek) Unzen Vader in de hemelen, laot dienen name eheilegd worden; laot dien könninkriek kommen; laot dienen wille gebeuren op de eerde zo as in den hemel. Gef uns noo uns dageleks brood en vergef uns unze scholden zo as ok wi-j vergeft wee bi-j uns in de schold staot; en breng ons neet in verzeuking, maor maak uns vri-j van 't kwaod. Want van Di-j is het könninkriek en de krach en de glorie noo en alle dage. Amen. Plautdietsch Ons Voda em Himmel! dien Nome saul heilich jehoole woare. lot dien Ritj kome; lot dien Welle opp Ieed jrod soo jedone woare aus em Himmel. jeff ons daut Broot, daut wie vondoag brucke. Vejeff ons onse Schult, soo aus wie dee vejewe, dee sich aun ons veschuljcht habe. Brinj ons nich en Vesieetjunk, oba bewoa ons von dem Beese. Wiels die jehiet daut Ritj en dee Krauft en dee Harlichtjeit fe emma en emma. Amen. Nedderlansch Onze vader die in de hemel zijt Uw naam worde geheiligd. Uw rijk kome. Uw wil geschiede op aarde zoals in de hemel. Geef ons heden ons dagelijks brood. En vergeef ons onze schuld, zoals wij ook aan anderen hun schuld vergeven. En leid ons niet in bekoring, maar verlos ons van het kwade. Want U is het koninkrijk en de kracht en de heerlijkheid in eeuwigheid Amen. Däänsch Vor Fader, du som er i Himlene! Helliget vorde dit navn; komme dit rige; ske din vilje på jorden, som den sker i Himmelen; giv os i dag vort daglige brød; og forlad os vor skyld, som også vi forlader vore skyldnere; og led os ikke ind i fristelse; men fri os fra det onde; thi dit er Riget og magten og æren i evighed! Amen Groafschupper Platt Ussen Vaader in'n Himmel! Dien Naam sall hilig wodden. Dien Riek sall kummen . Dien Wille geböör in'n Himmel, so ok op de Eerde. Dat daaglike Brood giff us vandaage Un vergiff us usse Schuld, so as wi düsse an anneren vergeven, Un leed us nich in't Versöken. Men verlöös us van dat Kwaade. Want dien is dat Riek un de Kracht un de Herrlikheed in Ewigheed. Amen. Weblenken http://www.kirchentag2005.de/s9y/uploads/audio/plattdeutsch_vaterunser.mp3 http://www.christusrex.org/www1/pater/JPN-platt.html Christendom Beed

307

https://nds.wikipedia.org/wiki/Vatikaan

Vatikaan

De Vaticaanland is dat lüttkeste Land up de Eer. Dat is en Monarkie mit den Paapst as Monark, wat in’n Süüden vun Europa midden in’ne Stadt Rom liggt. Vatikan heet ook „Karkstaat“. In’n Vatikan is de gröttste Kark up de Eer - de Pedersdom. Spraken Amtsspraak is Latiensch. De (knapp 1000) Inwahners snackt Italiensch. Land Röömsch-kathoolsche Kark

308

https://nds.wikipedia.org/wiki/Veeht%C3%BCch

Veehtüch

Ünner Veehtüch (dat, n.) verstaht wie de Beester allgemeen de Beester, de in de Landwertschap trocken warrn. Dat sünd besünners dat Rindveeh, dat is de Kauh, de Oss un de Bulle. De ward för de Melkwertschap dat Slachten to'n Trecken (fröger) bruukt. dat Swien dat Schaap de Zeeg dat Peerd In de Landwertschap warrn ook Vaagels trocken, so as dat Hohn de Goos de Aant de Puter Zoologie

309

https://nds.wikipedia.org/wiki/Vakuum

Vakuum

Een Vakuum is Nix. Dat is lerrig. Tominns in de theoretische Physik. Wenn dat üm dat Praktische geiht, denn sünd in een Vakuum denn doch 'n poor Atomens binnen. Obers gor nich veel. Vakuum gifft dat t.B. in den Weltruum in een Thermoskann in een Thermometer över de Flüssigkeet Technisch ward Vakuum to 'n Bispeel insett för dat Mooken vun friesdröögten Koffie ut normalen Koffie to 'n Afsuugen vun Saaken Physik

310

https://nds.wikipedia.org/wiki/Vagels

Vagels

En Vagel , pl. Vagels (lat. Aves) is en Deert, wat Flünken hett. De Vagels sünd en Klass vun de Warveldeerter. Op Latiensch heet se Aves. Vagels hebbt Feddern un warmet Blood. Dat Hart hett veer Kamern. De Wetenschop vun de Vagels heet Ornithologie oder Vagelkunne. De Vagels leggt Eier. Dor kaamt de Lütten rut, de weert Küken nömmt. Tomeist kümmert sik de Vagels üm de Lütten. Se boot toeerst en Nest, wo se de Eier rinleggt. Denn sitt se op de Eier un hoolt se warm, dat is dat Bröden. Wenn de Lütten denn rutslüppt, denn kann dat angahn, dat se glieks teemlich sülvststännig sünd. Dat sünd de Nestflüchters. Ellers sünd se naakt un bloot un mööt mehr vun de Öllern betüdert warrn. Denn sünd dat Nettsitters. De lüttsten Vagels, dat sünd de Kolibris in Süüdamerika. In Middeleuropa sünd de Sommer- un Wintergoldhahn de lüttsten Vagels. De gröttste Vagel is de Afrikaansche Struuß. De gröttste, de flegen kann, dat is de Kondor in de Anden in Süüdamerika. Nich all de Vagels köönt noch flegen. De Pinguinen sünd goot in’t Swemmen, aver flegen köönt se nich. Un de Kiwi ut Niegseeland kann ok blots lopen. Vagels warrt ok in de Landweertschap trocken. Dat sünd sünners dat Hohn de Goos de Aant de Puter Systematik De Vagels warrt in twee Ünnerklassen indeelt: Ooltkeevvagels (Palaeognathae) mit bloots en poor Oorn: de Loopvagels (Struthioniformes, so as Struuß, Nandu un Emu), un de Stüüthöhner Neekeevvagels: all de annern Vagels. Kiek ok bi List vun Vagels, mit verscheden plattdüütsche Vagelnaams Literatur William Geoffrey Arnott: Birds in the ancient world from A to Z. ‪Routledge, London, New York 2007. – Rez. von Roberto Batisti in: Eikasmós 19, 2008, 517-519, (online). Einhard Bezzel, Roland Prinzinger: Ornithologie. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart 1990, ISBN 3-8252-8051-9. Colin Harrison: Jungvögel, Eier und Nester der Vögel Europas, Nordafrikas und des Mittleren Ostens. AULA Verlag, Wiebelsheim 2004, ISBN 3-89104-685-5. Christoph Moning, Thomas Griesohn-Pflieger, Michael Horn: Grundkurs Vogelbestimmung. Eine Einführung zur Beobachtung und Bestimmung unserer heimischen Vögel. 2. Uplage. Quelle & Meyer Verlag, Wiebelsheim 2013, ISBN 978-3-494-01535-4. Detlef Singer: Die Vögel Mitteleuropas. Kosmos Naturführer. Franckh Verlag, Stuttgart 1988, ISBN 3-440-05906-5. Lars Svensson: Der neue Kosmos Vogelführer: Alle Arten Europas, Nordafrikas und Vorderasiens. Franckh-Kosmos Verlag, Stuttgart 1999, ISBN 978-3-440-07720-7. Vagels

311

https://nds.wikipedia.org/wiki/Vilnius

Vilnius

Vilnius (russ’sch Wilna, poolsch Wilno, jiddsch, plattdüütsch Wilne) is de Hööftstadt vun Litauen in’t Oosten vun’t Land, nich wiet vun Wittrussland. Wilne hett ’ne schöne Oldstadt mit lütte Twieten un ’ne Stoolkark (Katedraal). In Wilne leevt 541.600 Lüüd' (Stand 2003). Oort Litauen Hööftstadt Stadt

312

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wikipedia

Wikipedia

Wikipedia is en free Nakieksel, wo elkeen an mitwarken kann. Elkeen kann glieks en Artikel schrieven oder ok en Artikel, den dat al gifft, verbetern. Wikipedia kümmt vun dat hawaiische Woord wiki, wat op plattdüütsch gau heet. Un pedia kümmt vun encyclopedia, wat Nakieksel op Ingelsch is. De Inholt steiht ünner de Lizenz GNU-FDL. Historie Wikipedia is de Opfolger vun Nupedia. Jimmy Wales harr Nupedia 2000 grünnt un wull dormit en Nakieksel opboon, dat elkeen kostenlos bruken kunn. Freewillige schullen de Artikels schrieven un dorför wull he Experten ranhalen, de Artikels ut jemehr Fackrebeet schrieven schullen. Aver för dat Projekt weer dat en groot Problem ok noog Lüüd rantokriegen. Nupedia keem eenfach nich in’e Pötte. Dorvun hebbt an’n 15. Januar 2001 Jimmy Wales un Larry Sanger Wikipedia opmaakt. Bi Wikipedia schullen ok Lüüd schrieven, de kene Facklüüd sünd. Wat denn bi Wikipedia schreven warrt, schullen de Facklüüd op Nupedia dörkieken un wenn allens richtig weer, denn schull dat op Nupedia rinstellt warrn. Aver Wikipedia harr nu so’n Spood, dat Nupedia dor gor nicht achterher kamen kunn. Wikipedia alleen dee veel beter lopen. Nupedia is denn en Stoot later opgeven worrn. Vun Wikipedia harr dat toeerst blot en engelsche Utgaav geven. Na’n Tiet eerst kemen denn en hoochdüütsche un en katalaansche Utgaav dorto. Un mit de Tiet jümmer mehr Spraken. De plattdüütsche Utgaav gifft dat siet April 2003. Weblenken Portal vun Wikipedia.org mit Lenken na de enkelten Spraakutgaven (vele Spraken) Nokieksel Websteed

317

https://nds.wikipedia.org/wiki/Werser

Werser

De Werser () is en Stroom in Noorddüütschland. „Wo Werra un Fulda kaamt tosamen, mööt se büten ehren Namen un weert van dar af Werser nöömt, bit se in de Noordsee ströömt.“ De Werra kummt ut den Thüringer Wald un de Fulda ut de Rhöön. Van Hannobersch-Münnen af an, wo de beiden tosamenfleet, is de Werser 450 km lang. Se flütt van Hannobersch-Münnen toeerst na Noorden un denn in westen Richtung dör dat Werserbargland. De wichtigsten Städer an den Stroom sünd Höxter, Holtsminne, Hameln un Rinteln. Na den Dörbrook dör de Porta Westfalica dicht bi Minden ströömt de Werser dör dat Deepland vörbi an Nienborg und de Haaien in noorn Richtung na de Münnen van de Aller to un denn na Noordwesten dör Bremen. In de brede Unnerwerser is tweemaal an’n Dag de Tiede to marken. Dat Water loppt sess Stunnen lang up un darna sess Stunnen wedder af. In de Tiet twüschen uplopen un aflopen Water, sett sik veel Schlick un Sand af, so dat dat Fahrwater stännig utbaggert weern mutt, dat de Scheep bit na Bremen kamen köönt. Fröher weer de Unnerwerser stark versandt un överall behinnern grote Sandplaten de Schippfahrt. Ut dissen Grund grünn Börgermester Johann Smidt 1827 an de Wersermünne de Stadt Bremerhoben. In de Tiet van 1887 bit 1894 kreeg de Waterbomester Ludwig Franzius den Updrag, de Unnerwerser so to korrigeern, dat de Sandbänk to’n groten Deel verswunnen, dat Fahrwater so verleggt weern kunn un bit to teihn Meter deep weer. Na de Werserkorrektschoon kunnen ok wedder grötere Scheep bit na Bremen fahren. Wichtige Havens an de Unnerwerser sünd Noornham, Braak un Elsfleth. Bi Elsfleth münnt de Hunte in de Werser. Dör de Hunte un den Küstenkanaal is de Werser mit dat Ruhrrebeet verbunnen. Stroom Düütschland

319

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wittrussland

Wittrussland

Wittrussland (ok Belarus) is en Republiek, de in’n Oosten vun Europa liggt. Navers sünd Polen, Litauen, Lettland, Russland un de Ukraine. De Hööftstadt is Minsk. In dat Land leevt bi 9.489.000 Inwahners (Okt. 2009). Spraken Amtsspraak is Wittruss’sch, in lütte Delen ok Russ’sch, Poolsch un Ukrainsch. Geographie De gröttste Fluss is de Dnepr. Wiete Delen liedt ünner de Reakterkatastrooph vun Tschernobyl in de Ukraine. Staat Diktatur Städer Minsk Gomel Wizebsk Land

320

https://nds.wikipedia.org/wiki/Water

Water

Water (dat, n., pl. Waters) is een chemischen Stoff ut Waterstoff un Suerstoff. De Formel is H2O. Dat bedüüd, dat twee Atoms Waterstoff mit een Atom Suerstoff tohoopknütt sünd. Fastet Water (friesen Water) warrt Ies naamt. Gasförmig Water heet Waterdamp. Water friest bi 0 °C un kaakt bi 100 °C. Water is de Grunnlaag för dat Leven. De Minsch, to’n Bispill, hett över 65 Perzent Water in sik. Twee von dree Delen vun de Eer sünd mit Water bedeckt. Besünners in de Ozeanen un in de See hebbt wi Soltwater. De Soltgehalt liggt normol bi 3,5 Perzent Solt, in de Oostsee un anner sötere Seen liggt he dorünner. In de Strööm un Meeren hebbt wi Söötwater. Gifft obers ok Soltmeeren (Soltseen), to’n Bispill de Schotts in Algerien un Tunesien un dat Dode Meer. Water is ok en Grunnlaag för den Verkehr. Strööm, Seen un Meeren hebbt Waterstraten för den Schippsverkehr. Dat Water in’t Meer is ok dör de Sünn un den Maand jümmers in Bewegen. Dat Water stiegt wat över 6 Stünnen un denn fallt dat wedder. Dat warrt de Tied naamt. Dorvun gifft dat dat Watt un de Prielen. Chemie Water kann sik in ene Reakschoon, bi de Warms free warrt, ut Waterstoff un Suerstoff billen: 2 H2 + O2 ⇒ 2 H2O Waterstoff un Suerstoff trennen geiht to’n Bispill dör Elektrolys. Dorbi warrt wedder Energie opwennt, de beiden Stoffen utenannertokriegen. 2 H2O ⇒ 2 H2 + O2 Chemisch Verbinnen !

322

https://nds.wikipedia.org/wiki/Warschau

Warschau

Warschau (poolsch Warszawa) is de Hööftstadt vun Polen un een vun de politische un weertschopliche Zentren vun Middeleuropa. Warschau liggt an de Wießel in de Woiwodschop (Provinz) Masowien un hett 1,7 (2013) Millionen Inwahners (mit Agglomeratschoon bi 2,9 Millionen). Historie 1241 warrt Warschau dat eerste Maal erwähnt. Vun 1596 an weer dat Hööftstadt vun dat Königriek Polen-Litauen, för dat dat zentraler legen weer as Krakau, wat bet dorhen Hööftstadt wesen is. In'n dörtigjohrigen Orlog wörr Warschau vun de Sweden platt maakt. Na de twete Updeelung vun Polen weer Warschau vun Preußen besett. In de napoleonische Tiet is Warschau Seet vun en Hertogdom mit de sülm Naam wesen, bevör dat 1815 Hööftstadt vun'n russ'schen Satellitenstaat Kongresspolen wörr. In'n Eersten Weltorlog Besetzung dör düütsche Truppen, siet 1918 Hööftstadt vun dat wedder unafhängige Polen. Achter de Regeren vun Präsident Pilsudski sünd 1939 wedder düütsche Truppen inmorscheert (Tweet Weltorlog). In düsse Tiet sünd mindst 300.000 jüüdsche Börgers vun Warschau deporteert un ermordt worrn. 1943 un 1944 hebbt de Inwahners revolteert (dormang en Revolt vun de jüüdschen Börgers in'n Ghetto). In'n Verloop vun de tweete Revolt 1944, as sowjetsche Truppen op't annere Wießelöver tosehn hebbt, ahn intogriepen, wörr de Ole Stadt vun Warschau zerstört. Achter den Tweten Weltorlog is de ole Stadt vun 1946 an in en as historisch beacht Meesterstück wedder opbaut worrn (Weltkulturarv vun de UNESCO). Attrakschonen Kathedrale St. Johann, Slott (1680-92), Sigismundssüül (1643/44, Landmark vun de Stadt), verschillige Paläste (Gninski-Palast, Lazienkipalast mit -park, Belvederepalast, Wilanowpalast). En anner dominant Bo in't Zentrum is dat vun de Sowjets opbaute „Kulturzentrum“ in'n Zuckerbäckerbaustil. Administrative Indeelung Warszawa-Centrum Warszawa-Białołęka Warszawa-Targówek Warszawa-Rembertów Warszawa-Wawer Warszawa-Wilanów Warszawa-Ursynów Warszawa-Włochy Warszawa-Ursus Warszawa-Bemowo Warszawa-Bielany Warszawa-Wesoła Warszawa-Praga Weblenken Polen Hööftstadt Stadt Oort

323

https://nds.wikipedia.org/wiki/Waterstoff

Waterstoff

De Waterstoff is dat lichteste Element in de Chemie un warrt mit dat Atomteken H (vun dat latiensch Hydrogenium – Watermaker) afkört. In dat Periodensystem steiht de Waterstoff ganz baven links an de eersten Steed. Waterstoff is dat Element, dat in dat Universum an fakensten vörkummt, man in de Eerdkrust is dorvun nix to finnen. Tomeist hett Waterstoff blots een Proton in’n Atomkarn. Denn warrt dat ok as Protium betekend. Man dat gifft ok noch annere Isotopen. Ünner Normalbedingen, de normalerwies op de Eer herrschen doot, kummt Waterstoff nich atomar för, man blots as dimerisierte Form as H2-Molekülen, wat denn en Gas ahn röök un Klöör is. An sik tellt Waterstoff to de cheemsch Serie vun de Nichtmetallen. Üm Waterstoff to kondenseeren, mutt dat bannig koolt maakt warrn. Fasten Waterstoff hett denn aver doch mehr de Egenschoppen vun de Metallen. Ordnungstall: 1 Masse: 1,00794 Kümmt elementar vör as Moleküle mit de Formel H2. Dat is dat lichteste Gas. Dorüm harrn se de Zeppelinen un Ballons dormit vull mookt. Egenschoppen vun den elementaren Waterstoff: Smöltpunkt: 14,01 K (bi Normaldruck) Kaakpunkt: 20,28 K (bi Normaldruck) Dicht: 0,0899 kg/m³ Waterstoff reageert mit Suerstoff to Water, wat dat Oxid vun den Waterstoff is: Chemisch Element

324

https://nds.wikipedia.org/wiki/Westr%C3%B6%C3%B6msch%20Riek

Weströömsch Riek

Dat Weströmsche Riek weer de westliche Deel vun dat römsche Riek. Anno 395 weer de römsche Kaiser Theodosius I. doodbleewen. Sien Söhn Arcadius un Honorius kreegen nu jedereen een Deel vun dat Riek. Honorius kreeg den Westen mit de Hoofdstadt Rom. To dat Weströmsche Riek höörten to: Italien, Afrika, Spanien un Portugal, Gallien, Germanien (de Deel, den de Römers noch besett harrn) un Britannien. Historie 395 Dat Römsche Riek ward opdeelt. Kaiser Flavius Honorius kümmt op den Thron vun dat Weströmsche Riek. De Hunnen kümmt na Thrakien un Asien. 402 Ravenna ward Hoofdstadt. De Hunnen verdriewt de Burgunder un Wandalen vun de Wießel un de Oder. 407 Jümmer mehr Sassen kümmt na Britannien. De Römschen Börger in Britannien gefallt dat nich, dat se so wenig Soldaten dor hebbt un se mookt Flavius Claudius Constantinus III. to'n Kaiser. He kümmt obers nich na Rom, dor blifft Honorius Kaiser. Burgunder un Alemannen köömt na Germanien. 410 De Westgoten ünner Alarich treckt in Rom in. Alarich ward in den Busento begraven. De Westgoten treckt denn ünner Athaulf na Gallien un ward denn "foederati", wat so vel heet as Verbünnete vun Rom. 421 Flavius Constantius ward Kaiser Constantius III. blangen Honorius. Constantius leewt obers blots noch bit September. 423 Honorius dood. Galla Placidia ward Kaisersch för ehrn Söhn Valentinian. Johannes griept ook na den Kaiserthron. 425 Johannes dood. Valentinian ward Kaiser. Gallia Placidia hett dat Seggen. 427 De Hunnen ward ut Pannonien, wat hüüt Ungarn is, verdreewen. 429 De Vandalen sett vun Andalusien in Spanien na Afrika över. 434 De römsche Generol Aetius övergifft Pannonien an de Hunnen. De Franken holt sick Köln un Trier. 437 Aetius treckt mit Hülp vun de Hunnen tegen de Westgoten un Burgunders. 439 De Vandalen holt sick ünner ehrn Keunig Geiserik Karthago un mookt dat to ehr Hoofdstadt. 442 De römschen Soldaten warrn ut Britannien aftrocken. Britannien ward nu angelsassisch. 450 Galla Placidia doodbleewen in Ravenna. 451 Aetius mookt tosomen mit de Westgoten de Slacht tegen de Hunnen op de Katalaunischen Felder. 452 De Hunnen ünner Attila erovert Aquilea. 453 Hunnenkeunig Attila doodbleewen. Nu is to Enn mit dat Hunnenriek. 454 Valentinian stickt sien Generol Aetius neder vun wegen dat he glöövt, dat de Kaiser warrn will. De Sassen kümmt na den Norden vun Gallien. De Franken mookt ehr Riek in Gallien grötter. 455 Valentinian ward vun Optila, een vun de Soldaten vun Aetius nedersteken. Petronius Maximus ward Kaiser. De Vandalen treckt dör Rom un holt sick allens, wat nich fastbunnen is. Dorvun kümmt hüüt noch de Utdruck "Huusen as de Vandalens". Petronius neiht ut un dat bringt denn de Römers so in Rage, dat se em afmurkst. 456 De Westgoten in Gallien seggt, dat Avitus Kaiser warn schall un he ward dat. 457 Avitus ward vun den germanschen Generol Ricimer fungen, afsett un to'n Bischop mokt.Majorian ward Kaiser. 458 Majorian kreegt de Visigoten in Arelate, Gallien. 461 Generol Ricimer sett Majorian af un murkst em af. Ricimer mookt denn Severus III. to sien Poppenkaiser. 467 Ricimer mookt Anthemius to sien Poppenkaiser. 472 Ricimer mookt Olybrius to sien Poppenkaiser. 473 Gundobad, de Neffe vun Ricimer, mookt Glycerius to sien Poppenkaiser. 474 De ooströmsche Kaiser Leo schicht Julius Nepos na Rom, dat he Kaiser warrn schall un dat kümmt ook so. 475 De Generol Orestes mookt sien Söhn Romulus Augustulus to'n Kaiser. 476 De böverste Generol Odoaker (ook Odovacer schreewen) sett Romulus af. Nu is to Enn mit dat Riek. Dat Weströmsche Riek harr na den Dood vun Theodosius een Nedergang to beleewen. Dat keem besünners vun de verscheeden Germanen, de dor langs trocken un sick Deele vun dat Riek ünnern Naagel reeten. Een groote Roll harrn ook de Hunnen. De keemen vun Osten un driewen all de Germanens vör sick her. Un kemen bit na Gallien. Dat Militär keem - as de Roll vun Ricimer wiest - gau in de Hann vun germansche Generols. Un dat Militär harr bannig veel Geld köst. Dor harrn de Kaisers de Stüürn jümmers wedder na baben sett. Un vun wegen dat de Germanens sick jümmers wedder Saaken un Lü muust harrn, harrn de römschen Börger nix mehr to'n betalen. Weströömsch Riek

326

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wladiwostok

Wladiwostok

Wladiwostok is en russ’sche Grootstadt. Hier liggt de gröttste Haven vun Russland an’n Pazifik un dat is ok de Endstatschoon vun de Transsibirische Iesenbahn, de vun Moskau kummt. Wladiwostok liggt nah an de Grenz to Noordkorea un China un hett 586.829 Inwahners (Stand 1. Januar 2005). Oort Russland Oort mit Seehaven

327

https://nds.wikipedia.org/wiki/Waterkant

Waterkant

De Waterkant (Woderkant), dat is so een half poetischen Utdruck för de Küst. Dor wo de See an't Lann stött. Wat heurt to de Waterkant? (West-)Freesland Grunneng Oostfreesland Butjadingen Bremen un de annern Rebeeten an de Ünnerweser Cuxhoben un Hadeln Stood un Rebeet Hamborg un Rebeet Dithmarschen Noordfreesland (mit Eiderstedt) Däänmark Angeln Schwansen Dänischer Wohld de östlich Deel vun Holsteen Mekelnborg Vörpommern un so wieder de Ostsee lang. Geografie

328

https://nds.wikipedia.org/wiki/Washington

Washington

Washington betekent Washington, en Deelstaat vun de USA an den Pazifik, Washington D.C., de Hööftstadt vun de USA. Washington is de Familiennaam von George Washington (1732–1799), US-amerikaanschen Präsident.

329

https://nds.wikipedia.org/wiki/Weertschop

Weertschop

Weertschop is en tosaamfaten Woort för allens wat mit Produkschoon un Hannel un Deenst to doon hett. Dat sünd Verkoop, Inkoop, Export, Import. De Weertschop is dorop ut, dat, wat de Minschen hebben wullt, to maken un praat to stellen. Sektoren Na de Oort ünnerscheedt wi: den Primärsektor, wo allens dor to höört, wat direktemang produzeert warrt. Dat sünd besünners de Bueree de Bargbau den Sekundärsektor, wo ut de Saken ut den Primärsektor anner Saken vun maakt warrt, besünners Handwark Industrie den Tertiärsektor, wo dat dorum geiht, de Lüüd mit Saken un Deensten to versörgen, to 'n Bispeel Hannel Geldweertschop, as Banken, Spoorkassen, Börs Deenstmaker, as de Tourismus, Hoorsneder un allens wat mit Informatschoon to doon hett, as Daagbläder, Tietschriften un Böker, Radio, Kiekschapp-Programm, Telefon, Weekwoor un Internet. Historie De Historie vun de Weertschop fangt al in de Steentiet an, as Minschen sik op bestimmte Saken spezialiseert harrn. Dat eerste Handwark is de Füersteenklopper ween, de fein Warktüüch un Wapen ut Füersteen kloppt harr. Dat kunn jo nich jeden. Un ok bi de Jagd geev dat welk, de dat beter kunnen. Un denn güng dat Hanneln los. De Füersteenklopper geev de Jagers Speere un kreeg dorför Fleesch un Leder. Füersteen geev dat nich överall. Un dor kemen welk op de Idee, as fohrende Höker dör de Welt to reisen un Steen to hanneln. Dat weer al in de Iestiet so wiet. Na de Iestied güng dat mit de Bueree un dat Veehtrecken los. Un de Hannel güng wieder, besünners as de Minschen Scheep boot harrn. In de Bronzetiet weer de Hannel al över See, dat dat Kopper un Tinn ok to de Lüüd keem. As de Minschen Städer un Rieken optoboen, neem dat Handwark Opschwung. In Manufakturen füng dat denn an, dat se ok gröttere Mengen produzeren deen. Geld keem denn wat üm 1000 v. Chr. op. Un dat Geld utleihn. Aver mit richtige Banken güng dat denn eerst üm 1500 n. Chr. los. Un denn neem de Bargbau in dat 17. Johrhunnert Opschwung un later in dat 18. Johrhunnert güng dat mit de Industrie los. Denn kunn veel billiger un mehr produzeert warrn. Kiek ook bi: Börs Aktie Hannel Geld !

330

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wiehnacht

Wiehnacht

Wiehnacht (ok Wiehnachten oder Christfest) is dat Fest vun Jesus Christus siene Geboort. Na den christlichen Gloven heet dat, dat an düssen Dag Gott en Minsch wurrn is. De wichtigste Dag vun dat Fest is de 25. Dezember, man de Fieree geiht al den Avend vörher los. Wenn an den „Hilligavend“ (ok „Hillige Nacht“ oder „Christnacht“ nömmt) an'n 24. Dezember de Sünn ünnergeiht, denn is dat so wiet. In allerhand Staten is Wiehnachten en gesetzlichen Fierdag, faken fangt dor ok die Wiehnachtsferien an. In Düütschland, Öösterriek un Delen vun de Swiez warrt an'n 26. Dezember ok noch de Tweete Wiehnachtsdag fiert. Allgemeen Wiehnachten is tohopen mit Paaschen un Pingsten en vun de dree christlichen Hööftfesten (kathoolsch: Hoochfesten) in dat Karkenjohr. Düt Karkenjohr geiht mit de Adventstiet los. De Wiehnachtstiet fangt den na Sünnünnergang an'n Hilligen Avend mit de Christvesper (evangeelsch) oder mit de Christmette (kathoolsch) an. Se geiht toenne an den lesten Sönndag na Epiphanis, dat is de Dag vun de Hillige Dree Königen an'n 6. Januar. Wannehr düsse leste Sönndag na Epiphanias liggt, dat is vun Johr to Johr ünnerscheedlich. Dat hangt dor mit tosamen, wie dat Oosterfest in't Johr liggt. Oostern warrt ja na'n Maand utrekent un liggt jedet Johr anners. As Fierdag vun de Kark finnt sik de 25. Dezember to'n eersten Mol in Rom in dat Johr 336. Worüm dat just an düssen Dag fiert warrt, kann een nich genau seggen. De Dag liggt dicht bi den Dag vun de Wintersünnwenn. Dor warrt Jesus siene Geboort verbunnen mit dat Torüchkamen vun dat Licht in de düstern Wintermaanden. Bavenhen is dor in de Antike nu de röömsche Fierdag för den Gott Sol Invictus mit aflööst wurrn. Faken is ok seggt wurrn (besunners in de Tiet vun den Natschonalsozialismus), de Wiehnachtsdag harr wat mit dat germaansche Julfest to doon. Man vun düt Fest is eerst veel later wat to hören. Hüdigendags fiert Christen un Nichchristen Wiehnachten tomeist as en Fest för de ganze Familie. Dor schenkt de Lüde sik wat. So is dat in evangeelsche Länner al vun dat 16. Johrhunnert af an Bruuk. Bi de Kathoolschen hefft de Kinner fröher jem ehr Geschenken an'n Sünnerklaasdag kregen. Jummers wedder is to de Fieree wat Nees hentokamen. Vun dat 11. Johrhunnert af an geev dat Krüffspelen, Wiehnachtsbööm kemen dor in't 16. Johrhunnert to un de Wiehnachtsmann is dor denn noch in't 20. Johrhunnert tokamen. De Wiehnachtsmann hett den Sünnerklaas un dat Christkind in verscheden Gegenden mit de Tiet an de Siet schaven, oder is dor ok mit tohopenmuddelt wurrn. Wo dat Woort vun herkümmt To'n eersten Mol is dat Woort Wiehnachten in dat Johr 1170 to lesen: „diu gnâde diu anegengete sih an dirre naht: von diu heizet si diu wîhe naht.“ („De Gnaad keem to us düsse Nacht: Dorüm heet se nu Wiehnacht.“) Al fröh is seggt wurrn, dat düsse Naam woll al ut vörchristlich Tieden stammen dö: „das dieser heydnisch nam [Ostern] und standt nicht von Petro, sonder von den heyden in das christenthumb ist kommen, wie auch die fasznacht, weinnacht etc.“ De eerste Deel vun dat Woort Wieh, ooldsassisch wîh, bedutt hillig. Dat gifft ok Spraakforschers, de seggt, dat harr mit *wich-a-z to doon, wat dat Partizip passiv vun de Wuddel wîq (wieken) is: Dat düüd denn up en Oppertier hen, wat vun de Heerd afsunnert weer un scholl ok wat mit dat latiensche Woort victima to doon hebben. Martin Luther hett bi Wiehnachten an wegen dacht (hoochdüütsch: wiegen) un hett dor denn dat Woort Wygenachten vun maakt, „vunwegen dat wi dat Kindeken weegt“. Man ok de twete Hälft vun dat Woort „Wieh-nachten“ is gediegen un wiest, dat dat Woort al bannig oolt is. Tacitus hett in siene Germania in dat 11. Kapitel över de Germanen schreven: nec dierum numerum, ut nos, sed noctium computant (Se tellt nich de Dage, as wi dat doot, man de Nachten). De Historie vun dat Wiehnachtsfest In dat Nee Testament warrt nich vertellt, wannehr Jesus boren is. De eersten Christen hefft dor ok nix vun afwüßt. Man al in dat 2. Johrhunnert warrt dor denn doch na fraagt. Verscheden Gelehrten hefft sik dor den mit ut'neensett. Dor speel de Dag- un Nachtgliekheit in't Vörjohr an'n 25. März en besunnere Rull. De Gelehrten glöven dormols, dat weer woll de eerste Dag vun de Schöpfung ween un ok de Dag, an den Christus storven weer. Vör dat Johr 221 schrifft Julius Africanus, Jesus weer an'n 25. März an't Krüüz slahn wurrn un he weer ok just an düssen Dag tüügt wurrn. Wenn een denn akraat 9 Maanden torekent, denn so möss Jesus ja woll an'n 25. Dezember up'e Welt kamen ween. In Ägypten hett Clemens vun Alexandria  an den Anfang vun dat 3. Johrhunnert ganz anners dor över dacht. He meen, Jesus weer woll in de Tiet vun Paaschen na Pingsten boren. In de öllsten christlichen Klenner, de dat gifft, warrt angeven, dat Christus an densülbigen Dag boren un storven is. Dat weer de 14. Nisan vun den jöödschen Klenner. So steiht dat ünner annern in den Oosterkanon vun Hippolyt vun Rom, De pascha computus, to lesen. Düsse kanon is ut dat Johr 222. Hippolyt weet also noch nix vun Jesus siene Geboort an'n 25. Dezember. In de Karken vun dat Morgenland in Palästina geev dat de Wiehnachtslesungen ut de Bibel in de drüdde Week na Paaschen, bi de Armeniers weern se up'n 5./6. Januar fastsett un bi de Georgiers up'n 25./26. Dezember. Dat geev also ene Tiet, dor is Wiehnachten in Palästina midden in'n Maimaand fiert wurrn. Dat gifft ok en Bericht vun de Nonn Egeria ut düsse Tieden. Dor schrifft se vun en besunnern Goddesdeenst in de Nacht in de Kark vun Jesus siene Geboort to Bethlehem. Un in dat Museum vun Konstantinopel is en Doos to sehn, dor is en Reliquie in (Enkolpion) un dor is en Krüff up to sehn un de Text, de dor bi steiht, de wiest up den 25. Mai hen. Un en Afschrift vun en ole Liturgie in Palästina hett de Wiehnachtsliturgie ünner den 16. bit 28. Mai stahn (Kluge). To'n eersten Mol warrt utdrücklich vun Wiehnachten up'n 25. Dezember schreven bi Furius Dionysius Filocalus in sien Chronograph vun 354. De grippt up Borns ut Rom torüch, de ut dat Johr 336 stammen doot. Dor steiht in en List mit de Naams vun de röömschen Konsuln to lesen: „Christus is in de Tiet, as C. Augustus un L. Aemilianus Paulus Konsuln weern, an'n 25. Dezember boren wurrn. Dat weer en Freedag, de 15. Dag vun dat Maandöller.“ Dat warrt avers hüdigendags dor över streden, ob düsse röömsche Born ok echt is, oder bloß namaakt. Jedenfalls is de Text so to verstahn, dat an'n 25. Dezember in Rom Wiehnachten ok as Fierdag fiert wurrn is. Wie lange dat al vör düsse Tiet in Rom so holen wurrn is, kann een hüdigendags avers nich akraat seggen. To de Wiehnacht heurt dat Evangelium na Lukas, wat dat meist kennte is. Obers ok Matthäus snackt in sien Evangelium vun de Geburt Christi. In’t 16. Johrhunnert keem denn de Bruuk mit den Dannenboom op. Toeerst in Straßburg. Borns Websteden http://private.addcom.de/plattgaarn/lukas2.htm Dat Evangelium na Lukas to de Wiehnacht Christendom Karkenjohr Fierdag

331

https://nds.wikipedia.org/wiki/Republiek%20Zypern

Republiek Zypern

Zypern is en Republiek un en Insel in de Middellannsche See, de geografisch to Asien, kulturell to Europa höört. Dat Land is - na en Orlog - updeelt in en Deel mit Grieksch un in en Deel mit Törksch Inwohners. De Hööftstadt is Nikosia. Spraken Amtsspraken sünd Greeksch un Törksch. Geographie Staat De Verfaten is demokraatsch. De UNO versökt, beede Delen vun dat Land wedder tosamen to bringen. Städer Nikosia Larnaka Limassol Land Asien

333

https://nds.wikipedia.org/wiki/Zoologie

Zoologie

De Zoologie is de Deel vun de Biologie, de sik mit Deerter befaat. De Zoologie ward indeelt in Allgemeen Zoologie Speziell Zoologie mit de Systematik vun dat Deerriek Anwennte Zoologie, wat besünners um de Beester in de Landweertschap geiht. Morphologie Anatomie Physiologie Ethologie, dat is, woans de Beester sick verholln doot. Genetik, dat is vun dat Arvgood un de Tucht. !

334

https://nds.wikipedia.org/wiki/%C3%96%C3%B6sterriek

Öösterriek

Öösterriek oder ok Ööstriek is en Republiek, de in ’n Zentrum vun Europa liggt. Navers sünd de Swiez, Liechtensteen, Düütschland, Tschechien, de Slowakei, Ungarn, Slowenien un Italien. De Hööftstadt is Wien. Spraken Amtsspraak in alle Länner vun Öösterriek is Hoochdüütsch, in ’n Süüdoosten warrt ok Kroaatsch, Sloweensch un Ungaarsch as Amtsspraak köört. Geografie De gröttste Stroom is de Donau, de gröttste Barg de Großglockner in de Alpen. Staat De Verfaten is demokraatsch. Städer Wien Graz Linz Soltborg Innsbruck Weblenken Land Öösterriek

335

https://nds.wikipedia.org/wiki/875

875

Wat passeert is Gunnbjörn, Wikinger ut Iesland kriggt as eerste Europäer Gröönland to seehn. Baren Sturben 0875 9. Johrhunnert

336

https://nds.wikipedia.org/wiki/%C3%96kelnaam

Ökelnaam

Een Ökelnaam is 'n Naam, den een nich up döfft woorn is. Op Ingelsch heet dat nickname, op hoochdüütsch Spitzname. Ökelnaams vun anner Lüde Dat kümmt af un an vör, dat wen sien Ökelnaam beter bekennt is as sien echten Naam. To'n Bispill "Hummel". De Waterdräger ut Hamborg weer op Johann Wilhelm Benz döfft. Man vör em weer een Georg Daniel Christian Hummel Waterdräger. Dor harrn besünners de Kinners ook to Benz "Hummel" seggt un em "Hummel, Hummel!" achteranropen. Benz harr denn jümmers "Mors, Mors!" seggt vun wegen dat se sik an'n Mors kleien schullen. Un hüüt noch snackt jedereen vun "Hummel", man blots 'n paar Minschen doot weten, dat he Benz heten dee. Ökelnaams to'n Ut'nanner Hollen In de Dörper Oorssen un Habenhusen bi Bremen gifft dat een ganzen Barg Lüe, de mit Nohnaamen "Stehmeier" heten doot. Kannst reinweg dör´nanner kaamen. Wenn daar nu ook noch de sülbige Vöörnaamen bi is, kannst de gar nich mehr ut´neen hollen. So gifft dat dree Ewald Stehmeiers. Ut düssen Grund weert Ökelnaams bruukt. Vundage warrt jümmers noch vertellt, dat en Ehpaar mit Naam Stehmeier mol de Ökelnaams "Jan Cognac" un "Anna Likör" harr. Ökelnaams in de Musik-Szene Bi de Musikers, de Hip-Hop- un Rap-Musik maken doot, sünd Ökelnaams ganz begäng. So is Jan Philipp Eißfeldt veel bekannter as „Jan Delay“, man ok as „Eizi Eiz“ un as „Boba Ffett“. De bekannte düütsche Rapper Samy Deluxe heet anunforsik Samuel Sorge. Bekannt is he man bloß ünner sien Ökelnaams, as Samy Deluxe, WickedaMC un SamSemilia. Sellschop Namenkunn

337

https://nds.wikipedia.org/wiki/1998

1998

(MCMXCVIII): 3. Juni: In Eschede (Neddersassen) hett dat en böös Malesch geven as en ICE vun de düütschen Bahn in ene Brüch kracht is. 101 Minschen keemen dorbi to Dood. 27. Oktober: Gerhard Schröder wurrd Bunnskanzler vun Düütschland. 3. November: Dr. Harald Ringstorff wurrd as Baas vun en Root-rode Koalitschoon Ministerpräsident vun Mekelnborg-Vörpommern Dezember: De Europääsch Charta vun de Regionaal- un Minnerheetenspraken wurrd güllig. Kultur, Wetenschoppen un Kunst José Saramago kriggt den Nobelpries for Literatur Boren 28. Februar: Teun Koopmeiners, nedderlannsch Footballnatschonalspeler 6. Oktober: Christopher Repka, slowaaksch Schachgrootmeester Storven 1. Januar: Helen Wills Moody, US-amerikaansch Tennisspelerin (* 1905) 17. Februar: Ernst Jünger, düütsch Schriever (* 1895) 27. Februar: George Herbert Hitchings, US-amerikaansch Biochemiker un Nobelpriesdräger (* 1905) 27. Februar: J.T. Walsh, US-amerikaanschen Schauspeler (* 1943) 6. März: Pierre Villette, franzöösch Komponist (* 1926) 3. April: Charles Lang, US-amerikaansch Kameramann (* 1902) 6. April: Tammy Wynette, US-amerikaansch Country-Singerin 6. Mai: Erich Mende, düütsch Jurist un Politiker (* 1916) 7. Mai: Allan McLeod Cormack, süüdafrikaansch-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger 10. Mai: Walter Rodekamp, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1941) 25. Mai: Todd Witsken, US-amerikaansch Tennisspeler (* 1963) 25. Juni: Hans Friedrich, düütsch Politiker un Bundsdagsafordneter (* 1917) 20. Juli: Chantal Hagel, düütsch Footballnatschonalspelerin 25. Juli: Tal Farlow, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1921) 29. Juli: Jorge Pacheco Areco, uruguayisch Politiker un Präsident (* 1920) 12. August: Gilles Terral, franzöösch Lepidopteroloog (* 1943) 14. August: Hans-Joachim Kulenkampff, düütsch Moderator un Schauspeler (* 1921) 18. August: Jürgen Pooch, düütsch un plattdüütsch Volksschauspeler, Spreker un Schriever (* 1943) 22. August: Jimmy Skidmore, engelsch Jazzmusiker (* 1916) 26. August: Frederick Reines, US-amerikaansch Physiker un Nobelpriesdräger (* 1918) 6. September: Akira Kurosawa, japaansch Filmspeelbaas (* 1910) 9. September: Louise Viereck, plattdüütsch Schrieverin (* 1902) 20. Oktober: Gerhard Jahn, düütsch Politiker un Bundsminister (* 1927) 20. November: Galina Starowojtowa, russisch Parlamentarierin (* 1946) 18. Dezember: Lew Stepanowitsch Djomin, sowjeetsch Kosmonaut (* 1926) 22. Dezember: Hermann Creutzenberg, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1923) Nobelpriesen Nobelpries för Physik: Robert Betts Laughlin, Horst Ludwig Störmer un Daniel Chee Tsui Nobelpries för Chemie: Walter Kohn un John Anthony Pople Nobelpries för Physiologie oder Medizin: Robert Francis Furchgott, Louis José Ignarro un Ferid Murad Nobelpries för Literatur: José Saramago Fredensnobelpries: John Hume un David Trimble Wertschapswetenschapen: Amartya Sen Johr 98

338

https://nds.wikipedia.org/wiki/1492

1492

Wat passeert is 3. August: Christoph Kolumbus seilt na Westen, för dat he na Indien will. 12. Oktober: Christoph Kolumbus geiht in San Salvador, wat to Amerika höört, an Land. 28. Oktober: Kolumbus deckt Kuba för de Europäers up Edikt vun Alhambra: Jöden (Sephardim) un Muslimen weert ut Spanien verdreven. Boren Storven 25. Juli: Innozenz VIII., Paapst (* 1432) Johr

339

https://nds.wikipedia.org/wiki/718

718

Wat passeert is De Franksche Huusmeier Korl Martell treckt tegen de Sassen, vun wegen dat de Sassen de Neustriers holpen harrn De Bulgaren ünner jem ehren Khan Tervel winnt gegen een araabsch Herr vör de Doren vun Konstantinopel. Dor kaamt 20.000 bit 50.000 Suldaten ut de Arabers ehr Elite bi üm. Alltohopen schöllt bit to 500.000 Arabers bi de Angreep up de Hööftstadt vun Byzanz ümkamen ween. 3.Juni: Afsluut Sünnendüüsternis öber de iberisch Halfinsel, Tunesien un Ägypten 15. August: Nah just een Jahr geevt de Arabers jem ehren Versöök up, Konstantinopel intonehmen. Vun nu af an versöchen de Arabers nich mehr, öber den Balkan nah Europa in to trecken Just so, as dat bi de Westgoten begäng weer, warrt Pelayo to'n Baas vun Asturien in den Noordwesten vun de iberisch Halfinsel maakt. He röppt up to'n Wedderstand gegen de muslimschen Angriepers. Mit em fangt de Reconquista an. De austraasche Huusmeier Karl Martell kriggt bi Soissons Neustrien ünner Eudo vun Aquitanien warrt vun Chilperik II. upfoddert, em in den Striet gegen Karl Martell to hölpen. Man he gifft em in de Hannen vun Karl Martell öber. Dor kriggt he as Arvdeel Aquitanien för un warrt to'n Hartog maakt Tvirem folgt as Khan vun dat Riek vun Bulgarien Tervel up Wilfrid II. folgt John vun Beverley as Bischop vun York up. De vörmalig Bischop treckt sik torüch un geiht in't Klooster. Wilfrid versöcht, toeerst vergeevs, to'n Arzbischop maakt to weern Osric warrt König vun Northumbria un folgt Coenred up Boren Kōken, 46. un 48. Kaisersche vun Japan († 770) Ōtomo na Yakamochi, japaansche Dichter ut de Nara-Tiet († 785) Storven 27. März: Rupert vun Soltborg, eerste Bischop vun Soltborg 30. Juni: Erentrudis vun Soltborg, Benediktinersche, Hillige Coenred, König vun Northumbria Tervel, Khan vun de Bulgaren 0718 0718

340

https://nds.wikipedia.org/wiki/773

773

Wat passeert is De Sassen hoolt sik de Eresborg trüch, de de Franken ünner Karl den Groten muust harrn. Afordenten vun de Paapst kammt an Karl den Groten sien Hoff un bidd, he müch den Paapst gegen de Langobarden helpen Boren Storven 0773

341

https://nds.wikipedia.org/wiki/772

772

Wat passeert is 1. Februar: Hadrian I. wurrd Paapst. Kaiser Karl de Grote fangt sien Krieg mit de Sassen an. He maakt de Eresborg (Stadtbjerge bi Patterbuorn) platt un demoleert de Irminsul, wat een sassischet Hilligdoom weer. um 772 rüm: Willehad geiht in de Footstappen vun Bonifatius un fangt an mit sien Mission bi de Fresen. Boren Storven 24. Januar: Stephan III. (Paapst), Paapst 0772 8. Johrhunnert

342

https://nds.wikipedia.org/wiki/743

743

Wat passeert is De Franksche Husmeier Karlmann grippt de Sassen an, vun wegen dat se Hertog Odilo vun Bayern hülpen harrn. Liutprand, de Langobarden ehr König, slutt Freden mit den Paavst un begifft sik de Erovern vun Rom. Boren Sturben 0743 8. Johrhunnert

343

https://nds.wikipedia.org/wiki/776

776

Wat passeert is Kaiser Karl de Grote treckt na Italien. De Sassen hoolt sik de Eresborg un de Sigisborg trüch, de Karl muust harr. Boren Storven 0776 8. Johrhunnert

344

https://nds.wikipedia.org/wiki/1076

1076

Wat passeert is Adam vun Bremen schrifft sien Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum (Historie vun dat Erzbisdom Hamborg), wo he veel vun de Sassen vertellt un vun de annern Völkers in’n Noorden. He is de eerste op den Kontinent, de wat vun Winland opschrifft, wat hüüt Amerika is. Johr

345

https://nds.wikipedia.org/wiki/476

476

Dat Johr 476 na Christus De germansche Soldatenbaas Odoaker sett den Römschen Kaiser Romulus Augustulus af. Dat weer dat Enn vun dat weströmsche Riek. Nu fangt dat Medeloller an. 0476

346

https://nds.wikipedia.org/wiki/395

395

Dat Johr 395 na Christus De römsche Kaiser Theodosius I. is doodbleewen. Dat Röömsche Riek ward opdeelt in dat Weströömsch Riek un in dat ooströömsch Riek. 0395 4. Johrhunnert

347

https://nds.wikipedia.org/wiki/1159

1159

Wat passeert is Hinnerk de Leuw leggt den Grund för Lübeck Arzbischop Hartwig I. slutt en Verdrag mit de Börgers vun Bremen un sprickt jem de Rechten an de Börgerweid to Rainald vun Dassel warrt Arzbischop vun Köln Peter Lombard warrt Bischop vun Paris To'n eersten Mol steiht de Naam vun dat Dörp Swachhusen in en Urkunn Vineta warrt dör de däänsche Flott kaputt maakt 7.September: Bi de Wahl to'n Paapst gifft dat in'n Petersdom een Upstand. Orlando Bandinelli warrt vun de meisten Kardinalen to'n Paapst wählt un een paar Daag later as Alexander III. up de Kathedra Petri sett. Man een paar Kardinalen, de dat mit'n Kaiser hollt, wählt dorgegen Octaviano de Monticelli, de as Gegenpaapst den Naam Viktor IV. driggt Boren Storven 17. März: Gebhard vun Henneberg, Bischop vun Würzborg 30. Mai: Wladyslaw II. (Polen), Böverst Hertog vun Polen, Hertog vun Slesien (* 1105) 1. September: Hadrian IV., Paapst (* weet man nich nipp un nau) Joscelin II. (Edessa), Graaf vun Edessa in Mesopotamien (* 1113) Johr 12. Johrhunnert

348

https://nds.wikipedia.org/wiki/596

596

Wat passeert is König Ethelbert lett bi'n Paavst anfragen, wat he nich Misschonaren na dat Königriek Kent henstüren kann. Paavst Gregor de Grote stüürt Augustinus vun Canterbury na Kent, dat he de Angelsassen to'n christlichen Gloven bekehren scholl. Boren 22. April: Kōtoku, 36. Kaiser vun Japan. Storven 0596

349

https://nds.wikipedia.org/wiki/2003

2003

Wat passeert is 1. Januar: De Stadt Borg up de Insel Fehmarn warrt mit all de annern Dörper un Kommunen up dat Eiland tohopenfaat to de Stadt Fehmarn 14. Januar: Senat un Börgerschup grünnt den Plattdüütschen Root för Hamborg 1. Februar Dat Weltruumschipp Columbia brickt utnanner, as dat ut den Weltruum wedder op de Eer fleegen deit. 4. März: Christian Wulff warrt Ministerpräsident vun Neddersassen 20. März: De Drütte Golfkrieg (Irakkrieg) fangt an 16. April: De Organisatschoon för Weltgesundheit (WHO) gifft bekannt, datt en bit dorhen unbekannt Virus mit Naam SARS-assozieert Coronavirus de Grund för de SARS-Pandemie 2002/2003 weer. 27. April: Geiht los mit de plattdüütsche Wikipedia. 4. Juli: Henning Scherf warrt to'n drüdden Mol Bremer Börgermeester. Lannsregeern vun Bremen is de Senat Scherf III. Boren 3. September: Mark Walerjewitsch Kondratjuk, russisch Ieskunstlöper Storven 1. Februar: David McDowell Brown, US-amerikaansch Astronaut (* 1956) 9. Januar: Wilfried Hasselmann, düütsch Politiker und Landsminister vun Neddersassen (* 1924) 9. Februar: Ruby Braff, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1927) 22. Februar: Kurt Gscheidle, düütsch Politiker un Bundsminister (* 1924) 3. März: Horst Buchholz, düütsch Schauspeler (* 1933) 6. März: Luděk Pachman, tschechisch-düütsch Schachspeler (* 1924) 13. März: Ingo Buding, düütsch Tennisspeler (* 1942) 1. April: Marcel Ernzer, luxemborgsch Radrennfohrer (* 1926) 22. April: Rudolf Brunnenmeier, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1941) 15. Mai: June Carter Cash, US-amerikaansche Singersche, Fro vun Johnny Cash (* 1929) 5. Juni: Jürgen Möllemann, düütsch Politiker, Bundsminister un Viezkanzler (* 1945) 19. Juni: Peanuts Hucko, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1918) 21. Juli: Ingrid von Bothmer, düütsch Schauspelerin (* 1918) 23. Juli: Yvonne Sanson, greeksch-italieensch Filmschauspelerin (* 1925) 4. August: Frederick Chapman Robbins, US-amerikaansch Mikrobioloog un Nobelpriesdräger (* 1916) 8. August: Geert Kocks, nedderlannsch Spraakwetenschapler (* 1936) 13. August: Nicolaus Dreyer, düütsch Politiker un Bundsdagsafordneter (* 1921) 13. August: Lothar Emmerich, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1941) 14. August: Helmut Rahn, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1929) 12. September: Johnny Cash, US-amerikaansch Country-Singer (* 1932) 18. September: Erich Bäumler, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1930) 22. September: Wolfgang Peters, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1929) 1. Oktober: Beate Hasenau, düütsch Schauspelerin, Kabarettistin und Synchroonsnackerin (* 1936) 20. Oktober: Jack Elam, US-amerikaansch Schauspeler (* 1920) 18. November: Michael Kamen, US-amerikaansch Filmmusik-Komponist, Arrangeur un Ledermaker (* 1948) 26. November: Paul Shabangu, swasilannsch Politiker (* villicht 1943) 28. November: Wilhelm Hartung, plattdüütsch Schriever (* 1919) 16. Dezember: Aglaja Schmid, österrieksch Schauspelerin un Synchroonsnackerin (* 1926) 19. Dezember: Hope Lange, US-amerikaansch Schauspelerin (* 1931) Nobelpriesen Medizin oder Physiologie: Alexei Abrikosow, Witali Ginsburg un Anthony James Leggett Physik: Peter Courtland Agre un Roderick MacKinnon Chemie: Paul Christian Lauterbur un Peter Mansfield Literatur: John Maxwell Coetzee Freeden: Shirin Ebadi Wertschapswetenschapen: Robert Fry Engle un Clive William John Granger

350

https://nds.wikipedia.org/wiki/1066

1066

Wat passeert is De Schriewer Adam vun Bremen kümmt an de School na Bremen. Willem de Eroverer seilt mit sien Normannen vun de Normandie na England un kreegt de Angelsassen in de Schlacht bi Hastings ünner. Boren Sturben Johr

358

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bronzetiet

Bronzetiet

De Bronzetiet is de Deel vun de Historie vun de Minschen, wo de Lü dat Warktüüch ut Bronze mookt harrn. Vör de Bronzetiet weer de Steentiet, besünners de Koppertiet. Later keem denn de Iesentiet. De Bronzetiet ward mol na de Prähistorie, mol na de Historie stellt. Kümmt op an, wat de Lü al schrieven kunnen. Besünners ut Europa, dat westliche Asien un Noordafrika kennt wi Överresten vun bronzetiedlich Kulturen. Ok Troja heurt dorto. Bronze is en Legeeren ut Kopper un Tinn. Af un an weer ok Zink tomischt. För dat de Lü Bronze mooken kunnen, harrn se al gediegen Metall bruukt, so as Gold un reinet Kopper. För dat Kopper harrn se al leern mööten, woans se dat Metall ut en Steen rutkreegen. Besünners ole Kopperstücken geev dat in Anatolien bi Konya (7. Johrdusend v. Chr) un in Ägypten (Anfang 5. Johrdusend v. Chr.) Op düsse Technik harrn se den opbaun köönt, dat se ok Legierungen henkreegen. Dat weer toeers in Ägypten, in dat 4. Johrdusend v. Chr.. In China güng de Bronzetied in dat 3. Johrdusend v. Chr. los, al in de Xia-Dynastie. Mit den Bruuk vun de Bronze geev dat en technologischen Schuuv: Niege Techniken för de Bargwarkens sünd utklamüstert worrn un ok de Verhüttung, vun wegen dat dat Kopper un Tinn nich in gröttere Mengens gediegen in de Natur gifft. Mit den Bronzeguss kunnen Saken, so as Warktüüch un Wapens in Serie mookt warn. De Hannel keem op. Schippbu un Seefohrt weurn neudig, dat dat Kopper ut Zypern un Tinn ut Britannien na’n fasten Wall keemen. Bronzesaken weern good as Hannelsgood. De meesten Lü weern Buurn. Obers in de Bronzetiet keem ok dat Leven in de Stad op. De eersten Staaten keemen op, as Stadtstaaten un - in Ägypten un China - ok as gröttere Rieken. Un de Lü harrn sik dat Schrieven infallen laten, sünners in China, Ägypten, Palästina (Phönizier) un Mesopotamien. Ok in Süüdamerika hebbt se al vör Christoph Kolumbus Bronze ut Kopper un Tinn mookt. De öllsten Funnen sünd ut Argentinien. Tietöller

949

https://nds.wikipedia.org/wiki/Tinn

Tinn

Tinn is en cheemsch Element ut dat Periodensystem mit de Atomtall 50, dat to de Grupp vun de Metallen tellt. Dat Atomteken is Sn – afleddt vun’t latiensche stannum, wat Tinn bedüüt. Vun dor kummt ok de Naam Stanniol för dünne Metallfolie, de fröher ut Tinn weer, hüüt aver tomeist ut Aluminium. Historie un Vörkamen Tinn weer al in ole Tieden bruukt, so vun 2500 v. Chr. an. As Bimengen to Kopper, för dat denn Bronze rutkümmt. Un för sick allen. Tinn keem sünners ut Britannien, neemlich ut Cornwall. Aver ok annerwegens geev dat Tinnierzen. Eegenschapen Tinn is een temlich edlet Metall, wat nich so licht reageert as anner Metallens, ma nich so edel as de Eddelmetallens. Wat opfallt is besünners de laage Smöltpunkt. Dorüm is Tinn een vun de ersten Metallens ween, de de Minschen bruukt harrn, sünnerlich för de Bronze, ober ook för Tellers un Kröög de licht to geeten weern. Un ook as Lot wör un ward dat bruukt, vun de Klemptneree bit na de Elektronik. Herstellen Tinn kümmt besünners as Tinndioxid, SnO2 vör. Dat ward ook Kassiterit naamt un is een tomeist swattbrunen Steen. Dat Tinndioxid ward lütt maakt un denn mit Kohle reduzeert. SnO2 + C ⇒ Sn + CO2 Denn ward dat knapp bet över den Smeltpunkt hitt maakt un fleet denn rut. Chemie Tinn heurt to de veerde Grupp vun dat Periodensystem. Dor is dat denn ünner Kohlenstoff, Silizium, Germanium un vör Blie. Dorum kümmt dat in Verbinnungen tomeist ook in de Oxidationsstufe +IV vör. Tinn as Element is nich giftig, obers Verbinnungen vun dat Tinn könnt giftig sien. Bruuk Hüüt ward dat Tinn besünners as Lot bruukt. Vun wegen dat dat so good fleet un denn anner Metallens, sünnerlich Kopper good verbinnen deit. För dat normole Lot ward 30-40 % Blie tomixt. För Elektroniklot gifft dat verscheeden Rezepten, ook mit Sülver. Un för de Klemptneree ward reinet Tinn bruukt: Dat Fittingslot (heet so vun wegen dat dor mit de Fittinge mit dat Kopperrohr verbunnen warn) hett 97% Tinn un blots noch 3 % Kopper. Chemisch Element Mineral

950

https://nds.wikipedia.org/wiki/Upnahm%20vun%20ne%E2%80%99e%20EU-L%C3%A4nner

Upnahm vun ne’e EU-Länner

Mit de Opnahm vun ne’e EU-Länner is meent, dat de EU (Europääsche Union) is in ehr Historie faken wassen is un ne’e Länner in de Gemeenschop opnimmt. Niege Leden 2004 An'n 13. Dezember 2002 worr in Kopenhagen de Upnahm vun teihn Staten in de EU beslaten. De sünd siet den 1. Mai 2004 Leden. Dat sünd Eestland Lettland Litauen Malta Polen Slowakei Slowenien Tschechien Ungarn Zypern Niege Leden 2007 An’n 1. Januar 2007 sünd Rumänien un Bulgarien nee in de EU opnahmen worrn. De EU ümfaat nu 27 Länner. Länner, de noch Leden warrn wüllt 2003 harr Kroatien seggt, dat et Lidd warrn will. De Swiez is en sünnerlichen Fall. Dat Land liggt mittenmang in de EU, as en Insel mit Liechtensteen. Aver dat Volk harr „nee“ seggt. Denn geev dat 'n Slag bilaterale Kontrakten. För de längere Tokumst warrt rekent, dat de Schweizer ehr Menen mol ännert. Wat de annern europäischen Länner angeiht, dat kann noch wat länger duern, so as mit Russland, Wittrussland, de Ukraine, Moldawien, Georgien, Serbien oder Noordmakedonien. Freuhere Upnohm To den Anfang weern dat blots sess Leden, de sik mit de Römschen Kontrakten 1957 tosomensluten harrn: Belgien, de Nedderlannen, West-Düütschland, Frankriek, Italien un Luxemborg. 1973 güng dat wieder un Däänmark, Grootbritannien un Irland kemen dorto. 1981 keem Grekenland dorto 1986 Spanien un Portugal 1990 weer Düütschland wedder eenig, un dat Rebeet vun de ole DDR keem dorto. 1995 weern denn ok Sweden, Finnland un Österriek dorbi. Europääsche Union

954

https://nds.wikipedia.org/wiki/Europ%C3%A4%C3%A4sche%20Union

Europääsche Union

De Europääsche Union (Afkörten: EU) is en supernatschonale Organisatschoon tüsken 27 europääschen Lanner. Buten van de Kontinent Europa umfaat de EU Zypern un einige Överseekuntreien. Se hett sowat 450 Millionen Inwahners. De an meest snackde Spraken in de EU sünd Engelsch, Düütsch un Franzöösk. De EU hett dree Piler: de gemene Buten- un Sekerheitspolitik vun de EU (GBSP), de Tosomenarbeit bi Justiz un Binnenpolitik, un de Europääsch Gemeenschoppen (EG för de Weertschop und EAG för de Atomenergie). Besünners wichtig un utpräägt is de EG. All de Richtlienen un Verornen warrt op de Basis vun den EG-Verdrag (aktuell is de Version vun Nizza) maakt. De EU-Verdrag hett sünnerlich de Tosamenarbeit op de Rebeden vun Justiz, Binnenpolitik, Butenpolitik un Sekerheitspolitik to de Saak. De EU is dat gröttste Weertschopsrebeet vun de Welt, afmeten an dat Bruttobinnenlandsprodukt. Historie vun de EU Europääsch Gemeenschop för Kohle un Stahl (EGKS), Montanunion An'n 18. April 1951 worr in Paris de Europääsche Gemeenschop för Kohle un Stahl (EGKS) grünnt. Dormit harrn sik de Staten na den tweeden Weltkrieg vörnahmen, beter tosamen to arbeiden. Europääsch Verdeffenderengemeenschop (EVG) An'n 27. Mai 1952 worr in Paris de Verdrag över de Europääsch Verteidigungsgemeenschop (EVG) ünnertekent. Aver dorbi bleev dat, vun wegen dat de franzöösche Natschonalversammeln dat nich wull. Europääsch Weertschopsgemeenschop (EWG) un Europääsch Atomgemeenschap (EGA) An'n 25. März 1957 worrn denn de Römschen Kontrakten afsluten för de Grünnen vun de (EWG) un EGA, wat ok Euratom heet. Grünners un Vergrötterung Grünnerleden vun de dree europääschen Gemeenschoppen weren Belgien, de Bundsrepubliek Düütschland, Frankriek, Italien, Luxemborg un de Nedderlannen. Dat weern söss, un vun de Tiet ward ok as dat Europa vun de Söss snackt. Denn sünd jümmer mehr Staten bipetten, kiek dorto bi Upnohm vun niege EU-Länner. Europääsch Union An'n 1. November 1993 keem de Verdrag över de Europääsch Union to Gülligkeet. In dissen Verdrag vun Maastricht sünd dree Piler vun de EU fastleggt: EG un Euratom sünd een Piler vun de EU, de tweete Piler is de gemenen Buten- un Sekerheitspolitik, de drütte Piler is de Tosamenarbeit bi de Udls un vun de Justiz. Bi EG un Euratom is de EU en övernatschonal Organisatschoon, bi den tweeten un drütten Piler is dat blots en Tosamenarbeit twüschen de Regeren vun de Leedstaaten. As övernatschonal Organisation is de EU en egen Saak. Se is noch keen Staat, aver mehr as blots en internatschonal Organisatschoon as de UNO. En vullstännigen Staat is se nich, vun wegen dat se nich vun sik ut Kompetenzen an sik trecken kann, wat se dat will. To't Bispeel kann se nich Gesetten för de Polizei maken, vun wegen dat dat nich in ehr Tostännigkeit fallt. Se is aver binah en Staat, to't Bispeel bi de Weertschop un de Umwelt, vun wegen dat se en egen Parlament hett un dat ok wat vörschrieven kann. De Verornen vun de EU mööt aver denn in dat natschonale Recht övergahn, dat dat sien Ornen hett. Aver wenn en Staat dat nich henkriggt, denn ward de EU-Verornen vun sülvst güllig. Organen De Europääsch Raat De Europääsch Raat is tosamensett ut de Basen vun de Regeren vun de Leden un de Butenministers. Düsse Raat maakt Leitlienen. De Ministerraat De besteiht ut de Fackministers vun dat Rebeet. Dat heet, för den ECOFIN-Raat sitt de Ministers för Weertschop un Finanzkraam tosamen. Düsse Raat maakt de Richtlienen un Verornen. Dor mutt sik an hollen warrn. Dat Europääsch Parlament Dat Parlament snackt över den Huusholt vun de EU un hett bi de Richtlienen un Verornen mit to snacken. De Europääsch Gerichtshoff De EuGH is dat böverste Gericht för de EU in EU-Saken. Dor kann sik ok jedeen Börger an wennen, wenn he de natschonalen Gerichten utnütt hett. De Europääsch Rechnungshoff De kontrolleert de Finanzen. De Euro Hööftartikel: Euro An’n 1. Januar 1999 is dat Courant för de EU, de Euro as Bookgeld inföhrt worrn. An’n 1. Januar 2002 geev dat denn Euro as Müntgeld. Dat ole Geld worr umtuuscht. Vun de twölf Staten harrn sik Sweden, Grootbritannien un Däänmark utsloten. De Verfaten De Europääsch Konvent hett en Europääsch Verfaten utarbeidt, de kümmt aver eerst denn in Gülligkeit, wenn de Staten jo seggt hebbt. Liddmaten vun de EU (2020) Liddmaten (blau) un Kandidaten (geel) vun de EU Belgien Bulgarien Däänmark Düütschland Eestland Finnland Frankriek Grekenland Irland Italien Kroatien Lettland Litauen Luxemborg Malta Nedderlannen Öösterriek Polen Portugal Rumänien Slowakei Slowenien Spanien Sweden Tschechien Ungarn Zypern Över de wiederen Leden kiek na bi Upnohm vun niege EU-Länner. Weertschop In de Weertschopspolitik gifft de EU sünnerlich veel Geld ut för de Bueree un de in de Weertschopskraft swacken Rebeden. 42,5 % vun dat EU-Geld geiht in de Subventschonen för de Bueree, 36 % kriegt de swacken Rebeden (Strukturfördern) (Stann: 2003, Born: ). De Strukturfördern hett wat henkregen, to'n Bispeel in Portugal, Spanien un Irland. De Buereepolitik warrt faken kritiseert, vun wegen dat se düür is un ok de Ökologie nich good op de Reken hett. Versöken, dat to ännern, hett dat faken geven. Aver besünners de franzööschen Buern hebbt dat bit nu verhinnert. Spraken Dat gifft 24 offizielle Spraken in de EU, dor schall allens in översett warrn. Un denn de Regionaal- un Minnerheitenspraken, de in de Charta nedderleggt sünd. Regionaalspraken sünd to’n Bispeel Plattdüütsch, Freesch, Sorbsch un Katalaansch. För dat Översetten vun de EU-Begreep gifft dat Eurodicautom. Weblenken Offiziell Websteed vun de EU (20 Spraken) Offiziell Websteed vun de Europääsch Kommission to de Upnohm vun niege Länner (hoochdüütsch) Europääsche Informations-Zentrum (EIZ) Neddersassen - EU-Narichten un -Informatschonen (hoochdüütsch) Europa warrt bunter (hoochdüütsch) Korten vun de EU-Länner (hoochdüütsch) de UNESCO to „Europääsch Union“ (hoochdüütsch) Insigniens vun de EU (engelsch) Transeuropääsch Transportnettwark (TEN), Galileo usw. (engelsch) Europääsche Union Internatschonale Organisatschoon Politik Freedensnobelpries

955

https://nds.wikipedia.org/wiki/Afk%C3%B6rten

Afkörten

Afkörten warrn faken bruukt, in den Alldag, vun wegen dat dat nich so veel to schrieven is in de Wetenschoppen, so as Chemie, Physik, Biologie, vun wegen dat en Formel bannig unöverkiekbo warrt, wenn dor to'n Bispeel Quadratkilometers dör Femtosekunnen deelt warrn un dorvun de drütte Woddel trocken un dat hele denn noch integreert warrt. Bispelen EU Europääsche Union EUR Euro hds. hol di stief km Kilometer mvG mit vele Greuten t. B. to'n Bispeel usw. un so wieder Spraakwetenschop

957

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kopenhagen

Kopenhagen

Kopenhagen (däänsch: , in bit in dat 19. Johrhunnert gültig Rechtschrieven Kjøbenhavn) is de Hööftstadt vun Däänmark un dat kulturelle un wertschapliche Zentrum vun dat Land. De Stadt is Sitt vun dat Parlament (Folketing) un de Regeeren, as ok Residenzstadt vun de däänsch Königin Margrethe II. De Stadt liggt op de Insel Seelann, wat in'n Osten vun Däänmark is. Kopenhagen hett 632.340 (Stand: 2020) Inwahner up en Flach vun 86,2 km². In'n Ballungsruum Kopenhagen (Hovedstadsområdet) bedrocht de Inwahnertall 1.330.993 (Stand: 1. Januar 2020). Kopenhagen hett völ Paläste, den Vergnögenspark Tivoli un en groot Hoben. Över de Öresund liedt de Öresundbrüch nah Malmö in Sweden. Söhns un Döchter van de Stadt Rudolph Bay (1791-1856), Komponist Aage Niels Bohr (1922-2009), Physiker un Nobelpriesdräger Daniel Jensen (* 1979), däänsch Footballnatschonalspeler Julie Marie Vinter Hansen (1890-1960), Astronomin Literatur Jörg-Peter Findeisen, Poul Husum: Kleine Geschichte Kopenhagens. Pustet, Regensborg 2008, ISBN 978-3-7917-2122-4. Christian Gehl: Kopenhagen. 7. Uplaag. Michael Müller Verlag, Erlangen 2019, ISBN 978-3-95654-629-7. Weblinks Offizielle Website van de Stadt Kopenhagen (däänsch, engelsch) Afbillen van de Stadt 1588 in Civitates orbis terrarum van Georg Braun Däänmark Oort Hööftstadt Stadt Oort mit Seehaven

959

https://nds.wikipedia.org/wiki/Tietrebeet

Tietrebeet

De Eer is in 24 Tietrebeden indeelt. De gaht ründ um den Globus un treckt sick vun den Noordpool bet na den Süüdpool. Vun Oost na West sünd dat 24 Tietrebeden. In een un dat sülve Tietrebeet gellt jümmers de sülve Tiet. Internatschoonal wartt de Tiet na UTC angeven. Dat is de Universal Time Coordinated. Dat is dat sülvige as de ole Greenwich Mean Time (GMT). Jedeen Tietrebeet het sien Afwieken in Stünnen vun de UTC. De Nedderlannen, Düütschland, Däänmark, Polen un wat dor süüdlich un nöördlich vun liggt, sünd in dat Tietrebeet vun de Mitteleuropäisch Tiet. De wiekt +1 Stünn vun de UTC af. Dat kümmt dorvun, dat dat Rebeet wieder in’n Oosten liggt as Greenwich un von düttwegen geiht de Sünn fröher op. In’n Sommer, wenn de Sommertiet is, denn sünd dat +2 Stünnen Afwieken. Tiet

967

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bard%C3%B6rp

Bardörp

Bardörp () is en Stadtdeel un togliek een vun de söven Bezirken vun Hamborg. Geschicht Bardörp (up hochdüütsch Bergedorf) weer freuger en sülvsstannig Stadt. Dat Stadtrecht kreeg Bardörp al 1275. 1420 keem de Stadt ünner de Regeren vun Hamborg un Lübeck togliek. Dat güng so as gemeensom regern bit to den 31.12.1866. Denn heur Bardörp blots noch to Hamborg. Bezirk De Stadt Bardörp is nu de zentrale Deel vun den Bezirk Bardörp, wo ok Lohbrüch un de Veer- un Marschlanne to heurt. Un dat sünd in de Veerlannen: Oolgamm, Corslok, Karkwarder, Neegamm und in de Marschlannen: Allermöh, Billwarder, Moorfleet, Ossenwarder, Reitbrook, Spodenlann un Totenbarg. Un siet 1.1.2011 Neeallermöh. Eenzig Slott vun Hamborg Mittenmang liggt dat Slott Bardörp in sien Park, wat een Waterslott is un vondaag as een Heimotsmuseum bruukt ward. Verkehr Bardörp is al siet 1842 an de Isenbohn anslaten. Hüüt geiht vun den Bardörper Bohnhoff de S-Bohn un ok de Ferntöög; vun den oolen Bohnhoff Süd fohrt aff un an ok noch de Museumsbohn mit den Damptoch no Geesthacht. Mannicheen Dag fohrt dor aver ook de Toch mit den Atomschiet lang. De Ennsteed dor is Krümmel. Een vun de öllsten Bohnhöff in Dütschland steiht ok in Bardörp, man dor is hüt een Theoter binnen. Landschop De lüttje Fluss, de dörch Bardörp geit, is de Bill. De kummt ut den Sassenwald und un geit in de Elv. Mittenmang in Bardörp is de Bill opstoppt, wiel anners dat Slott drüchfallen deit. Een Deel von dat Water löppt in’t „Schippwater“ un vun dor de „Doove Elv“ daal. De anner Deel geit dörch een Piep ünner de Straten vun Lohbrüch un kummt denn kort för de Heckkoten wedder an ’t Licht un geit denn döch Billwarder no de Elv. Een lütten Hoben gifft dat ook in Bardörp, dor hebbt se freuer Steen un Holt schippert. Hüt liggt door de Barkassen för de Elvschipperee un een poor Freetiedschipper hebbt eer Scheepen ook dor liggen. Bekannt Lüüd ut de Stadt Ida Boy-Ed (* 17. April 1852 in Bardörp; † 1928 in Lübeck), düütsch Schrievers Johann Adolph Hasse (1699–1783), Komponist Hermann Distel (* 5. September 1875 in Weinsberg; † 8. Mai 1945 in Bardörp), Bumeester Dit un Dat De gootkennte Musiker Johann Adolf Hasse is in 1699 in Bardörp boorn worden, dat Huus, wo sein Moder daalkamen is, steit hüüt noch biesiet von den Bardöper Kark. De Stadt hett noch een Slag ole Hüüs un süht scheun ut. Toon Bispeel: De „Willersche Koot“ is 1750 boot worn un heurt hüüt noch de Familie Willers to un door is een Kröger binn. In düsse Huus geev dat freuer een Looden, vun Emma Anna Christine Willers bedreeven. Dorvon kummt de Begreep „Tante Emma Loden“ aff. De oole Baas vun de Bundsregeren, Helmut Schmidt, hett sogor vun düsse Huus in een Rääd bi de Versammeln vun de Düütschen Verköpers snackt. 1962, bi de groote Floot, weern groote Deelen vun de Marschlande affsupen und de Lüüd hefft all tohoop jümmer Sack un Pack verloorn. Veel Bargen Bardörp heet woll ook Bardörp wiel dat an een, obers ook op ‘n Barg liggt. Un dat gift ok een Pfingstbarg un een Doktorbarg. Op den Barg, den Gojenbarg, gift dat sogor een Hevenkiekeree. Een Floogplatz het de Bezirk Bardörp ok, de liggt in Bobarg. Dor kummt man bloots Seilfleegers up un dool. Rieck-Huus Dat is een Heimat-Museum in Veerlannen. Hevenkiekeree Und dat sind Billers vun de Hevenkiekeree op den Gojenbarg: Literatur (hochdüütsch) Lichtwark-Heft - Dat Kultur-Magazin ut Bardörp, Lohbrüch, de Veer- un Marschlannen. Verlag HB-Werbung, Hamborg-Bardörp. ISSN-Nr. 1862-3549. Weblenken Oort Bezirk Bardörp