Search is not available for this dataset
id
stringlengths 0
8
| title
stringlengths 1
247
| text
stringlengths 1
566k
| url
stringlengths 0
44
|
|---|---|---|---|
Murrakusy | Murrakusy atawa Marrakech, nakeuh saboh banda nyang na di barat daya Maghribi bak gaki Gunong-gunong Atlas. Ureuëng neuduëk di banda nyoë na 1,460,000 droë (keunira thôn 2012).
Di banda Murrakusy na bandara Bandara Internasional Ménara. | ||
Fas | Fas atawa Fez (bahsa Arab: فـاس , bahsa Peurancih: Fès) nakeuh banda nyang keu lhèe rayek di Maghribi. Ureuëng duëk di banda nyoë na 1.160.000 jiwa (keunira thôn 2005). | ||
Bahsa Minangkabau | Bahsa Minangkabau, nakeuh saboh bahsa nyang geungui lé ureueng Minangkabau di Sumatera Barat, Indonesia. | ||
Geurija Isa Jatoë | Bak thôn 1939, Injil geupeukhôtbah u Éndônèsiya dan Geurija Isa Jatoë pih geupeudöng di Indonesia. Ban dum anggèëta Geurija nyoë na meu 1,5 yuta droë dan na bak limöng beunuwa. Ban siplôh boh peuë nyang geupeucaya paléng peunténg Geurija Isa Jatoë nakeuh: | ||
Seulat Malaka | Seulat Malaka nakeuh saboh seulat nyang na lam lungkiëk peuët boh wilayah atawa kayém geukheun ngon Semenanjung Malaysia (Thailand, Malaysia, Singapura) dan Pulo Ruja (Indônèsia).
Lam bideuëng ekonomi ngon strategi, Seulat Malaka nakeuh salah saboh ra'uëh niaga nyang that utama di dônya, karab saban ngon Terusan Suez atawa Terusan Panama. Seulat Malaka geupeuhah rot jak antara La'ôt Hindia ngon La'ôt Pasifik seureuta geupeuhubông lhèe boh nanggroë di dônya: India, Indônèsia ngon Rèpublik Rakyat Cina.
Hana kureuëng nibak 50.000 kapai nyang geulingkeuë Seulat Malaka lam tiëp thôn, geu angkôt na sa weuëk limöng ngon sa weuëk peuët barang niaga la'ôt dônya. Na dum siteungöh minyeuk nyang geuangkôt lé kapai tanker geulingkeuë seulat nyoë; bak thôn 2003, dum jih nakeuh rab trôh 11 juta barel minyeuk lam siuroë, saboh keunira nyang that meuhat keuneuk di ék 'oh geuingat rayeuek that meulakèe bhaih nyan nibak nanggroë Tiongkok. Bah pih meuseubab ngon bideuëng cit 1,5 mil la'ôt bak titék paléng ubeut, nyang na di Seulat Phillips toë neugara Singapura, lalu lintaih kapai lam seulat nyoë jeuet keu salah saboh dari meukeumat rot nyang peunténg di dônya.
Bandum nyan jeuet keu seubab wilayah seulat nyan nakeuh saboh neuduëk lanun, ngon nyang la,én nibak nyan lagèe (mungkén cit) terorisme. Lanun di Seulat Malaka nakeuh kawan peurompak la'ôt nyang that ceubeuëh dari masa jameun kon' lam riwayat nanggroë Melayu Raya that le kisah lanun nyang na lam ceunatét hikayat atawa lam teunuléh raseumi tarèh nanggroë. Bhaih lanun nyan jeuet ke peukara nyang that meu kri'et lawét nyoë, saweuëb peukara jeuheuet nyan ka di ék dari 25 go keujadian bak thôn 1994 sampoë na bak puncak 220 go bak thôn 2000. Ngon na leubèh nibak 150 go keujadian lanun bak thôn 2003. Bandum nyan nakeuh meujumeulah sa weuëk lhèe neubuët jeuheuët lanun bak thôn 2003. Meubagoë cara geusatoh lé aseuka la'ôt Indônèsia, Malaysia ngon Singapura bak geupeuseuleusoë peukara nyan, antara la'én ngon keurija saban lhèe boh neugara nyan keu geutamah patroli la'ôt di seulingka seulat nyan bak buleuën nam thôn 2004.
Nyang that jeuët keu teumakôt dum ureuëng nakeuh neubuët terorisme nyang that mungkén meu keujadian meunyoë na saboh kapai raya nyang geubajak ngon geupeukaram bak titék nyang paléng deuë ngon ubeut di Seulat Malaka (lhôk lungkiëk ubeuet nyan cit 25 m bak saboh titék) meunyoë nyan meukeujadian nakeuh that yo teuh keu meutôp rot jak kapai-kapai niaga, ngon meuseubab jeuet keu gabuëk mandum peukara niaga ban saboh dônya.
Proposal.
Thailand ka geupaban saboh proposal nyang neulakèe peugot saboh terusan barô di da'irah Tanoh Geunténg Kra, deungon jadèh na terusan barô nyan jarak ra'uëh kapai la'ôt dari Afrika ngon timu Teungoh nyang geujak u La'ôt Pasifik ka leubèh toë lom bak keunira 600 mil. Reuncana nyoë jeuët keu peuneulah neugara Thailand jeuet duwa beunagi.
Cara la'én nyang geulakèe lé Thailand nakeuh geupeugot seunambông pipa di Tanoh Geunténg Kra nyang jeuet keu geulangsé minyeuk rot pipa nyan keu kapai nyang di prèh bak panté nyang la'én. Bak keunira ureuëng nyang meuphôm keunira ekonomi deungon na pipa nyan jeuet keu leubèh murah eungkoih kirém minyeuk u Asia, lam tiëp saboh barel minyeuk jeuët leubèh jahét 50 sen USD. Nyang la'én dari Thailand neugara Myanmar nakeuh geupeugot cit meulakèe nyang saban ngon proposal pipa nyan. Meunan cit neugara Rèpublik Rakyat China, neugara nyan neulakèe seunambông pipa la'én nyang geupeugot langsông dari Timu Teungoh u Xinjiang, di Tiongkok. meunyoë bit cit jadèh geupeulaku terusan atawa seunambông pipa nyan akibat jih jeuët keu seunguë Seulat Malaka ngon jeuët keu teuka rugoë nibak ekonomi neugara-neugara nyang lawét nyoë neucok manfa'at rayeuek dari ramèe jih lalu lintaih la'ôt Seulat Malaka.
Tutuë Seulat Malaka.
Bak thôn 2012 Indônèsia ngon Malaysia ka neupeugot saboh janji sipakat keu neupeudong saboh tutuë nyang neupeunan ngon proyèk Tutuë Seulat Malaka, bak rencana keurija peuneudong tutuë nyan panyang jih 48 mil meujeumeurang seulat nyang meuhubông dari Dumai, Pulo Rupat di Indônèsia trôh u banda Melaka di Malaysia. Meunyoë ka lheuëh tutuë nyan, nakeuh jeuet keu leubèh meutamah sibôk lom seulat nyan. Saweuëb ka na hubông darat langsông antara Malaysia ngon da'irah industri barang di Indônèsia. Ngon jeuet keu meutamah kong lom hubôngan antara duwa neugara nyang po seulat nyang sabé ramèe nyan. | ||
Ureueng Minangkabau | Ureuëng Minangkabau (; Jawi: ميناڠكاباو) nakeuh ureueng nyang na di Sumatra Barat, Indonesia. | ||
Jonathan Frid | Jonathan Frid (John Herbert Frid; 1924-2012) nakeuh sidroe aktor asay Kanada. | ||
Richard Farnsworth | Richard Farnsworth (Richard W. Farnsworth; 1920-2000) nakeuh sidroe aktor asay Amirika Syarikat. | ||
Nibông, Acèh Barôh | Keucamatan Nibông Nakeuh saboh keucamatan di kabupaten Acèh Barôh. | ||
Nisam, Acèh Barôh | Keucamatan Nisam Nakeuh saboh keucamatan di kabupaten Acèh Barôh. | ||
Nisam Antara, Acèh Barôh | Keucamatan Nisam Antara Nakeuh saboh keucamatan di kabupaten Acèh Barôh. | ||
Paya Bakông, Acèh Barôh | Keucamatan Paya Bakông Nakeuh saboh keucamatan di kabupaten Acèh Barôh. | ||
Leupuëng, Acèh Rayek | Leupung nakeuh saboh keucamatan di Kabupatèn Acèh Rayek, deungon padum-padum boh gampông yakni: | ||
Joannes Benediktus van Heutsz | Joannes Benediktus van Heutsz lahé di Coevorden, Beulanda 3 uroë buleuen 2 thôn 1851, meuninggai di Montreux, Swiss 10 uroë buleuen 7 thôn 1924 nakeuh sidroë Gubernur-Jeundran Hindia Beulanda
Van Heutsz jimat peurintah nibak 1 uroë buleuen 10 thôn 1904 sampoë 18 uroë buleuen 12 thôn 1909.
Van Heutsz neuthèe geuturi lheueh keurija gobnyan lam Prang Acèh, nyang bak watèe nyan gobnyan jibantu lé Snouck Hurgronje jeuet jipeutalô peujuang Acèh lam prang nyan.
Bak masa peurintah Van Heutsz nyan keuh that ramèe ureuëng Acèh ngon ureuëng Gayo jipoh lam prang di Tanoh Gayo ngon Alas. | ||
Simpang Tiga Redelong | Simpang Tiga Redelong nakeuh nang nanggroë Kabupaten Bener Meriah, neuduek banda nyoë na di di wilayah Kecamatan Bukit, na blah rot barôh Takengon.
Simpang Tiga Redelong geupeuteutap nang nanggroë Kabupaten Bener Meriah nibak uroë buleuën 18 buleuën 12 thôn 2003. | ||
Tanah Pasir, Acèh Barôh | Tanah Pasir Nakeuh saboh keucamatan di kabupaten Acèh Barôh. | ||
Tanoh Geunténg Kra | Tanoh Geunténg Kra nakeuh saboh wilayah darat bumoë ngon bideuëng meugeunténg ngon ubeut di Thailand blah rot tunong, ngon di blah rot barôh Semenanjung Malaya. Beunagi blah rot Tanoh Geunténg Kra nakeuh wilayah neugara Myanmar. Salang blah rot timu nakeuh wilayah neugara Thailand. Tanoh Geunténg Kra mauhadap u La'ôt Andaman ngon La'ôt Hindia. Panté siblah nyan keunong ngon brat cit bak watèe musibah tsunami Acèh bak 26 uroë buleuën 12 2004.
Kuala Kruëng Kra jeuet keu daratan nyang ubeut nyang na luwah jih na 44 km ngon manyang na 75 metè nibak muka la'ôt. Banda rayeuk da'irah nyan nakeuh banda Kra Buri lam wilayah Ranong, Thailand.
Tanoh Geunténg Kra nakeuh beunagi nyang la'én bak ranté gunong nyang meujeureulaih dari Tibet. Rot tunong wilayah nyan meubanja pulo-pulo Phuket. Beunagi barôh nakeuh utara ialah Ranté Tenasserim nyang meubuju panyang na 400 ngon geuturi seubagoë "Ranté Lhèe Tiga Pagoda".
Terusan Kra.
Terusan nyoë geu reuncana dari La'ôt Hindia di barat u La'ôt China Tunong di timu. Proyek nyan ka geurencana that na trép ka, phôn that uroë jéh bak masa Raja Thai Narai, gobnyan na geulakèe bak ahli tehnik Peurancih De Lamar keu geukaji rencana kuëh saboh peuneulah la'ôt disinan, meunan pih meuseubab èleumèe toknologi masa nyan hanjeuet neukeurija buët nyan meung ka han jadéh keuh neu kuëh peuneulah nyan. Dudoë teuma trôh 'an uroë nyoë buët kuëh peuneulah nyan golom meulaksana. Ngon meunyoë na peuneulah nyan jarak lau lintaih kapai la'ôt nyang keumeung jak dari La'ôt Hindia u La'ôt China Tunong ka leubèh jahét na 600 mil. Meunyoë keubit cit teuma buët nyan jadèh nyang that rugoë nakeuh neugara Singapura, Malaysia ngon Indônèsia. | ||
Laôt Cina Tunong | La'ôt China Tunong nakeuh laôt binèh, nibak beunagi Laôt Pasifik, wilayah nyang na jitamong lam bideueng laôt nyan nakeuh dari Singapura u Seulat Taiwan lam keunira 3.500.000 km². Ngon luwah dumnan nakeuh laôt nyan laôt paléng luwah keulimong di bumoë. Na pulo-pulo lam laôt nyan nakeuh Pulo-pulo Laôt China Tunong nyang na jumeulah meureutôh boh pulo, meunyo bak ureuëng daratan China laôt nyan cit geupeunan laôt barôh mantong.
Nibak ureuëng dairah laén lagèe Filipina geukheun nyan Laôt Luzón, ureuëng Filipina hana galak ngon nan Laôt China Tunong, sang-sang wilayah laôt raya nyan cit jikuwasa lé RRC.
Bumoë.
Biro Hidrografi Internasional ("International Hydrographic Bureau") geupeujeulaih laôt nyan meubeunteuëng di barat daya u timu laôt, nyang meuceuë blah rot tunong bak 3° Linteuëng Tunong antara Pulo Ruja Tunong ngon Pulo Kalimantan (Seulat Karimata), ngon ceuë blah rot barôh nakeuh Seulat Taiwan dari ujông barôh Taiwan u pasi Fujian di China Darat.
Na padum-padum boh neugara ngon wilayah nyang meuceuë bak laôt nyoë nakeuh: Rèpublik Rakyat Cina, Makau, Hong Kong, Rèpublik China (Taiwan), Filipina, Malaysia, Brunèi, Indônèsia, ngon Vietnam.
Pulo-pulo.
Di laôt nyoë, na leubèh nibak 200 boh pulo ngon kareuëng nyang ka geudapeuta, nyang that le nakeuh di wilayah Pulo-pulo Spratly. Pulo-pulo Spratly meusipreuëk lam wilayah nyang luwah jih na antara 810 sampoë 900 km. Pulo-pulo nyang kaya ngon hasé lam bumoë nyoë mantong jeuet keu punca seungketa wilayah antara neugara-neugara Asia Teunggara, Taiwan ngon Rèpublik Rakyat China. | ||
Seulat Karimata | Seulat Karimata nakeuh seulat luwah nyang jipeuhubông La'ôt Cina Tunong ngon La'ôt Jawa. Neuduëk seulat nyoë na lam lungkiëk Pulo Ruja ngon Pulo Kalimantan di Indônèsia.
Luwah seulat nyoë lam keunira na 207 km meunyo geusipat phôn di Pulo Kalimantan trôk u Pulo Belitông. Belitông geupeumeuklèh ngon Pulo Bangka lé Seulat Gaspar. Neuduëk Bangka na rab ngon pasi timu Pulo Ruja nyang geupeumeuklèh lé Seulat Bangka. Pulo-pulo Karimata na di Seulat Karimata. | ||
Laôt Jawa | La'ôt Jawa nakeuh la'ôt deuë ngon luwaih bak keunira na 310.000 km2 nueduëk la'ôt nyoë na di antara Pulo Kalimantan, Pulo Jawa, Pulo Ruja, ngon Pulo Sulawesi lam kawan pulo-pulo Indônèsia. Blah rot barat la'ôt, La'ôt Jawa na Seulat Karimata nyang ngon nyan geupeuhubông la'ôt Jawa ngon La'ôt China Selatan.
Di La'ôt Jawa na padum-padum boh kawan pulo-pulo: Pulo-pulo Siribèe di barôh Kabupaten Tangerang ngon pulo-pulo nyan jitamong lam wilayah DKI Jakarta, Pulo-pulo Karimun Jawa nyang jeuet keu wilayah Jawa Teungoh, Puo Bawèan ngon pulo-pulo ubeut disilingkanyan, Pulo-pulo Masalembo, ngon Pulo Kangean meuseureuta cit ngon pulo-pulo ubeut la'én nyang nakeuh jitamong lam wilayah Provinsi Jawa Timu.
Eungkôt la'ôt nakeuh hasé nyang that peunténg di La'ôt Jawa. Na 3000 leubéh spesies meunatang la'ôt di da'irah nyan. La'ôt Jawa, khusuih jih nyang blah rot barat na cit neukeubah cadangan minyeuk bumoë ngon gaih alam nyang jeuet geutambang.
Da'irah seulingka La'ôt Jawa nakeuh jeuet keu da'irah geujak wisata nyang that hayeuë. Ngon meunom scuba di La'ôt Jawa jeuet ta jeunajah ngon ta cok gamba guha meuyub la'ôt, kapai karam, kareueng la'ôt ngon meubagoë hudép meunatang di meuyub la'ôt.
Lam tarèh Prang Dônya II, La'ôt Jawa nakeuh seuëh prang nyang that brat keu aseuka Sekutu. Bak buleuën 2 ngon 3 thôn 1942, angkatan La'ôt Beulanda, Inggréh, Australia, ngon Amirika Carékat rab geupeubinasa lé aseuka Jeupun. | ||
Lhôk Jakarta | Lhôk Jakarta nakeuh saboh lhôk nyang na lam la'ôt Jawa, neuduëk lhôk nyan na di barôh provinsi DKI Jakarta, Indônèsia. Bak lhôk nyan na kuala 13 boh kruëng nyang geuplah banda Jakarta.
Luwah Lhôk Jakarta keunira 514 km2 nyang nakeuh saboh wilayah la'ôt deuë ngon meurata lhôk iē cit 15 metè. Pulo-pulo Siribèe nakeuh kawan pulo-pulo nyang na lam Lhôk Teluk Jakarta. | ||
Yiruma | Yiruma nakeuh saboh nan panggông nyang geungui lé Lee Ru-ma, sidroe ureueng meu'èn piano ngön ureueng peugöt jangeun nyang tinggai di Korèa Seulatan. Yiruma lahé bak uroe 15 buleuen duwa thôn 1978.
Yiruma kalheuh geupeugöt konsèr di da'irah Asia, Èropa, ngön di Amèrika Utara. Yiruma, nyang tom geujak meununtôt 'èleumèe di King's College London nyoe, kalheuh geupeutubit padum-padum boh album piano. Album nyan nanjih nakeuh "River Flows in You", "Kiss the Rain", ngön "May Be". Album nyang paléng lagôt di peukan nanjih nakeuh "First Love" nyang geupeutubit bak thôn 2001.
Yiruma phôn geumeu'èn piano bak umue limöng thôn. Bak umue siblah thôn, gobnyan geupinah u London, atawa bak thôn 1988. H'eut watèe geupinah nyan nakeuh geuneuk tamöng bak sikula kusuih musik, "Purcell School of Music". Bak watèe nyan, Yiruma geumat duwa boh idèntitas nanggroe, Korèa Seulatan deungön Inggréh sampo thôn 2006. Tapi lheuh nyan, gobnyan geupeulheuh idèntitas nanggroe Inggréh sabab geutamöng lam "South Korean Navy", teuntra Korèa Seulatan.
Taréh udép.
Yiruma, atawa Lee Ru-Ma, lahé dan rayek di Korèa Seulatan, tapi geujak sikula di London. Yiruma phôn geumeu'èn piano bak umue limöng thôn. Bak umue siblah thôn gobnyan geutamöng lam sikula "Purcell School of Music". Bak buleuen tujôh thôn 1997, gobnyan tamat geujak sikula bak "Purcell School of Music" nyan.
Thôn 2001, Yiruma geupeutubit saboh album nyang nanjih "First Love". Album nyang nanjih "River Flows in You" lansông geupeutubit lom lheuh nyan sabab album nyang sigohlomjih brat that lagôt. Thôn 2003, gobnyan geupeutubit lom album nyang nanjih "From The Yellow Room". Album nyan nakeuh album nyang keulhèe dan album nyan lagôt sampo 30.000 ôn kasèt CD. Album "From The Yellow Room" sit jiduek seubagoe album nyang paléng jithèe lé ureueng, sampo Yes24, Phono, ngön Hot Tracks jipeuduek album nyan bak rangking sa dari dapeuta album nyang paléng lagôt atawa paléng le jibloe.
Thôn 2006, album nyang nanjih "POEMUSIC" geupeutubit. Bak thôn nyan sit, gobnyan geutuléh saboh lagu keu saboh drama KBS, nanjih "Spring Waltz". "h.i.s monologue", album keulimöng gobnyan, asoejih nakeuh lagu "soundtrack" nyang le jingui lé filem, drama, ngön tèater.
Seubab geutamöng lam program wajéb militèr, Yiruma hana meutumèe tuléh lagu bak lheung thon 2006 'oh 2008. Bak thôn 2008, Yiruma geupeuphôn saboh konsèr "2008 Yiruma Come Back Tour, Ribbonized" nyang geujak bak dua-lôh boh kuta di Korèa. Bak uroe 1 buleuen sa thôn 2009, gobnyan jeut ke sidroe DJ bak KBS1FM "Yiruma's Music from All Around the World".
Buleuen sikureueng thôn 2010, Yiruma hana lé geupeutubit lagu ngön album. | ||
Niëh | Niëh nakeuh saboh pulo nyang na bak la'ot Hindia toe ngon pulo Ruja bak blah propinsi Sumatra Utara. | ||
Laguna | Laguna (atwa lagoon lam bahsa Inggréh) nakeuh saboh tamon ië masén nyang meukléh dari la'ôt nyang meutheun ngon anoë, batèe kareuëng ngon simacamjih. Ië nyang meutôp di likôt teunamon kareuëng ("barrier reef") atawa tamon ië lam atol geukheun laguna. | ||
Atol | Atol nakeuh saboh pulo koral nyang meulingka saboh laguna bak ladôm atawa ban mandumjih. | ||
Meureudu, Pidië Jaya | Meureudu nakeuh saboh keucamatan nyang na di Kabupaten Pidie Jaya. Ngon keudèe Meureudu nyang jeuët keu nang nanggroë. Kecamatan nyoe na jeu'ôh jih 155 km dari Banda Acèh. | ||
Bandar Dua, Pidië Jaya | Bandar Dua nakeuh saboh keucamatan nyang na di Kabupaten Pidie Jaya. Ngon keudèe Ulèe Glé nyang jeuët keu nang nanggroë. Kecamatan nyoe na jeu'ôh jih 176 km dari Banda Acèh. | ||
Panté Raja, Pidië Jaya | Panté Raja nakeuh saboh keucamatan nyang na di Kabupaten Pidië Jaya. Ngon keudèe Panté Raja nyang jeuët keu nang nanggroë. Kecamatan nyoe na jeu'ôh jih 142 km dari Banda Acèh. | ||
Triëng Gadéng, Pidië Jaya | Triëng Gadéng nakeuh saboh keucamatan nyang na di Kabupaten Pidie Jaya. Ngon keudèe Triëng Gadéng nyang jeuët keu nang nanggroë. Kecamatan nyoe na jeu'ôh jih 147 km dari Banda Acèh. | ||
Bandar Baru, Pidië Jaya | Bandar Baru nakeuh saboh keucamatan nyang na di Kabupaten Pidië Jaya. Ngon keudèe Luëng Putu nyang jeuët keu nang nanggroë. Kecamatan nyoe na jeu'ôh jih 132 km dari Banda Acèh. | ||
Meurah Dua, Pidië Jaya | Meurah Dua nakeuh saboh keucamatan nyang na di Kabupaten Pidië Jaya. Ngon keudèe Simpang Peuët nyang jeuët keu nang nanggroë. Kecamatan nyoe na jeu'ôh jih 157 km dari Banda Acèh. | ||
Phuket | Phuket (bahsa Thai: ภูเก็ต) nakeuh saboh pulo ngon jeuet keu saboh propinsi ("changwat") Thailand. Di pulo nyoe na banda udara donya Phuket, nyang na di blah rot barôh pulo.
Pulo wisata nyoe that geuturi ngon panté nyang ceudaih. Bak wateè ie beuna Acèh thôn 2004 panté Phuket keunong cit ngon brat that reuloh.
Ureuëng duëk nyang paléng ramè di Phuket nakeuh meuagama Buddha, na cit nyang meuagama Éseulam ngon keunira na (17%). | ||
Russell Crowe | Russell Crowe (1964) nakeuh sidroe aktor asay Seulandia Barô-Australia. | ||
Kevin Costner | Kevin Costner (1955) nakeuh sidroe aktor asay Amirika Syarikat. | ||
Richard Lugar | Richard "Dick" Lugar (lahe 1932) nakeuh senator Amirika Carékat jinoe. | ||
Bill Clinton | William Jefferson "Bill" Clinton (lahe 1946) nakeuh presiden Amirika Carékat jinoe. | ||
Meurimueng-rimueng | Meurimueng-rimueng nakeuh meuneu'èn catô nyang asaijih dari Sumatra. Meuneu'èn nyo geumeu'èn lé ureueng Aceh, adakpih meuneu'èn nyoe kalheuh jimeu'èn lé ureueng la'én di da'irah Asia. Meurimueng-rimueng awaijih jipeuturi dari saboh kitab nanjih "The Achehnese". Kitab nyan jituléh lé Hurgronje, O'Sullivan, Wilkinson, ngön Brill Leyden thôn 1906 deungön nan meurimueng-rimueng nyang hana geuseubôt nan la'én dari meuneu'èn nyoe. Meurimueng-rimueng nyoe karab sama lagèe "Pulijudam" atawa "Demala diviyan keliya". Bandum nyan jingui papeun lhèe sagoe nyang sama. Lam Meurimueng-rimueng nyoe limöng boh rimueng akan jilawan limöng blah boh keubiri. Limöng blah boh keubiri nyan jitré jilingka bandum limöng boh rimueng bunoe nyang jicoba drob keubiri mangat leupah jitubit.
Meurimueng-rimueng nyoe hana sama lagèe meurimueng-rimueng peuet ploh sabab bandua nyan hana sama. Bandum meuneu'èn nyan nakeuh geumeu'èn lé ureueng Aceh.
Alat meu'èn.
Alat nyang geungui watèe meu'èn meurimueng-rimueng-do nakeuh papeun nyang lhèe boh sagoe. Papeun nyan sama lagèe nyang jimeu'èn lam meuneu'èn "Pulijudam" atawa "Demala diviyan keliya". Rimueng jipeuwaki lé 5 boh aneuek batèe wareuna itam. Keubiri jipeuwaki lé 15 aneuek batèe wareuna putéh. | ||
Rimuëng bulôh | Rimuëng Bulôh (Prionailurus bengalensis) nakeuh jeunèh rimuëng ubeut nyang udép kleuët lam uteuën. Meunatang nyoë rôh lam kawan meunatang nyang geulindông di Indônèsia. Lam bahsa Meulayu meunatang nyoë geupeunan "kucing batu", lam bahsa Indônèsia geupeunan "kucing kuwuk" ngon lam bahsa Jawa geupeunan "meong congkok". Salang lam Inggréh geupeunan "leopard cat". | ||
Peulandôk | Peulandôk atawa (Tragulus kanchil) nakeuh saboh meunatang nyang hudép di wilayah Asia Teunggara. Lam bahsa Bahsa Meulayu ngon bahsa Indônèsia geupeunan "Pelanduk", lam bahsa Inggréh geupeunan "Lesser mouse-deer" atawa "Lesser Malay chevrotain". Salang lam bahsa Jawa geupeunan "Kancil", ngon lam bahsa Burma geupeunan "yun".
Peulandôk hudép lam wilayah nyang that luwah di Asia Teunggara, Pulo Ruja, Jawa, sampoe u Borneo. | ||
Napôh | Napôh atawa Napôh (bahsa Inggréh: "Greater Mouse Deer") nakeuh saboh meunatang rab saban ngon peulandôk, meunyoe lam bahsa Meulayu geupeunan "napuh", lam bahsa Indônèsia geupeunan "pelanduk napu" salang lam nan sains jih geukheun "Tragulus napu". | ||
Dapeuta dayah di Sabang | Di yup nyoë nakeuh dapeuta dayah nyang na di Sabang: | ||
Dayah Al-Mujadid | Al-Mujadid nakeuh nan saboh dayah nyang na di Sabang. Dayah nyoë phôn that geupeudong bak 10 uroë Buleuën Sa thôn 1999. Neuduëk dayah nyoë nakeuh di gampông Cot Bak U keucamatan Sukajaya, Sabang. Dayah Al-Mujadid nakeuh saboh dayah lam beuntôk yayasan.
Ne.
https://web.archive.org/web/20170710073311/http://bppd.acehprov.go.id/ | ||
Dayah Darul Wustha | Darul Wustha nakeuh saboh dayah nyang na di Kabupatèn Acèh Tunong. Dayah nyan phôn that geupeudong bak 1 uroë buleuën 1 thôn 1980. Neuduëk dayah nyan nakeuh di gampông Ujung Padang keucamatan Labuhan Haji Barat, Kabupatèn Acèh Tunong. Dayah Darul Wustha nyoe nakeuh saboh dayah lam beuntôk yayasan.
Dayah Darul Wustha geusatoh lé Tgk. Abdul Hamid Laduni sidroe ulama nyang nakeuh aseuli gampông Ujung Padang bak neuduëk dayah nyan jinoe.
Ne.
https://web.archive.org/web/20170710073311/http://bppd.acehprov.go.id/ | ||
Dayah Darussalam, Labuhan Haji | Dayah Darussalam atawa Ma'had Tarbiyah Islamiyah Dayah Darussalam Al-Waliyyah Lahuhan Haji, saboh dayah nyang na di gampông Blang Poroh , Labuhan Haji, Acèh Tunong. Dayah nyoë neupeudong lé salah sidroë ulama Acèh nyakni Almukarram Abuya Muhammad Waly Al-Khalidi (Abuya Mudawali) bak thôn 1942. Dayah nyoe jinoë geusatoh lé Abuya Mawardi Waly. | ||
Dhammun | Dhammon nakeuh saboh kitab keu aneuk miët beuët glah Tajhizi bak dayah. Kitab nyoe geupeurunoe èleumèe Sharaf. | ||
Museum Tsunami Acèh | Museum Tsunami Acèh, di Banda Acèh, Indônèsia, nakeuh saboh museum nyang geupeugot keu tanda peuingat nibak musibah geumpa bumoë La'ôt Hindia thôn 2004 ngon ië beuna (tsunami), seureuta jeuët keu teumpat meurunoë ngon bak peuseulamat droë bak watèe musibah lagèe nyang kalheuëh keujadian meunyoë teuka ië beuna lom.
Rancangan.
Museum Tsunami Acèh nyoë geurancang lé arsitek Indônèsia Ridwan Kamil. Peuneudong museum nyan meutingkat peuët ngon luwaih ban dum na 2,500 m2, bintéhjih panyang meukeuwiëng nyang geusalôp ngon relief geometris. Tatamong lam peuneudong nyan geutanyoë talingkeuë lungkiëk ubeut antara duwa bintéh ië nyang manyang - geumeukeusud keu geupeujeuët riyôh ngon harô-hara bak watèe keujadian ië beuna nyan. Bintéh museum nyan geupeuthi'ëh ngon gamba ureuëng meusaman, saboh langgeuëm nyang geupujoë nyum teuga, tabi'at disiplin, ngon keuyakinan agama nyang kong lam bansa Acèh.. Nibak ateuëh, bubôngjih saban rupa lagèe ië raya paseuëng, aleuë paléng meuyub lagèe curak aleuë Rumoh Acèh, nyan geupeulanggeuëm keu soë mantong nyang seulamat bak musibah ië beuna nyan. | ||
Geurakan Acèh Meurdèka | Geurakan Acèh Meurdèka (Geurakan Acèh Meurdèhka) atawa GAM, atawa lam bahsa Inggréh "Aceh Sumatera National Liberation Front" ("ASNLF") atawa "Free Aceh Movement" nakeuh saboh nan nyang saban geutunyok keu peuneudong organisasi nyang neupeujuwang meurdéka bagi Acèh nibak kuwasa Indônèsia. Saweuëb tujuan nyankeuh organisasi nyan geukheun organisasi separatis lé peumeréntah Indônèsia. Gabuëk akibat nibak meukeusud meupisah nyan ka geupuphôn bak akhé thôn 1976, ngon seuleusoë bak thôn 2005 ngon na leubèh kureuëng rhôt kurubeuën nyawöng na 15,000 droë ureuëng nibak rakyat biasa, anggèta GAM ngon teuntra Indônèsia.
Tarèh.
GAM neupeudong lé Tengku Hasan Muhammad di Tiro bak 4 uroë buleuën 12 thôn 1976. Bak watèe nyan Tengku Hasan Muhammad di Tiro geupeunyata meurdéka Acèh nibak Indônèsia di Gunong Halimon, Keumala, Pidië. Tengku Hasan Muhammad di Tiro atawa kayém geukheun Hasan Tiro nakeuh sidroë ureuëng bansa Acèh nyang ka trép neuduëk di luwa nanggroë. Neuwoë droëneuh nyan u Acèh ngon neupeusapat padum-padum droë anggèeta nyang tém dukông neubuët peujuangan keu peumeurdéka Acèh. Lé Hasan Tiro neuduëk Acèh neupeuingat keu sistem neugara meudèelat seunambông neugara Keurajeuën Acèh Darussalam bak masa dilèe. Nyankeuh nyang phôn 'etikeuëd peuneudong organisasi GAM nyan, sampoë ngon nyan jeuët keu saboh alasan nibak ureuëng Acèh keu geulakèe meurdéka.
Organisasi nyan ka meukeumang nibak 150 droë anggèeta bak masa phôn geupeudong sampoë jeuët keu jumeulah 3,000 sampoë 5,000 droë aseuka meuseunjata. Lam masa phôn meukeumang geurakan nyan sampoë thôn 1990 lé peumeuréntah Indônèsia ka geuba meuribèe droë teuntra keu peuhancô geurakan nyan. Haséjih rab mandum ureuëng pimpén GAM ka geupluëng ngon geupeuaséng droë u luwa nanggroë. Lagèe na meupadum droë nyang geumeuhudép di Swedia phôn mulai thôn 1980. Salang di nanggroë (provinsi Acèh) geurakan nyan teutap na cit geudukông lé rakyat. Bah that ka meuribèe droë geuba teuntra keunan lé peumeurèntah Rèpublik Indônèsia teutap cit han sanggôp geupeuseuleusoë harô-hara nyan.
Asai mula gabuëk.
Na padum-padum boh seubab nyang jeuet keu punca karu di Acèh yôh nyan, nakeuh nyang phôn meubak hana rila haté ureuëng Acèh keu seujarah meugabông antara Acèh ngon Indônèsia bak watèe habéh masa kolonial Beulanda. Lam bhaih nyoë peukara nyang geuangkèe lé GAM nakeuh tarèh neugara seunambông nibak Keurajeuën Acèh Darussalam. Keuduwa peukara hukôm lam nanggroë Acèh nyang geupeulaku lé peumeurèntah Indônèsia jeu'ôh nibak ka'idah syari'at Éseulam, peukara nyoe lagèe bagoë seunambông seuliséh yôh masa prang DI/TII di Acèh lam thôn 1950. Keu lhèe meulawan ureuëng Acèh ateuëh hana adé weuëk hasé bumoë Acèh bak masa Orde Barô, nyan lam thôn 1976 nakeuh masa phôn-phôn that jicok hasé bumoë gaih alam di Arôn, Acèh Barôh. Bak le peuneugah na geupeugah cit saboh seubab nyang la'én nakeuh keu peukara meutamah ureuëng Jawa di Acèh.
Geurilla GAM di Acèh.
Na lhèe boh tahap prang antara GAM ngon RI di Acèh, dari masa phôn teudöng GAM sampoë geurakan nyan neubôh tanda jaroë lam saboh janji damè. Nyang phôn periode antara lahé GAM thôn 1976 sampoë 1980, lam periode nyan GAM nakeuh karab ék geupeuhancô. Nyang keuduwa periode 1990, lam periode nyoë GAM ka geuteurimong saboh latihan militè dari luwa nanggroë, hana jumeulah pasti padum droë aneuk muda Acèh nyang na rôh lam latihan militè di luwa nanggroë nyan. Nyang keu lhèe nakeuh lam masa Reformasi di Indônèsia, yôh masa nyan geurakan peumeurdèka Acèh nyan ka meutumèe that rayek dukôngan nibak masyarakat luwah di Acèh, meuseubab ngon buët meulangga HAM bak periode 1990 GAM ka meuhasé neuangkèe that na rayek dukôngan nibak masyarakat. Lam masa nyoe sistem prang geurila total nyang neupeugot lé GAM jeuet keu brat that meukarat bak geuhadapi lé aseuka Indônèsia. | ||
Pat Quinn | Patrick Joseph "Pat" Quinn III (lahe 1948) nakeuh sidroe politikus asay Amirika Carékat. | ||
Christopher Nolan | Christopher Nolan (lahe 1970) nakeuh sidroe sutradara asay Amirika Carékat. | ||
Hans Zimmer | Hans Zimmer (lahe 1957) nakeuh sidroe komposer asay Amirika Carékat. | ||
Adam West | William West Anderson (1928-2017) nakeuh sidroe aktor asay Amirika Syarikat. | ||
Prang Blanda | Prang Acèh-Beulanda (atawa kayém geukheun Prang Acèh) prang nakeuh saboh prang nyang that trép di Acèh. Prang nyoe phôn bak thôn 1873 watèe Keurajeuën Beulanda jipeunyata prang ateuëh Keurajeuën Acèh Darussalam bak uroë 26 buleuën 3 thôn 1873, lam saboh ekspedisi militè nyang jipimpén le jeundran Johan Harmen Rudolf Köhler.
Prang Acèh-Beulanda geuturi cit ngon prang Beulanda atawa prang kaphée, dari thôn 1873 prang nyan meutunjak-tunjak sampoe thôn 1914. Bak ladôm peuneugah prang nyan geuseubôt meuakhé bak thôn 1904, ngon alasan Sultan Acèh keuneulheuëh ka neutren dari mideuën prang. Teuma bak sinyata jih prang nyan barô reuda bak thôn 1914. Nyan pih neuduëk Beulanda di Acèh teutap lam keuadaan geuseurang lé peujuang Acèh nyang geurasi nan ngon kawôm Moseulimin.
Garéh watèë prang Acèh-Beulanda.
Riwayat prang Acèh lé bansa Beulanda jipeugot lam padum-padum böh bagi bak kri nyang meukléh thôn ngon jisusôn mandum keujadian-keujadian bak tiëp-tiëp "periode" prang. | ||
Kamèng batèe | Kamèng batèe atawa kamèng uteuën ("Capricornis sumatraensis sumatraensis") saboh jeunèh kamèng nyang udépjih lam uteuën tropis pulo Ruja. Jumeulah meunatang nyoe ka that meukureuëng lawét nyoë, seulayeuë lé ureuëng geujak teumeubang u glé ngon rimba nyang jeuët keu teumpat udép meunatang nyan.
Laén nibak nyan kaméng uteuën nyan meunatang nyang that geulindông ngon han jeuët tajak drop beurangkaho. | ||
Glueh | Glueh nakeuh saboh meunatang jeunèh rusa nyang badanjih leubèh ubeut nibak badan rusa. Meunyo lam bahsa Indônèsia geupeunan "kijang", ngon lam bahsa Jawa geupeunan "muncak". Masa jinoë meuhat tateumeung lam uteuën muda di Asia Tunong ngon Asia Teunggara sampoë ban mandum pulo-pulo Nusantara. | ||
Cornelis de Houtman | Cornelis de Houtman (lahe di Gouda, Holland Selatan, Blanda, 2 April 1565 – mate di Aceh, 11 September 1599, umu 34) nakeuh sidroe ureueng Blanda nyang paleng awai troh u Nusantara. Lam thon 1592, Cornelis de Houtman geuutoh le syeedaga Blanda keu jak mita rot la'ot nyang efisien u pulo-pulo Nusantara nyang watee nibak nyan jithee ngon hase alam reumpah ngon bungong lawang. Nibak thon 1598 - 1599 na jiba sit syedara jih Frederick de Houtman nyang i seurah droe wate talô prang ngön pasukan Sultan Acèh lheuh nyan geu pasoe lam peunjara di pidie.
Mate.
Cornelis de Houtman mate di Aceh geupoh mate le pasukan Inong Balee nyang geupimpin le Laksamana Keumala Hayati bak 11 uroe Buleuen Sikureueng 1599. | ||
Kolera | Kolera nakeuh peunyaket ciret kareuna infeksi bakteri "Vibrio cholerae" bak pruet cut. Bakteri nyoe kayem geuteumee lam ek manusia. Biasajih, peunyaket nyoe akibat seumajoh peunajoh nyang ka keunong bakteri. Rata-rata sidroe nibak 20 droe ureueng nyang keunong peunyaket nyoe akan geurasa saket nyang brat lagee ciret, muntah ngon keuboh bak gaki. Akibatjih ureueng nyang keunong saket nyoe jeuet bagah gadoh ie lam tuboh. | ||
Dayah Jeumala 'Amal | Dayah Jeumala 'Amal nakeuh saboh dayah nyang na di Pidië Jaya. Dayah nyoe phôn that geupeudöng bak 2 uroë buleuën 1 thôn 1987. Neuduëk dayah nyoe nakeuh di gampông Keudè Lueng Putu, Keucamatan Bandar Baru, Pidië Jaya. Dayah Jeumala 'Amal nakeuh saboh dayah terpadu (moderen) di Aceh. Dayah nyoe geusatoh lé Yayasan Laksamana Haji Ibrahim (LKAS).
Nè.
https://web.archive.org/web/20170710073311/http://bppd.acehprov.go.id/ | ||
Rabithah Thaliban Acèh | Rabithah Thaliban Acèh atawa (RTA) nakeuh saboh peuneudong organisasi masyarakat nyang meuhimpôn keunan aneuk dayah di Acèh. Lagee ma'na nyang na bak narit Rabithah lam Bahsa Arab meuma'na kumpôlan, salang Thaliban nyan nakeuh dari meuma'na ureuëng meununtut.
Rabithah Thaliban Acèh nyan geupeudong bak uroë 7 buleuën 4 thôn 1999 bak saboh Musyawarah Santri Dayah ban saboh Acèh. Nyang raseumi jeuët keu anggèëta organisasi nyan nakeuh mandum aneuk dayah di Acèh. | ||
Acèh Monitoring Mission | Acèh Monitoring Mission atawa narit paneuk AMM nakeuh saboh tim nyang geupeugot ngon na sipakat damèe antara Peumeurèntah Indônèsia ngon GAM. Sipakat damèe nyang geubôh tanda jaroë di Helsinki, Finlandia bak uroë 15 buleuën 8 thôn 2005. tim AMM nyan phôn meutugaih di Acèh sibuleuën lheuëh nyan, bak uroë 15 buleuën 9 thôn 2005.
Tugaih AMM nakeuh keu geukalon hasé nibak janji nyang ka geupeugot lé Peumeurèntah Indônèsia ngon Geurakan Acèh Meurdèka (GAM), nyang ka geupeunyata lam saboh MoU ("Memorandum of Understanding"). AMM nyoe nakeuh misi phôn Uni Eropa di Asia ngon jeuët keu ssboh keurija saban phôn antara ASEAN ngon Uni Eropa. Lam peunutôh keurija AMM nyan that brat geupakoë nakeuh keu teujaga saboh damèe 'oh lheuëh lhèe plôh thôn Acèh lam harô hara prang, ngon meutamah lom musibah Ië beuna bak akhè thôn 2004.
Jitamong lam tugaih rayeuek AMM nakeuh neu kalon GAM neupeutrôn ngon neukoh seunjata. Neukalon cit bhah peuwoë teuntra Indônèsia nyang na dari luwa Acèh. | ||
Indôchina | Indôchina atawa Seumenanjung Indôchina nakeuh wilayah di Asia Teunggara. Nakeuh neuduëk wilayah nyan na di timu India ngon tunong Tiongkok, jeuet keuh reusam di Indochina that toë ngon reusam Tiongkok ngon India. Miseuëjih nan neugara lagèe Viètnam nyang geupeuleumah keu peungarôh Tiongkok, ngon nan Kamboja, Laos, Thailand nakeuh peungarôh India.
Ada 2 ma'na keu Indôchina, ubeut ngon luwah: | ||
Keudidi | Keudidi nakeuh saboh cicém nyang na hudép lam da'irah meudong ië lagèe paya, neuheun, kuala, pusông anoë ngon uteuën bangka ("mangrove"). Cicém nyoë teuka dari wilayah Siberia Timu ngon tiëp thôn 'oh watèe musém leupië cicém nyan meuhijeurah u da'irah Asia Teunggara ngon Australia. Lam bahsa ilmiah cicém nyan geupeunan "Calidris tenuirostris", lam bahsa Indônèsia geupeunan "kedidi besar".
Cicém Keudidi meuwareuna keulabèe meuburék-burék, ngon ji po kayém meukawan raya. Eumpeuën jih nakeuh glang nyang jicungké lam tanoh atawa na cit jipajôh udeuëng ngon eungkôt ubeut-ubeut.. | ||
Geumpa bumoë Laôt Hindia thôn 2004 | Geumpa bumoë Laôt Hindia thôn 2004 saboh musibah alam nyang na di Laôt Hindia bak 26 uroë buleuën 12 thôn 2004. Geumpa nyoë teujadi paih bak poh 7'58 minét WIB. Pusat geumpa nakeuh di panté barat Pulo Ruja, Indônèsia. Geumpa nyoë geucatat lé masyarakat ilmiah deungon geumpa Sumatera-Andaman. Akibat nibak geumpa raya nyan jeuët keu teuka Ië beuna setinggi 30 m nyang keunong musibah bagi padum-padum boh neugara nyang na di La'ôt Hindia sampoë trôh u pasi Afrika.
Akébat.
Beunantu kemanusiaan lam beunileueng nyang rayek geupeureulèe muroe tsunami nyoe jirusak infrastruktur dan jiakibat makanan ngon ie langka seureuta ekonomi brat reuloh.
Neugara-neugara di dônya geupeuét beunantu senilai US$ 4 milliar u wilayah beuncana. Australia geumeujanji beunantu US$ 919,19 juta (rôh lam nyan paket beunantu US$ 760,6 keu Indonesia), Jerman geujôk US$ 660 juta, Jeupun US$500 juta, Norwegia ngon Belanda maséng-maséng geusumbang US$ 183 juta, Amirika Syarikat geujanji US$35 juta (lheueh nyan geupeuék jeuet US$ 350 juta), dan Bank Dônya geujôk US$250 juta. | ||
Soekarno | Dr.(HC) Ir. Soekarno (nan lahé: Koesno Sosrodihardjo) nakeuh prèsidèn phôn neugara Indônèsia. Gobnyan lahé di Surabaya 6 uroë buleuën 6 thôn 1901, meuninggai di Jakarta 21 uroë buleuën 6 thôn 1970. Soekarno nakeuh sidroe ureuëng nyang that peunténg bak peulahé neugara Indônèsia thôn 1945. Gobnyan ngon Mohammad Hatta geupeunyata meurdèka Indônèsia dari peunjajah Beulanda. | ||
Peurangeui | Wajéb aneu' miët ba' gèt peurangeui. Peuë-peuë buët aneu' miët nyang geupujoë lé ureuëng tuha, njan keu nyang gèt. Barang kapeuë nyang geu ceucat nyankeu nyang bro' Peurangeui nyang bro' teuka keujahatan. Meung geutanjoë hana gèt peurangeui hana geusayang lé gob. Beungèh gob keu geutanyoë. Lagi ma ku, waréh kawōm geutanyoë malèë geu ba' gob. Seubab njan bè' tamupeurangeui nyang brö' | ||
Rumoh | Lam rumoh taduë'. Macam macam peuneugèt rumoh. Rumoh raja geukheun aseutana. Lam rumoh na moébilé' bilé na teumpat maguën. Meunatang na cit teumpat jipiyöh. Teumpat keubeuë,leumo, kamèng geukheun weuë. Tji-tjém pi na meurumoh jih. Rumoh cicém geukheun umpung. Umpung mirië' gèt that jipeugèt ngon kong. Han jitamong ujeuën udalam, Tiköih na cit umpung teumpat jimeuseunia.
Batjoet sapeuë : kitab beuët keu aneu miët / geukarang le Mohamad Djam, Soetan Pamenan, Nja Tjoet | ||
Ma ku | Ma Ku، ماکو lam bhasa Aceh jameun na syit geukheun Nangmbah (نڠمبه) nyang maknajih ureueng chik geutanyoe, nang makna jih ma atawa ummi, mbah makna jih ku atawa abu.
Sayang ma ku keu geutanyo hana ban. Yōh masa geutanyoë manya' payah that geü useuha. Malam rab tan na geu'éh, gèu meujaga, geupeumom geutanyoë. Uroë geuleumuëng teu. Geupumanoë geupeu éh bandum buët ma. Ku pi meunan cit, gèt that geu'useuha teu. Wajéb geumita bu keu ma ngön keu geutanyoë. Ija bajèë ba' ku jit.
Nyan keu dum gaséh ma ku keu aneu'. Seubab nyan wajéb ta höreumat tagaséh keu ureuëng chi'. Bè' tabantah narit gob nyan. Peuë nyang geuyue taiköt. | ||
Pancong | Pancong nakeuh bahsa laen dari sikhan atawa siteungoh. Teuma ladom pancong na nyang geuboh areuti ngon ujong punca lage geunasab keu conto jih ija punca. Di Acèh pancong leubeh seureung geupakek le ureueng watee geupeusan ie kahwa (kupi) ngon nan kupi pancong. | ||
Gunong Leuser | Gunong Leuser nakeuh gunong di Propinsi Acèh. Manyang gunong nyoe nakeuh 3119 mètè di ateuh babah la'ôt. | ||
Taman Nasional Gunong Leuser | Taman Nasional Gunong Leuser biasa geusingkat TNGL nakeuh saboh da'irah peuseulamat alam ("Kawasan Pelestarian Alam") di Indônèsia nyang luwahjih na 1.094.692 Hektar. Bak administrasi wilayah Taman Nasional nyoe na bak duwa provinsi Acèh ngon Sumatra Barôh. Di Provinsi Acèh TNGL nyan jitamong lam Kabupatèn Acèh Barat Daya, Acèh Tunong, Acèh Singké, Acèh Teunggara, Gayo Lues, Acèh Teumiëng, salang Provinsi Sumatra Barôh jitamong keunan Kabupaten Dairi, Karo ngon Langkat.
Taman nasional nyoe geubôh nan lagèe nan gunong nyang na lam taman nyan, Gunong Leuser. Taman nasional nyoe na rôh keunan ekosistem aseuli dari panté sampoë gunong manyang nyang rôh nibak uteuën rimba khas ujeuën tropis, geupeutimang ngon sistem zonasi nyang manfa'at jih keu penelitian, èleumèe, meurunoë, peulhara,pariwisata, ngon meuramiën. | ||
Keurajeuën Samudra Pasè | Keurajeuën Samudra Pasèe nakeuh saboh keurajeuën Islam meudeèlat di psai barôh Pulo Ruja nyang teudong bak thôn 1267 - 1521 M. Keurajeuën nyoe geupuga lé Sultan Malikusshaleh. Nan keurajeuën nyoe na geucatat lam kitab Rihlah ilal Masyriq nyang geutuléh lé Abdullah Ibnu Bathutah sidroe musafir dari neugara Maghribi.
Trôk Ibnu Bathutah.
Ibnu Bathutah teuka keunan u Samudra Pasè bak thôn 1345, bak riwayat geupeugah gobnyan geumeudom di sinan na leubèh kureuëng 15 uroë. Lé Ibnu neugamba nanggroë Pasè nyan keu saboh nanggroë banda nyang that ceudaih. Lam neupiyôh nyan Ibnu Bathutah geusambôt lé Panglima Daulasah, Qadhi Syarif Amir Sayyir Al-Syirazi, Tajuddin Al-Asbahani , ngon padum-padum droë ulama Fiqh nyang geupeurèntah lé Sultan Mahmud Malik Zahir (1326-1345). Bak keunalon Ibnu Bathutah, Sultan Mahmud nakeuh raja nyang neumeuikôt Madzhab Syafi’i nyang salèh ngon that jeumot neuh bak neupeugot mudzakarah agama Islam.
Keurajeuën nyoe ka hayeuë lam bideuëng meuniaga, keu mata péng nyang neungui lam bhaih meuniaga nakeuh mata péng meuh nyang geupeunan Deureuham.
Bak beunileuëng thôn 1405 M teuka u Samudra Pasè armada la'ôt Tiongkok nyang geuba lé Lakseumana Chèng Hô. Lam neupiyôh armada nyan di Samudra Pasè, neukeubah saboh hadiah nibak Kaisar China nyang nakeuh hadiah nyan saboh luncéng raya, geupeunan luncéng nyan ngon Cakra Dônya. Teutap luncéng nyan di Samudra Pasè sampoë dudoë nanggroë nyan geupeusaboh ngon Keurajeuën Acèh Darussalam bak thôn 1524 M | ||
Keurajeuën Peureulak | Keurajeuën Peureulak nakeuh saboh keurajeuën Islam nyang phôn that na di Asia Teunggara. Neuduëk keurajeuën nyan na di Peureulak, da'irah nyan nakeuh di pasi timu Acèh di barôh Pulo Ruja.
Raja ngon ra'yat nyang neuduëk di nanggroë Peureulak nakeuh turônan nibak Maharaja Syahir Nuwi (Meurah Peureulak Syahir Nuwi) ngon turônan dari aseuka nyang ikôt gobnyan. | ||
Keurajeuën Linge | Keurajeuën Linge nakeuh saboh keurajeuën nyang na di tanoh manyang Gayo. Hana keuneubah ceunatat atawa keuneubah la'én nyang jeuët keu geukaji tarèh keurajeuën nyoe. | ||
Sôleutan Malikussaleh | Malik al-Salih (Malik al-Salih, Malik ul Salih, Malik Al Saleh) nakeuh sidroe raja nyang peudong Keurajeuën Samudra Pasè saboh keurajeuën Islam phôn di Asia Teunggara bak thôn 1267 M. Nan aseuli gobnyan nakeuh Meurah Silu. Gobnyan turônan nibak Sukee Imuem Peuet nakeuh nyan gla keu turônan peuët droe Maharaja/Meurah meusyèdara nyang teuka dari nanggroë Mon Khmer (Champa) nyang jeuet keu kawôm nyang peudong keurajeuën-keurajeuën di Acèh seugolom Islam, lagée Maharaja Syahir Po-He-La nyang peudong Keurajeuën Peureulak di Acèh Timu, Syahir Tanwi nyang peudong Keurajeuën Jeumpa (Champa) di Peusangan (Bireuën), Syahir Poli(Pau-Ling) nyang peudong Keurajeuën Sama Indra di Pidië ngon Syahir Nuwi nyang peudong Keurajeuën Indra Purba di Banda Acèh ngon Acèh Rayek. | ||
Hikayat Acèh | Hikayat dalam sastra Acèh nakeuh saboh peuneugot teunuléh nyang rupajih meu Sya'é, meubida ngon hikayat lam Bahsa Meulayu nyang meurupa calitra (Prosa). Tarèh hikayat di Acèh nakeuh sabang panyang ngon tarèh nanggroë Acèh. Meuhat nyang na keuneubah hikayat nibak masa dilèe di Acèh nakeuh bak masa Keurajeuën Samudra Pasè nyang that meukeunong lagèe Hikayat Malém Diwa ngon Hikayat Putroë Néng. Di Bireuën geuthèe ngon Hikayat Raja Jeumpa Jak Seutot Lumpoë.
Bak masa Keurajeuën Acèh Darussalam meukeubôk neupuga prang di Seulat Malaka bak geulawan Portugéh masa nyan nakeuh geupeugot keunarang hikayat prang keu peubangkét seumangat ureuëng Acèh. Hikayat keuneubah masa nyan nakeuh lagèe: Hikayat Prang Peuringgi ngon Hikayat Malém Dagang.
Nacit hikayat bahsa Acèh nyang geu-aléh bahsa nibak calitra bahsa aséng lagèe Hikayat Robinson Crusoe nyang geuteujeumah lam curak pantôn lé Teuku Manshôr Leupuëng bak awai abad keu-20. | ||
Udeuëng | Udeuëng nakeuh saboh jeunèh meunatang nyang udép lam ië, kusuihjih lam kruëng, la'ôt atawa tasék. Udeuëng jeuët tateumèë bak mandum teumpat meudöng ië nyang raya, peuë nyan ië tabeuë ngon ië masén. Udeuëng udép bak lhôk ië meumacam-macam, na nyang udép lam ië deuë na nyang udép lam ië lhôk sampoë meuribèë mètè di meuyub muka ië.
Istilah udeuëng geungui keu peuleumah padum-padum boh "krustasea" meugaki siplôh, bak rupa meunatang nyan na meumacam-macam cit rupajih. Geungui nan udeuëng nyan bak bahsa nyang leubèh luwah, jitamong keunan kawan meunatang nyang tubôhjih panyang ngon cara meugrak jimeulanguë. Utama that nan meunatang nyan bak bahsa ilmiah geungui Caridea ngon Dendrobranchiata.
Meunatang nyan that peunténg lam ranté peunajôh, ngon jeuet keu peunajôh utama macam-macam eungkôt sampoë eungkôt nyang paléng raya lagèë eungkôt pawôh. Udeuëng jeuët keu peunajôh nyang that meukeunong bak manusia, industri peunajôh meubahan udeuëng na meuyum 50 ribèë Dolar Amirika lam sithôn, ngon hasé nibak udeuëng nyang geupeulhara atawa geucok di alam bibeuëh na leubèh 7 juta ton bak thôn 2010 . | ||
Kruëng | Kruëng nakeuh rot ji ilé ië seucara alami. Rot kruëng ië ji ilé u La'ôt, Tasék atawa u kruëng nyang la'én.
Bab padum-padum boh keujadian kruëng na nyang ilé jitamong lam tanoh seugolom meurumpok ngon badan ië nyang la'én. Rot kruëng cit ië ujeuën nyang jitrôn di darat ilé u la'ôt atawa tasék. Kruëng na meupadum boh bagi, phôn dari mata ië, nyang jeuet keu grèk (aneuk kruëng) atawa aluë. Padum-padum boh aluë mesaho ië jeuet keu kruëng utama. Ilé ië lam kruëng biasa jih meuceuë ngon binèh ngon punggông kruëng, bak ujông keuneulheuë saboh kruëng meureumpok ngon kawan ië nyang leubèh rayeuek geupeunan kuala.
Kruëng di Acèh.
Na padum-padum boh kruëng di Acèh, lagèe Kruëng Acèh, Kruëng Lamno, Kruëng Peudada, Kruëng Ni (kruëng Ara Kundoe), Kruëng Simpang Kiri, Kruëng Simpang Kanan ngon la'én-laén. | ||
Gunongan | Gunongan nakeuh saboh peuneudong jameun nyang na di Banda Acèh, peuneudong nyan neupuga lé Sultan Iskandar Muda bak abad keu 17 M. Bak peuneugah nyang sahèh bagi Bansa Acèh peuneudong nyan neuyakin keu saboh hadiah dari raja keu binoë neuh Putroë Phang nyang teuka dari Keurajeuën Pahang di Seumeunanjung Meulayu. Rupa peuneudong nyan nyang meutingkat-tingkat lagèe saboh gunong jeuet keu neupeunan gunongan. Hana jeu'ôh nibak peuneudong nyan na saboh taman teumpat putroë neu manoë ngon neu meuupa nyang geupeunan Pintô Khôp, bak taman pintô khôp nyan na ilé saboh kruëng nyang geukuëh dari mata ië. Dilèe masa Keurajeuën Acèh Darussalam bak gunongan nyang geupeunan Taman Khayali, salang jinoë bak banduwa teumpat nyan (gunongan-pintô khôp) geôupeunan Taman Putroë Phang.
Situs pusaka dônya.
Taman nyan jinoe ka geupeutamong keu teumpat keuneubah budaya dônya lé UNESCO nyang geudapeuta bak 19 uroë buleuën 10 thôn 1995 lam kawan keuneubah budaya. | ||
Rumoh Acèh | Rumoh Acèh nakeuh rumoh tradisonal Bansa Acèh, rumoh adat nyan meurupa rab saban cit lagèe rumoh adat la'én nyang na di Pulo Ruja, rumoh kayèe meuuké ngon meutamèh manyang.
Tabi'at udép bansa Acèh ngon tabi'at alam di Acèh jeuet keu peungarôh nyang brat bagi curak rumoh Acèh. Ureuëng Acèh geupeugot rumoh nyang 16 boh taméh ngon 3 boh bagi ruweuëng lam rumoh nyan. Lhèe boh ruweuëng nyan geupeunan: (1) Manju (seuramoë keuë), (2) Jurèe (seuramoë likôt), (3) Rambat (ruweuëng utama). Na cit nyang geutamah ngon 1 ruweuëng nyang jeuët bak jiduëk dapu, geupeunan Anjông. Salang keu rumoh nyang leubèh rayeuek na 24 boh tamèh ngon 5 boh ruweuëng. Bak rumoh rayeuek na geutamah lom (1) Seuramoë reunyeun ngon (2) Rumoh Inong (kama éh utama).
Pintô rumoh Acèh geupeugot ngon leubèh meuyub dari manyang tubôh sidroe ureuëng chi'. Jeuet keu tatamong lam rumoh lheuh ta ék bak reunyeun (nyang na di timu rumoh) payah ta kundok. Meunan trôh lam rumoh meubarô deuh takalon ruweuëng lam rumoh nyang luwah sabab lam rumoh Acèh hana geubôh peukakaih méh ngon kurusi sapoeuë pih. Jameè atawa soe mantong nyang tamong lam rumoh geupeuduëk ateuëh aleuë ngon cit na geuleuëng tika ngom atawa seukèe.
Rumoh Acèh geupeudap ngon bubông ôn meuria nyang geususôn meuatô jab bak gé ôn nyang geuikat ngon awé. Nyan mandum bideuëng rumoh geurhôk hana geunguy labang meusineuk pih, cit nyang na geunguy nakeuh bajoë ngon geuikat ngon awé. Bah that meunan bak cara geupeugot, saboh-saboh rumoh Acèh jitheun keu geuduëk sampoë 200 thôn. | ||
Qanun Meukuta Alam | Qanun Meukuta Alam nakeuh saboh qanun atawa undang-undang neugara nyang neupeugot lam saboh kitab bak masa Sultan Iskandar Muda jeuet keu raja di Keurajeuën Acèh Darussalam bak thôn 1607-1636 M. Qanun nyoe teuka nibak hukôm Syari'at Islam nyang geuatô bhaih siyasat ngon cara hudép Bansa Acèh. Jitamong lam qanun nyan nakeuh cara geupiléh raja, cara bayeuë upah peujabat lam neugara, cara ngon hukôm niaga, neuduëk ra'yat lam keurajeuën ngon la'én-la'én.
Qanun Meukuta Alam nyan jeuet keu asas hukôm neugara Acèh Darussalam bak masa lheuëh wafeuët Iskandar Muda. Qanun nyan le cit geucok keu asai hukôm bak neugara-neugara la'én di luwa Acèh. Qanun nyan jeuet keu geutirèe lé neugara la'én nakeuh meuseubab qanun nyan paih that bak neupeujak hukôm "syara"' ngon tutô la'én jeuet geukheun qanun nyan nakeuh geupeukawén adat ngon hukôm Islam. | ||
Deureuham | Deureuham nakeuh salah saboh jeunèh pèng nyang geunguy raseumi di Keurajeuën Samudra Pasè. Mata péng nyan ka geunguy bak meuniaga dari abad keu-13 M. Jinoe mata péng deureuham le that geutumee lé ureuëng di Keucamatan Samudera, Kabupatèn Acèh Barôh. | ||
Geunteut | Geunteut nakeuh saboh jeunéh makheuluk ga'éb nyang wujudjih hitam ngon that manyang. Geunteut geuyakin na lé ureuëng Acèh bak masa dilèe, sampoë akhé thôn 80 di Acèh mantong kayém tadeungo ureuëng nyang jipeukaru lé geunteut bak jalan nyang seupôt. Makheuluk nyan biasajih jimeulangkah ngon gakijih nyang panyang ngon jipeugadoh droe lam peureudèe triëng atawa lam lampôh soh nyang jitimoh beuluka. Le cit tadeungo ceurita ureuëng awai nyang jimèe lé geunteut keudéh lam rimba, jipeu-ék u công bak kayèe glé nyang manyang. | ||
Baluëm Beudé | Baluëm Beudé atawa Baluëm Bili nakeuh sboh jeunèh makheuluk ga'éb lam reusam Bansa Acèh. Makheuluk nyan nakeuh Syaitan, Jén ngon Iblih nyang hana leumah takalon ngon jikuwasa lam ië meiseuëjih lam kruëng, kuala atawa bak binèh la'ôt. Meujan-jan watèe makheuluk nyan jipeuleumah droejih lam rupa lagèe tika meuleuëng lam ië. Bak peuneugah ureuëng Acèh jameun geukheun makheuluk nyan jibalôt ureuëng nyang karam lam ië. Bak masa jinoe ka hana ramèe lé ureuëng nyang neupeucaya keuna makheuluk nyan. | ||
Beunoë | Beunoë nakeuh saboh makheuluk nyang jipeukaru manusia lam teuneungeut. Makheuluk nyan nakeuh Syaitan nyang jiceukak ngon jigeunton manusia. Bangeun ureuëng jiceukak lé beunoë nakeuh meunyoe ureueng nyan lam teungeut neu meusu bangon ureuën we-wen. Beunoë nyan nakeuh makheuluk ga'éb nyang mantong le geupeucaya lam Bansa Acèh sampoë 'an uroë nyoe. | ||
Hugo Chávez | Hugo Rafael Chávez Frías (1954-2013) nakeuh presiden Vènèzuèla jinoe. | ||
Sixto Durán Ballén | Sixto Alfonso Durán-Ballén Cordovez (1921) nakeuh presiden Èkuador jinoe. | ||
Sanè | Sanè (lam reusam nyang neupeucaya lé Bansa Acèh) nakeuh saboh makheuluk atawa aruwah jeuheuët nyang jimeu-eumpung lam mon tuha, lam paya atawa lam kruëng maté. Biasajih makheuluk nyan jiduëk bak kayèe nyang reubah lam ië, nyang timuë atawa nyang lham. Sanè nakeuh saboh makheuluk haloih nyang jeuheuët peurangui jih, makheuluk nyan kayém jipeukaru ureuëng nyang trôh bak eumpung jih. Meunyoe ureuëng nyang keunong sanè nakeuh sakét that lagée teutop ngon jarôm ngon meusarôk ngon meuribèe neuk duroë. | ||
Burông Tujôh | Burông Tujôh nakeuh saboh syaitan atawa makheuluk halôih nyang geupeucaya lé ureuëng Acèh. Burông tujôh nyan biasajih jipeukaru aneuk miët ubeut, aneuk manyak atawa ureuëng inong teungoh mumèe. Soë mantong nyang keunong ngon burông tujôh nyan geurasa sakét nyang that ngon jeuet keu gadoh ingat. Peunyakét keunong burông tujôh nyan geukheun ngon jitamong burông tujôh. Seubab nibak jitamong nyan nakeuh biasajih ngon jipeukeunong lé gob.
Rupa ureuëng nyang jikuran lé burông tujôh nakeuh teusét aneuk mata ngon geungiëng mata u ateuëh sabé, meujan na cit nyang hana pré geumeuratôh ngon bahsa nyang payah bak teusimak. Meunyoë ka lagèe nyan nakeuh laju geumeuhôi keunan sidroe pawang atawa teungku nyang biasa keu geupeu-ubat ureuëng sakét nyan. Cara geupeu-ubat nakeuh ngon geurajah lé pawang atawa teungku ngon geubaca du'a. Meunyoe ka lheuëh keunong rajah burông nyan biasa jih laju jiwèh nibak tubôh ureuëng sakét, ngon hana trép lheuëh jiwéh jén nyan laju meuwoë lom ingat ngon bacut-bacut meutamah sihat. | ||
Guha Tujôh | Guha Tujôh nakeuh saboh guha nyang na di Acèh, neuduëk guha nyan kira-kira na 28 km dari banda Sigli, na di Gampông Cot Laweuëng, Kecamatan Muara Tiga, Kabupatèn Pidië. Guha nyoe na bak teureubéh bukét bak gaki rot timu Gunong Seulawah.
Geukheun guha tujôh meukareuna guha nyan na tujôh boh pintô (ruhung guha), ngon bak tiep-tiep guha nyan hana soe tu'oh lom padum na jeu'ôh u dalam guha. Pintô tamong lam guha na diameter 0,6 m ngon luwahjih na 15 m. Lagèe bangeun curak guha kareuëng di wilayah la'èn, bak tiep-tiep ruweueng lam guha nyan jeuet ta kalon na batèe kareuëng nyang meugantung lagèe kristal ("stalaktit"). Bak aleuë guha meucula-cula batèe kareuëng ("stalagmit") nyang 'oh takalon lagèe curak hidang bu leukat nyang biasa geupeuna bak acara adat, la'èn nibaknyan na nyang meurupa lagèe leumo teungoh ji éh, ngon na batèe gunong nyang lagèe peulamin ureuëng meukawèn.
Guha Tujôh kayém geujak saweuë lé ureuëng gampông disinan ngon ureuëng dari luwa da'irah nyan. Ureuëng gampông biasa jih geujak u Guha Tujôh keu geujak cok 'eumpung cicém walèt, salang masyarakat luwa biasajih geujak keunan keu geujak meuramiën. Lam gabuëk Acèh padum-padum thôn nyang ka u likôt hana soe beurani jak keunan meuseubab guha nyan na bek teumpat nyang jeu'ôh ngon rumoh ureuëng.
La'én nibak jeuet keu rumoh bagi 'cicém walèt nyang geuthèe meuhai yum 'eumpung jih, guha tujôh nyan jeuet keu teumpat nyang bak ladôm ureuëng nyang patèh keu teumpat nyang keuramat. Meuseubab ngon nyan nakeuh cit ureuëng nyang geujak u guha tujôh khusuh keu geujak mita èleumèe spiritual meunurôt keuyakinan maséng-maséng. Nibak rupa peumandangan alam nyang na di Guha Tujôh, leubéh jroh keuh ta jak keunan keu ta jak kalon peumandangang alam mantong ngon jeuet keu ta pujoë ngon meu syukô ateuëh peueneujeuët Po di ateuëh muka bumoë nyoe. | ||
Hikayat Teungku di Meukék | Hikayat Teungku di Meukék nakeuh saboh hikayat aseuli Acèh. Hikayat nyoe nakeuh keunarang nibak sidroe pujangga Acèh dari da'irah Trumon nyang geuduëk di Gampông Peunaga nan gobnyan Teungku Malém, sidroe teuk nyang geukheun keu ureuëng tuléh hikayat nyan nakeuh Leubè Isa. Hikayat nyoe geucalitra bhah seungkita nyang teujadi bak thôn 1893-1894 antara ulèe balang Meulabôh nyang meurakan ngon peunjajah Beulanda, ngon ureuëng Mujahidin Acèh nyang geumeuduëk di Rundéng nyang geu pimpén lé Teungku di Meukék.
Hikayat nyoe geuteujeumah lam bahsa Inggréh lé GWJ Drewes bak thôn 1980 ngon jeuet keu saboh teunuléh nyang geupeunan "Two Achehnese Poems". Dilèe kon naseukah hikayat nyan na jipeugah lé Snouck Hurgronje lam kitab jih De Atjehers. Lé Drewes hikayat nyoe jicok di Leiden. | ||
Hikayat Prang Sabi | Hikayat Prang Sabi nakeuh saboh teunuléh sastra lam Bahsa Acèh curak teunuléh nyan nakeuh hikayat nyang asoë nibak hikayat nyan nakeuh geupeugah bhaih jihad. Hikayat prang sabi sampoë 'an uroë mantong geuteuliti lé ureuëng ahli meumacam bideuëng èleumèe. Neuduëk hikayat nyoë meujandréng ngon hikayat-hikayat la'én lam seujarah ummat manusia.
Jenis.
Hikayat Prang Sabi na bak duwa macam jeunèh teunuléh, nyang phôn geurasi nan ngon "tambéh" (lam bahsa Arab meuma'na nasihat peuingat) ngon teunuléh calitra pahlawan (kisah jihad) lam seuëh prang Sabilillah di Acèh bak geulawan Kaphé.
Hikayat Prang Sabi jeunèh "tambéh" le geutuléh lé ulama nyang asoë jih nakeuh nasihat, neumeuyuë ureuëng Islam di Acèh keu geujak trôn lam seuëh prang "jihaad fii sabilillaah", geupeudong agama Allah dari nafsu jeuheuët kaphé ngon meurumpok beunalah pahla nyang that na raya nibak Potallah.
Hikayat Prang Sabi jeunèh "tambeh" phôn that geupeunan ngon bahsa Arab "Haadzihi Qishshah Nafsiyyah" nakeuh neucok nibak risalah ulama Abdussamad al-Falimbani bak kitab gobnyan nyang geupeunan Nashihatul Muslimin. Naseukah awai nyan geutuléh bak thôn 1834 rab 40 thôn seugolom Prang Acèh, salang keunarang phôn nyang geupeunan Hikayat Prang Sabi nakeuh teunuléh nibak Teungku Chik Panté Kulu nyang geutuléh bak neulakèe lé 'cut aduën' neuh. Meuhat keu nyo cut aduën nyang neumeukeusud nyan nakeuh Teungku Chik di Tiro, nyang bak thôn 1881 ulama mujahid nyoe geuangkèe keu panglima prang sabilillah, salang Teungku Chik Panté Kulu nakeuh sidroë jaroe uneun gobnyan.
Hikayat Prang Sabi teunuléh calitra pahlawan geuploh keu bhaih kisah prang nyang na di nanggroë Acèh masa nyan. Geu calitra disinan kiban keuh ceubeuëh ureuëng Mujahidin Acèh bak geuprang Beulanda sampoë meuteumèe gla keu sidroe Syuhada, nyang maté Syahid lam prang nyan. Kisah-kisah pahlawan nyan geupeugot keu hikayat-hikayat nyang geupeunan meunurôt teumpat keujadian lagèe Hikayat Prang Sigli (1878), Hikayat Prang Geudông (1898) ngon la'én-la'én. | ||
Hasan di Tiro | Teungku Hasan Muhammad di Tiro lahé di Pidie, Acèh 25 uroë buleuën 9 thôn 1925. Meuninggai di Banda Acèh bak 2 uroë buleuën 6 thôn 2010. Gobnyan nakeuh sidroe cuco nibak keuturônan ulama Tiro nyang lam seujarah Prang Acèh geulawan Beulanda dilèe kon neumat pucôk pimpénan Mujahidin Acèh. Lam riwayat hudép Tengku Hasan Muhammad di Tiro ka geupeudong saboh geurakan peulawanan di Acèh nyang meutujuan keuneuk peumeurdéka Acèh dari neugara IndônèsiaSipanyang hudép gobnyan cit hana that kayém na di Acèh, leubèh le neucok masa hudép di luwa nanggroë. Mulai phôn neujak sikula u Jogjakarta lam masa peujuangan Indônèsia sampoë bak thôn 1950 Hasan Tiro muda neucok saboh beasiswa Colombo Plan keugeujak meurunoë u Amirika Carékat bak thôn 1950. Di Amerika gobnyan geumeurunoë èleumèe hukôm bak Universitas Columbia.
Masa ubeut.
Hasan Muhammad di Tiro ubeut neu jak sikula di Sigli. Ngon peungalaman masa ubeut nyang that jeuet keu peunuman sidroe Hasan di Tiro, nakeuh sikap ureuëng Acèh yôh nyan. Gobnyan geutawôk lé ureuëng deungon nan nyang that mulia bagi bansa Acèh, Tengku. Seubagoë sidroë turônan ulama Tiro nyang le that syahid lam Prang Acèh nakeuh meuneuhôi lagèe nyan cit ka biasa. Bak sikula di Sigli nyan Hasan Tiro muda le geuteumè meurunoë bhaih nasionalisme bak gurèe neuh, HM Nur El-Ibrahimi. Nyankeuh seubab bak watè ramèe ureuëng-ureuëng peunténg Acèh neudukông Indônèsia meurdéka bak thôn 1945 gobnyan laju geutamong lam Barisan Pemuda Indonesia di gampông neuh. Lheuëh nibak nyan bak 24 uroë buleuën 9 thôn 1945, keuluarga rayeuek Tiro, ngon ayah cut gobnyan, Tengku Umar Tiro geu akô meuseutia keu neugara Indônèsia.
Masa Muda.
Lheuëh seuleusoë nibak sikula meuyub ngon teuneungoh di Pidie Hasan di Tiro muda neujak sikula manyang u Jogjakarta bak Universitas Islam Indônèsia (UII), gobnyan neucok jurusan Hukôm. Gobnyan leupah keu neujak sikula di Jogjakarta watèe nyan nakeuh ateuëh dukôngan Teungku Daud Beureueh ngon peudana meuntroë Indônèsia masa nyan Syafruddin Prawiranegara. Di universitas nyan Hasan di Tiro rôh jeuet keu sidroe ureuëng nyang peudong Pustaka UII meusaban ngon Kahar Muzakkar, ureuëng Sulawesi nyang dudoë geupeugrak DI/TII di Sulawesi Tunong thôn 1953-1962. Bak watèe rab seuleusoë kuliah gobnyan di UII nyan, na geupeugot saboh keunarang kitab nyang geupeunan "Perang Aceh 1873-1927" bak saboh alinea lam kitab nyan neupeugah nyang bahwa nakeuh Acèh nyoe nakeuh saboh nangroë nyang hanjeuet meucré ngon Indônèsia.
Thôn 1949 Hasan di Tiro meuhasè peutamat sikula bak UII, lheueh nyan gobnyan laju geuwoë u Acèh. Trôh u Acèh gobnyan neukeurija bak diwan Pemerintahan Darurat Rèpublik Indônèsia (PDRI) di meuyub peudana meuntroë Syarifuddin Prawiranegara. Watèe nyan nang peumeurèntahan Indônèsia geupinah u Acèh, meuingat Jogjakarta ka rhôt lam jaroë Beulanda bak agresi keuduwa.
Masa meuubah pandangan.
Lheuëh masa sikula di Jogjakarta, ngon Indônèsia pih ka piyôh nibak prang peutheun meurdéka, Hasan di Tiro nyang masa nyan umu 25 thôn neujak sambông sikula u Amèrika. Sira geukuliah di Columbia University neukeurija sikhan watèe bak konsulat Indônèsia di New York. Thôn 1953 nakeuh thôn nyang jeuët keu peuneuntèe riwayat hudép Hasan di Tiro, di acèh bicah prang barô antara teuntra DI/TII nyang geupimpén lé Teungku Daud Beureueh. Lam saboh keujadian di Acèh nyang geuthèe nan ngon Keujadian Pulôt Cot Jeumpa Hasan di Tiro yang yôh nyan neukeurija bak konsulat Indônèsia neupeunyata meulawan ngon peumeurèntah di Jakarta. Lam keujadian di Cot Jeumpa lé Hasan di Tiro dari New York kalheuëh neu peuingat peumeurèntah Jakarta ngon geukirém surat keu peudana meuntroë Indônèsia Ali Sastroamidjojo nyang neuyuë peupiyôh prang meuseunjata lawan Acèh.
Ban neukalon meunan ka lé Jakarta laju neupeubateuë pasport Hasan di Tiro, akibat nyan bak uroë 27 buleuën 9 thôn 1954 Hasan di Tiro ka jitheun lé Jawatan Imigrasi New York. Meunan pih deungon na jaminan padum-padum droë senator, Hasan di Tiro dudoë jiteurimong jeuet keu ureuëng neuduëk teutap di Amerika Syarikat.
Masa neupuga Geurakan Acèh Meurdéka.
Bak uroë 4 buleuën 9 thôn 1976 Hasan di Tiro geutinggai banda New York. Gobnyan geuwoë u Acèh keu saboh meukeusud geumeujak puga peujuangan barô di Acèh. Pah bak uroë 30 buleuën 10 thôn 1976 Hasan di Tiro meuhasè geujeumeurang Seulat Malaka keu geutamong u Acèh ngon kapai ubeut di Pasi Lhôk, Keumang Tanjông Pidië. Ngon padum-padum droe sahbat nyang ka geuprèh di pasi nyan, Hasan di Tiro neupeuphôn langkah barô bak riwayat peulawanan gobnyan keu peumeurèntah Jakarta. Dari Pasi Lhôk geujak ngon geukawai lé padum-padum droë ureuëng keudéh lam glé di ateuëh Panté Raja. Lam glé nyan keuh neupeusaho geuneurasi phôn Geurakan Acèh Meurdèka. Na si buleuën geupeugot markaz di glé Panté Raja, teuma dudoë geuminah keudéh u Bukét Halimon di da'irah Tiro ngon Keumala. Glé di Halimon nyan nakeuh teumpat nyang that meuseujarah bagi keuluwarga Di Tiro, di glé nyan Teungku Ma'ad Tiro syahid keunong aneuk beudé peunjajah bak uroë 3 buleuën 12 thôn 1911 | ||
Tun Sri Lanang | Tun Muhammad bin Tun Ahmad, leubéh geuturi seubagoë Tun Sri Lanang, nakeuh beundahara atawa wazir chik dari Keurajeuën Johor. Keurajeuën Acèh Darussalam geupeutalô Keurajeuën Johor bak prang Batu Sawar thôn 1613 M yôh nyan keuh Tun Sri Lanang geutheun lé aseuka Acèh, geuba gobnyan u Keurajeuën Acèh seubagoë tawanan prang.
Tun Sri Lanang nakeuh sidroë ureuëng nyang that carong lam bideuëng peumeurèntahan saboh-saboh keurajeuën. Gobnyan jeuet keu beundahara dimeuyub duwa droë sultan Johor, Sultan Ali Jalla Abdul Jalil Syah II (1570-1597) dan Sultan Alauddin Riayat Shah III (1597-1615). Di Acèh gobnyan jeuet keu peunasihat 3 droë sultan Acèh; Sultan Iskandar Muda (sampai 1636), Sultan Iskandar Thani (1636-1641) dan Sultanah Tajul 'Alam Safiatuddin Syah (1641-1675). Gobnyan geunguy duwa boh pangkat rayeuek sipanyang hudép neuh, seubagoë Beundahara Johor, Bendahara Paduka Raja Tun Mohamad, lheuëh nyan lom gobnyan geubri pangkat Orang Kaya Dato 'Bendahara Seri Paduka Tun Seberang di Acèh.
Lam riwayat tarèh Bansa Meulayu, nan Tun Sri Lanang leubèh geuturi keu sidroë ureuëng aréh, ceureudék ngon carong. Gobnyan geuturi cit keu sidroë pujangga hayeuë bansa Meulayu nyang saban tingkat ngon Munshi Abdullah (ureuëng karang Hikayat Abdullah).
Ulèe balang Samalanga.
Meunan trôh u Acèh hana trép lanja, keuluwarga Keurajeuën Johor laju geupeubibeuëh lé sultan Acèh. Mandum ureuëng nyan geuwoë lom keudéh u Johor, ngon geuintat lé aseuka Acèh lom geubantu pèng lé sultan Acèh bah geupeugot lom banda Batu Sawar nyang hancô lam prang. Meunan pih Tun Sri Lanang ngon padum-padum droë ureuëng nyang la'én han geutém woë, geupiléh tinggai di Acèh. Ateuëh peuniléh nyan lé sultan Acèh geu hadiah keuh saboh nanggroë lam neugara Acèh di Samalanga, bak thôn nyan laju gobnyan geumat pangkat Ulèe Balang Samalanga, pangkat nyan geumat sampoë gobnyan meuninggai bak thôn 1659. | ||
Teumamong | Teumamong nakeuh saboh nyum sakét nyang geupeucaya lé ureuëng Acèh teuka nibak buët syaitan ngon iblih nyang jeuheuët. Teumamong nyan kayém geupeusadeuë bak ureuëng nyang keunong Burông Tujôh, lam bhaih nyan biasajih lé ureuëng nyang keunong geupeugah nyan ka jipeukeunong lé gob la'én. | ||
Janggôt jén | Janggôt jén nakeuh sijeunèh likèn nyang wareunajih ijô pucat atawa keulabèë nyang udép di Iërupa, Asia ngön barat laôt Amirika Barôh. Likèn nakeuh sijeunèh parasit nyang jeuet jipumaté bak kayèë bak jiduëk jih. Peunula nyoë paléng kayém jitimoh bak bak kayèë tuha lam uteuen. Jih jitimoh lagèë gumpai beuneung meugantung bak cabeuëng atawa dheuën bak kayèë.
Lagèë ban dum jeunèh likèn, janggôt jén nakeuh hasé jampu kulat ngön ganggang nyang jitimoh meusajan lam saboh hubôngan simbiosis. Likèn nakeuh jeunèh meukheuluk udép keudroë keucuali meunyo geukalön ngön mikroskop, ‘oh watèë ganggang jeuët geukalön udép bak badan kulat. Nakeuh sabab ganggang nyang peujeuët likèn jeuët jipeugèt fotosintesis.
Khasiet.
Janggôt jén nakeuh salah saboh bahan nyang geungui lam aweueh peuet plôh peuet. | ||
Frank Lautenberg | Frank Lautenberg (lahe 1924-2013) nakeuh sidroe politikus asai Amirika Syarikat. | ||
John Ratzenberger | John Ratzenberger nakeuh sidroe aktor asay Amirika Syarikat. | ||
Umar bin Abdul-Aziz | Umar bin Abdul-Aziz (عمر بن عبد العزيز, ngon gla Umar II, lahé bak thôn 63 H, gobnyan nakeuh sidroë khalifah Bani Umayyah nyang neumat kuwasa dari thô 717 sampoe 720 M. Meukon lagèe khalifah Bani Umayyah seugolomnyan, gobnyan nakeuh kon sidroe turônan nibak khalifah, meuhat keuh gobnyan geutunyok langsông lé ummat Islam. Gobnyan nakeuh aneuk saboh pupu ngon khalifah seugolomnyan, Sulaiman.
Ayah gobnyan nakeuh Abdul-Aziz bin Marwan, gubernur Mesir ngon adoë nibak Khalifah Abdul-Malik. Ma gobnyan nakeuh Ummu Asim binti Asim. Umar bin Abdul-Aziz nakeuh sidroe cet nibak Khulafa'ur-rasyidin nyang keuduwa Umar bin Khattab. | ||
Ali bin Abi Thalib | ‘Alī bin Abī Thālib (Arab: علي بن أﺑﻲ طالب, Parsi: علی پسر ابو طالب) (lahé bak 13 Rajab thôn 23 golom Hijriah – wafeuët 21 Ramadhan 40 Hijriah), nakeuh sidroë sahabat nabi, Islam gobnyan bak masa mantong ubit. Gobnyan meuhat cit keu sidroë keuluarga Rasulullah SAW. Bak ureuëng Islam Sunni, gobnyan geuangkèe keu khalifah seuneulheuëh lam neuduëk khulafa'ur-rasyidin. Salang bagi Syi'ah, awaknyan meupeundapat gobnyankeuh nyang sah jeuët keu khalifah phôn nyang neuwasiët lé Rasulullah saw..
Ali nakeuh aneuk nibak Abu Thalib (abuwa Nabi), Ali meunikah ngon aneuk inong geunaséh Nabi Fathimah az-Zahara. Dua droë cuco Nabi lahé nibak keuluarga Ali ngon Fathimah, nyakni Sayyidina Hasan ngon Sayyidina Husén. | ||
Ian McKellen | Ian Murray McKellen (1939) nakeuh sidroe aktor asay Inggréh. | ||
Jeunamèe | Jeunamè nakeuh reusam lam peukara meupeuphôn saboh keuluwarga di Acèh, jeunamè lam reusam Acèh nakeuh saban ngon saboh bhaih hukôm agama Islam nyang geupeusyarat jeunamè nyoe keu sah nikah. Reusam jeunamè di Acèh saban ngon Mahar lam bahsa Arab, meunyoë lam bahsa nyang umum di Indônèsia geukheun Mas Kawin.
Jeunamè nyan nakeuh saboh keuwajiban nibak lintô (agam) nyang meunikah ngon sidroë dara barô (inong). Lam reusam Acèh jeunamè nyan leubèh kayèm nakeuh nibak meuh. Jumeulah jeunamè dum nyang ka awai geupeuteuntèe lé keuluwarga dara barô watee phon geujak bak ranub atawa geuseubah cah rauh. Teuma watee katrok lam rukon nikah, jeunamè nyan geukheun ngon narit nyang trang bak watèe lintô ngon wali dara barô bak acara peusambôt nikah (ijab kabul). |
Subsets and Splits