text
stringlengths 0
31.6M
| metadata
dict |
|---|---|
26 फरवरी-दिनाङ्कः ग्रेगोरीयन-पञ्चाङ्गानुसारं वर्षस्य सप्तपञ्चाशत्तमं दिनम् । एतस्मात् दिनात् वर्षान्ताय 308 दिनानि अवशिष्टानि । | {
"source": "wikipedia"
} |
संस्क्रुतभाषा सर्वविज्ञानशेवधिः। धर्मदर्शनकलासंस्क्रुतिविज्ञानादीनि सर्वक्शेत्राणि एतत् चिन्तनपरिधौ समाविष्टानि भवन्ति।प्रपन्चे भारतस्य गौरवयुतं संस्क्रुताधीनम्।विविदमिदं सर्वेषां यत् वेदाः भारतीयप्रज्ञायाः अक्शयोः निधिः य्ः अतिप्राचीनकालात् दायरूपेण अनुवर्तते,यत्र हि ऎहिक-आमुष्मिक-धार्मिक-आध्यात्मिकानां सर्वेषां तत्त्वानि आन्तर्हितानि वर्तन्ते इति।' वेदैः सर्वं प्रतिष्ठितम्', 'वेदात् सर्वं प्रसिस्ध्यय्ति', 'वेदाः सर्वहिताथार्य' इत्यादयः उक्तयः अमुमेव अर्थं ध्योतयन्ति।विपुले अस्मिन् स्ंस्क्रुतवाङ्मये मानवजीवनस्य स्ंरक्शणाय, स्ंवर्धनाय, कल्याणाय च सर्वे अपि विषयाः अस्माकंमुनिभिः शास्त्रकारैश्च सविस्तरं निरूपिताः सन्ति। 'लोके धीर्ज्ञानमन्यत्र वविज्ञानं शिल्पशास्त्रयोः' इति अमरसिम्हस्यनामलिङानुशासने वज्ञानविज्ञानयोः वेदः स्पष्टीक्रुतः वतते।ततापि यस्मिन्नर्थे आङ्ग्लभाषायां ' ' इति शब्दःप्रयुज्यते तस्मिन्नेवार्थे अत्र विज्ञान शब्दस्य प्रयोगः विहितः अस्माभिरधुना। भौतशास्त्रं, रसायनशास्त्रं, वनस्पतिशास्त्रं,प्राणिशास्त्रं, वैद्यसशास्त्रं, गणितशारस्त्रं, सङ्गीतशास्त्रं, कामशास्त्रं, शिल्पशास्त्रं इत्यादीनि शास्त्राणिअध्यत्वे विज्ञान पदवाच्यानि भवन्ति।मूर्धन्यपाकश्चान्त्यसूरीणां कथनेनापि ज्ञायते यत् नैक- सहस्रहायनेभ्यः प्रागेवभारतंमहोन्तवैज्ञानिकसिद्धिनां स्थाननमासीदिति। उदाहरणार्तं- मोनियर् विलियम्स् एवमभिप्रैति-"...... , ,, , , , ....."। निर्मूलस्य अस्य अज्ञानस्य निराकरणं, प्राचीनभारतीयानां योगादानस्य पुरः स्थापनं, तस्मात् अस्मदीयानां ज्ञानविज्ञानयोः महत्ताविषये गर्वभावनायाः प्रत्यानयनामपि निभन्धस्यास्य मूलोद्देशः अस्ति।
भूमण्डले अस्मिन् अन्यदेशेभ्यः प्रागेव भारतवर्षं चिकित्साविज्ञानक्षेत्रे समुन्नतपदमारुढम् आसीदिति इतिहासविदां मतम्।मानवस्य ऐहिकाअमुष्मिकफ़लसाधनार्थं आरोग्यमेव प्रधानम्। आरोज्यसाधनं तु आयुर्वेदाद्यायनादेव इति कारणात् मूलभूतमिदं आयुर्वेदविज्ञानम्।
चरक संहित. सूत्रस्तानम्-1.14
अतः ' आयुर्वेदोपदेशेषु विेधेयः परमादरः ' ।
स्वास्थ्यरक्षणे तस्य प्राधान्यमभिलक्स्य आयुर्वेदः अथर्ववेदस्योपवेदत्वेन प्रथां भजते।मतमिदं चरकसुश्रुतवाग्भटादिभिः प्रमुखायुर्वेदाचार्यैरेव प्रकाशितम्। चरकपाणिरपि वदति-'अथर्ववेदस्य आयुर्वेदत्वमुक्ते भवति, अथर्ववेदैकशेष एव आयुर्वेदः' इति।'आयुर्वेद' - शब्दस्य वयुत्पत्तिं साधयद्भिराचार्यैः प्रकटीक्रुतम्-'आयुरस्मिन् विद्यते, अनेन वा आयुर्विन्दति' इति। 'भावप्रकाश' -टीकाकरो अपि 'आयुर्वेद' शब्दम् एवं विशदीकरोति-अनेन पुरुषो यस्माद् आयुर्विन्दति वेत्ति च। तस्मान्मुनिवरैरेव 'आयुर्वेद' इति स्म्रुतः॥
आयुर्वेदानुसारेण आयुः चतुर्विधम्- हितायुः, अहितायुः, सुखायुः दुःखायुश्चेति।
हिताहितं सुखं दुःखं आयुस्तस्य हिताहितम्।मानं च तच्च यत्रोक्तं आयुर्वेदः स उज्यते॥ च सू.3.41॥
आयुर्वेदस्य इतिहासः वैदिककालदेव आरम्भ्यते। अतः पन्चसहस्रवर्षेभ्यो अपि प्राचीनो अयं इतिहासः।विशेषतः क्रिस्तपूर्वचतुर्थश्तकादारभ्य क्रिस्तश्तकस्य 11 शतकपर्यन्तं आयुर्वेदस्य उत्क्रुष्टपरम्पराः न केवलं प्रचारे आसन् अपि तु तत्कालीनेषु प्रलख्यातेषु नलन्दा, विक्रमशिला,बलभी इत्यादिषु विश्वविद्यालयेषु प्रमुखविषयत्वेन पाठ्यन्ते स्म। चरकाचार्यविरचिता ' चरकस्ंहिता', सुश्रुताचार्यप्रणीता 'सुश्रुतस्ंहिता', वाग्भटग्रथिम् ' अष्टाङगह्रुदयम्', माधवकरस्य ' माधवनिदानम्'। शार्ङ्गधरस्य 'शार्ङ्गधरपद्धतिः' इत्यादयः आयुर्वेदस्य प्रमुखग्रन्थाः | {
"source": "wikipedia"
} |
गुजरातराज्ये काचित् हस्तकलापरम्परा एव प्रवर्तमाना दृश्यते । गुजरातराज्यस्य हस्तकलाः सनातनाः, विशिष्टाः, सुप्रसिद्धाश्च । राज्यस्यास्य नगरेषु, पट्टणेषु/पत्तनेषु, ग्रामेषु, गिरिषु विद्यमानेषु जनजातिगृहेषु च इयं परम्परा जीवति । जनजातिस्त्रियः धनोत्पत्तये/आयार्थम् अद्यापि सूचीकार्यमेव आश्रयन्ति । गुजरातराज्यस्य हस्तकलासु तान्तव्याः/तन्तुकार्यसम्बद्धाः हस्तकलाः विख्याताः । ताः - तन्तुनिर्माणं, तन्तूनां रञ्जनम् अथवा तन्तुभ्यः वर्णदानं, मुद्रणं, सूचीकर्म च ।
'पटोळा' इति कश्चन तन्तुवस्त्रविशेषः वस्त्राणां राज्ञी इति परिगण्यते । अस्य निर्माणं तु पाटण इत्यस्मिन् नगरे एव भवति । पाटणस्थाः केचन एव कुटुम्बाः एतन्निर्माणे समर्थाः, कुशलाश्च । प्राक् यदा पाटण इत्येतन्नगरं सोलङ्कीराज्ञां राजधानी आसीत्, तदा 700 साल्वी तन्तुवायाः/पटकाराः पाटण इत्येतन्नगरं प्रति समागताः आसन् । किन्तु तेषु केचन एव अद्य 'पटोळा'निर्माणपरम्परां प्रावर्तयन्ति । 'पटोळा'निर्माणशैली विभिन्ना, विरला च वर्तते । अस्याः शैल्याः नाम अस्ति 'डबल् इक्कत्' शैली इति । अस्यां शैल्यां तावत् तन्तुवायदण्डे स्थापनात् प्राक् एव तन्तूनां रञ्जनं क्रियते । अपि च इदं रञ्जनं वस्त्रस्य अन्तिमम् आकारं मनसि निधाय तदनुसारेण क्रियते इति विशेषः । कार्यमिदम् अतीव क्लिष्टकरं पटकाराणाम् । इयं विरला कला समग्रे विश्वे कतिपयप्रदेशेषु एव अभ्यस्यते इत्यतः 'पटोळा'वस्त्रस्य ऐतिहासिकं, वाणिज्यिकं च मूल्यम् उत्कृष्टम् अस्ति । पाटण इत्येतन्नगरं 'मश्रू' इत्यस्य वस्त्रविशेषस्य उत्पादनकेन्द्रमप्यस्ति । 'मश्रू' इत्येतत् कौशेयकार्पासयोः संयोगेन/मिश्रणेन निर्मीयते । अस्मिन् वस्त्रविशेषे कार्पासः तावत् आधाररूपेण उपयुज्यते ।
जामनगरम् इत्येतन्नगरं 'बान्धणी'शैल्यै सुप्रसिद्धं केन्द्रम् अस्ति । अस्यां शैल्याम् अन्तिमं वस्त्राकारं प्राप्तुं भिन्नासु अवस्थासु पटतन्तूनां रञ्जनं क्रियते । एकैकस्यामपि अवस्थायां वर्णदानानन्तरं ये च पटभागाः रञ्जिते वर्णे भवितव्याः, तेषां पटभागानां ग्रन्थिबन्धनं कृत्वा तान् भागान् आच्छाद्य पुनः पटम् अन्यस्मिन् वर्णे निमज्जन्ति । एषा प्रक्रिया वस्त्रस्य अन्तिमाकारप्राप्तिपर्यन्तम् अनुवर्तते ।
गुजरातराज्यस्य हस्तकलासु अन्यतमा कला अस्ति सूचीकला । तत्र पुनः कच्छ इतीदं मण्डलं सूचीकलायै न केवलं गुजरातराज्ये, अपि तु समग्रे भारते एव प्रसिद्धम् । अस्य कारणम् एतदस्ति यत् सूचीकलाकुशलाः अत्यधिकसङ्ख्याकाः कर्मकराः अत्रैव निवसन्ति । एतेषु कर्मकरेषु अधिकाः कलाकाराः सूचीकलामेव उपजीविकारूपेण आश्रयन्ति । अन्ये केचन कर्मकराः हिन्दवः, मुसल्मानाः च उद्योगान्तरं कुर्वाणाः अवशिष्टसमये सूचीकलाम् आश्रयित्वा स्वीये धनार्जने या न्यूनता अस्ति तां पूरयन्ति ।
सूचीकलाकुशलेषु कर्मकरेषु पुनः भिन्नाः वर्गाः अथवा गणाः सन्ति येषां कौशलं सूचीकलायाः विभिन्नरीतिषु अस्ति । तद्यथा - 'सोढाराजपुत', 'मेघवाल', 'झाट', 'मुठवा' इत्येतेषां जनजातीनां सूचीकला अन्याभ्यः गुजरातराज्यस्य सूचीकलाभ्यः भिन्ना वर्तते । एतेषां जनजातीनां सूचीकलायां पाकिस्तानस्य सिन्धप्रान्ते, अपि च गुजरातराज्यस्य थर् पार्कर् इति प्रान्ते प्रचलितायाः सूचीकलायाः सादृश्यं दृश्यते । पुनः 'सूफ्', 'खारेक्', 'पाको' इत्येताः कच्छ-प्रदेशीयाः सूचीकलाः बहु प्रसिद्धाः । सूचीकलासाहाय्येन वस्त्रे दर्पणस्थापनविन्यासः कच्छ-प्रदेशस्य 'रबारी' इत्यस्य हिन्दूजनजातेः विशिष्टता । 'झाट' इति मुसल्मानजातीयाः, 'मुठवा' अपि सूचीकलासाहाय्येन वस्त्रे दर्पणस्थापनविन्यासम् अभ्यसन्ति । 'आहिर' इत्येषा कला अपि प्रदेशेऽस्मिन् दृश्यमानसूचीकलासु अन्यतमा ।
कच्छ-प्रान्तः वस्त्रमुद्रणकेन्द्रमपि अस्ति । 'अज्रख' इति काचित् मुद्रणशैली धामडका इत्यादिषु ग्रामेषु, भुज इत्यस्य नगरस्य समीपे विद्यमाने अज्रखपुरे च अभ्यस्यते । येषु प्रदेशेषु इयं मुद्रणशैली अभ्यस्यते तेषु सर्वेष्वपि प्रदेशेषु मुद्रणार्थम् अकृत्रिमवर्णाः/प्राकृतिकवर्णाः एव लेपनार्थम् उपयुज्यन्ते इति विशेषः । अयं च प्राकृतिकवर्णः शाकेभ्यः, विविधौषधमूलेभ्यः, अन्येभ्यः नैसर्गिकवस्तुभ्यः/प्राकृतिकवस्तुभ्यः च उत्पाद्यते ।
'बीड्-वर्क्' गुजरातराज्यस्य अतीव सुन्दरी, बहु रमणीया, महदुत्कृष्टा च कला अस्ति । गुजरातराज्ये 'बीड्-वर्क्' अर्थात् मणिकलायाः प्रसिद्धिः नवदशे शतके जाता । शतकेऽस्मिन् राज्येनानेन पाश्चात्यदेशैः सह वाणिज्यसम्पर्कः आरब्धः । विदेशेभ्यः श्रेष्ठाः, अनर्घ्याः मणयः नौकासु आनीताः च । राज्यस्यास्य राजानः मणिकलाकुशलेभ्यः कर्मकरेभ्यः आश्रयं दत्त्वा इमां कलां पोषितवन्तः । अस्मिन् राज्ये विद्यमानेषु राजभवनेषु, दुर्गेषु च इयं कला दृश्यते । केषुचित् राजभवनेषु तु 'वेनिस्'-नगरे स्थितात् विश्वविख्यातात् 'मुरानो'-कार्यागारात् आनीताः मणयः दृश्यन्ते । अत्रस्थकर्मकराणां कौशलम् एतदस्ति यत् एते सूचीसाहाय्येन मणिभिः विभिन्नानि वस्तूनि निर्मान्ति येषु आधाररूपेण वस्त्रं नोपयुज्यते । केषुचित् गृहेष्वपि बालिकाः स्वीये वस्त्रे मणीः स्थापयन्त्यः दृश्यन्ते । एताः बालिकाः अवकाशसमये एतां कलाम् अभ्यसन्ति । 'भरवाड'जातीयाः महिलाः मणिकलाकुशलिन्यः । सौराष्ट्रे विवाहादिविशेषप्रसङ्गेषु जनाः मणिकलासाहाय्येन अश्वान्, उष्ट्रान्, वृषभशकटान् च अलङ्कुर्वन्ति इत्ययं विशेषः ।
'टेरा-कोटा' इति तु कश्चन मृद्भाण्डविशेषः । 'टेरा-कोटा' वस्तूनि गुजरातराज्यस्य नगरेषु, पट्टणेषु/पत्तनेषु, ग्रामेषु च बहुत्र दृश्यन्ते । ग्रामेषु कुम्भकाराः मृदा उपकरणानि, पुष्पकुण्डानि, अलङ्कारसामग्र्यः, पूजोपयोगिवस्तूनि इत्यादीनि निर्मान्ति । कच्छ-प्रदेशे कुटीरेषु, गृहाणां भित्तिकासु च 'टेरा-कोटा' कला द्रष्टुं लभ्यते । बनासकाठामण्डलं, साबरकाठामण्डलं, वडोदरामण्डलम् इत्यादिमण्डलानां जनजातिवासप्रदेशेषु वसन्तः कुम्भकाराः 'वोटिव् टेरा-कोटा' इति कञ्चन 'टेरा-कोटा' प्रकारम् उत्पादयन्ति । प्रायशः अश्वादिप्राणिनाम् आकृतीः उत्पाद्य जनजातिजनाः एताः आकृतीः पुण्यस्थानेषु, देवालयेषु च दानरूपेण अर्पयन्ति । 'सिरेमिक्' उत्पादनेऽपि गुजरातराज्यं प्रसिद्धम् । 'मोरबी'नामकं पत्तनं, राजकोट इतीदं महानगरं, सुरेन्द्रनगरमण्डलस्य ग्रामाः च 'सिरेमिक्' उत्पादनकेन्द्राणि ।
गुजरातराज्यस्य काष्ठकला राजभवनस्य द्वारेषु, प्रासादस्य मण्डपेषु च द्रष्टुम् उपलभ्यते । गुजरातराज्यस्य 'लेकर्' काष्ठनिर्मितानि पीठोपकरणानि बहु प्रसिद्धानि । वडोदरा इत्यस्य महानगरस्य समीपे विद्यमाना साङ्खेडानामकः ग्रामः, भावनगरम् इतीदं नगरं, कच्छमण्डलं, सुरतनामकं महानगरं च पीठोपकरणस्यास्य उत्पादनकेन्द्राणि ।
गुजरातराज्यस्य रजतकला विविधेषु आभूषणेषु/आभरणेषु, पात्रेषु, वस्तुषु च द्रष्टुं लभ्यते । राजकोट इतीदं महानगरं, गोण्डलनामकः ग्रामः, वढवाणनामकः ग्रामः, सौराष्ट्रे विद्यमानानि नैकानि पत्तनानि च रजतकलाकेन्द्राणि । भारते लभ्यमानेषु रजतविभूषणेषु श्रेष्ठविभूषणानि कच्छमण्डले एव निर्मीयन्ते । गुजरातराज्यस्य जनजातिमहिलाः यानि/यादृशानि रजतविभूषणानि अधिकतया धरन्ति तानि/तादृशानि आभूषणानि बनासकाठामण्डले, साबरकाठामण्डले च उत्पाद्यन्ते । तेषां विभूषणानाम् उपयोगं 'गरबा'नृत्यसमये, सामाजिकप्रसङ्गेषु, धार्मिकप्रसङ्गेषु च गुजरातराज्यस्य जनाः विशेषेण कुर्वन्ति ।
गुजरातराज्ये लोहकला अपि प्रचलिताऽस्ति । पित्तलताम्राभ्याम्, अन्येषां केषाञ्चन लोहानां च मिश्रणेन निर्मितानि भाण्डानि, उपकरणानि/सामग्र्यः च प्रसिद्धानि । कच्छमण्डले विद्यमानम् अञ्जारनामकं नगरं, सुरेन्द्रनगरमण्डले स्थितः वढवाणनामकः ग्रामः, भावनगरमण्डलस्य समीपे विद्यमानः शिहोरनामकः ग्रामः च लोहकलायाः प्रमुखकेन्द्राणि ।
गुजरातराज्यस्य शिल्पकला अपि प्रख्याता । गिरनारपर्वते विद्यमानानि जैनमन्दिराणि, मोढेरा सूर्यमन्दिरं, गुजरातराज्यस्य दुर्गाणि, राजगृहाणि/राजभवनानि च अत्र साक्षीरूपेण तिष्ठन्ति । | {
"source": "wikipedia"
} |
1171 तमः वर्षः ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकः साधारण-वर्षः आसीत्।
• 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 22 • 23 • 24 • 25 • 26 • 27 • 28 • 29 • 30 • 31 • 32 • 33 • 34 • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 • 44 • 45 • 46 • 47 • 48 • 49 • 50 • 51 • 52 • 53 • 54 • 55 • 56 • 57 • 58 • 59 • 60 • 61 • 62 • 63 • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 • 70 • 71 • 72 • 73 • 74 • 75 • 76 • 77 • 78 • 79 • 80 • 81 • 82 • 83 • 84 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 • 91 • 92 • 93 • 94 • 95 • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 • 103 • 104 • 105 • 106 • 107 • 108 • 109 • 110 • 111 • 112 • 113 • 114 • 115 • 116 • 117 • 118 • 119 • 120 • 121 • 122 • 123 • 124 • 125 • 126 • 127 • 128 • 129 • 130 • 131 • 132 • 133 • 134 • 135 • 137 • 138 • 139 • 140 • 141 • 142 • 143 • 144 • 145 • 146 • 147 • 148 • 149 • 150 • 151 • 152 • 153 • 154 • 155 • 156 • 157 • 158 • 159 • 160 • 161 • 162 • 163 • 164 • 165 • 166 • 167 • 168 • 169 • 170 • 171 • 172 • 173 • 174 • 175 • 176 • 177 • 178 • 179 • 180 • 181 • 182 • 183 • 184 • 185 • 186 • 187 • 188 • 189 • 190 • 191 • 192 • 193 • 194 • 195 • 196 • 197 • 198 • 199 • 200 • 201 • 202 • 203 • 204 • 205 • 206 • 207 • 208 • 209 • 210 • 211 • 212 • 213 • 214 • 215 • 216 • 217 • 218 • 219 • 220 • 221 • 222 • 223 • 224 • 225 • 226 • 227 • 228 • 229 • 230 • 231 • 232 • 233 • 234 • 235 • 236 • 237 • 238 • 239 • 240 • 241 • 242 • 243 • 244 • 245 • 246 • 247 • 248 • 249 • 250 • 251 • 252 • 253 • 254 • 255 • 256 • 257 • 258 • 259 • 260 • 261 • 262 • 263 • 264 • 265 • 266 • 267 • 268 • 269 • 270 • 271 • 272 • 273 • 274 • 275 • 276 • 277 • 278 • 279 • 280 • 281 • 282 • 283 • 284 • 285 • 286 • 287 • 288 • 289 • 290 • 291 • 292 • 293 • 294 • 295 • 296 • 297 • 298 • 299 • 300 • 301 • 302 • 303 • 304 • 305 • 306 • 307 • 308 • 309 • 310 • 311 • 312 • 313 • 314 • 315 • 316 • 317 • 318 • 319 • 320 • 321 • 322 • 323 • 324 • 325 • 326 • 327 • 328 • 329 • 330 • 331 • 332 • 333 • 334 • 335 • 336 • 337 • 338 • 339 • 340 • 341 • 342 • 343 • 344 • 345 • 346 • 347 • 348 • 349 • 350 • 351 • 352 • 353 • 354 • 355 • 356 • 357 • 358 • 359 • 360 • 361 • 362 • 363 • 364 • 365 • 366 • 367 • 368 • 369 • 370 • 371 • 372 • 373 • 374 • 375 • 376 • 377 • 378 • 379 • 380 • 381 • 382 • 383 • 384 • 385 • 386 • 387 • 388 • 389 • 390 • 391 • 392 • 393 • 394 • 395 • 396 • 397 • 398 • 399 • 400 • 401 • 402 • 403 • 404 • 405 • 406 • 407 • 408 • 409 • 410 • 411 • 412 • 413 • 414 • 415 • 416 • 417 • 418 • 419 • 420 • 421 • 422 • 423 • 424 • 425 • 426 • 427 • 428 • 429 • 430 • 431 • 432 • 433 • 434 • 435 • 436 • 437 • 438 • 439 • 440 • 441 • 442 • 443 • 444 • 445 • 446 • 447 • 448 • 449 • 450 • 451 • 452 • 453 • 454 • 455 • 456 • 457 • 458 • 459 • 460 • 461 • 462 • 463 • 464 • 465 • 466 • 467 • 468 • 469 • 470 • 471 • 472 • 473 • 474 • 475 • 476 • 477 • 478 • 479 • 480 • 481 • 482 • 483 • 484 • 485 • 486 • 487 • 488 • 489 • 490 • 491 • 492 • 493 • 494 • 495 • 496 • 497 • 498 • 499 • 500 • 501 • 502 • 503 • 504 • 505 • 506 • 507 • 508 • 509 • 510 • 511 • 512 • 513 • 514 • 515 • 516 • 517 • 518 • 519 • 520 • 521 • 522 • 523 • 524 • 525 • 526 • 527 • 528 • 529 • 530 • 531 • 532 • 533 • 534 • 535 • 536 • 537 • 538 • 539 • 540 • 541 • 542 • 543 • 544 • 545 • 546 • 547 • 548 • 549 • 550 • 551 • 552 • 553 • 554 • 555 • 556 • 557 • 558 • 559 • 560 • 561 • 562 • 563 • 564 • 565 • 566 • 567 • 568 • 569 • 570 • 571 • 572 • 573 • 574 • 575 • 576 • 577 • 578 • 579 • 580 • 581 • 582 • 583 • 584 • 585 • 586 • 587 • 588 • 589 • 590 • 591 • 592 • 593 • 594 • 595 • 596 • 597 • 598 • 599 • 600 • 601 • 602 • 603 • 604 • 605 • 606 • 607 • 608 • 609 • 610 • 611 • 612 • 613 • 614 • 615 • 616 • 617 • 618 • 619 • 620 • 621 • 622 • 623 • 624 • 625 • 626 • 627 • 628 • 629 • 630 • 631 • 632 • 633 • 634 • 635 • 636 • 637 • 638 • 639 • 640 • 641 • 642 • 643 • 644 • 645 • 646 • 647 • 648 • 649 • 650 • 651 • 652 • 653 • 654 • 655 • 656 • 657 • 658 • 659 • 660 • 661 • 662 • 663 • 664 • 665 • 666 • 667 • 668 • 669 • 670 • 671 • 672 • 673 • 674 • 675 • 676 • 677 • 678 • 679 • 680 • 681 • 682 • 683 • 684 • 685 • 686 • 687 • 688 • 689 • 690 • 691 • 692 • 693 • 694 • 695 • 696 • 697 • 698 • 699 • 700 • 701 • 702 • 703 • 704 • 705 • 706 • 707 • 708 • 709 • 710 • 711 • 712 • 713 • 714 • 715 • 716 • 717 • 718 • 719 • 720 • 721 • 722 • 723 • 724 • 725 • 726 • 727 • 728 • 729 • 730 • 731 • 732 • 733 • 734 • 735 • 736 • 737 • 738 • 739 • 740 • 741 • 742 • 743 • 744 • 745 • 746 • 747 • 748 • 749 • 750 • 751 • 752 • 753 • 754 • 755 • 756 • 757 • 758 • 759 • 760 • 761 • 762 • 763 • 764 • 765 • 766 • 767 • 768 • 769 • 770 • 771 • 772 • 773 • 774 • 775 • 776 • 777 • 778 • 779 • 780 • 781 • 782 • 783 • 784 • 785 • 786 • 787 • 788 • 789 • 790 • 791 • 792 • 793 • 794 • 795 • 796 • 797 • 798 • 799 • 800 • 801 • 802 • 803 • 804 • 805 • 806 • 807 • 808 • 809 • 810 • 811 • 812 • 813 • 814 • 815 • 816 • 817 • 818 • 819 • 820 • 821 • 822 • 823 • 824 • 825 • 826 • 827 • 828 • 829 • 830 • 831 • 832 • 833 • 834 • 835 • 836 • 837 • 838 • 839 • 840 • 841 • 842 • 843 • 844 • 845 • 846 • 847 • 848 • 849 • 850 • 851 • 852 • 853 • 854 • 855 • 856 • 857 • 858 • 859 • 860 • 861 • 862 • 863 • 864 • 865 • 866 • 867 • 868 • 869 • 870 • 871 • 872 • 873 • 874 • 875 • 876 • 877 • 878 • 879 • 880 • 881 • 882 • 883 • 884 • 885 • 886 • 887 • 888 • 889 • 890 • 891 • 892 • 893 • 894 • 895 • 896 • 897 • 898 • 899 • 900 • 901 • 902 • 903 • 904 • 905 • 906 • 907 • 908 • 909 • 910 • 911 • 912 • 913 • 914 • 915 • 916 • 917 • 918 • 919 • 920 • 921 • 922 • 923 • 924 • 925 • 926 • 927 • 928 • 929 • 930 • 931 • 932 • 933 • 934 • 935 • 936 • 937 • 938 • 939 • 940 • 941 • 942 • 943 • 944 • 945 • 946 • 947 • 948 • 949 • 950 • 951 • 952 • 953 • 954 • 955 • 956 • 957 • 958 • 959 • 960 • 961 • 962 • 963 • 964 • 965 • 966 • 967 • 968 • 969 • 970 • 971 • 972 • 973 • 974 • 975 • 976 • 977 • 978 • 979 • 980 • 981 • 982 • 983 • 984 • 985 • 986 • 987 • 988 • 989 • 990 • 991 • 992 • 993 • 994 • 995 • 996 • 997 • 998 • 999 • 1000 • 1001 • 1002 • 1003 • 1004 • 1005 • 1006 • 1007 • 1008 • 1009 • 1010 • 1011 • 1012 • 1013 • 1014 • 1015 • 1016 • 1017 • 1018 • 1019 • 1020 • 1021 • 1022 • 1023 • 1024 • 1025 • 1026 • 1027 • 1028 • 1029 • 1030 • 1031 • 1032 • 1033 • 1034 • 1035 • 1036 • 1037 • 1038 • 1039 • 1040 • 1041 • 1042 • 1043 • 1044 • 1045 • 1046 • 1047 • 1048 • 1049 • 1050 • 1051 • 1052 • 1053 • 1054 • 1055 • 1056 • 1057 • 1058 • 1059 • 1060 • 1061 • 1062 • 1063 • 1064 • 1065 • 1066 • 1067 • 1068 • 1069 • 1070 • 1071 • 1072 • 1073 • 1074 • 1075 • 1076 • 1077 • 1078 • 1079 • 1080 • 1081 • 1082 • 1083 • 1084 • 1085 • 1086 • 1087 • 1088 • 1089 • 1090 • 1091 • 1092 • 1093 • 1094 • 1095 • 1096 • 1097 • 1098 • 1099 • 1100 • 1101 • 1102 • 1103 • 1104 • 1105 • 1106 • 1107 • 1108 • 1109 • 1110 • 1111 • 1112 • 1113 • 1114 • 1115 • 1116 • 1117 • 1118 • 1119 • 1120 • 1121 • 1122 • 1123 • 1124 • 1125 • 1126 • 1127 • 1128 • 1129 • 1130 • 1131 • 1132 • 1133 • 1134 • 1135 • 1136 • 1137 • 1138 • 1139 • 1140 • 1141 • 1142 • 1143 • 1144 • 1145 • 1146 • 1147 • 1148 • 1149 • 1150 • 1151 • 1152 • 1153 • 1154 • 1155 • 1156 • 1157 • 1158 • 1159 • 1160 • 1161 • 1162 • 1163 • 1164 • 1165 • 1166 • 1167 • 1168 • 1169 • 1170 • 1171 • 1172 • 1173 • 1174 • 1175 • 1176 • 1177 • 1178 • 1179 • 1180 • 1181 • 1182 • 1183 • 1184 • 1185 • 1186 • 1187 • 1188 • 1189 • 1190 • 1191 • 1192 • 1193 • 1194 • 1195 • 1196 • 1197 • 1198 • 1199 • 1200 • 1201 • 1202 • 1203 • 1204 • 1205 • 1206 • 1207 • 1208 • 1209 • 1210 • 1211 • 1212 • 1213 • 1214 • 1215 • 1216 • 1217 • 1218 • 1219 • 1220 • 1221 • 1222 • 1223 • 1224 • 1225 • 1226 • 1227 • 1228 • 1229 • 1230 • 1231 • 1232 • 1233 • 1234 • 1235 • 1236 • 1237 • 1238 • 1239 • 1240 • 1241 • 1242 • 1243 • 1244 • 1245 • 1246 • 1247 • 1248 • 1249 • 1250 • 1251 • 1252 • 1253 • 1254 • 1255 • 1256 • 1257 • 1258 • 1259 • 1260 • 1261 • 1262 • 1263 • 1264 • 1265 • 1266 • 1267 • 1268 • 1269 • 1270 • 1271 • 1272 • 1273 • 1274 • 1275 • 1276 • 1277 • 1278 • 1279 • 1280 • 1281 • 1282 • 1283 • 1284 • 1285 • 1286 • 1287 • 1288 • 1289 • 1290 • 1291 • 1292 • 1293 • 1294 • 1295 • 1296 • 1297 • 1298 • 1299 • 1300 • 1301 • 1302 • 1303 • 1304 • 1305 • 1306 • 1307 • 1308 • 1309 • 1310 • 1311 • 1312 • 1313 • 1314 • 1315 • 1316 • 1317 • 1318 • 1319 • 1320 • 1321 • 1322 • 1323 • 1324 • 1325 • 1326 • 1327 • 1328 • 1329 • 1330 • 1331 • 1332 • 1333 • 1334 • 1335 • 1336 • 1337 • 1338 • 1339 • 1340 • 1341 • 1342 • 1343 • 1344 • 1345 • 1346 • 1347 • 1348 • 1349 • 1350 • 1351 • 1352 • 1353 • 1354 • 1355 • 1356 • 1357 • 1358 • 1359 • 1360 • 1361 • 1362 • 1363 • 1364 • 1365 • 1366 • 1367 • 1368 • 1369 • 1370 • 1371 • 1372 • 1373 • 1374 • 1375 • 1376 • 1377 • 1378 • 1379 • 1380 • 1381 • 1382 • 1383 • 1384 • 1385 • 1386 • 1387 • 1388 • 1389 • 1390 • 1391 • 1392 • 1393 • 1394 • 1395 • 1396 • 1397 • 1398 • 1399 • 1400 • 1401 • 1402 • 1403 • 1404 • 1405 • 1406 • 1407 • 1408 • 1409 • 1410 • 1411 • 1412 • 1413 • 1414 • 1415 • 1416 • 1417 • 1418 • 1419 • 1420 • 1421 • 1422 • 1423 • 1424 • 1425 • 1426 • 1427 • 1428 • 1429 • 1430 • 1431 • 1432 • 1433 • 1434 • 1435 • 1436 • 1437 • 1438 • 1439 • 1440 • 1441 • 1442 • 1443 • 1444 • 1445 • 1446 • 1447 • 1448 • 1449 • 1450 • 1451 • 1452 • 1453 • 1454 • 1455 • 1456 • 1457 • 1458 • 1459 • 1460 • 1461 • 1462 • 1463 • 1464 • 1465 • 1466 • 1467 • 1468 • 1469 • 1470 • 1471 • 1472 • 1473 • 1474 • 1475 • 1476 • 1477 • 1478 • 1479 • 1480 • 1481 • 1482 • 1483 • 1484 • 1485 • 1486 • 1487 • 1488 • 1489 • 1490 • 1491 • 1492 • 1493 • 1494 • 1495 • 1496 • 1497 • 1498 • 1499 • 1500 • 1501 • 1502 • 1503 • 1504 • 1505 • 1506 • 1507 • 1509 • 1510 • 1511 • 1512 • 1513 • 1514 • 1515 • 1516 • 1517 • 1518 • 1519 • 1520 • 1521 • 1522 • 1523 • 1524 • 1525 • 1526 • 1527 • 1528 • 1529 • 1530 • 1531 • 1532 • 1533 • 1534 • 1535 • 1536 • 1537 • 1538 • 1539 • 1540 • 1541 • 1542 • 1543 • 1544 • 1545 • 1546 • 1547 • 1548 • 1549 • 1550 • 1551 • 1552 • 1553 • 1554 • 1555 • 1556 • 1557 • 1558 • 1559 • 1560 • 1561 • 1562 • 1563 • 1564 • 1565 • 1566 • 1567 • 1568 • 1569 • 1570 • 1571 • 1572 • 1573 • 1574 • 1575 • 1576 • 1577 • 1578 • 1579 • 1580 • 1581 • 1582 • 1583 • 1584 • 1585 • 1586 • 1587 • 1588 • 1589 • 1590 • 1591 • 1592 • 1593 • 1594 • 1595 • 1596 • 1597 • 1598 • 1599 • 1600 • 1601 • 1602 • 1603 • 1604 • 1605 • 1606 • 1607 • 1608 • 1609 • 1610 • 1611 • 1612 • 1613 • 1614 • 1615 • 1616 • 1617 • 1618 • 1619 • 1620 • 1621 • 1622 • 1623 • 1624 • 1625 • 1626 • 1627 • 1628 • 1629 • 1630 • 1631 • 1632 • 1633 • 1634 • 1635 • 1636 • 1637 • 1638 • 1639 • 1640 • 1641 • 1642 • 1643 • 1644 • 1645 • 1646 • 1647 • 1648 • 1649 • 1650 • 1651 • 1652 • 1653 • 1654 • 1655 • 1656 • 1657 • 1658 • 1659 • 1660 • 1661 • 1662 • 1663 • 1664 • 1665 • 1666 • 1667 • 1668 • 1669 • 1670 • 1671 • 1672 • 1673 • 1674 • 1675 • 1676 • 1677 • 1678 • 1679 • 1680 • 1681 • 1682 • 1683 • 1684 • 1685 • 1686 • 1687 • 1688 • 1689 • 1690 • 1691 • 1692 • 1693 • 1694 • 1695 • 1696 • 1697 • 1698 • 1699 • 1700 • 1701 • 1702 • 1703 • 1704 • 1705 • 1706 • 1707 • 1708 • 1709 • 1710 • 1711 • 1712 • 1713 • 1714 • 1715 • 1716 • 1717 • 1718 • 1719 • 1720 • 1721 • 1722 • 1723 • 1724 • 1725 • 1726 • 1727 • 1728 • 1729 • 1730 • 1731 • 1732 • 1733 • 1734 • 1735 • 1736 • 1737 • 1738 • 1739 • 1740 • 1741 • 1742 • 1743 • 1744 • 1745 • 1746 • 1747 • 1748 • 1749 • 1750 • 1751 • 1752 • 1753 • 1754 • 1755 • 1756 • 1757 • 1758 • 1759 • 1760 • 1761 • 1762 • 1763 • 1764 • 1765 • 1766 • 1767 • 1768 • 1769 • 1770 • 1771 • 1772 • 1773 • 1774 • 1775 • 1776 • 1777 • 1778 • 1779 • 1780 • 1781 • 1782 • 1783 • 1784 • 1785 • 1786 • 1787 • 1788 • 1789 • 1790 • 1791 • 1792 • 1793 • 1794 • 1795 • 1796 • 1797 • 1798 • 1799 • 1800 • 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1810 • 1811 • 1812 • 1813 • 1814 • 1815 • 1816 • 1817 • 1818 • 1819 • 1820 • 1821 • 1822 • 1823 • 1824 • 1825 • 1826 • 1827 • 1828 • 1829 • 1830 • 1831 • 1832 • 1833 • 1834 • 1835 • 1836 • 1837 • 1838 • 1839 • 1840 • 1841 • 1842 • 2010 • 2011 • 2012 | {
"source": "wikipedia"
} |
सः विख्यातः वैज्ञानिकः। | {
"source": "wikipedia"
} |
3 नवम्बर-दिनाङ्कः ग्रेगोरीयन-पञ्चाङ्गानुसारं वर्षस्य त्रिशताधिकसप्तमदिनं दिनम् । लिप्-वर्षानुगुणम् त्रिशताधिकाष्टम दिनम् एतत् । एतस्मात् दिनात् वर्षान्ताय 58 दिनानि अवशिष्टानि । | {
"source": "wikipedia"
} |
असमराज्यम् ईशान्य भारते विद्यमानं किञ्चन राज्यम् । भारतस्य सीमाप्रदेशे विद्यमानं राज्यम् अस्ति । राज्यस्य विस्तीर्णं 78,466 चदर कि. मि. अस्ति । अस्य राज्यस्य उत्तरे अरुणाचलप्रदेशः, पूर्वे नागाल्याण्ड तथा मणिपुर, दक्षिणे मिजोरमा तथा मेघालयः, पश्चिमे बाङ्ग्लादेशश्च भवन्ति । अस्य राज्यस्य राजधानि "दिसपुर"।
असम-राज्यं पूर्वोत्तरराज्यानां प्रवेशद्वारं मन्यते । इदं पर्वतीयक्षेत्रम् अस्ति । अतः असम-राज्यस्य वातावरणं मनोहरं भवति । ग्रीष्मकाले असमराज्यस्य अधिकतमं तापमानं 25 तः 30 डिग्री मात्रात्मकं, शीतर्तौ न्यूनतमं तापमानं 6 डिग्री मात्रात्मकं भवति । इदं राज्यं भूटान-देशस्य, बाङ्ग्लादेशस्य च अन्ताराष्ट्रियसीमयोः समीपे स्थितम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये अधिकतमानि पर्वतीयस्थलानि सन्ति । असम-राज्यस्य उत्तरदिशि भूटान-देशः, अरुणाचलप्रदेशराज्यं च अस्ति । पूर्वदिशि मणिपुर-राज्यं, नागालैण्ड्-राज्यम्, अरुणाचलप्रदेश-राज्यं, दक्षिणदिशि मेघालय-राज्यं, मिजोरम-राज्यं, त्रिपुरा-राज्यं च अस्ति ।
भूकम्पः, आपूरणम् असम-राज्यस्य मुख्ये भौगोलिकसमस्ये स्तः । आपूरणेन प्रतिवर्षं प्रायः 8 तः 10 कोटि रूप्यकाणां सम्पत्तीनां हानिः जायते । ई. स. 1966 तमस्य वर्षस्य आपूरणेन 16000 किलोमीटर्मितं क्षेत्रं जलप्लावितम् अभवत् । असम-राज्ये शैलस्तराणां सञ्चलनेन भूकम्पस्य सम्भावनायाः आधिक्यं भवति । ई. स. 1897 तमस्य वर्षस्य भूकम्पः असम-राज्यस्य बृहत्तमः भूकम्पः मन्यते । तस्मिन् भूकम्पे भूस्खलनेन, मार्गावरोधेन च महती हानिः जाता । प्रायः 10550 जनाः मृताः आसन् ।
काँप्, लेटेराइट् च अस्य राज्यस्य प्रमुखे मृत्तिके स्तः । ते पर्वतीयक्षेत्रेषु, स्थलभागेषु च प्राप्येते । काँप-मृत्तिका नदीनाम् आपूरणक्षेत्रे प्राप्यते । आपूरणविहीनेषु स्थानेषु अम्लीयमृत्तिकाः भवन्ति । इयं मृत्तिका इक्षुदण्डं, फलं, व्रीहीं च उत्पादयितुम् उपयुक्ता भवति । पर्वतीयक्षेत्रस्य लेटेराइट्-मृत्तिका अनुर्वरा भवति । अस्मिन् राज्ये चायस्य कृषिः सर्वाधिकी भवति । प्रायः असम-राज्यं वनाच्छादितम् अस्ति ।
असम-राज्यं त्रिषु भागेषु विभक्तम् अस्ति । 1 ब्रह्मपुत्रानद्याः क्षेत्रं, 2 मिकिर, उत्तरीकछार इत्येतयोः पर्वतीयक्षेत्रम्, 3 कछार इत्यस्य स्थलम् ।
इदं क्षेत्रम् असम-राज्यस्य उत्तरभागे स्थितम् अस्ति । इदं क्षेत्रं प्रायः ब्रह्मपुत्रा-नद्याः जलेन प्रभावितम् अस्ति । ब्रह्मपुत्रा-नदी अस्य क्षेत्रस्य मध्ये प्रवहति । तेन अस्य क्षेत्रस्य भागद्वयं भवति । अस्य क्षेत्रस्य उत्तरभागः हिमालयात् आगताभिः नदीभिः ध्वस्तः जातः । दक्षिणभागः अल्पविस्तृतः अस्ति ।
मिकिर, उत्तरीकछार इत्येतयोः पर्वतीयक्षेत्रं भूम्याकृतिदृष्ट्या अव्यवस्थितः प्रदेशः अस्ति । असम-घाटी इत्यस्य दक्षिणदिशि स्थितम् अस्ति इदं क्षेत्रम् । अस्य क्षेत्रस्य उत्तरभागः अपेक्षया अधिकः उपह्वरः अस्ति ।
कछार इत्यस्य स्थलं शणीरावसादैः निर्मितं समतलं क्षेत्रम् अस्ति । इदं क्षेत्रम् असम-राज्यस्य दक्षिणभागे स्थितम् अस्ति । वास्तविकरूपेण इदं क्षेत्रं बङ्गाल डेल्टा इत्यस्य पूर्वभागः एव कथ्यते ।
ब्रह्मपुत्रा-नदी असम-राज्यस्य मुख्या नदी वर्तते । सा पूर्वपश्चिमदिशि प्रवहन्ती बाङ्ग्लादेशं प्रविशति । अस्याः नद्याः विभिन्नाः शाखाः सन्ति । अतः नदीस्थितद्वीपानाम् अपि निर्माणं भवति । माजुली इत्ययं द्वीपः विश्वस्य बृहत्तमः नदीस्थितद्वीपः वर्तते । अयं द्वीपः 929 चतुरस्रवर्गकिलोमीटर्मितं विस्तृतः अस्ति । ब्रह्मपुत्राः नद्याः पञ्चत्रिंशत् सहायकनद्यः सन्ति । सुवंसिरि, भरेली, धनसिरी, पगलडिया, मानस, संकाश इत्यादयः नद्यः दक्षिणदिशः ब्रह्मपुत्रा-नद्यां सम्मिलन्ति । लोहित, नवदिहिङ्ग, बूढी दिहिङ्ग, दिसाङ्ग, कपिली, दिगारू इत्यादयः नद्यः उत्तरदिशः ब्रह्मपुत्रा-नद्यां सम्मिलन्ति । सुवंसिरी इत्यादयः नद्यः अपि हिमालयात् उत्तरतः प्रवहन्ति । यत्र पर्वतीयक्षेत्राणि भवन्ति, तत्र एतासां नदीनां जलप्रपाताः अपि भवन्ति । दक्षिणदिशि सूरमा-नदी अपि अस्ति । सा नदी स्वस्याः सहायकनदिभिः सह कछार-क्षेत्रे प्रवहति ।
प्राचीनभारतीयग्रन्थेषु अस्य प्रदेशस्य नाम “प्रागज्योतिषपुर” इति आसीत् । पूराणानाम् आधारेण “कामरूप” अस्य राज्यस्य राजधानी असीत् इति ज्ञायते । महाभारतस्य कालादारभ्य भास्करवर्मस्य शासनकालपर्यन्तम् एकस्य वंशस्यैव शासनम् आसीदिति । अभिलेखेषु उल्लेखाः दृश्यन्ते ।
असम इति नाम संस्कृत-भाषाधारितम् अस्ति । संस्कृते असम अर्थात् अद्वितीयः । अस्य अपरः अर्थः अपि प्राप्यते यत् – या भूमिः समतला नास्ति सा असमा इति । किन्तु बहवः विद्वांसः मन्यन्ते यत् – असम शब्दस्य मूलरूपम् “अहोम” इति अस्ति । यतः पुरा ब्रिटिश-शासनात् 600 वर्षाणि पूर्वम् अहोम-राज्ञां शासनम् आसीत् । अतः “अहोम” इति शब्देन असम शब्दस्य आविर्भावः अभूत् । प्राचीनकालादेव अस्य प्रदेशस्य लघुपर्वतेषु आस्ट्रिक, मङ्गोल, द्रविड, आर्य इत्यादयः विभिन्नजातयः निवसन्ति स्म । अतः संस्कृतिः मिश्रिता अभवत् । अतः असम-राज्यस्य सभ्यता, संस्कृतिश्च समृद्धा अस्ति ।
प्राचीने काले अस्य नाम प्राग्ज्योतिषपुरम् इति आसीत् । अनन्तरं “कामरूप” नाम अभवत् । इलाहाबाद-नगरे स्थिते समुद्रगुप्तस्य शिलालेखे कामरूप-राज्यस्य उल्लेखः अपि प्राप्यते । ई. स. 743 तमे वर्षे चीन-देशस्य ह्वेन्साङ्ग्-इत्याख्यः विद्वान् यात्री कामरूप-राज्यं प्राप्तवान् आसीत् । तेन कामरूप-राज्यस्य कामोलुपा इति नाम्ना उल्लेखः कृतः आसीत् । एकादशशताब्द्याम् अलबरूनी इत्याख्यः इतिहासकारः अभवत् । तेन स्वस्य पुस्तके अपि कामरूपस्य उल्लेखः कृतः अस्ति । अनेन प्रकारेण महाकाव्यकालात् द्वादशशताब्दीपर्यन्तम् आर्यावर्ते प्राग्ज्योतिषपुरं, कामरूपम् इत्येते नामनी प्रसिद्धे स्तः ।
पुराणानुसारम् इदं राज्यं कामरूप-राज्यस्य राजधानी आसीत् । महाभारतानुसारं कृष्णस्य पौत्रेण अनिरुद्धेन उषा-नामिकायाः युवत्याः अपहरणं कृतम् आसीत् । यतः अनिरुद्धः तस्याम् आकृष्टः अभवत् । किन्तु दन्तकथासु प्राप्यते यत् – “उषा अनिरुद्धात् मोहिता जाता आसीत् । अतः उषया स्वयमेव स्वस्याः अपहरणं कारितम् । इयं घटना तत्र कुमारहरणम् इति नाम्ना ज्ञायते । महाभारतकालादारभ्य सप्तमशताब्दीपर्यन्तं भास्करवर्मणः शासनकालपर्यन्तम् च एकस्य राजवंशस्य एव शासनम् आसीत् । बाणभट्टस्य, ह्वेनसाङ्ग्-इत्याख्यस्य च विवरणे अस्य राज्यस्य विवरणं प्राप्यते । महाकाव्यानां, पुराणानां च अनुसारेण अयं वंशः पृथ्व्याः पुत्रः अपि कथ्यते । अतः अयं वंशः भौमः अपि कथ्यते । भास्करवर्मणः राजवंशस्य शिलालेखे समर्थितं यत् – राज्ञा भागदत्तेन, तस्य उत्तराधिकारिभिः च कामरूप-राज्ये 3000 वर्षाणि यावत् शासनं कृतम् आसीत् । तदनन्तरं पुष्यवर्मन्-इत्याख्यः राजा अभवत् । अनेन प्रकारेण पुष्यवर्मणः परवतिनां शासकानां विवरणम् अपि प्राप्तम् । राजा भास्करवर्मन् राज्ञः हर्षवर्धनस्य मित्रम् आसीत् । अतः बाणभट्टेन विरचिते हर्षचरिते काव्ये भास्करवर्मणः उल्लेखः प्राप्यते ।
मध्यकाले ई. स. 1228 तमे वर्षे म्यान्मार-देशस्य चाउ लुङ्ग सिउ का फा इत्याख्येन अस्म-राज्ये अधिकारः प्राप्तः आसीत् । सः अहोमवंशीयः आसीत् । तेन अहोमवंशस्य शासनम् आरब्धम् । ई. स. 1829 तमवर्षपर्यन्तम् अहोम-वंशस्य शासनम् आसीत् । अतः एव कथ्यते यत् – “अहोम-राज्ञां शासनेन एव असम इति नाम अभवत् ।
असमराज्ये 27 मण्डलानि सन्ति।
गुवाहाटी असम-राज्यस्य महानगरं विद्यते । गुवाहाटी-महानगरं विकासशीलनगरेषु अन्यतमं वर्तते । इदं भारतस्य ऐशान्यदिशः “प्रवेशद्वारम्” इति कथ्यते । पुरा इदं नगरं प्राग्ज्योतिषपुरं, दुर्जयः च कथ्यते स्म । नगरमिदं वर्मणां, पालवंशानां च काले कामरूपराज्यस्य राजधानी आसीत् । अस्मिन् नगरे बहूनि मन्दिराणि सन्ति । अतः इदं नगरं देवालयनगरम् इत्यपि कथ्यते । ब्रह्मपुत्रा-नद्याः तटे स्थितम् इदं गुवाहाटी-महानगरम् । नगरस्य अपरे पक्षे शिलाङ्ग-उपत्यका विद्यते । ब्रह्मपुत्रा-नद्याः उत्तरतटे उत्तरगुवाहाटी-नगरं विस्तृत् जातम् । भारतस्य प्रमुखशिक्षणवाणिज्यकेन्द्रेषु अन्यतमम् अस्ति गुवाहाटी-महानगरम् । असम-राज्यस्य राजनैतिककार्याणि गुवाहाटी-नगरे भवन्ति । नगरमिदं क्रीडासांस्कृतिकग्गतिविधीनां केन्द्रम् अस्ति । गुवाहाटी-महानगरे जनाः परिवहनस्य सर्वाणि सौकर्याणि अपि प्राप्यन्ते ।
गुवाहाटी-महानगरं, संस्कृतेः, व्यवसायस्य, धार्मिकप्रवृत्तीनां च केन्द्रम् अस्ति । तत्र विविधधर्माणां, क्षेत्राणां च जनाः निवसन्ति । अतः तत्रत्याः संस्कृतयः अपि विविधाः सन्ति । मुघल-शासकैः बहुवारम् असम-राज्ये आक्रमणानि कृतानि आसन् । ते गुवाहाटी-नगरं प्रविष्टाः सन्तः पराजयं प्रापुः । गुवाहाटी-महानगरे अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं, रेलस्थानकं च वर्तते । गुवाहाटी-महानगरे “इण्डियन् इन्स्टीट्यूट् ऑफ् टेक्नोलॉज ” इतीयं शैक्षणिकसंस्था स्थिता अस्ति । अतः इदं महानगरं शैक्षणिकस्थित्या दृढं, प्रबलं च वर्तते । “टाटा इन्स्टीट्यूट् ऑफ् सोशल् साइन्स्” इत्यस्याः शैक्षणिकसंस्थायाः शाखा गुवाहाटी-महानगरे अस्ति । सांस्कृतिकदृष्ट्या इदं महानगरं समृद्धमस्ति । नगरेऽस्मिन् बिहू इत्यादयः उत्सवाः उत्साहपूर्वकम् आचर्यन्ते ।आवर्षं गुवाहाटी-महानगरस्य तापमानं सामान्यम् एव भवति । अस्य महानगरस्य तापमानं 30 डिग्री तः 19 डिग्री पर्यन्तं भवति । गुवाहाटी-महानगरं भारतस्य सर्वैः भागैः सह सलंग्नम् अस्ति । पूर्वोत्तरभारतस्य वृहत्तमं रेलस्थानकम् अस्ति गुवाहाटी-महानगरे । तत्र “गोपीनाथ बोरडोलोई अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम्” अपि अस्ति । स्थलमार्गेण अपि भारतदेशे सर्वत्र संलग्नम् अस्ति इदं नगरम् ।
तेजपुर-नगरम् असम-राज्यस्य सोनितपुर-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । नगरमिदं ब्रह्मपुत्रा-नद्याः उत्तरतटे स्थितम् अस्ति । तेजपुर-नगरस्य संस्कृतिः सम्पूर्णे भारते प्रसिद्धा अस्ति । इदं नगरं सांस्कृतिककेन्द्रत्वेन ज्ञायते । शैक्षणिकदृष्ट्या अपि अस्य उच्चस्थानम् अस्ति । भौगोलिकदृष्ट्या नगरमिदं समृद्धम अस्ति । तेजपुरं प्राकृतिकसौन्दर्येण परिपूर्णम् अस्ति । अतः जनाः तत्र भ्रमणार्थं गच्छन्ति । तत्र नदी, स्थलानि, पर्वताः च सन्ति । तेजपुर-नगरे “कोलिया-भोमोरा-सेतुः” अस्ति । 3015 मीटरमितं तस्य दैर्घ्यम् अस्ति । “कोलिया-भोमोरा-सेतुः” सोनितपुर-मण्डलं नागांव-मण्डलेन सह योजयति । तेन जनाः आकृष्टाः भवन्ति । तेजपुर-नगरे “अग्निगढ” नामकं वीक्षणीयस्थलम् अस्ति । “अग्निगढ” इतीदं तेजपुर-नगरस्य आकर्षणस्य केन्द्रम् अस्ति । अग्निगढस्थलस्य शीर्षात् तेजपुर-नगरस्य विहङ्गावलोकनं कर्तुं शक्यते ।
तेजपुर-नगरे बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । तानि – भैरवीमन्दिरं, कोल पार्क्, कोलिया भोमोरा सेतु, पदुम पुखुरी, केत्केश्वर देवल, महाभैरवमन्दिरं, रुद्रपदा, नागशङ्करमन्दिरं च । पुराणानुसारं कथ्यते यत् – “कृष्णस्य पौत्रः अनिरुद्धः, बाणासुरस्य पुत्री उषाया इत्येतयोः प्रणयप्रसङ्गाः तेजपुर-नगरेण सह सम्बद्धाः सन्ति । यदा असुरराजः तयोः प्रेमविषये ज्ञातवान्, तदा असुरराज्ञा अनिरुद्धः बद्धः । अतः कृष्णेन तस्मिन् क्षेत्रे आक्रमणं कृतम् । तस्मात् तत्र घोरयुद्धं सञ्जातम् । युद्धे महारक्तपातः जातः । अतः इदं नगरं तेजपुरम् इति कथ्यते । तेज अर्थात् रक्तम् इत्यर्थः । आधुनिकं तेजपुर-नगरम् ई. स. 1835 तमे वर्षे प्रसिद्धम् अभवत् । ब्रिटिश-सर्वकारेण इदं नगरं दर्राङ्ग-मण्डलस्य मुख्यालयत्वेन चितम् आसीत् । इदं नगरम् अरुणाचलप्रदेशस्य निकटतमं स्थलम् अस्ति । अतः तेजपुर-नगरे थलसेनायाः, वायुसेनायाः व्यापकोपस्थितिः अस्ति । सांस्कृतिकक्षेत्रे अपि तत्र बहूनि कार्याणि जातानि । असमिया-भाषायाः चलच्चित्रनिर्मातुः “ज्योति प्रसाद अगरवाला” इत्याख्यस्य, क्रान्तिकारिणः गायकस्य “कलागुरु विष्णु प्रसाद राभा” इत्यस्य, प्रसिद्ध चलच्चित्रनिर्मातुः “फानी शर्मा” इत्याख्यस्य च जन्म तेजपुर-नगरे अभवत् । असम-राज्यस्य सांस्कृतिकराजधानीत्वेन ज्ञायते इदं तेजपुर-नगरम् ।
तेजपुर-नगरे वृष्टिः अधिकमात्रायां भवति । ग्रीष्मर्तौ तेजपुर-नगरस्य तापमानं 36 डिग्री सेल्सियस् पर्यन्तं भवति । शीतर्तौ च 7 डिग्री सेल्सियस् पर्यन्तम् अस्य तापमानं भवति । तेजपुर-नगरे एकं लघुविमानस्थानकम् अस्ति । ततः कोलकाता-नगराय, सिलचर-नगराय नियमितरूपेण वायुयानानि प्राप्यन्ते । तत्र रेलस्थानकम् अपि स्थितम् अस्ति । स्थलमार्गाः अपि परिवहने उपयुक्ताः भवन्ति । ते मार्गाः विभिन्ननगरैः सह तेजपुरं सञ्योजयन्ति ।
दिसपुर-नगरम् असम-राज्यस्य राजधानी अस्ति । आर्थिकदृष्ट्या अस्य नगरस्य विकासः शीघ्रतया जायमानोऽस्ति । इदं नगरं गुवाहाटी-नगरात् 10 किलोमीटर्मितं दूरे स्थितम् अस्ति । पुरा असम-राज्यस्य राजधानी शिलाङ्ग-नगरम् आसीत् । ई. स. 1973 तमे वर्षे यदा असममेघालययोः विच्छेदः कृतः, तदा मेघालयस्य राजधानी शिलाङ्ग आसीत् । तस्मिन् समये असम-सर्वकारेण दिसपुरं स्वस्य राजधानीत्वेन चितम् आसीत् । असम-राज्यस्य विधानसभा, सचिवालयः च दिसपुर-नगरे स्थितः अस्ति । शिल्पग्रामः, वशिष्ठाश्रमः च दिसपुर-नगरस्य महत्त्वपूर्णं दर्शनीयस्थलं वर्तते । दिसपुर-नगरस्य विपणौ चायस्य महत्प्रमाणेन सघोषविक्रयः भवति । अतः तन्नगरं भारते प्रसिद्धम् अस्ति । यद्यपि दिसपुर-नगरम् असम-राज्यस्य राजधानी अस्ति, तथापि तस्य नगरस्य तन्त्रस्य प्रचालनं प्रतिवेशिनः गुवाहाटी-नगरस्य साहाय्येन भवति । दिसपुर-नगरस्य वातावरणं गुवाहाटी-नगरम् इव अस्ति । किन्तु नवम्बर-मासतः, मार्च-मासपर्यन्तं शीतर्तौ दिसपुर-नगरं गन्तुं शक्यते । तस्मिन् समये बहवः जनाः भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । असम-राज्यस्य प्रमुखनगरैः सह दिसपुर-नगरं वायुमार्गेण, रेलमार्गेण, भूमार्गेण च सम्बद्धम् अस्ति ।
असम-राज्यस्य दक्षिणदिशि सिलचर-नगरं स्थितम् अस्ति । इदं नगरं कछार-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । नगरमिदं विशालं नास्ति, तथापि लघुत्वे सत्यपि सुन्दरं वर्तते । इमं नगरं परितः बराक-नदी प्रवहति । तेन अस्य नगरस्य सौन्दर्यं वर्धते । भौगोलिकदृष्ट्या सिलचर-नगरं भारतदेशस्य अन्यैः राज्यैः सह मणिपुर-राज्यं, मिजोरम-राज्यं च सञ्योजयति । आर्थिकदृष्ट्या अपि सिलचर-नगरं विकासशीलम् अस्ति । इदं नगरं तण्डुलानां, चाय इत्यादीनाम् उत्पादनकेन्द्रम् अस्ति । सिलचर-नगरे नैकानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । तेषु स्थलेषु काञ्चाकान्तिदेव्याः मन्दिरम् अस्ति । इदं मन्दिरं सिलचर-नगरात् 17 किलोमीटर्मितं दूरे स्थितम् अस्ति । भुवनमहादेवमन्दिरं, शहीद का मकबरा, खासपुरं च इत्यादीनि स्थलानि अपि स्थितानि सन्ति । सिलचर-नगरस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः अस्ति । सिलचर-नगरे विमानस्थानकं, रेलस्थानकं च स्थितम् अस्ति । गुवाहाटी-नगराय, कोलकाता-नगराय च नियमितरूपेण वायुयानानि प्राप्यन्ते । राष्ट्रियराजमार्गः अपि तत्र अस्ति । सः मार्गः भारतदेशस्य विभिन्ननगरैः सह असम-राज्यं सञ्योजयति ।
असम-राज्ये तिनसुकिया-मण्डलम् अस्ति । तस्य मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति तिनसुकिया-नगरम् । इदं नगरम् असम-राज्यस्य बृहत्तमेषु महानगरेषु द्वितीयम् अस्ति । इदं नगरं व्यावसायिकदृष्ट्या अपि समृद्धम् अस्ति । गुवाहाटी-महानगरात् 480 किलोमीतर्मितं दूरे स्थितम् अस्ति तिनसुकिया-नगरम् । इदं नगरं गुवाहाटी-नगरात् उत्तर-पूर्वदिशि स्थितम् अस्ति । इदं नगरम् असम-राज्यस्य व्यावसायिकराजधानी कथ्यते । इदं "चङ्गमाई-शैलप्रस्थम्" इति नाम्ना अपि ज्ञायते । अस्य नगरस्य प्राचीनं नाम बङ्गमारा आसीत् । इदं मुटाक-साम्राज्यस्य राजधानी आसीत् । तत्र एकं त्रिकोणजलकुण्डम् अपि अस्ति । तत् जलकुण्डं “तिनसुकिया पुखरी” इति कथ्यते ।
तिनसुकिया-नगरस्य समीपे “डिब्रु सैखोवा-राष्ट्रियोद्यानम्” अस्ति । तस्मिन् उद्याने बहुप्रकारकाः जीवाः, जन्तवः, वनस्पतयः च सन्ति । तत्र, डॉल्फिन्, हस्तिनः इत्यादयः लुप्तजीवाः प्राप्यन्ते । तत्र तिलिङ्गा-मन्दिरं बहुप्रसिद्धम् अस्ति । आवर्षं श्रद्धालवः दर्शनार्थं तत्र गच्छन्ति । शीतर्तौ तिनसुकिया-नगरस्य वातावरणम् आह्लादपूर्णं भवति । अतः जनाः शीतर्तौ तत्र भ्रमणार्थं गच्छन्ति । वायुमार्गेण, भूमार्गेण, रेलमार्गेण च तिनसुकिया-नगरं प्राप्तुं शक्यते ।
असमिया, बोडो च असम-राज्यस्य प्रमुखक्षेत्रीया भाषा, आधिकारिकी भाषा च अस्ति । प्राचीनकाले अपि कामरूप-राज्ये, कामतापुर कछारी. सुतीया, बोरही, अहोम, कोच च इत्यादिषु मध्ययुगीनेषु राज्येषु च असमिया-भाषा सामान्यतया व्यवह्रियते स्म । कामरूपी, ग्वालपरिया इत्यादयः भाषाः असमिया-भाषायाः अपभ्रंशभाषाः सन्ति । नागालैण्ड्-राज्ये, अरुणाचलप्रदेश-राज्ये, पूर्वोत्तरराज्येषु च असमिया-भाषा व्यवह्रियते । इतं परम् असम-राज्ये बङ्ग्ला-भाषा, बोडो-भाषा, नेपाली-भाषा, हिन्दी-भाषा च अपि व्यवहारे प्रयुज्यते ।
असमराज्ये षड् वर्षादारभ्य द्वादशवर्षपर्यन्तं माध्यमिकाध्ययनस्य अनिवार्याता अस्ति । निःशुल्केन अध्ययनार्थं सार्वकारपक्षतः व्यवस्था कल्पिता अस्ति । अध्ययन दृष्ट्या राज्यस्य 80 अपेक्षया अधिकेषु केन्द्रेषु विभिन्नाः योजनाः कल्पिताः सन्ति । राज्ये नैके विश्वविद्यालयाः सन्ति । असम कृषिविश्विविद्यालयः, असम विश्व।विद्यालयः, डिब्रुगढ़ विश्वविद्यालयः, गुवाहाटी विश्वःविद्यालयः, भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थानम्, गुवाहाटी, राष्ट्रिय प्रौद्योगिकी संस्थानम्, तेजपुर विश्वविद्यालयश्च अस्य राज्यस्य प्रतिष्टिताः विश्वविद्यालयाः।
असम-राज्यस्य अर्थव्यवस्था कृषिप्रधाना अस्ति । अस्य राज्यस्य 80 प्रतिशतं जनसङ्ख्या कृष्याधारिता अस्ति । असम-राज्ये तण्डुलाः, लवेटिका, गोधुमाः, कार्पासः इत्यादयः प्रमुखाणि सस्यानि सन्ति । चायं, निर्यासः, कॉफी च इत्यादीनि अपि उद्यानसस्यानि सन्ति ।
असम-राज्ये चायस्य उद्योगः प्रमुखः वर्तते । राज्ये प्रायः 2.32 लक्षं हेक्टेयर् क्षेत्रे चायस्य उद्यानानि सन्ति । विश्वस्य सम्पूर्णस्य चायोत्पादने 16 प्रतिशतं योगदानं तु केवलम् असम-राज्यस्य एव अस्ति । गुवाहाटी-नगरे चायस्य सघोषविक्रयकेन्द्रम् अस्ति । तत्केन्द्रं विश्वस्य बृहत्तमं चायविक्रयकेन्द्रं वर्तते । भारतस्य आहत्य चायोत्पादनस्य 50 प्रतिशतम् उत्पादनम् असम-राज्ये एव भवति । राज्ये षड् औद्योगिकविकासकेन्द्राणि सन्ति । इतः परं बालीपाडा, माटिया इत्येतयोः स्थानयोः द्वे औद्योगिककेन्द्रे स्थाप्यमाने स्तः । साम्प्रतं राज्ये चत्वारः तेलशोधकयन्त्रागाराः सन्ति । तेषु एकः डिगबोई-नगरे स्थितः अस्ति । उच्यते यत् – “ई. स. 1867 तमे वर्षे सर्वप्रथमम् एशिया-खण्डे असम-राज्ये एव तैलोत्पादनाय कूपः उत्खनितः” । तस्य कूपस्य नाम “माकम” इति आसीत् ।
प्राकृतिकवायूनाम् उत्पादने अपि असम-राज्यस्य महद्योगदानं वर्तते । गुवाहाटी-नगरस्य समीपम् अमीनगाँव इत्यत्र अपि “निर्यातसंवर्धनौद्योगिकोद्यानस्य” निर्माणं पूर्णम् अभवत् । असम-राज्यं स्वस्य काष्ठकलायै, हस्तशिल्पकलायै च विश्वप्रसिद्धम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये नानाप्रकारकाः गृहोद्योगाः सन्ति । यथा – काष्ठशिल्पकार्यं, धातुशिल्पकार्यं, काष्ठवस्तुनिर्माणं च ।
असम-राज्ये ई. स. 1999 तः ई. स. 2000 पर्यन्तम् आहत्य 8.98 लक्षं हेक्टेयर् भूमौ सिञ्चनाय व्यवस्था अभवत् । तेषु सिञ्चनविभागः 4.95 लक्षं हेक्टेयर् क्षेत्रस्य सिञ्चनं करोति । असम-राज्ये वृष्टेः आधिक्येन सिञ्चनस्य व्यवस्था व्यापकरूपेण कृता अस्ति । सिञ्चनाय बह्व्यः योजनाः आरब्धाः । “जमुना सिंचाई योजना” इतीयं योजना अस्म-राज्यस्य बृहत्तम योजना अस्ति । तस्यां योजनायां 26,000 हेक्टेयर् भूमेः सिञ्चनस्य अनुमानम् अस्ति । सिञ्चनाय कूल्यानां दैर्घ्यं 137.25 किलोमीटर्मितं भविष्यति ।
असम-राज्यस्य प्रमुखेषु विद्युतावासेषु “चन्द्रपुर ताप बिजली परियोजना”, “नामरूप ताप बिजली परियोजना”, लघु पन बिजली परियोजना च प्रचलन्त्यौ स्तः । इतः परं बहवः विद्युदित्पादनघटकाः स्थापिताः सन्ति । सर्वकारेण “ग्रामीण विद्युतीकरण” इत्यस्य कार्यक्रमस्यान्तर्गततया 68 प्रतिशतं ग्रामेभ्यः विद्युतः व्यवस्था कृता । आहत्य 21,495 ग्रामेभ्यः विद्युतः व्यवस्था कृता । साम्प्रतं “तिपाई मुख बाँध परियोजना” इत्यस्यां योजनायां जलबन्धनिर्माणाय प्रस्तावस्य सर्वकारेण सम्मतिः प्रदत्ता ।
तृतीययुगस्य अङ्गारः, खानिजतैलं च असम-राज्यस्य प्रमुखखानिजाः सन्ति । अस्मिन् राज्ये 450 लक्षं टन-मात्रात्मकः खानिजतैलस्य सञ्चयः अस्ति । इयं मात्रा सम्पूर्णभारतस्य खानिजतैलस्य पञ्चाशत् प्रतिशतम् अस्ति । ब्रह्मपुत्रा-नद्याः द्रोण्यां, दिगबोई, नहरकटिया, मोशन, लक्वा, टियोक इत्यादिषु स्थानेषु अपि खानिजतैलं प्राप्यते । असम-राज्यस्य दक्षिणपूर्वदिशः अङ्गारस्य भाण्डारः अस्ति । तस्मिन् भाण्डारे प्रायः त्रयस्त्रिंश्त्कोटिटनपरिमितमात्रायाम् अङ्गाराः सन्ति ।
असम-राज्ये बह्व्यः जातयः सन्ति । तासु जातीषु प्रथमा खासी-जातिः अस्ति । इयं जातिः उत्तरपूर्वदिशः निवासिनः जनाः सन्ति । द्वितीये समूहे दिमासा, बोडो, रामा, कारो, लालुङ्ग च अस्ति । पूर्वभागे डफला, मिरी, अबोर, आपातानी, मिश्मी चेत्यादयः जातयः सन्ति । तृतीये समूहे लुशाई, आका, ककी इत्यादयः जातयः सन्ति । ताः जातयः दक्षिणदिशः समागताः । ताः मणिपुरीजातीषु, नागाजातीषु सम्मिलिताः अभवन् । कछारी, रामा, बोडो च एताः जातयः हिमालस्य उच्चतृणस्थलेषु निवसन्ति । मङ्गोल-जातेः जनाः असम-राज्यस्य अधः भागे निवसन्ति । इयं जातिः गोवालपारा इत्यत्र ‘राजवंशी’ इति नाम्ना प्रसिद्धा । सालोई-जातिः कामरूपे प्रसिद्धा अस्ति । नदियाल-जातिः मत्स्यहन्त्री अस्ति । साम्प्रते असम-राज्ये पश्चिमबङ्गाल-राज्यस्य, बिहार-राज्यस्य, ओडिसा-राज्यस्य चेत्यादीनां राज्यानाम् आदिवासिनः चायस्य उद्यानेषु कार्यं कुर्वन्ति । अतः तेषां जनानां सङ्ख्या अधिका जाता ।
असम-राज्ये बह्व्यः जनजातयः निवसन्ति । अतः तत्र संस्कृतेः अपि वैविध्यं वर्तते । ओजापालि, धोसा, धेमाली सूत्रिया, रास चेत्यादीनि नृत्यानि असम-राज्यस्य संस्कृतेः प्रमुखाणि अङ्गानि सन्ति । असम-राज्यस्य संस्कृतेः उत्सवेषु “रोङ्गाली बिहू”, “कोङ्गाली बिहू”, “भोगली बिहू” च प्रमुखाः उत्सवाः सन्ति । बिहू-नृत्यसमये जनाः प्रतिगृहं गत्वा “हुचरि”-गीतं गायन्ति । असम-राज्यस्य प्रत्येके विवाहे “तामुल पानोर बोटा” इति कांस्याधारिकायाः उपयोगः आवश्यकं भवति । “अम्बुवासी मेला”-उत्सवः असमराज्यस्य बृहत्तमः उत्सवः अस्ति । अयं कामाख्यादेव्याः मन्दिरे आयोज्यते । पूर्वोत्तरभारतस्य राज्येषु “शिवदोल” इत्याख्यं शिवमन्दिरम् उच्चतमं वर्तते । इदं 37 मीटर्मितम् उन्नतं वर्तते । इदम् असम-राज्यस्य शिवसागरे स्थितम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये सूर्यपर्वते मनसादेव्याः द्वादशभुजोपेता प्रतिमा दृश्यते । सूर्यपर्वतस्य तले 99,999 शिवलिङ्गानि स्थापितानि । असम-राज्ये वैष्णवाः अपि निवसन्ति । अतः ते वैष्णवसाधूनां जन्मतिथौ पुण्यतिथौ च भजनानि गायन्ति । अन्यत्र अपि शिवरात्रिमेला उत्सवः, अशोकाष्टमीमेला-उत्सवः, पौषमेला-उत्सवः, परशुराममेला-उत्सवः, अम्बुबाशीमेला-उत्सवः, दोल-जात्रा, ईद, क्रिसमस्, दुर्गापूजा इत्यादयः उत्सवाः असम-राज्ये श्रद्धापूर्वकम् आचर्यन्ते ।
असमिया-भाषायाः साहित्यं सम्पूर्णे भारते प्रसिद्धम् अस्ति । त्रयोदशशताब्द्याम् असमिया-साहित्यस्य आरम्भः जातः । “हेम सरस्वती” इत्यस्य प्रह्लादचरित्रम् असमिया-साहित्येषु प्रथमं साहित्यं मन्यते । एकोनविंशतितमशताब्दीतः आधुनिकस्य असमिया-साहित्यस्य आरम्भः अभवत् । लक्ष्मीनाथ बैजबरुआ, नलिनी बाला देवी, कमलेश्वर चालिहा, डॉ. वीरेन्द्र कुमार भट्टाचार्यः, देवकान्त बरुआ, इन्दिरा गोस्वामी चेत्यादयः असम-राज्यस्य लेखकाः सन्ति । एतेषु “डॉ. वीरेन्द्र कुमार भट्टाचार्यः” ‘मृत्युञ्जय’ इति रचनां चकार । तया रचनया ई. स. 1979 तमे वर्षे सः ज्ञानपीठपुरस्कारेण सम्मानितः जातः । “इन्दिरा गोस्वामी” अपि ई. स. 2000 तमे वर्षे ज्ञानपीठपुरस्कारेण सम्मानिता आसीत् । असमिया-भाषायां “धर्म पुस्तक” इति पुस्तकं प्रकाशितम् । आत्माराम शर्मा अस्य पुस्तकस्य लेखकः आसीत् । असम-राज्ये डॉ. “भूपेन हजारिका” इत्याख्यः संगीतज्ञः अस्ति । राज्ये सः “संगीतसम्राट्” इति नाम्ना ज्ञायते । एवं च “अम्बिका गिरि राय चौधरी” इत्याख्यः “असम केसरी” इति नाम्ना ज्ञायते ।
असम-राज्यस्य वनेषु विविधप्रकारकाणि काष्ठानि भवन्ति । यथा – साल, महोगनी, सेगल, सागवान् च । एतानि बहुमूल्यानि काष्ठानि सन्ति । ई. स. 1998 तमे वर्षे असम-राज्ये आहत्य 20.24 लक्षं हेक्टेयर्-भूमौ वनानि आसन् । तेषु 17.42 लक्षं हेक्टेयर्-भूमौ आरक्षितानि वनानि सन्ति । असम-राज्यस्य क्षेत्रफलस्य 22.21 प्रतिशतं भागे आरक्षितानि वनानि सन्ति । असम-राज्ये आहत्य 39.44 लक्षं हेक्टेयर-क्षेत्रे कृषिः क्रियते । तेषु 27.01 लक्षं हेक्टेयर-क्षेत्रे अन्नसस्यानि उद्पाद्यन्ते । असम-राज्ये पञ्च राष्ट्रियोद्यानानि, एकादश वन्यजीवाभयारण्याः च सन्ति । काजीरङ्ग-राष्ट्रियोद्यानं, ‘मानस बाघ परियोजना’ च सम्पूर्णे विश्वस्मिन् प्रसिद्धा अस्ति ।
गोपीनाथ बोरदोलोई इत्याख्यः असम-राज्यस्य प्रथमः मुख्यमन्त्री, क्रान्तिकारी च आसीत् । गोपीनाथेन भारतस्य स्वतन्त्रताप्राप्त्यनन्तरं सरदार वल्लभभाई पटेल-इत्याख्येन सह कार्यं कृतम् आसीत् । अस्य योगदानेन एव असम-राज्यं भारतस्य भागः अस्ति । ई. स. 1938 तमस्य वर्षस्य सितम्बर-मासस्य एकोनविंशतितमदिनाङ्क तः ई. स. 1939 तमस्य वर्षस्य नवम्बर-मासस्य सप्तदश दिनाङ्कपर्यन्तं असम-राज्यस्य मुख्यमन्त्रित्वेन कार्यं कृतम् आसीत् ।
ज्योतिप्रसाद आगरवाला इत्याख्यः असम-राज्यस्य प्रथमः चलच्चित्रनिर्माता आसीत् । अस्य जन्म ई. स. 1903 तमस्य वर्षस्य जून-मासस्य सप्तदश दिनाङ्के अभवत् । अयं नाट्यकारः, कथाकारः, गीतकारः, पत्रसम्पादकः, सङ्गीतकारः, गायकश्च आसीत् । तेन चतुर्दशवर्षदेशीयेन एव “शोणित कुंवरी” इति नाट्यस्य रचना कृता आसीत् । ई. स. 1935 तमे वर्षे “ज्योमति कुंवारी” इति नाट्याधारितं प्रथमम् असमप्रान्तीयं चलच्चित्रं निर्मापितम् आसीत् । सः अस्य चलच्चित्रस्य निर्माता, निर्देशकः, पटकथाकारः, मञ्चनिर्माता, सङ्गीतकारः, नृत्यनिर्देशकश्च आसीत् ।
भुपेन हजारिका इत्याख्यः असम-राज्यस्य गीतकारः, सङ्गीतकारः, गायकश्च आसीत् । सः असमिया-भाषायाः कविः, चलच्चित्रनिर्माता, लेखकः च अपि आसीत् । तस्य जन्म ई. स. 1926 तमस्य वर्षस्य सितम्बर-मासस्य 8 दिनाङ्के अभवत् । सः असम-राज्यस्य संस्कृतिज्ञः, सङ्गीतज्ञः च आसीत् । तेन काव्यलेखने, पत्रकारितायां, गायने, चलच्चित्रनिर्माणे इत्यादिषु क्षेत्रेषु कार्यं कृतम् आसीत् ।
इन्दिरा रायसम गोस्वामी इत्याख्या असमिया-भाषायाः लेखिका आसीत् । तस्याः जन्म ई. स. 1942 तमस्य वर्षस्य नवम्बर-मासस्य चतुर्दश दिनाङ्के अभवत् । इयं ज्ञानपीठपुरस्कारेण सम्मानिता आसीत् । सा असम-राज्ये स्थितस्य “युनाइटेड् लिबरेशन् फ्रण्ट् ऑफ् असम ” नामकस्य सङ्घटनस्य कार्यकर्त्री आसीत् । अस्मिन् सङ्घटने “इन्दिरा रायसम गोस्वामी” इत्यस्याः महद्योगदानम् अस्ति ।
हाजो इत्येतत् स्थलम् असम-राज्यस्य महत्त्वपूर्णं धार्मिकस्थलं वर्तते । हाजो-स्थले हिन्दु-धर्मस्य, बौद्ध-धर्मस्य, इस्लाम-धर्मस्य च सङ्गमः अस्ति । तत्र हिन्दुधर्मस्य बहूनि मन्दिराणि स्थितानि सन्ति । इतः परं भगवतः बुद्धस्य पवित्रस्थलानि अपि सन्ति । इस्लामधर्मस्य साधूनां पवित्रस्थानम् अपि तत्र स्थितम् अस्ति । अनेन प्रकारेण हाजो इत्येतत् धर्मत्रयस्य मेलनम् अस्ति । इदं क्षेत्रं दिसपुर-नगरात् समीपे स्थितम् अस्ति । अतः सरलतया तत्स्थलं प्राप्तुं शक्यते । इदं स्थलं लोकप्रियं वर्तते । हाजो इत्येतस्य इतिहासमतानि भिन्नानि सन्ति । कथ्यते यत् – “इदं स्थलं कोच-राजवंशस्य राजधानी आसीत् । अनन्तरं मुघलशासनस्याधीनम् अभवत् । अस्य नगरस्य विभिन्नानि नामानि सन्ति । एकादशशताब्द्याम् अस्य नगरस्य अपूर्णाभाव, मणिकुटा इत्येते नामनी आस्ताम् । अनन्तरम् अष्टादशशताब्द्यां मणिकुटग्रामः इति नाम्ना विख्यातः आसीत् । बौद्धाः कथयन्ति यत् – “हाजो इत्यस्मिन् एव भगवता बुद्धे निर्वाणं प्राप्तम् आसीत् ।
हाजो-नगरे नैकानि मन्दिराणि सन्ति । तेषु हयग्रीवामाधवमन्दिरं प्रसिद्धमन्दिरेषु अन्यतमम् अस्ति । मन्दिरेऽस्मिन् भगवतः विष्णोः प्रतिमा अस्ति । इस्लाम-धर्मानुयायीनाम् अपि उपासनागृहाणि सन्ति । अतः ते अपि दर्शनार्थं तत्र गच्छन्ति । अन्यानि अपि मन्दिराणि सन्ति । गणेशमन्दिरं, केदारेश्वरमन्दिरं, कामेश्वरीमन्दिरं, धोपारगुरी सत्रा, जोयदुर्गामन्दिरं च इत्यादीनि प्रमुखाणि तीर्थस्थलानि सन्ति । ग्रीष्मर्तौ हाजो-नगरस्य वातावरणम् उष्णम्, आर्द्रं च भवति । किन्तु शीतर्तौ वातावरणं यात्रायै अनुकूलं भवति । अतः जनाः शीतर्तौ भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । हाजो-नगरं गुवाहाटी-नगरात् 25 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अतः गुवाहाटी-नगरात् हाजो-नगरं गन्तुं नियमितरूपेण बस-यानानि प्राप्यन्ते ।
माजुलीद्वीपः एकम् आध्यात्मिकं स्थलं वर्तते । तत्स्थलम् इतिहासेन, संस्कृत्या च सह संलग्नम् अस्ति । इदं स्थलम् असम-राज्यस्य बृहत्तमं वीक्षणीयस्थलं वर्तते । तस्मिन् स्थले वैष्णवधर्मः अपि विद्यते । तत्स्थलं वैष्णवधर्मस्य केन्द्रं मन्यते । इदं स्थलं ब्रह्मपुत्रा-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति । तया नद्या अस्य स्थलस्य प्राकृतिकं सौन्दर्यं वर्धते । नद्या निर्मितेषु द्वीपेषु विश्वस्य बृहत्तमः द्वीपः अस्ति माजुलीद्वीपः । पुरा अयं दीपः 1250 चतुरस्रवर्गकिलोमीटरमितः विस्तृतः अस्ति । किन्तु मृत्तिकायाः अपकर्षणेन साम्प्रतम् अयं 421.65 चतुरस्रवर्गकिलोमीटरमितः एव विस्तृतः अस्ति । इदं स्थलं जोरहट-नगरात् 20 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । नौकायानेन माजुलीद्वीपं प्राप्तुं शक्यते ।
माजुली-द्वीपे प्रायः जलप्लावनं भवति । अतः अस्य द्वीपस्य पारिस्थिकतन्त्रं दूषितम् अभवत् । किन्तु अस्य द्वीपस्य वर्तमानकालिकस्थितिः तस्य स्थलस्य धर्मप्रभावेण, संस्कृत्याः प्रभावेण च अस्ति । तत्र सतना इत्याख्या सांस्कृतिकसंस्था अस्ति । आहत्य पञ्चविंशतिः सांस्कृतिकसंस्थाः तत्र स्थिताः सन्ति । मन्यते यत् – “एताः संस्थाः वैष्णवधर्मस्य केन्द्राणि सन्ति । असमियासाधुना श्रीशङ्करदेवेन एतेषां केन्द्राणां प्रोत्साहनं कृतम् आसीत् । पुनश्च श्रीशङ्करदेवस्य अनुयायिना माधवदेवेन अपि एतासां वृद्ध्यर्थं प्रोत्साहनं कृतम् आसीत् । भारतस्य प्रमुखशास्त्रीयनृत्येषु सत्तरिया-नृत्यस्यापि केन्द्रम् अस्ति अयं द्वीपः ।
सतरा-संस्थाः सामाजिक्यः, धार्मिक्यः च सन्ति । तत्र वैष्णवधर्मपालनाय शिक्षणं प्रदीयते । सर्वेषां सतरा-संस्थानां विशिष्टं महत्त्वम् अस्ति । तत्र विभिन्नानि धार्मिकशिक्षणानि प्रदीयन्ते । माजुलीद्वीपस्य वातावरणं लोकप्रियं नास्ति । यतः तत्र वर्षा अधिककालपर्यन्तं भवति । तत्र उष्णतायाः अपि आधिक्यं भवति । केवलं शीतर्तौ एव वातावरणं शीतलं, सामान्यं च भवति । अतः तस्मिन् काले माजुलीद्वीपः भ्रमणं कर्तुं योग्यः ।
शिबसागरः शिवसागरस्य अपभ्रंशनाम अस्ति । शिवसागरः अर्थात् “शिवस्य समुद्रः” । गुवाहाटी-नगरात् 360 किलोमीटर्मितं दूरे स्थितम् अस्ति इदं नगरम् । इदं शिबसागर-मण्डलस्य मुख्यालयः अपि अस्ति । पुरा इदं नगरं शतवर्षाणि यावत् अहोम-साम्राज्यस्य राजधानी आसीत् । अतः इदम् ऐतिहासिकस्थलम् अपि कथ्यते । तत्र मानवनिर्मितः शिवसागर-तडागः अस्ति । सः तडागः 129 एकड-मात्रात्मकः विस्तृतः अस्ति । इमं तडागं परितः शिबसागर-नगरं स्थिम् अस्ति । तस्मिन् नगरे अहोम-साम्राज्यस्य ऐतिहासिकानि स्मारकाणि सन्ति । शिबसागरं न केवलम् ऐतिहासिकं स्थलम् अस्ति, अपि तु व्यावसायिकं स्थलम् अपि अस्ति । यतः तत्र तैलस्य, चायस्य च प्रचूरमात्रायां व्यापारः भवति । अतः नगरमिदम् असम-राज्यस्य पर्यटनस्थलम् अभवत् ।
असम-राज्ये अहोमवंशेन 600 वर्षाणि यावत् शासनं कृतम् आसीत् । ई. स. 1817 तमे वर्षे बर्मीज-वंशेन अहोमवंशस्य मूलतः नाशः कृतः । अनन्तरं ब्रिटिश-सर्वकारेण शासनं कृतम् आसीत् । इदं नगरं दीर्घकालं यावत् अहोम-वंशस्य शासनधीनम् आसीत् । अतः अस्मिन् नगरे अहोम-शासकानां स्मृतिचिह्नानि प्राप्यन्ते । शिबसागर-तडागः अस्य नगरस्य आकर्षणकेन्द्रं विद्यते । अयं शिबसागर-तडागः 200 वर्षाणि पुरातनः अस्ति । तडागं परितः शिवडोल-मन्दिरं, विष्णुडोल-मन्दिरं, देवीडोल-मन्दिरं च स्थितम् अस्ति । एतानि त्रीणि मन्दिराणि महत्त्वपूर्णानि सन्ति । ई. स. 1734 तमे वर्षे एतेषां मन्दिराणां निर्माणं राज्ञ्या मदम्बिकया कारितम् आसीत् । इतः परं तत्र “तलातल घर”, “करेङ्ग घर”, “गरगांव महल” च इत्यादीनि स्थलानि सन्ति । शिबसागरस्य जलवायुः अल्पोष्णकटिबन्धीयः अस्ति । अयं जलवायुः पर्यटनदृष्ट्या अनुकूलं भवति । वर्षर्तौ अपि अतिवृष्टिः भवति । ग्रीष्मर्तौ अस्य नगरस्य अधिकतमं तापमानं 30 डिग्री-मात्रात्मकं भवति । शीतर्तौ अस्य नगरस्य न्यूनतमं तापमानं 7 डिग्री-मात्रात्मकं भवति । शिबसागरात् 16 किलोमीटरमिते दूरे सिमलगुरी-नगरे रेलस्थानकम् अस्ति । अपि च जोरहट-नगरं 55 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । तत्र विमानस्थानकम् अस्ति । भूमार्गेण अपि तत्र गन्तुं शक्यते । शिबसागर-नगरं धार्मिकस्थलत्वेन प्रसिद्धम् अस्ति ।
डिब्रुगढ-नगरम् असम-राज्यस्य सुन्दरं नगरं विद्यते । इदं नगरं ब्रह्मपुत्रा-नद्याः समीपे स्थितम् अस्ति । अस्य नगरस्य अपरे पक्षे हिमालयपर्वतशृङ्खलाः सन्ति । असम-राज्यस्य पर्यटनस्थलेषु विशिष्टतमं स्थलम् अस्ति इदं नगरम् । डिब्रुगढ-नगरे चायस्य अत्यधिकम् उत्पादनं क्रियते । राज्यस्य 50 प्रतिशतं चायस्य उत्पादनं डिब्रूगढ-नगरे, टिंसुकिया-नगरे, शिबसागर-नगरे च भवति । डिब्रुगढ-नगरं भारतस्य “चायस्य नगरं” कथ्यते । डिब्रुगढ-नगरे चायस्य बहूनि उद्यानानि सन्ति । तानि उद्यानानि ब्रिटिश-कालिनानि सन्ति । डिब्रुगढ-नगरस्य भ्रमणे चायस्य उद्यानानि एव विशिष्टानि सन्ति । भारतस्य विशालनदीषु ब्रह्मपुत्रा-नदी अन्यतमा वर्तते । यदा इयं नदी शान्ततया प्रवहति, तदा नगरे अपि शान्तिः भवति । किन्तु यदा नदी अशान्ता भवति, तदा डिब्रुगढ-नगरस्य केचन अंशाः नष्टाः भवन्ति । अतः एव डिब्रुगढ-नगरस्य प्रगतिः अवरुद्धा अस्ति । सामान्यतः जलप्लावनेन डिब्रुगढ-नगरस्य स्थितिः गभीरा भवति ।
डिब्रुगढ-नगरे अहोम-राज्ञैः सांस्कृतिकसंस्थाः, सामाजिकसंस्थाः, धार्मिकसंस्था च निर्मापिताः । ताः संस्थाः सतरा इति कथ्यन्ते । ताः सतरा-संस्थाः डिब्रुगढ-नगरस्य प्रमुखाणी वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । एताः संस्थाः डिब्रुगढ-नगरस्य प्रमुखाणि आकर्षणकेन्द्राणि अपि सन्ति । जनाः डिब्रुगध-नगस्य भ्रमणे ताः सतरा-संस्थाः अवश्यमेव पश्यन्ति । डिब्रुगढ-नगरस्य वातावरणं सामान्यतः अनुकूलं भवति । अतः एव जनाः कस्मिँश्चिदपि समये डिब्रुगढ-नगरस्य भ्रमणार्थं गन्तुं शक्नुवन्ति । रेलमार्गेण, भूमार्गेण, वायुमार्गेण च डिब्रुगध-नगरं गन्तु शक्यते । यतः डिब्रुगध-नगरे एकं रेलस्थानकं, एकं विमानस्थानकं चास्ति ।
जोरहाट असम-राज्यस्य प्रमुखेषु नगरेषु अन्यतमम् अस्ति । इदं नगरम् असम-राज्यस्य उत्तरदिशि स्थितम् अस्ति । अतः नागालैण्ड-राज्यस्य, असम-राज्यस्य च प्रवेशद्वारं कथ्यते । जोरहाट इत्यत्र शब्दद्वयं विद्यते । “जोर, हाट” च इति । जोर अर्थात् द्वौ, हाट् अर्थात् आपणः । द्वौ आपणौ इति अर्थः प्राप्यते । अष्टादशशताब्द्यां तत्र द्वौ साप्ताहिकौ आपणौ भवतः स्म । प्रथमः चौकी हाट, द्वितीयः मचरारहाट च इति । एतयोः आपणयोः मध्यतः भगदोई-नदी प्रवहति । जोराहाट-नगरं पुरा अहोम-राज्ञां राजधानी आसीत् । अतः नगरे ऐतिहासिकावशेषाः अपि प्राप्यन्ते । जोरहाट-नगरे बहूनि चायोद्यानानि सन्ति । तेभ्यः उद्यानेभ्यः इदं नगरं भारते प्रसिद्धम् अस्ति । जोरहाट-नगरे, समीपस्थेषु क्षेत्रेषु च आहत्य 135 चायोद्यानानि सन्ति । चायसम्बद्धानि अपि नैकानि स्थलानि सन्ति । तानि – “सिन्नामोरा चायोद्यानं”, “टोकलाई चाय अनुसन्धानकेन्द्रं” च । “टोकलाई चाय अनुसन्धानकेन्द्रं” विश्वस्य प्राचीनतमं चायसंस्थानं वर्तते । अनेन संस्थानेन जोरहाट-नगरस्य सौन्दर्यं वर्धते । जोरहाट-नगरं सांस्कृतिकदृष्ट्या अपि समृद्धम् अस्ति । तत्र बहवः लेखकाः, इतिहासकाराः, सङ्गीतकाराः च अभवन् । “वीरेन्द्र कुमार भट्टाचार्यः” असमिया-भाषायाः प्रथमः लेखकः आसीत् । सः ज्ञानपीठपुरस्कारं प्राप्तवान् । “कृष्णा कान्ता हाण्डिक” इत्याख्यः शिक्षणक्षेत्रे प्रसिद्धः अस्ति । तयोः जन्म जोरहाट-नगरे एव अभवत् । जोरहाट-नगरे आवर्षम् आर्द्रता भवति एव । ग्रीष्मर्तौ अत्यन्तम् उष्णं वातावरणं भवति । वर्षर्तौ तु पर्याप्तमात्रायां वृष्टिः भवति । जोरहाट-नगरे विमानस्थानकं, रेलस्थानकम् अपि अस्ति । अतः वायुमार्गेण, रेलमार्गेण, भूमार्गेण च जोरहाट-नगरं प्राप्तुं शक्यते ।
हाफलाङ्ग-नगरम् असम-राज्ये स्थितम् एकं पर्वतीयक्षेत्रं विद्यते । इदं स्थलं पूर्वदिशः “स्विट्जरलैण्ड्” इत्यपि कथ्यते । नगरमिदम् अत्यन्तं सुन्दरं दृश्यते । इदं बारक-उपत्यकायाः समीपे स्थितम् अस्ति । इदं नगरं कछर-मण्डलस्य मुख्यालयः अपि अस्ति । हाफलाङ्ग-नगरे जनानाम् आवागमनं निरन्तरं भवति । ग्रीष्मर्तौ समीपस्थनगराणां जनाः प्रायः तत्र गच्छन्ति । हाफलाङ्ग-नगरं समुद्रतलात् 512 किलोमीटर्मितम् उन्नतम् अस्ति । इदं स्थलं पर्वतानां मध्ये स्थितम् अस्ति । क्षेत्रमिदं शीतलम् अस्ति । तत्र जलप्रपाताः अपि सन्ति । हाफलाङ्ग-नगरं “व्हाइट् एण्ट् हिलॉक्” इति नाम्ना अपि ज्ञायते ।
हाफलाङ्ग-नगरस्य समीपे मैबोङ्ग-स्थलम् अस्ति । तत्स्थलं “दिमासा-कछरी”-साम्राज्यस्य राजधानी आसीत् । हाफलाङ्ग-नगरस्य जलवायुः उपोष्णकटिबन्धीयः अस्ति । तत्र सामान्यतया उष्णता अपि भवति । किन्तु वातावरणम् अनुकूलम् एव भवति । शीतर्तौ वातावरणम् अतिशीतलं भवति । एवं च वर्षर्तौ वृष्टिः अपि पर्याप्तमात्रायां भवति । हाफलाङ्ग-नगरं सिलचर-नगरात् 106 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । सिलचर-नगरे विमानस्थानकम् अस्ति । अतः सिलचर-नगरपर्यन्तं वायुमार्गेण, रेलमार्गेण च गन्तुं शक्यते । ततः भूमार्गेण हाफलाङ्ग-नगरं प्राप्यते ।
डिगबोई-नगरम् असम-राज्यस्य व्यावसायिककेन्द्रम् अस्ति । अस्मिन् नगरे तैलशोधनयन्त्रागाराः अपि अस्ति । ते यन्त्रगाराः प्राचीनाः सन्ति । साम्प्रतम् अपि ते यन्त्रागाराः कार्यरताः सन्ति । ई. स. 1899 तः अस्मिन् नगरे यन्त्रागाराः सन्ति । अतः इदम् असम-राज्यस्य “तैलस्य नगरं” अपि कथ्यते । ई.स 1901 तमे वर्षे तैलशोधनयन्त्रागाराः सम्यक्तया कार्यरताः आसन् । अतः आङ्ग्लाः अपि तत्रैव निवसन्ति स्म । आङ्लानां प्रभावेण इदानीमपि अस्मिन् नगरे आङ्ग्लानां स्मरणं भवति । सैखोवा-राष्ट्रियोद्यानं, रिज् पॉइण्ट्, युद्धसमाधिक्षेत्रं च प्रमुखानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । डिगबोई-नगरस्य जलवायुः उपोष्णकटीबन्धीयः वर्तते । जनाः शीतर्तौ विहाराय तत्र गच्छन्ति । अस्मिन् नगरे विमानस्थानकं, रेलस्थानकं च नास्ति । किन्तु डिब्रूगढ-नगरस्य विमानस्थानकं, तिनसुकिया-नगरस्य रेलस्थानकं च समीपे एव अस्ति । एवं च 38 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गः तत्र प्राप्यते । अतः तेन डिगबोई-नगरं देशस्य विभिन्नभागैः सह सम्बद्धम् अस्ति ।
असमराज्यस्य मध्यभागे विराजमाना गुवहाटी तस्य राजधानी अस्ति । तस्य ईशान्यभागे ब्रह्मपुत्रनदःतीरे मिकिरपर्वतप्रदेशे एतत् राष्ट्रियम् उद्यानमस्ति । ब्रह्मपुत्रनदतीरे मिकिरपर्वतप्रदेशे एतत् राष्ट्रीयम् उद्यानमस्ति ब्रह्मपुत्रनदस्य प्रपाते 900 चतुरस्रकि.मी प्रदेशे व्याप्तविफुलैः वृक्षै तरुलताभिः फलवृक्षैः प्राणिभिः पूर्णम् अस्ति । पूर्वमेतत् अज्ञातस्थलमासीत् । सा.श.1908 तमे वर्षे एतत् राष्ट्रियोद्यानवनमिति घोषितवन्तः । सा.श. 1950 तमे वर्षे वन्यप्राणिरक्षणकेन्द्रमिति परिवर्तितं राष्ट्रियोद्यानम् अभवत् । अत्र गन्तुं साहासिभिः एव साध्यमस्ति । अहोंसाम्राज्यस्य प्राचीना राजधानीं जोरहात् प्रदेशम् आगत्यानन्तरं वनप्रदेशे गन्तव्यम् । निबिडे वने एषा प्रपातभूमिः अस्ति । गजारोहणं कृत्वा एलिफेण्टा शाद्वलमध्ये गन्तव्यं भवति । मार्गे अरण्याधिकारिणः मार्गदर्शनं कुर्वन्ति । एकत्र एकश्रृङ्गी खड्गमृगाः 1855 सङ्ख्यधिकाः निवसन्ति । 1200 सङ्ख्यधिकाः गजाः व्याघ्राः 1400 सङ्ख्यधिकाः वनमहिषाः सन्ति । विविधाः अजगराः, मानिटर् लिजर्डप्राणिनः पक्षिसङ्कुलानि अत्र सन्ति । प्राणिसङ्कुलस्य 75 प्रतिशतं प्राणिनः अत्र निवसन्ति इति पक्षितज्ञानाम् अभिप्रायः ।
एतत् असमराज्यस्य उत्तरभागे स्थितं मण्डलम् । पूर्वम् अत्र 600 वर्षपर्यन्तं अदोसाम्राज्यस्य राजधानी आसीत् । शिवाय अर्पितमिति कारणेन अस्य शिवसागरम् इति नाम आगतम् । अत्र 200 वर्षपूर्वतः विख्यातं शिबसागरं सरः 52 हेक्तर् परिमितं विस्तृतम् अस्ति । अत्र जलस्तरः ग्रामस्य जलस्तरतः उपरि अस्ति । अत्र नगरे शिवदोल देवालयः, विष्णुदोल् देवीदोल् देवालयौ च सन्ति । शिवहोल् भारतदेशे एव अत्युन्नत अस्ति । अस्य परिधिः 195 पादमित अस्ति । अस्य विस्तारः हेक्तर् मितमस्ति । मार्गः – जोहराततः 55 कि.मी.
मजूद्वीपः असमराज्ये ब्रह्मपुत्रनदेन निर्मितः विश्वस्य अतिबृहद्द्वीपः । अहो वंशीयानां प्रशासनकाले एषः प्रदेशः अतीव समृध्दः आसीत् । प्रपञ्चस्य जीववैविध्यम् अत्र दृष्टुं शक्यते । अत्र पक्षिणः प्राणिनः च विशिष्टाः कीटाः च सन्ति । विश्वसंस्थया अयं प्रदेशः विश्वपरम्परास्थानम् इति उद्घुष्टम् । अत्र बहवः वैष्णवमतानुयायिनः सन्ति । अत्र गन्तुं विमानधूमशकटवाहनसम्पर्कः अस्ति । समीपे दोहारत् इति नगरम् अस्ति ।
असम-राज्यस्य नदीनां कारणेन जलमार्गः अधिकः विकसितः अस्ति । परिवहने जलमार्गस्य उपयोगं भवति । इतः परं स्थलमार्गाः अपि सन्ति । ई. स. 1966 तमे वर्षे रेलमार्गाणां दैर्घ्यं 5,827 किलोमीटरमितम् आसीत् । राजमार्गाणां दैर्घ्यं 20,678 किलोमीटरमितं वर्तते । राष्ट्रियमार्गाणां दैर्घ्यं 2,934 किलोमीटरमितम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये जलमार्गाणां विशिष्टं महत्त्वं विद्यते । प्राचीनकाले अपि जलमार्गाणां सर्वाधिकः उपयोगः क्रियते स्म । यतः असम-राज्यस्य नदीनां दैर्घ्यं 3261 किलोमीटरमितम् अस्ति । तत्रापि 1653 किलोमीटरमितं मार्गः नौकाचालने योग्यः वर्तते ।
असम-राज्ये षड् विमानस्थानकानि सन्ति । तत्र नियमितरूपेण विमानसेवा दीयते । गुवाहाटी-नगरे “गोपीनाथ बाडदोलोई विमानस्थानकं”, तेजपुर-नगरे “सलोनीबाडी विमानस्थानकं”, डिब्रूगढ-नगरे “मोहनबाडी विमानस्थानकं”, उत्तरलखीमपुरे “सिलोनबाडी विमानस्थानकं”, सिलचर-नगरे “कुभीरग्राम विमानस्थानकं”, जोरहाट-नगरे “रोवरियाह विमानस्थानकं” च अस्ति ।
गोवाहटिनगरम्
ब्रह्मपुत्रानदी | {
"source": "wikipedia"
} |
माइकल कीन पाद्कंदुकस्य व्यवसायिकः क्रिडकः अस्ति | | {
"source": "wikipedia"
} |
सानिया मिर्जा भारतीय सञ्जाता वृत्तिनिरता टेन्निस् क्रीडालुः मुम्बई नगरे नवम्बर् पञ्चदशे दिनाङ्के 1986 वर्षे जन्म अलभत। सा स्वस्य क्रीडाजीवनम् 2003 तमे वर्षे आरभत। सातस्याः शक्तिशालिभिः प्रहस्त आध्यातै प्रसिद्धा वर्तते। विश्व टेन्निस् संस्थायाः श्रेणिषु प्रथम 30 श्रेणिषु स्थानं प्राप्तवत्सु भारतीयेषु एषा एव प्रथमा। एषा स्वेट्लाना कुजनेट्सोवा,मार्टिना हिङ्गिस् इत्यादीः श्रेष्ठ महिला टेन्निस् क्रीडालुनां ज्य प्राप्तवती अस्ति।
2004 तमे वर्षे भारतसर्वकारेण अर्जुनप्रशस्तिः दत्तासीत् एतस्यै। भारतीय सर्वकारेण दीयमानासु प्रशस्तिषु वतुर्था उन्नतप्रशस्तिः पद्मश्रीः अपि एतस्यै दत्ता वर्तते 2006 तमे वर्षे। 2010 तमे वर्षे मार्च् मासे "दि एकनामिक् टैम्स्" इति पत्रिका भारतस्याभिमानं वर्धयितृषु 33 महिलासु एतामपि योजितवती आसीत्।
सानिया मिर्जायाः पिता इम्रान् मिर्जा क्रीशापत्रिकाकर्ता। तस्याः माता नसीमा। यध्यपि मुम्बई नगरे तस्याः जन्म अभवत्। सा हैदराबाद् मध्ये कस्मिन्श्चित् मतीय परिवारे पोषिता। षष्ठे वयसिः टेन्निस् क्रीडाभ्यासं कुर्वती एषा 2003 तमे वर्षे वृत्तिपरा टेन्निस् क्रीडालुः जाता। तस्याः पिता एव तस्याः शिक्षणदाता वर्तते। आदो हैदराबद् नगरथायां यन्.ए.यस्.आर्. शालायां पठिता,अग्रे .' तः स्वस्याः पदविशिक्षणमपि प्राप्तवती। | {
"source": "wikipedia"
} |
हिन्दुधर्मः • इतिहासः
त्रिमूर्तयःब्रह्मा • विष्णुः • महेश्वरः अन्यदेवताःसरस्वती · लक्ष्मीः · पार्वतीशक्तिः · दुर्गा · कालीगणेशः · सुब्रह्मण्यः · अय्यप्पःरामः · कृष्णःहनूमान्प्रजापतिः · रुद्रःइन्द्रः · अग्निः · वायुः · निॠतिःभूमिः · वरुणः · कुबेरः · ईशानः
ब्रह्म · ॐ · ईश्वरःआत्मा · मायाकर्म · संस्काराःपु्रुार्थाःधर्मः · अर्थः · कामः · मोक्षः
आस्तिकवादाः साङ्ख्यम् · योगः न्यायः · वैशेषिकम् पूर्वमीमांसाउत्तरमीमांसा /वेदान्तः
नास्तिकवादाःचार्वाकवादः बौद्धवादः जैनवादः
ऋग्वेदः • यजुर्वेदः सामवेदः • अथर्ववेदः विभागाःसंहिता, ब्राह्मणः,आरण्यकः, उपनिषत्
आयुर्वेदः • धनुर्वेदः गान्धर्वेदः • स्थापत्यवेदः
शिक्षा · छ्न्दः · व्याकरणम्निरुक्तः · कल्पः · जौतिषम्
ऋग्वेदीयःऐतरेयायुजुर्वेदीयाःबृहदारण्यकः · ईशवास्यःतैत्तरीयः · कठः · श्वेताश्वतरः सामवेदीयाः छान्दोग्यः · केनःअथर्ववेदीयाःमुण्डकः · माण्डूक्यः · प्रश्नः
ब्रह्मसम्बद्धानिब्रह्मपुराणम् · ब्रह्माण्डपुराणानिब्रह्मवैवर्तपुराणम्मारकाण्डेयपुराणम् · भविष्यपुराणम्विष्णुसम्बद्धानिविष्णुपुराणम् · भागवतपुराणम्नारदपुराणम् · गरुडपुराणम् · पद्मपुराणम्शिवसम्बद्धानिशिवपुराणम् · लिङ्गपुराणम्स्कन्दपुराणम् · अग्निपुराणम् · वायुपुराणम्
रामायणम् · महाभारतम्
भगवद्गीताधर्मशास्त्रम् · मनुस्मृतिःअर्थशास्त्रम् · योगवासिष्ठःसूत्राणि · स्तोत्राणि · तन्त्राणियोगसूत्राणि
हिन्दूसाहित्यम्
पूजाः · जपः · भजनम्तपः · ध्यानम्यज्ञम् · होमःतीर्थस्थानानि · नैवेद्यम्हैन्दवमन्दिराणि · विग्रहः · भक्तिः
· गर्भाधानसंस्कारः · पुंसवनसंस्कारः · सीमन्तोन्नयनसंस्कारः · जातकर्मसंस्कारः · नामकरणसंस्कारः · कर्णवेधसंस्कारः · निष्क्रमणसंस्कारः · अन्नप्राशनसंस्कारः · चूडाकर्मसंस्कारः · उपनयनसंस्कारः · वेदारम्भसंस्कारः · केशान्तसंस्कारः · समावर्तनसंस्कारः · विवाहसंस्कारः · विवाहाग्निपरिग्रहसंस्कारः · अन्त्येष्टिसंस्कारः
वर्ण्यव्यवस्थाब्राह्मणः · क्षत्रियःवैश्यः · शूद्रःआश्रमव्यवस्थाब्रह्मचर्याश्रमः · गृहस्थाश्रमःवानप्रस्थाश्रमः · सन्यासाश्रमः
नवरात्रोत्सवः विजयदशमी दीपावली · शिवरात्रिः · होलीविशु · बिहु · · गणेशचतुर्थी · ओणम्रामनवमी · कृष्णजन्माष्टमीरक्षाबन्धनम्
प्राचीनाःगौतमः · जैमिनिः · कणादः · कपिलः · मार्काण्डेयः · पतञ्जलिः · वाल्मीकिः · व्यासः
मध्यकालीनाःशङ्कराचार्यः · बसवेश्वरः · चैतन्यमहाप्रभुः · जयन्तभट्टः · कबीरदासः · कुमारिलभट्टः · मधुसूदनसरस्वती स्वामिनः · विद्यारण्यः · नामदेवः · निम्बार्कः · प्रभाकरः · रामानुजाचार्यः · वेदान्तदेशिकः · सन्त तुकारामः · तुलिसीदासः · वाचस्पतिमिश्रः · वल्लभाचार्यः
आधुनिकाःश्री अरविन्दः · दयनन्दसरस्वती · महात्मागान्धी · कृश्णानन्दः · नारायणगुरुः · प्रभुपादः · श्रीरामकृष्णपरमहंसः · रमणमहर्षिः · सर्वपल्ली राधाकृष्णन् · स्वामी शिवानन्दसरस्वती · विवेकानन्दः · योगानन्दः
राष्ट्रानुगुणं सनातनधर्मःसनातनधार्मिकता • सनातनपञ्चाङ्गम्हैन्दवनियमाः • सनातनमूर्तिशिल्पः • हिन्दुत्वम्सनातनतीर्थस्थानानि सनातनधर्मस्य समस्याः • सनातनटीकासनातनः निघण्टुः
प्रवेशद्वारम्:सनातनधर्मःप्रवेशद्वारम्:सनातनाध्यत्मिकप्रवेशः
वेदान्तदर्शनम् अथवा उत्तरमीमांसा मुख्यतः उपनिषदां तत्त्वज्ञानं प्रतिपादयति । जगत् प्रतिक्षणं परिवर्तनशीलम् अस्ति । तस्य आधारभूतं यथार्थतत्त्वं ब्रह्मास्ति । ब्रह्म अखण्डम् एकरसम् अद्वैतं च वर्तते । प्रत्येकस्य प्राणिनः अन्तरात्मनि तस्य निवासोऽस्ति तदेव विश्वस्य निमित्तम् उपादानं च कारणं वर्तते । इदं मुख्यं सिद्धान्तम् आधारीकृत्य महर्षिणा बादरायणेन ब्रह्मसूत्रस्य रचना कृता । ब्रह्मसूत्राणि उपनिषदां वाक्यार्थानां संगत्या सह उदात्तदार्शनिकविचारान् प्रस्तुवन्ति ।
वेदान्तमतानुसारं निःश्रेयस् परं प्रयोजनमस्ति । निःश्रेयसः तात्पर्यं वर्तते संसारात् अविद्यातो वा पृथग्भूय ब्रह्मसामीप्यस्य लाभः । एतत्कृते आत्मज्ञानं परमावश्यकम् अस्ति । अयमेव प्रवृत्तिलक्षणो धर्मः कथितः । यस्य ज्ञानं शुद्धमस्ति स एव निः श्रेयसः सान्निध्यं प्राप्नोति । अनेन सकलपुरुषार्थानां प्राप्तिर्भवति । संसारे यत्किमपि वर्तते तद् ब्रह्म परमात्मावैवास्ति, तदेव चैतन्यरुपे एकमात्रं ज्ञानमस्ति ।
ब्रह्म निर्गुणमस्ति किन्तु ज्ञानं तस्य स्वरुपं वर्तते । तस्य पूर्णता मायया जायते । माया एव जगदुत्पत्तेः कार्यं करोति । माया न सत् अस्ति, न चासत् एव वर्तते । इयं सदसद्विलक्षणा सत्तात्मिका चास्ति । माया ईश्वरस्य आज्ञया भेदं प्रकटयति परिणामतः नामरुपात्मकताया उदयो भवति । अनेन संसारः उत्पद्यते । माययैव वस्तुनः उपाधिः गृह्यते । यद्यपि ब्रह्म सर्वत्र व्याप्तमस्ति तथापि माययैव सर्वेषु पदार्थेषु ब्रह्मणः पृथक् पृथक् प्रतीतिर्जायते । जीवानाम् अनेकताया अपि इदमेव रहस्यमस्ति । प्रत्येकस्मिन् जीवे ब्रह्मैव सत्यमस्ति, यः भेदोऽस्ति सः मायाया एव परिणामो विद्यते ।
सांसारिकरुपे जीवा बहवः सन्ति, किन्तु तेषु अवस्थितं ब्रह्म एकमेवास्ति । अज्ञानी जीवो मायाया आवरणम् उच्छिद्य तद् स्प्रष्टुम असमर्थो भवति, अतः ब्रह्मणोऽदर्शनाम् जीवो मायाकृते अपाधौ मनसा रमते । शरीरे च सत् अन्विष्यति । मायाया आवरणप्रभावात् आत्मा सीमितः प्रतीयते । तस्य शक्तिज्ञानादीनि सर्वाणि कार्यजातानि सीमितानि भवन्ति । सः पापपुण्याभ्यां आबद्धो भवति तत्फलभोगाय च विवशो जायते । पूर्वजन्मनः कृत्यानां फलोपभोगं कुर्वाणो जीवः ईश्वरेच्छया कर्मफलान्यपि भुङ्क्ते । इदं अनन्तम् अनादिचक्रम् अनवरतं सक्रियं भवति ।
उपनिषदां प्रतिपाद्यं वेदान्तमते विविधप्रकारेण समालोचितम् । अतएव वेदान्तस्य पञ्च सम्प्रदायाः प्रादुरभूवन्-
अथैषां क्रमेण स्वरुपनिरुपणं विधीयते-
अद्वैतवादः –अयं सिद्धान्तः आचार्यशङ्करेण प्रतिष्ठापितः । तन्मतेन जीवो ब्रह्मैवास्ति न च् ब्रह्मातिरिक्तः अतएव उभयोः द्वैतभावः स्वीकार्यो नास्ति । शांकरवेदान्ते त्रीणि प्रमुखानि तत्त्वानि स्वीकृतानि सन्ति जीवः जगत् आत्मा च । आत्मन एवापरा संज्ञा ब्रह्मेत्यस्ति । “ ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्या” इति सिद्धान्तः शाङ्करमायावादस्य मूलाधारो वर्तते । वेदान्ते ब्रह्मणः त्रीणि स्वरुपाणि स्वीकृतानि निर्गुणं ब्रह्म, सगुणं ब्रह्म, जीवशरीरस्थं ब्रह्म चेति । यद्यपि ब्रह्मणः किमपि स्वरूपं नास्ति, तथापि उपाधिभेदात् तस्य त्रैविध्यं वर्तते । तत् सत्स्वरुपं चित्स्वरुपम् आनन्दस्वरुपं चास्ति ।
दृश्यादृश्यजगतः कारणमात्रमपि ब्रह्मैवास्तो । तत् परिवर्तनशीलं चास्ति । मायया युक्तं ब्रह्मैव जगतः मूलकारणमस्ति । सृष्टेः सर्वेषु पदार्थेषु स्वसत्तां उपस्थाप्य अपि ब्रह्म तेभ्यः परे तिष्ठति । सृष्टिः मायायाः उपादानमस्ति । मायया आबद्धो जीवः ब्रह्मसाक्षात्कारं कर्तुं न क्षमते । रज्जौ सर्पस्य भ्रान्तिरत्रैव भवति । यथा रज्जुं विना सर्पस्य भ्रान्तिः सम्भवा नास्ति, तथा ब्रह्म विना जगतो भ्रान्तिरपि नैव सम्भवति । अतो ब्रह्मणः सत्ता अवश्यमेव स्वीकार्या । जीवब्रह्मणोर्मध्ये यद् अज्ञानं विद्यते तदेव ‘अविद्या’ इति संज्ञां लभते । ब्रह्म जीवजगतोरपेक्षया परे वर्तते, तदेव जगतः एकमात्रं कारणम् अस्ति ।
अस्या अद्भुतसृष्टेरधिष्ठानं ब्रह्मैवास्ति यतोहि सृष्टेः सत्ता तस्याः स्वकारणात् नास्ति । कारणन्तु ब्रह्मैवास्ति । तत् सदस्ति ज्ञानमस्ति श्रेयोऽस्ति अद्वैतम् अखण्डञ्चास्ति । तत् सूक्ष्मातिसूक्ष्मं तत्त्वं च विद्यते । तदेव सच्चिदानन्दमित्युच्यते । सर्वेषां सत्तात्मकपदार्थानां मूलाधारतया तद् ब्रह्मापि सत् अस्ति । चेतनमयत्वात् चित अस्ति । आनन्दभयत्वात् आनन्दोऽस्ति । तत् समभावेन सर्वत्र व्याप्तमस्ति । तद् अमृतम् अक्षरम् अध्यात्मं च वर्तते । संपूर्णं जगत् तेनैव भासते ।
माया ईश्वरस्य शक्तिविशेषो वर्तते । सा त्रिगुणात्मिका प्रकृतिरेवास्ति । तस्याः शुद्धं सत्त्वं च रुपं ईश्वरोऽस्ति । जीवो मलिनसत्त्वप्रधानो भवति । अनयोरुभयोः सम्बन्धात् जगतः प्रादुर्भावः सम्भवति । माया अनिर्वचनीया शक्तिरस्ति । स्ववस्वरुपे माया उपाधिपूर्णा भवति । ईश्वरेण सह सा सृष्टिकर्त्री अस्ति, किन्तु आवरण-विक्षेप-शक्तिभ्यां साऽपि ब्रह्मवत् सर्वत्र व्याप्ता वर्तते । माया स्वयं स्वतन्त्रा नास्ति किन्तु सा दृश्यरुपेण असद् रुपा विद्यते । चिदाभासेन सा अविद्यमानमपि विद्यमानमिव भासयति । तस्यां दुर्घटत्वशक्तिर्भवति । जगत् तस्या इन्द्रजाल मस्ति । सा वस्तुतः अचिन्त्यस्वरुपा वर्तते । ईश्वरोऽपि मायायाः सम्बन्धात् एव प्रकटीभवति । माया वस्तुतः एकं दीर्धस्वप्नमस्ति ।
अद्वैतमते ज्ञानं द्विधा विभाजितं वर्तते –अनात्मजडम आत्मेचेतनं च । ज्ञानस्य कृते ज्ञाता ज्ञेयश्य परमावश्कौ स्तः । अनात्मा आत्मा चैव उपनिषत्सु उच्च-निम्नं संज्ञया व्यवहृते । तत्रोल्लेखोस्ति । यत् ब्रह्ममूलम् उर्ध्वमस्ति तच्छाखाप्रशाखाश्च अधस्तिष्ठन्ति । अद्वैतमतानुसारं जगदपि द्विधा वर्गीक्रियते-जडजगत्, चेतनजगत् चेति । यद्यपि जगत् असत् अस्ति, तथापि व्यावहारिकसत्ताया तद् विद्यमानमस्ति । ब्रह्मजिज्ञासार्थं विवेक-विराग-षट्क् सम्पत्ति –शम-दम-उपरति-तितिक्षा –श्रद्धा –समाधीनाम् क्रमेणाश्यकता विनिर्दिष्टा । एभिरेवात्मज्ञानं भवति शरीरे चिदाभासयुक्तम् अन्तः करणं कूटस्थचैतन्यं आवरणशक्तिश्च विद्यन्ते । अहङ्कारवशात् जीवः आत्मानं कर्ता भोक्ता चावगच्छति । अहन्तां, ममता, परता च तस्मिन् प्रविष्टा भवति । मनुष्या अपि त्रिधा अर्गीकृताः पामरा विषयिणो मुमुक्षवश्चेति । कर्मणा मुक्तिर्जायते । सम्यग् दर्शनेन जीवजन्तूनां परमार्थं सत् विज्ञायते ।
जीवः चैतन्यस्वरुपः अधिष्ठानभूतः लिङ्गशरीरम् चिच्छायायाः एकत्रिकरणमात्रमस्ति । प्रत्यगात्मा आत्मनः आलोके एव दीप्तो भवति । आत्मनः प्रकाशेन प्रतिबिम्बितम् अन्तरिन्द्रियं अन्तः करणमित्युच्यते । अत्रैव अहंभावस्य अवस्थानं भवति । जीवस्य पूर्णरुपता देहेन्द्रियमनोबुद्धीनां संघाते दृश्यते । शरीराणि त्रीणि सन्ति –स्थूलशरीराणि, सूक्ष्मशरीराणि कारणशरीराणि चेति । तुरीया सुषुप्त्याख्या अवस्था अज्ञानेन जीवं विपरीतं भासयति । परिणामस्वरुपं अज्ञानी जीवः परमात्मानमेव लिङ्ग् देहमात्रं वाऽवगच्छति । किन्तु वस्तुत ईश्वरः आत्मा वा तस्मात् लिङ्गदेहात् नितान्तं पृथग्भूतो भवति । अस्य कृते विवेकस्य आवश्यकता वर्तते । विवेके सति जीवो ब्रह्मण् आत्मनोऽभेदताया ज्ञानं कर्त्तुं पार्यते । विवेकप्राप्त्यै उपायद्वयमाचष्टे –निदिध्यासनं समाधिश्च । विवेकादेव दुःखानाम् आत्यन्तिकी निवृत्तिर्जायते । तत्त्वमसीत्याकारकोऽनुभवोऽपि सम्भवति । यथोक्तमाचार्यशंकरेण-
दृष्टिं ज्ञानमयीं कृत्वा पश्येद् ब्रह्ममयं जगत्विशिष्टाद्वैतवादः –रामानुजमतानुसारं चेतनो जीवो जड जगच्चेति उभयमेव ब्रह्मणः प्रजायते । ब्रह्म तयोर्निमित्तं उपादानं चेति द्विविधं कारणं वर्तते । अतः केवलं ब्रह्मैव अद्वौत तत्त्वमस्ति । जीवो जगच्चेति उभावपि यद्यपि ब्रह्मणः समुत्पन्नौ तथापि असद्रूपौ न वर्तेते । उभौ ईश्वरतुल्यौ स्तः । यथा जीवात्मनः स्थूलशरीरं असत्यम् नास्ति । पुनरपि उभौ ब्रह्मणः उत्पन्नौ भूत्वापि तस्मात् भिन्नावेव स्तः । यथा शरीरम् आत्मा न भवितुम् अर्हति तथैव तावुभौ ब्रह्म न भवितुं शक्नुतः । स्पष्टमस्ति यत् ईश्वरो आत्मा वा अद्वैतरुपेण जीवजगतोर्द्वैतापेक्षया विशिष्यते । अतः अयं सिद्धान्तो विशिष्टाद्वैत इति कथ्यते । अत्र द्वैताद्वैतयोरुभयोश्चिन्तनयोः समावेशो दृश्यते । रामानुजाचार्यः शाङ्करमायावादं न स्वीकृतवान् अपितु भक्तिमार्गं सविशेषं प्रतिपादितवान् । अस्य परिणामोऽयमभवत् यत् अवैदिकस्य पाञ्चरात्रस्यापि वैदिकसाहित्ये प्रवेशः संजातः । रामानुजस्य विशिष्टाद्वैते ब्रह्म एकमेवास्त् । तद अनेकगुणैः परिपूर्णं वर्तते । तदेव ईश्वरः पुरुषोत्तमो वा । तस्य कुत्रापि अभावो नास्ति । तत् अद्वितीयं वर्तते, स्वलीलया एव च सृष्टिं करोति । तत् शून्येन सृष्टिं न करोति, सृष्टिस्तु तस्य स्वरुपभेदमात्रमस्ति । कारणस्वरुपेणैव तत् कार्यरुपमाप्नोति । आदावीश्वर एकमात्रं ब्रह्मरुपम् आसीत्, कालान्तरे तस्याङ्करुपेण प्रकृतेः जीवानां च आविर्भावः संजातः । प्रकृतिः जीवाश्च सर्वे ते मिथ्या नावर्तन्त् । ते ईश्वरमया ईश्वरानुशासिताश्चाभवन् । जीवः स्थूलतत्त्वमासीत्, प्रकृतिश्च सूक्ष्मम् । कल्पान्ते यदा स्थूलतत्त्वस्य लयःसूक्ष्मतत्त्वे भवति तदा तमस् मात्रम् अवशिष्टं भवति । तदेव ब्रह्मरुपं विज्ञेयं । तत् एकं भवति स्वेच्छया च अनेकं जायते ।
विशिष्टाद्वैतमतानुसारेण आराधनायाः कृते ईश्वरस्य पञ्च अवस्थाः भवन्ति-
ईश्वरवत् जीवोऽपि पञ्चधा प्रतिपादितः – नित्यो जीवः मुक्तो जीवः केवली जीवः मुमुक्षर्जीवः बद्धो जीवः बद्धजीवस्य कृते ईश्वरप्राप्तेस्त्रय उपायाः सन्ति – कर्म ज्ञानं भक्तिश्च । त्रयाणां द्विजातीनां कृते भक्तिर्विशिष्टाऽस्ति । शूद्रस्य कृते आत्मसमर्पणरुपायाः प्रपत्तेरेव औचित्यं प्रतिपादितम् ।
विशिष्टाद्वैतस्य सम्प्रदायाचार्याणां मतानुसारेण प्रमाणानि त्रीणि आसन्-प्रत्यक्षप्रमाणम्, अनुमानप्रमाणम्, श्रुतिप्रमाणं चेति । जीवस्य प्रमेय ईश्वरः साध्योऽथवा लक्ष्यभूतोऽस्ति ईश्वर एव अन्तन्तः सर्वशक्तिमान् चास्ति । जीवः चेतनोवर्तते । अचेतनस्तु जडो भवति । आरम्भत एव त्रयाणां भेदः । अत्रापि मायायाः अथवा अविद्यायाः कारणता क्वापि नास्ति । अविद्या सर्वशक्तिमन्तं ब्रह्माणं कथं आवृणोतुं क्षमते । सा कथं सृष्टिञ्चापि कर्त्तुं क्षमते । सृष्टौ यत्किञ्चिदपि दृश्यमाणं भवति तद् ब्रह्म जीवजगतोर्मध्ये विद्यमानं स्वगतं स्वजातीयं विजातीयं च भेदमात्रं वर्तते । ब्रह्मण इच्छाशक्त्या सक्रियं सृष्टिचक्रं अविद्या कथमात्मनोऽनुकूलं ब्रह्मणः प्रतिकूलं च कर्तुं शक्नोति । प्रलये एकमात्रं ब्रह्मैव अवशिष्यते । प्रकृतिः तस्मिन्नेव अव्यक्तभावेन सुप्ता भवति । एवं चेत् ब्रह्म जीव-प्रकृतीनां पार्थक्यं नैव आभासते । इयमेव तस्य ब्रह्मणः कारणावस्था । कल्पान्ते सृष्टिरचनाकाले तस्य कार्यावस्था भवति । कार्यावस्थायां तद् ब्रह्म नानाभावेन नामरुपात्मकं भवति । विशिष्टाद्वैरमते ब्रह्म ईश्वरात् पृथक् न मन्यते । अत्र ब्रह्म चैतन्यमात्रमपि नास्ति । अस्मिन् ज्ञानं शक्तिः बलम् ऐश्वर्यं वीर्यं वात्सल्यं माधुर्यं च वर्तन्ते । ब्रह्मैव निमित्तं उपादानं च कारणमस्ति । जीवः स्वयं ब्रह्मरुपो भवति, किन्तु स आत्मनो ब्रह्मत्वज्ञानरहितो भवति । अयमेव विशिष्टाद्वैतमतस्य सारः ।
द्वैताद्वैतवादः-रामानुजमतमिव निम्बार्कमतेऽपि त्रीणि परमतत्त्वानि स्वीकृतानि-चित्तत्वम्, अचित तत्त्वम्, ईश्वर तत्त्वं च । चित्तस्य तात्पर्यं जीवेनैवास्ति । तत् च ज्ञानस्वरुपं । ज्ञानमयत्वाज्जीवो भोक्ताऽपि वर्तते । ज्ञानमस्य आश्रयो ज्ञाता चेति उभयरुपतामपि स आदत्ते । तस्य स्वरुपं ज्ञातव्यम् अस्ति । इन्द्रियाणां साहाय्यं विना जीवो विषयस्य ज्ञानं प्राप्तुम् अक्षयो भवति । जीवस्य एककाले ज्ञानरुपता ज्ञानाश्रयता च तथैव सिद्धा यथा सूर्यः स्वयं प्रकाशरुपोऽपि प्रकाशस्याश्रयो भवति । जीवस्य ज्ञानमपि द्विधा भवति-स्वरुपगतम् गुणगतं चेति । यद्यपि अभयोः प्रकारयोः ज्ञानाकारत्वेन अभिन्नता अस्ति तथापि धर्मधर्मिभाववशात् भिन्नताऽपि भासते । जीवः केवलं भोक्ता नास्ति सः स्वयं कर्त्तापि वर्तते । यतोहि कर्त्तव्यं विना भोक्तृत्वस्य सिद्धिर्न भवति । निम्बार्कमतानुसारेणा जीवः प्रत्येकदशायां कर्त्ता भवति । संसारिणि जीवे कर्त्तृत्वम् अनुभवसिद्धं भवति किन्तु मुक्तजीवे कर्त्तृत्वं संस्कारवशात् संभवति । “मुमुक्षर्ब्रह्मोपासीत्”। “शान्त उपासीत्” इत्यादि श्रुतिवचनानुसारेण जीवस्य मुक्तावस्थायामपि उपासनायाः क्रियारुपता सिद्यति । अचित जडं जगत् चास्ति, तस्य सृष्टिकर्त्री प्रकृतिरस्ति । कर्त्तृत्वाभिमानी आत्मा प्रकृतिगुणैः विमूढो भूत्वा जीवः सांसारिकतां प्रति प्रेरयति । इन्द्रियाधीशत्वाज्जीवः इन्द्रियाणां विषयान् भुंक्ते । जीवजगतोर्मध्ये इन्द्रियाणि कारणमात्राणि वर्तन्ते । यानि जगद्रूपिणि कर्मक्षेत्रे जीवं कर्त्तृत्वभोक्तृत्वयोरधिष्ठतारं कुर्वन्ति । जडं जगत् प्रकृत्या समुत्पन्नं भवति, अतः प्राकृतमुच्यते । प्राकृते जगति महत आरभ्य महाभूतपर्यन्तं सम्पूर्णा सृष्टिः समाहिताऽस्ति । प्रकृतिसाम्राज्यात् बहिर्भूतम् एकम् अप्राकृतं जगत् अन्यदप्यस्ति । तदस्ति स्वर्लोकः । जगतोऽतिरिक्तं कालोऽपि अचितो जडतत्त्वस्यान्तर्गतं समाहितो वर्तते । कालः अचेतनोऽस्ति, तथापि सम्पूर्णं चित् अचित् स्वसम्पृक्तं कुर्वाणोऽस्ति । जगन्नियामको भूत्वाऽपि काल ईश्वराधीनो विद्यते । स अखण्डो नित्यश्च भवति । कार्यरुपेण यद्यपि तस्य नित्यता न भासते तथापि औपाधिकं तदीयं कार्यत्वं मन्यते । निबार्क मते सगुणो ब्रह्मैव ईश्वरोऽभिमतः । सः सकलविद्यादिदोषरहितः अशेषकल्याणगुणानां निधानश्च कथितः ।ज्ञानं शक्तिः बलं ऐश्वर्यं, तेजः वीर्यं सौशील्यं वात्सल्यं कारुण्यं ईश्वरस्य नैष्ठिका गुणाः सन्ति । कल्याण्गुणास्तु अनन्ताः सन्ति, तेषु जगत् मोक्षश्च प्रधानभूतो वर्तेताम् । विश्वस्याधारभूतः परमात्मा सर्वव्यापकः, सर्वनियन्ता, निरतिशयः सूक्ष्मः, महान् चास्ति । सः अनन्तशक्तिसम्पन्नोऽस्ति । सः स्वेच्छया जगत् सृजति । चिदचिदीश्वराणां पारस्परिकं सम्बन्धं स्पष्टीकुर्वाणः प्रो. धर्मेन्द्रनाथः शास्त्री लिखति— “चिदचिदीश्वरेषु न तु सर्वथा तादात्म्यम् अभेदसम्बन्धो वाऽस्ति । यतो हि तादृशेऽभिमते तस्मिन् गुणस्वभावयोरन्तरं कथं भविष्यति ? एवमेव तेथां सम्बन्धः सर्वथा भेदसम्बन्धोऽपि नैव स्वीकर्त्तुं शक्यते, यतोहि यदि ईश्वरः जीवेभ्यः जडजगतश्च सर्वथा भिन्नोऽभविष्यत् तर्हि अनन्तः सर्वव्यापकश्च कथमभविष्यत् । तस्यां दशायां तु सः ससीमो भविष्यति । भेदस्य तात्पर्यमस्ति जीवजगतोः पृथक् सत्ता तु वर्तते, किन्तु ते उभे एव ईश्वराधीने स्तः । एवञ्चेत् परतन्त्रसत्ताभावोऽस्ति । अभेदस्यार्थोऽस्ति यत् तयोः ईश्वरात् पृथक् स्वतंत्रा सत्ता नास्ति । स्वतंत्रसत्ताभावस्तत्र दृश्यते । निम्बार्कमते प्रपत्तिरेव साधनाया मार्गोऽस्ति । यावत् ईश्वरं प्रति जीवस्य प्रपन्नभावो न भवति, तावत् जीवस्य यथार्थतः कल्याणं न सम्भवति । प्रपन्नभावे एव जीवो भगवदनुग्रहस्य भाजनं भवति । अनुग्रहे रागात्मिका भक्तिः उत्पद्यते । रागात्मिकाया भक्तेरुदयं विना भगवत्कृपा न संभवति । रागात्मिका भक्तिरेव प्रेमाभक्तिऽस्ति । भगवत्साक्षात्कार एव तस्याः परिणामो वर्तते । भगवत्साक्शात्कारस्य स्थितौ जीवः ईश्वरभावैः स्वतः व्याप्तो भवति । सर्वेभ्यः दुःखद्वन्द्वेभ्यश्च विमुच्यते । भगवत्तत्वावाप्तिरपि शरीरविच्छेदोपरन्तमेव जायते । एवं निम्बार्कमते विदेहमुक्तिरेव यथार्थमुक्तिरस्ति । जीवन्मुक्तेः परिकल्पना अत्र न विहिता ।
द्वैतवादः- माध्वसम्प्रदायः स्पष्टरुपेण द्वैतवादी अस्ति । सः अद्वैतवादस्य खण्डनं करोति । माध्वमतानुसारेण ब्रह्म, जीवः, जडश्चेति त्रयः स्वतंत्राः पदार्थाः सन्ति जीवो जडश्च ब्रह्मणो नैव उत्पद्यते । पदार्थमीमांसायाः क्षेत्रे माध्वमतेन दशपदार्थानां सत्ता अभिमता । ते दश् पदार्थाः एवमुक्ताः- द्र्व्यम् गुणाः, कर्माणि, सामान्यं विशेषः विशिष्टः, अंशी, शक्तिः सादृश्यं अभावश्च ।एषु द्रव्यं विंशतिधा अभिहितम्- परमात्मा, लक्ष्मीः जीवः अव्याकृत –आकाशः प्रकृतिः गुणत्रयम् महत् तत्त्वं अहंकारतत्त्वम् बुद्धिः मनः इन्द्रियं, मात्रा भूतानि ब्रह्माण्डम् अविद्या वर्णः अन्धकारः वासना कालः प्रतिबिम्बः ।गुणेषु वैशेषिकोक्तेभ्यः चतुर्विंशतिगुणेभ्योऽतिरिक्तं शम-दम कृपा –तितिक्षासौन्दर्याणां गणनाऽपि कृता । कर्म त्रिविधम्ं निरुपितम् विहितं कर्म निषिद्धं कर्म उदासीनं कर्म चेति । एषु उदासीनं कर्म परिस्पन्दात्मकम् अस्ति । यत्र उत्क्षेपणापक्षेपणयोरन्तर्भावो जायते । समान्यमपि द्विधा स्वीकृतम् – नित्यानित्यभेदकम् जात्युपाधिभेदकम् च । यः अभेदस्थितौ भेदव्यवहारस्य निर्वाहको भवति स विशेष इत्युच्यते । विशेषणेन संयुक्तः पदार्थो विशिष्टो भवति । अतएव नामरुपात्मकतया संसक्त् ईश्वरोऽपि विशिष्टो वर्तते । पदार्थः समग्ररुपेंऽशी उच्यते । शक्तिश्चतुर्धाऽस्ति – अचिन्त्या शक्तिः आधेया शक्तिः सहजा शक्तिः पद्शक्तिश्च । अचिन्त्या शक्तिः अघटितघटनायां निहिता भवति । आधेया शक्तिः अन्याहिता भवति । सहज शक्तिः कार्ये स्वभावतो विद्यमाना भवति । पदशक्तिश्च पदार्थे वाच्यवाचकसम्बन्धेन तिष्ठति ।
माध्वमते साधनायाः पञ्च अवयवाः सन्ति – श्रवणं मननं ध्यानं तारतम्यं ईश्वरस्य जडापेक्षया भेदः जीवस्य जडापेक्षया भेदः जीवानां पारस्परिको भेदः जडपदार्थानां पारस्परिको भेदः । उक्तानां पञ्चविधभेदानां परिज्ञानमेव मुक्तेः साधकमस्ति ।
मध्वाचार्येण उपासनापि द्विविधा प्रतिपादिता- सततशास्त्राभ्यासरुपा ध्यानरुपा च । उपासनायोगः अधिकारिभेदात् स्वीकृतः अस्ति । भगवदविषयिणि अखण्डस्मृतिरेव ध्यानमस्ति । साधनायाः क्रमे सर्वप्रथमम् अपरोक्षज्ञानेन परमा भक्तिर्जायते, पत्पश्चात् परमानुग्रहो भवति, तदनन्तरं मोक्षस्य लाभः संभवति । मोक्षोऽपि चतुर्धा मतः – कर्मक्षयरुपः उत्क्रान्तिरुपः अविरादिमार्गरुपः भोगरुपः । एत एव क्रमशः सालोक्यं, सामीप्यं सारुप्यं, सायुज्यं उच्यन्ते ।
शुद्धाद्वैतः-शुद्धाद्वैतस्य प्रवर्तक आचार्यो वल्लभाचार्य आसीत् । वल्लभाचार्यस्य मतेन ब्रह्म मायया निर्लिप्तमस्ति, अतएव च पूर्णतया विशुद्धं वर्तते । मायायाः सम्बन्धात् रहितं ब्रह्मैव एकमात्रम् अद्वैततत्त्वम् अस्ति । शुद्धे अद्वैतरुपे च ब्रह्मणः परिकल्पनया वल्लभाचार्यस्येदं मतं शुद्धाद्वैतम् इत्युच्यते । शुद्धाद्वैतमते जीवो जडश्च ब्रह्मणः भिन्नौ न स्तः, अतः उभयोः ब्रह्मरुपता सिद्ध्यति । जडजीवयोः ब्रह्मणा सह ऐक्यभावं स्वतः सारुप्यम् अस्ति, अतः तयोरैक्यमिदं शुद्धम् अद्वैतरुपमस्ति । तत्र मायायाः सम्पर्को न स्यात् । यतोहि मायायाः किमपि अस्तित्वं न भवति । ब्रह्मणो महिम्नैव यथा समानधर्मणां सत्ता पदार्थेषु दृष्टिभूता भवति, तथैव विरुद्धधर्माणां सत्ताऽपि प्रति भासते । संसारस्य सर्वेषु पदार्थेषु प्राणिषु च दृश्यमाणे साधर्म्यवैधर्म्ये ब्रह्मणो लीलायाः विकासस्य परिणाममात्रे स्तः ।वल्लभमते ब्रह्मणः कोटित्रयं विनिर्दिष्टम्- अधिदैविकं –परं ब्रह्म आध्यात्मिकम्- अक्षरं ब्रह्म आधिभौतिकम्- दृश्यमाणं जगत्
कार्यकारणयोः वस्तुतो भेदाभावात् कार्यरुपं जगत् कारणरुपाद् ब्रह्मणो भिन्नो नास्ति । इदमेव यथार्थं सत् वर्तते । यथा वेल्लितं वस्त्रं आस्तीर्णमपि तदेव भवति तथैव आविर्भावदशायां जगत्, तिरोभावस्वरुपे ब्रह्म च एकस्या एव सत्तायाः बोधकौ स्तः । जगतः आविर्भावस्तु तस्य ब्रह्मणो लीलामात्रम् अस्ति । ब्रह्म स्वेच्छया जगतः पालनं सहारं च करोति । अत्रापि ब्रह्मणो लीलैव एकमात्रं कारणं वर्तते । अस्मदेव कारणात् ब्रह्मारुपतया सदैव ब्रह्मापि नित्यमस्ति । अद्वैतवेदान्तिभिरिवान्यैरस्मदादिभिः जगत् मायिकं असत्यं वा नैवाभिमन्तुं शक्यते ।
वल्लभाचार्यस्य मते लीला विलासस्य् इच्छा अस्ति । एषा इच्छा ब्रह्मणः स्वाभाविको धर्मास्ति । अतएव एतन्निमित्तं किमपि कार्यव्यापारं ब्रह्मन आचरति । सर्ग-विसर्गादिवत् भक्तिरनुग्रहः पुष्टिर्वा ब्रह्मणो लीलैवास्ति । मर्यादावशात् ब्रह्म साधनपरतन्त्रं भवति । अतः आत्मनो मर्यादानां रक्षा तस्याभीष्टा भवति । पुष्टिमार्गे ब्रह्म साधनपरतन्त्रं नाभिमतम्, अपितु जीवानुग्रहनिमित्तमेव ब्रह्मणः सगुणावतारस्य समर्थनं विहितम् । अद्वयब्रह्मणो निर्गुणत्वेऽपि सगुणत्वाप्तौ सांसारिकजीवस्य कृते साधननिरपेक्षाया मुक्तेदर्शनमेकमात्रं कारणमस्ति । भगवत्शरणागतेः प्रपन्नभावस्य वा परिणामस्वरुपं जीवे ब्रह्मणः कारण्यम् उत्पद्यते ।
अक्षरं ब्रह्म क्षरपुरुषापेक्षया अर्थात् प्रकृत्यपेक्षया श्रेष्ठमस्ति, किन्तु परं ब्रह्म ततोऽपि श्रेष्ठं वर्तते । अक्षरब्रह्माणि आनन्दांशस्य किञ्चिन्पात्रे तिरोधानं भवति, पुरुषोत्तमस्तु आनन्देन परिपूर्णो भवति । क्षरातीतोऽक्षर उत्तमतया पुरुषोत्तम इति कथ्यते । एवं ब्रह्मण एव पुरुषोत्तमसंज्ञा जायते । सः पुरुषोत्तमः भक्तयैव गम्यः । क्षरपुरुषः (प्रकृतिरथवा जडं जगत । यद्यपि ब्रह्मरुपतया नित्यमस्ति तथापि विशुद्धज्ञानेनैव स बोध्यो भवति । यद्यपि ज्ञानी जनो ज्ञानबलेन अक्षरं ब्रह्मापि अधिगच्छति तथापि पुरुषोत्तमस्य परब्रह्मणः प्राप्तिस्तु अनन्य शरणागतिस्वरुपया भक्तयैव सम्भाव्यते ।
ब्रह्म स्वेच्छया जगदुत्पत्तेरन्तरं स्वकीयानाम् आनन्दादिगुणानां अंशान् तिरोहितान् विधाय स्वयं जीवरुपतां गृह्णाति । ब्रह्मणो जीवोत्पत्तिरग्निस्फुलिंगसदृशी अभिमता । यथा अग्निस्फुलिङ्गम् अग्निना उत्पन्नमपि अग्न्यपेक्षया भिन्नं प्रति भाति, तथैव ब्रह्मापेक्षया जीवः पृथक् विभाति किन्तु यथार्थतः यथा अग्निस्फुलिङ्गम् अग्नेः पृथक् न भवति तथैव जीवब्रह्मणोर्मध्येऽपि पार्थक्यं न भवति । वल्लभमतेन जीवो ज्ञाता ज्ञानम् अणुरुपं चास्ति । ब्रह्मणोऽविकृतात् संदशात् जडस्य निर्गमनं जायते, अविकृतचिदंशाच्च जीवस्य निर्गमनं सम्भवति । जडस्य निर्गमनकाले यथा चिदंशः आनन्दांशश्च तिरोदधतः तथैव जीवस्य निर्गमनकाले केवलम् आनन्दांश एव तिरोहितो भवति । इयमेव ब्रह्मणः सृष्टिप्रक्रिया सम्प्रोक्ता ।
वल्लभमतानुसारेण जगत् संसारश्च् पृथक्-पृथक् स्तः । ईश्वरेच्छायाः विकासेन संदशात् प्रादुर्भूतः पदार्थः जगदित्युत्यते, किन्तु पञ्चपर्वाया अविद्यायाः परिणामस्वरुपं जीवेन उपकल्पितानां मोहममतादिपदार्थानां संघातः “ संसारः” इति संज्ञां लभते ।अविद्यायाः सत्त्वादेव लोकस्य सत्त्वं सिद्ध्यति । ज्ञाने सति संसारो नश्यति, तथापि ब्रह्मरुपतया जगतः सत्त्वं सार्वकालिकं भवति । तस्य न कदापि विनाशो भवति । जगति विद्यमानो जीवो भक्तयैव केवलं ब्रह्माप्तुं क्षमते । भक्तयैव च भगवदनुग्रहः सम्भवति । श्रीमदभागवते प्रोक्तस्य “पोषणं तदुनग्रहः” इत्यस्य कथनस्यानुसारं भगवदनुग्रह एव पुष्टिसंज्ञकोऽस्ति । अस्यैव प्राधान्येन प्रतिपादनात् इदं मतं पुष्टिमार्गीय मित्यपि कथितम् । वल्लभाचार्यस्य पुष्टिमार्गे भक्तिद्विधा स्वीकृता-
भगवच्चरणारविन्दयोर्भक्तिः मर्यादा भक्तिरस्ति किन्तु भगवन्मुखारविन्दस्य भक्तिः पुष्टिभक्तिः कथिता । मर्यादाभक्तौ फलाकांक्षा निगूढा भवति, किन्तु पुष्टिभक्तौ फलाकांक्षाया लेशोऽपि न भवति । मर्यादाभक्त्या सायुज्यं प्राप्यते, किन्तु पुष्टिभक्त्या ब्रह्मणोभेदताया याथार्थ्येन बोधो भवति । इदमेव पुष्टिमार्गस्य मूलभूतं रहस्यं भवति । भगवदनुग्रहस्य परिणामस्वरुपं स्व स्वरुपापत्तेः प्राप्तिरपि वल्लभमते मुक्तिरेवोद्दिष्टा । | {
"source": "wikipedia"
} |
अरुण शौरी भारतीयपत्रकर्ता, लेखकः, राजनीतिज्ञश्च । सः विश्ववित्तकोशे अर्थशास्त्रज्ञत्वेन कार्यम् अकरोत् । भारतस्य योजनायोगस्य मार्गदर्शकत्वेन, इण्डियन् एक्स्प्रेस्-टैम्स् आफ् इण्डिया-पत्रिकयोः सम्पादकत्वेन, भारतसर्वकारस्य मन्त्रीत्वेन च कार्यं निरवहत् । 1984 तमे वर्षे तेन रामन् मेग्सेसे प्रशस्तिः प्राप्ता ।
अरुण शौरी जलन्धरे जन्म प्राप्नोत् । तदा तत्र ब्रिटिश्-आधिपत्यम् आसीत् । सः बरखम्बनगरस्थे माडर्न्-शालायां, सैण्ट् स्टीफन्-विद्यालये च शिक्षणं प्राप्नोत् । अर्थशास्त्रे विद्यावारिधिः तेन अमेरिकादेशस्य मेक्स्वेल्-स्कूल्-आफ्-सिराकूस्-विश्वविद्यालयतः प्राप्ता ।
इण्डियन् एक्स्प्रेस्-पत्रिकायाः प्रधानसम्पादकः सन् शौरी 1979 तमे वर्षे सर्वकारस्य भ्रष्टाचारम् अनावृतवान् । तस्मात् उन्नतस्थाने विद्यमानानां बहूनां जनानां भ्रष्टाचारः सर्वैः ज्ञातः । 1981 तमे वर्षे तदानीन्तनस्य महारष्ट्रस्य मुख्यमन्त्रिणः विरुद्धम् अभियोगम् अस्थापयत् । राज्यस्य वाणिज्यव्यवहारतः तेन सम्पाद्यमानः कोटिशः धनराशिः इन्दिरा गान्धेः नाम्ना कृतायाः वैयक्तिकविश्वस्तमण्डल्याः कृते गच्छति स्म । एतस्मात् कारणात् मुख्यमन्त्रिणा त्यागपत्रं दातव्यम् अभवत् । इन्दिरागान्ध्या काङ्ग्रेस्पक्षेण च महत् अवमाननम् अनुभूतम् ।
तस्य कारणतः एव इण्डियन्-एक्स्प्रेस्-मुम्बैकार्यालये सुदीर्घः कर्मकर-कलहः सञ्जातः । कनिष्ठवेतनं द्विगुणितं कुर्यात् इति आग्रहं कुर्वद्भिः कर्मकरैः कर्मन्यासः कृतः । ततः सर्वकारेण कष्टम् अनुभूतम् । विविधैः समूहैः इण्डियन्-एक्स्प्रेस्-विरुद्धम् अभियोगाः प्रस्तुताः । अन्ते सर्वकारस्य आग्रहस्य कारणतः पत्रिकायाः स्वामिना रामनाथगोयेङ्कावर्येण शौरी प्रेषितः ।
1982 तः 1986 पर्यन्तं तेन विविधाभ्यः पत्रिकाभ्यः लिखितम् । 1986 तमे वर्षे सः टैम्स् आफ् इण्डिया पत्रिकायाः प्रधानसम्पादकत्वेन नियुक्तः जातः । किन्तु 1987 तमे वर्षे गोयेङ्का पुनः तम् इण्डियन्-एक्स्प्रेस्-पत्रिकां प्रति स्व्यकरोत् । तदा शौरी तदानीन्तनस्य प्रधानमन्त्रिणः बोफोर्स्-भुषुण्डि-क्रयणस्य भ्रष्टाचारविषयस्य इतिवृत्तं प्राकटयत् । तस्मात् सः अग्रिमे निर्वाचने अपजयं प्राप्नोत् ।
1988 तमे वर्षे सर्वकारस्य विरुद्धं पत्रिकास्वातन्त्र्यविषये तस्य नेतृत्वे इण्डियन्-एक्स्प्रेस्-संस्थया यत् कृतं तस्य अनुमोदनं सर्वाभिः पत्रिकाभिः कृतम् । कदाचित् इण्डीयन्-एक्स्प्रेस्-पत्रिकायाः विरुद्धं त्रिशताधिकाः अभियोगाः सर्वकारेण प्रस्तुताः आसन् । 1990 वर्षपर्यन्तं सर्वकारस्य भ्रष्टाचारविरोधः तेन कृतः । तदनन्तरकाले तेन लेखनकार्याय अधिकम् अवधानं प्रदत्तम् । त्रिंशदधिकासु पत्रिकासु नियतरूपेण स्तम्भलेखनं तेन लिख्यते स्म ।
शौरी भारतीयजनतापक्षस्य सदस्यः । सः राज्यसभायाः सदस्यः । अटल्बिहारिवाजपेयिवर्यस्य शासनावधौ तेन विविधानि दायित्वानि निरूढानि । तेन सर्वैः महान् आदरः प्राप्तः ।
2007 तमे वर्षे राष्ट्रपतिस्थानाय प्रतिभापाटील न नियोक्तव्या इति विरोधं कृतवत्सु प्रमुखः एषः । प्रतिभा महिला सहकारि वित्तकोशद्वारा तया कृताः अक्रमाः तेन प्रदर्शिताः । तस्याः भ्रातुः जि एन् पाटीलस्य मारणे अपि तस्याः पात्रमस्ति इत्यपि तेन आरोपितम् ।
तस्य पत्नी अनिता । पुत्रः आदित्यः ।
अरुण शौरी 26 पुस्तकानि अलिखत् । तस्य लेखनानि संशोधितानि चिन्तनयोग्यानि च भवन्ति । तस्याः लेखनात् तेन बहुसंख्याकाः अभिमानिनः प्राप्ताः । राष्ट्रे अन्ताराष्ट्रे च तेन बहु सम्माननं प्राप्तम् । तेषु पद्मभूषणं, मेग्ससेप्रशस्तिः, ददभाई नवरोजिप्रशस्तिः, आस्टर्प्रशस्तिः, के एस् हेगडेप्रशस्तिः, वर्षस्य अन्ताराष्ट्रियसम्पादकप्रशस्तिः, प्रकाशनस्वातन्त्र्यप्रशस्तिः च अन्यतमा ।
-:
" | {
"source": "wikipedia"
} |
टाइम्स्-नाउ इत्येषा चतुर्विंशतिहोरीया आङ्ग्लभाषीया वार्त्तावाहिनी अस्ति। सा मुम्बयीस्था भारते, सिङ्गापुरे तथा च संयुक्तराज्यामेरिकायां प्रसार्यते।तस्य प्रधानसम्पादकः अर्णवगोस्वामी तथा च प्रधानप्रवर्तकाधिकारी सुनीललुल्ला इत्ययम् अस्ति। अयं तु भारते ऐदम्प्राथम्येन जङ्गमदूरभाषपटलेषु विमोचिता वाहिनी आसीत् । | {
"source": "wikipedia"
} |
नेल्सन् मण्डेला दक्षिण-आफ्रिकादेशस्य सुप्रसिद्धः नायकः । नेल्सन् रोलिह्लाह्ल मण्डेला अस्य पूर्णनाम भवति । अमेरिकादेशस्य मार्टिन् लूथर् किङ्ग् यथा वर्णभेदस्य विरुद्धम् आन्दोलनं कृतवान् तथैव अयमपि स्वदेशे आन्दोलनं कृतवान् । अत्रत्य जनानां प्रीतिपात्रः अस्ति । अधुनिकयुगस्य राजकीयक्षेत्रस्य सुप्रसिद्धः, नैतिकव्यक्तित्वयुक्तः च आसीत् । भारतस्य राष्ट्रपतिचरः के.आर्. नारायणन् ’अधुनिकगान्धिः’ इति एनं सम्बोधितवान् आसीत् ।
नेल्सन् मण्डेलः जुलैमासस्य 18 तमे दिनाङ्के 1918 तमे संवत्सरे दक्षिण-आफ्रिकादेशस्य ट्रान्स्कै पत्तनस्य उयतलसमीपस्थे क्वुनुग्रामे अजायत । अस्य जनाङ्गस्य सम्प्रदायानुसारं नाम स्थापितम् आसीत् । अस्य पिता हेन्रिगाड्ला । अस्य चतस्रः भार्याः आसन् । तृतीया भार्या नेल्सन् मण्डेलावर्यस्य माता भवति । अस्याः नाम नोसेकेनि फ्यानि । एषा अनक्षरस्ता आसीत् । अतः पुत्रः साक्षरवान् भवेत् इति अस्याः आशा आसीत् । अस्य दशमे वयसि पिता मृतवान् । बाल्ये बन्धुना सह शालाविरामेषु दिनेषु गोपालनं करोति स्म । एषु समयेषु एव सः वर्णभेदस्य विषये ज्ञातवान् आसीत् ।
अस्य पितुः मरणानन्तरं श्वशुरः एव अद्ययने साहाय्यं कृतवान् । प्रप्रथमतया 1982 तमे वर्षे शालां गतवान् । हेल्डेट् वेस्लियान् शालायां प्रौढशिक्षणं प्राप्तवान् । 1938 तमे संवत्सरे मेट्रिक्यूलेक्षन् परीक्षायाम् उत्तीर्णः । समनन्तर विषयस्य अध्ययनार्थं जोहान्सबर्गनगरं गतवान् । तत्र कृष्णवर्णियेभ्यः जनेभ्यः वस्तुं सुव्यवस्था नासीत् । अतः मण्डेलावर्यः अल्पेन स्वधनेनैव पत्रालयशिक्षणद्वारा बि.ए. पदवीधरः जातः। सिडेल्स्कि नामकस्य न्यायवादी समीपे कानूनुविषये शिक्षणं प्राप्तवान् । विट् वाटर् स्ट्राण्ड विश्वविद्यालये कानुनुविषये अध्ययनं कृतवान् ।
नेल्सन् मण्डेला प्रभावीनायकः आसीत् । 1944 तमे वर्षे जोहान्सबर्गनगरस्य इवेलिन् मेस्सिसुलु नाम कन्यां परिणीतवान् । सिसुलु एका अनुवैद्या आसीत् । 1956 तमे संवत्सरे अनयासह विच्छेदनम् अभूत् । त्रीणि सन्तानानि आसन् । एषा एव पालयति स्म । विन्निनोम जानो नाम कन्यां 1958 तमे संवत्सरे परिणीतवान् । एषा द्वितीया भवति । एषा समाजसेवाकर्त्री आसीत् । नेल्सन् मण्डेला उत्तमलेखकः । स्व आत्मकथां लिखितवान् अस्ति । अस्य वैक्तिकजीवननिरूपकौ ग्रन्थौ भवतः । फातिमायार् रचितः “हैयर् द्यान् होप्”, बेञ्जमिन् पोग्रुण्डवर्यस्य मण्डेलावर्यस्य जीवनाधारितः ग्रन्थः च । 27 वर्षाणि कारागृहे आसीत् । समाजाय सहाय्यं कुर्वन्नेव जीवितवान् अस्ति ।
आफ्रिकादेशे वर्णभेदः बहुधा कृष्णवर्णीय जनान् पीडयति स्म । प्राथमिकशिक्षणाध्ययनकाले विरमेषु समयेषु बान्धुभिस्सह गोपालनार्थं गच्छति स्म । कश्चनः बन्धुः वर्णभेदस्य विषये अफ्रिकादेशे विद्यमानान् क्लेशान् बोधितवान् । तदारभ्य अस्य मनसि वर्णभेदस्य निवारणार्थं चिन्तनम् आसीत् । अस्मिन् देशे कृष्णवर्णीयाः आन्दोलनं कर्तुं न शक्नुवन्ति स्म । ग्रन्थालयेषु प्रवेशः न आसीत् । चलचित्रमन्दिरेश्वपि प्रवेशः न आसीत् । कृष्णवर्णीयजनेभ्यः स्वातन्त्र्यमेव न आसीत् । चित्रविचित्रं वर्णभेदम् असहमानः सर्वकारस्य विरुद्धम् आन्दोलनम् कृतवान् । जून्मासस्य 26 तमे दिनाङ्के 1950 तमे संवत्सरे आन्दोलनदिनम् इति उद्घोषितम् आसीत् । तदा ए एन् सि सहकारं दत्तमासीत् । 1957 तमे संवत्सरे युवसङ्घस्य अद्यक्षः आसीत् । एषु दिनेषु ए एन् सि सदस्येभ्यः अस्मै च सभासु भागग्रहणार्थम्, भाषणार्थञ्च निषेधः कृतः आसीत् । तथापि स्वकार्यं न त्यक्तवान् । सर्वकारनिन्दाकारणात् क्रि.श. 1956 तः 1961 संवत्सरपर्यन्तं सर्वकारं विरुध्य न्यायसमरं कृत्वा क्रि.श. 1961 तमे वर्षे जयम् आप्नोत् ।
मेमासस्य 1961 तमे संवत्सरे नेटाल्-देशस्य पीटर् यार्ट्ज बर्गनगरे अस्य भाषणम् आसीत् । निषेधः इति बहुदिनेभ्यः भाषणं न कृतवान् आसीत् । किन्तु तत्रत्य भाषणं प्रचोदनकारी सार्वकारस्य विरुद्धं च आसित् । बन्धितुम् आरक्षकाः प्रयासं कृतवन्तः । ततः सह पलायितः । अस्मिन् समये आदेशं जनान् प्रेरयन् अटितवान् । अन्य आफ्रिकादेशेषु गत्वा तत्रत्य नायकानां सहायं स्वीकृतवान् । एवं वर्णभेदस्य विरुद्धम् आन्दोलनं कर्तुं प्रेरितवान् । षण्मासानन्तरं पुनरागतः । न्यायालयेन पञ्चवर्षाणि कारागृहबन्धनं सूचितम् असीत् । राबेन्द्वीपस्य कारागृहे स्थापितम् आसीत् । सप्तविंवशति वर्षाणि कारागृहे एव आसीत् । कारागृहे ए,बि,सि,डि इति बन्धनस्थेषु विभागः आसीत् । मण्डेला डि विभागे आसीत् । अस्मै सुव्यवस्था न कल्पिता आसीत् । | {
"source": "wikipedia"
} |
भारतीयः स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामः राष्ट्रीयस्य क्षेत्रीयस्य च उत्तेजनस्य प्रयत्नस्य च फलस्वरूपः । भारतीराजकीयसङ्घटनैः सञ्चालितः अहिंसातत्त्वबद्धं ससैन्यान्दोलम् आसीत् । सर्वजनानम् एकमेव लक्ष्यं एक एव उद्देशः आङ्गप्रशासनं समूलम् उन्मूलयित्वा भारतमातुः दास्यविमोचनम् । अस्य आन्दोलनस्य आरम्भाः क्रि.श.1856 वर्षे अभवत् यस्य सिपायी विद्रोहः इति आङ्ग्लाः अवदन् । भारतस्य स्वातन्त्र्यता प्राप्तये सहस्राधिकाः स्वप्राणान् समर्पयन् । क्रि.शा1930तमे वर्षे भारतीयकाङ्ग्रेस् सम्भूते अधिवेशने पूर्णस्वातन्त्र्यस्य अभ्यर्थनम् आङ्ग्लानां पुरतः प्रस्तावितवन्तः ।
लक्ष्मी बाई · तात्या टोपे · बेगम हज़रत महल · बहादुरशाह ज़फ़र · मङ्गल पाण्डेयः · नाना साहेब | {
"source": "wikipedia"
} |
भारतस्य बिहारराज्ये स्थितं किञ्चन मण्डलम् अस्ति अररियामण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति अररिया नगरम्। | {
"source": "wikipedia"
} |
शान्तिनाथः /ˈʃɑːɪɑːθəə/) जैनधर्मस्य चतुर्विंशतितीर्थङ्करेषु षोडशः तीर्थङ्करः अस्ति । भगवतः धर्मनाथस्य वर्णः सुवर्णः आसीत् । जैनधर्मानुसारं भगवतः चिह्नं मृगः अस्ति ।
कौमारावस्थायां शान्तिनाथस्य शरीरस्य औन्नत्यं चत्वारिंशत् धनुर्मात्रात्मकम् आसीत् । भगवतः धार्मिकपरिवारे “गरुड” इत्याख्यः यक्षः, “निर्वाणी” इत्याख्या यक्षिणी च आसीत् । भगवान् शान्तिनाथः इक्ष्वाकुवंशीयः, काश्यपगोत्रीयश्चासीत् ।
त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमानन्तरं भगवतः जीवः भरतक्षेत्रस्य हस्तिनापुर-नामिकायां नगर्याम् अवतीर्णः । तस्यां नगर्यां वैशाख-मासस्य कृष्णपक्षस्य त्रयोदश्यां तिथौ भरणी-नक्षत्रे मध्यरात्रौ भगवतः शान्तिनाथस्य जन्म अभवत् ।
शान्तिनाथस्य पिता विश्वसेनः, माता च अचिरादेवी आसीत् । विश्वसेनः हस्तिनापुरनगर्याः राजा आसीत् । एकदा श्रावण-मासस्य कृष्णपक्षस्य षष्ठ्यां तिथौ भरणी-नक्षत्रे रात्रौ अचिरादेवी तीर्थङ्करत्वसूचकान् चतुर्दश स्वप्नान् दृष्टवती । रात्रौ एव अचिरादेवी राज्ञे विश्वसेनाय चतुर्दशस्वप्नान् श्रावितवती । तस्यां रात्रौ एव भगवतः शान्तिनाथस्य जीवः अचिरादेव्याः गर्भं प्राविशत् ।
आगामि-दिवसे राजा स्वप्नशास्त्रिणः आहूतवान् । स्वप्नशास्त्रं स्वप्नानां फलादेशाय वर्तते । स्वप्नशास्त्रिणां पूजनं कृत्वा अचिरादेवी चतुर्दश स्वप्नान् श्रावितवती । स्वप्नशास्त्रिभिः स्वप्नानां फलादेशं कृतं यत् – “अचिरादेव्याः गर्भे एकः विशिष्टः बालकः अस्ति । सः तीर्थङ्करत्वलक्षणं धरति” इति ।
गर्भकालस्य नवमासानन्तरं भगवतः शान्तिनाथस्य जन्म अभवत् । प्रसवः अपि पीडारहितः जातः । भगवतः जन्मसमये सम्पूर्णं विश्वं शान्तम् आसीत्, केवलं दिशः एव शान्ताः नासन् । राज्ञा पुत्रप्राप्त्या प्रसन्नस्सन् सर्वेभ्यः दानं कृतवान् । नगरजनाः अपि प्रसन्नाः आसन् । एकादशदिनानि यावत् सर्वैः जन्मोत्सवः आचरितः । लोकान्तिकदेवाः, चतुष्षष्टिः इन्द्राः च भगवतः शान्तिनाथस्य जन्मोत्सवे समुपस्थिताः आसन् । लोकान्तिकदेवानां, इन्द्राणां च उपस्थितिः आवश्यकी वर्तते स्म ।
द्वादशे भवे भगवतः शान्तिनाथस्य जन्म अभवत् । तत्पूर्वम् एकादशभवानां यात्रा समाप्य शान्तिनाथः द्वादशे भवे राज्ञः विश्वसेनस्य गृहे अवतीर्णः ।
जम्बूद्वीपस्य पूर्वमहाविदेहस्य पुष्कलावतीविजये पुण्डरीकिणी-नामिका नगरी आसीत् । तस्याः नगर्याः राजा धनरथः आसीत् । सः धनरथस्य द्वे भार्ये आस्ताम् । प्रथमा प्रियमतिः, अपरा मनोरमा च । शान्तिनाथस्य जीवः नवमभवस्य आयुष्यं पूर्णं कृत्वा दशमभवे प्रियमत्याः गर्भं प्राविशत् । नवमासानन्तरं तस्य जन्म अभवत् । मेघरथः इति तस्य बालकस्य नाम कृतम् । मनोरमा अपि गर्भवती आसीत् । अतः तस्य बालकस्य नाम दृढरथः कृतम् ।
सुमन्दिरपुरस्य निहतशत्रुः नामकः राजा आसीत् । तस्य पुत्रीत्रयम् आसीत् । प्रियमित्रा, मनोरमा, सुमतिः च । प्रियमित्रायाः, मनोरमायाः च विवाहः मेघरथेन सह अभवत् । सुमत्याः विवाहः दृढरथेन सह अभवत् । प्रियमित्रा नन्दिषेण-नामकं पुत्रं, मनोरमा मेघसेन नामकं पुत्रं, सुमतिः रथसेन-नामकं पुत्रं च अजीजनत् ।
राज्ञा धनरथेन मेघरथस्य राज्याभिषेकः कृतः, तस्मै राज्यस्य दायित्वं च प्रदत्तम् आसीत् । तेन दृढरथः राज्यस्य युवराजः उद्घोषितः । अनन्तरं सः दीक्षाम् अङ्गीकृतवान् । मेघरथः न्यायानुसारं राज्यस्य सञ्चालनं करोति स्म । तस्य राज्ये कस्यापि वस्तुनः अभावः नासीत् । अतः प्रजाझ् सुखम् अजीवन् । मेघरथः धार्मिकः आसीत् । तेन कारणेन सम्पूर्णे नगरे धार्मिकवातावरणम् आसीत् ।
मेघरथः यदा साधनां कर्तुम् उपविशति स्म, तदा तस्य ध्यानं कदापि विचलितं न भवति स्म । स्वर्गलोके अपि मेघरथस्य साधनाविषयिकी प्रशंसा जाता । प्रशंसां श्रुत्वा सुराङ्गनाः अपि चकिताः अभवन् । ताभिः सुराङ्गनाभिः मेघरथं विचलितुं कर्तुं मनसि निर्णयः कृतः ।
एकदा मेघरथः पौषधशालायां पौषधं कुर्वन् आसीत् । तदा सुराङ्गनाः तत्र गत्वा नृत्यं कुर्वत्यः आसन् । ताभिः तत्रत्यां वातावरणम् अपि मादकं कृतम् । इतः परं ताभिः सुराङ्गनाभिः मेघरथः रतिक्रीडायै अभ्यर्थितः । तथापि मेघरथः साधनायां तटस्थः आसीत् । सुराङ्गनानां सर्वे प्रयासाः व्यर्थाः जाताः । आरात्रं यः प्रयासः कृतः तस्मिन् असफले सति प्रातःकाले सुराङ्गनाः स्वस्य वास्तविकस्वरूपं धृतवत्यः । स्वपरिचयं च दत्तवत्यः ताः ।
मेघरथस्य पिता धनरथः तीर्थङ्करः आसीत् । धनरथस्य प्रवचनं श्रुत्वा मेघरथः अपि वैराग्ययुतोऽभूत् । अतः मेघरथेन स्वस्य पुत्रस्य मेघसेनस्य राज्याभिषेकं कृत्वा तस्मै राज्यस्य दायित्वं प्रदत्तम् ।
दृढरथेन, सप्तशतपुत्रैः, चतुर्सहस्रेण राजभिः च सह मेघरथः धनरथात् दीक्षां स्वीकृतवान् । एकलक्षं वर्षाणि यावत् मेघरथेन तपस्या कृता । अन्ते तीर्थङ्करपदं प्राप्य सः शैलेशीपदं प्रापत् । अनशनान्ते मेघरथस्य निर्वाणमभवत् । दृढरथः अपि साधनां कृत्वा सिद्धः अभवत् ।
अनन्तरं मेघरथः एकादशे भवे अवतीर्णः । एकादशे भवे मेघरथेन त्रयस्त्रिंशत्सागरमात्रात्मकानां वर्षाणाम् आयुष्यं प्राप्तम् ।
अनेन प्रकारेण शान्तिनाथेन प्रथमभवम् आरभ्य एकादशभवपर्यन्तम् आयुष्यं भुक्तम् । अनन्तरं शान्तिनाथस्वरूपेण द्वादशे भवे अवतीर्णः ।
बालकस्य जन्मनः एकादशदिनानाम् अनन्तरं नामकरणसंस्कारविधिः करणीयः भवति । अतः भगवतः शान्तिनाथस्य जन्मनः एकादशदिनानाम् अनन्तरं नामकरणसंस्कारस्य विधिः अभवत् । तस्मिन् दिने जनैः उत्सवः अपि आचरितः आसीत् । बहवः देवाः स्वर्गलोकात् अपि समागताः । लोकान्तिकाः देवाः च अपि उत्सवम् आचरितवन्तः । तीर्थङ्करस्य सर्वेषु उत्सवेषु देवाः उपस्थिताः भवन्ति एव ।
राज्ये जनाः अपि प्रसन्नाः आसन् । नामकरणोत्सवे बालकस्य नामकरणस्य चर्चा जाता । अतः राजा नामकरणाय देवतानां, जनानां च परामर्शं पृष्टवान् । किन्तु देवैः गर्भकाले घटितानां घटनानाम् उल्लेखं कर्तुं राजा उक्तः । अतः राज्ञा गर्भकालस्य घटनाः श्राविताः यत् – “अस्माकं राज्ये केभ्यश्चित् मासेभ्यः प्राग् व्याधिरोगस्य भयङ्करः प्रकोपः आसीत् । सर्वे जनाः तेन रोगेण ग्रस्ताः आसन् । अचिरादेवी अपि व्याधिरोगेण ग्रस्ता आसीत् । यदा बालकस्य जीवः गर्भं प्राविशत्, तदैव अचिरादेव्याः रोगः अपि शान्तः जातः । शनैः शनैः तद्रोगः राज्यात् अपि निर्गतः । अतः अस्य बालकस्य नाम शान्तिकुमारः इति करणीयम्” ।
“शान्तिकुमारः तीर्थङ्करः भविष्यति” इति विश्वसेनस्य मनसि आसीत् एव । तथापि विश्वसेनः शान्तिकुमारम् अन्यत् किमपि भावयितुम् इच्छति स्म । शैशवकालस्य समाप्त्यनन्तरं राजा विश्वसेनः यशोमत्या, अन्याभिः राजकन्याभिः च सह शान्तिकुमारस्य विवाहं कारितवान् ।
उचितसमये राज्ञा विश्वसेनेन शान्तिकुमारस्य राज्याभिषेकः कृतः । अनन्तरं विश्वसेनेन शान्तिकुमाराय राज्यस्य सम्पूर्णं दायित्वम् अदीयत । ततः परं राजा विश्वसेनः मुनिव्रतम् अङ्ग्यकरोत् । विश्वसेनः राज्यं त्यक्त्वा साधनां कर्तुं निर्गतः ।
दृढरथस्य जीवः शान्तिकुमारस्य पत्न्याः कुक्षौ प्रविष्टः । तस्मिन् एव समये यशोमत्या स्वप्नः दृष्टः । यशोमतिः स्वप्ने एकं चक्रं दृष्टवती । तच्चक्रम् आकाशमार्गात् तस्याः मुखं प्राविशत् । यशोमत्या अयं स्वप्नः शान्तिनाथाय श्रावितः । स्वप्नं श्रुत्वा शान्तिनाथः उक्तवान् यत् – “भवत्याः गर्भे पूर्वजन्मनः मम अनुजः दृढरथः अस्ति” । नवमासानन्तरं बालकस्य जन्म अभवत् । तस्य नाम चक्रायुधः इति कृतम् । अनन्तरं तस्य विवाहः अनेकाभिः कन्याभिः सह कारितः ।
बहुकालानन्तरं शान्तिनाथस्य आयुधशालायां चक्ररत्नम् उद्भूतम् । चक्रस्य साहाय्येन शान्तिनाथेन अष्टशते वर्षेषु षड्खण्डाः जिताः । तेन सः चक्रवर्ती अभवत् । शान्तिनाथेन राजपदं प्राप्तम् । तेन मातृवत् विरक्तिपूर्वकं च राज्यस्य पालनं कृतम् आसीत् । शान्तिनाथस्य राज्ये अपराधिनः अपि न्यूनाः अभवन् । कस्यापि वस्तुनः अभावः एव नासीत्, अतः अपराधाः अपि न भवन्ति स्म । जनाः अपि आन्तरिकविवादान् विस्मृतवन्तः ।
प्रजाजनाः परस्परम् एव विवादानां निवारणं कुर्वन्ति स्म । राजा शान्तिनाथः अपि राज्यस्य सञ्चालनेन सन्तुष्टः आसीत् । राज्ञः मनसि सात्विकः सन्तोषः आसीत् । जनानाम् एकात्मतायाः कारणेन एव सम्पूर्णं राज्यं कुटुम्बम् इव प्रतिभाति स्म । राज्ये जनाः सुखिनः आसन् । सः गान्धर्वदेवाः इव पञ्चेन्द्रियसुखानां भोगं करोति स्म । समयान्तरे शान्तिनाथस्य मनः विरक्तं जातम् ।
भोगावलिकर्मणः अन्तं ज्ञात्वा भगवता शान्तिनाथेन राज्ये सुव्यवस्था कृता । यद्यपि भगवता शान्तिनाथेन पञ्चाशत्सहस्रं वर्षाणि यावत् राज्यस्य सञ्चालनं कृतम् आसीत् । यदा सः दीक्षायाः समयं ज्ञातवान्, तदा स्वस्य उत्तराधिकारिणः राज्याभिषेकं कृत्वा तस्मै राज्यस्य दायित्वं प्रदत्तवान् ।
शान्तिनाथः वार्षिकीदानं कर्तुं सज्जः अभवत् । स्वर्गलोकात् लोकान्तिकदेवाः, चतुष्षष्टिः इन्द्राः च तत्र आगतवन्तः । ततः परं भगवान् शान्तिनाथः वार्षिकीदानं कृतवान् । एकवर्षं यावत् तेन वार्षिकीदानं कृतम् । वार्षिकीदाने सुवर्णमुद्रिकाः दीयन्ते स्म । नगरजनाः वा अन्ये केचन अपि जनाः अपि दानं स्वीकर्तुं शक्नुवन्ति स्म । दूरनगरात् अपि बहवः जनाः आगत्य दानं स्वीकुर्वन्ति स्म ।
राज्ञः दीक्षाप्रसङ्गेन जनाः विरक्ताः अभवन् । यदा वार्षिकीदानं समाप्तं जातं, तदा वैशाख-मासस्य कृष्णपक्षस्य चतुर्दश्यां तिथौ भरणी-नक्षत्रे भगवान् शान्तिनाथः सहस्रजनैः सह हस्तिनापुरस्य सहस्राम्रोद्यानं गतवान् आसीत् । तत्र लोकान्तिदेवाः, इन्द्राः चापि समुपस्थिताः आसन् । सर्वेषां समक्षं भगवता शान्तिनाथेन दीक्षा अङ्गीकृता ।
दीक्षानन्तरम् एकमासं यावत् भगवान् शान्तिनाथः रहसि आसीत् । भगवान् शान्तिनाथः एकवर्षं यावत् विविधाः तपस्याः, साधनाः च चकार । सः विचरन् विचरन् पुनः हस्तिनापुर-नगरीं प्राप्तवान् ।
हस्तिनापुर-नगर्यां पौष-मासस्य शुक्लपक्षस्य नवम्यां तिथौ भरणी-नक्षत्रे तस्मै कैवल्यज्ञानम् अभवत् । तदा लोकान्तिकदेवाः, नगरजनाः च अपि तत्र उपस्थिताः आसन् । सर्वे मिलित्वा कैवल्यमहोत्सवस्य आयोजनं कृतवन्तः, उत्सवम् आचरितवन्तः च ।
ततः परं भगवान् शान्तिनाथः प्रथमं प्रवचनं कृतवान् । तस्मिन् प्रवचने बहवः श्रोतारः आसन् । भगवतः प्रवचनं श्रुत्वा बहवः जनाः निवृत्तिं प्राप्तवन्तः । भगवतः शान्तिनाथस्य प्रवचनस्य तादृशः प्रभावः आसीत्, येन जनाः मुग्धाः, तल्लीनाः च अभवन् ।
यदा भगवान् शान्तिनाथः चतुर्विधसङ्घस्य स्थापनां चकार, तदा शान्तिनाथेन धार्मिकपरिवारस्य अपि रचना कृता।
अयं भगवतः शान्तिनाथस्य धार्मिकः परिवारः अस्ति । तेषु परिवारजनेषु षड्त्रिंशत् गणधरेषु “चक्रायुधस्वामी” इत्याख्यः प्रथमः गणधरः आसीत् ।
तीर्थङ्कराः सर्वज्ञाः भवन्ति । अतः पूर्वमेव तेभ्यः निर्वाणसमयस्य ज्ञानं भवति । यदा भगवता शान्तिनाथेन अपि स्वस्य निर्वाणकालः ज्ञातः, तदा सः सप्तसहस्रसाधुभिः सह सम्मेदशिखरं गतवान् । तत्र सः एकमासं यावत् अनशनञ्चकार । तेन एकमासं यावत् पुनः तपस्या, साधना च कृता । एकमासानन्तरं सः शैलेशीपदं प्रापत् । शैलेशीपदस्य प्राप्त्या सर्वेषां कर्मणां नाशः अभवत् । अनन्तरं सः सिद्धत्वं प्रापत् ।
एकमासस्य अनशनान्ते ज्येष्ठ-मासस्य शुक्लपक्षस्य पञ्चम्यां तिथौ पुष्य-नक्षत्रे सम्मेदशिखरे भगवतः शान्तिनाथस्य निर्वाणम् अभवत् । भगवता सह बहुभिः मुनिभिः अपि मोक्षः प्राप्तः आसीत् ।
शान्तिनाथेन कौमारावस्थायां सार्धद्विलक्षवर्षाणां, राज्ये पञ्चलक्षवर्षाणां, दीक्षायां सार्धद्विलक्षवर्षाणां च आयुः भुक्तम् । अनेन प्रकारेण तेन सम्पूर्णजीवने दशलक्षवर्षाणि भुक्तानि आसन् ।
भगवतः शान्तिनाथस्य चिह्नं मृगः अस्ति । भगवतः शान्तिनाथस्य चरणयोः मृगस्य प्रतीकं वर्तते । मृगः स्वाभाविकतया सरलः, शान्तश्च वर्तते । मृगस्य एकः एव दोषः अस्ति यत् – “सः सङ्गीते आकृष्टे भवति” इति । अनेन कारणेन एव व्याधाः मृगस्य आखेटकं कुर्वन्ति ।
मृगः अस्मान् बोधयति यत् - “वयम् अपि सङ्गीतम् इव मधुरया वाण्या मुग्धाः मा भवेम इति चिन्तनीयम् । यतः पश्चात् परिशोचितव्यं भवति ।
धर्मनाथस्य निर्वाणानन्तरं त्रिसागरमात्रात्मकवर्षाणाम् अनन्तरं शान्तिनाथस्य मोक्षः अभवत् । | {
"source": "wikipedia"
} |
झुञ्झुनुमण्डलं राजस्थानराज्ये स्थितं किञ्चन मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य केन्द्रमस्ति झुञ्झुनुनामकं नगरम् ।
झुञ्झुनुमण्डलस्य विस्तारः 5926 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वे हरियाणाराज्यं, पश्चिमे, उत्तरे च चुरूमण्डलं, दक्षिणे सीकरमण्डलम् अस्ति ।
2011 जनगणनानुगुणं झुञ्झुनुमण्डलस्य जनसङ्ख्या 2139658 अस्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते 361 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 361 जनाः । 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 11.81% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-950 अस्ति । अत्र साक्षरता 74.72 % अस्ति ।
अस्मिन् मण्डले बहूनि प्रसिद्धानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । तानि - | {
"source": "wikipedia"
} |
1412 तमः वर्षः ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकः अधिवर्षः आसीत्।
• 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 22 • 23 • 24 • 25 • 26 • 27 • 28 • 29 • 30 • 31 • 32 • 33 • 34 • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 • 44 • 45 • 46 • 47 • 48 • 49 • 50 • 51 • 52 • 53 • 54 • 55 • 56 • 57 • 58 • 59 • 60 • 61 • 62 • 63 • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 • 70 • 71 • 72 • 73 • 74 • 75 • 76 • 77 • 78 • 79 • 80 • 81 • 82 • 83 • 84 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 • 91 • 92 • 93 • 94 • 95 • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 • 103 • 104 • 105 • 106 • 107 • 108 • 109 • 110 • 111 • 112 • 113 • 114 • 115 • 116 • 117 • 118 • 119 • 120 • 121 • 122 • 123 • 124 • 125 • 126 • 127 • 128 • 129 • 130 • 131 • 132 • 133 • 134 • 135 • 137 • 138 • 139 • 140 • 141 • 142 • 143 • 144 • 145 • 146 • 147 • 148 • 149 • 150 • 151 • 152 • 153 • 154 • 155 • 156 • 157 • 158 • 159 • 160 • 161 • 162 • 163 • 164 • 165 • 166 • 167 • 168 • 169 • 170 • 171 • 172 • 173 • 174 • 175 • 176 • 177 • 178 • 179 • 180 • 181 • 182 • 183 • 184 • 185 • 186 • 187 • 188 • 189 • 190 • 191 • 192 • 193 • 194 • 195 • 196 • 197 • 198 • 199 • 200 • 201 • 202 • 203 • 204 • 205 • 206 • 207 • 208 • 209 • 210 • 211 • 212 • 213 • 214 • 215 • 216 • 217 • 218 • 219 • 220 • 221 • 222 • 223 • 224 • 225 • 226 • 227 • 228 • 229 • 230 • 231 • 232 • 233 • 234 • 235 • 236 • 237 • 238 • 239 • 240 • 241 • 242 • 243 • 244 • 245 • 246 • 247 • 248 • 249 • 250 • 251 • 252 • 253 • 254 • 255 • 256 • 257 • 258 • 259 • 260 • 261 • 262 • 263 • 264 • 265 • 266 • 267 • 268 • 269 • 270 • 271 • 272 • 273 • 274 • 275 • 276 • 277 • 278 • 279 • 280 • 281 • 282 • 283 • 284 • 285 • 286 • 287 • 288 • 289 • 290 • 291 • 292 • 293 • 294 • 295 • 296 • 297 • 298 • 299 • 300 • 301 • 302 • 303 • 304 • 305 • 306 • 307 • 308 • 309 • 310 • 311 • 312 • 313 • 314 • 315 • 316 • 317 • 318 • 319 • 320 • 321 • 322 • 323 • 324 • 325 • 326 • 327 • 328 • 329 • 330 • 331 • 332 • 333 • 334 • 335 • 336 • 337 • 338 • 339 • 340 • 341 • 342 • 343 • 344 • 345 • 346 • 347 • 348 • 349 • 350 • 351 • 352 • 353 • 354 • 355 • 356 • 357 • 358 • 359 • 360 • 361 • 362 • 363 • 364 • 365 • 366 • 367 • 368 • 369 • 370 • 371 • 372 • 373 • 374 • 375 • 376 • 377 • 378 • 379 • 380 • 381 • 382 • 383 • 384 • 385 • 386 • 387 • 388 • 389 • 390 • 391 • 392 • 393 • 394 • 395 • 396 • 397 • 398 • 399 • 400 • 401 • 402 • 403 • 404 • 405 • 406 • 407 • 408 • 409 • 410 • 411 • 412 • 413 • 414 • 415 • 416 • 417 • 418 • 419 • 420 • 421 • 422 • 423 • 424 • 425 • 426 • 427 • 428 • 429 • 430 • 431 • 432 • 433 • 434 • 435 • 436 • 437 • 438 • 439 • 440 • 441 • 442 • 443 • 444 • 445 • 446 • 447 • 448 • 449 • 450 • 451 • 452 • 453 • 454 • 455 • 456 • 457 • 458 • 459 • 460 • 461 • 462 • 463 • 464 • 465 • 466 • 467 • 468 • 469 • 470 • 471 • 472 • 473 • 474 • 475 • 476 • 477 • 478 • 479 • 480 • 481 • 482 • 483 • 484 • 485 • 486 • 487 • 488 • 489 • 490 • 491 • 492 • 493 • 494 • 495 • 496 • 497 • 498 • 499 • 500 • 501 • 502 • 503 • 504 • 505 • 506 • 507 • 508 • 509 • 510 • 511 • 512 • 513 • 514 • 515 • 516 • 517 • 518 • 519 • 520 • 521 • 522 • 523 • 524 • 525 • 526 • 527 • 528 • 529 • 530 • 531 • 532 • 533 • 534 • 535 • 536 • 537 • 538 • 539 • 540 • 541 • 542 • 543 • 544 • 545 • 546 • 547 • 548 • 549 • 550 • 551 • 552 • 553 • 554 • 555 • 556 • 557 • 558 • 559 • 560 • 561 • 562 • 563 • 564 • 565 • 566 • 567 • 568 • 569 • 570 • 571 • 572 • 573 • 574 • 575 • 576 • 577 • 578 • 579 • 580 • 581 • 582 • 583 • 584 • 585 • 586 • 587 • 588 • 589 • 590 • 591 • 592 • 593 • 594 • 595 • 596 • 597 • 598 • 599 • 600 • 601 • 602 • 603 • 604 • 605 • 606 • 607 • 608 • 609 • 610 • 611 • 612 • 613 • 614 • 615 • 616 • 617 • 618 • 619 • 620 • 621 • 622 • 623 • 624 • 625 • 626 • 627 • 628 • 629 • 630 • 631 • 632 • 633 • 634 • 635 • 636 • 637 • 638 • 639 • 640 • 641 • 642 • 643 • 644 • 645 • 646 • 647 • 648 • 649 • 650 • 651 • 652 • 653 • 654 • 655 • 656 • 657 • 658 • 659 • 660 • 661 • 662 • 663 • 664 • 665 • 666 • 667 • 668 • 669 • 670 • 671 • 672 • 673 • 674 • 675 • 676 • 677 • 678 • 679 • 680 • 681 • 682 • 683 • 684 • 685 • 686 • 687 • 688 • 689 • 690 • 691 • 692 • 693 • 694 • 695 • 696 • 697 • 698 • 699 • 700 • 701 • 702 • 703 • 704 • 705 • 706 • 707 • 708 • 709 • 710 • 711 • 712 • 713 • 714 • 715 • 716 • 717 • 718 • 719 • 720 • 721 • 722 • 723 • 724 • 725 • 726 • 727 • 728 • 729 • 730 • 731 • 732 • 733 • 734 • 735 • 736 • 737 • 738 • 739 • 740 • 741 • 742 • 743 • 744 • 745 • 746 • 747 • 748 • 749 • 750 • 751 • 752 • 753 • 754 • 755 • 756 • 757 • 758 • 759 • 760 • 761 • 762 • 763 • 764 • 765 • 766 • 767 • 768 • 769 • 770 • 771 • 772 • 773 • 774 • 775 • 776 • 777 • 778 • 779 • 780 • 781 • 782 • 783 • 784 • 785 • 786 • 787 • 788 • 789 • 790 • 791 • 792 • 793 • 794 • 795 • 796 • 797 • 798 • 799 • 800 • 801 • 802 • 803 • 804 • 805 • 806 • 807 • 808 • 809 • 810 • 811 • 812 • 813 • 814 • 815 • 816 • 817 • 818 • 819 • 820 • 821 • 822 • 823 • 824 • 825 • 826 • 827 • 828 • 829 • 830 • 831 • 832 • 833 • 834 • 835 • 836 • 837 • 838 • 839 • 840 • 841 • 842 • 843 • 844 • 845 • 846 • 847 • 848 • 849 • 850 • 851 • 852 • 853 • 854 • 855 • 856 • 857 • 858 • 859 • 860 • 861 • 862 • 863 • 864 • 865 • 866 • 867 • 868 • 869 • 870 • 871 • 872 • 873 • 874 • 875 • 876 • 877 • 878 • 879 • 880 • 881 • 882 • 883 • 884 • 885 • 886 • 887 • 888 • 889 • 890 • 891 • 892 • 893 • 894 • 895 • 896 • 897 • 898 • 899 • 900 • 901 • 902 • 903 • 904 • 905 • 906 • 907 • 908 • 909 • 910 • 911 • 912 • 913 • 914 • 915 • 916 • 917 • 918 • 919 • 920 • 921 • 922 • 923 • 924 • 925 • 926 • 927 • 928 • 929 • 930 • 931 • 932 • 933 • 934 • 935 • 936 • 937 • 938 • 939 • 940 • 941 • 942 • 943 • 944 • 945 • 946 • 947 • 948 • 949 • 950 • 951 • 952 • 953 • 954 • 955 • 956 • 957 • 958 • 959 • 960 • 961 • 962 • 963 • 964 • 965 • 966 • 967 • 968 • 969 • 970 • 971 • 972 • 973 • 974 • 975 • 976 • 977 • 978 • 979 • 980 • 981 • 982 • 983 • 984 • 985 • 986 • 987 • 988 • 989 • 990 • 991 • 992 • 993 • 994 • 995 • 996 • 997 • 998 • 999 • 1000 • 1001 • 1002 • 1003 • 1004 • 1005 • 1006 • 1007 • 1008 • 1009 • 1010 • 1011 • 1012 • 1013 • 1014 • 1015 • 1016 • 1017 • 1018 • 1019 • 1020 • 1021 • 1022 • 1023 • 1024 • 1025 • 1026 • 1027 • 1028 • 1029 • 1030 • 1031 • 1032 • 1033 • 1034 • 1035 • 1036 • 1037 • 1038 • 1039 • 1040 • 1041 • 1042 • 1043 • 1044 • 1045 • 1046 • 1047 • 1048 • 1049 • 1050 • 1051 • 1052 • 1053 • 1054 • 1055 • 1056 • 1057 • 1058 • 1059 • 1060 • 1061 • 1062 • 1063 • 1064 • 1065 • 1066 • 1067 • 1068 • 1069 • 1070 • 1071 • 1072 • 1073 • 1074 • 1075 • 1076 • 1077 • 1078 • 1079 • 1080 • 1081 • 1082 • 1083 • 1084 • 1085 • 1086 • 1087 • 1088 • 1089 • 1090 • 1091 • 1092 • 1093 • 1094 • 1095 • 1096 • 1097 • 1098 • 1099 • 1100 • 1101 • 1102 • 1103 • 1104 • 1105 • 1106 • 1107 • 1108 • 1109 • 1110 • 1111 • 1112 • 1113 • 1114 • 1115 • 1116 • 1117 • 1118 • 1119 • 1120 • 1121 • 1122 • 1123 • 1124 • 1125 • 1126 • 1127 • 1128 • 1129 • 1130 • 1131 • 1132 • 1133 • 1134 • 1135 • 1136 • 1137 • 1138 • 1139 • 1140 • 1141 • 1142 • 1143 • 1144 • 1145 • 1146 • 1147 • 1148 • 1149 • 1150 • 1151 • 1152 • 1153 • 1154 • 1155 • 1156 • 1157 • 1158 • 1159 • 1160 • 1161 • 1162 • 1163 • 1164 • 1165 • 1166 • 1167 • 1168 • 1169 • 1170 • 1171 • 1172 • 1173 • 1174 • 1175 • 1176 • 1177 • 1178 • 1179 • 1180 • 1181 • 1182 • 1183 • 1184 • 1185 • 1186 • 1187 • 1188 • 1189 • 1190 • 1191 • 1192 • 1193 • 1194 • 1195 • 1196 • 1197 • 1198 • 1199 • 1200 • 1201 • 1202 • 1203 • 1204 • 1205 • 1206 • 1207 • 1208 • 1209 • 1210 • 1211 • 1212 • 1213 • 1214 • 1215 • 1216 • 1217 • 1218 • 1219 • 1220 • 1221 • 1222 • 1223 • 1224 • 1225 • 1226 • 1227 • 1228 • 1229 • 1230 • 1231 • 1232 • 1233 • 1234 • 1235 • 1236 • 1237 • 1238 • 1239 • 1240 • 1241 • 1242 • 1243 • 1244 • 1245 • 1246 • 1247 • 1248 • 1249 • 1250 • 1251 • 1252 • 1253 • 1254 • 1255 • 1256 • 1257 • 1258 • 1259 • 1260 • 1261 • 1262 • 1263 • 1264 • 1265 • 1266 • 1267 • 1268 • 1269 • 1270 • 1271 • 1272 • 1273 • 1274 • 1275 • 1276 • 1277 • 1278 • 1279 • 1280 • 1281 • 1282 • 1283 • 1284 • 1285 • 1286 • 1287 • 1288 • 1289 • 1290 • 1291 • 1292 • 1293 • 1294 • 1295 • 1296 • 1297 • 1298 • 1299 • 1300 • 1301 • 1302 • 1303 • 1304 • 1305 • 1306 • 1307 • 1308 • 1309 • 1310 • 1311 • 1312 • 1313 • 1314 • 1315 • 1316 • 1317 • 1318 • 1319 • 1320 • 1321 • 1322 • 1323 • 1324 • 1325 • 1326 • 1327 • 1328 • 1329 • 1330 • 1331 • 1332 • 1333 • 1334 • 1335 • 1336 • 1337 • 1338 • 1339 • 1340 • 1341 • 1342 • 1343 • 1344 • 1345 • 1346 • 1347 • 1348 • 1349 • 1350 • 1351 • 1352 • 1353 • 1354 • 1355 • 1356 • 1357 • 1358 • 1359 • 1360 • 1361 • 1362 • 1363 • 1364 • 1365 • 1366 • 1367 • 1368 • 1369 • 1370 • 1371 • 1372 • 1373 • 1374 • 1375 • 1376 • 1377 • 1378 • 1379 • 1380 • 1381 • 1382 • 1383 • 1384 • 1385 • 1386 • 1387 • 1388 • 1389 • 1390 • 1391 • 1392 • 1393 • 1394 • 1395 • 1396 • 1397 • 1398 • 1399 • 1400 • 1401 • 1402 • 1403 • 1404 • 1405 • 1406 • 1407 • 1408 • 1409 • 1410 • 1411 • 1412 • 1413 • 1414 • 1415 • 1416 • 1417 • 1418 • 1419 • 1420 • 1421 • 1422 • 1423 • 1424 • 1425 • 1426 • 1427 • 1428 • 1429 • 1430 • 1431 • 1432 • 1433 • 1434 • 1435 • 1436 • 1437 • 1438 • 1439 • 1440 • 1441 • 1442 • 1443 • 1444 • 1445 • 1446 • 1447 • 1448 • 1449 • 1450 • 1451 • 1452 • 1453 • 1454 • 1455 • 1456 • 1457 • 1458 • 1459 • 1460 • 1461 • 1462 • 1463 • 1464 • 1465 • 1466 • 1467 • 1468 • 1469 • 1470 • 1471 • 1472 • 1473 • 1474 • 1475 • 1476 • 1477 • 1478 • 1479 • 1480 • 1481 • 1482 • 1483 • 1484 • 1485 • 1486 • 1487 • 1488 • 1489 • 1490 • 1491 • 1492 • 1493 • 1494 • 1495 • 1496 • 1497 • 1498 • 1499 • 1500 • 1501 • 1502 • 1503 • 1504 • 1505 • 1506 • 1507 • 1509 • 1510 • 1511 • 1512 • 1513 • 1514 • 1515 • 1516 • 1517 • 1518 • 1519 • 1520 • 1521 • 1522 • 1523 • 1524 • 1525 • 1526 • 1527 • 1528 • 1529 • 1530 • 1531 • 1532 • 1533 • 1534 • 1535 • 1536 • 1537 • 1538 • 1539 • 1540 • 1541 • 1542 • 1543 • 1544 • 1545 • 1546 • 1547 • 1548 • 1549 • 1550 • 1551 • 1552 • 1553 • 1554 • 1555 • 1556 • 1557 • 1558 • 1559 • 1560 • 1561 • 1562 • 1563 • 1564 • 1565 • 1566 • 1567 • 1568 • 1569 • 1570 • 1571 • 1572 • 1573 • 1574 • 1575 • 1576 • 1577 • 1578 • 1579 • 1580 • 1581 • 1582 • 1583 • 1584 • 1585 • 1586 • 1587 • 1588 • 1589 • 1590 • 1591 • 1592 • 1593 • 1594 • 1595 • 1596 • 1597 • 1598 • 1599 • 1600 • 1601 • 1602 • 1603 • 1604 • 1605 • 1606 • 1607 • 1608 • 1609 • 1610 • 1611 • 1612 • 1613 • 1614 • 1615 • 1616 • 1617 • 1618 • 1619 • 1620 • 1621 • 1622 • 1623 • 1624 • 1625 • 1626 • 1627 • 1628 • 1629 • 1630 • 1631 • 1632 • 1633 • 1634 • 1635 • 1636 • 1637 • 1638 • 1639 • 1640 • 1641 • 1642 • 1643 • 1644 • 1645 • 1646 • 1647 • 1648 • 1649 • 1650 • 1651 • 1652 • 1653 • 1654 • 1655 • 1656 • 1657 • 1658 • 1659 • 1660 • 1661 • 1662 • 1663 • 1664 • 1665 • 1666 • 1667 • 1668 • 1669 • 1670 • 1671 • 1672 • 1673 • 1674 • 1675 • 1676 • 1677 • 1678 • 1679 • 1680 • 1681 • 1682 • 1683 • 1684 • 1685 • 1686 • 1687 • 1688 • 1689 • 1690 • 1691 • 1692 • 1693 • 1694 • 1695 • 1696 • 1697 • 1698 • 1699 • 1700 • 1701 • 1702 • 1703 • 1704 • 1705 • 1706 • 1707 • 1708 • 1709 • 1710 • 1711 • 1712 • 1713 • 1714 • 1715 • 1716 • 1717 • 1718 • 1719 • 1720 • 1721 • 1722 • 1723 • 1724 • 1725 • 1726 • 1727 • 1728 • 1729 • 1730 • 1731 • 1732 • 1733 • 1734 • 1735 • 1736 • 1737 • 1738 • 1739 • 1740 • 1741 • 1742 • 1743 • 1744 • 1745 • 1746 • 1747 • 1748 • 1749 • 1750 • 1751 • 1752 • 1753 • 1754 • 1755 • 1756 • 1757 • 1758 • 1759 • 1760 • 1761 • 1762 • 1763 • 1764 • 1765 • 1766 • 1767 • 1768 • 1769 • 1770 • 1771 • 1772 • 1773 • 1774 • 1775 • 1776 • 1777 • 1778 • 1779 • 1780 • 1781 • 1782 • 1783 • 1784 • 1785 • 1786 • 1787 • 1788 • 1789 • 1790 • 1791 • 1792 • 1793 • 1794 • 1795 • 1796 • 1797 • 1798 • 1799 • 1800 • 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1810 • 1811 • 1812 • 1813 • 1814 • 1815 • 1816 • 1817 • 1818 • 1819 • 1820 • 1821 • 1822 • 1823 • 1824 • 1825 • 1826 • 1827 • 1828 • 1829 • 1830 • 1831 • 1832 • 1833 • 1834 • 1835 • 1836 • 1837 • 1838 • 1839 • 1840 • 1841 • 1842 • 2010 • 2011 • 2012 | {
"source": "wikipedia"
} |
नेवेहिर्नदी लेतुवाया मध्ये भवति । इयं नदी 209 दीर्घं सिसर्ति । नेवेहिर्दक्षिणाभिमृखा नद्यस्ति । पनेवेहीः केदैञै च नागरेभ्यां स्रवति | तद नेवेहिर्नेमुनेन संसिसर्तः ।
नेवेहिन सहेमा नद्यः संस्रवन्ति - अलन्ता, उपीते, यौस्ता, किर्षिणः, लौदे, दोत्नुवेले, स्मिल्गा, ओबेलिः, बरुपे, षुष्वे । | {
"source": "wikipedia"
} |
गरुडपुराणम् अष्टादशपुराणेषु तृतीयप्रमुखं विष्णोः कीर्तनविषयकं च वर्तते । अत्र अचारकाण्डं, धर्मकाण्डं, ब्रह्मकाण्डं इति काण्डत्रयं, तेषु च 8800 श्लोकाः सन्ति । अस्य पुराणस्य प्रथमः भागः विष्णुगरुडयोः संवादरूपेण अस्ति। द्वितीये भागे मरणोत्तरजीवनस्य विवरणम्, अपरक्रियाः, पुनर्जन्मनः व्यवस्था च उपवर्णिता अस्ति। अतः एव अस्य पठनं हिन्दुनाम् अन्त्येष्ट्यां क्रियते।
अष्टादशपुराणेषु अन्यतमं भवति गरुडपुराणम्। विष्णुः गरुडं प्रति उक्तमिदं तावत् 19000 श्लोकात्मकं इति नारदपुराण-भागवतपुराणादिषु गीयते। किन्तु इदानीं तावत् प्रायः 9000श्लोकाः एव लभ्यन्ते। तच्च विषयभेदेन ब्रह्मखाण्ड-प्रेतखाण्डभेदेन द्वेधा। तथा धर्मखाण्ड-ब्रह्मखाण्ड-आचारखाण्डभेदेन त्रिधा इति च विभागः। तत्र | {
"source": "wikipedia"
} |
{
"source": "wikipedia"
} |
|
मार्जारः व्याघ्रजातीयः कश्चित पशुः अस्ति । अस्य मार्जालः बिडालः इत्यापि पधानि उपयुज्यते । मूषकेत्यादिनां लघुजन्तूनां पीडानियन्त्रणार्थं गृहेषु मार्जारं पालयन्ति । गृहसदास्यानाम् अतीव वात्सल्यपात्रं भवति अयं प्राणी । बालाः विशेषेण अनेन सह क्रीडन्ति । एषः सस्याहारी मांसाहारी अपि भवति ।
मार्जाल वंशे 36 जातयः भवन्ति । सर्वे मांसाहारिणः एव । मार्जालाः आस्ट्रेलिया तथा अंटार्टिका भूखण्डं विहाय सर्वत्र वसन्ति । स्व-परिसरप्रेमी मार्जालाः सुरम्य भूप्रदेशात् हिमाच्छादितशिखरपर्यन्तं सुखेन निवसन्ति । प्राचीन ईजिप्ट् देशीयाः प्रथमतः मार्जालान् गृहे पालितुम् आरब्धवन्तः ।अधुना विश्वे सर्वत्र मार्जालाः मनुष्येन सह जीवन्ति ।
मार्जालानां शरीररचनायाः प्रमुखः अंशः तेषां मांसखण्डानि वर्तुलाकारं मस्तकं च । नेत्रे तीक्ष्णे स्तः । नेत्रयोः मध्ये अन्तरकारणात् तेषां दृष्टिक्षेत्रं विशालं वर्तते । अतः ते बहुदूरपर्यन्तं दृष्टुं शक्नुवन्ति । नेत्रस्य पृष्ठभागे स्थितानां जीवकोशानां प्रकाशप्रतिफलनगुणात् रात्रौ अपि दृष्टुं शक्ताः । तेषां श्रवण तथा घ्राणशक्तिः अत्युत्तमा अस्ति । सुदृढाः दन्ताः मांसकर्तनार्थं उपयुक्ताः । पादानां अधोभागे स्थितया मृदुरचनया ते विनाशब्देन चलन्ति । तेषां अङ्गुलीनां रचना पशुग्रहणे वृक्षारोहणे च सहाय्यं करोति ।मार्जालवंशीयाः एकाकीजीविनः । लैङ्गिकसुखापेक्षया एव ते अन्यलिङ्गीयान् प्रति गच्छन्ति । मिलनानन्तरं ते परस्परं त्यजन्ति । स्रीजातीयाः स्वसन्तानेन सह किंचित् कालं जीवित्वा तान् स्वावलम्बीः कृत्वा अनन्तरं तान् त्यजन्ति । तथापि सिंहाः संघजीविनः । तेषां समूहे पञ्चदश सदस्याः भवन्ति । तेषु एकः पुरुषः नायकः द्वित्राणि बलिष्टाः सिंहाः कानिचन सिंहिण्यः तथा तेषां बालाः । आहारं संचयनं सिंहिण्यः एव कुर्वन्ति ।
मार्जालाः जननकाले दृष्टिहीनाः असहायकाः च । नवजात मार्जालशिशुः मातुः स्तन्यपानम् अवलम्ब्य जीवति ।तेषां शरीरम् अतिशीघ्रं वर्धते । द्विसप्ताहे नवजातशिशोः भारं द्विगुणं भवति । मासत्रयानन्तरं मार्जालमाता शिशून् आहारग्रहणं शिक्षयति । माता केवलं पशुग्रहणं कृत्वा वधकार्यं शिशुभिः कारयति । केचन सप्ताहानन्तरं बालाः आहारग्रहणं ज्ञास्यन्ति ।
मार्जालानां संख्या विश्वे अवनतमुखी अस्ति । मुख्यतः तेषां मृदुचर्मार्थं हनमं भवति । मार्जालानां देहस्य अन्यभागाः अपि मानवैः उपयुज्यन्ते । अरण्यनाशेन स्थलाभावेन व्याघ्राः इत्यादि बृहत्गात्रीयाः मानवानां वासस्थानम् आक्रमन्ति । अस्मात् कारणात् हनमं भवति । यद्यपि सर्वकारेण तेषां हनमं निषिद्धम् इति घोषितम् अस्ति तथापि पूर्णरूपेण न स्थगिता । | {
"source": "wikipedia"
} |
जयन्ती निर्णयग्रन्थस्य रचयिता मध्वाचार्यः भवति। अस्मिन् ग्रन्थे श्रीकृष्णजयन्तीव्रतं निरूपितम् अस्ति। कृष्णपक्षस्य अष्टमी रात्रौ रोहिणी नक्षत्रं यदा भवति तस्मिन् दिने जयन्तीं आचरणीयम् इति। सामन्यतः श्रावणमासे भवति। सकलपापनाशकं व्रतं भवति। अस्मिन् दिने निराहारः कर्तव्यः भवति। सन्द्यासमयेषु “योगाय योगपतये योगेश्वराय योगसम्भवाय श्री गोविन्दाय नमो नमः” अनेन मन्त्रेण स्नानं करणीयं भवति। “यज्ञाय यज्ञपतये यज्ञेश्वराय यज्ञसम्भवाय श्रीगोविन्दाय नमो नमः” अनेन मन्त्रेण रात्रौ श्रीकृष्णस्य पूजा कर्तव्या इति। तारतम्यानुसारं बलरामादीनां पूजा विहिता। अस्मिन् मध्यरात्रौ चन्द्रोदयानन्तरं श्रीकृष्णाय अर्घ्यसमर्पणं कर्तव्यम्। समनन्तरं चन्द्राय अपि अर्घ्यप्रधानं कर्तव्यम्। ब्रह्मचर्यपालनं करणीयम्। “विश्वाय विश्वपतये विश्वेश्वराय विश्वशम्भवाय श्रीगोविन्दाय नमो नमः” एनं मन्त्रं पठित्वा स्वापः कर्तव्यः इति। प्रातः उत्थाय आह्निकादिकं समाप्य, दानादिकं दत्त्वा, “सर्वाय सर्वपतये सर्वेश्वराय सर्वसम्भवाय श्रीगोविन्दाय नमो नमः” एनं मन्त्रम् उक्त्वा भोजनं कर्तव्यम्। “धर्माय धर्मपतये धर्मेश्वराय धर्मसम्भवाय श्रीगोविन्दाय नमो नमः” अनेन मन्त्रेण व्रतं समापनीयम् इति। एवम् अस्मिन् ग्रन्थे सरलतया निरूपितम् अस्ति।
जातः कंसवधार्थाय भूभारोत्तारणाय च।कौरवाणां विनाशाय दैत्यानां निधनाय च॥पाण्डवानां हितार्थाय धर्मसंस्थापनाय च।गृहाणार्घ्यं मया दत्तं देवक्या सहितो हरे॥
क्षीरोदार्णवसम्भूत अत्रिनेत्रसमुद्भव।गृहाणार्घ्यं मया दत्तं रोहिण्या सहितः शशिन्॥
शशिने चन्द्रदेवाय सोमदेवाय चेन्दवे।मृगिणी सितबिम्बाय लोकदीपाय दीपिने।शीतदीधितिबिम्बाय तारकापतये नमः।
| {
"source": "wikipedia"
} |
झाबुआ इत्येतन्नगरं मध्यप्रदेशराज्यस्य इन्दौरविभागे अन्तर्गतस्य झाबुआमण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति । | {
"source": "wikipedia"
} |
आचार्यः श्रीचन्द्रभगवान् गुरुनाकस्य गृहॆ जन्म गृहीतवान् | तथा च अनन्तरम् उदासीननसम्प्रदायस्य आरम्भं कृतवान् | श्रीचन्द्रभगवान् मात्राशास्त्रम् अपि लिखितवान् | श्रीचन्द्रः यदा जन्म गृहीतवान् तदा एव सः भस्मकुन्डलान् धृत्वा एव उत्पन्नः| तस्य सम्प्रदायः अद्यत्वॆ राजतॆ प्रकाशतॆ च | | {
"source": "wikipedia"
} |
वागलुङमण्डलम् नेपालदेशस्य धवलागिरी अञ्चले अवस्थितं एकं मण्डलं वर्तते । | {
"source": "wikipedia"
} |
भारतीय पत्रकारः। | {
"source": "wikipedia"
} |
मातृदिवसः /ˈɑːɪəə/) समग्रे विश्वस्मिन् मई मार्च वा मासे आचर्यते । विश्वस्मिन् सर्वत्र भिन्न-भिन्न दिवसे अयं दिवसः आचर्यते । अतः भारतदेशे प्रतिवर्षं मई-मासस्य द्वितीये रविवासरे अयं दिवसः आचर्यते । तस्मिन् दिने माता आराध्यते, उपास्यते, पूज्यते च । तद्दिनं मात्रे अर्पितमस्ति ।
मनुष्यः एकः सामाजिकः प्राणी अस्ति । समाजस्य मुख्याधारः कुटुम्बः अस्ति । परिवारेषु माता एव विशिष्टा अस्ति । कुटुम्बजनाः मातरं परितः भ्रमन्ति । कुटुम्बस्य वातावरणस्य निर्माणं माता एव करोति । अनेन वातावरणेन बालकाः सामजिकाः असामजिकाः वा भवन्ति । अतः सा निर्माता इति कथ्यते । अस्य कारणं स्पष्टमस्ति यत् बालकानां सर्वप्रथमः सम्बन्धः मात्रा सह भवति । कुटुम्बजनानाम् अपेक्षया बालकेन सह मातुः सम्बन्धः नवमासाः अधिकः भवति । मातुः गर्भे एव बालकस्य निर्माणप्रक्रियायाः प्रारम्भः भवति । नवमासं यावत् बालकः मातुः गर्भे निवसति, येन कारणेन तस्य सर्वत्र सम्पर्कः भवति ।
यथा जनाः सुसस्योत्पादनार्थं पृथ्वीं सम्यक्तया सज्जीकुर्वन्ति तथैव भारतीयसंस्कृतेः अनुसारं गर्भाधानसंस्कारात् परं पुंसवनसंस्कारः, सीमन्तोन्नयनसंस्कारः, जातकर्मसंस्कारः, नामकरणसंस्कारः इत्यादिभिः द्वादशसंस्कारैः बालकः संस्कारी भवति । यद्यपि राक्षसवंशीयस्य हिरण्यकशिपोः कुटुम्बे प्रह्लादः जातः, तथापि सः विष्णोः भक्त एव अभवत् । अस्य मूलकारणं तस्य माता आसीत् । मातुः संस्कारप्रदानेन प्रह्लादः संस्कारी जातः । अतः तस्य सम्पूर्णं श्रेयः प्रह्लादस्य मातुः एव ।
केनचिदुक्तमस्ति – “जननी जने तो भक्त जन, या दाता या सूर,नहीं तो जननी बाँझ रहे, व्यर्थ गँवाए नूर” ।
मातुः समस्तानां ज्ञानेन्द्रियाणां प्रभावः गर्भस्थशिशौ भवति । सा किं खादति? किं पठति ? किं शृणोति ? इत्येते सर्वे प्रभावकारिणः विषयाः सन्ति । महाभारते आगता अभिमन्योः चक्रव्यूहप्रवेशज्ञानस्य कथा सर्वैः ज्ञाता एव अस्ति । एषा कथा ऐतिहासिकी, साक्षीभूता च अस्ति । अतः संस्कारी सन् समाजे राष्ट्रे वा कथं जीवनीयम् इति तु माता एव पाठयति ।
बालकस्य जीवननिर्माणाय धैर्यं, क्षमा, सहनशीलता इत्यादीनां गुणानाम् आवश्यकता भवति । मातरि एते गुणाः अन्तर्निहिताः भवन्ति । एतेषां गुणानां कारणादेव माता बालकस्य त्रुटीः क्षाम्यति । यथा बीजम् एकस्मै वृक्षाय स्वस्य अस्तित्वं नाशयति तथैव माता अपि स्वस्य बालकस्य सुख-समृद्ध्यर्थं स्वसुखं त्यजति । तस्याः तपः, साधना, त्यागश्च निःस्वार्थ एव भवति । गुरोः वसिष्ठस्य निर्देशानुसारं कौशल्यया सम्पूर्णराजसुखानां त्यागं कृत्वा तपस्या कृता । तेन कारणेन भगवान् रामः पुरुषोत्तमः अभवत् । पूर्वम् एकः तपस्वी बालकः ध्रुवः आसीत् । स अपि मातुः प्रेरणया अमरत्वं प्राप्तवान् । शिवाजी जीजाबाई इत्यस्याः पुत्रः आसीत् । तेन मातुः प्रेरणया मुगल-शासकानां नाशः कृतः, छत्रपति शिवाजी इति विख्यातिः च प्राप्ता । इतिहासे एतादृशानि अनेकानि उदाहरणानि सन्ति ।
उपमादृष्ट्या लघुबालकः मृत्तिका इव, माता कुम्भकारः इव ज्ञेयः । कारणं बालकः अधिकांशतः मातुः सम्पर्के एव भवति । अतः माता यथा इच्छति तथैव संस्कारान् दातुं शक्नोति । यथा आयुष्यवृद्धिः भवति तथैव संस्कारैः मनुष्यस्य चरित्रनिर्माणं भवति । अतः भारतीयसंस्कृतौ माता एव सर्वप्रथमः गुरुः मन्यते ।
उच्यते – “माँ से बडा नहीं है कोई, गाते वेद पुराण हैं ।सच मानो तो इस धरती पर माता ही भगवान् हैं” ॥ | {
"source": "wikipedia"
} |
लबाखस्य पीटर स्टर्नः सम्राथ फ़र्डनस्य शासने पवित्ररोमसाम्राज्यस्य युद्धसचिवो आसीत्।
तुर्क-पवित्ररोमसाम्राज्ये मध्ये वियनायाम् प्रथमयुद्धे सः परिशुद्धम् इतिवृत्तम् अलिखत्। तस्य इतिवृत्तस्य मुख्यविषयम् नगरस्य प्रतिरोधमासीत्। | {
"source": "wikipedia"
} |
नारिकेलेन निर्मितं तैलम् एव नारिकेलतैलम् । वस्तुतः शुष्कनारिकेलेभ्यः तैलं निर्मीयते । अन्यथा नारिकेलानि शुष्कीकृत्य एव तैलस्य निर्माणं क्रियते । एतत् नारिकेलम् आङ्ग्लभाषायां इति उच्यते । तस्य तैलं इति उच्यते । एतत् नारिकेलतैलम् अधिकतया आहारत्वेन उपयुज्यते । तवता एव प्रमाणेन औषधत्वेन सौन्दर्यवर्धकत्वेन चापि उपयुज्यते । जगतः सर्वेषु अपि प्रदेशेषु अपि अस्य नारिकेलतैलस्य उपयोगः अस्ति एव । भारते तु अस्य नारिकेलतैलस्य उपयोगः महता प्रमाणेन क्रियते । | {
"source": "wikipedia"
} |
अयं भगवद्गीतायाः नवमोध्यायस्य राजविद्याराजगुह्ययोगस्य एकादशः श्लोकः ।
अवजानन्ति मां मूढाः मानुषीं तनुम् आश्रितम् परं भावम् अजानन्तः मम भूतमहेश्वरम् ॥ 11 ॥
मम परं भावम् अजानन्तः मूढाः मानुषीं तनुम् आश्रितं मां भूतमहेश्वरम् अवजानन्ति ।
सर्वेषां भूतानाम् ईश्वरोऽहं भक्तेच्छावशात् मनुष्यरूपेण भूमौ अवतीर्णः अस्मि । मम इमं मनुष्याकारं दृष्ट्वा अविवेकिनः अयं साधारणः इति भावयन्तः तिरस्कुर्वन्ति । | {
"source": "wikipedia"
} |
आयुर्विज्ञान
चरक संहिता सुश्रुत संहिता. | {
"source": "wikipedia"
} |
नरेन्द्र दामोदरदास मोदी ) मोदिवर्यस्य समर्थत्वेन दूरदर्शि नेतुः स्वरूपे आदरं कुर्वन्ति। यः पारदर्शितया निश्चितरीत्या च सर्वेषां जीवनं परिवर्तयन् समीकुर्वन् च वर्तते। महोदयः कुशलः वक्ता निपुणः मन्त्रणाकारः चास्ति। श्रीनरेन्द्रमोदी ग्रामीणानां नागरिकानां समानं स्नेह प्राप्नोति। तस्य अनुयायिषु समाजस्य प्रत्येकसम्प्रदायस्य धर्मस्य - आर्थिकवर्गस्य च जनाः समाविष्टाः सन्ति।
उत्तरगुजरातराज्यस्य महेसाणामण्डलस्य वडनगरनामकः कश्चन लघुग्रामः, यत्र 1950 तमे वर्षे 'सितम्बर'-मासस्य सप्तदशे दिनाङ्के नरेन्द्रमहोदयस्य जन्म अभवत्। संस्कृतेः प्रभावात् औदार्यं, परोपकारः, सामाजिकसेवामूल्यानि च बाल्यादेव वर्धितानि। 1950-60 मध्ये भारत-पाकिस्थानयोः युद्धावसरे लघुवयसि अपि स्थानान्तरणावसरे सैनिकानां सेवां स्वेच्छया अकरोत्। 1967 तमे वर्षे गुजरातराज्यस्य जलाप्लावेन पीडितानां सेवां कृतवान्। सङ्घटनात्मककार्येषु सामर्थ्यकारणतः मनोविज्ञाने च नैपुण्यकारणात् सः अखिलभारतीयविद्यार्थिपरिषदः छात्रनेतृत्वेन चितः। ततः तेन गुजरातराज्ये विभिन्नेषु सामाजिक-राजकीय-आन्दोलनेषु महत्त्वपूर्णा भूमिका ऊढा।किशोरावस्थायाः आरभ्य एव तेन बह्व्यः समस्याः बहूनि कष्टानि च सम्मुखीकृतानि, परं स्वव्यक्तित्वस्य सम्पूर्णशक्त्याः साहसेन च सर्वाण्यपि आह्वानानि अवसररूपेण परिवर्तितानि। विशिष्य यदा उच्चशिक्षणं प्राप्तुं तेन महाविद्यालय विश्वविद्यालये च प्रवेशः प्राप्तः तदा तस्य मार्गः सङ्घर्षैः कष्टदायकपरिश्रमैः च आवृतः आसीत् परं जीवनसङ्घर्षे सः सर्वदा एकः योद्धा आसीत्, सत्यनिष्ठः, सैनिकः च आसीत्। एकवारं पदं पुरः स्थापयित्वा न कदापि पृष्ठतः अवलोकितम्। तेन न कदापि पराजयः अङ्गीकृतः। एवं दृढश्चियेनैव सः राजनीतिशास्त्रम् अधिकृत्य अनुस्नातकाध्ययनं समापयितुं समर्थो जातः। येन भारतस्य सामाजिकः सांस्कृतिकः विकासः च सर्वदा इष्टः तादृशस्य राष्ट्रीयस्वयंसेवकसङ्घस्य सङ्घटनस्य कार्येण कार्यम् आरब्धम्। अनेन कार्येण एव निःस्वार्थता सामाजिकम् उत्तरदायित्वं समर्पणं राष्ट्रवादः च इत्येतेषां भावनाः आत्मसात् कृताः।
आर्. एस्. एस्. मध्ये स्व-कार्यकालावसरे श्री नरेन्द्रमोदीवर्यः 1974 तमे वर्षे भ्रष्टाचारविरुद्धे आन्दोलने आपत्काले यदा भारतीयनागरिकाणां मूलाधिकाराणां हननं जायमानम् आसीत् तदा तादृशेषु अवसरेषु तेन महत्त्वपूर्णाः भूमिकाः निरूढाः।मोदीजी अस्मिन् समये भूगर्भवासं कृत्वा गुप्ततया केन्द्रसर्वकारस्य दुष्टनीतिनां विरुद्धं शक्तिपूर्वकं युद्धं कृत्वा प्रजाशासनस्य भावनां जीवितां रक्षितवान्।1987 तमे वर्षे भारतीयजनतापक्षे स्वात्मानं योजयित्वा राजनीतेः मुख्यधारायां प्रविष्टः। वर्षस्य अन्ते गुजरातराज्यस्य महामन्त्रिपदे सः नियुक्तः। तावता अत्यन्तं कुशलसङ्घटकत्वेन ख्यातिः अपि प्राप्ता।वस्तुतः तेन पक्षस्य कार्यकर्तृन् सक्रियान् कर्तुम् आह्वानरूपं कार्यं स्वीकृतम्। तस्मादेव कारणात् पक्षेण राजकीयलाभाः अपि प्राप्ताः। 1990 तमे वर्षे 'अप्रैल'-मासे केन्द्रीयशासने मिश्रसर्वकारस्य रचना अभूत्। कतिचन मासानाम् अनन्तरम् एव इदं राजनैतिकसम्मिश्रणं नष्टम् अभवत्। परं 2/3 बहुमतं प्राप्य भारतीयजनतापक्षः गुजरातराज्ये सत्तारूढः जातः। तदा आरभ्य गुजरातराज्यस्य शासनसूत्रं भारतीयजनतापक्षस्य हस्ते अस्ति।1988 तः 1995 पर्यन्तं यः कालः अतीतः तस्मिन्नेव काले श्रीनरेन्द्रमोदी वर्यस्य परिचयः कुशलः रणनीतिज्ञः इति रूपेण उद्भूतः। येन च गुजरातराज्ये भारतीयजनतापक्षः शासनकर्तृ-पक्षत्वेन सफलतापूर्वकं परिचायितः। अस्मिन्नेव काले अत्यन्तं महत्वपूर्णयोः द्वयोः कार्यक्रमयोः आयोजनस्य उत्तरदायित्वं मोदीमहोदयाय दत्तम्। तत्र प्रथमम् आसीत् श्रीमतः लाल कृष्ण आडवाणीमहाशयस्य सोमनाथात् आरभ्य अयोध्यां यावत् आयोजिता रथयात्रा। तद्वदेव भारतस्य दक्षिणभागात् कन्याकुमारीतः कश्मीरं यावत् एका यात्रा। 1998 तमे वर्षे देहल्यां शासनं परिवत्र्य भारतीयजनतापक्षस्य उदयार्थं श्रेयो यदि देयः तर्हि तदेताभ्यां कार्यक्रमाभ्याम्, यस्य उत्तरदायित्वं मुख्यत्वेन मोदीवर्येण ऊढम्।1995 तमे वर्षे सः पक्षस्य राष्ट्रीयसचिवत्वेन नियुक्तः, तदनन्तरं भारतस्य पञ्च महत्त्वपूर्णराज्यानां कार्यभारः तस्मै प्रदत्तः। यश्च कस्यचिदपि युवनेतुः कृते एका अपूर्वा अद्वितीया च सिद्धिः अस्ति। 1998 तमे वर्षे तेन सङ्घटनस्य महासचिवपदे पदोन्नतिः प्राप्ता।2001 तमस्य वर्षस्य 'अक्तूबर'-मासात् आरभ्य यदा भारतस्य सर्वाधिकेषु समृद्धेषु प्रगतिशीलेषु राज्येषु एकतमस्य गुजरातराज्यस्य मुख्यमन्त्रित्वेन चितः जातः, तावत् पर्यन्तं सः महासचिवपदे आसीत्।राष्ट्रीयस्तरे तस्य कार्यकरणावसरे श्रीमता नरेन्द्र मोदी वर्येण जम्मु-काश्मीर सदृशस्य संवेदनशीलस्य राज्यस्य तथा तद्वदेव संवेदनशीलानाम् उत्तरपूर्वीयराज्यानाम् अन्येषां च प्रान्तस्तरीयाणां बहूनाम् आयामानाम् उपरि अवधानस्य उत्तरदायित्त्वं प्राप्तम्।बहूनां राज्यानां पक्षस्य सङ्घटनं समीकर्तुं तस्मै उत्तरदायित्वं दत्तम् आसीत्। राष्ट्रीयस्तरे कार्यकरणावसरे श्री नरेन्द्रमोदीवर्यः पक्षस्य महत्त्वपूर्ण - प्रवक्तृरूपेण उद्भूतः। यदा नैकाः महत्त्वपूर्णाः घटनाः घटिताः, तदा तेन विशिष्टाः भूमिकाः ऊढाः। कालान्तरेण सः समग्रेऽपि विश्वे यात्रां कृतवान् बहूनां देशानां प्रतिष्ठितैः नेतृभिः सह मिलितवान् वार्तालापं च कृतवान्। एतैः अनुभवैः न केवलं तस्य चिन्तनं विकसितं परं भारतस्य सेवां कर्तुं विश्वे च तस्य सामाजिकम् आर्थिकं च वर्चस्वं प्रस्थापयितुम उत्साहः वृद्धिं गतः।मुख्यमन्त्रित्वेन नरेन्द्र मोदी2001 तमे वर्षे गुजरातसर्वकारस्य नेतृत्वं कर्तुं सः आहूतः। यदा श्रीमतः नरेन्द्रमोदीवर्यस्य सर्वकारेण 7 अक्तूबर 2001 तमे दिवसे शपथः स्वीकृतः तदा गुजरातराज्यस्य अर्थव्यवस्था 2001 तमस्य वर्षस्यैव जनवरीमासस्य भयावहेन भूकम्पेन नाशिता इव।बह्व्यः प्राकृतिकविपदः अपि तत्र कारणभूताः। तथापि एकेन कुशलव्यूहरचनाकारेण स्वस्य राष्ट्रीयैः आन्तरराष्ट्रीयैः अनुभवैः समृद्धो भूत्वा अस्याः समस्यायाः निराकरणं कर्तुं मार्गप्राप्तेः निर्णयः कृतः।
यदा मुख्यमन्त्रिरूपेण पदभारः गृहीतः तदा सर्वप्रथमम् आह्वानरूपं कार्यम् अर्थात् 2001 तमवर्षस्य विनाशकारी भूकम्पः। तेन भूकम्पेन पीडितानां जनानाम् आवासव्यवस्था, पुनः आवासानां निर्माणं, पुनर्वसनप्रक्रिया च। सहस्त्रशः जनाः केषुचिदपि आश्रयस्थानेषु दैनन्दिनसुविधाः विना कथमपि जीवनं यापयन्ति स्म। साम्प्रतं श्रीनरेन्द्रमोदीवर्येण प्रतिकूलाः परिस्थितेयः अपि कथं विकासस्य अवसररूपेण परिवर्तिताः तदद्य दृष्टुं शक्यते।यदा पुनर्निर्माणस्य पुनर्वसनस्य च कार्यं चलति स्म तदा अपि श्रीमता नरेन्द्रमहोदयेन स्वस्य दूरदर्शित्वं न नाशितम्। गुजरातराज्येन सर्वदा औद्योगिकः विकासः एव लक्षितः आसीत्। परं नरेन्द्रमहोदयेन सर्वाङ्गिणाय - सामाजिकाय आर्थिकाय च विकासाय सुष्ठु-रीत्या सामाजिकक्षेत्रस्य उपरि ध्यानं केन्द्रितं कृत्वा तत् असन्तुलनं समीकर्तुं निर्णयः कृतः। श्रीमता नरेन्द्रमोदीवर्येण पञ्चामृतयोजना कल्पिता। राज्यस्य सर्वाङ्गिणाय विकासाय पञ्चसूत्रीया रणनीतिः।
तस्य नेतृत्वे शिक्षणं - कृषिः आरोग्यसेवया सहितं नैकेषु क्षेत्रेषु महत् परिवर्तनं दृष्टुं शक्यते। तेन राज्यस्य उज्वलभविष्याय स्वदृष्टिः स्थिरीकृता। नीति-अनुगुणं परिवर्तनम् आनेतुं कार्यक्रमाः आरब्धाः। सर्वकारस्य प्रशासनविभागानां पुनः व्यवस्थां कृत्वा गुजरातं सफलतापूर्वकं समृद्धिपथम् आनीतवान् माननीयः नरेन्द्रमोदीवर्यः। सत्तारूढे सति 100 दिनेषु एव जनाः तस्य आशयान् क्षमताः कार्यशैलीं च ज्ञातवन्तः। स्वस्य व्यवस्थापनकुशलतायाः स्पष्टदूरदर्शितायाः सच्चारि-त्र्यस्य च कौशलानां कारणतः 2002 तम वर्षस्य दिसम्बरमासस्य सामान्येषु निर्वाचनेषु प्रत्यक्षतया भव्यः विजयः प्राप्तः। एवं च मोदी सर्वकारः विधानसदनस्य 182 स्थानानि प्राप्य स्पष्टेन बहुमतेन पुनः निर्वाचितः।विजयोऽयं अङ्कानां दृष्टया उत्कृष्टः आसीत् यतोऽहि विपक्षेन कोङ्ग्रेसपक्षेन गुजरातराज्यस्य निर्वाचनाय स्वस्य राष्ट्रीयस्तरीयानां स्त्रोतसाम् उपरि अधिकम् अवधानं दत्तम् आसीत्। विपक्षेण महता प्रमाणेन चालितं निन्दात्मकं प्रचाराभियानं कुशलतापूर्वकं पारं कृत्वा श्री नरेन्द्र मोदीवर्येण मुख्याय विपक्षाय लज्जास्पदः पराजयः प्रदत्तः, यस्य वैशाल्येन मित्राणि शत्रवः च समानतया चकिताः अभूवन्।2002 तमे वर्षे यदा तेन गुजरातराज्यस्य मख्यमन्त्रित्वेन द्वितीयवारं शपथः स्वीकृतः तदा तस्य शपथविधिसमारोहस्य आयोजनं स्टेडियममध्ये करणीयम् अभवत्। कारणम् एकमेव आसीत् यत् विशाल सङ्ख्यायां जनाः स्वस्य प्रियं नेतारं दृष्टुं श्रोतुं च इच्छन्ति स्म, यैः जनैः एतावता उत्साहेन विजयी कृतः।जनानाम् आकांक्षाः अपेक्षाः च तेषाम् अपेक्षायाः अपेक्षया अपि अधिकं तोषिताः। अद्यत्वे गुजरातराज्यं विविधक्षेत्रेषु अग्रेसरं विद्यते तद् भवतु नाम इ-गवर्नन्स स्यात्, धननिवेशः स्यात्, दारिद्रय - निवारणं विद्युत् व्यवस्था वा स्यात्, एस् ई झेड स्यात्, मार्गनिर्माणं स्यात् आर्थिकीव्यवस्था स्यात् वा यत् किमपि अन्यत् क्षेत्रं स्यात् - एतेषु सर्वेषु अपि विषयेषु केन्द्रे जनानां सहभागिता अस्त्येव।बहूनाम् अवरोधानाम् अनन्तरमपि नरेन्द्रमोदीवर्येण निर्धारितं यत् कथमपि नर्मदासेतुबन्धः 121.9 मीटर परिमितम् औन्नत्यं प्राप्नुयात्। यैः अस्मिन् कार्ये अवरोधः उत्पादितः तेषां विरुद्धं महोदयेन उपवासाः अपि आचरिताः। सुजलां सुफलाम् इति तादृशी काचित् योजना विद्यते यथा गुजरातराज्ये जलस्त्रोतसाम् एकं ग्रिड निर्मातुं जलं रक्षितुं तथा तस्य योग्यदिशि उपयोगस्य दिशायां द्वितीयम् एकम् अभिनवपदम् अस्ति।सोइल हेल्थ कार्ड, रोमिंग रेशन कार्ड, रोमिंग स्कूल कार्ड इत्यादीनाम् आरम्भः इत्येतादृशाः केचित् नवीनविचाराः राज्यस्य सामान्यमनुष्यान् प्रति तस्य चिन्ताः दर्शयन्ति।कृषिमहोत्सवः, चिरञ्जीवी योजना, मातृवन्दना, पुत्रिरक्षाभियानं, ज्योतिग्रामयोजना, कर्मयोगी योजना च। इति एतादृशीनां बह्वीनां योजनानाम् उद्देश्यम् अर्थात् गुजरातराज्यस्य सर्वांङ्गिविकासः।अनेन प्रकारेण पुरोगमनाय दृष्टिः विचाराः समयानुसारम् आचरणं च श्री नरेन्द्रमोदीमहाशयं सत्यनिष्ठराजनेतुः रूपेण प्रमाणितं करोति यः च भाविनः जनानां कृते विचारयति। अन्येषां राजनेतृणां पृष्ठभूम्याः पृथगेव, ये तु केवलम् अग्रिमाय निर्वाचनाय एव विचारयन्ति।नवीनविचारैः युक्तेन ऊर्जावता युवलोकनेतृत्वेन व्याप्तेन श्री नरेन्द्रमोदीवर्येण स्वविचाराः सफलतापूर्वकं गुजरातराज्यस्य जनजनपर्यन्तं प्रापिताः। सः पञ्चकोटितः अधिकजनानां विश्वासं सम्पादयितुं तेषाम् आशाः च जागरयितुं समर्थः अभवत्। लक्षशः जनान् अर्थात् न केवलं तावदेव सामान्याति - सामान्यं जनमपि तस्य नाम्ना आह्वयति इति तस्य स्मृतिशक्तेः कारणात् सः प्रजानां प्रियः जातः अस्ति। आध्यात्मिकान् नेतृन् प्रति तस्य अत्यन्तम् आदरः इति कारणात् सर्वधर्माणां सामीप्याय साहाय्यं प्राप्तम् अस्ति।भिन्न-भिन्नप्रकारेण आयं कर्तृणां समूहेन विविधधर्मैः पृथक्तया राजकीयसम्बन्धितः गुजरातराज्यस्य केनचित् विशालेन समूहेन मोदी वर्यस्य समर्थत्वेन दूरदर्शि नेतुः स्वरूपे आदरं कुर्वन्ति। यः पारदर्शितया निश्चितरीत्या च सर्वेषां जीवनं परिवर्तयन् समीकुर्वन् च वर्तते। महोदयः कुशलः वक्ता निपुणः मन्त्रणाकारः चास्ति। श्रीनरेन्द्रमोदी ग्रामीणानां नागरिकानां समानं स्नेह प्राप्नोति। तस्य अनुयायिषु समाजस्य प्रत्येकसम्प्रदायस्य धर्मस्य - आर्थिकवर्गस्य च जनाः समाविष्टाः सन्ति।तस्य नेतृत्वकौशलेनैव गुजरातराज्येन समग्रविश्वात् बहूनि सन्मानानि बहवः पुरस्काराः च प्राप्ताः सन्ति। यथा - आपद्काले व्यवस्थापनाय संयुक्तराष्ट्रपक्षतः सासाकावा पुरस्कारः रचनात्मकाय सक्रियाय च प्रशासनाय कोमनवेल्थ एसोसियेशन फोर पब्लिक एडमिनिस्ट्रिेशन एण्ड मेनेजमेण्ट एवं युनेस्को इत्यनयोः पुरस्कारः ई-गवर्नन्सनिमित्तं सी.एस.आई. पुरस्कारः च। वस्तुतः तु प्रजाभिः सततं वर्षत्रयं यावत् श्री नरेन्द्र मोदीवर्याय सर्वश्रेष्ठस्य मुख्यमन्त्रिणः स्थानं प्रदत्तम् अस्ति तदेव तस्य महतीनां सिद्धिनां वैशाल्यं दर्शयति।गुजरातं विश्वस्य पुरतः चित्रयितुं तेन आरब्धम् अद्भुतम् अभियानम् अर्थात् वायब्रण्टगुजरातम्। येन अभियानेन समग्रजगतः धननियोजकानां ध्यानं गुजरातं प्रति आकृष्टम्।गतेभ्यः बहुभ्यः वर्षेभ्यः गुजरातराज्ये द्वि-अङ्की वृद्धिः दृष्टुं शक्या। अनेन प्रकारेण सततगतिशीलम् इदं गुजरातम् अग्रे सरति तदा अयं यात्रिकः समयसिकतायां स्वपदचिह्नानि त्यजन् माइलस्टोन इत्येनं स्माइलस्टोन मध्ये परिवर्तितं कृत्वा 2010 तमे वर्षे राज्यस्य स्वर्णिम जयन्ती उत्सवः आचरणीयः इति लक्ष्यं मनसि निधाय उत्तरोत्तरं प्रयाणम् अनुवर्तितम् एव। अत एव गुजरातम् अधुना विश्वस्य विकसितेषु अर्थतन्त्रेषु सगर्वं तिष्ठति।प्राथमिककक्षायाः आरभ्य उच्चतमं स्थानं प्राप्तुं तस्य राजकीययात्रायाः निरीक्षणमपि तस्य गात्रस्य वर्धमानं व्यापं दर्शयति।नेतृत्वस्य विचारान् आदर्शान् च दृष्टुम इच्छुकः अत्र तद् दृष्टुं शक्नोति। अत्र तादृशम् एकम् अनुकरणीयम् आदर्शं व्यक्तित्वं दर्शयति यत् केन प्रकारेण चारित्र्येण साहसेन समर्पणेन शेक्त्या च सम्पन्नः युवा अल्पकाल एव रचनात्मकं नेतृत्वं कर्तुं शक्नोति। सार्वजनिके जीवने प्रायः तथा दुष्टुं न लभ्यते यत् दृढसेवाभावनया उद्धेश्यस्य द्रढतया युतः कश्चित् जनः जनानां तावन्तं स्नेहं प्राप्नोति यः च स्वयं तेषु तावदेव स्निह्यति।सः अत्यन्तं स्वल्पेनैव कालेन भाग्यवता जनस्वरूपेण उद्भूतः अस्ति।
2014 तमस्य वर्षस्य मई-मसास्य षड्विंशतितमे दिनाङ्के राष्ट्रपतिः प्रणब मुखर्जि तेन प्रधानमन्त्रिशपथम् अकारयत् । अधुना सः प्रधानमन्त्रित्वेन देशस्य मार्गदर्शनं कुर्वन् अस्ति। | {
"source": "wikipedia"
} |
पञ्जाबराज्यम् भारतस्य् किञ्चन राज्यम् । सिख्-मतस्य दशभिः गुरुभिः संस्थापितं राज्यम् एतत् पञ्जाब्-राज्यम् । एतत् राज्यम् इदानीन्तने पञ्जाब्-राज्ये एव आसीत् । महाराजस्य रणजित्-सिङ्गस्य शासनकाले काश्मीरं, पेशावरं, हरियाणा, हिमाचलप्रदेशः च अस्य राज्यस्य भागाः आसन् । ब्रिटिशैः सह निरन्तरं युद्धम् अस्य राज्यस्य अवनतेः मूलं कारणम् । ब्रिटिश्-शासनान्तर्गतेषु राज्येषु अन्तिमं राज्यम् एतत् । पञ्चानां नदीनां भूमिः इत्यतः पञ्जाब् इति कथ्यते ।
चंडीगढ़ पञ्जाबराज्ये अनेकानि निसर्गरमणीयानि सांस्कृतिकानि ऐतिहासिकानि धार्मिकानि च प्रेक्षणीयस्थानानि सन्ति । सिन्धूप्रपातसंस्कृतेः अवशेषस्थानं रुपारः सिक् जनानां पवित्रदेवालयः स्वर्णमन्दिरं सरोवराणां नगरम् अमृतसरः प्राचीनदुर्गयुक्तं भरिण्डानगरं शिल्पकलानामागरः कपूरथलम्, उद्याननगरमिति ख्यातं र्पाटयालानगरम्, राजधानी चण्डीगडः उद्यमनगरं लूधियाना इत्यादिनि मुख्यानि सन्ति ।
पञ्जाब-राज्यं हिन्दुघाटीसभ्यतया सम्बद्धम् अस्ति । भारतीयपुरातात्त्विकसर्वेक्षणानुसारं पञ्जाब-राज्ये हिन्दुघाटीसभ्यतया सम्बद्धानां नगराणाम् अवशेषाः प्राप्ताः । अस्मिन् सर्वेक्षणे हडप्पासभ्यतायाः, मोहनजोदडोसभ्यताया अपि अवशेषाः प्राप्ताः । किन्तु वर्तमानकाले इमे द्वे सभ्यते पाकिस्तान-देशे स्थिते स्तः । पञ्जाब-राज्यस्य वर्णनं महाभारते अपि प्राप्यते । ई. पू. 326 वर्षे सिकन्दर-राज्ञा पञ्जाब-राज्ये आक्रमणं कृतम् आसीत् । तेन पौरव-राजा पराजितः । समयान्तरे मौर्य-वंशस्य, शुङ्ग-वंशस्य, गुप्त-वंशस्य राजभिः अस्मिन् राज्ये आक्रमणानि कृतानि आसीत् । मध्यकाले अस्मिन् राज्ये मुस्लिम-शासकानां शासनम् आसीत् । “महमूद गजनवी” इत्याख्येन मुस्लिम-राज्ञा पञ्जाब-राज्ये आक्रमणं कृतम् आसीत् । अयं प्रथमः मुस्लिमशासकः आसीत् । ई. स. 1200 तमवर्षतः देहली-साम्राज्यस्याधीन्ये आसीत् । अष्टादशशताब्दीपर्यन्तम् इदं राज्यं मुगल-साम्राज्यस्य कश्चन भागः आसीत् । अफगान-शासकाः, मराठा-शासकाः, सिक्ख-शासकाः च अस्य राज्यस्य शासनाय युद्धम् अकुर्वन् । ई. स. 1764 पर्यन्तं सिक्ख-शासकैः पञ्जाब्-राज्ये स्वस्य आधिपत्यं स्थापितम् । अस्य राज्यस्य विकासः अपि कृतः । ई. स. 1849 तमे वर्षे अस्मिन् राज्ये “ईस्ट् इण्डिया कम्पनी” अस्याः संस्थायाः आधिपत्यम् अभवत् । ई. स. 1937 तमे वर्षे इदं राज्यं ब्रिटिश्-साम्राज्यस्य प्रान्तत्वेन स्थितम् आसीत् । स्वातन्त्र्यानन्तरं पञ्जाब-राज्यस्य विभाजनं कृतम् । अस्य राज्यस्य कश्चन भागः पाकिस्तान-देशे विलीनः जातः । अपरः भागश्च भारतदेशे अस्ति । ई. स. 1966 तमस्य वर्षस्य नवम्बर-मासस्य 1 दिनाङ्के पञ्जाब-राज्यस्य पुनर्गठितम् ।
प्राकृतिकरूपेण पञ्जाब-राज्यं त्रिषु भागेषु विभक्तम् अस्ति । प्रथमः शिवालिकक्षेत्रं, द्वितीयः थार-मरुभूमिः, तृतीयः च उर्वरक्षेत्रम् । अस्य राज्यस्य पश्चिमदिशि पाकिस्तान-देशस्य अन्ताराष्ट्रियसीमा अस्ति । अस्य राज्यस्य उत्तरदिशि जम्मू-काश्मीर-राज्यं, दक्षिणदिशि हरियाणा-राज्यं, राजस्थान-राज्यं च, पूर्वोत्तरदिशि हिमाचलप्रदेश-राज्यं च स्थितम् अस्ति । रावी-नदी, ब्यास-नदी, सतलुज-नदी, सिन्धु-नदी, घग्घर-नदी च अस्य राज्यस्य प्रमुखाः नद्यः सन्ति ।
अस्य राज्यस्य जलवायुः उपोष्णकटिबन्धीयः भवति । पञ्जाब-राज्ये प्रमुखाः त्रयः ऋतवः सन्ति । तासु अप्रैल-मासतः जून-मासपर्यन्तं ग्रीष्मर्तुः भवति । अस्मिन् ऋतौ अस्य राज्यस्य तापमानं प्रायः 45 डिग्रीसेल्सियस् मात्रात्मकं भवति । जुलाई-मासतः सितम्बर-मासपर्यन्तं वर्षर्तुः भवति । अस्मिन् ऋतौ उपपर्वतीयक्षेत्रेषु 960 मिलिमीटरमिता, अन्यक्षेत्रेषु 580 मिलिमीटरमिता च वर्षा भवति । अक्टूबर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तं शीतर्तुः भवति । अस्मिन् ऋतौ अस्य नगरस्य तापमानं प्रायः 4 डिग्रीसेल्सियसमात्रात्मकं भवति ।
पञ्जाबराज्ये आहत्य द्वाविंशतिः मण्डलानि सन्ति ।
पञ्जाब-राज्ये मुख्यानि त्रीणि महानगराणि सन्ति । तानि – अमृतसर-नगरं, लुधियाना-नगरं, पटियाला-नगरं च । एतानि अस्य राज्यस्य बृहत्तमानि नगराणि सन्ति ।
अमृतसर-नगरं भारतस्य पञ्जाब-राज्यस्य अमृतसर-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । नगरमिदं सिक्खधर्मस्य आध्यात्मिकं सांस्कृतिकं च केन्द्रं वर्तते । भारतस्य उत्तर-पश्चिमभागस्य बृहत्तमेषु नगरेषु अन्यतमम् अस्ति इदं नगरम् । षोडशशताब्द्यां “रामदासः” इत्याख्येन चतुर्थसिक्खगुरुणा इदं नगरं स्थापितम् आसीत् । अस्मिन् नगरे अमृतसरोवरः स्थितः अस्ति । अतः एव अस्य नगरस्य नाम “अमृतसर” इति अभवत् । ई. स. 1601 तमे वर्षे रामदासस्य उत्तराधिकारिणा अर्जुनदेवेन अमृतसर-नगरस्य विकासः कृतः । रामदासेन तत्र एकस्य मन्दिरस्य निर्माणकार्यम् आरब्धम् आसीत् । अनन्तरम् अर्जुनदेवेन तस्य मन्दिरस्य निर्माणकार्यं समापितम् । ई. स. 1947 तमस्य वर्षस्य विभाजनात् पूर्वम् अमृतसर-नगरम् अविभाजितस्य पञ्जाब-राज्यस्य व्यापारिकं केन्द्रम् आसीत् । किन्तु विभाजनानन्तरम् अमृतसर-नगरं पाकिस्तान-भारतयोः सीमायां स्थितम् अस्ति । अमृतसर-नगरे बहूनि सिक्खधर्मस्य उपासनागृहाणि सन्ति । तेषु “हरमन्दिर साहिब” महत्त्वपूर्णम् अस्ति । इदं “स्वर्णमन्दिरम्” इति नाम्ना सम्पूर्णे विश्वस्मिन् प्रसिद्धम् अस्ति । “बिबेकसर साहिब”, “बाबा अटल साहिब”, “रामसर साहिब”, “सन्तोखसर साहिब” च अस्य नगरस्य अन्यानि पर्यटनस्थलानि सन्ति । अमृतसर-नगरे हिन्दुधर्मस्य मन्दिराणि अपि सन्ति । दुर्गियाना-मन्दिरं, मातालालदेवीमन्दिरं, इस्कॉन्-मन्दिरं, हनुमन्-मन्दिरं, रामतीर्थमन्दिरम् इत्यादीनि हिन्दुधर्मस्य स्थलानि सन्ति ।
ई. स. 1919 तमे वर्षे अस्मिन् नगरे एका दुर्घटना जाता । सा दुर्घटना पौनःपुन्येन स्मरणीया भवति । सा अतीव दुःखदः दुर्घटना आसीत् । इयं घटना अमृतसर-नगरस्य “जलियांवाला बाग” इत्यस्मिन् स्थले अभवत् । तदा बहवः क्रान्तिकारिणः हुतात्मनः अभवन् । तेषां स्मारकाणि अपि तत्र निर्मापितानि सन्ति । एतादृशानि बहूनि ऐतिहासिकानि स्थलानि तत्र स्थितानि सन्ति । भारत-पाकिस्तानयोः सीमारेखायाम् आरक्षकालयः स्थितः अस्ति । सा रेखा “वाघा-सीमारेखा” इति नाम्ना विख्याता अस्ति । तत्र प्रतिदिनं सैनिकैः पदसञ्चलनं क्रियते । तत्पदसञ्चलनं दर्शनीयं भवति । बहवः जनाः तत्र दृष्टुं गच्छन्ति । अमृतसर-नगरस्य वातावरणम् आवर्षं सामान्यम् एव भवति । किन्तु अक्टूबर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तं वातावरणम् उत्तमम् भवति ।
अमृतसर-नगरं 1 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । अयं मार्गः “ग्रेण्ड ट्रङ्क रोड” इति नाम्ना अपि ज्ञायते । अयं राष्ट्रियराजमार्गः अमृतसर-नगरं भारतस्य विभिन्नराज्यैः सह सञ्योजति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः अमृतसर-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । अमृतसर-नगरात् देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय जम्मू-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह सम्बद्धम् अस्ति । देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, जम्मू-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे विमानस्थानकम् अपि अस्ति । इदं श्रीगुरुरामदास-अन्ताराष्ट्रियविमानस्थकं कथ्यते । अमृतसर-नगरात् इदं 11 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण अमृतसर-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया अमृतसर-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
लुधियाना-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य लुधियाना-मण्डलस्य मुख्यालयत्वेन् स्थितम् अस्ति । नगरमिदं सांस्कृतिककेन्द्रं विद्यते । ई. स. 1480 तमे वर्षे अस्य नगरस्य स्थापना कृता । लोधी-राजवंशस्य नाम्ना अस्य नगरस्य नाम “लुधियाना” इत्यभवत् । अस्य नगरस्य स्थानीयजनाः “लुधियानवी” इति नाम्ना ज्ञायन्ते । ते आगतानाम् अतिथीनां स्वागतं विशिष्टं कुर्वन्ति । अस्मिन् नगरे बहूनि धार्मिकस्थलानि, ऐतिहासिकस्थलानि च सन्ति । “गुरुद्वारा मञ्जी सहिब”, “गुरुनानकभवनम्”, “फिल्लौर-दुर्गः”, “महाराजा रज्जीत सिंह युद्धसङ्ग्रहालयः”, “गुरुनानक-क्रीडाङ्गनं” इत्यादीनि अस्य नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । एवं बहूनि उद्यानानि, प्राणीसङ्ग्रहालयाः च सन्ति । चण्डीगढ, कसौली, मेक्लोद्गज्ज, धरमशाला, शिमला, कुफरी इत्यादीनि अस्य नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि सन्ति । अस्मिन् नगरे बहवः उत्सवाः आचर्यन्ते । पोष-मासस्य अन्तिमेषु दिनेषु लोहडी-उत्सवः आचर्यते । अस्मिन् उत्सवे भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः जनाः समगच्छन्ति । उत्सवेऽस्मिन् लोकनृत्यानि, क्रीडाः, लोकसङ्गीतानि इत्यादयः कार्यक्रमाः भवन्ति । शीतर्तौ अस्य नगरस्य वातावरणं सुखदं, शान्तं च भवति । फरवरी-मासतः अप्रैल-मासपर्यन्तं जनाः सुखेन भ्रमणं कुर्वन्ति ।
लुधियाना-नगरं 1 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः लुधियाना-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः सह सञ्योजति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः लुधियाना-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । लुधियाना-नगरात् देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय अमृतसर-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य प्रमुखेषु रेलस्थानकेषु अन्यतमम् अस्ति । लुधियाना-रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह विशिष्टतया सम्बद्धम् अस्ति । लुधियाना-रेलस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, जयपुर-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । लुधियाना-नगरे साहनेवाल-नामकं विमानस्थानकम् अस्ति । लुधियाना-नगरात् इदं विमानस्थानकं 12.3 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण लुधियाना-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया लुधियाना-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
पटियाला-नगरं भारतस्य पञ्जाब-राज्यस्य पटियाला-मण्डलस्य केन्द्रत्वेन स्थितम् अस्ति । इदं पञ्जाब-राज्यस्य बृहत्तमेषु नगरेषु अन्यतमम् अस्ति । समुद्रतलात् इदं नगरं 250 मीटरमितम् उन्नतम् अस्ति । “सरदार लखना”, “बाबा आला सिंह” इत्येताभ्याम् अस्य नगरस्य स्थापना कृता आसीत् । अनन्तरं राज्ञा नरेन्द्रसिंहेन इदं नगरं संरक्षितम् । अस्मिन् नगरे पञ्जाबी-भाषा व्यवह्रियते । हिन्दी-भाषा, आङ्ग्ल-भाषा च अपि अस्य नगरस्य अपरे व्यवहारिकभाषे स्तः । अस्य नगरस्य जनाः उत्सवान् सोत्साहेन आचरन्ति । “दीपावलिः”, “होलिका”, “विजया दशमी”, “गुरूपर्व”, वैशाखी पर्व” इत्यादयः अस्य नगरस्य प्रमुखाः उत्सवाः सन्ति । “पटियाला विरासत महोत्सवः” इत्ययम् उत्सवः अस्मिन् नगरे एव आचर्यते । प्रतिवर्षं फरवरी-मासे जनाः अस्योत्सवस्य आयोजनं कुर्वन्ति । अस्मिन् उत्सवे विभिन्ननगरेभ्यः जनाः अस्मिन् उत्सवे भागं वहन्ति । तत्र दशदिवसात्मकः हस्तकलायाः उत्सवः अपि भवति । पटियाला-नगरं “शास्त्रीयसङ्गीतस्य केन्द्रं” मन्यते । अस्मिन् नगरे बहूनि पर्यटनस्थलानि सन्ति । “शीश महल”, “बारादरी-उद्यानानि”, “किला अन्दरून”, “रङ्ग महल”, “मज्जी दि सराय”, “माल रोड”, “दरबार हॉल्” इत्यादीनि अस्य नगरस्य आकर्षणकेन्द्राणि विद्यन्ते । समाना”, “बनूर”, “सानौर” इत्येतानि अपि पटियाला-नगरस्य समीपस्थानि स्थलानि सन्ति । अस्य नगरस्य वस्त्राणि, आभूषणानि, खाद्यानि च सम्पूर्णे भारते प्रसिद्धानि सन्ति । पटियाला-नगरस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः भवति । तत्र ग्रीष्मर्तुः, वर्षर्तुः, शीतर्तुः इत्येते त्रयः ऋतवः भवन्ति । तेषु शीतर्तौ अस्य नगरस्य भ्रमणम् उत्तमम् । अक्टूबर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तं भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः जनाः तत्र गच्छन्ति ।
पटियाला-नगरं 1 क्रमाङ्कस्य, 64 क्रमाङ्कस्य च राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । इमौ राष्ट्रियराजमार्गौ पटियाला-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः सह सञ्योजतः । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः पटियाला-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । पटियाला-नगरात् लुधियाना-नगराय, देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय अमृतसर-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । पटियाला-नगरात् देहली-नगरं 250 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य प्रमुखेषु रेलस्थानकेषु अन्यतमम् अस्ति । पटियाला-रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह विशिष्टतया सम्बद्धम् अस्ति । पटियाला-रेलस्थानकात् अमृतसर-नगराय, चण्डीगढ-नगराय, लुधियाना-नगराय, देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । पटियाला-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । चण्डीगढ-नगरस्य विमानस्थानकम् पटियाला-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । पटियाला-नगरात् इदं विमानस्थानकं 63 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण पटियाला-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया पटियाला-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
ई. स. 2011 तमस्य वर्षस्य जनगणनानुसारम् अस्य राज्यस्य साक्षरतामानं 77.41 प्रतिशतम् अस्ति । तेषु पुरुषाणां साक्षरतामानं 81.48 प्रतिशतं, स्त्रीणां च साक्षरतामानं 71.34 प्रतिशतम् अस्ति । पञ्जाब-राज्ये बहूनि शैक्षणिकसंस्थनानि सन्ति । बठिण्डा-नगरे “सेण्ट्रल् युनिवर्सिटी ऑफ् पञ्जाब”, चण्डीगढ-नगरे “पञ्जाब युनिर्वसिटी”, फरीदकोट-नगरे “बाबा फरीद युनिवर्सिटी ऑफ् हेल्थ् सायन्स्”, अमृतसर-नगरे “गुरुनानक देव युनिवर्सिटी”, लुधियाना-नगरे “पञ्जाब-कृषिविश्वविद्यालयः”, जालन्धर-नगरे “आई. के. गुजराल पञ्जाब टेक्नीकल् युनिवर्सिटी”, बठिण्डा-नगरे “महाराजा रणजीत सिंह स्टेट् टेक्निकल् युनिवर्सिटी”, पटियाला-नगरे “पञ्जाबी युनिवर्सिटी”, होशियारपुर-नगरे “गुरु रविदास आयुर्वेद युनिवर्सिटी”, लुधियाना-नगरे “गुरु अङ्गद देव वेटेरनरी एण्ड् एनिमल् सायन्स् युनिवर्सिटी”, पटियाला-नगरे “राजीव गान्धी नेशनल युनिवर्सिटी ऑफ् लॉ”, पटियाला-नगरे “थापर-युनिवर्सिटी” इत्यादीनि पञ्जाब-राज्यस्य शैक्षणिकसंस्थानानि सन्ति ।
पञ्जाब-राज्ये एकसदनात्मकं विधानमण्डलम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये विधानसभायाः 117 स्थानानि सन्ति । पञ्जाब-राज्ये लोकसभायाः 13 स्थानानि, राज्यसभायाः 7 स्थानानि च सन्ति । “गोपीचन्द भार्गवः” अस्य राज्यस्य प्रथमः मुख्यमन्त्री आसीत् । “शिरोमणि अकाली दल” अयम् अस्य राज्यस्य प्रमुखः राजनैतिकसमूहः अस्ति । “भारतीय जनता पार्टी”, “भारतीय राष्ट्रीय कॉङ्ग्रेस्” च अस्य नगरस्य अन्यौ सक्रियौ समूहौ स्तः । ई. स. 1966 तमे वर्षे चण्डीगढ-नगरे उच्चन्यायालस्य स्थापना कृता आसीत् । पुरा अयं न्यायालयः पञ्जाब-राज्यस्य उच्चन्यायालयः कथ्यते स्म । किन्तु अयं पञ्जाब-हरियाणा-राज्ययोः उच्चन्यायालयः” इति कथ्यते ।
पञ्जाब-राज्यस्य अर्थव्यवस्थायाः मुख्याधारः कृषिः एव । अस्य राज्यस्य भौगोलिकक्षेत्रस्य 85 प्रतिशतं क्षेत्रे कृषिः क्रियते । अस्य राज्यस्य अधिकतमाः जनाः कृषिसम्बद्धानि कार्याणि कुर्वन्ति । सम्पूर्णभारतस्य तण्डुलोत्पादनेषु 40 तः 50 प्रतिशतं तण्डुलोत्पादनं पञ्जाब-राज्ये क्रियते । एव च सम्पूर्णभारतस्य गोधूमोत्पादनेषु 50 तः 60 प्रतिशतं गोधूमोत्पादनम् अस्मिन् राज्ये एव क्रियते । अस्मिन् राज्ये यान्त्रिकोत्पादनानाम् अपि आधिक्यम् अस्ति । गोधूमः, तण्डुलाः, कार्पासः इत्येतानि सस्यानि पञ्जाब-राज्यस्य प्रमुखाणि सस्यानि सन्ति । राज्येऽस्मिन् इक्षुदण्डस्य अपि उत्पादनं क्रियते । अत्र दुग्धस्य, अण्डस्य च अपि उत्पादनम् अन्यराज्यानाम् अपेक्षया अधिकं भवति । लघुस्तरीयोद्योगेभ्यः इदं राज्यं प्रसिद्धम् अस्ति । सम्पूर्णभारतस्य 90 प्रतिशतम् उर्णवस्त्राणाम् उद्योगः अस्मिन् राज्ये एव भवति । राज्येऽस्मिन् बहवः यन्त्रागाराः सन्ति । “साल्त् पीटर्” इत्ययं खानिजः अस्य राज्यस्य प्रमुखः वर्तते । किन्तु इतः परम् अस्मिन् राज्ये खानिजानाम् अभावः अस्ति ।
पञ्जाब-राज्यस्य लोकसंस्कृतिः अत्याकृष्टा अस्ति । अस्य राज्यस्य निवासिनां नृत्यसङ्गीतयोः अभिरुचिः भवति । भाङ्गडा-नृत्यम् अस्य राज्यस्य प्रमुखं नृत्यं वर्तते । इदं नृत्यं वीरतायाः प्रतीकं वर्तते । अपरं च गिद्दा-नृत्यं स्त्रीणां नृत्यम् अस्ति । इदं नृत्यं सस्यकर्तनसमये क्रियते । “वैशाखीपर्व”, “लोहरी” इत्येतौ पञ्जाब-राज्यस्य प्रमुखौ उत्सवौ स्तः । वैशाखीपर्व प्रतिवर्षम् अप्रैल-मासस्य 13 दिनाङ्के आचर्यते । एवं च लोहरी-उत्सवः शीतर्तोः समापनस्य प्रतीकत्वेन आचर्यते । पञ्जाब-राज्यस्य विवाहेषु विभिन्नानि गीतानि गीयन्ते । सुहाग-गीतं, सेहरा-गीतं, घोडी-गीतं, सिथनिया-गीतम् इत्यादीनि प्रमुखाणि गीतानि सन्ति । पटियाला-नगरं मुक्तसर-नगरम् इत्येते नगरे स्त्रीणां पादत्राणाय सम्पूर्णे भारते प्रसिद्धे स्तः । पञ्जाब-राज्यस्य जनाः सर्वान् उत्सवान् अपि उत्साहपूर्वकम् आचरन्ति । पञ्जाब-राज्यस्य जनानाम् आतिथ्यम् अपि सम्पूर्णे भारते विख्यातम् अस्ति ।
पञ्जाब-राज्ये बहूनि धार्मिकस्थलानि, सांस्कृतिकस्थलानि, पर्यटनस्थलानि च सन्ति । अमृतसर-नगरे स्थिताय स्वर्णमन्दिराय पञ्जाब-राज्यं विश्वस्मिन् प्रसिद्धम् अस्ति । मन्दिरमिदं सिक्खधर्मस्य धार्मिकस्थलं वर्तते । चण्डीगढ-नगरम् अपि पर्यटनस्थलं वर्तते । “ली काबुजियर्” इत्याख्येन फ्रांस-देशीयेन वास्तुकारेण अस्य नगरस्य आदर्शस्वरूपं निर्मापितम् आसीत् । “जलियाँवाला बाग”, आनन्दपुर साहिब, तरन-तारन-सरोवरः, दरबारा साहिब, पटियाला, भटिण्डा-दुर्गः, कपूरथला-नगरस्य वास्तुकलायाः स्मारकाः, रोपड इत्यादीनि पञ्जाब-राज्यस्य महत्त्वपूर्णानि पर्यटनस्थलानि सन्ति ।
विश्वप्रसिध्दम् अमृतसरनगरं पञ्जाबराज्यस्य अपूर्वं स्थानमस्ति । एतत् पाकिस्तानदेशस्य सीमासमीपे अस्ति । भारतदेशे स्थितेषु श्रेष्ठनगरेषु अमृतसरनगरम् अन्यतमम् । एतन्ननगरं रायदासः इति कश्चित् श्रेष्ठः सा.श.1577 तमे वर्षे निर्मितवान् । नैकेवैदेशिकाक्रमणशीलाः आक्रान्ताः । तथापि पुनर्निर्मितमस्ति । इदानी अपूर्व सौन्दर्ययुक्त सरोवरमध्ये स्थित सिख् जनाना पवित्र यात्रा स्थल च अस्ति । नगरस्य प्राचीनभागे एतत् मन्दिरमस्ति । सर्वत्र अमृतशिलायाः पादचारणमार्गः निर्मितः अस्ति । हिन्दूजनानामपि 68 क्षेत्र समानमिति प्रसिध्दिः अस्ति । देवालयस्य बहिर्भागे स्वर्ण लोहपत्रैः आवृतमस्ति । एतदर्थ 4000 किलोमितस्वर्णम् उपयुक्तमस्ति । एतत् कार्यं रणजित् सिहः इति कश्चित् भक्ताग्रेसरः कारितवान् । सूर्यकिरणैः अतीव प्रकाशमानं मन्दिरं मनोहरम् अस्ति । अस्य प्रतिबिम्बं परितः विद्यमाने सरसः जले स्पष्टं दृश्यते । देवालयस्य अन्तः सिख्खमतस्य पवित्रग्रन्थस्य गुरुग्रन्थसाहेत् पुस्तकस्याराधनं भवति । एषः ग्रन्थः सिख्खगुरुनानकस्य उपदेशयुक्तः अस्ति । सर्वधर्मीयाः अपि अत्र आगत्य गौरव प्रदास्यन्ति । अस्य पुस्तकस्य उत्सवेषु वैभवेन यात्रा भविष्यति । अत्र देवालयसमीपे सुन्दरोद्यानं रामगुरियास्तम्भाः वस्तुसङ्ग्रहालयः इत्यादीनि दर्शनीयानि स्थानानि सन्ति । यात्रिकाः एतत् सिख्खमतस्य वैभवम् अमृतसरनगरस्य महोन्नतं स्थानम् इति वदन्ति । अत्र अमृतसरनगरे अन्यत् स्वर्णमन्दिरं दुर्गीयानमन्दिरम् इति अस्ति । सिख्खमतीयानां स्वर्णमन्दिरमिव एतदपि सरोवरे अस्ति । यात्रिकाः अत्रापि सगौरवम् आगच्छन्ति । एतत् सा.श.16 शतके निर्मितम् इति विश्वासः। अमृतसरनगरे लक्ष्मीनारायणमन्दिरं बाबातलगोपुरं, रायबागृद्योनं, रण्जित्सिंहराजगृहं, गोविन्दगहदुर्गः इत्यादयः सन्ति । अयं दुर्गः रणजितसिंह महोदयेन क्रि.श.1805 -1809 तमे वर्षेषु निर्मितः । विमानमार्गः – अत्र आगन्तुं देहलीतः अमृतसर श्रीनगर मार्गे विमानसौकर्यम् अस्ति । धूमशकटमार्ग –देहलीतः अमृतसरनगरपर्यन्तं 447 कि.मी. दूरस्य मर्गे धूमशकटयानस्य सम्पर्कः अस्ति । अमृतसरनगस्य सम्पर्कः येदानी लाहोरतः अपि अस्ति । भूमार्गः चण्डीगडः, लाहोरः लुधियाना, देहली इत्यादिभिः नगरैः वाहनसम्पर्कः अस्ति एव । वासार्थ स्वर्णमन्दिरस्य वसतिगृहेषु निश्शुल्कव्यवस्था अस्ति । अनेकानि उपाहारवसतिगृहाणि अमृतसरनगरे सन्ति । तरन्तराना पवित्रसरोवरः, डेरबाबानानक् स्थल 32 कि.मी) दूरे च सन्ति ।
अमृतसरस्य स्वर्णमन्दिरस्य समीपे एव जलियन् वालाबाग् उद्यानमस्ति । क्रिस्ताब्दे 1919 तमे वर्षे एप्रिल् मासस्य 13 तमे दिने अत्रागत्य अहिंसात्मकान्दोलने स्थिताना उपरि जनरल् डैयर् घोर गोलिकावर्षण कारितवान् । 471 जनाः तध्दिने मृताः अभवन् । आङ्ग्लाधिकारिणः एतत् क्रूरकर्म अधुनापि जनाः भयेन स्मरन्ति । इतिहासानुसारम् अस्योद्यानस्य प्रवेशार्थम् एकम् एव द्वारमस्ति । मध्याह्ने 4.30 वादनसमये अत्र सभा आयोजयिष्यते इति पूर्वमेव सूचितमासीत् । किन्तु सभारम्भस्य पश्चात् जनरल् डैयर् इत्येकः सैनिकैः साकम् आगत्य जनानामुपरि 100 मीटर् दूरतः गोलिकावर्षम् अकरोत् । सभायाः पूर्वनिषेधं न कृतवान् । सहस्रशः जनाः अत्र मृताः इति अधिकृततया पत्रिकासु वार्ता आगता । भारतीयस्वातन्त्यान्दोलने प्रविष्टान् विरुद्ध्य आङ्ग्ल सर्वकारस्य दानवीयकृत्यम् एतत् दुःस्मरणम् अस्ति । इदानीमपि एका वापीं दृष्वा जनाः अश्रुपूर्णाः भवन्ति । यस्यां वाप्याम् अनेके जनाः गिलिकभयेन कूर्दित्वा मृताः । इदानी अत्रोद्याने अमरज्योतिः मृताना संस्मरणार्थ स्थापिता अस्ति ।
पठानकोट-नगरं भारतस्य पञ्जाब-राज्यस्य पठानकोट-मण्डलस्य केन्द्रत्वेन स्थितम् अस्ति । नगरमिदं पञ्जाब-राज्यस्य बृहत्तमेषु नगरेषु अन्यतमम् अस्ति । इदं हिमालयपर्वतशृङ्खलायाः प्रवेशद्वारम् अस्ति । ई. स. 1849 तमवर्षात् पूर्वं पठानकोट-नगरं नूरपुर-नगरस्य भागः आसीत् । इदं नगरं पठानिया-वंशेन स्थापितम् आसीत् । अस्य नगरस्य समीपे बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । नूरपुर-दुर्गः अपि महत्त्वपूर्णं स्थलं वर्तते । 900 वर्षाणि पूर्वं पठानिया-वंशजैः अयं दुर्गः निर्मापितः । शाहपुर कण्डी दुर्गः, शिवमन्दिरं, जुगिया-नगरी इत्यादीनि पठानकोट-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि सन्ति । तत्र ज्वालाजी, चिन्तपूर्णि इत्येते अपि प्रसिद्धे स्थले वर्तेते । जनाः भ्रमणार्थम् अपि तत्र गच्छन्ति । पठानकोट-नगरं भारतस्य उत्तरभागे स्थितम् अस्ति । अतः ग्रीष्मर्तौ औष्ण्यं, शीतर्तौ च शैत्यं भवति । अक्टूबर-मासे नवम्बर-मासे वा पठानकोट-नगरस्य भ्रमणं कर्त्तव्यम् । तस्मिन् समये अस्य नगरस्य वातावरणं सुखदं, स्वास्थ्यकरं च भवति ।
पठानकोट-नगरं 15 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः पठानकोट-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य विभिन्ननगरैः सह सञ्योजति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः पठानकोट-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । पठानकोट-नगरात् देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय शिमला-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे द्वे रेलस्थानके स्तः । एकं “पठानकोट”, अपरं च “चक्की बैङ्क” । चक्कीबैङ्क-रेलस्थानकम् उत्तररेलविभागे अस्ति । पठानकोट-रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह सम्बद्धम् अस्ति । देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, जम्मू-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे विमानस्थानकम् अपि अस्ति । किन्तु अस्मात् विमानस्थानकात् अधिकानि वायुयानानि न प्राप्यन्ते । अतः अमृतसर-नगरस्य श्रीगुरुरामदास-अन्ताराष्ट्रियविमानस्थकं पठानकोट-नगरस्य समीपस्थम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्ति । पठानकोट-नगरात् इदं 108 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण पठानकोट-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया पठानकोट-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
फतेहगढ साहिब-नगरं भारतस्य पञ्जाब-राज्यस्य फतेहगढ साहिब-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । नगरमिदम् ऐतिहासिकम् अस्ति । पञ्जाब-राज्यस्य इतिहासे अस्य नगरस्य महत्त्वपूर्णं स्थानम् अस्ति । इदं “युद्धभूमिः” अपि कथ्यते । इदं नगरं “फतेहगढ साहिब” इत्यस्मै सिक्खधर्मस्य उपासनागृहाय प्रसिद्धम् अस्ति । तत्र “गुरु गोविन्द सिंह” इत्याख्यस्य “फतेह सिंह”, “जोरावर सिंह” इत्येतौ पुत्रौ हुतात्मानौ अभवताम् । “फतेहगढ साहिब” इत्यस्य अर्थः भवति यत् – “विजयाणां नगरम्” इति । नगरमिदं सिक्खाणां विजयस्य प्रतीकं वर्तते । इदं नगरं परितः चत्वारि द्वाराणि सन्ति । एतेषां द्वाराणां पुरातात्त्विकं महत्त्वं वर्तते । “फतेहगढ साहिब” इत्यत्र बहूनि प्रसिद्धानि पर्यटनस्थलानि सन्ति । “सङ्घोल”, “आम खास बाग”, “माता चक्रेश्वरी देवी”, “जैन-मन्दिरं” इत्यादीनि अस्य नगरस्य समीपस्थानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । जनाः विभिन्नान् उत्सवान् अपि आचरन्ति । तेषु “होलिका”, “दीपावलिः”, “विजयादशमी”, “वैशाखी पर्व” इत्यादयः प्रमुखाः उत्सवाः सन्ति । नगरेऽस्मिन् बहवः धार्मिकोत्सवाः अपि आयोज्यन्ते । दिसम्बर-मासे “शहीदी जोर मेला” इत्ययम् उत्सवः प्रमुखरूपेण आचर्यते । अस्य नगरस्य वातावरणं ग्रीष्मर्तौ अत्यधिकम् उष्णं, शीतर्तौ च अत्यधिकं शीतलं च भवति । अक्टूबर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तं “फतेहगढ साहिब”-नगरस्य भ्रमणं करणीयम् । तस्मिन् काले तस्य नगरस्य वातावरणं सामान्यं, सुखदं च भवति ।
“फतेहगढ साहिब”-नगरं 1 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः “फतेहगढ साहिब”-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य विभिन्ननगरैः सह सञ्योजति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः “फतेहगढ साहिब”-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । “फतेहगढ साहिब”-नगरात् देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय शिमला-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे रेलस्थानकम् अस्ति । “फतेहगढ साहिब”-रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अस्मात् रेलस्थानकात् देहली-महानगराय, मुम्बई-महानगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । इतः परम् अपि सरहिन्द-रेलस्थानकम् अस्ति । “फतेहगढ साहिब”-नगरात् इदं 2.7 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मिन् नगरे विमानस्थानकं नास्ति । अमृतसर-नगरस्य श्रीगुरुरामदास-अन्ताराष्ट्रियविमानस्थकं, चण्डीगढ-नगरस्य विमानस्थानकं च “फतेहगढ साहिब”-नगरस्य समीपस्थे विमानस्थानके स्तः । “फतेहगढ साहिब”-नगरात् चण्डीगढ-विमानस्थानकं 42.5 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण “फतेहगढ साहिब”-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया “फतेहगढ साहिब”-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
मोहाली-नगरं भारतस्य पञ्जाब-राज्यस्य “साहिबजादा अजितसिंह नगर मण्डलस्य” केन्द्रं विद्यते । साम्प्रतम् इदं नगरम् “अजीतगढ” इति नाम्ना अपि ज्ञायते । नगरमिदं चण्डीगढ-नगरस्य उपग्रहः अस्ति । “गुरु गोविन्द सिंह” इत्याख्यस्य “साहिबजादा अजीत सिंह” इत्याख्यस्य पुत्रस्य स्मृतौ मोहाली-नगरस्य आधिकारिकं नाम “साहिबजादा अजीत सिंह नगर” इति अस्ति । यदा पञ्जाब-राज्यस्य विभाजनम् अभवत्, तदा मोहाली-नगरं रूपनगर-मण्डलस्य कश्चन भागः आसीत् । ई. स. 2006 तमे वर्षे पञ्जाब-सर्वकारेण मोहाली-नगरं स्वतन्त्रमण्डलत्वेन उद्घोषितम् । इदं नगरं चण्डीगढ-नगरस्य भागः आसीत् । अतः अस्य नगरस्य विकासः तीव्रतया अभवत् । साम्प्रतं बहवः औद्योगिकाः समूहाः मोहाली-नगरे व्यवसायार्थं प्रयासान् कुर्वन्तः सन्ति । मोहाली-नगरे पर्यटनस्थलानि अपि बहूनि सन्ति । मोहाली-नगरस्य क्रिकेट्-क्रीडायाः क्रीडाङ्गणं विश्वस्मिन् प्रसिद्धं वर्तते । सुखना-तडागः मोहाली-नगरस्य मनोहरं स्थलं वर्तते । रॉक्-उद्यानं, छतबीर-प्राणीसङ्ग्रहालयः, सुखना-वन्यजीवाभयारण्यं, रोज-उद्यानं, “भाखडा नङ्गल-जलबन्धः” इत्यादीनि मोहाली-नगरस्य समीपस्थानि प्रमुखाणि पर्यटनस्थलानि सन्ति । मोहाली-नगरे बहूनि धार्मिकस्थलानि अपि सन्ति । नगरेऽस्मिन् सिक्ख-धर्मस्य उपासनागृहाणि अधिकानि सन्ति । “गुरुद्वारा अम्ब साहिब”, “गुरुद्वारा नाडा साहिब”, “गुरुद्वारा नाभा साहिब” इत्येतानि मोहाली-नगरस्य सिक्ख-उपासनागृहाणि सन्ति । मनसादेवीमन्दिरं मोहालीनगरस्य हिन्दुधर्मस्य मन्दिरं विद्यते । अस्य नगरस्य समीपे अपि बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । पञ्चकुला, शरणपुरं च अस्य नगरस्य समीपस्थे पर्यटनस्थले स्तः । मोहाली-नगरस्य जलवायुः उपोष्णकटिबन्धीयः भवति । तत्र ग्रीष्मर्तौ अत्यधिकम् औष्ण्यं भवति । शीतर्तौ अस्य नगरस्य वातावरणं शान्तं, सुखदं च भवति । अक्टूबर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तं मोहाली-नगरस्य भ्रमणम् उत्तमं भवति ।
मोहाली-नगरं 1 क्रमाङ्कस्य, 95 क्रमाङ्कस्य च राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । इमौ राष्ट्रियराजमार्गौ मोहाली-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः सह सञ्योजति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः मोहाली-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । मोहाली-नगरात् देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय अम्बाला-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । मोहाली-रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह सम्बद्धम् अस्ति । समीपे चण्डीगढ-नगरस्य रेलस्थानकं स्थितम् अस्ति । मोहाली-नगरात् चण्डीगढ-रेलस्थानकं 19 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । चण्डीगढ-रेलस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, जम्मू-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । मोहाली-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । चण्डीगढ-नगरस्य विमानस्थानकं मोहाली-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण मोहाली-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया मोहाली-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
बठिण्डा-नगरं भारतस्य पञ्जाब-राज्यस्य बठिण्डा-नगरस्य मुख्यालयः वर्तते । इदं नगरं पञ्जाब-राज्यस्य पुरातनेषु नगरेषु अन्यतमम् अस्ति । नगरमिदं “मालवा-क्षेत्रस्य हृदयं” कथ्यते । षष्ठ्यां शताब्द्याम् अस्मिन् नगरे भाटी-राज्ञां शासनम् आसीत् । अतः अस्य नगरस्य नाम “बठिण्डा” इत्यभवत् । अस्मात् नगरात् पाकिस्तान-देशस्य सीमा 100 किलोमीटरमिते दूरे स्थिता अस्ति । अस्मिन् नगरे एशिया-खण्डस्य बृहत्तमं सैनिकशिबिरम् अस्ति । इदं नगरं सांस्कृतिकं वर्तते । अस्य नगरस्य संस्कृतिः समृद्धा अस्ति । भारतस्य, विदेशस्य च विभिन्ननगरेभ्यः जनाः बठिण्डा-नगरं गच्छन्ति । बठिण्डा-नगरे बहूनि धार्मिकस्थलानि सन्ति । “किला मुबारक” इत्ययं दुर्गः अस्य नगरस्य प्रमुखम् आकर्षणकेन्द्रं विद्यते । दुर्गोऽयं लघ्वीभिः इष्टिकाभिः निर्मितः अस्ति । अस्य दुर्गस्य वास्तुकला अपि विशिष्टा वर्तते । अतः अयं दुर्गः प्रसिद्धः अस्ति । तत्र “गुरुद्वारा लाखी जङ्गल साहिब” इत्येतत् सिक्ख-उपासनागृहं प्रमुखम् अस्ति । यतः इदं वने स्थितम् अस्ति । “चेतक-उद्यानं”, “दमदमा साहिब”, “बठिण्डा-तडागः”, “मैसर खाना”, “प्राणि-उद्यानं”, “धोबी बाजार”, “पीर हाजी रतन की मजार” इत्यादीनि बठिण्डा-नगरस्य आकर्षणकेन्द्राणि सन्ति । शीतर्तौ अस्य नगरस्य वातावरणम् उत्तमं भवति । अक्टूबर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तं बहवः जनाः बठिण्डा-नगरं भ्रमणार्थं गच्छन्ति । तस्मिन् समये जलवायुः शान्तः, सुखदः, स्वास्थ्यकरश्च भवति ।
बठिण्डा-नगरं 15 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः बठिण्डा-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः सह सञ्योजति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः बठिण्डा-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । बठिण्डा-नगरात् देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय अमृतसर-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । बठिण्डा-रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह विशिष्टतया सम्बद्धम् अस्ति । बठिण्डा-रेलस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, लुधियाना-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । बठिण्डा-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । लुधियाना-नगरस्य विमानस्थानकं बठिण्डा-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । बठिण्डा-नगरात् लुधियाना-विमानस्थानकं 151 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण बठिण्डा-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया बठिण्डा-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
सङ्गरूर-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य सङ्गरूर-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । नगरमिदं 400 वर्षेभ्यः प्राचीनम् अस्ति । नगरमिदं तत्कालीनस्य जिन्द-राज्यस्य राजधानीत्वेन आसीत् । सङ्गरूर-नगरं पटियाला-नगरात् 48 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मिन् नगरे बहूनि सिक्ख-उपासनागृहाणि विद्यन्ते । अतः “गुरुद्वाराणां नगरम्” इत्यपि कथ्यते । अस्मिन् नगरे विंशत्यधिकानि सिक्ख-उपासनागृहाणि सन्ति । अतः नगरमिदं लोकप्रियम् अस्ति । विभिन्नदेशेभ्यः पर्यटकाः अस्य नगरस्य भ्रमणं कर्तुं गच्छन्ति । अस्मिन् नगरे बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । “शीश महल”, “बनसार बाग”, “गुरुद्वारा जन्म स्थान”, “गुरुद्वारा नानक झिरा साहिब”, “गुरुद्वारा अकोई साहिब” इत्यादीनि सङ्गरूर-नगरस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । नगरेऽस्मिन् बहवः उत्सवाः आयोज्यन्ते । गूगानवमी-उत्सवं प्रतिवर्षं जनाः सोत्साहेन आचरन्ति । अस्मिन् उत्सवे विदेशात् अपि बहवः जनाः समागच्छन्ति । “जामा मस्जिद”, “किला मुबारक”, “कालीमन्दिरं” च अस्य नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि सन्ति । अस्य नगरस्य वातावरणं सर्वदा सामान्यं भवति । ग्रीष्मर्तौ वातावरणम् उष्णं शुष्कं च भवति । शीतर्तौ च शीतलं वातावरणं भवति । दिसम्बर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तं जनाः सङ्गरूर-नगरस्य भ्रमणार्थं गच्छन्ति ।
सङ्गरूर-नगरं 10 क्रमाङ्कस्य, 64 क्रमाङ्कस्य च राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । इमौ राष्ट्रियराजमार्गौ सङ्गरूर-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः सह सञ्योजति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः सङ्गरूर-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । सङ्गरूर-नगरात् देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय अमृतसर-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । सङ्गरूर-रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह विशिष्टतया सम्बद्धम् अस्ति । सङ्गरूर-रेलस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, लुधियाना-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । सङ्गरूर-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । लुधियाना-नगरस्य विमानस्थानकं सङ्गरूर-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । सङ्गरूर-नगरात् लुधियाना-विमानस्थानकं 78 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण सङ्गरूर-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया सङ्गरूर-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
फिरोजपुर-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य फिरोजपुर-मण्डलस्य केन्द्रं विद्यते । इदं नगरं सतलज-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति । तुगलक-वंशस्य “सुल्तान फिरोज शाह तुगलक” इत्याख्येन शासकेन नगरमिदं स्थापितम् आसीत् । अतः अस्य नाम “फिरोजपुर” इत्यभवत् । अस्मिन् नगरे धार्मिकस्थलानि, प्राकृतिकस्थलानि च बहूनि सन्ति । “जैनमन्दिरं”, “पोथीमाला”, “गुरुद्वारा गुरूसार” इत्यादीनि अस्य नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । नगरमिदं भारत-पाकिस्तानदेशयोः सीमायां स्थितम् अस्ति । ब्रिटिश-शासनकाले एङ्ग्लो-सिक्ख-युद्धे अस्य नगरस्य महद्योगदानम् आसीत् । अस्मिन् नगरे अन्ये नैकाः सङ्ग्रहालयाः, स्मारकाणि च सन्ति । ते अस्य नगरस्य ऐतिह्यं प्रदर्शयन्ति । एङ्ग्लो-सिक्ख-युद्ध मेमोरियल, साराग्रही मेमोरियल्, शहीद स्मारकः, बारकी स्मारकः इत्यादीनि पर्यटनस्थलानि अपि अस्मिन् नगरे सन्ति । शीतर्तौ फिरोजपुर-नगरस्य वातावरणं शान्तं, सुखदं च भवति । जनः अक्टूबर-मासतः दिसम्बर-मासपर्यन्तम् भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति ।
फिरोजपुर-नगरं 95 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः फिरोजपुर-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः सह सञ्योजति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः फिरोजपुर-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । फिरोजपुर-नगरात् देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय अमृतसर-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । फिरोजपुर-रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह विशिष्टतया सम्बद्धम् अस्ति । फिरोजपुर-रेलस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, लुधियाना-नगराय, जयपुर-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । फिरोजपुर-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । अमृतसर-नगरस्य विमानस्थानकं फिरोजपुर-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । फिरोजपुर-नगरात् अमृतसर-विमानस्थानकं 126 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण फिरोजपुर-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया फिरोजपुर-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
मानसा-नगरं भारतस्य पञ्जाब-राज्यस्य मानसा-मण्डलस्य मुख्यालयः वर्तते । नगरमिदम् अत्यन्तं शान्तं वर्तते । इदं पञ्जाब-राज्यस्य पूर्वभागे स्थितम् अस्ति । अस्य दक्षिणभागे हरियाणा-राज्यं स्थितम् अस्ति । इदं “श्वेतस्वर्णस्य क्षेत्रम्” अपि कथ्यते । ई. स. 1722 तः 1948 तमवर्षपर्यन्तम् इदम् क्षेत्रं फुल्कियासिक्ख-राजवंशस्य भागः आसीत् । इदं नगरं पुरातात्त्विकम् अस्ति । “भारतीयपुरातत्त्वसर्वेक्षण ”-संस्थया अस्मात् नगरात् हडप्पा-सभ्यतायाः, मोहनजोदडो-सभ्यतायाः च अवशेषाः प्राप्ताः । मन्यते यत् “गुरदासेन अस्य नगरस्य स्थापना कृता आसीत्” इति । अतः तस्य सम्माननाय प्रतिवर्षं मार्च-मासे अप्रैल-मासे वा अस्मिन् नगरे मेला-उत्सवः आयोज्यते । तस्मिन् उत्सवे गुरदासस्य भक्ताः तस्य समाधौ मोदकानि, गुडं च अर्पयन्ति । होलिका, दीपावलिः, विजयादशमी, वैशाखी पर्व इत्यादयः उत्सवाः सोत्साहेन आचर्यन्ते । मानसा-नगरं “श्वेतस्वर्णस्य क्षेत्रं ” इति कथ्यते । यतः इदं नगरं पञ्जाब-राज्यस्य सर्वाधिकम् उर्वरक्षेत्रम् अस्ति । कृषिः अस्य नगरस्य प्रमुखः व्यवसायः वर्तते । अस्मिन् क्षेत्रे कार्पासस्य कृषिः सर्वाधिकतया क्रियते । कार्पासः अस्य नगरस्य प्रमुखं सस्यं विद्यते । अस्य नगरस्य समीपे बहूनि पर्यटनस्थलानि सन्ति । बुधलाडा, दलेलवाडा, सरदूलगढ इत्यादीनि अस्य नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । अस्य नगरस्य जलवायुः उपोष्णकटिबन्धीयः वर्तते । अक्टूबर-मासे, नवम्बर-मासे च मानसा-नगरस्य तापमानं सामान्यं भवति । अतः जनाः भ्रमणार्थं तस्मिन् काले गच्छन्ति ।
मानसा-नगरं 1 क्रमाङ्कस्य, 71 क्रमाङ्कस्य, 703 क्रमाङ्कस्य च राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । इमे राष्ट्रियराजमार्गाः मानसा-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः सह सञ्योजति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः मानसा-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । मानसा-नगरात् देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय अमृतसर-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य प्रमुखेषु रेलस्थानकेषु अन्यतमम् अस्ति । मानसा-रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह विशिष्टतया सम्बद्धम् अस्ति । मानसा-रेलस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । मानसा-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । लुधियाना-नगरस्य विमानस्थानकम् मानसा-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । मानसा-नगरात् इदं विमानस्थानकं 126 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । लुधियाना-नगरे साहनेवाल-नामकं विमानस्थानकम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण मानसा-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया मानसा-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
जालन्धर-नगरं भारतस्य पञ्जाब-राज्यस्य जालन्धर-मण्डलस्य केन्द्रं विद्यते । अस्य नगरस्य इतिहासः अत्यन्तः प्राचीनः वर्तते । जालन्धर-नामकस्य असुरराज्ञः नाम्ना अस्य नगरस्य नाम “जालन्धर” इत्यभवत् । अस्य उल्लेखः महाभारते, पुराणेषु च अपि प्राप्यते । इदं नगरं ब्यास-सतलुज-नद्योः मध्ये स्थितम् अस्ति । ई. स. 1953 तमवर्षपर्यन्तम् इदं नगरं पञ्जाब-राज्यस्य राजधानीत्वेन आसीत् । अस्य नगरस्य संस्कृतिः समृद्धा वर्तते । तत्र पर्यटनस्थलानि अपि बहूनि सन्ति । “शिव-मन्दिरं”, “तुलसी-मन्दिरं”, “देवी तालाब मन्दिरं”, “सेण्ट् मेरी कैथेड्रल्”, “पुष्पा गुजराल सायन्स् सिटी”, “भगतसिंह-संग्रहालयः”, “वण्डरलैण्ड् थीम पार्क्” इत्यादीनि अस्य नगरस्य समीपस्थानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । नगरेऽस्मिन् सिक्खधर्मस्य उपासनागृहाणि अपि सन्ति । तानि नगरस्य विभिन्नक्षेत्रेषु स्थितानि सन्ति । जालन्धर-नगरस्य जलवायुः उपोष्णकटिबन्धीयः भवत् । शीतर्तौ अस्मिन् नगरे शैत्यम् अधिकं, ग्रीष्मर्तौ च औष्ण्यं चापि अधिकं भवति । अक्टूबर-मासे, नवम्बर-मासे, फरवरी-मासे, मार्च-मासे च अस्य नगरस्य वातावरणं सामान्यं, शान्तं, सुखदं च भवति । तस्मिन् समये जनसम्मर्दः अपि अधिकः भवति ।
जालन्धर-नगरं 1 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः जालन्धर-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः सह सञ्योजति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः जालन्धर-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । जालन्धर-नगरात् देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय अमृतसर-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य प्रमुखेषु रेलस्थानकेषु अन्यतमम् अस्ति । जालन्धर-रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह विशिष्टतया सम्बद्धम् अस्ति । जालन्धर-रेलस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, अहमदाबाद-नगराय, मैङ्गलोर-नगराय, कोलकाता-नगराय, जम्मू-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । जालन्धर-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । अमृतसर-नगरस्य “श्री गुरु रामदास जी विमानस्थानकम्” जालन्धर-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । जालन्धर-नगरात् इदं विमानस्थानकं 90 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण जालन्धर-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया जालन्धर-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
फरीदकोट-नगरं भारतस्य पञ्जाब-राज्यस्य फरीदकोट-मण्डले स्थितम् अस्ति । इदं पञ्जाब-राज्यस्य पश्चिमदिशि स्थितम् अस्ति । ई. स. 1972 तमे वर्षे बठिण्डा-फिरोजपुरनगरयोः विभागाभ्याम् इदं नगरं स्थापितम् । कस्यचित् “शेख फरीदुद्दीन गञ्जशाकर” इत्याख्यस्य साधोः नाम्ना अस्य नगरस्य नामकरणम् अभवत् । नगरेऽस्मिन् बहवः सिक्ख-धर्मानुयायिनः निवसन्ति । अतः तत्र बहूनि सिक्खधर्मस्य उपासनागृहाणि सन्ति । अस्मिन् नगरे दुर्गाः अपि बहवः विद्यन्ते । एते अस्य नगरस्य आकर्षणस्य केन्द्राणि सन्ति । अस्य नगरस्य समीपे पर्यटनस्थलानि अपि बहूनि सन्ति । “राज महल”, “फेयरी कॉटेज्”, “किला मुबारक”, “गुरुद्वारा टिल्ला बाबा फरीद” इत्येतानि फरीदकोट-नगरस्य समीपस्थानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । एतानि सम्पूर्णे भारते लोकप्रियाणि सन्ति । नगरमिदम् ऐतिहासिकम् अपि अस्ति । अतः येषाम् इतिहासे अभिरूचिः अस्ति तेभ्यः इदं स्थलम् अत्यन्तं महत्त्वपूर्णं वर्तते । फरीदकोट-मण्डलस्य सांस्कृतिकसमाजः प्रतिवर्षं सितम्बर-मासस्य 15 दिनाङ्कतः सितम्बर-मासस्य 23 दिनाङ्कपर्यन्तम् एकं वार्षिकोत्सवम् आयोजयति । भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः बहवः जनाः तत्र गच्छन्ति, उत्सवस्य आनन्दं प्राप्नुवन्ति च । फरीदकोट-नगरस्य जलवायुः प्रायः सामान्यः भवति । किन्तु अक्टूबर-मासतः दिसम्बर-मासपर्यन्तं जनाः भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । भारतस्य बहुभ्यः नगरेभ्यः जनाः तत्र गच्छन्ति ।
फरीदकोट-नगरं 15 क्रमाङ्कस्य, 95 क्रमाङ्कस्य, 71 क्रमाङ्कस्य च राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । इमे राष्ट्रियराजमार्गाः जालन्धर-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः सह सञ्योजन्ति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः फरीदकोट-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । फरीदकोट-नगरात् देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय अमृतसर-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य प्रमुखेषु रेलस्थानकेषु अन्यतमम् अस्ति । फरीदकोट-रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह विशिष्टतया सम्बद्धम् अस्ति । फरीदकोट-रेलस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, अमृतसर-नगराय, चण्डीगढ-नगराय, लुधियाना-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । फरीदकोट-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । अमृतसर-नगरस्य “श्री गुरु रामदास जी विमानस्थानकम्” फरीदकोट-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । फरीदकोट-नगरात् इदं विमानस्थानकं 9.5 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण फरीदकोट-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया फरीदकोट-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
गुरदासपुर-नगरं भारतस्य पञ्जाब-राज्यस्य गुरदासपुर-मण्डलस्य केन्द्रं विद्यते । सप्तदशशताब्द्यां “गुरियाजी” इत्याख्येन अस्य नगरस्य स्थापना कृता आसीत् । अतः एव अस्य नाम “गुरदासपुर” इत्यभवत् । इदं नगरं रावी-सतलज-नद्योः मध्ये स्थितम् अस्ति । अस्मिन् नगरे जनैः पञ्जाबी-भाषा व्यवह्रियते । किन्तु अस्मिन् नगरे आधिकारिकरूपेण हिन्दीभाषा, आङ्ग्लभाषा च उपयुज्यते । अस्मिन् नगरे पञ्जाबी-संस्कृत्याः प्रभावः अधिकः वर्तते । अस्मिन् नगरे बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । “डेरा बाबा नानक”, “गुरदास नङ्गल”, “महाकालेश्वर-मन्दिरं”, “माधोपुरं”, “शाहपुरकण्डी-दुर्गः”. “मछली-उद्यानं”, “अचलेश्वर-मन्दिरं”, “गुरुद्वारा चोला साहिब”, “गुरुद्वारा थाडा साहिब” इत्यादीनि अस्य नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि सन्ति । अस्य नगरस्य वातावरणं सामान्यं भवति । ग्रीष्मर्तौ अत्यधिकम् औष्ण्यं, शीतर्तौ च अत्यधिकं शैत्यं च भवति । अक्टूबर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तं जनाः भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति ।
गुरदासपुर-नगरं 1 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः गुरदासपुर-नगरं पञ्जाब-राज्यस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः सह सञ्योजति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः गुरदासपुर-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । गुरदासपुर-नगरात् लुधियाना-नगराय, देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय अमृतसर-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य प्रमुखेषु रेलस्थानकेषु अन्यतमम् अस्ति । गुरदासपुर-रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह विशिष्टतया सम्बद्धम् अस्ति । गुरदासपुर-रेलस्थानकात् अमृतसर-नगराय, चण्डीगढ-नगराय, लुधियाना-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । गुरदासपुर-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । अमृतसर-नगरस्य “श्री गुरु रामदास जी विमानस्थानकम्” गुरदासपुर-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । गुरदासपुर-नगरात् इदं विमानस्थानकं 70 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण गुरदासपुर-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया गुरदासपुर-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
रूपनगरं भारतस्य पञ्जाब-राज्यस्य रूपनगर-मण्डलस्य मुख्यालयः वर्तते । नगरमिदं पुरा “रोपड” इति नाम्ना ज्ञायते स्म । इदं नगरम् ऐतिहासिकं वर्तते । सतलुज-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति इदं नगरम् । एकादशशताब्द्याम् अस्मिन् नगरे रोकेश्वर-राजा शासनं करोति स्म । तस्य “रूपसेन” इत्याख्यः पुत्रः आसीत् । तस्य नाम्ना एव अस्य नगरस्य नामकरणम् अभवत् । अस्य नगरस्य उत्खनने सिन्धुघाटीसभ्यतायाः अवशेषाः प्राप्ताः । भारतीयपुरातात्त्विकसर्वेक्षणसंस्थया इदं कार्यं कृतम् आसीत् । अनया संस्थया उत्खनने प्राप्तकलाकृतीनां संरक्षणाय तत्र सङ्ग्रहालयः अपि स्थापितः । अयं सङ्ग्रहालयः रूपनगरस्य पर्यटनकेन्द्रं वर्तते । इदं नगरं शिवलिकपर्वतशृङ्खलायाः समीपे स्थितम् अस्ति । नगरेऽस्मिन् “आनन्दपुर साहिब”, “भाखडा नङ्गल जलबन्धः”, “जटेश्वरमहादेवमन्दिरं”, “कीरतपुर साहिब” इत्यादीनि अस्य नगरस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । रूपनगरात् शिमला-नगरं 125 किलोमीटरमिते, कासौली-नागरं 98 किलोमीटरमिते च दूरे स्थितम् अस्ति । एते अपि अस्य नगरस्य समीपस्थे वीक्षणीये स्थले वर्तेते । अस्य नगरस्य जनाः सर्वान् उत्सवान् उत्साहेन आचरन्ति । नगरेऽस्मिन् “होल्ला मोहल्ला” इत्ययम् उत्सवः अस्य नगरस्य प्रमुखः उत्सवः मन्यते । अयं त्रिदिवसात्मकः उत्सवः भवति । इमम् उत्सवम् आचरितुं दूरनगरेभ्यः अपि जनाः आगच्छन्ति । अस्मिन् नगरे विभिन्नानि खाद्यानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे अपि ऋतुत्रयं भवति । किन्तु अस्य नगरस्य वातावरणं सामान्यं भवति । सितम्बर-मासतः नवम्बर-मासपर्यन्तम् अस्य नगरस्य वातावरणम् अत्युत्तमं भवति । अतः तस्मिन् काले जनाः रूपनगरं गच्छन्ति । अस्य नगरस्य समीपस्थानि स्थलानि चापि गच्छन्ति ।
रूपनगरं 21 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः रूपनगरं पञ्जाब-राज्यस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः सह सञ्योजति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण अपि यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः रूपनगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि अपि गन्तुं शक्यन्ते । रूपनगरात् लुधियाना-नगराय, देहली-नगराय, चण्डीगढ-नगराय अमृतसर-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । रूपनगरात् देहली-नगरं 297 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य प्रमुखेषु रेलस्थानकेषु अन्यतमम् अस्ति । रूपरेलस्थानकं पञ्जाब-राज्यस्य अन्यैः रेलस्थानकैः सह विशिष्टतया सम्बद्धम् अस्ति । रूपरेलस्थानकात् अमृतसर-नगराय, चण्डीगढ-नगराय, लुधियाना-नगराय, देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः अपि नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । रूपनगरे विमानस्थानकं नास्ति । अमृतसर-नगरस्य “श्री गुरु रामदास जी विमानस्थानकम्” रूपनगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । इदम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्ति । रूपनगरात् इदं विमानस्थानकं 200 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, अहमदाबाद-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । चण्डीगढ-नगरस्य विमानस्थानकमपि समीपे एव स्थितम् अस्ति । रूपनगरात् चण्डीगढ-नगरं 55 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं विमानस्थानकमपि भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अनेन प्रकारेण रूपनगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । यात्रिकाः सरलतया रूपनगरं प्राप्नुवन्ति ।
एतस्य विशिष्टनगरं सुन्दरनगरं, इति प्रसिद्धिः अस्ति । नगरनिर्माणस्य कश्चन विशिष्टः इतिहासः अस्ति । भारतपाकिस्तानयोः विभागसमये लाहोरनगरं पाकिस्तानदेशे गतमभवत् । तदा उत्तमनगरं निर्मीय पञ्जाबप्रान्ते राजधानी निर्माणाय चिन्तम् आरब्धा अभवत् । एव नगरारम्भः भारतसर्वकारेण चिन्तितः अभवत् । प्रथमप्रधानमन्त्री श्री जवहरलाल महोदयः क्रिस्ताब्दे 1953 तमे वर्षे नगरारम्भ कृतवान् । क्रिस्ताब्दे 1966 तमे वर्षे हरियाणा राज्यस्योदयः अभवत । त् अस्यापि राजधानी आवश्यकः आसीत् । एव उभयोः राज्ययोः एकनगरे राजधानीकार्याणि’ प्रचलन्ति उभयोः एकः एव उच्चन्यायालयः स्थापितः अभवत् । नगरनिर्माता अभियन्ता वास्तु शिल्पी कार्बुसियर् नगरयोजनां रूपितवान् । प्रतिकालम् अनुरूपाः सूचनाः दत्तवान् । एतेन अद्यपि नगरयोजना निर्मातारः नगरभ्यासि जनाः नूतनवास्तुसिला ज्ञातुम् इच्छुकाः अत्रागत्य अध्ययनं कुर्वन्ति । मरुस्थले पुष्पाणि कथं विकासितानि इति कुतूहलेन वास्तुतन्त्रज्ञाः अद्यापि चकिताः सन्ति । चण्डीगडनगरस्य रचनं ग्रिड् स्टैल् सेक्तर्युक्तम् । हरिद्विभागः अत्याधुनिकः । अस्य नगरस्य विस्तारः 114 चतुरस्र कि.मी. अस्ति । मुख्यतः त्रीणिनगराणि, 27 ग्रामाः नगरक्षेत्रे मिलितानि सन्ति । वायव्ये सिवालिक् पर्वतावली अस्ति । अस्य नगरस्य पेयजलसमस्यां परिहर्तुं नूतनप्रकल्पेन सुखानम् इति विशालं सरः निर्मितः। भारते कृतेषु कृत जलाशयेषु एषः जलाशयः अप्यकेः अस्ति । चण्डीगडनगररचनायां फलपुष्पविभागस्य महत्वपूर्णं योगदानम् अस्ति । फलपुष्पानां विषये आसक्तानां चण्डीगडनगरमेव नन्दनवनमिव निर्मितम् अस्ति । अलङ्कारिकपुष्पाणां वस्तुसङ्ग्रहालयः इति एतत् नगरं सम्बोधयन्ति । एवं सप्तविभागेषु व्याप्तम् उद्यानम् उत्तरभारते अन्यत्र कुत्रापि न द्रष्टुं शक्यते । उद्यानानि डा. झकिर् हुसेन्, रोजगार्डन्, इत्यादीनि शान्तिकुञ्जानि सन्ति । विविधस्तरेषु वाटिकाः निर्मिताः । टोपिनीवाटिकाः इति नाम्ना तन्त्रीजालैः निर्मिताः प्राणिनामाकृतयः स्थापिताः । आम्रोद्यानम् उत्तमं प्रेक्षणीयं स्थलमस्ति । पार्श्वे राक् गार्डन् म्यूज़ियं कलासङ्ग्रहालयः च सन्ति । सप्ताहे सोमवासरः विरामदिनम् । जवाहरलालनेहरु चण्डीगडनगरं प्राचीनवैभवदर्शकं भविष्यत्कालीनं विश्वासपात्रं नवीनं नगरं इति वर्णितवान् । नवीनशिल्पस्य एतत् नगरं विश्वस्य परम्परानगरम् इति उद्घुष्टम् ।
अस्मिन् नगरप्रदेशे निष्प्रयोकानि वस्तूनि सङ्गृह्य सुन्दरकलाकृतयः उद्याने निर्मिताः । नेकचन्दमहोदयः एतत् विस्मयकारिकार्यं कृतवान् ’ इति नाम्ना जपि एतत् उद्यानं पसिद्धम् । भारते एव न विश्वेऽपि एतादृशोद्यानम् अन्यत्र कुत्रापि नास्ति । भग्नस्थालिकभिः, चीनीमृन्निर्मितभग्नपात्रैः खण्डितनालिकाभिः निर्मितम् । खण्डितकङ्कणैः व्यर्थविद्युत्तन्त्रिभिः च विविधविचित्रशिलाखण्डैः च सुन्दरकलाकृतयः अत्र रचिताः । सः एकाकी एव अद्भुत वाटिकामिमां निर्मितवान् । सा.श.1950 तमे वर्षे नेकचन्दमहोदयः सामान्यः मार्गकार्यस्य निरीक्षकः आसीत् । अधिकम् अध्ययनमपि न कृतवान् आसीत् । नगरस्य त्याज्यवस्तूनि उपयुज्य किमपि कर्तु शक्यते इति नेकचन्दमहोदयः चिन्तितवान् । अष्टादशवर्षपर्यन्तं कार्यं कृत्वा शिलोद्यानम् रचितवान् । सा.श.1976 तमे वर्षे एतत् कार्यं सम्पन्नम् । महानगरे त्याज्यानि वस्तूनि बहूनि भवन्ति । एषां बहिः नयनमपि दुःस्साध्यम् । भवननिर्माणभागाः अयसा निर्मितासनानि गृहोपयोगीवस्तूनि शिल्पखण्डाः कूप्यः इत्यादि एकस्योपरि अन्यं योजयित्वा अपूर्व वस्तूनि निर्मितवान् । अतः एतत् उद्यानं विश्वविख्यातम् अस्ति । अत्रोद्याने कृतकपर्वताः गुहाः तदुपरि गृहगोधिकाः इत्यादीनि शताधिकानि दर्शनीयानि चित्राणि वस्तूनि स्थानानि निर्मितानि । अस्य विस्तारः दश हेक्टर् अस्ति । विमानमार्गः - दिल्लीतः विमानसञ्चारस्य सम्पर्कः अस्ति । धूमशकटमार्गः – दिल्लीतः चण्डीगडपर्यन्तं 254 कि.मी. दीर्घलोहमार्गः अस्ति । भूमार्गः – प्रति अर्धहोरासमये एकं वाहनं देहलीतः प्रस्थास्यति । शिम्ला,मनाली, धर्मशाला इति नगरैरपि वाहनसम्पर्कः अस्ति । वासार्थम् अनेकधर्मशालाः उपाहारवसतिगृहाणि सन्ति ।
पञ्जाब-राज्यं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च समृद्धम् अस्ति । एतैः मार्गैः जनाः भारतस्य केभ्यश्चित् अपि नगरेभ्यः पञ्जाब-राज्यं गन्तुं शक्नुवन्ति । अतः जनाः सरलतया पञ्जाब-राज्यं प्राप्नुवन्ति ।
पञ्जाब-राज्यं भूमार्गेण सम्पूर्णभारतस्य विभिन्नराज्यैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये आहत्य 50,506 किलोमीटरमिताः दीर्घाः मार्गाः सन्ति । अस्य राज्यस्य सर्वेषु लघुग्रामेषु अपि भूमार्गस्य सौकर्यं लभ्यते । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वे ग्रामाः, नगराणि, महानगराणि च परस्परं सम्बद्धानि सन्ति । पञ्जाब-राज्यस्य सर्वकारेण यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः जनाः पञ्जाब-राज्यस्य विभिन्ननगराणां, ग्रामाणां च भ्रमणं कर्तुं शक्नुवन्ति । ई. स. 1998 तमे वर्षे पञ्जाब-राज्ये “पञ्जाब सडक और बाँध विकास बोर्ड्” अस्याः संस्थायाः स्थापना अभवत् । “पञ्जाब-राज्यस्य मार्गाणां विकासः” इत्येव अस्याः संस्थायाः उद्देश्यम् आसीत् ।
पञ्जाब-राज्यं भारतीयरेलविभागस्य उत्तरविभागे विराजते । पञ्जाब-राज्यस्य रेलविभागः व्यापकः वर्तते । अस्मिन् राज्ये रेलमार्गाः 3,726 किलोमीटरमिताः दीर्घाः सन्ति । पञ्जाब-राज्यं पाकिस्तान-देशेन सह अपि धूमशकटमार्गेण सम्बद्धम् अस्ति । अमृतसर-नगरं, पटियाला-नगरं, लुधियाना-नगरं, बठिण्डा-नगरं, कपूरथला-नगरं च पञ्जाब-राज्यस्य प्रमुखेषु रेलस्थानकेषु अन्यतमानि रेलस्थानकानि सन्ति । पञ्जाब-राज्यं धूमशकटमार्गेण भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अस्य राज्यस्य रेलविभागः सन्देशसेवा अपि क्रियते । एतेभ्यः रेलस्थानकेभ्यः बसयानानि भाटकयानानि वा प्राप्यन्ते । तैः बसयानैः भाटकयानैः वा पञ्जाब-राज्यस्य नगराणि गन्तुं शक्यन्ते ।
पञ्जाब-राज्ये अमृतसर-नगरे अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्ति । अपि च लुधियाना-नगरे, पटियाला-नगरे, जालन्धर-नगरे इत्यादिषु नगरेषु विमानस्थानकानि सन्ति । अमृतसर-नगरस्य अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं भारतस्य, विदेशस्य च विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अन्यानि विमानस्थानकानि भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धानि सन्ति । एतैः विमानस्थानकैः देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, पूणे-नगराय, चेन्नै-नगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि नियमितरूपेण प्राप्यन्ते । पञ्जाब-राज्यस्य विमानस्थाकेभ्यः बसयानानि भाटकयानानि च प्राप्यन्ते । तैः बसयानैः, भाटकयानैः च पञ्जाब-राज्यस्य नगराणि गन्तुं शक्यन्ते । भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः वायुमार्गेण पञ्जाब-राज्यं प्राप्यते । | {
"source": "wikipedia"
} |
शुक्लाफाँट वन्यजन्तु आरक्ष नेपालदेशस्य कञ्चनपुरमण्डले स्थितं एकं वन्यपशु-संरक्षण-केन्द्रम् अस्ति।305 वर्ग किलोमिटरपर्यन्तं व्यप्ते अस्मिन् क्षेत्रे बहवः प्राणिनः, वन्यजीवाः जलजीवाः एवं पक्षिणः संरक्षिताः सन्ति ।
इदं वन्यपशु-आरक्षणक्षेत्रं प्राचीनकाले नेपालदेशस्य राज्ञः कूलस्य आखेटक्षेत्ररूपेण शाही हन्टिङ रिजर्भ इति नाम्ना परिचितमासीत् । सम्वत् 1969 वर्षे अस्य क्षेत्रस्य आरक्षणम् अनया रीत्या कृतम् । 1971 तमे वर्षे तच्छेत्रं शाही-शुक्लाफाँट-वन्यपशु-आरक्षणकेन्द्रम् इति नाम्ना विधिवत् स्थापितम् । | {
"source": "wikipedia"
} |
1709 तमः वर्षः ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकः साधारण-वर्षः आसीत्।
• 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 22 • 23 • 24 • 25 • 26 • 27 • 28 • 29 • 30 • 31 • 32 • 33 • 34 • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 • 44 • 45 • 46 • 47 • 48 • 49 • 50 • 51 • 52 • 53 • 54 • 55 • 56 • 57 • 58 • 59 • 60 • 61 • 62 • 63 • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 • 70 • 71 • 72 • 73 • 74 • 75 • 76 • 77 • 78 • 79 • 80 • 81 • 82 • 83 • 84 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 • 91 • 92 • 93 • 94 • 95 • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 • 103 • 104 • 105 • 106 • 107 • 108 • 109 • 110 • 111 • 112 • 113 • 114 • 115 • 116 • 117 • 118 • 119 • 120 • 121 • 122 • 123 • 124 • 125 • 126 • 127 • 128 • 129 • 130 • 131 • 132 • 133 • 134 • 135 • 137 • 138 • 139 • 140 • 141 • 142 • 143 • 144 • 145 • 146 • 147 • 148 • 149 • 150 • 151 • 152 • 153 • 154 • 155 • 156 • 157 • 158 • 159 • 160 • 161 • 162 • 163 • 164 • 165 • 166 • 167 • 168 • 169 • 170 • 171 • 172 • 173 • 174 • 175 • 176 • 177 • 178 • 179 • 180 • 181 • 182 • 183 • 184 • 185 • 186 • 187 • 188 • 189 • 190 • 191 • 192 • 193 • 194 • 195 • 196 • 197 • 198 • 199 • 200 • 201 • 202 • 203 • 204 • 205 • 206 • 207 • 208 • 209 • 210 • 211 • 212 • 213 • 214 • 215 • 216 • 217 • 218 • 219 • 220 • 221 • 222 • 223 • 224 • 225 • 226 • 227 • 228 • 229 • 230 • 231 • 232 • 233 • 234 • 235 • 236 • 237 • 238 • 239 • 240 • 241 • 242 • 243 • 244 • 245 • 246 • 247 • 248 • 249 • 250 • 251 • 252 • 253 • 254 • 255 • 256 • 257 • 258 • 259 • 260 • 261 • 262 • 263 • 264 • 265 • 266 • 267 • 268 • 269 • 270 • 271 • 272 • 273 • 274 • 275 • 276 • 277 • 278 • 279 • 280 • 281 • 282 • 283 • 284 • 285 • 286 • 287 • 288 • 289 • 290 • 291 • 292 • 293 • 294 • 295 • 296 • 297 • 298 • 299 • 300 • 301 • 302 • 303 • 304 • 305 • 306 • 307 • 308 • 309 • 310 • 311 • 312 • 313 • 314 • 315 • 316 • 317 • 318 • 319 • 320 • 321 • 322 • 323 • 324 • 325 • 326 • 327 • 328 • 329 • 330 • 331 • 332 • 333 • 334 • 335 • 336 • 337 • 338 • 339 • 340 • 341 • 342 • 343 • 344 • 345 • 346 • 347 • 348 • 349 • 350 • 351 • 352 • 353 • 354 • 355 • 356 • 357 • 358 • 359 • 360 • 361 • 362 • 363 • 364 • 365 • 366 • 367 • 368 • 369 • 370 • 371 • 372 • 373 • 374 • 375 • 376 • 377 • 378 • 379 • 380 • 381 • 382 • 383 • 384 • 385 • 386 • 387 • 388 • 389 • 390 • 391 • 392 • 393 • 394 • 395 • 396 • 397 • 398 • 399 • 400 • 401 • 402 • 403 • 404 • 405 • 406 • 407 • 408 • 409 • 410 • 411 • 412 • 413 • 414 • 415 • 416 • 417 • 418 • 419 • 420 • 421 • 422 • 423 • 424 • 425 • 426 • 427 • 428 • 429 • 430 • 431 • 432 • 433 • 434 • 435 • 436 • 437 • 438 • 439 • 440 • 441 • 442 • 443 • 444 • 445 • 446 • 447 • 448 • 449 • 450 • 451 • 452 • 453 • 454 • 455 • 456 • 457 • 458 • 459 • 460 • 461 • 462 • 463 • 464 • 465 • 466 • 467 • 468 • 469 • 470 • 471 • 472 • 473 • 474 • 475 • 476 • 477 • 478 • 479 • 480 • 481 • 482 • 483 • 484 • 485 • 486 • 487 • 488 • 489 • 490 • 491 • 492 • 493 • 494 • 495 • 496 • 497 • 498 • 499 • 500 • 501 • 502 • 503 • 504 • 505 • 506 • 507 • 508 • 509 • 510 • 511 • 512 • 513 • 514 • 515 • 516 • 517 • 518 • 519 • 520 • 521 • 522 • 523 • 524 • 525 • 526 • 527 • 528 • 529 • 530 • 531 • 532 • 533 • 534 • 535 • 536 • 537 • 538 • 539 • 540 • 541 • 542 • 543 • 544 • 545 • 546 • 547 • 548 • 549 • 550 • 551 • 552 • 553 • 554 • 555 • 556 • 557 • 558 • 559 • 560 • 561 • 562 • 563 • 564 • 565 • 566 • 567 • 568 • 569 • 570 • 571 • 572 • 573 • 574 • 575 • 576 • 577 • 578 • 579 • 580 • 581 • 582 • 583 • 584 • 585 • 586 • 587 • 588 • 589 • 590 • 591 • 592 • 593 • 594 • 595 • 596 • 597 • 598 • 599 • 600 • 601 • 602 • 603 • 604 • 605 • 606 • 607 • 608 • 609 • 610 • 611 • 612 • 613 • 614 • 615 • 616 • 617 • 618 • 619 • 620 • 621 • 622 • 623 • 624 • 625 • 626 • 627 • 628 • 629 • 630 • 631 • 632 • 633 • 634 • 635 • 636 • 637 • 638 • 639 • 640 • 641 • 642 • 643 • 644 • 645 • 646 • 647 • 648 • 649 • 650 • 651 • 652 • 653 • 654 • 655 • 656 • 657 • 658 • 659 • 660 • 661 • 662 • 663 • 664 • 665 • 666 • 667 • 668 • 669 • 670 • 671 • 672 • 673 • 674 • 675 • 676 • 677 • 678 • 679 • 680 • 681 • 682 • 683 • 684 • 685 • 686 • 687 • 688 • 689 • 690 • 691 • 692 • 693 • 694 • 695 • 696 • 697 • 698 • 699 • 700 • 701 • 702 • 703 • 704 • 705 • 706 • 707 • 708 • 709 • 710 • 711 • 712 • 713 • 714 • 715 • 716 • 717 • 718 • 719 • 720 • 721 • 722 • 723 • 724 • 725 • 726 • 727 • 728 • 729 • 730 • 731 • 732 • 733 • 734 • 735 • 736 • 737 • 738 • 739 • 740 • 741 • 742 • 743 • 744 • 745 • 746 • 747 • 748 • 749 • 750 • 751 • 752 • 753 • 754 • 755 • 756 • 757 • 758 • 759 • 760 • 761 • 762 • 763 • 764 • 765 • 766 • 767 • 768 • 769 • 770 • 771 • 772 • 773 • 774 • 775 • 776 • 777 • 778 • 779 • 780 • 781 • 782 • 783 • 784 • 785 • 786 • 787 • 788 • 789 • 790 • 791 • 792 • 793 • 794 • 795 • 796 • 797 • 798 • 799 • 800 • 801 • 802 • 803 • 804 • 805 • 806 • 807 • 808 • 809 • 810 • 811 • 812 • 813 • 814 • 815 • 816 • 817 • 818 • 819 • 820 • 821 • 822 • 823 • 824 • 825 • 826 • 827 • 828 • 829 • 830 • 831 • 832 • 833 • 834 • 835 • 836 • 837 • 838 • 839 • 840 • 841 • 842 • 843 • 844 • 845 • 846 • 847 • 848 • 849 • 850 • 851 • 852 • 853 • 854 • 855 • 856 • 857 • 858 • 859 • 860 • 861 • 862 • 863 • 864 • 865 • 866 • 867 • 868 • 869 • 870 • 871 • 872 • 873 • 874 • 875 • 876 • 877 • 878 • 879 • 880 • 881 • 882 • 883 • 884 • 885 • 886 • 887 • 888 • 889 • 890 • 891 • 892 • 893 • 894 • 895 • 896 • 897 • 898 • 899 • 900 • 901 • 902 • 903 • 904 • 905 • 906 • 907 • 908 • 909 • 910 • 911 • 912 • 913 • 914 • 915 • 916 • 917 • 918 • 919 • 920 • 921 • 922 • 923 • 924 • 925 • 926 • 927 • 928 • 929 • 930 • 931 • 932 • 933 • 934 • 935 • 936 • 937 • 938 • 939 • 940 • 941 • 942 • 943 • 944 • 945 • 946 • 947 • 948 • 949 • 950 • 951 • 952 • 953 • 954 • 955 • 956 • 957 • 958 • 959 • 960 • 961 • 962 • 963 • 964 • 965 • 966 • 967 • 968 • 969 • 970 • 971 • 972 • 973 • 974 • 975 • 976 • 977 • 978 • 979 • 980 • 981 • 982 • 983 • 984 • 985 • 986 • 987 • 988 • 989 • 990 • 991 • 992 • 993 • 994 • 995 • 996 • 997 • 998 • 999 • 1000 • 1001 • 1002 • 1003 • 1004 • 1005 • 1006 • 1007 • 1008 • 1009 • 1010 • 1011 • 1012 • 1013 • 1014 • 1015 • 1016 • 1017 • 1018 • 1019 • 1020 • 1021 • 1022 • 1023 • 1024 • 1025 • 1026 • 1027 • 1028 • 1029 • 1030 • 1031 • 1032 • 1033 • 1034 • 1035 • 1036 • 1037 • 1038 • 1039 • 1040 • 1041 • 1042 • 1043 • 1044 • 1045 • 1046 • 1047 • 1048 • 1049 • 1050 • 1051 • 1052 • 1053 • 1054 • 1055 • 1056 • 1057 • 1058 • 1059 • 1060 • 1061 • 1062 • 1063 • 1064 • 1065 • 1066 • 1067 • 1068 • 1069 • 1070 • 1071 • 1072 • 1073 • 1074 • 1075 • 1076 • 1077 • 1078 • 1079 • 1080 • 1081 • 1082 • 1083 • 1084 • 1085 • 1086 • 1087 • 1088 • 1089 • 1090 • 1091 • 1092 • 1093 • 1094 • 1095 • 1096 • 1097 • 1098 • 1099 • 1100 • 1101 • 1102 • 1103 • 1104 • 1105 • 1106 • 1107 • 1108 • 1109 • 1110 • 1111 • 1112 • 1113 • 1114 • 1115 • 1116 • 1117 • 1118 • 1119 • 1120 • 1121 • 1122 • 1123 • 1124 • 1125 • 1126 • 1127 • 1128 • 1129 • 1130 • 1131 • 1132 • 1133 • 1134 • 1135 • 1136 • 1137 • 1138 • 1139 • 1140 • 1141 • 1142 • 1143 • 1144 • 1145 • 1146 • 1147 • 1148 • 1149 • 1150 • 1151 • 1152 • 1153 • 1154 • 1155 • 1156 • 1157 • 1158 • 1159 • 1160 • 1161 • 1162 • 1163 • 1164 • 1165 • 1166 • 1167 • 1168 • 1169 • 1170 • 1171 • 1172 • 1173 • 1174 • 1175 • 1176 • 1177 • 1178 • 1179 • 1180 • 1181 • 1182 • 1183 • 1184 • 1185 • 1186 • 1187 • 1188 • 1189 • 1190 • 1191 • 1192 • 1193 • 1194 • 1195 • 1196 • 1197 • 1198 • 1199 • 1200 • 1201 • 1202 • 1203 • 1204 • 1205 • 1206 • 1207 • 1208 • 1209 • 1210 • 1211 • 1212 • 1213 • 1214 • 1215 • 1216 • 1217 • 1218 • 1219 • 1220 • 1221 • 1222 • 1223 • 1224 • 1225 • 1226 • 1227 • 1228 • 1229 • 1230 • 1231 • 1232 • 1233 • 1234 • 1235 • 1236 • 1237 • 1238 • 1239 • 1240 • 1241 • 1242 • 1243 • 1244 • 1245 • 1246 • 1247 • 1248 • 1249 • 1250 • 1251 • 1252 • 1253 • 1254 • 1255 • 1256 • 1257 • 1258 • 1259 • 1260 • 1261 • 1262 • 1263 • 1264 • 1265 • 1266 • 1267 • 1268 • 1269 • 1270 • 1271 • 1272 • 1273 • 1274 • 1275 • 1276 • 1277 • 1278 • 1279 • 1280 • 1281 • 1282 • 1283 • 1284 • 1285 • 1286 • 1287 • 1288 • 1289 • 1290 • 1291 • 1292 • 1293 • 1294 • 1295 • 1296 • 1297 • 1298 • 1299 • 1300 • 1301 • 1302 • 1303 • 1304 • 1305 • 1306 • 1307 • 1308 • 1309 • 1310 • 1311 • 1312 • 1313 • 1314 • 1315 • 1316 • 1317 • 1318 • 1319 • 1320 • 1321 • 1322 • 1323 • 1324 • 1325 • 1326 • 1327 • 1328 • 1329 • 1330 • 1331 • 1332 • 1333 • 1334 • 1335 • 1336 • 1337 • 1338 • 1339 • 1340 • 1341 • 1342 • 1343 • 1344 • 1345 • 1346 • 1347 • 1348 • 1349 • 1350 • 1351 • 1352 • 1353 • 1354 • 1355 • 1356 • 1357 • 1358 • 1359 • 1360 • 1361 • 1362 • 1363 • 1364 • 1365 • 1366 • 1367 • 1368 • 1369 • 1370 • 1371 • 1372 • 1373 • 1374 • 1375 • 1376 • 1377 • 1378 • 1379 • 1380 • 1381 • 1382 • 1383 • 1384 • 1385 • 1386 • 1387 • 1388 • 1389 • 1390 • 1391 • 1392 • 1393 • 1394 • 1395 • 1396 • 1397 • 1398 • 1399 • 1400 • 1401 • 1402 • 1403 • 1404 • 1405 • 1406 • 1407 • 1408 • 1409 • 1410 • 1411 • 1412 • 1413 • 1414 • 1415 • 1416 • 1417 • 1418 • 1419 • 1420 • 1421 • 1422 • 1423 • 1424 • 1425 • 1426 • 1427 • 1428 • 1429 • 1430 • 1431 • 1432 • 1433 • 1434 • 1435 • 1436 • 1437 • 1438 • 1439 • 1440 • 1441 • 1442 • 1443 • 1444 • 1445 • 1446 • 1447 • 1448 • 1449 • 1450 • 1451 • 1452 • 1453 • 1454 • 1455 • 1456 • 1457 • 1458 • 1459 • 1460 • 1461 • 1462 • 1463 • 1464 • 1465 • 1466 • 1467 • 1468 • 1469 • 1470 • 1471 • 1472 • 1473 • 1474 • 1475 • 1476 • 1477 • 1478 • 1479 • 1480 • 1481 • 1482 • 1483 • 1484 • 1485 • 1486 • 1487 • 1488 • 1489 • 1490 • 1491 • 1492 • 1493 • 1494 • 1495 • 1496 • 1497 • 1498 • 1499 • 1500 • 1501 • 1502 • 1503 • 1504 • 1505 • 1506 • 1507 • 1509 • 1510 • 1511 • 1512 • 1513 • 1514 • 1515 • 1516 • 1517 • 1518 • 1519 • 1520 • 1521 • 1522 • 1523 • 1524 • 1525 • 1526 • 1527 • 1528 • 1529 • 1530 • 1531 • 1532 • 1533 • 1534 • 1535 • 1536 • 1537 • 1538 • 1539 • 1540 • 1541 • 1542 • 1543 • 1544 • 1545 • 1546 • 1547 • 1548 • 1549 • 1550 • 1551 • 1552 • 1553 • 1554 • 1555 • 1556 • 1557 • 1558 • 1559 • 1560 • 1561 • 1562 • 1563 • 1564 • 1565 • 1566 • 1567 • 1568 • 1569 • 1570 • 1571 • 1572 • 1573 • 1574 • 1575 • 1576 • 1577 • 1578 • 1579 • 1580 • 1581 • 1582 • 1583 • 1584 • 1585 • 1586 • 1587 • 1588 • 1589 • 1590 • 1591 • 1592 • 1593 • 1594 • 1595 • 1596 • 1597 • 1598 • 1599 • 1600 • 1601 • 1602 • 1603 • 1604 • 1605 • 1606 • 1607 • 1608 • 1609 • 1610 • 1611 • 1612 • 1613 • 1614 • 1615 • 1616 • 1617 • 1618 • 1619 • 1620 • 1621 • 1622 • 1623 • 1624 • 1625 • 1626 • 1627 • 1628 • 1629 • 1630 • 1631 • 1632 • 1633 • 1634 • 1635 • 1636 • 1637 • 1638 • 1639 • 1640 • 1641 • 1642 • 1643 • 1644 • 1645 • 1646 • 1647 • 1648 • 1649 • 1650 • 1651 • 1652 • 1653 • 1654 • 1655 • 1656 • 1657 • 1658 • 1659 • 1660 • 1661 • 1662 • 1663 • 1664 • 1665 • 1666 • 1667 • 1668 • 1669 • 1670 • 1671 • 1672 • 1673 • 1674 • 1675 • 1676 • 1677 • 1678 • 1679 • 1680 • 1681 • 1682 • 1683 • 1684 • 1685 • 1686 • 1687 • 1688 • 1689 • 1690 • 1691 • 1692 • 1693 • 1694 • 1695 • 1696 • 1697 • 1698 • 1699 • 1700 • 1701 • 1702 • 1703 • 1704 • 1705 • 1706 • 1707 • 1708 • 1709 • 1710 • 1711 • 1712 • 1713 • 1714 • 1715 • 1716 • 1717 • 1718 • 1719 • 1720 • 1721 • 1722 • 1723 • 1724 • 1725 • 1726 • 1727 • 1728 • 1729 • 1730 • 1731 • 1732 • 1733 • 1734 • 1735 • 1736 • 1737 • 1738 • 1739 • 1740 • 1741 • 1742 • 1743 • 1744 • 1745 • 1746 • 1747 • 1748 • 1749 • 1750 • 1751 • 1752 • 1753 • 1754 • 1755 • 1756 • 1757 • 1758 • 1759 • 1760 • 1761 • 1762 • 1763 • 1764 • 1765 • 1766 • 1767 • 1768 • 1769 • 1770 • 1771 • 1772 • 1773 • 1774 • 1775 • 1776 • 1777 • 1778 • 1779 • 1780 • 1781 • 1782 • 1783 • 1784 • 1785 • 1786 • 1787 • 1788 • 1789 • 1790 • 1791 • 1792 • 1793 • 1794 • 1795 • 1796 • 1797 • 1798 • 1799 • 1800 • 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1810 • 1811 • 1812 • 1813 • 1814 • 1815 • 1816 • 1817 • 1818 • 1819 • 1820 • 1821 • 1822 • 1823 • 1824 • 1825 • 1826 • 1827 • 1828 • 1829 • 1830 • 1831 • 1832 • 1833 • 1834 • 1835 • 1836 • 1837 • 1838 • 1839 • 1840 • 1841 • 1842 • 2010 • 2011 • 2012 | {
"source": "wikipedia"
} |
1018 तमः वर्षः ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकः साधारण-वर्षः आसीत्।
• 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 22 • 23 • 24 • 25 • 26 • 27 • 28 • 29 • 30 • 31 • 32 • 33 • 34 • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 • 44 • 45 • 46 • 47 • 48 • 49 • 50 • 51 • 52 • 53 • 54 • 55 • 56 • 57 • 58 • 59 • 60 • 61 • 62 • 63 • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 • 70 • 71 • 72 • 73 • 74 • 75 • 76 • 77 • 78 • 79 • 80 • 81 • 82 • 83 • 84 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 • 91 • 92 • 93 • 94 • 95 • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 • 103 • 104 • 105 • 106 • 107 • 108 • 109 • 110 • 111 • 112 • 113 • 114 • 115 • 116 • 117 • 118 • 119 • 120 • 121 • 122 • 123 • 124 • 125 • 126 • 127 • 128 • 129 • 130 • 131 • 132 • 133 • 134 • 135 • 137 • 138 • 139 • 140 • 141 • 142 • 143 • 144 • 145 • 146 • 147 • 148 • 149 • 150 • 151 • 152 • 153 • 154 • 155 • 156 • 157 • 158 • 159 • 160 • 161 • 162 • 163 • 164 • 165 • 166 • 167 • 168 • 169 • 170 • 171 • 172 • 173 • 174 • 175 • 176 • 177 • 178 • 179 • 180 • 181 • 182 • 183 • 184 • 185 • 186 • 187 • 188 • 189 • 190 • 191 • 192 • 193 • 194 • 195 • 196 • 197 • 198 • 199 • 200 • 201 • 202 • 203 • 204 • 205 • 206 • 207 • 208 • 209 • 210 • 211 • 212 • 213 • 214 • 215 • 216 • 217 • 218 • 219 • 220 • 221 • 222 • 223 • 224 • 225 • 226 • 227 • 228 • 229 • 230 • 231 • 232 • 233 • 234 • 235 • 236 • 237 • 238 • 239 • 240 • 241 • 242 • 243 • 244 • 245 • 246 • 247 • 248 • 249 • 250 • 251 • 252 • 253 • 254 • 255 • 256 • 257 • 258 • 259 • 260 • 261 • 262 • 263 • 264 • 265 • 266 • 267 • 268 • 269 • 270 • 271 • 272 • 273 • 274 • 275 • 276 • 277 • 278 • 279 • 280 • 281 • 282 • 283 • 284 • 285 • 286 • 287 • 288 • 289 • 290 • 291 • 292 • 293 • 294 • 295 • 296 • 297 • 298 • 299 • 300 • 301 • 302 • 303 • 304 • 305 • 306 • 307 • 308 • 309 • 310 • 311 • 312 • 313 • 314 • 315 • 316 • 317 • 318 • 319 • 320 • 321 • 322 • 323 • 324 • 325 • 326 • 327 • 328 • 329 • 330 • 331 • 332 • 333 • 334 • 335 • 336 • 337 • 338 • 339 • 340 • 341 • 342 • 343 • 344 • 345 • 346 • 347 • 348 • 349 • 350 • 351 • 352 • 353 • 354 • 355 • 356 • 357 • 358 • 359 • 360 • 361 • 362 • 363 • 364 • 365 • 366 • 367 • 368 • 369 • 370 • 371 • 372 • 373 • 374 • 375 • 376 • 377 • 378 • 379 • 380 • 381 • 382 • 383 • 384 • 385 • 386 • 387 • 388 • 389 • 390 • 391 • 392 • 393 • 394 • 395 • 396 • 397 • 398 • 399 • 400 • 401 • 402 • 403 • 404 • 405 • 406 • 407 • 408 • 409 • 410 • 411 • 412 • 413 • 414 • 415 • 416 • 417 • 418 • 419 • 420 • 421 • 422 • 423 • 424 • 425 • 426 • 427 • 428 • 429 • 430 • 431 • 432 • 433 • 434 • 435 • 436 • 437 • 438 • 439 • 440 • 441 • 442 • 443 • 444 • 445 • 446 • 447 • 448 • 449 • 450 • 451 • 452 • 453 • 454 • 455 • 456 • 457 • 458 • 459 • 460 • 461 • 462 • 463 • 464 • 465 • 466 • 467 • 468 • 469 • 470 • 471 • 472 • 473 • 474 • 475 • 476 • 477 • 478 • 479 • 480 • 481 • 482 • 483 • 484 • 485 • 486 • 487 • 488 • 489 • 490 • 491 • 492 • 493 • 494 • 495 • 496 • 497 • 498 • 499 • 500 • 501 • 502 • 503 • 504 • 505 • 506 • 507 • 508 • 509 • 510 • 511 • 512 • 513 • 514 • 515 • 516 • 517 • 518 • 519 • 520 • 521 • 522 • 523 • 524 • 525 • 526 • 527 • 528 • 529 • 530 • 531 • 532 • 533 • 534 • 535 • 536 • 537 • 538 • 539 • 540 • 541 • 542 • 543 • 544 • 545 • 546 • 547 • 548 • 549 • 550 • 551 • 552 • 553 • 554 • 555 • 556 • 557 • 558 • 559 • 560 • 561 • 562 • 563 • 564 • 565 • 566 • 567 • 568 • 569 • 570 • 571 • 572 • 573 • 574 • 575 • 576 • 577 • 578 • 579 • 580 • 581 • 582 • 583 • 584 • 585 • 586 • 587 • 588 • 589 • 590 • 591 • 592 • 593 • 594 • 595 • 596 • 597 • 598 • 599 • 600 • 601 • 602 • 603 • 604 • 605 • 606 • 607 • 608 • 609 • 610 • 611 • 612 • 613 • 614 • 615 • 616 • 617 • 618 • 619 • 620 • 621 • 622 • 623 • 624 • 625 • 626 • 627 • 628 • 629 • 630 • 631 • 632 • 633 • 634 • 635 • 636 • 637 • 638 • 639 • 640 • 641 • 642 • 643 • 644 • 645 • 646 • 647 • 648 • 649 • 650 • 651 • 652 • 653 • 654 • 655 • 656 • 657 • 658 • 659 • 660 • 661 • 662 • 663 • 664 • 665 • 666 • 667 • 668 • 669 • 670 • 671 • 672 • 673 • 674 • 675 • 676 • 677 • 678 • 679 • 680 • 681 • 682 • 683 • 684 • 685 • 686 • 687 • 688 • 689 • 690 • 691 • 692 • 693 • 694 • 695 • 696 • 697 • 698 • 699 • 700 • 701 • 702 • 703 • 704 • 705 • 706 • 707 • 708 • 709 • 710 • 711 • 712 • 713 • 714 • 715 • 716 • 717 • 718 • 719 • 720 • 721 • 722 • 723 • 724 • 725 • 726 • 727 • 728 • 729 • 730 • 731 • 732 • 733 • 734 • 735 • 736 • 737 • 738 • 739 • 740 • 741 • 742 • 743 • 744 • 745 • 746 • 747 • 748 • 749 • 750 • 751 • 752 • 753 • 754 • 755 • 756 • 757 • 758 • 759 • 760 • 761 • 762 • 763 • 764 • 765 • 766 • 767 • 768 • 769 • 770 • 771 • 772 • 773 • 774 • 775 • 776 • 777 • 778 • 779 • 780 • 781 • 782 • 783 • 784 • 785 • 786 • 787 • 788 • 789 • 790 • 791 • 792 • 793 • 794 • 795 • 796 • 797 • 798 • 799 • 800 • 801 • 802 • 803 • 804 • 805 • 806 • 807 • 808 • 809 • 810 • 811 • 812 • 813 • 814 • 815 • 816 • 817 • 818 • 819 • 820 • 821 • 822 • 823 • 824 • 825 • 826 • 827 • 828 • 829 • 830 • 831 • 832 • 833 • 834 • 835 • 836 • 837 • 838 • 839 • 840 • 841 • 842 • 843 • 844 • 845 • 846 • 847 • 848 • 849 • 850 • 851 • 852 • 853 • 854 • 855 • 856 • 857 • 858 • 859 • 860 • 861 • 862 • 863 • 864 • 865 • 866 • 867 • 868 • 869 • 870 • 871 • 872 • 873 • 874 • 875 • 876 • 877 • 878 • 879 • 880 • 881 • 882 • 883 • 884 • 885 • 886 • 887 • 888 • 889 • 890 • 891 • 892 • 893 • 894 • 895 • 896 • 897 • 898 • 899 • 900 • 901 • 902 • 903 • 904 • 905 • 906 • 907 • 908 • 909 • 910 • 911 • 912 • 913 • 914 • 915 • 916 • 917 • 918 • 919 • 920 • 921 • 922 • 923 • 924 • 925 • 926 • 927 • 928 • 929 • 930 • 931 • 932 • 933 • 934 • 935 • 936 • 937 • 938 • 939 • 940 • 941 • 942 • 943 • 944 • 945 • 946 • 947 • 948 • 949 • 950 • 951 • 952 • 953 • 954 • 955 • 956 • 957 • 958 • 959 • 960 • 961 • 962 • 963 • 964 • 965 • 966 • 967 • 968 • 969 • 970 • 971 • 972 • 973 • 974 • 975 • 976 • 977 • 978 • 979 • 980 • 981 • 982 • 983 • 984 • 985 • 986 • 987 • 988 • 989 • 990 • 991 • 992 • 993 • 994 • 995 • 996 • 997 • 998 • 999 • 1000 • 1001 • 1002 • 1003 • 1004 • 1005 • 1006 • 1007 • 1008 • 1009 • 1010 • 1011 • 1012 • 1013 • 1014 • 1015 • 1016 • 1017 • 1018 • 1019 • 1020 • 1021 • 1022 • 1023 • 1024 • 1025 • 1026 • 1027 • 1028 • 1029 • 1030 • 1031 • 1032 • 1033 • 1034 • 1035 • 1036 • 1037 • 1038 • 1039 • 1040 • 1041 • 1042 • 1043 • 1044 • 1045 • 1046 • 1047 • 1048 • 1049 • 1050 • 1051 • 1052 • 1053 • 1054 • 1055 • 1056 • 1057 • 1058 • 1059 • 1060 • 1061 • 1062 • 1063 • 1064 • 1065 • 1066 • 1067 • 1068 • 1069 • 1070 • 1071 • 1072 • 1073 • 1074 • 1075 • 1076 • 1077 • 1078 • 1079 • 1080 • 1081 • 1082 • 1083 • 1084 • 1085 • 1086 • 1087 • 1088 • 1089 • 1090 • 1091 • 1092 • 1093 • 1094 • 1095 • 1096 • 1097 • 1098 • 1099 • 1100 • 1101 • 1102 • 1103 • 1104 • 1105 • 1106 • 1107 • 1108 • 1109 • 1110 • 1111 • 1112 • 1113 • 1114 • 1115 • 1116 • 1117 • 1118 • 1119 • 1120 • 1121 • 1122 • 1123 • 1124 • 1125 • 1126 • 1127 • 1128 • 1129 • 1130 • 1131 • 1132 • 1133 • 1134 • 1135 • 1136 • 1137 • 1138 • 1139 • 1140 • 1141 • 1142 • 1143 • 1144 • 1145 • 1146 • 1147 • 1148 • 1149 • 1150 • 1151 • 1152 • 1153 • 1154 • 1155 • 1156 • 1157 • 1158 • 1159 • 1160 • 1161 • 1162 • 1163 • 1164 • 1165 • 1166 • 1167 • 1168 • 1169 • 1170 • 1171 • 1172 • 1173 • 1174 • 1175 • 1176 • 1177 • 1178 • 1179 • 1180 • 1181 • 1182 • 1183 • 1184 • 1185 • 1186 • 1187 • 1188 • 1189 • 1190 • 1191 • 1192 • 1193 • 1194 • 1195 • 1196 • 1197 • 1198 • 1199 • 1200 • 1201 • 1202 • 1203 • 1204 • 1205 • 1206 • 1207 • 1208 • 1209 • 1210 • 1211 • 1212 • 1213 • 1214 • 1215 • 1216 • 1217 • 1218 • 1219 • 1220 • 1221 • 1222 • 1223 • 1224 • 1225 • 1226 • 1227 • 1228 • 1229 • 1230 • 1231 • 1232 • 1233 • 1234 • 1235 • 1236 • 1237 • 1238 • 1239 • 1240 • 1241 • 1242 • 1243 • 1244 • 1245 • 1246 • 1247 • 1248 • 1249 • 1250 • 1251 • 1252 • 1253 • 1254 • 1255 • 1256 • 1257 • 1258 • 1259 • 1260 • 1261 • 1262 • 1263 • 1264 • 1265 • 1266 • 1267 • 1268 • 1269 • 1270 • 1271 • 1272 • 1273 • 1274 • 1275 • 1276 • 1277 • 1278 • 1279 • 1280 • 1281 • 1282 • 1283 • 1284 • 1285 • 1286 • 1287 • 1288 • 1289 • 1290 • 1291 • 1292 • 1293 • 1294 • 1295 • 1296 • 1297 • 1298 • 1299 • 1300 • 1301 • 1302 • 1303 • 1304 • 1305 • 1306 • 1307 • 1308 • 1309 • 1310 • 1311 • 1312 • 1313 • 1314 • 1315 • 1316 • 1317 • 1318 • 1319 • 1320 • 1321 • 1322 • 1323 • 1324 • 1325 • 1326 • 1327 • 1328 • 1329 • 1330 • 1331 • 1332 • 1333 • 1334 • 1335 • 1336 • 1337 • 1338 • 1339 • 1340 • 1341 • 1342 • 1343 • 1344 • 1345 • 1346 • 1347 • 1348 • 1349 • 1350 • 1351 • 1352 • 1353 • 1354 • 1355 • 1356 • 1357 • 1358 • 1359 • 1360 • 1361 • 1362 • 1363 • 1364 • 1365 • 1366 • 1367 • 1368 • 1369 • 1370 • 1371 • 1372 • 1373 • 1374 • 1375 • 1376 • 1377 • 1378 • 1379 • 1380 • 1381 • 1382 • 1383 • 1384 • 1385 • 1386 • 1387 • 1388 • 1389 • 1390 • 1391 • 1392 • 1393 • 1394 • 1395 • 1396 • 1397 • 1398 • 1399 • 1400 • 1401 • 1402 • 1403 • 1404 • 1405 • 1406 • 1407 • 1408 • 1409 • 1410 • 1411 • 1412 • 1413 • 1414 • 1415 • 1416 • 1417 • 1418 • 1419 • 1420 • 1421 • 1422 • 1423 • 1424 • 1425 • 1426 • 1427 • 1428 • 1429 • 1430 • 1431 • 1432 • 1433 • 1434 • 1435 • 1436 • 1437 • 1438 • 1439 • 1440 • 1441 • 1442 • 1443 • 1444 • 1445 • 1446 • 1447 • 1448 • 1449 • 1450 • 1451 • 1452 • 1453 • 1454 • 1455 • 1456 • 1457 • 1458 • 1459 • 1460 • 1461 • 1462 • 1463 • 1464 • 1465 • 1466 • 1467 • 1468 • 1469 • 1470 • 1471 • 1472 • 1473 • 1474 • 1475 • 1476 • 1477 • 1478 • 1479 • 1480 • 1481 • 1482 • 1483 • 1484 • 1485 • 1486 • 1487 • 1488 • 1489 • 1490 • 1491 • 1492 • 1493 • 1494 • 1495 • 1496 • 1497 • 1498 • 1499 • 1500 • 1501 • 1502 • 1503 • 1504 • 1505 • 1506 • 1507 • 1509 • 1510 • 1511 • 1512 • 1513 • 1514 • 1515 • 1516 • 1517 • 1518 • 1519 • 1520 • 1521 • 1522 • 1523 • 1524 • 1525 • 1526 • 1527 • 1528 • 1529 • 1530 • 1531 • 1532 • 1533 • 1534 • 1535 • 1536 • 1537 • 1538 • 1539 • 1540 • 1541 • 1542 • 1543 • 1544 • 1545 • 1546 • 1547 • 1548 • 1549 • 1550 • 1551 • 1552 • 1553 • 1554 • 1555 • 1556 • 1557 • 1558 • 1559 • 1560 • 1561 • 1562 • 1563 • 1564 • 1565 • 1566 • 1567 • 1568 • 1569 • 1570 • 1571 • 1572 • 1573 • 1574 • 1575 • 1576 • 1577 • 1578 • 1579 • 1580 • 1581 • 1582 • 1583 • 1584 • 1585 • 1586 • 1587 • 1588 • 1589 • 1590 • 1591 • 1592 • 1593 • 1594 • 1595 • 1596 • 1597 • 1598 • 1599 • 1600 • 1601 • 1602 • 1603 • 1604 • 1605 • 1606 • 1607 • 1608 • 1609 • 1610 • 1611 • 1612 • 1613 • 1614 • 1615 • 1616 • 1617 • 1618 • 1619 • 1620 • 1621 • 1622 • 1623 • 1624 • 1625 • 1626 • 1627 • 1628 • 1629 • 1630 • 1631 • 1632 • 1633 • 1634 • 1635 • 1636 • 1637 • 1638 • 1639 • 1640 • 1641 • 1642 • 1643 • 1644 • 1645 • 1646 • 1647 • 1648 • 1649 • 1650 • 1651 • 1652 • 1653 • 1654 • 1655 • 1656 • 1657 • 1658 • 1659 • 1660 • 1661 • 1662 • 1663 • 1664 • 1665 • 1666 • 1667 • 1668 • 1669 • 1670 • 1671 • 1672 • 1673 • 1674 • 1675 • 1676 • 1677 • 1678 • 1679 • 1680 • 1681 • 1682 • 1683 • 1684 • 1685 • 1686 • 1687 • 1688 • 1689 • 1690 • 1691 • 1692 • 1693 • 1694 • 1695 • 1696 • 1697 • 1698 • 1699 • 1700 • 1701 • 1702 • 1703 • 1704 • 1705 • 1706 • 1707 • 1708 • 1709 • 1710 • 1711 • 1712 • 1713 • 1714 • 1715 • 1716 • 1717 • 1718 • 1719 • 1720 • 1721 • 1722 • 1723 • 1724 • 1725 • 1726 • 1727 • 1728 • 1729 • 1730 • 1731 • 1732 • 1733 • 1734 • 1735 • 1736 • 1737 • 1738 • 1739 • 1740 • 1741 • 1742 • 1743 • 1744 • 1745 • 1746 • 1747 • 1748 • 1749 • 1750 • 1751 • 1752 • 1753 • 1754 • 1755 • 1756 • 1757 • 1758 • 1759 • 1760 • 1761 • 1762 • 1763 • 1764 • 1765 • 1766 • 1767 • 1768 • 1769 • 1770 • 1771 • 1772 • 1773 • 1774 • 1775 • 1776 • 1777 • 1778 • 1779 • 1780 • 1781 • 1782 • 1783 • 1784 • 1785 • 1786 • 1787 • 1788 • 1789 • 1790 • 1791 • 1792 • 1793 • 1794 • 1795 • 1796 • 1797 • 1798 • 1799 • 1800 • 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1810 • 1811 • 1812 • 1813 • 1814 • 1815 • 1816 • 1817 • 1818 • 1819 • 1820 • 1821 • 1822 • 1823 • 1824 • 1825 • 1826 • 1827 • 1828 • 1829 • 1830 • 1831 • 1832 • 1833 • 1834 • 1835 • 1836 • 1837 • 1838 • 1839 • 1840 • 1841 • 1842 • 2010 • 2011 • 2012 | {
"source": "wikipedia"
} |
अगरतला त्रिपुराराज्यस्य राजधानी अस्ति । | {
"source": "wikipedia"
} |
1552 तमः वर्षः ग्रेगोरी-कालगणनायाम् एकः अधिवर्षः आसीत्।
• 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 22 • 23 • 24 • 25 • 26 • 27 • 28 • 29 • 30 • 31 • 32 • 33 • 34 • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 • 44 • 45 • 46 • 47 • 48 • 49 • 50 • 51 • 52 • 53 • 54 • 55 • 56 • 57 • 58 • 59 • 60 • 61 • 62 • 63 • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 • 70 • 71 • 72 • 73 • 74 • 75 • 76 • 77 • 78 • 79 • 80 • 81 • 82 • 83 • 84 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 • 91 • 92 • 93 • 94 • 95 • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 • 103 • 104 • 105 • 106 • 107 • 108 • 109 • 110 • 111 • 112 • 113 • 114 • 115 • 116 • 117 • 118 • 119 • 120 • 121 • 122 • 123 • 124 • 125 • 126 • 127 • 128 • 129 • 130 • 131 • 132 • 133 • 134 • 135 • 137 • 138 • 139 • 140 • 141 • 142 • 143 • 144 • 145 • 146 • 147 • 148 • 149 • 150 • 151 • 152 • 153 • 154 • 155 • 156 • 157 • 158 • 159 • 160 • 161 • 162 • 163 • 164 • 165 • 166 • 167 • 168 • 169 • 170 • 171 • 172 • 173 • 174 • 175 • 176 • 177 • 178 • 179 • 180 • 181 • 182 • 183 • 184 • 185 • 186 • 187 • 188 • 189 • 190 • 191 • 192 • 193 • 194 • 195 • 196 • 197 • 198 • 199 • 200 • 201 • 202 • 203 • 204 • 205 • 206 • 207 • 208 • 209 • 210 • 211 • 212 • 213 • 214 • 215 • 216 • 217 • 218 • 219 • 220 • 221 • 222 • 223 • 224 • 225 • 226 • 227 • 228 • 229 • 230 • 231 • 232 • 233 • 234 • 235 • 236 • 237 • 238 • 239 • 240 • 241 • 242 • 243 • 244 • 245 • 246 • 247 • 248 • 249 • 250 • 251 • 252 • 253 • 254 • 255 • 256 • 257 • 258 • 259 • 260 • 261 • 262 • 263 • 264 • 265 • 266 • 267 • 268 • 269 • 270 • 271 • 272 • 273 • 274 • 275 • 276 • 277 • 278 • 279 • 280 • 281 • 282 • 283 • 284 • 285 • 286 • 287 • 288 • 289 • 290 • 291 • 292 • 293 • 294 • 295 • 296 • 297 • 298 • 299 • 300 • 301 • 302 • 303 • 304 • 305 • 306 • 307 • 308 • 309 • 310 • 311 • 312 • 313 • 314 • 315 • 316 • 317 • 318 • 319 • 320 • 321 • 322 • 323 • 324 • 325 • 326 • 327 • 328 • 329 • 330 • 331 • 332 • 333 • 334 • 335 • 336 • 337 • 338 • 339 • 340 • 341 • 342 • 343 • 344 • 345 • 346 • 347 • 348 • 349 • 350 • 351 • 352 • 353 • 354 • 355 • 356 • 357 • 358 • 359 • 360 • 361 • 362 • 363 • 364 • 365 • 366 • 367 • 368 • 369 • 370 • 371 • 372 • 373 • 374 • 375 • 376 • 377 • 378 • 379 • 380 • 381 • 382 • 383 • 384 • 385 • 386 • 387 • 388 • 389 • 390 • 391 • 392 • 393 • 394 • 395 • 396 • 397 • 398 • 399 • 400 • 401 • 402 • 403 • 404 • 405 • 406 • 407 • 408 • 409 • 410 • 411 • 412 • 413 • 414 • 415 • 416 • 417 • 418 • 419 • 420 • 421 • 422 • 423 • 424 • 425 • 426 • 427 • 428 • 429 • 430 • 431 • 432 • 433 • 434 • 435 • 436 • 437 • 438 • 439 • 440 • 441 • 442 • 443 • 444 • 445 • 446 • 447 • 448 • 449 • 450 • 451 • 452 • 453 • 454 • 455 • 456 • 457 • 458 • 459 • 460 • 461 • 462 • 463 • 464 • 465 • 466 • 467 • 468 • 469 • 470 • 471 • 472 • 473 • 474 • 475 • 476 • 477 • 478 • 479 • 480 • 481 • 482 • 483 • 484 • 485 • 486 • 487 • 488 • 489 • 490 • 491 • 492 • 493 • 494 • 495 • 496 • 497 • 498 • 499 • 500 • 501 • 502 • 503 • 504 • 505 • 506 • 507 • 508 • 509 • 510 • 511 • 512 • 513 • 514 • 515 • 516 • 517 • 518 • 519 • 520 • 521 • 522 • 523 • 524 • 525 • 526 • 527 • 528 • 529 • 530 • 531 • 532 • 533 • 534 • 535 • 536 • 537 • 538 • 539 • 540 • 541 • 542 • 543 • 544 • 545 • 546 • 547 • 548 • 549 • 550 • 551 • 552 • 553 • 554 • 555 • 556 • 557 • 558 • 559 • 560 • 561 • 562 • 563 • 564 • 565 • 566 • 567 • 568 • 569 • 570 • 571 • 572 • 573 • 574 • 575 • 576 • 577 • 578 • 579 • 580 • 581 • 582 • 583 • 584 • 585 • 586 • 587 • 588 • 589 • 590 • 591 • 592 • 593 • 594 • 595 • 596 • 597 • 598 • 599 • 600 • 601 • 602 • 603 • 604 • 605 • 606 • 607 • 608 • 609 • 610 • 611 • 612 • 613 • 614 • 615 • 616 • 617 • 618 • 619 • 620 • 621 • 622 • 623 • 624 • 625 • 626 • 627 • 628 • 629 • 630 • 631 • 632 • 633 • 634 • 635 • 636 • 637 • 638 • 639 • 640 • 641 • 642 • 643 • 644 • 645 • 646 • 647 • 648 • 649 • 650 • 651 • 652 • 653 • 654 • 655 • 656 • 657 • 658 • 659 • 660 • 661 • 662 • 663 • 664 • 665 • 666 • 667 • 668 • 669 • 670 • 671 • 672 • 673 • 674 • 675 • 676 • 677 • 678 • 679 • 680 • 681 • 682 • 683 • 684 • 685 • 686 • 687 • 688 • 689 • 690 • 691 • 692 • 693 • 694 • 695 • 696 • 697 • 698 • 699 • 700 • 701 • 702 • 703 • 704 • 705 • 706 • 707 • 708 • 709 • 710 • 711 • 712 • 713 • 714 • 715 • 716 • 717 • 718 • 719 • 720 • 721 • 722 • 723 • 724 • 725 • 726 • 727 • 728 • 729 • 730 • 731 • 732 • 733 • 734 • 735 • 736 • 737 • 738 • 739 • 740 • 741 • 742 • 743 • 744 • 745 • 746 • 747 • 748 • 749 • 750 • 751 • 752 • 753 • 754 • 755 • 756 • 757 • 758 • 759 • 760 • 761 • 762 • 763 • 764 • 765 • 766 • 767 • 768 • 769 • 770 • 771 • 772 • 773 • 774 • 775 • 776 • 777 • 778 • 779 • 780 • 781 • 782 • 783 • 784 • 785 • 786 • 787 • 788 • 789 • 790 • 791 • 792 • 793 • 794 • 795 • 796 • 797 • 798 • 799 • 800 • 801 • 802 • 803 • 804 • 805 • 806 • 807 • 808 • 809 • 810 • 811 • 812 • 813 • 814 • 815 • 816 • 817 • 818 • 819 • 820 • 821 • 822 • 823 • 824 • 825 • 826 • 827 • 828 • 829 • 830 • 831 • 832 • 833 • 834 • 835 • 836 • 837 • 838 • 839 • 840 • 841 • 842 • 843 • 844 • 845 • 846 • 847 • 848 • 849 • 850 • 851 • 852 • 853 • 854 • 855 • 856 • 857 • 858 • 859 • 860 • 861 • 862 • 863 • 864 • 865 • 866 • 867 • 868 • 869 • 870 • 871 • 872 • 873 • 874 • 875 • 876 • 877 • 878 • 879 • 880 • 881 • 882 • 883 • 884 • 885 • 886 • 887 • 888 • 889 • 890 • 891 • 892 • 893 • 894 • 895 • 896 • 897 • 898 • 899 • 900 • 901 • 902 • 903 • 904 • 905 • 906 • 907 • 908 • 909 • 910 • 911 • 912 • 913 • 914 • 915 • 916 • 917 • 918 • 919 • 920 • 921 • 922 • 923 • 924 • 925 • 926 • 927 • 928 • 929 • 930 • 931 • 932 • 933 • 934 • 935 • 936 • 937 • 938 • 939 • 940 • 941 • 942 • 943 • 944 • 945 • 946 • 947 • 948 • 949 • 950 • 951 • 952 • 953 • 954 • 955 • 956 • 957 • 958 • 959 • 960 • 961 • 962 • 963 • 964 • 965 • 966 • 967 • 968 • 969 • 970 • 971 • 972 • 973 • 974 • 975 • 976 • 977 • 978 • 979 • 980 • 981 • 982 • 983 • 984 • 985 • 986 • 987 • 988 • 989 • 990 • 991 • 992 • 993 • 994 • 995 • 996 • 997 • 998 • 999 • 1000 • 1001 • 1002 • 1003 • 1004 • 1005 • 1006 • 1007 • 1008 • 1009 • 1010 • 1011 • 1012 • 1013 • 1014 • 1015 • 1016 • 1017 • 1018 • 1019 • 1020 • 1021 • 1022 • 1023 • 1024 • 1025 • 1026 • 1027 • 1028 • 1029 • 1030 • 1031 • 1032 • 1033 • 1034 • 1035 • 1036 • 1037 • 1038 • 1039 • 1040 • 1041 • 1042 • 1043 • 1044 • 1045 • 1046 • 1047 • 1048 • 1049 • 1050 • 1051 • 1052 • 1053 • 1054 • 1055 • 1056 • 1057 • 1058 • 1059 • 1060 • 1061 • 1062 • 1063 • 1064 • 1065 • 1066 • 1067 • 1068 • 1069 • 1070 • 1071 • 1072 • 1073 • 1074 • 1075 • 1076 • 1077 • 1078 • 1079 • 1080 • 1081 • 1082 • 1083 • 1084 • 1085 • 1086 • 1087 • 1088 • 1089 • 1090 • 1091 • 1092 • 1093 • 1094 • 1095 • 1096 • 1097 • 1098 • 1099 • 1100 • 1101 • 1102 • 1103 • 1104 • 1105 • 1106 • 1107 • 1108 • 1109 • 1110 • 1111 • 1112 • 1113 • 1114 • 1115 • 1116 • 1117 • 1118 • 1119 • 1120 • 1121 • 1122 • 1123 • 1124 • 1125 • 1126 • 1127 • 1128 • 1129 • 1130 • 1131 • 1132 • 1133 • 1134 • 1135 • 1136 • 1137 • 1138 • 1139 • 1140 • 1141 • 1142 • 1143 • 1144 • 1145 • 1146 • 1147 • 1148 • 1149 • 1150 • 1151 • 1152 • 1153 • 1154 • 1155 • 1156 • 1157 • 1158 • 1159 • 1160 • 1161 • 1162 • 1163 • 1164 • 1165 • 1166 • 1167 • 1168 • 1169 • 1170 • 1171 • 1172 • 1173 • 1174 • 1175 • 1176 • 1177 • 1178 • 1179 • 1180 • 1181 • 1182 • 1183 • 1184 • 1185 • 1186 • 1187 • 1188 • 1189 • 1190 • 1191 • 1192 • 1193 • 1194 • 1195 • 1196 • 1197 • 1198 • 1199 • 1200 • 1201 • 1202 • 1203 • 1204 • 1205 • 1206 • 1207 • 1208 • 1209 • 1210 • 1211 • 1212 • 1213 • 1214 • 1215 • 1216 • 1217 • 1218 • 1219 • 1220 • 1221 • 1222 • 1223 • 1224 • 1225 • 1226 • 1227 • 1228 • 1229 • 1230 • 1231 • 1232 • 1233 • 1234 • 1235 • 1236 • 1237 • 1238 • 1239 • 1240 • 1241 • 1242 • 1243 • 1244 • 1245 • 1246 • 1247 • 1248 • 1249 • 1250 • 1251 • 1252 • 1253 • 1254 • 1255 • 1256 • 1257 • 1258 • 1259 • 1260 • 1261 • 1262 • 1263 • 1264 • 1265 • 1266 • 1267 • 1268 • 1269 • 1270 • 1271 • 1272 • 1273 • 1274 • 1275 • 1276 • 1277 • 1278 • 1279 • 1280 • 1281 • 1282 • 1283 • 1284 • 1285 • 1286 • 1287 • 1288 • 1289 • 1290 • 1291 • 1292 • 1293 • 1294 • 1295 • 1296 • 1297 • 1298 • 1299 • 1300 • 1301 • 1302 • 1303 • 1304 • 1305 • 1306 • 1307 • 1308 • 1309 • 1310 • 1311 • 1312 • 1313 • 1314 • 1315 • 1316 • 1317 • 1318 • 1319 • 1320 • 1321 • 1322 • 1323 • 1324 • 1325 • 1326 • 1327 • 1328 • 1329 • 1330 • 1331 • 1332 • 1333 • 1334 • 1335 • 1336 • 1337 • 1338 • 1339 • 1340 • 1341 • 1342 • 1343 • 1344 • 1345 • 1346 • 1347 • 1348 • 1349 • 1350 • 1351 • 1352 • 1353 • 1354 • 1355 • 1356 • 1357 • 1358 • 1359 • 1360 • 1361 • 1362 • 1363 • 1364 • 1365 • 1366 • 1367 • 1368 • 1369 • 1370 • 1371 • 1372 • 1373 • 1374 • 1375 • 1376 • 1377 • 1378 • 1379 • 1380 • 1381 • 1382 • 1383 • 1384 • 1385 • 1386 • 1387 • 1388 • 1389 • 1390 • 1391 • 1392 • 1393 • 1394 • 1395 • 1396 • 1397 • 1398 • 1399 • 1400 • 1401 • 1402 • 1403 • 1404 • 1405 • 1406 • 1407 • 1408 • 1409 • 1410 • 1411 • 1412 • 1413 • 1414 • 1415 • 1416 • 1417 • 1418 • 1419 • 1420 • 1421 • 1422 • 1423 • 1424 • 1425 • 1426 • 1427 • 1428 • 1429 • 1430 • 1431 • 1432 • 1433 • 1434 • 1435 • 1436 • 1437 • 1438 • 1439 • 1440 • 1441 • 1442 • 1443 • 1444 • 1445 • 1446 • 1447 • 1448 • 1449 • 1450 • 1451 • 1452 • 1453 • 1454 • 1455 • 1456 • 1457 • 1458 • 1459 • 1460 • 1461 • 1462 • 1463 • 1464 • 1465 • 1466 • 1467 • 1468 • 1469 • 1470 • 1471 • 1472 • 1473 • 1474 • 1475 • 1476 • 1477 • 1478 • 1479 • 1480 • 1481 • 1482 • 1483 • 1484 • 1485 • 1486 • 1487 • 1488 • 1489 • 1490 • 1491 • 1492 • 1493 • 1494 • 1495 • 1496 • 1497 • 1498 • 1499 • 1500 • 1501 • 1502 • 1503 • 1504 • 1505 • 1506 • 1507 • 1509 • 1510 • 1511 • 1512 • 1513 • 1514 • 1515 • 1516 • 1517 • 1518 • 1519 • 1520 • 1521 • 1522 • 1523 • 1524 • 1525 • 1526 • 1527 • 1528 • 1529 • 1530 • 1531 • 1532 • 1533 • 1534 • 1535 • 1536 • 1537 • 1538 • 1539 • 1540 • 1541 • 1542 • 1543 • 1544 • 1545 • 1546 • 1547 • 1548 • 1549 • 1550 • 1551 • 1552 • 1553 • 1554 • 1555 • 1556 • 1557 • 1558 • 1559 • 1560 • 1561 • 1562 • 1563 • 1564 • 1565 • 1566 • 1567 • 1568 • 1569 • 1570 • 1571 • 1572 • 1573 • 1574 • 1575 • 1576 • 1577 • 1578 • 1579 • 1580 • 1581 • 1582 • 1583 • 1584 • 1585 • 1586 • 1587 • 1588 • 1589 • 1590 • 1591 • 1592 • 1593 • 1594 • 1595 • 1596 • 1597 • 1598 • 1599 • 1600 • 1601 • 1602 • 1603 • 1604 • 1605 • 1606 • 1607 • 1608 • 1609 • 1610 • 1611 • 1612 • 1613 • 1614 • 1615 • 1616 • 1617 • 1618 • 1619 • 1620 • 1621 • 1622 • 1623 • 1624 • 1625 • 1626 • 1627 • 1628 • 1629 • 1630 • 1631 • 1632 • 1633 • 1634 • 1635 • 1636 • 1637 • 1638 • 1639 • 1640 • 1641 • 1642 • 1643 • 1644 • 1645 • 1646 • 1647 • 1648 • 1649 • 1650 • 1651 • 1652 • 1653 • 1654 • 1655 • 1656 • 1657 • 1658 • 1659 • 1660 • 1661 • 1662 • 1663 • 1664 • 1665 • 1666 • 1667 • 1668 • 1669 • 1670 • 1671 • 1672 • 1673 • 1674 • 1675 • 1676 • 1677 • 1678 • 1679 • 1680 • 1681 • 1682 • 1683 • 1684 • 1685 • 1686 • 1687 • 1688 • 1689 • 1690 • 1691 • 1692 • 1693 • 1694 • 1695 • 1696 • 1697 • 1698 • 1699 • 1700 • 1701 • 1702 • 1703 • 1704 • 1705 • 1706 • 1707 • 1708 • 1709 • 1710 • 1711 • 1712 • 1713 • 1714 • 1715 • 1716 • 1717 • 1718 • 1719 • 1720 • 1721 • 1722 • 1723 • 1724 • 1725 • 1726 • 1727 • 1728 • 1729 • 1730 • 1731 • 1732 • 1733 • 1734 • 1735 • 1736 • 1737 • 1738 • 1739 • 1740 • 1741 • 1742 • 1743 • 1744 • 1745 • 1746 • 1747 • 1748 • 1749 • 1750 • 1751 • 1752 • 1753 • 1754 • 1755 • 1756 • 1757 • 1758 • 1759 • 1760 • 1761 • 1762 • 1763 • 1764 • 1765 • 1766 • 1767 • 1768 • 1769 • 1770 • 1771 • 1772 • 1773 • 1774 • 1775 • 1776 • 1777 • 1778 • 1779 • 1780 • 1781 • 1782 • 1783 • 1784 • 1785 • 1786 • 1787 • 1788 • 1789 • 1790 • 1791 • 1792 • 1793 • 1794 • 1795 • 1796 • 1797 • 1798 • 1799 • 1800 • 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1810 • 1811 • 1812 • 1813 • 1814 • 1815 • 1816 • 1817 • 1818 • 1819 • 1820 • 1821 • 1822 • 1823 • 1824 • 1825 • 1826 • 1827 • 1828 • 1829 • 1830 • 1831 • 1832 • 1833 • 1834 • 1835 • 1836 • 1837 • 1838 • 1839 • 1840 • 1841 • 1842 • 2010 • 2011 • 2012 | {
"source": "wikipedia"
} |
बालगङ्गाधर तिलकः कश्चन महान् राष्ट्रभक्तः । भारतस्य स्वातन्त्रसङ्ग्रामे प्रमुखः नेता आसीत् । स्वतन्त्रतायाः आन्दोलनस्य प्रसङ्गे सः अघोषयत् स्वराज्यम् अस्माकं जन्मसिद्धः अधिकारः, तस्य प्राप्तेः अनन्तरमेव मम विरामः इति । समाचारपत्राणां प्रकाशनं सम्पादनं च कृत्वा स: देशसेवां करोति स्म । बहुबारं कारागारवासम् अनुभूतवान् स: संस्कृते विद्वान् आसीत् । अयं भारतीयः, राष्ट्रयवादी, समाजोत्थापकः स्वातन्त्र्ययोद्धा च । भारतीयप्रज्ञायां सम्पूर्णस्वराज्यप्राप्तेः आशा एतेनैव अङ्कुरितः । अनेन एतं राष्ट्रियतावादस्य पितामहः इति कथयन्ति स्म । अतीव जनप्रियः नायकः सन् लोकमान्यः इत्येव ख्यातः जातः । अद्यापि तस्य नाम एव लोकमान्यः इति बहवः मन्यन्ते । तिलकमहोदयः इतिहासं, संस्कृतं, हिन्दूधर्मं, गणितं, खगोलशास्त्रं च गभीरतया अधीतवान् आसीत् ।
बालगङ्गाधरतिलकस्य जन्म क्रि.श.1856तमे वर्षे जुलै 23तमे दिने भारतस्य महाराष्ट्रराज्ये रत्नगिरिमण्डले मध्यमस्तरीये कुटुम्बे अभवत् । पिता गङ्गाधरपन्तः, माता पार्वतीबायी । बाल्ये एव बुद्धिमतः तिलकस्य गणिते अतीव आसक्तिः आसीत् । बालः दशवर्षीयः यदा आसीत् तदा पितुः पुणेनगरं प्रति स्थानपरिवर्तनं जातम् । बालः वेर्नाक्युलर् आङ्ग्लविद्यालयं प्राविशत् । पुणेगमनानन्तरं स्वल्पावधौ एव माता दिवङ्गता । ततः षड्वर्षाणाम् अनन्तरं पिता अपि दिवङ्गतः । दुर्बलशरीरः बालः देशसेवा समीचीनतया करणीया चेत् शरीरं दृढतमं स्यात् इति विचिन्त्य व्यायामादीनाम् अभ्यासद्वारा परिश्रमपूर्वकं दृढं शरीरं सम्पादितवान् । सत्यभामा अस्य पत्नी । महाविद्यालयात् आधुनिकविद्यां प्राप्तेषु युवसु बालगङ्गाधरः अपि अन्यतमः अभवत् । पदवीं प्राप्य पुणे नगरे स्वायत्तशालायां गणिताध्यापकत्वेन कार्यम् आरब्धवान् । कञ्चित्कालानन्तरं तम् उद्योगं त्यक्त्वा पत्रकारः अभवत् । पाश्चिमात्यशिक्षाक्रमः भारतीयसनातनपरम्परां दूषयति अपि च भारतस्य विद्यार्थिषु हीनभावं जागर्ति इति निश्चित्य अस्य आधुनिकशिक्षाप्रणाल्याः विरोधम् अकरोत् । छात्राणां कृते उत्तमा शिक्षा लभेत इति उद्देशेन पुणेनगरे डेक्कन् एजुकेषन् सोसैटि इति शालाम् उपाक्रमत् ।
तिलकमहोदयेन उपक्रान्तः केसरी इति मराठीभाषायाः वार्तापत्रिका अतिशीघ्रं प्रसिद्धा अभवत् । अस्यां पत्रिकायां जनाः स्वाभिप्रायान् प्रकटयितुम् अर्हन्ति स्म । क्रि.श. 1905तमे वर्षे बङ्गालस्य विभजनस्य विरोधं केसरीपत्रिका प्रबलतया अकरोत् । क्रि.श.1890तमे वर्षे तिलकमहोदयः काङ्ग्रेस् पक्षं प्रविष्टवान्, स्वातन्त्र्यान्दोलने तस्य पक्षस्य औदार्यं मृदुनीतिं च खण्डितवान् । गोपाकृष्ण गोखलेमहोदयस्य सौम्यवादं तीव्रतया निन्दितवान् । अस्मिन् विषये बङ्गालस्य बिपिन चन्द्रपालः पञ्जाबस्य लाला लजपत राय् च तिलकमहोदयस्य अनुमोदनं कृतवन्तौ । क्रि.श. 1907तमे वर्षे सम्भूते सूरत् अधिवेशने काङ्ग्रेस्-पक्षः तिलकस्य नेतृत्वे घर्मदलः इति गोखलेवर्यस्य नेतृत्ते मृदुदलः इति द्विधा विभक्तः । राजद्रोहस्य आक्षेपात् क्रि.श.1906तमे वर्षे तिलकस्य बन्धनम् अभवत् । तदा स्वपक्षे न्यायवादं करोतु इति युवानं न्यायवादिनं मोहम्मद् अलि जिन्ना इत्येतं प्रार्थितवान् । किन्तु ब्रिटिश् न्यायाधीशः एषः अपराधी इति उद्घुष्टवान् । अतः सः क्रि.श.1908तः1914तमवर्षपर्यन्तं बर्मादेशस्य मंडाले कारावासम् अनुभूतवान् । विमोचनानन्तरं स्वस्य सहचरराष्ट्रवादिभिः सह तिलकमहोदयः क्रि.श.1916तमे वर्षे काङ्ग्रेस्-पक्षस्य सङ्घाटनं संवर्ध्य अखिलभारतस्य हों रूल् लीग् इति सङ्घटनस्य रचानायाम् अनिबेसण्ट् मोहम्मद् अलि जिन्ना एतयोः सहाय्यं समाचरत् ।
बालगङ्गाधर तिलकमहोदयः मूलतः अद्वैतवेदान्तस्य प्रतिपादकः। अद्वैतसिद्धान्तस्य "ज्ञानादेव तु कैवल्यम्" इति वचने तस्य विश्वासः नासीत् । अतः तत्स्मानं पूरकं च कर्मयोगं तत्र योजितवान् । विवाहस्य वयसः कनिष्ठमानः इत्यादीनि सामाजिकपरिवर्तनानि आनीतवान् । मद्यपाननिषेधस्य विषये तस्य अतीव प्रमतिः आसीत् । शिक्षायाः राजकीयस्य च जीवनविषये अस्य चिन्तनानि प्रभावयुतानि आसन् । देवनागरीलिपिम् उपयुज्य लिख्यमाना हिन्दिभाषा राष्ट्रभाषा भवेत् इति प्रथमतया उक्तवान् तिलकः एव । अग्रे महात्मा गान्धी अपि एतं विषयं गाढम् अनुमोदितवान् । किन्तु यां भाषां तिलकमहोदयः भारतात् एव अपनेतुम् इष्टवान् सा आङ्ग्लभाषा अधुना अपि प्रधानसंवहनभाषात्वेन राजते । तथापि हिन्दी चान्यभाषाः ब्रिटिष् कालात् अद्यपर्यन्तमपि प्रादेशिकत्वेन भाष्यमाणाः सन्ति । अस्मिन् अपि तिलकमहोदयस्य योगदानम् अस्ति एव । तिलकमहोदयस्य अतिमहत् योगदानं नाम सार्वजनिकः गणेशोत्सवः । भाद्रपदमासस्य शुक्लपक्षस्य चतुर्दशीम् आरभ्य अनन्तचतुर्दशीपर्यन्तं द्वादशदिनानि अयं सार्वजनिकगणेशोत्सवः मिलित्वा आचर्यते । स्वायत्तं धार्मिकाचरणं सङ्घटनस्य व्याजेन सार्वजनिकोत्सवत्वेन परिवर्तितवान् । एतम् उत्सवम् अवलम्ब्य एव जननायकाः जनसम्पर्कम् अकुर्वन् । तिलकमहोदयेन आरब्धा इयम् उत्सवपरम्परा इदानीमपि विशेषतः महाराष्ट्रराज्ये अस्ति । तिलकमहोदयः परदेशीयवस्तूनि तिरस्कृत्य स्वदेशीयवस्तूनि उपयोक्तुं जनजागरणं कृतवान् । तदानीम् एतत् स्वदेशीयान्दोलनं विशेषरूपेण जनेषु देशभक्तिं समवर्धयत् ।
तिलकमहोदयः गान्धिमहात्मनः अहिंसात्मकं सत्याग्रहं दूषयति स्म । कदाचित् क्रान्तिकारीति परिगणितः कालान्तरेण प्रौढविचारशीलः इति प्रसिद्धः अभवत् । स्वातन्त्र्यान्दोलनं सामान्यजनानां समीपं नीतवान् अयं तिलकमहोदयः स्वातन्त्र्यसमरस्य जनकः इत्येव प्रथितः । भारतीयसंस्कृतेः इतिहासस्य धर्मस्य च विषये लेखनेन भारतीयानां देशभक्तिं जागरितवान् । तिलकमहोदयं राजकीयस्य आध्यात्मिकस्य च नायकः इति एतस्मिन् विषये महात्मा गान्धी अस्य उत्तराधिकारी इति च जनाः भावयन्ति स्म । यदा बालगङ्गाधरतिलकः क्रि.श1920तमे वर्षे दिवङ्गतः तदा सम्मिलितानां द्विलक्षजनानां मध्ये गान्धिमहात्मा उक्तवान् यत् 'अयं आधुनिकभारतस्य जनकः' इति । तिलकमहोदयः दृढहिन्दुत्वस्य प्रतिपादकस्य विनायक दामोदर सावर्कर्महोदयस्य आराध्यः देवः अभवत् ।
लक्ष्मी बाई · तात्या टोपे · बेगम हज़रत महल · बहादुरशाह ज़फ़र · मङ्गल पाण्डेयः · नाना साहेब | {
"source": "wikipedia"
} |
देवानन्दस्वामी गुजरातीभाषायाः प्रख्यातस्य साहित्यकारस्य कवेः दलपतरामस्य काव्यगुरुः, बह्मानन्दस्वामिनः शिष्यः, स्वामिनारायणसम्प्रदायस्य अतुलनीयः कविश्चासीत् । तस्य पद्यरचनाः उपदेशप्रधानाः आसन् । तस्य पद्यानां ध्यानेन श्रवणं कतृ1णां भक्तानां मनसि संसारं प्रति अनासक्तिः जायते । अद्यापि तस्य पद्यानि स्वामिनारायणमन्दिरेषु गीयन्ते । सः सम्प्रदायस्य नियमेषु निबद्धः कविः आसीत् । अतः सः भक्तिप्रधानाः रचनाः विशेषतः कृतवान् । संसारस्य क्षणभङ्गुरतायाः वर्णनं तस्य कृतिषु दृश्यते । तस्य कृतयः ‘देवानन्दकाव्यम्’ नाम्ना सुरेन्द्रनगरगुरुकुलस्य 'शा.श्रीनारायणदासः' स्वामी प्राकाशयत् ।
देवानन्दस्वामी सम्भवतः 'मूली'ग्रामे निवसति स्म । बावळा-लीम्बडीग्रामयोः मध्ये राजमार्गे, बगोदरातः 8 कि.मी. दूरे भालप्रदेशे 1803 तमे वर्षे बळोलग्रामे, शिवभक्तस्य शम्भुदानस्य गृहे तेजस्वी बालकः अवतीर्णः । तस्य नाम आसीत् 'देवीदानः गढवी' । बाल्यकालादेव तस्मै अध्यात्मज्ञानं रोचते स्म । कुटुम्बे भगवतः शम्भोः भक्तेः परम्परा आसीत् । पारम्परिकतया एव भक्तिरचना तस्य हस्तगता अभवत् । सः पितुः समीपे न्यूनम् अध्ययनं करोति स्म । अधिकं कालं तु सः ईश्वरनामस्मरणं कृत्वा यापयति स्म । शम्भुदानः गढवी एकस्मिन् मन्दिरे पूजकः आसीत् । देवीदानोऽपि तेन सह बहुवारं पूजायै गच्छति स्म । तत्र सः शम्भोः ध्याने मग्नो भवति स्म । श्रूयते यत् रामायणकालिनेन अत्रिमुनिना तस्य मन्दिरस्य स्थापना कृता आसीत् । देवीदानः बाल्यात् एव प्रभुदर्शनं काङ्क्षते स्म । एकवारं तु सः ईश्वरदर्शनाय स्वीयं मस्तकम् अर्पयितुम् इच्छाम् अकरोत् । बालकस्य अनेन हठेन आकाशवाणी अभवत् - ‘आत्मधातं मा कुरु वत्स ! प्रभुं निश्चयेन प्राप्स्यसे त्वम् ।’ बालकोऽपि प्रत्यवदत्-’ कुत्र कथञ्च ? आकाशवाणी अभवत् ‘तव ग्राममेव ईश्वरः समागमिष्यति ।’ देवीदानः स्वामिनारायणसम्प्रदायस्य दीक्षां प्राप्य देवान्दः स्वामी इति सन्यासाश्रमानुकूलं नामाभिधानं कृतवान् । | {
"source": "wikipedia"
} |
कर्णाटकस्य अष्टाविंशतिलोकसभाक्षेत्रेषु अन्यतमम् अस्ति गुल्बर्गालोकसभाक्षेत्रम्। अत्र अष्टविधानसभाक्षेत्राणि अन्तर्भवन्ति । तेषु अन्यतमम् अस्ति सेडंविधानसभाक्षेत्रम्। कर्णाटके विधानसभाक्षेत्रेषु अस्य सङ्ख्या 41। सेडंविधानसभाक्षेत्रं मण्डलदृष्ट्या गुलबर्गामण्डले अन्तर्भवति । निर्वाचनक्षेत्रदृष्ट्या अपि गुल्बर्गालोकसभाक्षेत्रे अन्तर्भवति । सेडं विषये अधिकविवरणार्थम् सेडम् इति पृष्टम् पश्यन्तु । | {
"source": "wikipedia"
} |
रतलाममण्डलम् /ˈəəɑːəəəə/) इत्येतत् भारतस्य मध्यभागे स्थितस्य मध्यप्रदेशराज्यस्य उज्जैनविभागे अन्तर्गतं किञ्चन मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति रतलाम इति नगरम् ।
रतलाममण्डलस्य विस्तारः 4,861 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । मध्यप्रदेशराज्यस्य पश्चिमभागे इदं मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वे उज्जैनमण्डलं, पश्चिमे राजस्थानराज्यम्, उत्तरे मन्दसौरमण्डलं, दक्षिणे धारमण्डलम् अस्ति ।
2011 जनगणनानुगुणं रतलाममण्डलस्य जनसङ्ख्या 14,55,069 अस्ति । अत्र 7,38,241 पुरुषाः, 7,16,828 महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते 299 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 299 जनाः। 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 19.72% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-971 अस्ति । अत्र साक्षरता 66.78% अस्ति ।
अस्मिन् मण्डले सप्त उपमण्डलानि सन्ति । तानि- रतलाम, पिपलोदा, आलोट, ताल, जावरा, सैलाना, बाजना ।
इदं मण्डलं मध्यप्रदेशराज्यस्य उद्यमकेन्द्रं मन्यते । अस्मिन् मण्डले बहवः यन्त्रागाराः सन्ति । अस्मिन् मण्डले बहूनां वस्तूनां व्यापारः भवति ।
शिवमन्दिरं रतलाममण्डलस्य झार-ग्रामे स्थितमस्ति । मन्दिरेऽस्मिन् भगवतः शिवस्य सुन्दरं लिङ्गम् अस्ति । इदं मन्दिरं परमार-शासनकालीनम् अस्ति । अत्र एकः जलप्रपातः अस्ति । वर्षाकाले बहवः जनाः तत्र दर्शनार्थं गच्छन्ति ।
गुलाब चक्कर पुरातत्व-सङ्ग्रहालयस्य निर्माणम् ई. 1879 तमे वर्षे राज्ञा रणजीतसिंहेन कारितम् । अस्य सङ्ग्रहालयस्य नाम राजपुत्र्याः नाम्ना कारितम् । अस्य स्थितिः अव्यवस्थया जर्जरी आसीत् । अस्य पुनः जीर्णोद्धारः कृतः । इदानीम् इदं स्थलं जनानाम् आकर्षणस्य केन्द्रमस्ति । सैलाना इत्यत्र ’केक्टस गार्डन’, जावरा इत्यत्र ’हुसैन टेकरी’, केदारेश्वर-मन्दिरम् इत्येतानि अपि अस्य मण्डलस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति ।
://../ ://.2011..///301-. | {
"source": "wikipedia"
} |
उत्तराखण्डराज्ये किञ्चन मण्डलम् अस्ति रुद्रप्रयागमण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति रुद्रप्रयाग-नगरम् । | {
"source": "wikipedia"
} |
अद्वैतवेदान्तः दर्शनेषु अन्यतमः। न द्वैतम् अद्वैतम् । ज्ञानस्य चरमस्थितिरेव अद्वैतमित्युच्यते । शङ्कराचार्याणाम् आगमनात् प्रागपि अद्वैतसिद्धान्तः आसीत् । परन्तु शङ्कराचार्याणाम् आगमनानन्तरं प्रसिद्धिं गतम् एतत् दर्शनम् ।अस्य मतस्य प्रवर्तकः शङ्कराचार्यः । अद्वैतदर्शनं शङ्कराचार्यः प्रस्थानत्रयेण श्रुति स्मृति सूत्रैः समर्थितवान् अस्ति। अतः अस्य दर्शनस्य "शाङ्करदर्शनम्" इत्यपि प्रसिद्धिः अस्ति। अस्मिन् दर्शने जीवब्रह्मणोः ऐक्यं प्रतिपादयन्ति। प्रपञ्चे जीवभावङ्गतस्य विवेकिनः प्रत्येकपुरुषस्य धर्मार्थकाममोक्षाख्याः चत्वारः पुरुषार्थाः सन्ति । चतुर्षु एतेषु आद्यास्त्रयः पाञ्चभौतिकेऽस्मिन् प्रपञ्चे भौतिकस्य जीवस्य कृते इहफलभोगत्वेन विहिताः भवन्ति । अन्तिमः मोक्षः परमसुखात्मकः इति कथनात् अयं परमपुरुषार्थः भवति । चतुर्णामेतेषां चतुर्वर्गत्वेन व्यवहारः। वर्गचतुष्टये आद्यास्त्रयः तत्तत्पुरुषमत्यनुसारम् उत्पन्नत्वात् एतेषाम् अनित्यत्वम् उच्यते । अन्तिमत्वेन निर्विशेषात्मकं सुखं प्राप्यते इत्यतः मोक्षः नित्यः इति शास्त्रेषु गीयते। नित्यभूतस्यास्य मौक्षस्वरूपस्य प्राप्त्यर्थं विभिन्नाः दर्शनकाराः भिन्नभिन्नप्रकारेण स्वमतं व्याचक्षुः । वेदान्तशास्त्रे केवलमात्मस्वरूपं प्रतिपाद्यते इति हेतोः मुमुक्षुः वेदान्तशास्त्रपठनश्रवणमननादिषु प्रवृत्तो भवति । तस्मात् एतत् शास्त्रं सर्वेषां शास्त्राणां शिरोमणिभूतं भवति । अस्मिन्नपि शास्त्रे आत्मनः स्वरूपप्रतिपादनं महता विस्तरेण प्रतिपादितमस्ति । यत्र समस्तवेदमन्त्राणां लक्ष्यत्वेन अन्तिमं तत्त्वमेकं वर्णितं भवति तत् वेदान्तशास्त्रमित्युच्यते ।उपनिषन्मन्त्रसमूहस्यापि वेदान्तः इति संज्ञा, यतः समस्तवेदानां परमलक्ष्यात्मकं तत्त्वमुपनिषन्मन्त्रेषु निगदितमस्ति । परिदृश्यमानस्य चराचरात्मकस्य सकलप्रपञ्चस्य सृष्टिकर्तृत्वेन मूलकारणं यद् ब्रह्म, तस्य सम्पूर्णं विवेचनात्मकं ज्ञानमुपनिषत्स्वेव लभ्यते, एवमन्यत्र न प्राप्यते । अतः वेदानामन्तिमं रहस्यमुपनिषदि कथितत्वात् उपनिषत् वेदान्तत्वेन आद्रियते । उक्तं च वेदान्तो नाम उपनिषत्प्रमाणम् इति । परन्तु उपनिषत्सु अत्यन्तरहस्यत्वेन गूढतमभावाः सन्तीति कृत्वा उपनिषदर्थं सर्वैः ज्ञातुं न शक्यते । सर्वेषां सम्यगवबोधनाय परमकारुणिकः वेदव्यासः उपनिषत्सारभूतानाम् अर्थान् एकीकृत्य सूत्ररूपेण प्रणिनाय । यानि इदानीं गीयन्ते ब्रह्मसूत्राणि अथवा वेदान्तसूत्राणि इति । ब्रह्मसूत्रात्मकः भागः अत्यल्पः, अथापि महत्वपूर्णः इति कृत्वा एतेषां सूत्राणां व्याख्याने आहत्य एकादशजनाः स्वजन्म समर्पितवन्तः ।
अद्वैतवेदान्तस्य तत्त्वानां निरूपणे वैशिष्ट्यम् अस्ति । ब्रह्मतत्त्वमेव परमार्थः । अस्य परमार्थस्य भिन्नपरमार्थः नास्तीत्यतः एव अद्वैतसिद्धान्तः इति विख्यातः अस्ति । ब्रह्मसत्यं जगन्मिथ्या जीवो ब्रह्मैव नापरः इति अस्य सिद्धान्तः । तर्हि जगत्, जीवः नास्ति किम् ? एतौ न परमार्थौ । केवलम् अध्यासेन भासेते । अतस्मिन् तद् बुद्धिः अध्यासः इति । वेदान्तनये अपि तत्त्वानि भविष्यन्ति । तद्यथा- ब्रह्म, सगुणब्रह्म, निर्गुणब्रह्म, सोपाधिकः, सर्वज्ञः, परमेश्वरः, जीवः, जीवस्वरूपम्, आत्मनः स्वयंज्योतिष्ट्वम्, जीवात्म-परमात्मनोः ऐक्यम्, तयोः जीवात्मपरमात्मनोः अभेदप्रतिपादनम्, मायोपाधिना ईश्वरः, अविद्योपाधिना जीवः इति प्रतिपादनम्, अविद्या, माया उपाधिः, संसारस्य अनादित्वम्, सृष्टिः, जगत्, सृष्टिविषये ब्रह्मणः उपादानकारणत्वम्, निमित्तकारणत्वम्, प्रपञ्चमिथ्यात्वम्, जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्याद्यवस्थानां प्रतिपादनम्, स्वप्नदृष्टान्तः, पञ्चमहाभूतानां विवेचनम्, पञ्चज्ञानेन्द्रियाणि, एवमन्तःकरणस्योत्पत्तिः, पञ्चकर्मेन्द्रियाणि, तथा प्राणस्योत्पत्तिः, स्थूलशरीरम्, लिङ्गशरीरम्, कारणशरीरम्, सत्तात्रैविध्यम्, ब्रह्मणि पञ्चभूतानां लयः, सृष्टेः पूर्वं ब्रह्मणः स्वरूपप्रतिपादनमित्यादीनि तत्त्वानि प्रतिपादितानि, एवं तेषां तत्त्वानां स्वरूपविवेचनमपि सम्यक् प्रसाधितम् ।
ब्रह्म मायोपाधिना सहितः ईश्वरो भूत्वा जगतः सृष्टेः कारणीभूतः अस्ति । जगतः सृष्टिः इच्छापूर्विका । अस्यां सृष्टिप्रक्रियायां ईश्वरः निमित्तकारणम् भवति । ईश्वरस्य सङ्कल्पेनैव आदौ आकाशस्य समनन्तरं क्रमशः वायोः, तेजसः, जलस्य, पृथिव्याः च पञ्चभूतानां सृष्टिः अभवत् । एतेषु आकाशे शब्दगुणः, वायौ शब्दः स्पर्शश्च, तेजसि शब्दः, स्पर्शः, रूपञ्च, जले शब्दः, स्पर्शः, रूपम्, रसश्च, पृथिव्यां शब्दः, स्पर्शः, रूपम्, गन्धः च गुणाः भवन्ति । एतानि पञ्चभूतानि मायया सहितानि ।
ज्ञानानां विषये दार्शनिकाः विवेचितवन्तः । पञ्चविधख्यातयः निरूपिताः सन्ति । आख्यातिः, असत्ख्यातिः, आत्मख्यातिः, अन्यथाख्यातिः, अनिर्वचनीयख्यातिः च । मीमांसकानाम् आख्यातवादः, माध्यमिकबौद्धानाम् असत्ख्यातिवादः, योगाचार्याबौद्धानाम् आत्मख्यातिवादः, तार्किकानाम् अन्याथाख्यातिवादः, अद्वैतिनाम् अनिर्वचनीयख्यातिवादः च । माया सत्, असत्, सदसत्, इति निर्वचनं न शक्यते । अतः अनिर्वचनीयम् अस्ति माया । मायायाः स्वरूपं शङ्कराचार्यः विवेकचूडामणौ वर्णितवान् अस्ति ।
चतुर्विधपुरुषार्थेषु मोक्षाख्यः अन्यतमः । मोक्षः आत्मनः सहजस्वरूपम् । स्वाभाविकतया जीवः नित्यशुद्धबुद्धमुक्तः । मोक्षः प्राप्यः उत्पाद्यः वा न । बृहदारण्यकोपनिषदः शाङ्करभाष्यस्य सुरेश्वराचार्यः व्याख्यानं कृतवान् । तस्मिन् मुक्तेः स्वरूपम् निरूपितवान्, कश्चित् राजकुमारः बाल्ये व्याधकुले प्रवृद्धः। कालान्तरे नाहं व्याधः राजकुमारोऽहम् इति ज्ञातवान् । तथैव, जीविः तत्त्वमसि इत्यादिभिः महावाक्यैः अज्ञाननिवृत्तिं सम्प्राप्य, जीवब्रह्मणोः अभेदं ज्ञात्वा च स्वस्वरूपभवनम् मोक्षः । सहजस्वरूपस्य अज्ञानावरणनिवृत्तिः एव वेदान्तस्य लक्ष्यम् इति शङ्कराचार्यः प्रतिपादितवान् अस्ति । ब्रह्मणः अपरोक्षज्ञानमेव मोक्षसाधनम् । ब्रह्मज्ञानं श्रवणात् अनुभवे पर्यवसतं भवति। ब्रह्मणः विषये श्रुत्याद्याः, अनुभवाः च प्रमणभूताः । ब्रह्मज्ञानं मोक्षसाधनम् न तु शाब्दज्ञानम् इति शङ्कराचार्यः उल्लिखति । तत् एवम्,
अविद्या, अनिर्वचनीया च या सा माया । या मा सा माया इत्यपि कथयन्ति । मा नाम त्रिकालेश्वपि न विद्यते किन्तु अस्ति इति भाति । यद्यपि आत्मनः एकत्वे अन्यत् सर्वं मिथ्या इति सिध्यति तथापि संक्षेपेण तस्य मिथ्यास्वरूपस्यापि उपवर्णनं भवति । तथा हि- दृश्यप्रपञ्चः बुद्ध्यादयश्च मिथ्याभूताः इति अस्मिन् वेदान्तशास्त्रे प्रतिपाद्यते । अद्वितीयः सः परमात्मा स्वशक्त्या विचित्ररूपेण परिदृश्यमानम् अमुं प्रपञ्चं सृजति, अनन्तरं च सृष्टं सर्वं जगत् स्वात्मनि विलीनं करोति । प्रपञ्चस्य जन्मनाशौ भवतः इति श्रुतिस्मृतिभ्याम् अभ्युपगतत्वात् दृश्यमानः प्रपञ्चः मिथ्या भवति ।
अविद्यायाः अस्तित्वे किं प्रमाणम् ? समाधानत्वेन "अहमज्ञः, मामन्यं च न जानामि" इत्यादि सांव्यवहारिकं वचनमेव अविद्यायाः सत्त्वे प्रमाणं भवति इत्युच्यते ।
जीवब्रह्मणोः एकता उच्यते, जीवस्तु ज्ञातः ब्रह्म तु न ज्ञातम्, अज्ञाते ब्रह्मणि कथमेकता? यदि ब्रह्म ज्ञातुमित्युच्यते तर्हि किं प्रमाणम् ? इति विचारे पूर्वपक्षी वदति, ननु ब्रह्मज्ञाने प्रत्यक्षं न प्रमाणम् । यतः ब्रह्मणः अतीन्द्रियत्वात् । अतीन्द्रियं न कदापि प्रत्यक्षीक्रियते। प्रत्यक्षानुमानोपमानानां प्रमाणानां ब्रह्म विषयत्वाभावात् इमानि ब्रह्मणि ब्रह्मसाधने न क्षमन्ते । अन्तिममागमप्रमाणमस्त्येव । तेन ब्रह्मणः अस्तित्वे ब्रह्मस्वरूपज्ञाने प्रमाणत्त्वमस्त्त्येव । श्रुतिभिः ब्रह्म आगमगम्यत्वेनोक्तम् ।
अध्यासो नाम "अतस्मिंस्तद्बुद्धिः" इति भाष्यकारस्य वचनम् । तद्यथा- पुत्रभार्यादिषु विकलेषु सकलेषु वा अहमेव विकलः सकलो वेति बाह्यधर्मान् अध्यस्यति । स्थूलोऽहम्, कृशोऽहम्, गौरोऽहम्, तिष्ठामि इत्यादि देहधर्मान् स्वात्मनि अध्यस्यति ।
जीवस्य जाग्रत्, स्वप्न, सुषुप्तिः इति तिस्रः अवस्थाः सन्ति। एवमेव व्यवहारावस्था, विचारावस्था, विज्ञानावस्था इति दशाभेदेन भिद्यन्ते अवस्थाः।
न निरोधो न चोत्पत्तिः न बद्धो न च साधकः। न मुमुक्षुः न वै मुक्तः इत्येषा परमार्थतः॥
अद्वैतवेदान्ते 6 प्रमाणानि सन्ति। तानि,
मा. स. वि. मन्त्रालय के अन्तर्गत स्थापित56-57 इन्स्टीट्यूशनल एरिया जनकपुरी नई दिल्ली - 110 058ई-मेल: @...
| {
"source": "wikipedia"
} |
अशोच्यानन्वशोचस्त्वम् ) इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः अर्जुनस्य शोकनिवृत्त्यै उपदेशम् आरभते । पूर्वस्मिन् श्लोके सञ्जयः धृतराष्ट्रम् अर्जुनस्य युद्धोपरामस्य निर्णयं श्रावयित्वा तूष्णीं स्थितम् अर्जुनं भगवान् एतानि वचनानि अवदत् इत्युक्तवान् । एतस्मात् श्लोकात् भगवान् अर्जुनाय उपदेशम् आरभते । भगवान् अवदत् यत्, यस्य कृते शोकः अनावश्यकः उच्यते, तादृशः शोकः त्वया क्रियते । पाण्डित्यपूर्णवचनानि वदन् असि, परन्तु ये मृताः उत ये न मृताः, तेषां पण्डिताः शोकं न कुर्वन्ति इति ।
श्रीभगवानुवाच-
अशोच्यान्, अन्वशोचः, त्वम्, प्रज्ञावादान्, च, भाषसे । गतासून्, अगतासून्, च, न, अनुशोचन्ति, पण्डिताः ॥
त्वम् अशोच्यान् अन्वशोचः । प्रज्ञावादान् च भाषसे । पण्डिताः गतासून् अगतासून् च न अनुशोचन्ति।
हे अर्जुन ! येषु शोकः न करणीयः तेषु त्वं शोकं करोषि । पण्डितानां वादमपि उपस्थापयसि । वस्तुतः विवेकिनः मृतेषु जीवत्सु च शोकं न कुर्वन्ति ।
मनुष्यः शोकं तदा करोति, यदा सः संसारस्य प्राणिस्थितिपदार्थान् विभागद्वये विभजते । "एतत् मम", "एतत् न मम" च । एते मे कुटुम्बकाः, एते न मे कुटुम्बकाः । एते मे वर्णीयाः, एते न मे वर्णीयाः । एते मे आश्रमिणः, एते न मे आश्रमिणः । ये "मम" इत्यनेन स्वीकृताः, तेषु ममता, कामना, प्रीतिः, आसक्तिः च भवति । ताः सर्वाः शोक-चिन्ता-भय-उद्वेग-सन्तापादीनां दोषाणां कारणं भवन्ति । गीतायाः प्रथमाध्यायस्य प्रप्रथमे श्लोके धृतराष्ट्रः सञ्जयम् अपृच्छत् यत्, मामकाः पुत्राः, पाण्डवाः च युद्धभूमौ किं कुर्वन्तः सन्ति ? इति । यद्यपि पाण्डवेभ्यः धृतराष्ट्रः पितृतुल्यः आसीत्, तथापि धृतराष्ट्रः स्वस्य पुत्रेषु एव ममतां सेवते स्म । एवं तस्य मनसि स्वपुत्रान् प्रति, पाण्डुपुत्रान् प्रति च पक्षपातपूर्वकः भेदः आसीत् यत्, एते मे, ते न मे चेति ।
या ममता धृतराष्ट्रस्य मनसि आसीत्, सैव ममता अर्जुनेऽपि उत्पन्ना । परन्तु अर्जुनस्य ममता धृतराष्ट्रस्य ममतातुल्या नासीत् । अर्जुने धृतराष्ट्रवत् पक्षपातः नासीत्; किञ्च सः सर्वान् स्वजनत्वेन सम्बोधयति । स तु दुर्योधनमपि स्वजनेषु परिगणयति । तात्पर्यम् अस्ति यत्, अर्जुनस्य कुरुवंशीयेषु ममता आसीत् । तस्याः ममतायाः कारणत्वादेव कौरवानां मरणशङ्कया अर्जुनः शोकमग्नः आसीत् । तं शोकं दूरीकर्तुम् एव भगवान् अर्जुनाय गीतोपदेशं ददाति, यस्योपदेशस्य आरम्भः एतस्मात् श्लोकादेव भवति । उपदेशान्ते भगवान् अर्जुनम् अनुचितं शोकं त्यक्त्वा केवलं मे आश्रयी भव इति कथयति । किञ्च संसाराश्रयेणैव शोकः उत्पद्यते । अनन्यभावेन मे आश्रये स्वीकृते शोक-चिन्ता-कामनादिभ्यः त्वं मुक्तः भविष्यसि इति ।
'अशोच्यानन्वशोचस्त्वम्' – निखिले संसारे पदार्थद्वयम् अस्ति । सद्, असद् च । तयोः शरीरी अविनाशी अस्ति, शरीरं विनाशि च । तौ उभौ पदार्थौ अशोच्यौ स्तः । अविनाशिनः कदापि विनाशो न भवति, अतः शोकाय अवसरः न । विनाशिनः विनाशः निश्चितः । अतः एकक्षणं यावत् सः स्थायी न भवति । एवं तस्य शोकः अपि अयोग्यः । तात्पर्यम् अस्ति यत्, शरीरम् उद्दिश्य, शिरीरिणं चोद्दिश्य शोकः सर्वथा अविवेककारणः, मूर्खताकारणः एव । मनुष्यस्य सम्मुखं जन्ममृत्यू, लाभहानी इत्यादिमाध्यमेन परिस्थितिः उपतिष्ठते । सा परिस्थितिः प्रारब्धफलं भवति । अर्थात् मनुष्यस्य पूर्वकृतानां कर्मणां फलम् । तत्फलानुगुणम् अनुकूलप्रतिकूलपरिस्थित्योः उद्भवः भवति । तयोः परिस्थित्योः अनुगुणं क्रमेण सुखानुभूतिः, दुःखानुभूतिः च मूर्खत्वम् अस्ति । यतो हि अनुकूला, प्रतिकूला वा परस्थितिः आरम्भान्तयुक्ता भवति । अर्थात् सा स्थितिः आदौ नासीत्, अन्ते च न भविष्यति । या स्थितिः आद्यन्तयोः न भवति, सा मध्ये अपि स्थायिनी न भवति । यदि सा स्थितिः स्थायिनी अभविष्यत्, तर्हि तस्याः अन्तः कथम् अभविष्यत् ? यदि अन्तः भवेत्, तर्हि स्थिरा कथं भवेत् ? एवं मनुष्यः प्रतिक्षणं नश्यमानयोः प्रतिकूलानुकूलपरिस्थित्योः कारणेन हर्ष-शोकौ कृत्वा, सुखि-दुःखिनौ भूत्वा च केवलं मूर्खतामेव प्रदर्शयति ।
'प्रज्ञावादांश्च भाषसे' – एकत्र त्वं पाण्डित्यपूर्णविषयान् वदसि, अपरत्र शोकम् अपि करोषि ? अतः त्वं केवलं जल्पसि । वास्तव्येन त्वं पण्डितः नासि; किञ्च यदि त्वं पण्डितः अभविष्यः, तर्हि कदापि शोकं नाकरिष्यः । कुलस्य नाशे सति कुलधर्माणां नाशो भविष्यति । धर्मनाशे सति स्त्रियः दूषिताः भविष्यन्ति । दूषिताभ्यः स्त्रिभ्यः वर्णसङ्कराः पुत्रादयः भविष्यन्ति । ते वर्णसङ्कराः कुलघातिनः कुलं नरकीकरिष्यन्ति । पिण्ड-तर्पणयोः अभावे पितृपतनं भविष्यति । एतादृशैः ते पाण्डित्यपूर्णवचनैः सिद्ध्यति यत्, शरीरं नाशवद् अस्ति, शरीरी चावनिनाशी । एवं कुलादीनां पतनभयं तु न भवेदेव । अतः ते शोकः अनुचितः ।
'गतासूनगतासूंश्च' – सर्वेषां पिण्डप्राणवियोगः अवश्यम्भावी एव । एवं केषाञ्चन पिण्डप्राणवियोगः जातः, केषाञ्चन भविष्यति च । अतः शोकः अयोग्यः । ये मृताः, तेभ्यः शोकः अयोग्यः । यतः मृतेभ्यः शोके सति प्राणी दुःखी भवति । यथा मृतात्मभ्यः यद् पिण्डजलादि दद्मः, तत् ते परलोके प्राप्नुवन्ति, तथैव मृतात्मभ्यः ये अश्रूणि सारयन्ति, तानि अश्रूणि मृतात्मना परवशे भूते सति भोक्तव्यानि भवन्ति । ये जीवन्तः सन्ति, तेभ्यः अपि शोकः न कर्तव्यः । यथा तेषां पालनं कथं भविष्यति ?, तेषां जीवनं कीदृशं भविष्यति ?, तेषां साहाय्यं के करिष्यन्ति ? इत्यादयः चिन्ताप्रश्नाः न करणीयाः । किञ्च चिन्तया, शोकेन च कोऽपि लाभः न भवति ।
शरीराङ्गानि मे शिथिलानि जायमानानि सन्ति, मुखं शुष्कं भवद् अस्ति इत्यादयः विकाराः शरीरेण सह तादात्म्यभावत्वात् उत्पद्यन्ते । यतो हि शरीरेण सह तादात्म्ये सत्येव शरीरस्य पालकानां प्रति ममत्वम् उत्पद्यते । स्वजनानां मरणाशङ्कया एव अर्जुनस्य मनसि चिन्ता, शोकश्च उत्पद्यते, तयोः फलत्वादेव तस्य शरीरे उपर्युक्ताः विकाराः जायन्ते ।
अर्जुनस्य शोकस्य कारणत्वेन भगवान् 'गतासून्', 'अगतासून्' इत्ययोः पदयोः उपयोगं करोति । 'गतासून्' अर्थात् ये मृताः । 'अगतासून्' अर्थात् येषां प्राणाः न व्यपगताः । "पिण्डोदयाभावात् पितृपतनं भवति" इति अर्जुनस्य चिन्ता 'गतासून्'-चिन्ता अस्ति । "येभ्यः वयं राज्यादीनाम् इच्छां कुर्मः, ते तु युद्धाय मे सम्मुखं स्थिताः सन्ति" इति अर्जुनस्य चिन्ता 'अगतासून्'-चिन्ता अस्ति । द्विप्रकारीका चिन्ता सा शरीरेण सह तादात्म्यत्वादेव जायते । एवं सा द्विप्रकारीका सा चिन्ता मूलतः तु चिन्ता एव । यतः 'गतासून्', 'अगतासून्' इत्येतौ च नाशवन्तः एव । 'गतासून्', 'अगतासून्' – एतयोः कृते कर्तव्यकर्माचारः चिन्तायाः विषयः न । 'गतासून्' इत्येतेभ्यः पिण्डोदकक्रिया कर्तव्यम् अस्ति, 'अगतासून्' इत्येतेभ्यश्च व्यवस्थापनं, निर्वाहश्चापि कर्तव्यम् अस्ति । कर्तव्यं कदापि चिन्तायाः विषयः न भवति । विचारैः कर्तव्यबोधः भवति, चिन्तया च विचारनाशः ।
'नानुशोचन्ति पण्डिताः' – सदसतोः विवेकशीला बुद्धिरेव 'पण्डा' । सा 'पण्डा' येषां विकसिता अस्ति अर्थात् ये सदसतोः स्पष्टतया विवेकं कर्तुं सक्षमाः, ते एव पण्डिताः । सदसतोः विवेकत्वात् पण्डिताः शोकं न कुर्वन्ति । किञ्च सदसतोः यथार्थदर्शनेन कदापि शोकः न जायते । स्वयं सद् अस्ति, शरीरम् असच्च । असतं सतं मत्वा शोकः उत्पद्यते । अर्थात् शरीरादयः नित्याः इति भ्रमत्वादेव शोकः भवति । सतः चिन्ता, शोकश्च कदापि न भवति ।
अशोच्यान् इत्यादि । न शोच्या अशोच्याः भीष्मद्रोणादयः सद्वृत्तत्वात् परमार्थस्वरूपेण च नित्यत्वात् तान् अशोच्यान् अन्वशोचः अनुशोचितवानसि ते म्रियन्ते मन्निमित्तम् अहं तैर्विनाभूतः किं करिष्यामि राज्यसुखादिना इति। त्वं प्रज्ञावादान् प्रज्ञावतां बुद्धिमतां वादांश्च वचनानि च भाषसे। तदेतत् मौढ्यं पाण्डित्यं च विरुद्धम् आत्मनि दर्शयसि उन्मत्त इव इत्यभिप्रायः। यस्मात् गतासून् गतप्राणान् मृतान् अगतासून् अगतप्राणान् जीवतश्च न अनुशोचन्ति पण्डिताः आत्मज्ञाः। पण्डा आत्मविषया बुद्धिः येषां ते हि पण्डिताः पाण्डित्यं निर्विद्य इति श्रुतेः। परमार्थतस्तु तान् नित्यान् अशोच्यान् अनुशोचसि अतो मूढोऽसि इत्यभिप्रायः।।
ये शोकयोग्याः न सन्ति, ते अशोच्याः । अत्र भीष्म-द्रोणादयः सदाचाररूपेण, परमार्थरूपेण च नित्यत्वात् अशोच्याः । तेषाम् अशोच्यानां निमित्तं त्वं शोकं कुर्वन् असि यत्, ते मे हस्तेन मरिष्यन्ति, तान् विहाय अहं राज्यस्य, सुखोपभोगानां च किं करिष्यामि ? इति । तथा च त्वं प्रज्ञावन्तः यथा वदन्ति, तथापि वदसि । अर्थात् त्वं स्वस्मिन् परस्परविरोधयुक्तान् पाण्डित्यपूर्णमूर्खतापूर्णान् भावान् प्रदर्शयसि । किञ्च आत्मज्ञानिनः मृतानां, जीवितानां च शोकं न कुर्वन्ति । "पाण्डित्यं सम्पाद्य" इत्यस्य श्रुतिवाक्यस्य अनुसारम् आत्मविषयकबुद्धेः नाम पण्डा इति । सा च बुद्धिः यस्मिन् अस्ति, स पण्डितः । परन्तु परमार्थदृष्ट्या नित्येभ्यः, अशोचनीयेभ्यः भीष्मादिभ्यः श्रेष्ठपुरुषेभ्यः त्वं शोकं कुर्वन् असि, अतः त्वं मूढः असि इति ।
श्रीभगवानुवाच अशोच्यान् प्रति अनुशोचसिपतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः। इत्यादिकान् देहात्मस्वभावप्रज्ञानिमित्तवादान् च भाषसे। देहात्मस्वभावज्ञानवतां न अत्र किञ्चित् शोकनिमित्तम् अस्ति। गतासून् देहान् अगतासून् आत्मनश्च प्रति तयोः स्वभावयाथात्म्यविदो न शोचन्ति। अतः त्वयि विप्रतिषिद्वम् इदम् उपलभ्यते यद्एतान् हनिष्यामि इति अनुशोचनं यच्च देहातिरिक्तात्मज्ञानकृतं धर्माधर्मभाषणम्। अतो देहस्वभावं च न जानासि तदतिरिक्तम् आत्मानं च नित्यम् तत्प्राप्त्युपायभूतं युद्धादिकं धर्मं च। इदं च युद्धं फलाभिसन्धिरहितम्। आत्मयाथात्म्यावाप्त्युपायभूतम्। आत्मा हि न जन्माधीनसद्भावो न मरणाधीनविनाशश्च तस्य जन्ममरणयोः अभावात् अतः स न शोकस्थानम्। देहः तु अचेतनः परिणामस्वभावः तस्य उत्पत्तिविनाशयोगः स्वाभाविकः इति सोऽपि न शोकस्थानम् इति अभिप्रायः।
येभ्यः शोकः अनुचितः, तेभ्यः त्वं शोकं कुर्वन् असि । तेन सह त्वं पिण्डोदकक्रियायाः लुप्ततायाः कारणं दत्त्वा पितॄणां पतनं भवति इति वदसि । एवं त्वं शरीरसम्बद्धाः, आत्मस्वभावज्ञानसम्बद्धाः च चर्चाः सहसा कुर्वन् असि । परन्तु शरीरात्मनोः स्वभावं ज्ञातुम् अत्र शोकाय कश्चिदपि अवसरः नास्ति । तयोः यथार्थं स्वभावं ज्ञात्वा पुरुषः गतासु अर्थाद् मरणशीलेभ्यः, अगतासु अर्थाद् अविनाशिने आत्मने च शोकं न करोति । परन्तु त्वयि एतौ परस्परविरोधिनौ स्वभावौ स्तः । अहम् एतान् मारयिष्यामि एतादृशं शोकं करोषि । तेन सह आत्मज्ञानजनितं धर्माधर्मयोः वर्णनं कुर्वन् असि । अनेन सिद्ध्यति यद्, त्वं न तु देहस्वभावं जानासि, न तु तस्माद् भिन्नम् आत्मानम् । ततोधिकं त्वम् आत्मतत्त्वस्य प्राप्तेः उपायरूपम् युद्धादिधर्मम् अपि न जानासि । वस्तुतः एतदेव युद्धं फलाभिसन्धिरहितेन भूत्वा क्रियते चेद्, तद् आत्मनः यथार्थस्वरूपस्य प्राप्तेः साधनं भवति । अभिप्रायः अस्ति यद्, आत्मनः सत्ता न जन्माधीना, न च तस्य आत्मतत्त्वस्य अभावः मराणाधीनः । किञ्च आत्मा जन्ममरणशीलः नास्त्येव । प्रत्युत शरीरं जडम् अस्ति । तद् स्वभावादेव परिणामि अर्थाद् परिवर्तनशीलम् अस्ति । तस्य उत्पत्तिः, नाशः च स्वाभाविकः । अत एव तस्य विषयेऽपि शोकः अयोग्यः ।
1) तं तथा कृपयाविष्टम्... 2) कुतस्त्वा कश्मलमिदं... 3) क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ... 4) कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये... 5) गुरूनहत्वा हि महानुभावान्... 6) न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो... 7) कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः... 8) नहि प्रपश्यामि ममापनुद्याद्... 9) एवमुक्त्वा हृषीकेशं... 10) तमुवाच हृषीकेशः... 11) अशोच्यानन्वशोचस्त्वं... 12) न त्वेवाहं जातु नासं... 13) देहिनोऽस्मिन्यथा देहे... 14) मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय... 15) यं हि न व्यथयन्त्येते... 16) नासतो विद्यते भावो... 17) अविनाशि तु तद्विद्धि... 18) अन्तवन्त इमे देहा... 19) य एनं वेत्ति हन्तारं... 20) न जायते म्रियते वा कदाचिन्... 21) वेदाविनाशिनं नित्यं... 22) वासांसि जीर्णानि यथा विहाय... 23) नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि... 24) अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयम्... 25) अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयम्... 26) अथ चैनं नित्यजातं... 27) जातस्य हि ध्रुवो मृत्युः... 28) अव्यक्तादीनि भूतानि... 29) आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेनम्... 30) देही नित्यमवध्योऽयं... 31) स्वधर्ममपि चावेक्ष्य... 32) यदृच्छया चोपपन्नं... 33) अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं... 34) अकीर्तिं चापि भूतानि... 35) भयाद्रणादुपरतं... 36) अवाच्यवादांश्च बहून्... 37) हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं... 38) सुखदुःखे समे कृत्वा... 39) एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये... 40) नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति... 41) व्यवसायात्मिका बुद्धिः... 42) यामिमां पुष्पितां वाचं… 43) कामात्मानः स्वर्गपरा… 44) भोगैश्वर्यप्रसक्तानां... 45) त्रैगुण्यविषया वेदा... 46) यावानर्थ उदपाने... 47) कर्मण्येवाधिकारस्ते... 48) योगस्थः कुरु कर्माणि... 49) दूरेण ह्यवरं कर्म... 50) बुद्धियुक्तो जहातीह... 51) कर्मजं बुद्धियुक्ता हि... 52) यदा ते मोहकलिलं... 53) श्रुतिविप्रतिपन्ना ते... 54) स्थितप्रज्ञस्य का भाषा... 55) प्रजहाति यदा कामान्... 56) दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः... 57) यः सर्वत्रानभिस्नेहः... 58) यदा संहरते चायं... 59) विषया विनिवर्तन्ते... 60) यततो ह्यपि कौन्तेय... 61) तानि सर्वाणि संयम्य... 62) ध्यायतो विषयान्पुंसः... 63) क्रोधाद्भवति सम्मोहः... 64) रागद्वेषवियुक्तैस्तु... 65) प्रसादे सर्वदुःखानां... 66) नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य... 67) इन्द्रियाणां हि चरतां... 68) तस्माद्यस्य महाबाहो... 69) या निशा सर्वभूतानां... 70) आपूर्यमाणमचल... 71) विहाय कामान्यः सर्वान्... 72) एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ... | {
"source": "wikipedia"
} |
मणिपुरराज्यम् भारतस्य किञ्चन राज्यम् । ईशान्यभारते स्थितम् अस्ति एतद् राज्यम् । अस्य राज्यस्य राजधानी इम्फाल् नगरम् । मणिपुरस्य उत्तरदिशि नागाल्याण्ड्राज्यं, दक्षिणे मिझोरां, पश्चिमदिशि असमराज्यं, पूर्वसीमायां च विद्यते । अस्य विस्तारः विद्यते 22, 347 चतरस्रकिलोमीटर्मितः ।
राज्यस्य उपत्यकाप्रदेशेषु निवसन्तः मीटीस्जनाः जनसङ्ख्यायाः 60% सन्ति, किन्तु तैः आक्रान्तः भूभागः 10%मात्रम् । तेषां भाषा विद्यते मीटीलन् अथवा मणिपुरीभाषा । इयं भाषा 1992 तमे वर्षे भारतसर्वकारस्य राष्ट्रियभाषासु अन्यतमा इति घोषिता अस्ति । यवनाः, कुकीजनाः, नागजनाः, पैट्स् अन्ये च जनसङ्ख्यायाः 40% सन्ति ये सम्पूर्णस्य मणिपुरराज्यस्य 90% भागम् आक्रामन्ति । मणिपुरं सूक्ष्मसीमायुक्तराज्यमिति मन्यते ।
मणिपुरस्य शाब्दिकार्थः 'आभूषणस्य भूमिः' इति । भारतस्य स्वातन्त्र्यतः पूर्वमिदं राजशासने आसीत् । अनन्तरं भारतस्य केन्द्रशासितराज्यं जातम् । इम्फाल् अस्य राजधानी । अस्य राज्यस्य समग्रः प्रदेशः पर्वतमयः । वार्षिकी वर्षा 65 अङ्ग्गुलिमिता । अत्र सामान्यतः 60विधाः नागाजातीयाः तथा कूकीजातीयाः वसन्ति । अत्रत्याः जनाः सङ्गीते इतरकलासु च प्रवीणाः भवन्ति । अत्र अनेकाः भाषाः भाषन्ते । पर्वतप्रदेशेषु चायस्य उपत्यकासु धान्यस्य च वर्धनं भवति । मणिपुरमार्गेण एव बर्मादेशं प्रति भूमार्गः कल्पितः अस्ति ।
अस्मिन् राज्ये प्राकृतिकसंसाधनानां प्रचुरभण्डारः अस्ति । अत्रत्यं प्राकृतिकसौन्दर्यं नयनानन्दकरम् अस्ति । मनसः प्रसन्नताकरणे समर्थाः सुन्दराः जलपाताः सन्ति । विविधवर्णीयपुष्पाणां सस्यानि सन्ति । दुर्लभाः वनस्पतयः सन्ति । वैविध्यमयं जीवजगत् अस्ति । पवित्रम् अरण्यं सदा वहन्त्यः नद्यः सन्ति । पर्वतशिखरेषु प्रसृतं हरिद्वैभवम् अस्ति । वक्रगत्या प्रवहन्तः निर्झराः सन्ति । लोकटकनामकं सरोवरं अत्रत्यं प्रमुखं सरोवरम् । भौतिकाधारैः राज्यमेतत् द्विधा विभक्तुं शक्यते -घट्टप्रदेशः ,उपत्यका चेति । परितः पर्वताः भवन्ति ,मध्ये उपत्यका वर्तते । मणिपुरीशैल्या क्रियमाणं रासलीलानृत्यं जगत्प्रसिद्धम् अस्ति । मणिपुरीनृत्यम् अत्रत्यः विशिष्टः नृत्यप्रकारः । राज्यस्य कला तथा संस्कृतिः विश्वस्य मानचित्रे स्वस्थानं कल्पितवत्यौ स्तः ।
मणिपुर-राज्यस्य विस्तारः 22,327 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । भारतस्य पूर्वभागे इदं राज्यम् अस्ति । अस्य राज्यस्य पूर्वदिशि म्यान्मार-देशस्य अन्ताराष्ट्रियसीमा, दक्षिणपश्चिमदिशि असमराज्यम्, उत्तरे नागालैण्ड्-राज्यं, दक्षिणपश्चिमदिशि मिजोराम-राज्यं च अस्ति । अस्य राज्यस्य महत्तमः भागः पर्वतीयः अस्ति । इदं राज्यं परितः पर्वताः सन्ति । तेषां पर्वतानाम् औन्नत्यं 800 तः 3,000 मीटरमितं यावत् अस्ति । मणिपुर-राज्यस्य दक्षिणपूर्वदिशि शैलप्रस्थस्थलं वर्तते । “इसो पीक” इत्ययं मणिपुर-राज्यस्य बृहत्तमः पर्वतः अस्ति । अयं पर्वतः 2,994 मीटरमितः उन्नतः अस्ति ।
इम्फाल-नदी, बराक-नदी च मणिपुर-राज्यस्य प्रमुखे नद्यौ स्तः । इम्फाल-नदी चिन-पर्वतात् प्रवहति । इयं नदी अन्ते म्यान्मार-देशस्य चिदिवन-नद्यां मिलति । बराक-नदी उत्तरतः दक्षिणपश्चिमदिशि प्रवहति । अन्ते ब्रह्मपुत्रा-नद्यां सम्मिलति । इरोल-नदी, नाम्बुल-नदी, थौबल-नदी च मणिपुर-राज्यस्य अन्यतमाः नद्यः सन्ति ।
मणिपुर-नगरस्य जलवायुः समशीतोष्णः अस्ति । अस्य राज्यस्य इम्फाल-मण्डले सामान्यतः वर्षामानं 933 मिलिमीटरमितम् अस्ति । तमेङ्गलाङ्ग-मण्डले इदं मानं 2,595 मिलिमीटरमितं भवति । अस्य राज्यस्य तापमानं 0 डिग्री सेल्सियस् मात्रातः 36 डिग्री सेल्सियस् मात्रा-पर्यन्तं भवति । अस्मिन् राज्ये चतुष्प्रकारकाणि वनानि प्राप्यन्ते । उष्णकटिबन्धीयार्द्धचिररहितानि वनानि, उष्णकटिबन्धीयानि मानसूनवनानि, अर्द्धोष्णकटिबन्धीयानि चीड-वनानि, शुष्कशीतोष्णकटिबन्धीयवनानि च एतानि चत्वारि वनानि भवन्ति । एतेषु वनेषु “शिराय लिली” नामकं पुष्पं प्राप्यते । इदं पुष्पं “स्वर्गपुष्पम्” इति कथ्यते । सम्पूर्णे विश्वस्मिन् इदं पुष्पं कुत्रापि न प्राप्यते ।
“पं. जवाहरलाल नेहरू” इत्याख्येन मणिपुर-राज्याय “भारतस्य रत्नम्” इति सम्माननं प्रदत्तम् । मणिपुर-राज्यस्य राजधानी अपि “भारतस्य पुरुषः” इति कथ्यते । राज्यमिदम् उत्सवानां भूमिः अपि कथ्यते । मणिपुर-राज्यस्य इतिहासः अतीव प्राचीनः अस्ति । “प्रथमशताब्द्यां मणिपुर-राज्यस्य स्थापना जाता” इति मन्यते । अस्य राज्यस्य इतिहासः परिवर्तनशीलः, गौरवपूर्णश्चास्ति । ई. स. 1074 तमवर्षपर्यन्तं “काबब घाटी” इत्येतत् स्थलं मणिपुर-राज्ये सम्मिलितम् आसीत् । ई. स. 1542 तमे वर्षे अस्य राज्यस्य विस्तारः कृतः । ई. स. 1762 तमे वर्षे जयसिंह-राजा अस्य राज्यस्य शासकः आसीत् । तस्मिन् काले म्यान्मार-देशेन अस्मिन् राज्ये आक्रमणं कृतम् आसीत् । तदा जयसिंह-राज्ञा ब्रिटिश-शासकैः सह सन्धिः कृतः । तेन सन्धिना म्यान्मार-देशस्य आक्रमणं विफलं जातम् । अनन्तरम् ई. स. 1826 तमे वर्षे याण्डबु-सन्धिः जातः । तेन युद्धं शान्तम् अभवत् । किन्तु मणिपुर-राज्यस्य जनानां समस्यायाः निवारणं न अभवत् । तेन कारणेन ब्रिटिश-सर्वकारेण मणिपुरं स्थानीयराज्यत्वेन घोषितम् आसीत् । ई. स. 1891 तमे वर्षे इदं राज्यं ब्रिटिश्-सर्वकाराधीनम् आसीत् ।
2011 जनगणनानुगुणं मणिपुर-राज्यस्य जनसङ्ख्या 22,21,756 अस्ति । अत्र 13,69,764 पुरुषाः, 13,51,992 महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते क्षेत्रे 122 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 122 जनाः। अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-987 अस्ति । अत्र साक्षरता 79.83% अस्ति ।
मणिपुरराज्ये 9 मण्डलानि सन्ति ।
मणिपुर-राज्ये एकसदनात्मकं विधानमण्डलम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये विधानसभायाः 60 स्थानानि सन्ति । राज्येऽस्मिन् लोकसभायाः द्वे स्थाने, राज्यसभायाः एकं स्थानम् अस्ति । ई. स. 1972 तमे वर्षे सर्वकारेण मणिपुर-राज्यं पूर्णराज्यत्वेन स्वीकृतम् आसीत् । तस्मिन्नेव वर्षे मणिपुर-राज्याय “विशेषराज्यस्य स्थानं प्रदत्तम् । “फेडरल् पार्टी ऑफ् मणिपुर”, “मणिपुर स्टेट् कॉङ्ग्रेस् पार्टी”, “भारतीय राष्ट्रीय कॉङ्ग्रेस् पक्ष”, “भारतीय जनता पक्ष”, “कम्युनिस्ट् पार्टी ऑफ् इण्डिया”, “मणिपुर पीपुल्स् पार्टी” इत्यादयः अस्य राज्यस्य प्रमुखाः राजनैतिकसमूहाः सन्ति ।
मणिपुर-राज्ये चत्वारि महानगराणि सन्ति । इम्फाल-नगरं, तमेङ्गलोङ्ग-नगरं, बिष्णुपुर-नगरं, सेनापति-नगरं च ।
इम्फाल-नगरं मणिपुर-राज्यस्य राजधानी अस्ति । द्वितीयविश्वयुद्धस्य इतिहासे इम्फाल-नगरस्य उल्लेखः प्राप्यते । “काङ्गला-दुर्गः” इम्फाल-नगरस्य प्रमुखं पर्यटनस्थलं वर्तते । इम्फाल-नगरस्य “खामीर बन्द बाजार” इत्ययं हट्टः अपि दृष्टव्यः । “इमा किथेल” अस्य नगरस्य अपरः हट्टः वर्तते । स्त्रियः अस्य हट्टस्य सञ्चालनं करोति । अत्र पोलो-क्रीडायाः क्रीडाङ्गणम् अस्ति । साम्प्रतमपि इदं सक्रियम् अस्ति । “कैबुल-लामजो-राष्ट्रियोद्यानम्”, मोइराङ्ग, एण्ड्रो, सेकता च इत्यादीनि मणिपुर-राज्यस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । द्वितीयविश्वयुद्धानन्तरम् इम्फाल-नगरं मणिपुरराज्यस्य राज्ञः राजधानी आसीत् । भारतस्य स्वातन्त्र्यप्राप्त्यनन्तरमपि इम्फाल-नगरम् आङ्ग्लशासकानाम् आधिपत्ये आसीत् । “यम्फाल” इति शब्देन “इम्फाल” नामकरणम् अभवत् । यम्फाल इत्यस्य अर्थः “ग्रामाणां भूमिः” इति । इदं नगरं परितः पर्वताः सन्ति । ते पर्वताः दुर्गः इव अस्य नगरस्य रक्षणं कुर्वन्ति । अस्य नगरस्य समीपे बहव्य नद्यः प्रवहन्ति । इम्फाल-नगरस्य प्राकृतिकं सौन्दर्यम् अपि मनोहरम् अस्ति । इदं नगरं वन्यसौन्दर्याय प्रसिद्धम् अस्ति । अस्मिन् नगरे प्राचीनावशेषाः, मन्दिराणि, स्मारकाणि च सन्ति । अतः पर्यटकाः, इतिहासकाराः नगरे आकृष्टाः भवन्ति । युद्ध-स्मारकाणि इम्फाल-नगरस्य महत्त्वपूर्णानि स्थलानि सन्ति । नगरेऽस्मिन् बह्व्यः जातयः निवसन्ति । काबुईस, टाङ्गखुल्स्, पाइते च इत्यादयः जनजातयः निवसन्ति । अस्मिन् नगरे मारवाडीजनाः, पञ्जाबीजनाः, बिहारीजनाः, बङ्गालीजनाः चापि निवसन्ति । “मेइतिलोन” “मणिपुरी” वा अस्य नगरस्य प्राथमिकभाषा वर्तते । आङ्ग्ल्, हिन्दी, तिब्बती, बर्मी च इत्यादिभिः भाषाभिः अपि व्यवहरन्ति जनाः । अस्य नगरस्य जलवायुः सुखदः, शान्तः च भवति । अतः ग्रीष्मर्तौ जनाः भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति ।
इम्फाल-नगरं भूमार्गेण मणिपुर-राज्यस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । इदं नगरं गुवाहाटी-नगरात् 479 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं नगरं 39 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण, 150 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण च सह सम्बद्धम् अस्ति । इम्फाल-नगरात् दीमापुर-नगरं 208 किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । बसयानैः, भाटकयानैः इम्फाल-नगरं गन्तुं शक्यते । इम्फाल-नगरे रेलस्थानकं नास्ति । अस्य नगरस्य समीपे अपि रेलस्थानकम् नास्ति । दीमापुर-नगरस्य रेलस्थानकम् अस्य नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम अस्ति । इम्फाल-नगरे एकं विमानस्थानकम् अस्ति । इम्फाल-नगरात् विमानस्थानकं 8 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुख-नगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । इम्फाल-विमानस्थानकात् गुवाहाटी-नगराय, आइजोल-नगराय, बेङ्गळूरु-महानगराय, सिलचर-नगराय च इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण इदं नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति ।
तमेङ्गलाङ्ग-नगरं मणिपुर-राज्यस्य तमेङ्गलाङ्ग-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । इदं मण्डलम् अत्यन्तं सुन्दरम् अस्ति । मण्डलस्यास्य सांस्कृतिकं, प्राकृतिकं च वैशिष्ट्यम् अपि अद्भुतम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले पशूनां, वनस्पतीनां च विभिन्नप्रजातयः प्राप्यन्ते । मण्डलमिदं मणिपुर-राज्यस्य पश्चिमदिशि स्थितम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वोत्तर-दिशि सेनापति-मण्डलं, दक्षिणदिशि चुराचाँदपुरमण्डलं, पश्चिमदिशि इम्फाल-मण्डलं च स्थितम् अस्ति । 2011 वर्षस्य जनगणनानुसारं तमेङ्गलाङ्ग-मण्डले सर्वेषु राज्येषु न्यूनतमा जनसङ्ख्या अस्ति । तमेङ्गलाङ्ग-नगरं परितः पर्वताः सन्ति । अतः नियमितरूपेण तत्र भूस्खलनानि भवन्ति । बराक-नदी, सप्तजलप्रपाताः, थारोन-गुहा, जिलाद-तडागः च इत्यादीनि अस्य नगरस्य समीपस्थानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । अस्मिन् मण्डले उष्णकटिबन्धीय-वनानि, उपोष्णकटिबन्धीय-वनानि च सन्ति । अस्मिन् मण्डले जेलियनग्रोङ्ग् नागा, कुकी च इत्यादयः जनजातयः निवसन्ति । मण्डलेऽस्मिन् “ऑरेञ्ज् फेस्टिवल्”, “रिह-नगई”, “बनरुहमेई”, “तरङ्ग” च इत्येते उत्सवाः आचर्यन्ते । अक्टूबर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तः कालः अस्य मण्डलस्य भ्रमणाय अत्युत्तमः अस्ति । तत्र शैत्यम् अपि अधिकं भवति ।
तमेङ्गलाङ्ग-नगरं 53 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । मणिपुर-राज्यस्य सर्वकारेण बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः तमेङ्गलाङ्ग-मण्डलस्य भ्रमणं कर्तुं शक्यते । तमेङ्गलाङ्ग-नगरे रेलस्थानकं नास्ति । अतः नागालैण्ड्-राज्यस्य दीमापुर-नगरस्य रेलस्थानकं तमेङ्गलाङ्ग-नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । तमेङ्गलाङ्ग-नगरात् दीमापुर-नगरं 373 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं देहली-नगरेण, कोलकाता-नगरेण, गुवाहाटी-नगरेण, चेन्नै-नगरेण च सम्बद्धम् अस्ति । इम्फाल-नगरस्य विमानस्थानकम् अस्य नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । तमेङ्गलाङ्ग-नगरात् इम्फाल-नगरं 158 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अनेन प्रकारेण जनाः सरलतया सेनापति-नगरं प्राप्तुं शक्नुवन्ति ।
बिष्णुपुर-नगरं मणिपुर-राज्यस्य सांस्कृतिकी, धार्मिकी च राजधानी वर्तते । भगवतः विष्णोः निवासः अस्मिन् नगरे अस्ति । अतः इदं नगरं बिष्णुपुरम् इति कथ्यते । पुरा इदं नगरं “लुम्लङ्गडोङ्ग” इति नाम्ना ज्ञायते स्म । इदं नगरं बिष्णुपुर-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । अस्य मण्डलस्य उत्तरदिशि सेनापति-मण्डलं, पश्चिम-दिशि इम्फाल-मण्डलं, चुराचाँदपुर-मण्डलं च, दक्षिणपूर्वदिशि चन्देल-मण्डलं, पूर्वदिशि थौबाल-मण्डलं च स्थितम् अस्ति । थाङ्गजरोक-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति इदं नगरम् । इदं नगरं बिशेनपुरम् अपि कथ्यते । अस्मिन् मण्डले मृगाः प्राप्यन्ते । ते नृत्यं कुर्वन्ति । तत्र लोकटक-तडागः वर्तते । अयं मृदुजलयुतः तडागः अस्ति । मण्डलेस्मिन् “केइबुल-लम्जाओ-राष्ट्रियोद्यानम्” अस्ति । इदम् उद्यानं परितः लोकटक-तडागः अस्ति । अस्य मण्डलस्य एकस्मिन् सङ्ग्रहालये “सुभाषचन्द्र बोस” इत्याख्यस्य स्वातन्त्र्यक्रान्तिकारिणः अवशेषाः सन्ति । बिष्णुपुर-मण्डले बह्व्यः जनजातयः निवसन्ति । तासु “मेईटी” जनजातिः प्रमुखा वर्तते । अस्याः जनजातेः जनाः हिन्दुधर्मम् अनुसरन्ति । अस्य मण्डलस्य जनाः कृष्याधारिताः सन्ति । “लाई हरोबा” इत्ययम् उत्सवः अस्य मण्डलस्य प्रमुखोत्सवः अस्ति । अयमुत्सवः प्रतिवर्षं मई-मासे आचर्यते । अक्टूबर-मासतः फरवरी-मासपर्यन्तं बिष्णुपुर-नगरस्य भ्रमणस्य उत्तमः कालः अस्ति ।
बिष्णुपुर-नगरं 150 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । अयं मार्गः बिष्णुपुर-नगरम् इम्फाल-नगरेण सह सञ्योजयति । मणिपुर-राज्यस्य सर्वकारेण बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः बिष्णुपुर-मण्डलस्य भ्रमणं कर्तुं शक्यते । बिष्णुपुर-नगरे रेलस्थानकं नास्ति । अतः नागालैण्ड्-राज्यस्य दीमापुर-नगरस्य रेलस्थानकं बिष्णुपुर-नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । बिष्णुपुर-नगरात् दीमापुर-नगरं 236 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं देहली-नगरेण, कोलकाता-नगरेण, गुवाहाटी-नगरेण, चेन्नै-नगरेण च सम्बद्धम् अस्ति । इम्फाल-नगरस्य विमानस्थानकम् अस्य नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । बिष्णुपुर-नगरात् इम्फाल-नगरं 27 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अनेन प्रकारेण जनाः सरलतया बिष्णुपुर-नगरं प्राप्तुं शक्नुवन्ति । बिष्णुपुर-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सम्बद्धम् अस्ति ।
सेनापति-नगरं मणिपुर-राज्यस्य सेनापति-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । अस्य नगरस्य प्राकृतिकं सौन्दर्यम् अपि अद्भुतम् अस्ति । “मारम खुल्लेन”, “याङ्गखुल्लेन”, “माओ लिईयाई”, “मक्खेल”, “पुरूल”, “कौब्रु-पर्वतः”, “हाउडू कोईडे बिसो” च इत्यादीनि अस्य नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । अस्मिन् नगरे विभिन्नाः वनस्पतयः, जीवाः प्राप्यन्ते । अस्य क्षेत्रस्य 80 प्रतिशतं क्षेत्रं वनक्षेत्रं वर्तते । अस्मिन् क्षेत्रे ओषधयः अपि प्राप्यन्ते । “माओ”, “ताङ्गखुल”, “माराम”, “कुकी”, “जीमाई”, “वाइफेरी”, “चिरू”, “चोटथे”, “मीटी” इत्यादयः अस्य मण्डलस्य जनजातयः सन्ति । सर्वेषां समुदायानां संस्कृतिः अपि भिन्ना अस्ति । अस्मिन् मण्डले ईसाई-धर्मानुयायिनः प्रमुखाः सन्ति । हिन्दु-धर्मानुयायिनः, इस्लाम-धर्मानुयायिनः चापि निवसन्ति । अस्मिन् नगरे पर्यटनस्थलानि अपि बहूनि सन्ति । अतः जनाः तत्र गच्छन्ति ।
सेनापति-नगरं 39 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । इम्फाल-नगरेण, गुवाहाटी-नगरेण, दीमापुर-नगरेण च इदं नगरं सम्बद्धम् अस्ति । सेनापति-नगरम् इम्फाल-नगरात् 62 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । दीमापुर-नगरस्य रेलस्थानकम् अस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । सेनापति-नगरात् दीमापुर-नगरं 145 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं देहली-नगरेण, कोलकाता-नगरेण, गुवाहाटी-नगरेण, चेन्नै-नगरेण च सम्बद्धम् अस्ति । इम्फाल-नगरस्य विमानस्थानकम् अस्य नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । सेनापति-नगरात् इम्फाल-नगरं 69 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अनेन प्रकारेण जनाः सरलतया सेनापति-नगरं प्राप्तुं शक्नुवन्ति ।
2011 वर्षस्य जनगणनानुसारं मणिपुर-राज्यस्य साक्षरतामानं 79.83 प्रतिशतम् अस्ति । तेषु पुरुषाणां साक्षरतामानं 86.49 प्रतिशतं, स्त्रीणां साक्षरतामानं 73.17 प्रतिशतं च अस्ति । मणिपुर-राज्ये भारतस्य एकः एव “केन्द्रीयकृषिविश्वविद्यालयः ” स्थितः अस्ति । अयं विश्वविद्यालयः इम्फाल-नगरे विराजते । इम्फाल-नगरे “मणिपुर-विश्वविद्यालयः” अपि अन्यतमः अस्ति । एते मणिपुर-राज्यस्य प्रमुखे शैक्षणिकसंस्थाने स्तः ।
मणिपुर-राज्यस्य 80 प्रतिशतं जनाः कृष्याधारिताः सन्ति । तण्डुलाः, लवेटिका च अस्य राज्यस्य प्रमुखे सस्ये स्तः । राज्यस्य 72 प्रतिशतं क्षेत्रे तण्डुलाः उत्पाद्यन्ते । सामान्यतः पर्वतेषु सोपानात्मकानि कृषिक्षेत्राणि भवन्ति । केचन आदिवासिनः मांसप्राप्त्यर्थं पशून् पालयन्ति । तेषां पशूनाम् उपयोगः दुग्धप्राप्त्यर्थं, भारवाहनाय च न क्रियते । राज्येऽस्मिन् विभिन्नफलानाम् उत्पादनम् अपि क्रियते । नारङ्गफलं, कदलीफलम्, अनास-फलम्, अमृतफलं, पूराम्ल-फलं, काजूतकं, पूगी-फलं च अस्य राज्यस्य प्रमुखाणि फलानि सन्ति ।
कृषिः, कृषिसम्बद्धाः उद्योगाः मणिपुर-राज्यस्य अर्थव्यवस्थायाः आधारभूताः सन्ति । अस्मिन् राज्ये प्रायः 6,000 लघुबृहदुद्योगाः सन्ति । हस्तनिर्मितानां वस्तूनाम् उद्योगः अस्य राज्यस्य बृहत्तमः उद्योगः अस्ति । वैद्युतकोद्योगानां, कृतकोद्योगानां च प्रशिक्षणाय इम्फाल-नगरे “इलेक्ट्रॉनिक् डिजाइन् एवं टेक्नोनॉजी केन्द्र”, “केन्द्रीय प्लास्टिक् इञ्जीनियरिङ्ग् संस्थान” इत्येतयोः संस्थानयोः स्थापना कृता । ई. स. 1993 तमे वर्षे केन्द्रसर्वकारेण स्थापितेन पुणे-नगरस्य “हिन्दुस्तान एण्टीबायोटिक्स् लिमिटेड्” इत्यस्याः संस्थायाः साहाय्येन इम्फाल-मण्डलस्य नीलकुटी-नगरे “मणिपुर ड्रग् एण्ड् फार्मास्यूटिकल् लिमिटेड्” इति संस्था स्थापिता ।
मणिपुरी-नृत्यम् अस्य राज्यस्य शास्त्रीयनृत्यम् अस्ति । रास-नृत्यम् अस्य राज्यस्य सर्वप्रथमं नृत्यम् अस्ति । इदं नृत्यं चतुष्टयं भवति । मद्यरास-नृत्यं, कुञ्जरास-नृत्यं, बसन्तरास-नृत्यं, नटरास-नृत्यं च । एतेषु नृत्येषु कृष्ण-गोपीनां सङ्ख्या प्रायः अष्ट भवति । “थबल चोङ्गबा” मणिपुर-राज्यस्य लोकनृत्यम् अस्ति । “थबल चोङ्गबा” इत्यर्थः “चन्द्रिकायां नृत्यम्” इति । “नट” इति मणिपुर-राज्यस्य शास्त्रीयसङ्गीतम् अस्ति । इदं सङ्गीतं विवाहादिप्रसङ्गेषु गीयते । मनोहर-सङ्गीतं, धोब-गीतं च लोकसङ्गीतेषु प्रमुखं विद्यते । राज्यमिदं पोलो-क्रीडायाः उत्पत्तिस्थानं मन्यते । पूर्वोत्तरदिशः राज्येषु केवलं मणिपुर-राज्ये एव हिन्दु-वैष्णवधर्मयोः मतानि सन्ति । मणिपुरी-भाषा “मैतेई” इत्यपि कथ्यते । साम्प्रतं मणिपुरवासिनः बङ्गला-लिपेः प्रयोगं कुर्वन्ति । “डॉ. कमल”, “हिजम अङ्गाहल” एतौ मणिपुर-राज्यस्य उपन्यासकारौ स्तः ।
राज्यमिदम् “उत्सवानां भूमिः” कथ्यते । “निङ्गोली चकौबा याओशाङ्ग”, “चुम्फा”, “काङ्ग”, “क्रिसमस”, “चाईरोबा”, “गङ्ग नागी” इत्यादयः मणिपुर-राज्यस्य प्रमुखाः उत्सवाः सन्ति । चाईरोबा-उत्सवः मणिपुरी-वर्षस्य अन्तिमे दिवसे आचर्यते । अस्मिन् उत्सवे जनाः नूतनवस्त्राणि धरन्ति । याओशाङ्ग-उत्सवः मणिपुर-राज्यस्य बृहत्तमः उत्सवः अस्ति । अयमुत्सवः पञ्चदिवसात्मकः भवति । रथायात्रा अपि अस्य राज्यस्य प्रमुखं पर्व अस्ति । इदं जून-मासे आयोज्यते ।
मणिपुर-राज्यं “भारतस्य आभूषणं”, “पूर्वदिशः स्विट्जरलैण्ड्” च कथ्यते । अस्मिन् राज्ये मनोहराणि प्राकृतिकदृश्यानि, नद्यः, पर्वताः, वनानि च सन्ति । अस्मिन् राज्ये पर्यटकेभ्यः नैकानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । “श्री गोविन्द जी मन्दिरं”, “खारीम बन्ध बाजार”, “युद्ध कब्रिस्तान”, “शहीद मीनार”, “नुपी सान ”, “मेमोरियल् कॉम्लोर् क्सा”, “खोङ्घापत-उद्यानम्”, “आई एन् ए मेमोरियल्”, “लोकटक-तडागः”, “कीबुल लामजो राष्ट्रियोद्यानं”, “विष्णुपुर-नगरस्य विष्णुमन्दिरं”, “सेण्ड्रा”, “मोरेह सिराय - ग्रामः”, “सिराय-पर्वताः”, “डूको घाटी”, “कैना पर्यटक निवास”, “खोङ्गजोम वार मेमोरियल्” इत्यादीनि मणिपुरराज्यस्य महत्त्वपूर्णानि पर्यटनस्थलानि सन्ति ।
थौबल-नगरं मणिपुर-राज्यस्य थौबल-मण्डलस्य मुख्यालयः विद्यते । इदं नगरं मणिपुर-राज्यस्य अन्यनगराणाम् अपेक्षया विकासशीलम् अस्ति । थौबल-नद्याः तटे स्थितम् इदं नगरम् । इम्फाल-नदी अपि अस्य नगरस्य समीपे प्रवहति । पनथोईबी, चिङ्गा लैरेनभी-मन्दिरं, तोमजिङ्ग चिङ्ग, मणिपुरसाहित्यसमितिः च अस्य नगरस्य प्रमुखाणि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । अस्य नगरस्य हट्टेषु हस्तकलायाः प्रदर्शिन्यः दृश्यन्ते । हस्तनिर्मितानि विशिष्टोत्पादनानि अपि प्राप्यन्ते । अस्य नगरस्य समीपे बहवः तडागाः, बह्व्यः नद्यः च सन्ति । नगरेऽस्मिन् व्रीहीणां क्षेत्राणि सन्ति । थौबल-मण्डलस्य कृषिकार्याय प्रसिद्धम् आसीत् । अस्मिन् नगरे मुख्यत्वेन तण्डुलानां, सर्षपाणां, आलूकानां, विभिन्नफलानां, कौशेयस्य च उत्पादनं क्रियते । वर्षर्तोः अनन्तरम् इदं स्थलं विहाराय श्रेष्ठम् अस्ति । भारतस्य विभिन्नगरेभ्यः जनाः भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति ।
थौबल-नगरं 102 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः थौबल-नगरं भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सञ्योजयति । मणिपुर-राज्यस्य सर्वकारेण बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । थौबल-नगरे रेलस्थानकं नास्ति । किन्तु दीमापुर-नगरस्य रेलस्थानकम् अस्य नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं थौबल-नगरात् 230 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । दीमापुर-नगरात् गुवाहाटी-नगराय नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । दीमापुर-नगरात् बसयानैः भाटकयानैः वा थौबल-नगरं प्राप्यते । इम्फाल-नगरस्य विमानस्थानकं थौबल-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकमस्ति । इदं विमानस्थानकं थौबल-नगरात् 30 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इम्फाल-विमानस्थानकं भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । ततः बेङ्गळूरु-महानगराय, देहली-महानगराय, मुम्बई-महानगराय इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण थौबल-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अतः यात्रिकाः सरलतया थौबल-नगरम् प्राप्तुं शक्नुवन्ति ।
चुराचांदपुर-नगरं मणिपुर-राज्यस्य चुराचांदपुर-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । मणिपुर-राज्ये इदं नगरं “लामका” इति ज्ञायते । लाम, का च इत्याभ्यां शब्दाभ्याम् अस्य शब्दस्य निष्पत्तिः जाता । “लाम” इत्यस्य अर्थः “मार्गः”, “का” इत्यस्यार्थः “सन्धिस्थलं” च भवति । इम्फाल-नगरात् चुराचांदपुर-नगरं 59 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मिन् नगरे नैकानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । खूगा-जलबन्धः, जनजातीय-सङ्ग्रहालयः, नगालोइ- जलप्रपातः च अस्य नगरस्य प्रमुखाणि पर्यटनस्थलानि सन्ति । इदं नगरं मणिपुर-राज्यस्य बृहत्तमेषु नगरेषु द्वितीयम् अस्ति । इदं नगरं शान्तम् अस्ति । प्रत्येकसमुदायस्य जनाः सौहार्द्रपूर्णाः, व्यावहारिकः, भावुकाः च सन्ति । तत्र सिमते, पैते, गङ्गते, जोउ, वाइफी, लूसी, सुकते च इत्यादयः समुदायाः निवसन्ति । केभ्यश्चिद् वर्षेभ्यः प्राग् अस्य नगरस्य जनाः कृष्याधारिताः आसन् । किन्तु समयान्तरे जनाः व्यावसायिकक्षेत्रे प्रगतिशीलाः अभवन् । यदा पूर्वोत्तर-दिशः जापानी-जनाः भारतं समागतवन्तः, तदा चुराचांदपुर-नगरम् अपि जापानी-जनैः नाशितम् । तथापि साम्प्रतम् इदं नगरं शान्तिप्रियम् अस्ति । अक्टूबर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तं चुराचांदपुर-नगरं जनाः गच्छन्ति ।
चुराचांदप्पुर-नगरं 150 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । अयं राजमार्गः चुराचांद-नगरम् इम्फाल-नगरेण सह सञ्योजयति । मणिपुर-राज्यस्य सर्वकारेण बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः अस्य नगरस्य समीपस्थानि स्थलानि गन्तुं प्राप्यन्ते । चुराचांदपुर-नगरे रेलस्थानकं नास्ति । अतः दीमापुर-नगरस्य रेलस्थानकम् अस्य नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकम् अस्मात् नगरात् 172 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । दीमापुर-रेलस्थानकात् मणिपुर-राज्यस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः रेलयानानि प्राप्यन्ते । इम्फाल-नगरस्य विमानस्थानकम् अस्य नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धमस्ति । इम्फाल-नगरात् बसयानैः, भाटकयानैः च चुराचांदपुर-नगरं गन्तु शक्यते । यात्रिकाः सरलतया चुराचांदपुर-नगरं प्राप्तुं शक्नुवन्ति ।
चन्देल-नगरं मणिपुर-राज्यस्य चन्देल-मण्डलस्य केन्द्रं विद्यते । इदं नगरं भारत-म्यानमार-देशयोः सीमायां स्थितम् अस्ति । नगरमिदम् म्यान्मार-देशाय प्रवेशद्वारम् अस्ति । ई. स. 1974 तमे वर्षे चन्देल-मण्डलस्य निर्माणम् अभवत् । तदा अस्य नाम “तेङ्ग्नौपल” इति नाम आसीत् । किन्तु ई. स. 1983 तमे वर्षे अस्य नाम “चन्देल” इति कृतम् । चन्देल-मण्डले मणिपुर-राज्यस्य न्यूनतमा जनसङ्ख्या अस्ति । इदं मण्डलम् अविकसितम् अस्ति । अतः प्रतिवर्षं सर्वकारेण आर्थिकसाहाय्यं दीयते । केन्द्रियसर्वकारेण “ट्रान्स् एशियन् सुपर् हाईवे प्रोजेक्ट्” एका परियोजना आरब्धा । तया परियोजनया चन्देल-नगरं महत्त्वपूर्णं नगरं भवितुं शक्यते । अस्मिन् मण्डले नैकधा ओषधयः, वनस्पतयः च प्राप्यन्ते । मण्डलेऽस्मिन् विभिन्नाः पशवः अपि प्राप्यन्ते । तेषु “हुलोक् गिबन” इति नामकः वानरः प्राप्यते । अयं वानरः केवलम् अस्मिन् मण्डले एव प्राप्यते । अस्य मण्डलस्य जैववैविध्यं जनान् आकर्षति । भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः जनाः प्राकृतिकसौन्दर्यम् अनुभवितुं समागच्छन्ति । मोरेह-नगरं चन्देल-नगरस्य समीपस्थं पर्यटनस्थलं वर्तते । मोरेह-नगरं मणिपुर-राज्यस्य अन्ताराष्ट्रियव्यावसायिककेन्द्रं मन्यते । चन्देल-नगरात् मोरेह-नगरं 70 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । चन्देल-मण्डले बह्व्यः आदिवासीजनजातयः निवसन्ति । मेयोन, अनल, मारिङ्ग, कुकीस, पाईटे, चोथे, थडोउ च इत्यादयः जनजातयः अस्मिन् मण्डले निवसन्ति । “थडाउ” अस्य मण्डलस्य प्रमुखा भाषा अस्ति । ऐमोल-भाषायाम् अपि जनाः व्यवहरन्ति । अस्य नगरस्य सांस्कृतिकविभिन्नातायाः कारणेन इदं नगरं “बहुवर्णीयं नगरम्” इति कथ्यते । अतः जनाः तत्र भ्रमणार्थं गच्छन्ति । शीतर्तौ चन्देल-नगरस्य वातावरणं सुखदं, स्वास्थ्यकरं च भवति । अतः शीतर्तोः आरम्भे चन्देल-नगरं गन्तव्यम् ।
मणिपुर-राज्यस्य सर्वकारेण बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । अतः बसयानैः जनाः भ्रमणं कर्तुं शक्नुवन्ति । 39 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गे इदं नगरं स्थितम् अस्ति । चन्देल-नगरे रेलस्थानकं नास्ति । नागालैण्ड्-राज्यस्य दीमापुर-नगरस्य रेलस्थानकम् अस्य नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । दीमापुर-नगरात् भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । इदं रेलस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धमस्ति । चन्देल-नगरात् दीमापुर-रेलस्थानकं 215 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इम्फाल-नगरस्य विमानस्थानकम् अस्य नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । चन्देल-नगरात् इदं विमानस्थानकं 65 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धमस्ति । इम्फाल-नगरात् बसयानैः, भाटकयानैः च चन्देल-नगरं गन्तु शक्यते । यात्रिकाः सरलतया चन्देल-नगरं प्राप्तुं शक्नुवन्ति ।
उखरुल-नगरं मणिपुर-राज्यस्य उखरुल-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । इदं नगरम् अत्यन्तं सुन्दरं विद्यते । नगरमिदं स्वर्गः इव दृश्यते । वैदेशिकपुष्पेषु “सिरोय लिली” नामकं पुष्पं केवलम् उखरुल-मण्डले एव प्राप्यते । “फ्रैङ्क् किङ्गडम् वार्ड्” इत्याख्यः वनस्पतिशास्त्रज्ञः आसीत् । तेन इदं पुष्पम् अन्विष्टम् । तस्य पत्न्याः नाम “लिलियम् मैकलिनिए” आसीत् । अतः अस्य पुष्पस्य नाम अपि तदैव कृतम् । तत्रत्याः जनाः इदं पुष्पं “काशोगवोन्” इति कथयन्ति । यतः इदं पुष्पम् आधिक्येन शिरुई-पर्वते प्राप्यते । “लुङ्घर सिहाई फानग्रेड्”, “काचौ फुङ्ग् तडागः” च अस्य नगरस्य वीक्षणीयस्थले स्तः । उखरुल-मण्डले बहवः जलप्रपाताः, गुहाः, च सन्ति । “शिरुई काशोग पर्वतः”, “खयाङ्ग-पर्वतः”, “निल्लाइ-चायोद्यानम्” च अपि विहाराय उत्तमानि स्थलानि सन्ति । “खाङ्गखुई मङ्गसर-गुहा अस्य नगरस्य ऐतिहासिकं स्थलं वर्तते । “अस्य नगरस्य 90 प्रतिशतं जनाः साक्षराः सन्ति” इति आश्चर्यम् अस्ति । ग्रीष्मर्तौ अस्य नगरस्य वातावरणं सुखदं भवति । अतः जनाः तस्मिन् काले भ्रमणार्तं तत्र गच्छन्ति ।
उखरुल-नगरं 150 क्रमाङ्कस्य राजमार्गे स्थितम् अस्ति । मणिपुर-राज्यस्य विभिन्ननगरैः सह भूमार्गेण सम्बद्धम् अस्ति इदं नगरम् । नगरेऽस्मिन् रेलस्थानकं नास्ति । नागालैण्ड्-राजस्य दीमापुर-नगरस्य रेलस्थानकम् उखरुल-नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धमस्ति । नगरेऽस्मिन् विमानस्थानम् अपि नास्ति । अतः इम्फाल-नगरस्य विमानस्थानकम् अस्य नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । उखरुल-नगरात् इम्फाल-नगरं 90 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरेण सह विशिष्टतया सम्बद्धम् अस्ति ।
मणिपुर-राज्यस्य सर्वकारेण यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । राज्येऽस्मिन् त्रयः राजमार्गाः सन्ति । 39 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गः, 53 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गः, 150 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गः च । अस्य राज्यस्य राजधानी इम्फाल-नगरं पूर्वदिशि 39 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण म्यान्मार-देशेन, पश्चिमदिशि 53 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण असम-राज्येन, 150 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गेण मिजोरम-राज्येन च सह सम्बद्धम् अस्ति । अतः इदं राज्यं भूमार्गेण भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति ।
पुरा अस्मिन् राज्ये रेलमार्गाः नासन् । किन्तु ई. स. 1990 तमस्य वर्षस्य मई-मासे जिरिबाम-नगरपर्यन्तं रेलमार्गाः निर्मापिताः । इम्फाल-नगरात् जिरिबाम-नगरं 225 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इम्फाल-नगरात् 215 किलोमीटरमिते दूरे नागालैण्ड्-राज्यस्य दीमापुर-नगरं स्थितम् अस्ति । अस्मिन् नगरे मणिपुर-राज्यस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं मणिपुर-राज्यं भारतस्य सर्वैः राज्यैः सह सञ्योजयति । साम्प्रतम् अपि मणिपुर-राज्ये रेलमार्गाणां निर्माणाय परियोजनाः प्रचालिताः सन्ति । साम्प्रतं रेलमार्गस्य विकासः नास्ति । अतः मणिपुर-नगरं गन्तुं काठिन्यं भवति । किन्तु “भविष्यत्काले अस्य राज्यस्य रेलमार्गाः समृद्धाः भवन्ति” इति विचिन्त्य सर्वकारः प्रयासान् करोति ।
इम्फाल-नगरे मणिपुर-राज्यस्य बृहत्तमं विमानस्थानकम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । इम्फाल-विमानस्थानात् हैदराबाद-नगराय, मुम्बई-महानगराय, देहली-महानगराय, कोलकाता-महानगराय, इन्दौर-महानगराय, गुवाहाटी-नगराय च नियमितरूपेण वायुयानानि प्राप्यन्ते । इदं विमानस्थानकं मणिपुर-राज्यं भारतस्य विभिन्नराज्यैः सह सञ्योजयति । अनेन प्रकारेण मणिपुर-राज्यं गन्तुं वायुमार्गः सरलं विद्यते । | {
"source": "wikipedia"
} |
रतलाम /ˈəəɑːə/) इत्येतन्नगरं मध्यप्रदेशराज्यस्य उज्जैनविभागे अन्तर्गतस्य रतलाममण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति । रतलाम-नगरं मध्यप्रदेशराज्यस्य प्रमुखनगरेषु अन्यतमं वर्तते । इदं नगरं मालवा-क्षेत्रे अन्तर्गतम् अस्ति ।
2011 जनगणनानुगुणं रतलाम-नगरस्य जनसङ्ख्या 2,73,892 अस्ति । अत्र 1,39,766 पुरुषाः, 1,34,126 महिलाः च सन्ति । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-960 अस्ति । अत्र साक्षरता 87.89% अस्ति ।
रतलाम-नगरं भारतस्य मध्यभागे स्थितम् अस्ति । अस्य निर्देशाङ्कः 23 º 18 उ., 75 º 06 पू. अस्ति । समुद्रतलात् अस्य नगरस्य औन्नत्यं 480 मी. अस्ति । अस्मिन् नगरे नवम्बर-तः फरवरी-पर्यन्तं शीतर्तुः भवति । शीतर्तौ अस्य नगरस्य न्यूनतमं तापमानं 6 º भवति । अस्मिन् नगरे अप्रैल-तः जून-पर्यन्तं ग्रीष्मर्तुः भवति । ग्रीष्मर्तौ अस्य नगरस्य अधिकतमं तापमानं 44 º भवति । अस्मिन् नगरे जुलाई-तः सितम्बर-पर्यन्तं वर्षर्तुः भवति ।
मुगल बादशाह शाह जहा इत्याख्येन एकस्यां गजक्रीडायां रतलाम-नगरं रतन सिंह इत्यस्मै उपहारत्वेन प्रदत्तम् आसीत् । यदा शहज़ादा शुजा, औरङ्गजेब इत्येतयोः मध्ये उत्तराधिकारिपदप्राप्त्यर्थं युद्धमभवत् तदा रतलाम-नगरस्य राज्ञा रतन सिंह इत्यनेन बादशाह शाह जहा इत्याख्यस्य समर्थनं कृतम् आसीत् । अतः औरङ्गजेब इत्याख्यस्य विजयः अभवत् । ततः परम् औरङ्गजेब इत्याख्येन स्वविरोधिजनाः राज्यात् निष्कासिताः । तेन राजा रतन सिंह अपि राज्यात् बहिः प्रेषितः । तत्पश्चात् रतन सिंह मन्दसौरमण्डलस्य सीतामऊ ग्रामे निवसति स्म । तस्य मृत्युः अपि सीतामऊ ग्रामे एव अभवत् । तत्र अद्यापि रतन सिंह इत्यस्य स्मारकम् अस्ति ।
रतलाम-नगरं मध्यभारतस्य मालवा एजेन्सी इत्यस्य एकः भागः आसीत् । दीर्घकालपर्यन्तं रतलाम-नगरं राठोड-वंशजानाम् आधिपत्ये आसीत् । प्रथमः शासकः रतन सिंह आसीत् । तस्य द्वादशपत्न्यः आसन् ।
नगरेऽस्मिन् बहवः यन्त्रागाराः, शिक्षणसंस्थानानि च सन्ति । पुरा नगरमिदं पुलोमह्याः, तम्बाकु, लवणस्य इत्यादीनां व्यापारकेन्द्रमासीत् । इदं नगरं मालवा-प्रान्तस्य वाणिज्यिकनगरेषु अन्यतमम् आसीत् । अस्य नगरस्य रतलामी सेव बहुप्रसिद्धमस्ति । आभारतम् इदं खाद्यं प्रसिद्धमस्ति ।
बिल्पकेश्वर-मन्दिरं रतलाम-नगरात् 18 कि. मी. दूरे स्थितमस्ति । इदं मन्दिरं बहुपुरातनमस्ति । अस्य मन्दिरस्य निर्माणं 10 शताब्द्याम् अभवत् । अस्य मन्दिरस्य निर्माणं चालुक्य-परमार इत्येतयोः वास्तुकलायाम् अभवत् ।
अयं सङ्ग्रहालयः रतलाम-नगरे स्थितः अस्ति । अस्य सङ्ग्रहालयस्य निर्माणं 1879 तमे वर्षे राज्ञः रणजीत सिंह इत्याख्यस्य शासनकाले अभवत् । अस्य सङ्ग्रहालयस्य नाम राज्ञः पुत्र्याः गुलाब कुंवर साहिबा इत्याख्यायाः नामोपरि अभवत् । अव्यवस्थायाः कारणात् अस्य स्थितिः जर्जरा जाता । अस्य पुनर्जीणोद्धारः कारितः । अयं जनानाम् आकर्षणस्य केन्द्रम् अस्ति । अस्मिन् एकम् उद्यानम् अस्ति । उद्याने गुलाब-पुष्पस्य बहवः पादपाः सन्ति । तत्र बहवः जनाः भ्रमणार्थं गच्छन्ति ।
केदारेश्वर-मन्दिरं रतलाममण्डलस्य सैलाना ग्रामे स्थितमस्ति । इदं शिवमन्दिरं वर्तते । मन्दिरेऽस्मिन् एकः कुण्डः अस्ति । तत्र एकः जलप्रपातः अपि अस्ति । तस्य जलं कुण्डे पतति । तत् दृश्यं रमणीयं वर्तते । तस्मिन् कुण्डे एव भक्तजनाः पादप्रक्षालनं कृत्वा मन्दिरं प्रविशन्ति । वर्षर्तौ तत्र बहवः जनाः भ्रमणार्थं गच्छन्ति । इदं मन्दिरं प्राचीनम् अस्ति, यस्य अनुमानं शिवलिङ्गात् एव भवति । तत्र स्थितं शिवलिङ्गं प्राकृतिकमस्ति ।
अन्यानि वीक्षणीयस्थलानि
मुम्बई, देहली, बेङ्गळूरु, अजमेर, चेन्नै, हैदराबाद्, झांसी, उज्जैन, कोलकाता इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः रेल-यानेन रतलाम-नगरं प्राप्तुं शक्यते ।
रतलाम-नगरस्य मार्ग-परिवहन-निगमः बहुविकसितः अस्ति । मध्यप्रदेशस्य अन्येभ्यः नगरेभ्यः, ग्रामेभ्यः च नियमितरूपेण रतलाम-नगराय बस्-यानानि प्राप्यन्ते ।
://..//%0%4%0%0%4%4%0%4%2%0%4%%0%4% ://./ | {
"source": "wikipedia"
} |
वेदान्तशास्त्रस्य प्रकरणग्रन्थः विद्यते । धर्मराजाध्वरीन्द्रेण विरचितः अयं ग्रन्थः । | {
"source": "wikipedia"
} |
भारतदेशे किञ्चन राज्यम् अस्ति उत्तरप्रदेशराज्यम्। अस्य राज्यस्थं किञ्चन मण्डलम् अस्ति ललितपुरमण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति ललितपुरम् । | {
"source": "wikipedia"
} |
जरामरणमोक्षाय माम् आश्रित्य यतन्ति ये ते ब्रह्म तत् विदुः कृत्स्नम् अध्यात्मं कर्म च आखिलम् ॥ 29 ॥
ये माम् आश्रित्य जरामरणमोक्षाय यतन्ति ते तत् ब्रह्म कृत्स्नम् अध्यात्मम् अखिलं च कर्म विदुः ।
ये मानवाः माम् अवलम्ब्य जरामरणविमोक्षाय प्रयतन्ते ते मानवाः तत् परब्रह्म जानन्ति तथा समग्रम् आत्मविषयं कर्तव्यं च जानन्ति । | {
"source": "wikipedia"
} |
24 दिसम्बर-दिनाङ्कः ग्रेगोरीयन-पञ्चाङ्गानुसारं वर्षस्य त्रिशताधिकाष्टापञ्चाशत्तमं दिनम् । लिप्-वर्षानुगुणम् त्रिशताधिकनवपञ्चाशत्तमं दिनम् एतत् । एतस्मात् दिनात् वर्षान्ताय 7 दिनानि अवशिष्टानि । | {
"source": "wikipedia"
} |
अयं भगवद्गीतायाः पञ्चमोध्यायस्य कर्मसंन्यासयोगस्य अष्टाविंशतितमः श्लोकः ।
यतेन्द्रियमनोबुद्धिः मुनिः मोक्षपरायणः विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः ॥ 28 ॥
यः स्पर्शान् बाह्यान् बहिः चक्षुः च एव भ्रुवोः अन्तरे कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ प्राणापानौ समौ कृत्वा यतेन्द्रियमनोबुद्धिः मोक्षपरायणः विगतेच्छाभयक्रोधः मुुनिः सः सदा मुक्तः एव ।
यः सर्वान् अपि इन्द्रियार्थान् बहिरेव कृत्वा, दृष्टिं भ्रुवोः मध्ये संस्थाप्य, नासिकायां संचरन्तौ प्राणापानौ समौ कृत्वा, इन्द्रियाणि मनः बुद्धिं च नियन्त्र्य मोक्षपरायणः भवति, यश्च इच्छाभयक्रोधादिरहितः अस्ति सः सदा मुक्तः एवेति निर्णयः ।
यतेन्द्रिय इति। यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्यतानि संयतानीन्द्रियाणि मनो बुद्धिश्च यस्य स यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मननान्मुनिः संन्यासी मोक्षपरायण एवं देहसंस्थानोमोक्षपरायणो मोक्ष एव परमयनं परा गतिर्यस्य सोऽयं मोक्षपरायणो मुनिर्भवेत्। विगतेच्छाभयक्रोध इच्छा च भयं च क्रोधश्चेच्छाभयक्रोधास्ते विगता यस्मात्स विगतेच्छाभयक्रोधः।य एवं वर्तते सदा संन्यासी मुक्त एव सः। न तस्य मोक्षोऽन्यः कर्तव्योऽस्ति ।।28।।
1) संन्यासं कर्मणां कृष्ण...2) संन्यासः कर्मयोगश्च...3) ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी...4) साङ्ख्ययोगौ पृथग्बालाः...5) यत्साङ्ख्यैः प्राप्यते स्थानं...6) संन्यासस्तु महाबाहो...7) योगयुक्तो विशुद्धात्मा...8) नैव किञ्चित्करोमीति...9) प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्...10) ब्रह्मण्याधाय कर्माणि...11) कायेन मनसा बुद्ध्या...12) युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा...13) सर्वकर्माणि मनसा...14) न कर्तृत्वं न कर्माणि...15) नादत्ते कस्यचित्पापं...16) ज्ञानेन तु तदज्ञानं... 17) तद्बुद्धयस्तदात्मानः18) विद्याविनयसम्पन्ने...19) इहैव तैर्जितः सर्गो...20) न प्रहृष्येत्प्रियं प्राप्य...21) बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा...22) ये हि संस्पर्शजा भोगाः...23) शक्नोतीहैव यः सोढुं...24) योऽन्तःसुखोऽन्तरारामः...25) लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणम्...26) कामक्रोधवियुक्तानां...27) स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यान्...28) यतेन्द्रियमनोबुद्धिः...29) भोक्तारं यज्ञतपसां... | {
"source": "wikipedia"
} |
:://..
मुलायम सिंह यादव एकः भारतीयराजनीत्ज्ञ अस्ति एवः उत्तर प्रदेशे प्राधान्यात् अभिस्पृशति। सः उत्तर प्रदेशस्य पूर्वमुख्यमन्त्रिन् अस्ति। | {
"source": "wikipedia"
} |
द प्रेस्टीज् एकः आङ्ग्ल भाषा चलनचित्रः। नायकाः क्रिस्टियन् बेल्, ह्यू जाक्मन्, मैकल् केन्, स्कार्लेट् जोहान्सेन् च। चित्रस्य निर्देशकः क्रिस्टफ़र् नोलन्। | {
"source": "wikipedia"
} |
अयं भगवद्गीतायाः प्रथमोध्यायस्य अर्जुनविषादयोगस्य द्वाविंशतितमः श्लोकः ।
यावत्, एतान्, निरीक्षे, अहम्, योद्धुकामान्, अवस्थितान् । कैः, मया, सह, योद्धव्यम्, अस्मिन्, रणसमुद्यमे ॥
यावत् अहम् अस्मिन् रणसमुद्यमे कैः मया सह योद्धव्यम् अवस्थितान् एतान् योद्धुकामान् निरीक्षे ।
युद्धं कर्तुं के के उपस्थिताः सन्ति, अस्मिन् च युद्धे कैः कैः सह मया योद्धव्यम् इति अहं ज्ञातुं प्रथमं तान् द्रष्टम् इच्छामि । तस्मात् मम रथं तत्र स्थापय ।
://.... | {
"source": "wikipedia"
} |
लाटीना इटली देशस्य एकः नगरं अस्ति । इटली यूरोप दक्षिणे एक: प्राचीन क्षेत्र अस्ति । | {
"source": "wikipedia"
} |
सुमित्रा महाजन भारतीयराजनेतृषु अन्यतमा विद्यते । अद्यत्वे भारतीयसंसदि लोकसभाध्यक्षा पदारूढा । इदं पदम् अलङ्कृतवत्योः महिलयोः अन्यतरा विद्यते, अपरा । सुमित्रा अष्टवारं संसत्सदस्यारूपेण चिता। सा इन्दौर नगरे सुमित्रा ताई इति नाम्ना प्रसिद्धा ।
1943 तमस्य वर्षस्य अप्रैलमासस्य 12 दिनाङ्के महाराष्ट्रराज्यस्य चिपलूननगरे सुमित्रायाः जन्म अभवत् । सा स्नातकोत्तरा एल0एल0बि0 च इन्दौर-नगरस्थिते इन्दौरविश्वविद्यालये अपठत् । पुस्तकवाचनं, सङ्गीतश्रवणं, गायनं, चलच्चित्रदर्शनं च तस्याः प्रमुखाः ऋचयः सन्ति ।
सा 1989 तमे वर्षे मध्यप्रदेशराज्यस्य पूर्वमुख्यमन्त्री प्रकाश चन्द्र सेठी विरुद्धं प्रथमवारं लोकसभानिर्वाचनं जितवती । सुमित्रा महाजन इत्येषा केन्द्रियमन्त्रिमण्डले आसीत् । सा मानवसंसाधनमन्त्रित्वेन, सञ्चारविभागमन्त्रित्वेन, पेट्रोलियममन्त्रालयमन्त्रित्वेन च शपथग्रहणम् अकरोत् । सा लोकसभानिर्वाचने सदैव अपराजिता ।
6 जून 2014 तमे सा निर्विरोधं लोकसभाध्यक्षा चिता । प्रथमवारं भारतीयजनतापक्षस्य कोऽपि सांसदः लोकसभाध्यक्षः अभवत् । | {
"source": "wikipedia"
} |
अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवः /ˈəɑːɑːʃɪəɑːθɑːʊəə/) मकरसङ्क्रमणदिने गुजरातराज्ये आचर्यमाणः विशिष्टः, सुप्रसिद्धश्च उत्सवः अस्ति । यस्मिन् दिने भगवान् सूर्यः मकरराशिं प्रविशति, तस्मिन् दिने भारते मकरसङ्क्रान्त्युत्सवः आचर्यते । सूर्यस्य मकरराशौ प्रवेशः मकरसङ्क्रमणम् इत्युच्यते । अतः मकरसङ्क्रान्तिः इति नाम । मकरसङ्क्रान्तिदिनादारभ्य षण्मासाः उत्तरायणपुण्यकालः भवति । अतः गुजरातराज्ये उत्सवस्यास्य उत्तरायणम् इति व्यवहारः । प्रतिवर्षं 'जनवरी'मासस्य चतुर्दशे दिनाङ्के मकरसङ्क्रान्तिः भवति । अस्मिन् उत्सवदिने तदङ्गत्वेन गुजरातराज्यस्य सर्वकारस्य प्रवासोद्यमनिगमेन काचन विशिष्टा अन्ताराष्ट्रिय-वाताट-उड्डयनस्पर्धा आयोज्यते इतीदं वैशिष्ट्यम् । अस्यां च स्पर्धायां न केवलं भारतस्य विभिन्नेभ्यः राज्येभ्यः, अपि तु नानादेशेभ्यः स्पर्धालवः समागत्य भागं गृह्णन्ति । स्पर्धां द्रष्टुम् अपि अत्यधिकसङ्ख्यायां द्रष्टारः भवन्ति । उत्सवदिने आकाशे सर्वत्र वाताटाः एव दृश्यन्ते । तस्मिन् दिने आबालवृद्धाः, महिलाः, युवतयश्च आदिनं स्वस्वप्रासादोपरि वाताटान् उड्डाययन्ति ।
प्रतिवर्षं गुजरातराज्ये द्विसहस्रोत्सवाः आचर्यन्ते जनैः । अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवः प्रमुखोत्सवेषु अन्यतमः अस्ति । मासत्रयात् पूर्वमेव पतङ्गनिर्माणस्य, पतङ्गरज्जोः रङ्गलेपनस्य च आरम्भः भवति । गुजरातीजनानां गृहेषु वाताटोत्सवस्य सज्जता एकमासात् पूर्वमेव प्रारभते । हिन्दुपञ्चाङ्गानुसारं मकरसङ्क्रान्तिदिनं शीतकालस्य समाप्तेः, ग्रीष्मर्तोः आरम्भस्य च प्रतीकः अस्ति । एतत् दिनं कृषकेभ्यः सङ्केतः अस्ति यत्, सूर्यकालः पुनरागतोऽस्ति, कृषिकार्ये सल्लग्नाः भवन्तु इति । आभारतम् एतत् दिनं कृषिकार्याय मुख्यतमम् ।गुजरातराज्यस्य बहुषु नगरेषु वाताटस्पर्धायाः आयोजनं भवति । तस्यां स्पर्धायां नगरस्य वाताटप्रेमिणः भागं वहन्ति । स्पर्धाविजेतारः पुरस्कारान् प्राप्नुवन्ति । गुजरातराज्ये मकरसङ्क्रान्त्युत्सवस्य आचरणम् एतावत् प्रसिद्धम् अभूत् यत्, गुजरातसर्वकारेण प्रतिवर्षं 'जनवरी'-मासस्य 14-15 दिनाङ्कयोः अवकाशस्य घोषणा कृता । मकरसङ्क्रान्त्युत्सवदिनेषु प्रादेशिकभोजनेषु 'उन्धियु, जलेबी, फाफडा'-भोजनं बहुप्रख्यातमस्ति । मकरसङ्क्रान्त्युत्सवस्य पूर्वदिने वाताटप्रेमिणः स्वेप्सितवाताटान् क्रीणन्ति । नगरस्य सर्वास्वपि विपणिषु रात्रिकाले वाताटापणाः रम्यैः वर्णरञ्जितवाताटैः सुसज्जिताः सन्तः सर्वान् आकर्षयन्ति । तस्यां रात्रौ कोटिशः वाताटानां क्रयणं, विक्रयणं च भवति । 2012 तमे वर्षे गुजरातप्रवासोद्यमनिगमेन उद्घोषितं यत्, गुजरातराज्येण पुस्तके स्थानं प्राप्तमस्ति इति । कारणं तस्मिन् वर्षे मकरसङ्क्रान्तिदिने अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवे द्विचत्वारिंशत्देशाः भागम् अवहन् ।
मुख्यतया गुजरातराज्यस्य अहमदाबाद, सुरत, वडोदरा, राजकोट, नडियाद-आदिषु नगर-महानगरेषु वाताटोत्सवस्य आयोजनं भवति । तेषु अहमदाबाद-महानगरे राष्ट्रिय-अन्ताराष्ट्रियपर्यटकेभ्यः अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य आयोजनं भवति । अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य आनन्दम् आस्वादयितुं प्रमुखं स्थलमस्ति ‘सरदार पटेल स्टेडियम्’ । तत्र 54,000 वीक्षकेभ्यः आसनव्यवस्था अस्ति । साबरमती रिवर्-फ्रण्ट् इत्यस्मिन् स्थले सहस्रशः वाताटाः आदिनम् गगने उड्डयन्तः दरीदृश्यन्ते । अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य आनन्दम् आस्वादयितुं तत्रापि अत्यधिकसङ्ख्यायां द्रष्टारः गच्छन्ति । तद्विहाय अहमदाबाद-महानगरस्य अन्यस्थलेष्वपि अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य आयोजनं भवति ।
अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य दिनेषु बहवः प्रख्याताः वाताटापणाः चतुर्विंशतिघण्टां यावत् वाताटविक्रयणार्थम् उद्घाटिताः भवन्ति । तेषु वाताटापणेषु अहमदाबाद-महानगरस्य हृद्प्रदेशे स्थिता ‘पतङ्ग बाजार’ इतीयं विपणिः प्रख्याता अस्ति । अस्यां विपण्यां क्रेतॄणां, विक्रेतॄणां च सम्मर्दः आदिनम्, आरात्रिः च भवति । अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य प्रभावः एतावान् वर्धितोऽस्ति यत्, अहमदाबाद-महानगरस्य केचन गृहस्थाः स्वगृहे एव नवीनानां पद्धितीनाम् उपयोगं कृत्वा वाताटानां रचनां कुर्वन्ति । तेषु केचन स्वनिर्मितानां वाताटानां विक्रयणमपि कुर्वन्ति ।
1985 तमे वर्षे स्थापितः एशियाखण्डस्य बृह्त्तमः संस्कारकेन्द्र-नामकः वाताटसङ्ग्रहालयः अहमदाबाद-महानगरस्य पालडी-क्षेत्रे अस्ति । अस्मिन् सङ्ग्राहलये विविधप्रकारकाणां वाताटानाम् आकर्षकं, ज्ञानवर्धकं च प्रदर्शनी आवर्षं भवति । परन्तु उत्सवदिनेषु तत्र पुरातन-नव्यवाताटानां विशेषप्रदर्शनी भवति । अतः तस्मिन् सङ्ग्रहालयेऽपि जनानां सम्मर्दः अधिकः भवति अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवदिनेषु ।
प्रतिवर्षं 'जनवरी'-मासस्य चतुर्दशे दिनाङ्के मकरसङ्क्रान्त्युत्सवः भवति । तस्मिन् दिने एव अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य आयोजनं भवति । परन्तु 'जनवरी'-मासस्य पञ्चदशे दिनाङ्केऽपि उत्सवः आचर्यते । कारणं तद्दिनमेव कृषकेभ्यः ग्रीष्मर्तोः आगमनस्य प्रतीकः अस्ति । अतः तस्मिन् दिने उत्सवप्रियाः गुजरातीजनाः ‘वासी उत्तरायण’म् आचरन्ति । ‘वासी’ इत्यस्य गुजरातीशब्दस्यार्थः पुरातनम् इति । पुरातनस्य उत्तरायणपर्वणः उत्सवः इत्यर्थः ।
अस्योत्सवस्य मुख्योद्देशः अस्ति यत्, प्रगाढनिद्राधीनाः देवताः अस्मिन् दिने जाग्रति । अतः तासां प्रार्थना कर्तव्या इति । भारतीयेतिहसविदां मतमस्ति यत्, वाताटोड्डयनस्य प्रप्रथमा प्रथा भारतदेशे एव प्रारब्धा । तां च प्रथां गुजरातराज्यस्य राजानः एव प्रारब्धवन्तः इति । तदानीन्तनकाले तु वाताटोड्डयनं केवलं धनिकानामेव उत्सवः आसीत् । कालान्तरेण गुजरातराज्यस्य जनसामान्याः अपि एनम् उत्सवं आचरितुं प्रारभन्त । अस्योत्सवस्य प्राधान्यम् एतावदभूत् यत्, कालान्तरे पर्वदिने अवकाशः अपि उद्घोषितः सर्वकारेण । ततः सामूहिकवाताटोत्सवस्य आयोजनं प्रारब्धम् । एवं 1989 तमे वर्षे गुजरातराज्यस्य प्रवासोद्यमनिगमेन अहमदाबाद-महानगरे प्रप्रथमः आन्तरराष्ट्रियवाताटोत्सवः आयोजितः ।
2012 तमे वर्षे गुजरातराज्यस्य राज्यपालस्य डा. कमला इत्यस्याः आध्यक्षे मुख्यमन्त्री नरेन्द्र मोदी अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य उद्घाटनमकरोत् । तस्मिन्नेव वर्षे एव गुजरातराज्येण पुस्तके स्थानं प्राप्तमासीत् ।
2014 तमे वर्षे 'जनवरी'-मासस्य 11 दिनाङ्कात् 13 दिनाङ्कपर्यन्तं ‘साबरमती रिवर्-फ्रण्ट्’ इत्यस्मिन् स्थले अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य आयोजनं भविष्यति । विश्वस्य 35 देशेभ्यः द्विशतमधिकाः स्पर्धालवः स्पर्धायां भागं वहिष्यन्ति । अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य कार्यक्रमेषु आदित्यहृदयपाठः, बालानां सूर्यनमस्कारः, ‘थीम पेविलियन, फुड कोर्ट, एडवेञ्चर पेविलियन’-आदीनां मुख्याकर्षणमस्ति । अस्य अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य उद्घाटनं गुजरातराज्यस्य मुख्यमन्त्री नरेन्द्र मोदी श्लोकोच्चारणेन करिष्यति । अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य भागरूपिणाम् अन्येषां कार्यक्रमाणाम् उद्घाटनं गुजरातराज्यस्य प्रवासोद्यममन्त्री करिष्यति ।
अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य त्रिषु दिनेषु दिवससमये वाताटोड्डयनस्पर्धा भविष्यति, रात्रिकाले तु ‘टुक्कल’ इत्यनेन सह वाताटोड्डयनं भविष्यति । देहली-महानगरस्य 'कनोट सर्कल'-क्षेत्रेऽपि राज्यप्रवासोद्यमनिगमेन अन्ताराष्ट्रियवाताटोत्सवस्य आयोजनं कृतमस्ति । 'जनवरी'-मासस्य 8 दिनाङ्के मुम्बई-महानगरेऽपि वाताटोत्सवस्य आयोजनं राज्यप्रवासोद्यमनिगमेन कृतमस्ति । 'जनवरी'-मासस्य 9-10 दिनाङ्कयोः क्रमेण गुजरातराज्यस्य सापुतारागिरिधाम्नि, कच्छमरुभूमौ वाताटोत्सवस्य आयोजनं राज्यप्रवासोद्यमनिगमेन कृतमस्ति ।
कर्णावती-महानगरम्
नरेन्द्र मोदी
मकरसङ्क्रान्तिः
गुजरातराज्यस्य उत्सवाः
://../-/-.
://..///-/----/5570106.
://../----.
://..///.
://..//---------1949708 | {
"source": "wikipedia"
} |
पन्ना इत्येतन्नगरं मध्यप्रदेशराज्यस्य सागरविभागे अन्तर्गतस्य पन्नामण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति । | {
"source": "wikipedia"
} |
गोलत्वमापिका गोलकस्य गोलत्वमापनाय प्रयुज्यमाना काश्चन प्रविधिः । चूलिकामापिकायाः साहाय्येन अस्माभिः 1 मिलीमीटरस्य 1/100 भागपर्यन्तस्य दैर्घ्यं माप्यं भवति । किन्तु, यदाकदा अस्माच्चापि न्यूनस्य दैर्घ्यं स्य मापनम् आवश्यकं भवति । अथवा कस्यचिद् गोलतस्य अवतलतायाः उत्तलतायाः वा मापनं आवश्यकं भवति । एतादृशेषु प्रसङ्गेषु गोलतस्य अवतलतायाः प्रयोगः क्रियते । एतच्चापि यन्त्रं चूलिकामापिकायाः सिध्दान्तानुसारेण निर्मितम् अस्ति ।यन्त्रेऽस्मिन् चूलिकामापिकावत् ‘द’ इत्येका चूकिका वर्तते यस्याः वृत्तमेकं 1 मिलीमीटरपरिमितम् अथवा 1/2 मिलीमीटरपरिमितम् भवति । चूलिकायाः ऊर्ध्वशिरसि ‘च’ इत्येका वृत्तकारा पट्टिका संयुक्ता भवति यस्याः परिधिः शतभागेषु पञ्चाशत्सु वा विभक्ता भवति । कदाचिच्च तस्यां 200 भागा अपि भवन्ति । पट्टिकोपरि ‘घ’ इति घुण्टिकैका भवति यस्या साहाय्येन ‘द’ इति चूलिका ‘य’ इति एकस्मिन् पिटके घूर्णयितुं शक्यते । पिटकमिदं ‘अ ब स’ इत्येकस्मिन् धातुखण्डे उट्टङ्कितं भवति । धातुखण्डश्च समोच्चासु तिसृषु शङ्क्वाकाटङ्गासु आधृतः भवति । तिसृणं टङ्गानां शिरसां संयोजनात् एकं समबाहुत्रिभुजं संजायते । चूलिकायाश्च शङ्क्वाकारशिरः अस्य समभुजत्रिभुजस्य लम्बात्मकर्ध्दकाणां छेदविन्दौ वर्त्तते । ‘अ’ इति टङ्गोपरि ‘प’ इति एका ऊर्द्वोन्मुखा मापिका तिष्ठति यस्यां सेण्टीमीटरस्य मिलीमीटरस्य च चिन्हानि अङिकतानि भवन्ति । मापिकया अनया समस्तानि वलितानि पठ्यन्ते ।
ततश्च यन्त्रं चतुरस्रतले स्थाप्यते चूलिकायाः सूक्ष्माग्रं च तत्तलं स्पृशेत् । चक्रपट्टिकायाः मापकस्य च् मापाः पठ्यन्ते । चतुरस्रतलस्य विभिन्नेषु तादृशीनि त्रीणि चत्वारि वा मापनानि गृहीत्वा तेषां मध्यमानानि उपलभ्यन्ते ।
द्वयोरेतयोरन्तरग्रहणात् अवतलतलस्य गभीरत्वं उत्तलतलस्य च उच्छ्रितिः परिज्ञायते । यदि चेत् गभीरत्वमिदं उच्छ्रितिर्वा ’ह’ सेण्टीमीटरं भवेत् यन्त्रस्य च तिसृणां बाह्यटङानां अन्तरस्य मध्यमानं च ’ल’ भवेत् तर्हि वक्रतात्रिज्या :- ज्या = ल2 /6 ह + ह /2 इति सूत्रेण परिज्ञायते ।
यदि चेत् मध्यवर्त्तिन्याः ‘द’ इति चूलिकायाः ‘अ’ इति बाह्यटङ्गायाश्च मध्यवर्त्ती अन्तरः ‘स’ इति भवेत्, तलस्य गभीरत्वं ‘ह’ इति वक्रतायाश्च व्यासार्ध्दं ‘र’ इति भवेयुः तर्हि वृतस्य गुणानुसारेण स2 =ह अर्थात् 2= अथवा र = स2 + ह2/2 ह अर्थात् = 2 + 2/ 2
यदि चेत् ‘स’ इत्यस्य स्थाने ‘ल’ इति माप्यते तर्हि समत्रिबाहुत्रिभुजस्य गुणानुसारेण स अर्थात् =अ, क= 2/3व र = 2/3 ×
गोलत्वमापिकया चूलिकामापिकया च मापनकाले घूर्णिका एकास्यामेव दिशि परिभ्राम्या । यतः विपरीतासु दिक्षु भामणेन पिच्छटा त्रुटिः संजायते । पतत्प्रयोगात् घूर्णिकायाः चूलिकाः घृष्यन्ते यतः ताः पिट्टकवलिते शिथिलायन्ते । घूर्णिकायाश्च शिरसः वैपरीत्येन भ्रामणात् घूर्णिका तत्कालमेव न अपसर्ति अपितु किञ्चिद कालानन्तरं प्रत्यावर्त्तते । अतएव पिच्छटा त्रुटिः संजायते ।
गोलत्वमापकस्यैदस्य स्थिराभिः टङ्गाभिः 4 सेण्टीमीटरपरिमितिकं समत्रिबाहुत्रिभुजं निर्मीयते । यदि चेत् गोलाकारस्यैकस्य तलस्पैकस्य तलस्पर्शाय मध्यचूलिका 1.400 मिलीमीटरपर्यन्तम् अधः क्रियते तर्हि दर्पणस्य वक्रतायाः व्यासार्द्धं परिज्ञाताव्यम् । | {
"source": "wikipedia"
} |
अयं यावानलः अपि भारते वर्धमानः कश्चन धान्यविशेषः । अयं यावानलः सस्यजन्यः आहारपदार्थः । अयं यावानलः आङ्ग्लभाषायां इति उच्यते । हिन्दीभाषायां जुअर् इति, ल्याटिन्-भाषायां इति च वदन्ति । अयं यावानलः तृणकुले कुले अन्तर्भवति । अयं यावानलः तस्य वर्णस्य अनुगुणं द्विधा विभज्यते । श्वेतः यावानलः, रक्तः यावानलः च इति । कर्णाटकस्य उत्तरभागे तु यावानलः प्रतिदिनस्य आहारः । तत्र गोधूमस्य रोटिकां वा, तण्डुलस्य ओदनं वा न सेवन्ते । अपि तु प्रतिदिनं यावानलस्य पिष्टेन निर्मितां रोटिकाम् एव खादन्ति । जूर्णः, यवनालः, शिखरी, वृत्ततण्डुलः, दीर्घनालः, दीर्घशरः, क्षेत्रक्षुः, इक्षुपत्रकः, जूर्णाह्वा, योनला, युगन्धरा, यावनालः, देवधान्यं, मौक्तिकतण्डुलः इत्यादीनि यावानलस्य अन्यानि नामानि । अनेन यावानलेन पौलिं, लाजाः, रोटिकां, यवसक्तु च निर्मान्ति । अयं यावानलः द्विविधः भवति । रोटिकानिर्माणस्य यावानलः भिन्नः एव भवति । सः लघ्वाकारकः भवति । अन्ये यावानले पुनः मधुरः यावानलः इत्यपि कश्चन प्रभेदः भवति ।
अयं यावानलः पचनार्थं जडः । अयं रूक्षः, शीतगुणयुक्तः, रुचिकरः च । अयं यावानलः मधुररुचियुक्तः । | {
"source": "wikipedia"
} |
14 नवम्बर-दिनाङ्कः ग्रेगोरीयन-पञ्चाङ्गानुसारं वर्षस्य त्रिशताधिकाष्टादशं दिनम् । लिप्-वर्षानुगुणम् त्रिशताधिकनवदशं दिनम् एतत् । एतस्मात् दिनात् वर्षान्ताय 47 दिनानि अवशिष्टानि । | {
"source": "wikipedia"
} |
कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ) इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः सृष्टिचक्रम् अग्रे वदति । पूर्वस्मिन् श्लोके सृष्टिचक्रस्य कृते कर्तव्यपालनस्य आवश्यकतां वर्णयन् भगवान् सृष्टिचक्रस्य आरम्भम् अकरोत् । अत्र तस्य आरम्भस्यानगुणं सृष्टिचक्रस्य विषये अग्रे वदति । सः कथयति यद्, कर्मसमुदायः वेदेभ्यः उत्पन्नः, वेदश्च अविनाशिनः परमात्मनः उत्पन्नः इति जानातु । सर्वव्यापी परमात्मा सर्वदा यज्ञे प्रतिष्ठितः इति अनेन सिद्ध्यति इति ।
कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्म अक्षरसमुद्भवम् तस्मात् सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् ॥ 15 ॥
कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि । ब्रह्म अक्षरसमुद्भवं विद्धि । तस्मात् सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् ।
कर्म वेदात् उत्पन्नम् । वेदश्च परमात्मनाः उत्पन्नोऽस्ति । अतः सर्वव्यापी भगवान् यज्ञे सदा तिति ।
'कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि' – कर्तव्यकर्मणाम् आचरणस्य उपदेशं वेदाः यच्छन्ति । मनुष्याः कर्तव्यकर्माचरणस्य ज्ञानं वेदेभ्यः एव प्राप्तवन्तः, अत एव वेदाः कर्मणाम् उत्पत्तिस्थानं मन्यते । 'वेदः' इत्यस्मिन् शब्दे न केवलं चत्वारः वेदाः अन्तर्भवन्ति, अपि तु स्मृति-पुराण-इतिहास-आचर्योपदेशादयः सर्वेऽपि वेदानुकूलोपदेशाः अन्तर्भवन्ति ।
'ब्रह्माक्षरसमुद्भवम्' – अत्र 'ब्रह्म' इत्यनेन पदेन वेदः स्वीक्रियत् । वेदाः सच्चिदानन्दधनेन परमात्मना एव उत्पादिताः । एवं परमात्मा एव सर्वेषां मूलम् । परमात्मना वेदाः निष्पन्नाः । वेदाः कर्तव्यपालनस्य विधिं प्रदर्शयन्ति । मनुष्यः तस्य कर्तव्यस्य विधिपूर्वकं पालनं करोति । कर्तव्यकर्मणां पालनेन यज्ञः भवति । यज्ञात् वर्षाः भवन्ति । वर्षाभ्यः अन्नं जायते । अन्नेन प्राणिनः उत्पद्यन्ते । तेषु प्राणिषु मनुष्यः कर्तव्यपालनाय कर्म करोति । एवं सृष्टिचक्रं चलति । 'तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम्' – अत्र 'ब्रह्म' इत्यस्य पदस्य अक्षरवाचकत्वं ज्ञेयम् । अर्थात् सगुणनिराकरः परमात्मा इति । अतः सर्वगतः परमात्मा अस्ति, न तु वेदाः । सर्वव्यापित्वाद् अपि परमात्मा विशेषरूपेण 'यज्ञे' कर्तव्यपालने सर्वादा विद्यमानः भवति । तात्पर्यम् अस्ति यद्, यत्र निष्कामभावेन कर्तव्यपालनं भवति, तत्र ईश्वरः निवसति । अतः परमात्मप्राप्तेः इच्छुकाः स्वकर्तव्यपालनेन एव परमात्मप्राप्तिं सहजतया कर्तुं प्रभवन्ति ।
अत्र शङ्का भवति यद्, परमात्मा यदि सर्वव्यापी अस्ति, तर्हि सः यज्ञे नित्यप्रतिष्ठितः इति किमर्थम् उक्तम् ? किं सः अन्येषु स्थानेषु नास्ति ? अस्य समाधानम् अस्ति यद्, परमात्मा तु सर्वत्र अस्ति, सः अनित्यः, एकदेशीयः च न । अतः परमात्मनः कृते 'सर्वगतः' इत्यस्य उपयोगः अत्र अभवत् । यज्ञे नित्यप्रतिष्ठितः इत्यस्य तात्पर्यम् अस्ति यद्, यज्ञे सः उपलब्धः अस्ति इति । पृथिव्यां सर्वत्र जले सत्यपि कूपादिषु एव जलं प्राप्यते । तथैव सर्वगतः परमात्मा अपि यज्ञेन एव प्राप्यः अस्ति । स्वस्य कृते कर्मणि कृते तथा च जडपदार्थैः सह स्वस्मबन्दः आरोपिते सति सर्वव्यापिनः परमात्मनः प्राप्तौ विघ्नम् उत्पद्यते । निष्कामभावपूर्वकं कर्तव्यपालनं क्रियते चेत्, विघ्नं दूरीभवति । ततः नित्यप्राप्तस्य परमात्मनः स्वतः एव अनुभवः जायते । अत एव कर्तव्यपालनात् विमुखो भवितुं तत्पराय अर्जुनाय भगवान् विभिन्नप्रकारेण कर्तव्यपालनाया विशेषाग्रहं करोति ।
तच्च कर्मेति। कर्म ब्रह्मोद्भवं ब्रह्म वेदः स उद्भवः कारणं यस्य तत् कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि जानीहि। ब्रह्म पुनर्वेदाख्यमक्षरसमुद्भवम्। अक्षरं ब्रह्म परमात्मासमुद्भवो यस्य तदक्षरसमुद्भवं ब्रह्म वेदइत्यर्थः।यस्मात्साक्षात्परमात्माख्यादक्षरात्पुरुषनिःश्वासवत् समुद्भुतं ब्रह्म तस्मात्सर्वार्थप्रकाशकत्वात्सर्वगतम्। सर्वगतमपि सन्नित्यं सदा यज्ञविधिप्रधानत्वाद्यज्ञे प्रतिष्ठितम्।।15।।
1) ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते...2) व्यामिश्रेणेव वाक्येन...3) लोकेऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा...4) न कर्मणामनारम्भात्...5) न हि कश्चित्क्षणमपि...6) कर्मेन्द्रियाणि संयम्य...7) यस्त्विन्द्रियाणि मनसा...8) नियतं कुरु कर्म त्वं...9) यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र...10) सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा...11) देवान्भावयतानेन...12) इष्टान्भोगान् हि वो देवा...13) यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो...14) अन्नाद्भवन्ति भूतानि...15) कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि...16) एवं प्रवर्तितं चक्रं...17) यस्त्वात्मरतिरेव स्यात्...18) नैव तस्य कृतेनार्थो...19) तस्मादसक्तः सततम्...20) कर्मणैव हि संसिद्धिम्...21) यद्यदाचरति श्रेष्ठः...22) न मे पार्थास्ति कर्तव्यं...23) यदि ह्यहं न वर्तेयं...24) उत्सीदेयुरिमे लोका...25) सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो...26) न बुद्धिभेदं जनयेद्...27) प्रकृतेः क्रियमाणानि...28) तत्त्ववित्तु महाबाहो...29) प्रकृतेर्गुणसम्मूढाः...30) मयि सर्वाणि कर्माणि...31) ये मे मतमिदं नित्यम्...32) ये त्वेतदभ्यसूयन्तो...33) सदृशं चेष्टते स्वस्याः...34) इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे...35) श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः36) अथ केन प्रयुक्तोऽयं...37) काम एष क्रोध एष...38) धूमेनाव्रियते वह्निः...39) आवृतं ज्ञानमेतेन...40) इन्द्रियाणि मनो बुद्धिः...41) तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ...42) इन्द्रियाणि पराण्याहुः...43) एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा... | {
"source": "wikipedia"
} |
लोस्टईलैन्डम्, औपचारिक नाम- लोस्टईलैन्ड गणराज्यम् रूसी नवराष्ट्र निर्माण परियोजना, लहुराष्ट्रम् च अस्ति।लोस्टईलैन्डस्य स्थापना रूसे भवति परन्तु तस्य नागरिकाः अनेकानि राज्येषु वसन्ति। ते भारते, अङ्गलदेशे, फ़्रान्से, पोलैन्डे, रूसे, अमरीकायाम्, कनाडायाम्, इज़राईले, फ़िलिपीन्से च वस्ति। | {
"source": "wikipedia"
} |
नेल्सन् मण्डेला दक्षिण-आफ्रिकादेशस्य सुप्रसिद्धः नायकः । नेल्सन् रोलिह्लाह्ल मण्डेला अस्य पूर्णनाम भवति । अमेरिकादेशस्य मार्टिन् लूथर् किङ्ग् यथा वर्णभेदस्य विरुद्धम् आन्दोलनं कृतवान् तथैव अयमपि स्वदेशे आन्दोलनं कृतवान् । अत्रत्य जनानां प्रीतिपात्रः अस्ति । अधुनिकयुगस्य राजकीयक्षेत्रस्य सुप्रसिद्धः, नैतिकव्यक्तित्वयुक्तः च आसीत् । भारतस्य राष्ट्रपतिचरः के.आर्. नारायणन् ’अधुनिकगान्धिः’ इति एनं सम्बोधितवान् आसीत् ।
नेल्सन् मण्डेलः जुलैमासस्य 18 तमे दिनाङ्के 1918 तमे संवत्सरे दक्षिण-आफ्रिकादेशस्य ट्रान्स्कै पत्तनस्य उयतलसमीपस्थे क्वुनुग्रामे अजायत । अस्य जनाङ्गस्य सम्प्रदायानुसारं नाम स्थापितम् आसीत् । अस्य पिता हेन्रिगाड्ला । अस्य चतस्रः भार्याः आसन् । तृतीया भार्या नेल्सन् मण्डेलावर्यस्य माता भवति । अस्याः नाम नोसेकेनि फ्यानि । एषा अनक्षरस्ता आसीत् । अतः पुत्रः साक्षरवान् भवेत् इति अस्याः आशा आसीत् । अस्य दशमे वयसि पिता मृतवान् । बाल्ये बन्धुना सह शालाविरामेषु दिनेषु गोपालनं करोति स्म । एषु समयेषु एव सः वर्णभेदस्य विषये ज्ञातवान् आसीत् ।
अस्य पितुः मरणानन्तरं श्वशुरः एव अद्ययने साहाय्यं कृतवान् । प्रप्रथमतया 1982 तमे वर्षे शालां गतवान् । हेल्डेट् वेस्लियान् शालायां प्रौढशिक्षणं प्राप्तवान् । 1938 तमे संवत्सरे मेट्रिक्यूलेक्षन् परीक्षायाम् उत्तीर्णः । समनन्तर विषयस्य अध्ययनार्थं जोहान्सबर्गनगरं गतवान् । तत्र कृष्णवर्णियेभ्यः जनेभ्यः वस्तुं सुव्यवस्था नासीत् । अतः मण्डेलावर्यः अल्पेन स्वधनेनैव पत्रालयशिक्षणद्वारा बि.ए. पदवीधरः जातः। सिडेल्स्कि नामकस्य न्यायवादी समीपे कानूनुविषये शिक्षणं प्राप्तवान् । विट् वाटर् स्ट्राण्ड विश्वविद्यालये कानुनुविषये अध्ययनं कृतवान् ।
नेल्सन् मण्डेला प्रभावीनायकः आसीत् । 1944 तमे वर्षे जोहान्सबर्गनगरस्य इवेलिन् मेस्सिसुलु नाम कन्यां परिणीतवान् । सिसुलु एका अनुवैद्या आसीत् । 1956 तमे संवत्सरे अनयासह विच्छेदनम् अभूत् । त्रीणि सन्तानानि आसन् । एषा एव पालयति स्म । विन्निनोम जानो नाम कन्यां 1958 तमे संवत्सरे परिणीतवान् । एषा द्वितीया भवति । एषा समाजसेवाकर्त्री आसीत् । नेल्सन् मण्डेला उत्तमलेखकः । स्व आत्मकथां लिखितवान् अस्ति । अस्य वैक्तिकजीवननिरूपकौ ग्रन्थौ भवतः । फातिमायार् रचितः “हैयर् द्यान् होप्”, बेञ्जमिन् पोग्रुण्डवर्यस्य मण्डेलावर्यस्य जीवनाधारितः ग्रन्थः च । 27 वर्षाणि कारागृहे आसीत् । समाजाय सहाय्यं कुर्वन्नेव जीवितवान् अस्ति ।
आफ्रिकादेशे वर्णभेदः बहुधा कृष्णवर्णीय जनान् पीडयति स्म । प्राथमिकशिक्षणाध्ययनकाले विरमेषु समयेषु बान्धुभिस्सह गोपालनार्थं गच्छति स्म । कश्चनः बन्धुः वर्णभेदस्य विषये अफ्रिकादेशे विद्यमानान् क्लेशान् बोधितवान् । तदारभ्य अस्य मनसि वर्णभेदस्य निवारणार्थं चिन्तनम् आसीत् । अस्मिन् देशे कृष्णवर्णीयाः आन्दोलनं कर्तुं न शक्नुवन्ति स्म । ग्रन्थालयेषु प्रवेशः न आसीत् । चलचित्रमन्दिरेश्वपि प्रवेशः न आसीत् । कृष्णवर्णीयजनेभ्यः स्वातन्त्र्यमेव न आसीत् । चित्रविचित्रं वर्णभेदम् असहमानः सर्वकारस्य विरुद्धम् आन्दोलनम् कृतवान् । जून्मासस्य 26 तमे दिनाङ्के 1950 तमे संवत्सरे आन्दोलनदिनम् इति उद्घोषितम् आसीत् । तदा ए एन् सि सहकारं दत्तमासीत् । 1957 तमे संवत्सरे युवसङ्घस्य अद्यक्षः आसीत् । एषु दिनेषु ए एन् सि सदस्येभ्यः अस्मै च सभासु भागग्रहणार्थम्, भाषणार्थञ्च निषेधः कृतः आसीत् । तथापि स्वकार्यं न त्यक्तवान् । सर्वकारनिन्दाकारणात् क्रि.श. 1956 तः 1961 संवत्सरपर्यन्तं सर्वकारं विरुध्य न्यायसमरं कृत्वा क्रि.श. 1961 तमे वर्षे जयम् आप्नोत् ।
मेमासस्य 1961 तमे संवत्सरे नेटाल्-देशस्य पीटर् यार्ट्ज बर्गनगरे अस्य भाषणम् आसीत् । निषेधः इति बहुदिनेभ्यः भाषणं न कृतवान् आसीत् । किन्तु तत्रत्य भाषणं प्रचोदनकारी सार्वकारस्य विरुद्धं च आसित् । बन्धितुम् आरक्षकाः प्रयासं कृतवन्तः । ततः सह पलायितः । अस्मिन् समये आदेशं जनान् प्रेरयन् अटितवान् । अन्य आफ्रिकादेशेषु गत्वा तत्रत्य नायकानां सहायं स्वीकृतवान् । एवं वर्णभेदस्य विरुद्धम् आन्दोलनं कर्तुं प्रेरितवान् । षण्मासानन्तरं पुनरागतः । न्यायालयेन पञ्चवर्षाणि कारागृहबन्धनं सूचितम् असीत् । राबेन्द्वीपस्य कारागृहे स्थापितम् आसीत् । सप्तविंवशति वर्षाणि कारागृहे एव आसीत् । कारागृहे ए,बि,सि,डि इति बन्धनस्थेषु विभागः आसीत् । मण्डेला डि विभागे आसीत् । अस्मै सुव्यवस्था न कल्पिता आसीत् । | {
"source": "wikipedia"
} |
गिरनारपर्वतः /ˈɡɪəɑːəəəə/) गुजरातराज्यस्य पश्चिमभागे जुनागढमण्डले अस्ति । गुजरातराज्यस्य उन्नततमः पर्वतः गिरनारपर्वतः पञ्चशिखराणि स्वस्मिन् धरति । तानि - गोरखशिखरम्, अम्बाजीशिखरम्, गोमुखशिखरम्, जैनमन्दिरशिखरम्, माळीपरबशिखरम् च । एतानि शिखराणि क्रमेण 3300 मी., 3600 मी., 3120 मी., 3300 मी., 1800 मी. च उन्नतानि सन्ति । अस्य पञ्चशिखरेषु 866 मन्दिराणि सन्ति । प्रस्तरैः निर्मितः सोपानमार्गः एकस्मात् शिखरात् अन्यत् शिखरं प्रति सम्प्रापयति । एवं प्रसिद्धिरस्ति यत् तत्र 9,999 सोपानानि सन्ति । परन्तु सोपानसङ्ख्याविषये बहूनां जनानां मान्यता भिन्नापि श्रूयते । प्रतिवर्षं गिरनारपर्वतप्रदक्षिणार्थं लक्षाधिकाः भक्ताः गच्छन्ति । प्रतिवर्षं तत्र गिरनारारोहणस्पर्धा अपि भवति ।
सौराष्ट्रे मौर्यवंशस्य इतिहासः उज्ज्वलः अस्ति । मगधस्य नन्दवंशस्य नाशं कृत्वा, गणराज्यपरम्परां समाप्य, भारतस्य चक्रवर्तिराजा चन्द्रगुप्तः ई.स. 322 तमे वर्षे सौराष्ट्रं जित्वा अत्र स्वकीयं पुष्पमित्रनामकम् उपराजत्वेन न्ययुङ्क्त । कालांशे अत्र अनेकैः राजभिः राज्यं कृतम् । तेषु राज्ञा कुमारपाळेन गिरनारारोहणाय व्यवस्थितानि सोपानानि ई.स. 1552 मध्ये निर्मापितानि । अत्र 'उपरकोट'स्थलस्य दुर्गः अपि दर्शनीयं स्थलमस्ति । 'उपरकोट'स्थलस्य दुर्गः राज्ञा ग्रहरिपुणा निर्मितः । एषः दुर्गः बहु सत्तापरिवर्तनं दृष्टवान्, तद्विषये सर्वोत्कृष्टा वा रोचकी कथा वर्तते यद् उपरकोटस्य दुर्गे यदा राज्ञः राखेङ्गारस्य शासनम् आसीत्, तदा सिद्धराजजयसिंहः राखेङ्गारं हत्वा तस्य राज्ञीं राणकदेवीं बलेन हृत्वा गच्छन् आसीत् । तस्मिन् समये राणकदेवी गिरनारपर्वतं उक्तवती –
ગોઝારા ગિરનાર, વળામણ વેરીને કિયો ?
મરતા રા'ખેંગાર, ખડેડી ખાંગો ન થિયો ?
अर्थात् - हे गिरनारपर्वत ! शत्रूणामाक्रमणे राखेंगारः मृतः तथाऽपि त्वं न पतितः ? एतद् श्रुत्वा गिरनारपर्वतस्य पतनमारब्धम् ।
गिरनारपर्वतं पतन्तं दृष्ट्वा राणकदेवी उक्तवती –
પડમા પડમા મારા આધાર
अर्थात् - मा पत, मा पत मे आधार !
तस्मिन्नेव काले पतनं स्थगितं, परन्तु याः शिलाः पतितुम् अनमन्, ताः तत्राद्यापि नमिता एव दृश्यन्ते । 'ऊपरकोट'भागे एताः शिलाः दर्शनीयाः सन्ति ।
पर्वतं परितः 36 कि.मी. परिमितस्य लम्बमानः चतुर्दिनानां परिक्रमः भवति, यः कार्तिकमासस्य शुक्लपक्षस्य एकादशीतः पूर्णिमापर्यन्तं चलति । इयं परिक्रमपरम्परा चिरकालात् साम्प्रति प्रचलन्ती वर्तते । एषा परिक्रमपरम्परा कदा आरब्धा इति तु निश्चितं नास्ति । परन्तु प्रारम्भिके काले केवलं सन्यासिनः एव परिक्रमं कुर्वन्ति स्म । कालान्तरं गृहस्थाः अपि आरभन्त । पूर्वस्मिन् काले केवलं भजनं कुर्वन्तः सर्वे परिक्रमं कुर्वन्ति स्म । परन्तु अधुना मार्गे भोजनादीनामपि व्यवस्था भवति । एतदर्थं सामाजिकसंस्थाद्वारा अन्नक्षेत्राणि अपि चाल्यन्ते ।
द्वारकावासिनां प्रियः पर्वतः आसीत् अयम् । सहस्रशः जनाः एतं पर्वतम् आरुह्य “गिरिमहः” इत्येकं पर्व आचरन्ति स्म इति उक्तम् अस्ति पुराणे । सौराष्ट्रस्य दक्षिणभागे आनर्तराज्ये रैवतको नाम पर्वतः अस्ति इति महाभारते उक्तम् अस्ति । आनर्तराज्यस्य युवराजस्य नाम आसीत् रेवतः इति । तस्मात् एव कारणात् अस्य पर्वतस्य नाम “रैवतकः” इति जातं स्यात् । प्राचीनकाले अयं पर्वतः ऊर्जयन्तः, प्रभासः, वस्त्रापथः, पुष्पगिरिः इत्यादिभिः नामभिः निर्दिश्यते स्म । सम्राजः अशोकस्य अपेक्षया अपि पूर्वारभ्य अस्य पर्वतस्य उल्लेखः दृश्यते । जैनमतस्य प्रथमः तीर्थङ्करः ऋषभदेवः अपि अस्य पर्वतस्य उल्लेखं कृतवान् अस्ति । जरासन्धस्य पीडया श्रान्ताः यादवाः मथुरां परित्यज्य द्वारकां निर्मितवन्तः । तदारभ्य अयं पर्वतः यादवानां लीलाभूमिः अभवत् ।
स्कन्दपुराणस्य प्रभासखण्डानुसारं परमेश्वरः यदा दैत्येभ्यः वरान् प्राददात्, तदा ब्रह्मा परमशिवस्य निन्दनम् अकरोत् । तेन दुःखितः परमशिवः गुप्तरूपेण कैलासतः गिरनारम् अगच्छत् । पार्वत्याः सङ्गीतेन मुग्धः परमशिवः देवतानाम् आग्रहेण कैलासं प्रतिगतवान् । परन्तु पार्वतीसहितं पर्वतेऽस्मिन्नेव विसिष्यामि इति शिवः अवदत् । अतः एतत् किञ्चित् शक्तिपीठम् अपि ।
श्रीकृष्णस्य काले अन्या काचित् घटना प्रवृत्ता अत्र । तीर्थयात्राव्याजेन अर्जुनः अत्र आगतः । अत्रैव श्रीकृष्णस्य मार्गदर्शनानुसारं बलरामस्य इच्छायाः विरुद्धं सुभद्राम् अपहृत्य ऊढवान् अर्जुनः । 18 धर्माज्ञायुक्तम् ऐतिहासिकं प्रसिद्धम् अशोकस्य शिलाशासनम् अत्र प्राप्तम् अस्ति । रुद्रदामनामा अत्रत्यं सुदर्शनसरोवरं समीकारितवान् इति अन्यस्मिन् शिलाशासने उल्लिखितम् अस्ति । अपरस्मिन् शिलाशासने स्कन्दगुप्तस्य काले तस्य सरोवरस्य समीकरणं कृतम् इति उल्लिखितम् अस्ति । अस्य सरोवरस्य निर्माणं चन्द्रगुप्तमौर्यः अकरोत् इति । हिन्दुसमाजस्य सर्वेषाम् अपि मतानां सङ्गमस्थानम् अयं पर्वतः । किन्तु तेषु अधिकांशाः जैनावलम्बिनः यात्रिकाः एव । जैनशास्त्रस्य अनुसारं जैनानां पवित्रक्षेत्रस्य शत्रुञ्जयपर्वतस्य यात्राफलं प्राप्यते गिरिनारस्य दर्शनेन एव । जैनमतस्य 22तमस्य तीर्थङ्करस्य निर्वाणं सञ्जातम् अस्मिन् एव पर्वते । अतः एतत् जैनतीर्थम् इत्येव मन्यते ।
अस्मिन् पर्वते आहत्य 21 शिखराणि सन्ति । तेषु अम्बिका, गोरखी, नेमीनाथः, गुरुः, कालिका इत्येतानि प्रसिद्धानि । अस्य पर्वतस्य आरोहणार्थं त्रिसहस्राधिकानि सोपानानि सन्ति । आरोहणावसरे प्रथमं प्राप्यते दातारशिखरम् । तत् शिखरं “जलस्रोतशिखरम्” इत्यपि वदन्ति । अत्र कश्चन जलस्रोतः अस्ति । तस्य स्रोतसः जलं चर्मरोगनिवारकम् इति विश्वासः अस्ति । अस्य पार्श्वे एव ब्रह्मणः यज्ञस्थानम् अस्ति । तत्रैव ब्रह्मणा निर्मितः बाघेश्वरीसरोवरः अस्ति । अग्रिमं शिखरम् अस्ति अम्बादेव्याः । एतदपि किञ्चन शक्तिपीठम् अस्ति । अत्र सौराष्ट्रस्य सर्वस्यापि कुटुम्बस्य नवोढौ वधूवरौ देव्याः दर्शनार्थम् आगच्छतः एव ।
अग्रे लभ्यते गोरखशिखरम् । एतत् अत्यन्तम् उन्नतं शिखरम् {3666 पादमितम्=1090 मीटरः } । एषा गोरखनाथस्य तपोभूमिः । गुरुशिखरं दत्तात्रेयस्य तपोभूमिः । तत्र दत्तात्रेयस्य पादुका अस्ति । अस्मिन् एव शिखरे निरञ्जनरघुनाथः, किनाराम-अघोरी, नारायणः, जालवणकरः इत्यादयः दत्तोपासकाः दत्तसाक्षात्कारं प्राप्नुवन् । गुरु-गोरखनाथशिखरयोः मध्ये अस्ति नेमीनाथशिखरम् । एतत् नेमीनाथस्य निर्वाणस्थानम् । अत्र नेमीनाथस्य पदचिह्नम् अपि अस्ति । अत्रत्ये मन्दिरे नेमीनाथस्य सालिग्रामशिलया निर्मितः विग्रहः अस्ति । अस्य शिखरस्य चन्द्रगुहायाम् एव जैनाचार्यः धरसेनः शिष्यौ भूतबलिं पुष्पदन्तं च “षट्खण्डागमम्” अबोधयत् । जैनागमग्रन्थानां रचना अपि इतः एव आरब्धा ।
अस्मिन् पर्वते गोमुखं, हनुमद्धारा, दामोदरकुण्डं, रेवती इत्यादीनि पवित्रकुण्डानि सन्ति । तेषु पितॄणाम् अस्थिविसर्जनं कुर्वन्ति । एतं पर्वतं प्रति जुनागढद्वारा अपि गन्तुं शक्यते । यादवानां क्रीडाभूमिः, ऋषिमुनीनां तपोभूमिः च अयं पर्वतः । अशोकेन, हर्षेण, कर्णेन, रुद्रदाम्ना, स्कन्दगुप्तेन इत्यादिभिः राजर्षिभिः पूजितानां देवानां कृष्णस्य, बलरामस्य, शिवपार्वत्योः, श्रीहरेः ब्रह्मणः च सान्निध्यम् इति विश्वसताम् अस्माकं प्रातःस्मरणीयः पर्वतः अयं रैवतकः ।
भवनाथमन्दिरम्
गिरनारपर्वतः
गिरनारपर्वतः
भवनाथमार्गः
सौराष्ट्रम्
मौर्यवंशः
चन्द्रगुप्तः
जैनमतम् | {
"source": "wikipedia"
} |
अटलबिहारी वाजपेयी- महोदयः भारतीयः राजनीतिज्ञः आसीत् । सः भारतस्य दशमः प्रधानमन्त्री आसीत् । कवि-राजनेता अटलबिहारी वाजपेयी शराश्विनग्रहभास्करमिते ग्वालियरनगरे श्रीमती कृष्णादेवी-कृष्णबिहारी वाजपेयी महाभागयोः पुत्रत्वेन जन्म अलभत । जनता पार्टी सञ्चालिते राज्यशासने सः परराष्ट्र मन्त्री आसीत् । भारतस्य संसदि लोकसभायां सः उत्तमः संसत्पटुः इति सम्मानितः। 1996 तमे वर्षे 13 दिनानि, 1998 तमे वर्षे 13 मासान् यावत्, पुनः 1998 तः - 2004 तमवर्षपर्यन्तं पञ्च वर्षाणि यावच्च सः भरतवर्षस्य प्रधानमन्त्रिपदम् अलङ्कृतवान् । श्रीवाजपेयीमहोदयः 9 वारं लोकसभायां निर्वाचितः दिवारं च राज्यसभायाम् । अयं स्वयमेव एकः विक्रमः । 2009 पर्यन्तं सः लोकसभासदस्यरूपेण कार्यरतः आसीत् । तदनन्तरं कदाचित् अस्वास्थ्यकारणात् सक्रियराजकारणात् निवृत्तः ।
अटलबिहारिवाजपेयिमहोदयः 1924 तमे वर्षे डिसम्बर्मासस्य 25 तमे दिनाङ्के जन्म अलभत । पितुः नाम कृष्णबिहारिवाजपेयी, माता कृष्णादेवी च । पिता विद्यालयशिक्षकः कविश्च आसीत् । अटलबिहारी वाजपेयिमहोदयस्य पितामहः पण्डितश्यामलालवाजपेयी । अटल्महोदयः पदवीशिक्षणं विक्टोरियाकलाशालायां प्राप्तवान् । हिन्दी-आङ्ग्ल-संस्कृतभाषासु अपि पाण्डित्यं प्राप्तवान् । स्नातकोत्तरपदवीं कान्पुरस्य डि ए वि कलाशालातः प्राप्तवान् । तदुत्तरं राष्ट्रियस्वयंसेवकसङ्घं प्रचारकरूपेण प्रविष्टवान् । वीर-अर्जुन पाञ्चजन्य इति पत्रिकाद्वये पत्रकर्तृरूपेण अपि कविरूपेण च कार्यम् अकरोत् । सङ्घस्य अन्ये प्रचारकाः इव ब्रह्मचारिरूपेण तिष्ठन् स्वस्य सम्पूर्णं जीवनं राष्ट्राय समार्पयत् ।
कान्पुरस्य लक्ष्मीबाईमहाविद्यालयतः स्नातकोत्तरपदवीं प्राप्तवान् । भारतराजनीतिक्षेत्रे बहुकालं यावत् सक्रियः आसीत् । स्नातकोत्तरपदव्याः प्राप्तेः अनन्तरम् 1942 तमे वर्षे "निर्गच्छ्त भारतात्“आन्दोलनसमये भारतीयजनसङ्घस्य संस्थापकः श्यामप्रसादमुखर्जिवर्यस्य निकटवर्ती सन् भारतस्य राजनीतिक्षेत्रे सक्रियः अभवत् ।
श्री वाजपेयी महोदयस्य राजनीतेः प्रथमः संपर्कः 1942 मध्ये जातः । "निर्गच्छ्त भारतात्“ इति आन्दोलनसमये सः गृहीतः शीघ्रमेव सः भारतीयजनसंघस्य तदानींतननेतुः श्यामाप्रसाढ् मुखर्जी महोदयस्य निकटवर्ती अनुगामी एवं साहाय्यकः अभवत् । काश्मीरमध्ये काश्मीरेतर भारतीयाभ्यागतान् प्रति हीनः व्यवहारः कृतः इति मत्वा निषेध दर्शनार्थं यदा श्री मुखर्जीमहोदयः 1953 मध्ये आमरणम् उपोषणं अकरोत् तदा श्री वाजपेयी महोदयः तस्य पार्श्वे विद्यमानः आसीत् । मुखर्जी महोदयस्य उपोषणेन निषेधेन च शतियुद्ध जगति राष्ट्रिय सुरक्षायाः यः केंद्रबिंदुः आसीत् सः समाप्तः विशेषेण च तदा यदा प्रतिवेशी देशः चीनः परमाणुशक्तिधारकः आसीत् । त्यागपत्रं दत्तवान् तावत्पर्यन्तं एकः अनुभवी नयविशारदः आदरणीयः राजनैतिकः नेता इति सः लब्धप्रतिष्ठः आसीत् । तस्य कार्यकाले 1977 मध्ये संयुक्तराष्ट्रसंधसय सर्वसाधारण्सभायां हिन्दी भाषायां भाषमाणः सः प्रथमः वक्ता अभवत् । तस्यैव मते सः क्षणः तस्य जीवनस्य अतीव अविस्मरणीयः क्षणः आसीत् ।
जनतापक्ष सर्वकारः अधिककालपर्यन्तं शासनरतः भवितुं न अशक्नोत् । श्री मोरारजीदेसाई महोदयः प्रधानमंत्री पदत्यागमकरोत् । तदनन्तरं जनता पक्षः शीघ्रमेव लयं प्राप्त्ः । संयुक्तसर्वकारस्य निर्वहणार्थं भारतीय जनसंधेन राजनैतिकसंस्थायाः उपयोगः कृतः अपि च जनतापक्षस्य अन्तर्गतैः परश्चरविनाशिभिः कलहैः सः पक्षः अतीव उच्छेषित अभूत ।
1980 मध्ये श्री अटलबिहारी वाजपेयीमहोदयः भारतीय जनसंधस्य एवं राष्ट्रिय स्वयं सेवक संधस्य बहुभिः सहचरैः विशेषतया तस्य् दीर्घकालीनाभ्यां निकटवर्तिभ्यां लाल कृष्ण आडवाणी एवं श्री भैरोसिंह शेखावत महोदयाभ्यां सह भारतीय जनता पक्षं स्थापितवान् । श्री वाजपेयी तस्य पक्षस्य प्रथमः अध्यक्षः अभवत् । जनतापक्षस्य सर्वकारस्य अनन्तरं आगतस्य अनुगामिनः कांग्रेस पक्षस्य सर्वकारस्य भारतीय जनता पक्षः तीव्रः निन्दकः आसीत् । सः पक्षः पंजाबराज्ये सिखानां युद्धप्रवृत्तेः विरोधमकरोत् । तथैव राष्ट्रहितं विहाय मुद्धप्रवृत्तिं पोषयते विभजनकारिणे भ्रष्ट्रे राजकारणे श्रीमती इंदिरा गांधी महोदया एव दोषार्हा इति अधोषयत् । नेतुः दारासिंहस्य मते श्री वाजपेयीमहोदयस्तु हिन्दुसिखानाम् मध्ये ऎक्यमानयत् ।
यदा 1984 मध्ये प्रधानमंत्री इंदिरा गांधी महोदयायाः हननं तस्याः द्वाभ्यां सुरक्षाकर्मिभ्यां कृता तदा देहलीमध्ये सिखानां प्रति हिंसा आरब्धा । यद्यपि ब्लू स्टार् आपरेशनस्य सः कदापि समर्थकः नासीत् तथापि भारतीय जनतापक्षः हिंसायाः तीव्रः निषेधः अकरोत् । राजधान्यां अस्मिन् बीमत्से नरसंहारे 3000 अधिकाः सिखाः हताः । स्वनेतुः मृत्योः प्रतिशोधम् इच्छन्तः ये ईडियन् नैशनल् कांग्रेस अनुगामिनः आसन् तेभ्यः सिखानां संरक्षणं प्रतिपादितवान् इति श्री वाजपेयी महोदयः श्लाधितः । सः सिखानां संरक्षकः इति श्रुतः च ।1984 निर्वाचने भारतीय जनता पक्षः लोकसभायां केवलं द्वौ सदस्यशेषः आसीत् तथापि भारतीय राजकारणस्य मुख्यप्रवाहे पक्षः सुप्रतिष्ठितः आसीत् एवं च शीघ्रमेव राष्ट्रे सर्वत्र भारतीययुवकान् आकर्षयितुं पक्षस्य संगठनस्य विस्तारं कर्तुं आरभत् । अस्मिन् कालावधौ वाजपेयी महोदयः पक्षस्य अध्यक्षरुपेण केंद्रस्थाने आसीत् संसदि विपक्षस्य नेता च आसीत् ।
राम जन्मभूमि मन्दिर आन्दोलनस्य भारतीय जनता पक्षः राजनैतिक स्वरः आसीत् । इदम् आन्दोलनं विश्वहिन्दुपरिषद तथा राष्ट्रिय स्वयंसेवकसंघस्य व्यवसायिनां अपक्रममासीत् । अयोध्यायां बाबरी मस्जिदस्थले श्रीराम् मन्दिरं निर्मातुं तेषां मनीषा आसीत् । हिन्दु व्यवसाथिनः इदं स्थलं भगवतः श्रीरामस्य जन्मभूमिः आसीत् इति अमन्यन्त अतः हिन्दुत्वस्य अतिपवित्रं स्थानं भवितुमर्हति इति तेषां मान्यता अभवत् ।
6 डिसेम्बर् 1992 दिवसे विश्वहिंदुपरिषदः भारतीय जनता पक्षस्य व्यवसाथिन संघटित निषेधः भित्त्वा उन्मादमये आक्रमणे परिवर्तितः एवं च मास्जिदवास्तु निर्मलं नाशितम् । आगाभिषु सप्ताहेषु देशे विविध क्षेत्रेषु हिन्दु मुस्लिमानां मध्ये हिंसा तरङ्गाः उद्भूताः सहस्राधिकाः जनाः हताः । विश्वहिन्दु परिषद् बहिष्कृता । विध्वंसस्य प्रोत्साहनं कृतं इति श्री लालकृष्ण अडवाणि सहिताः भारतीय जनता पक्षस्य बहवः नेतारः कञ्धित्कालं गृहीताः । यद्यपि संवेदनशीलविजयानां राजनीतिकरणं बहुभिः भर्त्सितम् तथापि लक्षाधिकानां पारंपरिकानां हिदूनां समर्थनं पक्षेन प्राप्तम् तथैव राष्ट्रिय महत्त्वमपि ।
गुजरात तथा महाराष्ट्र राज्ययोः मार्च 1995 विधानसभा निर्वाचनयोः विजयः, 1994 मध्ये कर्नाटके निर्वचने उत्तमं प्रदर्शनं भा. ज. पक्षं केंद्रस्थाने प्रत्यस्थापयत् । नो म्बर, 1995 मध्ये मुम्बय्यां भा. ज. पक्षस्य सत्रे भा.ज.प. अध्यक्षः श्री अडवाणी महोदयः अधोषयत् यत् यदि भा.ज.प. 1996 मध्ये संसदीयनिर्वाचने विजयी अभविष्यत् तर्हि श्री वाजपेयी महोदयः प्रधानमंत्री अभविष्यत् इति ।
भारतीयजनसङ्घस्य संस्थापकेषु अन्यतमः वाजपेयिमहोदयः 1968 तः 1973 पर्यन्तं जनसङ्घस्य नायकः आसीत् । तदुत्तरं 1957 तमे वर्षे लोकसाभां प्रत्यपि चितः अभवत् । मोरारजी देसायिसर्वकारे 1977 तमस्य वर्षस्य मार्च्मासतः 1979 तमस्य वर्षस्य जुलैमासपर्यन्तं विदेशिमन्त्रिरूपेण कार्यं निरवहत् । 1980 तमे वर्षे जनतापक्षं नूतनतया निर्मिते भारतीयजनतापक्षे लीनम् अकरोत् । भारतीयजनतापक्षस्य नेतृरूपेण 1980 तः 1984 वर्षपर्यन्तं, 1986 तः 1993 वर्षपर्यन्तं, 1996 तमे वर्षे च कार्यम् अकरोत् । 10 लोकसभायाः विरोधपक्षस्य नायकत्वं निरूढवान् ।
1957 मध्ये यदा श्री अटलबिहारी महोदयः प्रथमतः लोकसभायां निर्वाचितः तदा लोकसभायां तस्य प्रथम कार्यकाले तस्य वक्तृत्वकौशलेन जवाहरलाल नेहरूमहोदयः तावान् प्रभावितः यत् सः भविष्यवाणीमवदत् यत् ‘अयं युवकः एकस्मिन् दिने प्रधानमंत्री भवेत् ’ इति । पुनः एकदा प्रधानमंत्री श्री जवाहरलाल नेहरुमहोदयः अभ्यागताङ्ग्लप्रधानमंत्रिणा सह श्री वाजपेयीमहोदयस्य परिचयं कारयन् अवदत् - 'अयं विपक्षस्य नेता सदैव मां निन्दति । परं अहं तास्मिन् उज्ज्वलं भविष्यं पश्यामि ।’ इति ।
हिन्दुत्वभावतरङ्गैः 1990 तमे वर्षस्य आदिमभागे भारतीयजनतापक्षेण महती शक्तिः प्राप्ता । 1996 तमे वर्षे जाते लोकसभानिर्वाचने भारतीयजनतापक्षः बृहत्तमपक्षत्वेन चितं जातम् । तदानीन्तनः राष्ट्रपतिः शङ्करदयालशर्मा सर्वकाररचनाय वाजपेयिमहोदयाय आह्वानम् अयच्छत् । वाजपेयिवर्यः देशस्य 11 तमप्रधानमन्त्रित्वेन प्रतिज्ञां स्व्यकरोत् । किन्तु अन्येषां पक्षाणां समर्थनं न प्राप्तम् इत्यतः बहुत्वस्य प्रदर्शने भारतीयजनतापक्षः विफलः जातः । अतः 13 दिनानाम् अनन्तरं तेन प्रधानमन्त्रिस्थानाय त्यागपत्रं दत्तम् ।
1998 तमे जाते लोकसभानिर्वाचने अपि भारतीयजनतापक्षः बहुत्वं प्राप्नोत् । अस्मिन् अवसरे बहवः रजकीयपक्षाः मिलित्वा 'राष्ट्रियजनतान्त्रिकमैत्रिकूटम्' आरचयन् । 1998 तमे वर्षे अक्टोबर्मासस्य 13 दिनाङ्के द्वितीयवारं प्रधानमन्त्रिस्थानम् अलङ्कृतवान् अयम् । 13 मासानाम् अनन्तरं जयललितायाः नायकत्वे ए ऐ ए डि एम् के पक्षः समर्थनं प्रतिस्व्यकरोत् इत्यतः सर्वकारः एकस्मात् अङ्कात् बहुत्वच्युतः जातः ।
वाजपेयिमहोदयः न केवलं नेता अपि तु कविः । हिन्दीभाषाया तेन अनेकाः कविताः रचिताः । एतस्य 21 कवितानां सङ्कलनम् आङ्ग्लभाषायामपि - इति नाम्ना अनूदितम् । 2005 तमे वर्षे राजनैतिकक्षेत्रात् निवृत्तः जातः । अनेन नैके ग्रन्थाः आरचिताः । 1992 तमे वर्षे पद्मविभूषणप्रशस्तिः, 1994 तमे वर्षे लोकमान्यतिलकप्रशस्तिः इत्याद्याः तेन प्राप्ताः ।
मे 1778 मध्ये भारतः राजस्थानास्थिते पोखरणक्षेत्रे भूतलान्तरीतं पञ्च परमाणु परीक्षणानि स्वस्य अधिकारावधौ सः कृतवान् । एतैः पञ्च परीक्षणैः सर्वं जगत् स्तब्धं आश्वर्यचकितं चाभवन् । तदानीं सर्वकारः एक मासं यावदेव प्रशासनरतः आसीत्, अयं विशेषः ।
रशीया फ्रान्स देशौ स्वसंरक्षणर्थं परमाणुशक्तेः धारणस्य भारतस्य अधिकारस्य अनुमोदनं कृतवन्तौ । परम् अमेरिका, कनडा, जपान, ब्रिटेन एवञ्च यूरोपीयदेशैः भारताय युद्धसामग्र्याः विक्रयणस्योपरि, प्रतिबन्धाः निक्षिप्ताः ।
भारतपाकिस्थानयोः सम्बन्धसेतुरूपेण तेन लाहोर्-लोकयानसेवा आरब्धा । 15 सहस्रकिलोमीटर्मितः 'सुवर्णचतुष्पथ'नामकस्य राष्ट्रियमुख्यमार्गस्य निर्माणम् अल्पे समये एव यत् समापितं तत् असामान्यं वर्तते । प्रधानमन्त्रिग्रामसडक्योजनायाः अनुष्ठानद्वारा प्रतिग्रामं मार्गकल्पनाय व्यवस्था कृता । 'सर्वशिक्षाभियान'द्वारा सर्वः अपि अक्षरज्ञः स्यात् इत्येषः तस्य प्रयत्नः तस्य दूरदृष्टियुतं चिन्तनं द्योतयति ।
भारतस्य राजनैतिकनायकेषु अतिश्रेष्ठः, गौरवान्वितः नायकमणिः इति राजनैतिकविरोधिभिः अपि अभिज्ञातः अस्ति अटलबिहारी वाजपेयी । 1977 तमे वर्षे जनतासङ्घस्य सर्वकारे विदेशाङ्गसचिवरूपेण चितः सः अमेरिकासंसत्सदने हिन्दीभाषया भाषणम् अकरोत् इत्येषः विशेषः । | {
"source": "wikipedia"
} |
डेविड हिल्बर्ट जर्मन्-देशवासी महान् गणितज्ञः आसीत् । आधुनिक गणितशास्त्रज्ञेषु श्रेष्टः तथा प्रभावी आसीत् | | {
"source": "wikipedia"
} |
मानसिकरोगः रोगेषु अन्यतमः । मानसिकव्यत्ययः अधिकप्रमाणेन भवति चेत् सः मानसिकरोगः भवति । मनुष्यः यदा खिन्नः भवति तदा सः दुःखभावनायुक्तः भवति । अल्पावधिखिन्नस्य मनुष्यस्य चिकित्सा अनपेक्षिता । किन्तु दीर्घावधिं खिन्नतां यः अनुभवेत् तस्य मनुष्यस्य चिकित्सा अपेक्षिता भवति । खिन्नता सप्ताहद्वयं यावत् तिष्ठेत् तर्हि सा भवति चिन्तनीया । अनेन कारणेन व्यक्तेः कार्येषु, दैनन्दिनक्रियासु, तृप्तिकरसम्बन्धेषु च विपरिणामाः भवन्ति । मानसिकरोगः सामान्यतः पुरुषाणाम् अपेक्षया स्त्रीषु अधिकतया दृश्यते । डोपमिन् -सेरोटोनिन्-रासायनिके मस्तिष्के समप्रमाणेन भवेताम् । एते नरवाहकाः न्यूनाः भवन्ति चेत् मानसिकरोगः उत्पत्स्यते ।
मानसिकास्वस्थः मन्दगत्या चलति । अलोचने अपि मन्दगतिः भवति । वैयक्तिकशुचित्वस्य अरोग्यस्य विषये च निरासक्तिः । दुःखसहितः भवति । सुलभतया अश्रूणि स्रावयति । अल्पमानसिकास्वस्थस्य कदाचित् अश्रूणि नागच्छेयुः । स्वालोचनासु विश्वासः न भवति । असहायकता व्यक्तिषु दरीदृश्यते ।
मानसिकरोगोत्पत्तये नैकानि कारणानि विद्यन्ते । तेषु जैविक-मानसिक-सामाजिकानि कारणानि भवन्ति । एतैः सह शारीरकरोगाः, कौशलानां न्यूनतादीनि अपि कारणानि भवन्ति । व्यक्तिषु लभ्यानि अन्यानि कारणानि अधो निर्दिष्टानि-
मानसिकरोगस्य निवारणोपायाः उक्ताः सन्ति । | {
"source": "wikipedia"
} |
लघुधावनक्रीडा धावनक्रीडायाम् एकः प्रकारः वर्तते ।
नवीने युगे वैज्ञानिकप्रयत्नवशाद् यत् कार्यम् असम्भवम् अभूत् तदपि सम्भवं विहितम् । लघुधावने धावकाः पूर्वं धावने यावन्तं समयं यापयन्ति स्म ततः न्यूनातिन्यूनेन समयेन धावनावधिं परिसमाप्य साम्प्रतं स्वकीयं कीर्तिमानं स्थापयितुं सफलाः दृश्यन्ते । सामान्यतो लघुधावने धावकः कैश्चिद् नियमैः सम्बद्धः सन् धावति । पुराकाले धावनं प्रशिक्षणविहीनं सत् स्वेच्छानुसारं प्राचलत् । तस्मादेव तस्मिन् कोऽपि नियमो नाभवत् । इदानीं प्रतिस्पर्धायुगे धावनस्य प्रकियायाः अपि परिष्कारः सञ्जातः । तानि सर्वाण्यपि धावनानि येषु पूर्णयाअधिकतमया गत्या धावको धावति, ‘लघुप्रलम्ब’- धावनयोः गण्यन्ते । तत्र गतिद्वययोग्यते अपेक्षिते स्तः -
एवं गत्यनुसारं धावकेऽधो दर्शिता गुणा अत्यावश्यका भवन्ति -
अस्याः धावनपद्धतेः त्रयः विभागाः भवन्ति । यथा -
तत्र हि प्रस्थाने-पूर्वं धावकाः प्रायः उत्थाय अग्रे अवनमय्य च प्रतिष्ठन्ते स्म । परम् अमेरिकायां ‘क्राउचप्रस्थानपद्धतेः’ आविष्कारेण तस्याः च अन्यपद्धतिभ्यः अधिकम् औचित्यं विज्ञाय च प्रयोगः प्रारब्धः । तस्याः पद्धतेरपि त्रयः प्रकाराः ग्वेषिताः । यथा-
मध्यमप्रस्थाने पदयोः स्थितिः-अग्रिमः पादः प्रायः प्रस्थानरेखातः 12 इञ्चतः 16 इञ्चपर्यन्तं पृष्ठे स्थाप्यते, यो हि धावकस्य नितम्बस्कन्धयोः दूरतानुरूपो भवति । प्रत्येकं धावकस्य शारीरको मध्यभागः समानो न भवति । अतः 12 तः 18 इञ्चस्यानुमानितमन्तरं निर्धारितम् । अस्य वास्तविकपद्धत्या संयोजनाय एका क्रियात्मिका -पद्धतिः अस्ति यस्यां धावको व्यवस्थितरीत्या पादौ संयोज्य प्रस्थानपट्टिकायाः संकेतस्थले तौ व्यवस्थाप्य प्रस्थानकस्य देशानुसारम् अङ्गपरिचालनं निरुद्धय अग्रिमादेशप्राप्तेः प्रतीक्षायां मनाक् तिष्ठति । सावधानस्यादेशात्परं स्कन्धद्वयं प्रस्थानरेखातः अग्रे नयति । इयमेका स्थिरावस्था भवति तथाप्युत्तमा धावका अवरोधाभ्यासं कुर्वन्ति । सावधानदशायामागमनसमये धावकः श्वासमाकृष्य फुप्फुसे पूरयति तथा श्वासं निरुणत्ति या स्वल्पकालिकी कुम्भकक्रिया इव अस्ति । शिरः स्कन्धयोः समावस्थायां दृष्टिश्च प्रस्थानरेखातः 1 फीटतः 2 फीटमितं यावदग्रे भवतः । पृष्ठपादस्य जङ्घा सरलावस्थायां भूम्या सह समकोणं रचयन्ति भवति । सावधानस्थितौ धावकस्य शरीरं सरलं विराममुद्रामयं च तिष्ठति ।
धावनस्य आरम्भावस्थायां समुचितप्रस्थानस्य द्वे लक्ष्ये भवतः ।
सङ्केतध्वनिश्रवणसमकालमेव धावकः पट्टिकां परित्यज्य धावनम् आरभते, तदा तस्याङ्गनां परिचालनमित्थं भवति-
धावनस्य मध्यावस्थायामम् अग्रे गमनस्य द्वौ मुख्यभागौ स्तः पुनः प्राप्तये पदसञ्चारक्रिया गतिसञ्चाराय पदक्रिया च । प्राकृतिकरीत्या सर्वेषाम् अङ्गानां समुचितरूपेण परिचालनं तथा क्रियासामञ्जस्येन साहसस्य शक्तेश्च विकासपूर्वकं धावनमत्र हितावहम् । बाह्वोः प्रक्रियाया उद्देश्यं सन्तुलनस्थापनं विद्यते । भुजयोः पदयोश्च प्रक्रियायां साम्ये सति धावनक्रिया सम्यग् भवति । गतिसंवर्धनकाले शरीरस्यावनतिर्नेचिता ।
धावनसमाप्तिकालिकी गतिःसमापनकाले पदयोर्गतौ तीव्रता नापेक्षिता परं या गतिस्तदानीं भवेत् साऽपि शिथिला न कर्तव्या । सन्धावनान्तरेखापर्यन्तं समुचितां गतिं सञ्चारं तथा शरीरस्यावनतिं संरक्ष्य सप्ताष्टगजमिते पथि दृष्टिं विन्यस्य रेखासूत्रं विदीर्य चाग्रे गमनं विधीयते ।
लघुधावनक्रीडायां महिलाः
अभिनवक्रीडातरङ्गिणी | {
"source": "wikipedia"
} |
कर्णाटकराज्ये 29 मण्डलानि सन्ति । | {
"source": "wikipedia"
} |
वैदिकसाहित्यस्य उक्त्यनुगुणं भागवान् श्रीकृष्णः प्रायः 500वर्षेभ्यः पूर्वम् श्री चैतन्यमहाप्रभुः भूत्वा पश्विमबङ्गालराज्ये मायापुरे अवतरणं कृतवान् । अयं कश्चन सुवर्णावतारः । चैतन्यमहाप्रभुः हरे कृष्ण हरे कृष्ण कृष्ण कृष्ण हरे हरे। हरे राम हरे राम राम राम हरे हरे॥ इति भगवतः पवित्रनामस्मरणम् अभ्यासे आनीतवान् । अपि च एतत् सप्तसागरान् तीर्त्वा सर्वदेशेषु गुञ्जति इति भविष्यवाणीम् उक्तवान् । अस्य वाणी अभयचैतन्येन, भक्तिवेदन्तस्वामिप्रभुपादेन,च सत्यीकृतम् ।
श्रीलप्रभुपादः इति विश्वप्रसिद्धः यतिः इस्कान् भक्तिपथस्य संस्थापकस्य बाल्यनाम अभय डे इति । एषः क्रि.श 1896तम वर्षस्य सप्टम्बर् मासस्य प्रथमे दिने कोलकतायाःटालिगुञ्ज् इति उपनगरे अजायत । पिता गौरमोहन डे, माता रजनी । एतयोः दम्पत्योः प्रियसूनुः एव अभय डे । पुत्रस्य जातकं दृष्ट्वा ज्योतिर्विद् उक्तवान् यत् अयं स्वस्य 70तमे वयसि भारतस्य समुद्रं तीर्त्वा विश्वे सर्वत्र कृष्णभक्तेः प्रसारं कृत्वा 108 श्रीकृष्णमन्दिराणि स्थापयिष्यति इति भविष्यवाणीम् अवदत् । भगवतः श्रीकृष्णस्य परमभक्तः गौरमोहनः प्रतिदिनं श्रीकृष्णस्य अर्चनम्, कीर्तनं, नैवेद्यं च आचरति स्म । पितुः कृष्णभक्तिं दृष्ट्वा बालकः अभयः अपि भगवतः ज्ञानस्य सेवायाः च इच्छुकः अभवत् । अभयस्य अभ्यर्थनानुसारं तम् उत्तमं वैष्णवं कारयामि इति धिया तस्मै राधाकृष्णस्य कांचित् मूर्तिम् अयच्छत् । तदारभ्यः पितरम् अनुसरन् अभयः राधाकृष्णस्य पूजाम् आरब्धवान् । राधाकृष्णाय अर्पितं नैवेद्यं केवलं एषः खादति स्म ।
ओडिशायाः जगन्नाथपुर्यां सहस्रवर्षेभ्यः आचर्यमाणा रथयात्रा बालकस्य अभयस्य मनसा आकृष्टम् । अहमपि एतादृशीं रथायात्राम् आचरामि इति अस्य मनसि आशा समुत्पन्ना । अस्य उत्कटेच्छां पितरम् उक्तवान् । पिता सर्वविधं साहाय्यम् अकरोत् । बालकः अभयः स्वमित्रैः सह निरन्तरं सप्तदिनानि कोलकतानगरस्य वीथीषु वैभवेन श्रीजगन्नाथरथयात्रम् अकरोत् । गौरमोहनः स्वगृहे यतिवर्यान् आनीय तान् सम्पूज्य पुत्रः श्रीराधाकृष्णस्य अनुपमः भक्तः यथा भवेत् तथा आशीर्वक्तुम् प्रार्थयति स्म । क्रमेण अभयः उन्नताध्ययनार्थं कलकतायाः प्रसिद्धं महाविद्यालयं प्रविष्टवान् ।
अभयः क्रि.श. 1922तमे वर्षे कस्यचिन्मित्रस्य सूचनानुगुणं तदानीन्तनकालस्य प्रसिद्धवैष्णवविद्वांसस्य गौडीयमठस्य संस्थापनाचार्यं श्रीमत् भक्तिसिद्धान्तसरस्वतीं ठाकूरं इत्येनं सन्दर्शितवान् । प्रथमदर्शने एव श्रीलभक्तिसिद्धान्तसरस्वती ठाकूरः अभयं आदिष्टवान् यत् भगवद्गीतायाः दिव्यसन्देशम् आङ्ग्लभाषया प्रचारं करोतु इति । ठाकूरस्य तेजसा पाण्डित्येन च महता प्रभावितः श्रीलप्रभुदः तम् अध्यत्मगुरुः इति अङ्गीकृत्य तस्य सेवा एव जीवनस्य महालक्ष्यम् इति भावितवान् । एकादशवर्षानन्तरं क्रि.श 1932तमवर्षस्य नवेम्बर् मासस्य 21तमे दिने श्रीलप्रभुपादः ठकूरेण दीक्षां प्राप्य तस्य शिष्यः अभवत् । पश्चात् अस्य नाम अभचरणदासः इति अभवत्।
श्रीलप्रभुपादः यथासाध्यं गौडीयमठस्य संवर्धने सहायः अभवत् । क्रि.श. 1937तमवर्षस्य जनवरिमासस्य प्रथमे दिने श्रील भक्तिसिद्धान्दसरस्वती ठाकूरः देहत्यागम् अकरोत् । तस्य पश्चात् कः इति प्रश्नस्य समीचीनमुत्तरं नासीत् । तथापि श्रीलप्रभुपादः अविचलितः स्वस्य गुरोः आदेशं सम्पूरयितुम् बद्धकटिः भक्तिसेवाम् अनुवर्तितवान् ।
क्रि.श. 1944 तमे वर्षे श्रीलप्रभुपादः ब्याक् टु गाड् हेड् इति नाम्नः आङ्ग्ल्पत्रिकाम् आरब्धवान् । अनेन माध्यमेन आध्यात्मिकज्ञानस्य प्रचारम् अकरोत् । भारते आध्यात्मिकसंस्थां स्थापयितुं पूर्वमपि केचन प्रयत्नं कृतवन्तः । क्रि.श. 1953 तमे वर्षे जान्सीप्रदेशे लीग् आफ् डिवोटीस् इति भक्तगणः आरब्धः । श्रीलप्रभुपादस्य पत्रिका अन्यदेशेषु अपि वितीर्णा । गुरुवचनानुगुणं क्रि.शा 1954 तमे वर्षे संसारं त्यक्त्वा वानप्रस्थाश्रमम् आश्रित्य अग्रे क्रि.श. 1959 तमवर्षस्य सेप्टम्बर् मासस्य प्रथमदिने संन्यासदीक्षाम् अपि स्वीकृतवान् । पश्चात् त्रिदण्डिभिक्षु आभयचरणारविन्द भक्तिवेदान्तस्वामी अभवत् ।
केवलेन पत्रिकामाध्यमेन ब्रह्ममध्वगौडीयवैष्णवसिद्धान्तानां प्रचारं करोति स्म । कस्यचित् सेनाधिकारिणः सूचनानुसारं पुस्तकानि लेखितुम् आरब्धवान् । अस्य प्रथमः ग्रन्थः ईसि जर्नि टु प्लानेट्स् क्रि.श. 1960तमवर्षे प्रकाशितः । तत्पश्चात् प्रभुपादः स्वजीवनस्य अत्युकृष्टं योगदानं भगवद्गीतायाः आङ्ग्लानुवादं कृतवान् । स्वजीवितकालस्य अग्रिम 17वर्षाणि ईशोपनिषत्, चैतन्यचरितामृतम्, भक्तिरसामृतसिन्धुः, उपदेशामृतसिन्धुः इत्यादीनि अशीत्यधिकपुस्तकानि व्यरचयत् ।
सनातनधर्मस्य दिव्यसन्देशः विश्वाद्यन्तं प्रसारणीयः इति श्रीलभक्तिसिद्धान्तस्य आदेशं सम्पूरयितुं श्रील प्रभुपादः क्रि.श. 1965तमे वर्षे सुमति मोरार्जि इत्यस्य जलदूतः इति नौकायाने अमेरिकादेशम् अगच्छत् । एकवर्षस्यानन्तरं क्रि.श. 1966 तमेवर्षे न्यूयार्क् नगरे अन्ताराष्ट्रिय कृष्णप्रज्ञा संस्थाम् अस्थापयत् ।
क्रि.श. 1966 तः 1977 तमवर्षपर्यन्तं समग्रं विश्वं द्वादशवारं सञ्चर्य प्रतिष्ठापितानां मन्दिराणां सङ्ख्या 108. विरचितानि पुस्तकानि 80 अधिकानि । स्वसन्देशान् पालयतां 4 सहस्रशिष्यानां गणं निर्मितवान् ।
श्रीलप्रभुपादः अस्यां जगति प्रकटितस्वलीलां समाप्य क्रि.श. 1977 तमवर्षस्य नवेम्बर् मासस्य चतुर्दशे दिने वृन्दावने दैवलीनः अभवत् । महान् वैष्णव इति पूज्यमानः श्रीलप्रभुपादस्य दिव्यचरित्रं सर्ववर्गस्य श्रद्धालूनां मार्गदर्शनं करोति । अस्य ग्रन्थानां ज्ञानराशेः अध्ययनम् अस्माकं जीवनं द्योतयित्वा भगवतः सान्निध्यं गन्तुं सायाय्यं करोति ।
" | {
"source": "wikipedia"
} |
कर्णाटकस्य अष्टाविंशतिलोकसभाक्षेत्रेषु अन्यतमम् अस्ति बेङ्गळूरुग्रामान्तरलोकसभाक्षेत्रम्। अत्र अष्टविधानसभाक्षेत्राणि अन्तर्भवन्ति । तेषु अन्यतमम् अस्ति मागडीविधानसभाक्षेत्रम्। कर्णाटके विधानसभाक्षेत्रेषु अस्य सङ्ख्या 183। मागडीविधानसभाक्षेत्रं मण्डलदृष्ट्या रामनगरमण्डले अन्तर्भवति । निर्वाचनक्षेत्रदृष्ट्या बेङ्गळूरुग्रामान्तरलोकसभाक्षेत्रे अन्तर्भवति । रामनगरविषये अधिकविवरणार्थं रामनगरम् इति पृष्ठं पश्यन्तु। | {
"source": "wikipedia"
} |
उपसर्प मातरं भूमिमेताम् ॥ अस्याः मातृभूमेः समीपं गच्छ । -ऋग्वेदः 10-18-10
रविवासरः, 10 मार्च, 2019; समयः - 02:03
अद्वैतवेदान्तः दर्शनेषु अन्यतमः। न द्वैतम् अद्वैतम्। ज्ञानस्य चरमस्थितिरेव अद्वैतमित्युच्यते। शङ्कराचार्याणाम् आगमनात् प्रागपि अद्वैतसिद्धान्तः आसीत्। परन्तु शङ्कराचार्याणाम् आगमनानन्तरं प्रसिद्धिं गतम् एतत् दर्शनम्।अस्य मतस्य प्रवर्तकः शङ्कराचार्यः। अद्वैतदर्शनं शङ्कराचार्यः प्रस्थानत्रयेण श्रुतिस्मृतिसूत्रैः समर्थितवान् अस्ति। अतः अस्य दर्शनस्य "शाङ्करदर्शनम्" इत्यपि प्रसिद्धिः अस्ति। अस्मिन् दर्शने जीवब्रह्मणोः ऐक्यं प्रतिपादितमस्ति। प्रपञ्चे जीवभावङ्गतस्य विवेकिनः प्रत्येकं पुरुषस्य धर्मार्थकाममोक्षाख्याः चत्वारः पुरुषार्थाः सन्ति। चतुर्षु एतेषु आद्यास्त्रयः पाञ्चभौतिकेऽस्मिन् प्रपञ्चे भौतिकस्य जीवस्य कृते इहफलभोगत्वेन विहिताः भवन्ति। अन्तिमः मोक्षः परमसुखात्मकः इति कथनात् अयं परमपुरुषार्थः भवति।
अम्लिका
भारतीया वायुसेना भारतस्य सशस्त्रसेनायाः कश्चन भागः। सर्वकारीयसुरक्षामन्त्रालयेन नियन्त्रिता इयं संस्था आकाशयुद्धम्, लोकरक्षणस्य महत्वपूर्णकार्यं सर्वदा करोति। अस्य आरम्भः सा.श. 1932तमवर्षस्य अक्टोबर् मासस्य अष्टमे दिने अभवत्। सम्पूर्णगणतन्त्रात् पूर्वमेव अस्य नाम रायल् इण्डियन् एर्फोर्स् इति आसीत्। सा.श. 1945तमवर्षस्य द्वितीयविश्वयुद्धे अस्याः सेनायाः महत्त्वपर्णं योगदानम् आसीत्। भारतस्य स्वातन्त्र्योत्तरं रायल् इति पदम् अपनीय इण्डियन् एर्फोर्स् इति नाम रक्षितम्। स्वातन्त्र्योत्तरं पार्श्वदेशेन पाकिस्तानेन सह सम्भूतेषु चतृषु युद्धेषु, चीनादेशेनसह सञ्जाते एकस्मिन् युद्धे भारतीयवायुसेनायाः योगदानम् अनुपमम् अस्ति। एतावति काले इयं सेना अनेकेषु युद्धप्रकल्पेषु परिणामम् अदर्शयत्। भारतीयवायुसेना विजयः इति गोवामुक्तिसङ्ग्रमे, आपरेशन् मेघदूतम्, आपरेशन् कैक्टस्, आपरेशन् पुमलायी, इत्यादिषु युद्धप्रकल्पेषु आत्मसात् कृत्वा यशोवती अभवत्। कांश्चन विवादान् अतिरिच्य भारतीयवायुसेना संयुक्तराष्ट्रसङ्घस्य शान्तिमिश्न् सङ्घटनस्यापि सक्रियः सदस्यः। भारतस्य राष्ट्रपतिः वायुसेनायाः मुख्यसेनापतिः इति कार्यं करोति। वायुसेनाध्यक्षः एर् चीफ् मार्शल् चत्वारिनक्षत्रधारी सेनपतिः वायुसेनायाः नेता भवति। भारतीयवायुसेनायाम् एकस्मिन्नेव काले अनेके एर् चीफ् मार्शल् सेवायां न भवन्ति। अस्य प्रधानकार्यालयः नवदेहल्याम् अस्ति। सा.श. 2006तमवर्षस्य गणनानुगुणम् आहत्य 170000 सैनिकाः, 1350 लडाकूविमानानि, सन्ति। इयं सेना विश्वस्य चतुर्थी बृहद्वायुसेना इति स्थानम् आप्नोत्।
व्याघ्रीव तिष्ठति जरा परितर्जयन्तीरोगाश्च शत्रव इव प्रहरन्ति देहम्।आयुः परिस्रवति भिन्नघटादिवाम्भःलोकस्तथाप्यहितमाचरतीति चित्रम् ॥ | {
"source": "wikipedia"
} |
कर्णाटकस्य अष्टाविंशतिलोकसभाक्षेत्रेषु अन्यतमम् अस्ति मैसूरुलोकसभाक्षेत्रम्। अत्र अष्टविधानसभाक्षेत्राणि अन्तर्भवन्ति । तेषु अन्यतमम् अस्ति विराजपेटेविधानसभाक्षेत्रम्। कर्णाटके विधानसभाक्षेत्रेषु अस्य सङ्ख्या 209। विराजपेटेविधानसभाक्षेत्रं मण्डलदृष्ट्या कोडगुमण्डले अन्तर्भवति । निर्वाचनक्षेत्रदृष्ट्या मैसूरुलोकसभाक्षेत्रे अन्तर्भवति । विराजपेटेविषये अधिकविवरणार्थं विराजपेटे इति पृष्ठं पश्यन्तु । | {
"source": "wikipedia"
} |
अयं भगवद्गीतायाः नवमोध्यायस्य राजविद्याराजगुह्ययोगस्य चतुर्विंशतितमः श्लोकः ।
अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुः एव च न तु माम् अभिजानन्ति तत्त्वेन अतः च्यवन्ति ते ॥ 24 ॥
अहम् एव हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुः च । ते मां तत्त्वेन न तु अभिजानन्ति । अतः च्यवन्ति ।
अहमेव सर्वेषां यज्ञानां भोक्ता फलस्य प्रदाता च । एवं ये न जानन्ति ते कर्मफलं भुक्त्वा तदन्ते च्यवन्ते । | {
"source": "wikipedia"
} |
पञ्चमहालमण्डलम् इत्येतत् गुजरातराज्यस्य किञ्चन मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति गोधरा इति नगरम् ।
पञ्चमहालमण्डलस्य विस्तारः 5,100 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । गुजरातराज्यस्य मध्यभागे इदं जनपदम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वे दाहोदमण्डलं, पश्चिमे खेडामण्डलम्, उत्तरे राजस्थानराज्यं, दक्षिणे वडोदरामण्डलम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले 1,047 मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्मिन् मण्डले अष्ट नद्यः प्रवहन्ति । ताः यथा- पानम् ,महीसागरः, गोमा, मेसरी, कोकण, दादरा, वेरी, सुखी ।
2011 जनगणनानुगुणं पञ्चमहालमण्डलस्य जनसङ्ख्या 23,88,267 अस्ति । अत्र 12,27,805 पुरुषाः 11,60,462 महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते 458 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 458 जनाः । 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 17.92% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-945 अस्ति । अत्र साक्षरता 72.32% अस्ति ।
अस्मिन् मण्डले एकादश उपमण्डलानि सन्ति । तानि- 1 घोघम्बा 2 गोधरा 3 हालोल 4 जाम्बुघोडा 5 कडाणा 6 कालोल 7 खानपुरं 8 लुनावाडा 9 मोरवा 10 सन्तरामपुरं 11 शहेरा
गोधूमः, 'मेइज्' च अस्मिन् मण्डले उत्पाद्यमाने प्रमुखे सस्ये स्तः । आम्रफलं, कदलीफलं, पपितफलं, बृहज्जम्बीरं, 'ग्वावा' च अस्मिन् मण्डले उत्पाद्यमानानि प्रमुखाणि फलानि सन्ति । वृन्ताकं, कपिशाकं, कूष्माण्डः, 'कोलीफ्लवर्', पलाण्डुः, लसुनं, आर्द्रकं च अस्मिन् मण्डले उत्पाद्यमानानि प्रमुखाणि शाकानि सन्ति । कृषिः, 'मिनरल्स्', क्षीरोत्पादनं, 'एञ्जिनियरिङ्ग् एण्ड् आटोमोबायिल्स्', प्रवासोद्यमः च अस्य मण्डलस्य प्रमुखाः उद्यमाः सन्ति । गुजरातराज्यस्य मण्डलेषु 'क्वार्ट्ज्'-उत्पादने अस्य मण्डलस्य प्रथमं स्थानम् अस्ति ।
चाम्पानेर-पावागढ-पुरातत्वशास्त्रोद्यानं विश्वपारम्परिकस्थानेषु अन्यतमम् अस्ति । इदं प्रमुखं वीक्षणीयस्थलम् । अत्र प्रतिवर्षं 20 लक्षाधिकपर्यटकाः गच्छन्ति । अस्मिन् मण्डले विद्यमानं जम्बूघोडा-वन्यजीविधाम, रतनमहल-भल्लूकधाम च प्रसिद्धं वीक्षणीयस्थलम् अस्ति । लुणेश्वरमहादेवमन्दिरं, मन्देश्वरमहादेवमन्दिरम् अपि अस्य मण्डलस्य वीक्षणीयस्थलं वर्तते । | {
"source": "wikipedia"
} |
वैदिकसभ्यता सनातनसभ्यता अस्ति। विज्ञानस्य क्षेत्रमपि वैदिकसभ्यतायाः अनेकानि योगदानानि सन्ति। सा भौतिकशास्त्रे, रसायनशास्त्रे, स्थापत्यशास्त्रे इतियादौ निपुणः आसीत्। तयाः सभ्यतायाः सिन्धुक्षेत्रे प्राप्तम् अभवत् इष्टिकाः 3000 ईसापूर्वस्य अस्ति। ताः इष्टिकाः अद्य अपि कुशलम् अस्ति।
उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चनप्रसारणगमनानि पञ्च कर्माणि।
भ्रामकं चुम्बकं चैव कर्षकं द्रावकं तथा।एवं चतुर्विधं कान्तं रोमकान्तं च पञ्चमम्॥एकद्विक्रिचतुः पञ्चसर्वतोमुखमेव तत्।पीतम् कृष्णम् तथा रक्तं क्रिवर्णं स्यात् पृथक् पृथक्॥
अप्राप्यग्रहणं कायाभ्रपटलस्फटिकान्तरितोपलब्धेः॥
सूर्यस्य विविधवर्णाः पवनेन विघट्टिताः कराः साभ्रे।वियति धनुः संस्थानाः ये दृश्यन्ते त्दिन्द्रधनुः॥
वैदिकसभ्यतायाः खगोलशास्त्रस्य ज्ञानस्य प्रधानश्रोताः समहिताः अस्ति। आर्यभटः, ब्रह्मगुप्त:, भास्कराचार्यः च वैदिकसभ्यातायाः प्रधानज्ञाताः खगोलशास्त्रयः अस्ति।
अनुलोमगतिनौस्थः पश्यत्यचलं विलोमगं यद्वत्। अचलानि बानि तद्वत् समपश्चिमगानि लङ्कायाम्॥
छादयति शशी शशिनं महती च भूच्छाया।
कक्ष्या प्रतिमण्डलगा भ्रमन्ति सर्वे ग्रहाः स्वचारेण।मन्दोच्चादनुलोमं प्रतिलोमञ्चैव शीघ्रोच्चात्॥
नैवास्तमनर्कस्य नोदयः सर्वदा सतः।उदयास्तमनाख्यं हि दर्शनादर्शनं रवेः॥
दाधर्थ पृथिवीमभितो मयुखैः।
मित्रो दाधार पृथिवीमुतद्याम्। मित्रः कृष्टीः।
तथा च स्मर्यतयोजनानां सहस्रं द्वे द्वे शते द्वे चयोजने। एकेन निमिषार्धेन क्रममाण नमोआतुते।
त्रिनाभिचक्रमजरमनर्वं यत्रेमाविश्वा भुवनानि तस्थुः।
आयङ्गौ पृश्निरक्रंऊदसदन्मातरं पुरः।पितरञ्च प्रयन्त्स्वः। | {
"source": "wikipedia"
} |
{
"source": "wikipedia"
} |
|
वृषभदेवः एकः वैयाकरणः विद्यते । भर्तृहरेः वाक्यपदीयस्य प्रथमकाण्डद्वयस्य उपरि एतेन स्वोपज्ञवृत्तिः लिखिता । एतस्य पितुः नाम श्रीदेवयशः इति । राज्ञः विष्णुगुप्तस्य आस्थाने एषः आसीत् । | {
"source": "wikipedia"
} |
मृदङ्गवाद्यं एकं जनप्रियं शास्त्रीयसङ्गीतताळवाद्यम् भवति । मृदङ्गवाद्यं कर्णाटकसङ्गीते उपयुज्यते । "अवनद्धवाद्यगणस्य" प्रसिद्धः प्रमुखः लयवाद्यं भवति । मृत् तथा अङ्गपदाभ्याम् अस्य वाद्यस्य मृदङ्गवाद्यम् इति व्यवहारः।
मृदङ्गवाद्यस्य निर्माणार्थं काष्ठम्, त्वक्, कस्याश्चित् कृष्णशिलायाश्च उपयोगं कुर्वन्ति। पनसवृक्षस्य, दारुवृक्षस्य, नीम्बवृक्षस्य च काष्ठं विशिष्य अस्य वाद्यस्य निर्माणे उपयोगं कुर्वन्ति । दक्षिणभागस्य व्यासः वामभागस्य व्यासस्यापेक्षया न्यूनं भवति । मध्यभागस्य हरड अथवा कडग इति व्यवहारः अस्ति । दक्षिणपार्श्वे अजस्य चर्म स्थापयन्ति । दक्षिणपार्श्वे त्रिस्थरीयावरणं भवति । महिषचर्मणः अपि निर्माणे उपयोगं कुर्वन्ति ।
आभारते नैके मृदङ्गवादकाः सन्ति । तेषु प्रसिद्धानां नामानि विलिख्यन्ते ।गोपालराव् अप्प्, शिवस्वामि अप्प, नारायणस्वामि अप्प, मान्पोण्डिया पिळ्ळे, पुदुक्कोट्टै दक्षिणामूर्ति पिळ्ळे, मुत्तुस्वामि तेवर्, कुंयुमणि अय्यर्, हेच् पुट्टाचार्, टि.एम्. पुट्टस्वामय्य, पालक्काड् सुब्बय्यर्, पाल्फाट् मणि अय्यर्, सि.के. अय्यामणि अय्यर्, वेल्लूरु रामभद्रन्, उमयाळप्पुरम् शिवरामन्, कारैकुडि मणि, तिरुवारूरु भक्तवत्सलन्, मन्नार्गुडि ईश्वरन्, टि.के.मूर्ति, पाल्घाट् रघु, श्रीमुष्णं राजाराव्, टि.वि.गोपालकृष्णन्, टि.वि.भद्राचार्, पि.जि.लक्ष्मीनारायणः, ए.वि.आनन्द, एम.टि.राजकेसरि, टि.ए.एस्.मणि, एम्.वासुदेवराव्, के.वि.प्रसाद्, चेलुवराजस्वामि, एच्.एस्.सुधीन्द्रः, अर्जुनकुमारः, आनूरु अनन्तकृष्णशर्मा, | {
"source": "wikipedia"
} |
निम्बूकं निम्बुकं राजनिम्बूकमपरं स्मृतम् ।निम्बूकमम्लं वातघ्नं पाचनं दीपनं लघु ।राजनिम्बूफलं स्वादु गुरु पित्तसमीरजित् ॥1॥
एतत् निम्बूकम् अपि भारते वर्धमानः कश्चन फलविशेषः । एतत् निम्बूकम् अपि सस्यजन्यः आहारपदार्थः । एतत् निम्बूकम् आङ्ग्लभाषायां इति उच्यते । प्रायः भारते सर्वेषु अपि प्रदेशेषु अस्य निम्बूकस्य उपयोगः क्रियते एव । एतत् निम्बूकम् आहारत्वेन यथा उपयुज्यते तथैव औषधत्वेन अपि उपयुज्यते । अस्य निम्बूकसस्यस्य फलं, त्वक्, पत्रं च उपयुज्यते । अन्यानि अङ्गानि न उपयुज्यन्ते । अनेन निम्बूकेन अवलेहः, पेयम्, उपसेचनम् इत्यादिकं सज्जीक्रियते । चित्रान्नसदृशाणाम् उपहाराणां निर्माणे अपि निम्बूकम् उपयुज्यते । एतत् निम्बूकं सौन्दर्यवर्धकरूपेण अपि उपयुज्यते ।
एतत् निम्बूकम् आम्लरसयुक्तम् । एतत् निम्बूकं पचनार्थं गुरु । एतत् निम्बूकं तीक्ष्णम्, उष्णवीर्ययुक्तं चापि । एतत् निम्बूकं जीर्णानन्तरम् अपि आम्लविपाकः एव भवति ।
निम्बूकस्य रसः एव निम्बूकफलरसः स च आङ्ग्लभाषया इति उच्यते । निम्बूकफलरसः आरोग्यार्थम् अपि बहु उत्तमम् । अस्य फलरसस्य निर्माणं कृत्वा कूपीषु, करण्डकेषु वा पूरयित्वा संरक्ष्यते । तादृशः फलरसः बहुकालं यावत् न नश्यति । यदा आवश्यकं तदा गृहे एव निर्माय पातुम् अपि शक्यते । भारते तु अयं निम्बूकफलरसः अत्यन्तं प्रसिद्धं पेयम् अस्ति । घर्मकाले तु अस्य निम्बूकफलरसस्य उपयोगः अत्यन्तम् अधिकप्रमाणेन क्रियते ।
स्त्रोत: संयुक्तराष्ट्रपुञ्जस्य खाद्य-कृषिसंगठनम् : आर्थिक एवं सामाजिकविभागः सांख्यकीयविभागः
जम्बीरम्
निम्बूकसस्यम्
निम्बूकक्षेत्रम्
निम्बूकपत्राणि पुष्पाणि च
निम्बूकवृक्षः
अपक्वं निम्बूकम्
निम्बूकपुष्पम्
वृक्षे दृश्यमानं निम्बूकम्
----> | {
"source": "wikipedia"
} |
आधुनिककाले उच्चस्तरीयसंस्कृतपठने मुख्यं स्थानमावहति केरलदेशॆ वर्तमानः कालिकट् विश्वविद्यालयसंस्कृतविभागः । | {
"source": "wikipedia"
} |
माता अमृतानन्दमयी इत्याख्या सुधामणिः26 सितम्बर, 1953 तमे वर्षे केरल प्रदेशे जाता। सा एका विख्याता धर्मगुरु: अस्ति। तस्या: इष्ट-देवता भगवान् कृष्णः अस्ति। तस्याः अनुयायिनः ताम् "अम्मा ", "अम्माची", "मा" इति वा अभिजानन्ति । तया कृतानां समाजोद्धारकार्यार्थम् अध्यात्ममार्गदर्शनाय च तया व्यापकरूपेण जनादरः प्राप्तः अस्ति । प्रेमोन्मादेन युक्तेषु साधुजनेषु अन्यतमा इत्यपि सा निर्दिश्यते । माता अमृतानन्दमयीमठस्य उपाध्यक्षः स्वामी अमृतास्वरूपानन्दपुरी वदति यत् - अम्मायाः अन्येषां दुःखनिवारणम् एतावत् सहजं यत् स्वस्य नेत्रयोः अश्रुनिवारणमिव । अन्यस्य आनन्दे सा आनन्दम् अनुभवति । अन्यस्य सुरक्षाकल्पने सा आत्मनः सुरक्षतां मन्यते । अन्यस्य विश्रामसुखे स्वस्य सुखमनुभवति । स्वस्य जीवनं मानवजागृतेः निमित्तं समर्पितवती अस्ति सा ।
माता अमृतानन्दमय्याः जन्म भारते केरलराज्ये कोल्लम्मण्डले अलप्पढे पर्यकडवुग्रामे 1953तमे वर्षे सेप्टेम्बर्मासस्य 27 तमे दिनाङ्के अभवत् । तस्याः नाम आसीत् सुधामणि इदमन्नेल् इति । स्वस्य नवमवयसि एव तया विद्यालयगमनं निषिद्धं जातम् । तदारभ्य सा स्वस्य सहोदराणां पालने रता जाता । एतेन सह सा धेनूनां मेषाणां च पालनं करोति स्म । तेषु दिनेषु महती निर्धनता आसीत् । अन्येषां कष्टानि दृष्ट्वा अत्यधिकं दुःखम् अनुभवति स्म माता । तेभ्यः निर्धनेभ्यः गृहस्य आहारवस्तूनि, वस्त्राणि च कदाचित् यच्छति चेत् गृहजनाः क्रुद्धाः सन्तः तां निन्दन्ति स्म । दण्डयन्ति स्म यतः गृहे अपि निर्धनता आसीत् । कदाचित् अम्मा अन्यान् समाहितान् कर्तुं तान् आलिङ्गति स्म । किन्तु तस्मिन् काले 14 वर्षीयया बालिकया अन्येषां पुरुषाणां स्पर्षः निषिद्धः आसीत् । अतः पितरौ तस्यै क्रुद्ध्यतः स्म । तथापि माता तथैव व्यवहरति स्म । आलिङ्गनविषये माता एवं वदति स्म - 'अयं पुरुषः वा महिला वा इति मया कदापि न चिन्त्यते स्म । कमपि अहम् आत्मनः भिन्नं न पश्यामि । संसारस्य समग्ररचनायां काचित् प्रेमधारा निरन्तरं प्रवहति । प्रेम्णा आलिङ्गनं मम जन्मजातस्वभावः । चिकित्सकः कश्चन रोगिणाम् उपचारे यथा उद्युक्तः भवेत् तथा अहं सम्पीडितानां सान्त्वनं करोमि' इति ।
तस्याः विवाहनिर्वर्तनाय तदीयौ पितरौ बहुविधप्रयासम् अकुरुताम् । किन्तु तया सर्वमपि निराकृतम् । तस्याः अध्यात्मासक्तिः दिने दिने वर्धमाना आसीत् । सा परमा कृष्णभक्ता आसीत् । 1981 तमे वर्षे बहवः जिज्ञासवः मात्रा सह मेलनाय पर्यकडवुग्रामम् आगताः । तदा किञ्चन विश्वस्तरीयं सङ्घटनं संस्थापनीयमिति निर्णीतम् । अद्यत्वे माता अमृतानन्दमयी मठः प्रमुखम् अध्यात्मसङ्घटनमस्ति । मठस्य अध्यक्षा अस्ति माता अमृतानन्दमयी ।1987 तमे वर्षे श्रद्धावताम् अनुयायिनाम् अनुरोधकारणतः विश्वे विविधेषु देशेषु कार्यक्रमाणाम् आयोजनाय अनुमतिम् अयच्छत् । आस्ट्रेलिया, आस्ट्रिया, ब्रेजिल्, केनडा, चिली, दुबै, इङ्ग्लेण्ड्, फिन्लेण्ड्, फ्रान्स्, जर्मनी, होलेण्ड्, ऐर्लेण्ड्, इटली, जपान्, केन्या, कुवैत्, मलेशीया, मारिशस्, रशिया, सिङ्गपुर्, स्पेन्, श्रीलङ्का, स्वीडन्, स्विट्सर्लेण्ड्, अमेरिकासंयुक्तसंस्थानम् इत्यादिषु देशेषु तस्याः कार्यक्रमाः पौनःपुन्येन समायोज्यते । भारते प्रतिवर्षं भ्रमणं करोति ।
हिन्दुपरम्परायां 'दर्शनम्' इत्येतत् महत्त्वपूर्णं वर्तते । कस्यचित् पवित्रजनस्य पवित्रवस्तुनः दर्शनं मन्दिरे ईश्वरस्य दर्शनम् इव । कस्याश्चित् देवतायाः दर्शनेन स्वस्य नेत्राभ्यां देवतायाः शक्तिग्रहणं करोति । अतः दर्शनकर्तुः सौभाग्यं कल्याणम् अनुग्रहञ्च वर्धयितुं दर्शनदातुः सामर्थ्यं भवति । अम्मायाः अनुयायिनः अस्य शब्दस्य प्रयोगं विशिष्टरीत्या कुर्वन्ति । प्रेमपूर्वकम् आलिङ्गनद्वारा प्राप्यमाणम् अनुग्रहं निर्दिश्य वदन्ति ।
अम्मा स्वस्य किशोरावस्थातः अपि एवं दर्शनं यच्छति । इयं प्रथा कथम् आरब्धा इति विषये सा एवं वदति - 'जनाः मत्समीपम् आगत्य स्वस्य समस्याः कथयन्ति स्म, रुदन्ति स्म । अहं तेषाम् अश्रूणां मार्जनं करोमि स्म । ते रुदन्तः समीपं यदा आगच्छन्ति तदा अहं तान् दृढम् आलिङ्गामि स्म । अन्या व्यक्तिः अपि इदमेव आचरति स्म, एवम् इयं प्रथा आरब्धा' इति । माता अमृतानन्दमयीमठस्य इतिवृत्ते उच्यते यत् एतावता आविश्वे तया जनाः आलिङ्गिताः इति ।
2002 तमे वर्षे सा पृष्टा - 'भवत्याः आलिङ्गने तादृशं किमस्ति यत् जगतः पीडानिवारकं विद्यते ?' इति । तदर्थं मात्रा एवमुक्तम् - 'जगतः समस्याः 100% मया परिह्रियन्ते इति मया न उच्यते । जगतः परिवर्तनं नाम शुनकपृच्छस्य ऋजूकरणमिव एव । किन्तु जनैः एव समाजः निर्मितः भवति, अतः जनाः प्रभाविताः यदि स्युः तर्हि समाजः परिवर्तितः भवति एव । ततः जगतः परिवर्तनं शक्यम् । किन्तु समग्रं परिवर्तनम् अशक्यमेव । यतः व्यक्तेः मस्तिष्के प्रचाल्यमानं युद्धमेव वास्तविकयुद्धस्य हेतुः । अतः यदि जनानां स्पर्शः शक्यः तर्हि विश्वस्य स्पर्शः अपि शक्यः' इति ।
इदं दर्शनम् एव अम्मायाः जीवनस्य केन्द्रमस्ति । 1970 तमात् वर्षात् सा इदं निरन्तरं कुर्वती अस्ति । आगन्तॄणां सङ्ख्या अपि दिने दिने वर्धमाना अस्ति । कदाचित् अम्मा 20 घण्टाः यावत् निरन्तरं दर्शनं यच्छन्ती भवति । 2004 तमे वर्षे प्रकाशिते 'अम्मास् हार्ट्' इत्येतस्मिन् पुस्तके अम्मा वदति - 'यावत्पर्यन्तं मम हस्तौ मत्समीपम् आगन्तॄणां समीपस्वीकरणे समर्थौ भवतः, रुदतः व्यक्तेः स्कन्धे सान्त्वयितुं हस्तौ समर्थौ, रुदतः जनस्य अश्रुमार्जने समर्थौ तावत् पर्यन्तम् अम्मा दर्शनं ददती एव भवति । इयमेव अम्मायाः इच्छा' इति ।
'दि टैम्लेस् पाथ्' इत्येतस्मिन् पुस्तके लेखकः अम्मायाः वरिष्ठशिष्यः स्वामी रामकृष्णानन्दपुरी लिखितवान् - 'अम्मायाः द्वारा दीयमानं बोधनं वेदेषु उपदिष्टम् अनन्तरं भगवद्गीतायां प्रदत्तं बोधनमिव' इति । अम्मा वदति - 'कर्म, ज्ञानं, भक्तिः - इदं त्रयमपि बहु आवश्यकम् । भक्तिः कर्म च एकस्य पक्षिणः पक्षद्वयं चेत् ज्ञानं तस्य नाडी इव । एतेषां त्रयाणां साहाय्येन एव पक्षी उपरि उड्डेतुं शक्नोति । सर्वेषां विभिन्नधर्माणां प्रार्थनानाम् अध्यात्मिकपरिपाटीनां च एकमात्रोद्देशः नाम मस्तिष्कस्य निर्मलीकरणम् । एतेन सहैव अम्मा ध्यानम्, कर्मयोगाधारिताः क्रियाः, परोपकारः, करुणा, धैर्यं, दया, आत्मनिग्रहः इत्यादीनां गुणानां विकासाय महत्त्वं यच्छति । एतेषां गुणानाम् अभ्यासेन मस्तिष्कं परिष्कृतं भवति । ततः अन्तिमसत्यम् आत्मसात् कर्तुं योग्यता प्राप्यते । अन्तिमसत्यमिदमस्ति यत् अस्माकम् अस्तित्वं शरीरमनसोः परिधौ सीमितं नास्ति । अपि तु आनन्दमयचेतनस्वरूपं वर्तते । अस्य ब्रह्माण्डस्य अन्तः गुप्तरूपेण कार्यं करोति । इयमेव जीवन्मुक्तिः । जीवन्मुक्तिः इत्येषा मृत्योः अनन्तरं प्राप्तव्या काचित् अवस्था न । इयं समचित्तता । अस्मिन्नेव शरीरे स्वात्मना सह एकीभूय उच्चतमस्य सत्यस्य अनुभवः प्राप्तुं शक्यः । एतस्य प्राप्तेः अनन्तरं पुनः जन्मस्वीकरणस्य आवश्यकता न भविष्यति' इति ।
अम्मायाः विश्वव्यापीसङ्घटनद्वारा निर्धनानां कृते गृहाणि, अनाथाश्रमत्रयं, प्राकृतिकविपत्तौ पुनर्वसतिनिर्माणं, निश्शुल्कवैद्यकीयव्यवस्था, विधवानाम् असमर्थानां च कृते मासिकधनव्यवस्था, परिसरसंरक्षणकेन्द्रम्, मलिनवसतीनां नवीकरणम्, वृद्धाश्रमाः, निर्धनानां वस्त्रभोजनादिव्यवस्था च कृताः वर्तन्ते । एताः परियोजनाः बहुभिः सङ्घटनैः सम्मिल्य क्रियते - माता अमृतानन्दमयी मठ, माता अमृतानन्दमयी सेण्टर्, अम्मा-यूरोप्, अम्मा-जापान्, अम्मा-केन्या, अम्मा-ऑस्ट्रेलिया इत्यादयः । एतानि सङ्घटनानि सम्मिल्य जगत् आलिङ्गति इव रूपं प्राप्नुवन्ति सन्ति ।
अधिकांशकार्याणि स्वयंसेवकानां द्वारा अध्यात्माभ्यासरूपेण कार्यते । अम्मा इच्छति यत् स्वस्य पुत्राः सर्वे प्रेम-शान्त्योः प्रसाराय जीवनसमर्पणं कुर्युः । निर्धनानां पीडितानां च विषयिणी करुणा एव ईश्वरस्य विषयिणी प्रेम भक्तिश्च इति ।
अम्मा स्वस्य भक्तिसङ्गीताय अपि अतीव प्रसिद्धा अस्ति । तया गीतानां भजनानां सान्द्रमुद्रिकाः शताधिकाः सन्ति । विंशत्यधिकाभिः भाषाभिः उपलभ्यन्ते । तया बहूनि भजनानि रचितानि । तानि पारम्परिकरागेण योजितानि च । भक्तिगीतानाम् अध्यात्मिकाभ्यासरूपेण गायनविषये अम्मा वदति - 'भजनानि एकाग्रतया यदि गीयन्ते तर्हि ततः गायकस्य श्रोतुः प्रकृत्याः कृते च लाभाः भविष्यन्ति । भजनेषु स्थितस्य साहित्यस्य अवगमनेन तथा आचरणाय प्रयासः भवेत्' । अधुनातने जीवने ध्यानद्वारा एकाग्रतायाः सम्पादनं कष्टाय, किन्तु गानद्वारा एकाग्रतां सरलतया सम्पादयितुं शक्यते' इति ।
अम्मायाः शिष्याः तया विभिन्नभक्तैः अध्यात्मपिपासुभिः सह कृतान् संवादान् सङ्गृह्य दशाधिकानि पुस्तकानि रचितानि सन्ति । विभिन्नेषु अन्ताराष्ट्रियसभासु तया कृतानि भाषणानि अपि पुस्तकरूपेण प्रकाशितमस्ति । अम्मायाः वरिष्ठशिष्याः स्वामी तुरियामृतनन्दपुरी, स्वामी परमात्मानन्दः, स्वामी कृष्णमित्रानन्दप्राणः इत्यादयः मात्रा सह जातान् स्वीयान् अनुभवान् प्रकाशितवन्तः सन्ति । माता अमृतानन्दमयीमठस्य उपाध्यक्षः स्वामी अमृतास्वरूपानन्दपुरी अम्मायाः जीवनचरित्रम् अलिखत् । माता अमृतानन्दमठद्वारा 'मातृवाणी', चातुर्मासिकी 'इम्मार्टल् ब्लिस्' च प्रकाश्यमाने स्तः । | {
"source": "wikipedia"
} |
साबरकाठामण्डलम् इत्येतत् गुजरातराज्यस्य किञ्चन मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति हिम्मतनगरम् इति नगरम् ।
साबरकाठामण्डलस्य विस्तारः 7,390 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । गुजरातराज्यस्य उत्तरभागे इदं जनपदम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वे राजस्थानराज्यं, पश्चिमे मेहसाणामण्डलम्, उत्तरे राजस्थानराज्यं, दक्षिणे खेडामण्डलम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले 500-1000 मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्मिन् मण्डले सप्त नद्यः प्रवहन्ति । ताः यथा- साबरमतीनदी, हाथमती, खारी, मेश्वो, वात्रक, मझाम, हरणाव ।
2011 जनगणनानुगुणं साबरकाठामण्डलस्य जनसङ्ख्या 24,27,346 अस्ति । अत्र 12,44,491 पुरुषाः 11,82,855 महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते 328 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 328 जनाः । 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 16.56% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-950 अस्ति । अत्र साक्षरता 76.60% अस्ति ।
अस्मिन् मण्डले त्रयोदश उपमण्डलानि सन्ति । तानि- 1 बायड 2 भिलोडा 3 धनसुरा 4 हिम्मतनगरम् 5 इडर 6 खेडब्रह्मा 7 मालपुरं 8 मेघरजः 9 मोडासा 10 प्रान्तिज 11 तलोद 12 वडाली 13 विजयनगरम्
गोधूमः, एरण्डं, कलायः, तमाखुः, 'बेर्', आम्रफलं, दाडिमफलं, आलुकं, वृन्ताकं, कपिशाकं, वार्तिकी, 'कोलीफ्लवर्' च अस्मिन् मण्डले उत्पाद्यमानानि प्रमुखाणि कृष्युत्पादनानि सन्ति । गुजरातराज्यस्य मण्डलेषु धान्यानाम् उत्पादने अस्य मण्डलस्य प्रथमं स्थानम् अस्ति । 'बेर्', दाडिमफलस्य उत्पादनेऽपि अस्य मण्डलस्य प्रथमं स्थानम् अस्ति । कृषिः, 'सिरेमिक्स्', क्षीरोत्पादनं, 'प्ल्यास्टिक्', आहारसंस्करणं, रासायनिकोद्यमः च अस्य मण्डलस्य प्रमुखाः उद्यमाः सन्ति ।
इडरगिरिः, 'क्लोक् टवर्', 'रूठी राणी नो महल्', शान्तिनाथमन्दिरं, श्रीमद् राजचन्द्रविहारश्च अस्य मण्डलस्य प्रमुखाणि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । खेडब्रह्मा, विजयनगरं, पोशिना अपि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । अस्मिन्नेव मण्डले स्थितं भगवतः कृष्णस्य शामलाजी-मन्दिरं गुजरातराज्यस्य प्रसिद्धयात्रास्थलेषु अन्यतमम् अस्ति । विजयनगरे प्राचीनानां हिन्दूमन्दिराणां, जैनमन्दिराणां च अवशेषाः दृश्यन्ते । अतः विजयनगरस्य प्राकृतिकम्, ऐतिहासिकं च सौन्दर्यं वर्तते । 'पोलो'-अरण्यप्रदेशः अपि वीक्षणीयस्थलम् अस्ति । श्रीप्रतापसिंह-राजप्रासादः अपरं वीक्षणीयस्थलम् । | {
"source": "wikipedia"
} |
भारतस्य दक्षिणदिशि आसन् चेराणां पाण्ड्यानां, चोळानां च राज्यानि । एतेषां चेराणां राज्यम् इदानीन्तने केरले आसीत् । उत्तरभारते विद्यमानानि महासाम्राज्याणि पश्चिमतः तथा मध्य-एषियातः निरन्तरं जातानाम् आक्रमणानां कारणतः शिथिलानि अभवन् । तदा भारतस्य कलायाः तथा संस्कृतेः च केन्द्रं फलवत्याः इण्डो-गङ्गाप्रस्थभूमितः दक्षिणदिशि अपसृतम् । तावत् पर्यन्तम् एतानि राज्यानि प्रबलानि न आसन् । परस्परं कलहं कुर्वन्ति स्म । तदनन्तरं क्रमशः एते प्रबलाः अभवन् । कालान्तरे आग्नेय-एषियायाम् अपि राज्यस्थापनम् अकुर्वन् । | {
"source": "wikipedia"
} |
मोहनम् इति कर्णाटकसङ्गीतस्य कश्चन रागः । एषः औदव-रागेषु अन्तर्भवति । अयं राग: सायंकाले गातव्यम् । त्यागराज: इत्यादय: अस्मिन् रागे बहव: कृत्तय: रचितवन्त: । हिन्दुस्थानिशास्त्रियसङ्गीत: मोहनस्य सम: भूप् इति भवति ।
अस्य रागस्य आरोहणावरोहणरीति आ विश्वे बहुप्रसिद्धः । तथा च पूर्व-एशियायाः चीनदेशे, जपान्-देशेऽपि अयं रागः बहुलप्रसिद्धः ।
मोहनम् इत्यस्मिन् रागे मध्यमं तथा निशादं न भवतः । अयं रागः सममात्रिकः भवति ।
अस्य आरोहणावरोहणस्वरस्य संरचना यथा- | {
"source": "wikipedia"
} |
हरियाणाराज्यस्य किञ्चन मण्डलम् अस्ति फतेहाबादमण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति फतेहाबाद् नगरम्। | {
"source": "wikipedia"
} |
कर्णाटकस्य अष्टाविंशतिलोकसभाक्षेत्रेषु अन्यतमम् अस्ति दक्षिणबेङ्गळूरुलोकसभाक्षेत्रम् । अत्र अष्टविधानसभाक्षेत्राणि अन्तर्भवन्ति । तेषु अन्यतमम् अस्तिबी.टी.एम् ले-औट् विधानसभाक्षेत्रम् । कर्णाटके विधानसभाक्षेत्रेषु अस्य सङ्ख्या 17ए। बी.टी.एम् ले-औट् विधानसभाक्षेत्रं मण्डलदृष्ट्या बेङ्गळूरुनगरमण्डले अन्तर्भवति । निर्वाचनक्षेत्रदृष्ट्या दक्षिणबेङ्गळूरुलोकसभाक्षेत्रे अन्तर्भवति । | {
"source": "wikipedia"
} |
अफगानिस्थानम् एशियाखण्डे पाकिस्थानस्य उत्तरपश्चिमायां दिशि अस्ति । एतद् प्राचीनराष्ट्रम् । तस्य उल्लेखः वेदे दृश्यते ।
फलकम्:1911 | {
"source": "wikipedia"
} |
इयं दन्तपाली अपि शरीरस्य किञ्चन अङ्गम् अस्ति । दन्तपाली दन्तानाम् अधः भवति । अस्यां दन्तपाल्याम् एव दन्ताः तिष्ठन्ति । एषा दन्तपाली आङ्ग्लभाषायां अथवा इति उचयते । | {
"source": "wikipedia"
} |
हिन्दुधर्मः • इतिहासः
त्रिमूर्तयःब्रह्मा • विष्णुः • महेश्वरः अन्यदेवताःसरस्वती · लक्ष्मीः · पार्वतीशक्तिः · दुर्गा · कालीगणेशः · सुब्रह्मण्यः · अय्यप्पःरामः · कृष्णःहनूमान्प्रजापतिः · रुद्रःइन्द्रः · अग्निः · वायुः · निॠतिःभूमिः · वरुणः · कुबेरः · ईशानः
ब्रह्म · ॐ · ईश्वरःआत्मा · मायाकर्म · संस्काराःपु्रुार्थाःधर्मः · अर्थः · कामः · मोक्षः
आस्तिकवादाः साङ्ख्यम् · योगः न्यायः · वैशेषिकम् पूर्वमीमांसाउत्तरमीमांसा /वेदान्तः
नास्तिकवादाःचार्वाकवादः बौद्धवादः जैनवादः
ऋग्वेदः • यजुर्वेदः सामवेदः • अथर्ववेदः विभागाःसंहिता, ब्राह्मणः,आरण्यकः, उपनिषत्
आयुर्वेदः • धनुर्वेदः गान्धर्वेदः • स्थापत्यवेदः
शिक्षा · छ्न्दः · व्याकरणम्निरुक्तः · कल्पः · जौतिषम्
ऋग्वेदीयःऐतरेयायुजुर्वेदीयाःबृहदारण्यकः · ईशवास्यःतैत्तरीयः · कठः · श्वेताश्वतरः सामवेदीयाः छान्दोग्यः · केनःअथर्ववेदीयाःमुण्डकः · माण्डूक्यः · प्रश्नः
ब्रह्मसम्बद्धानिब्रह्मपुराणम् · ब्रह्माण्डपुराणानिब्रह्मवैवर्तपुराणम्मारकाण्डेयपुराणम् · भविष्यपुराणम्विष्णुसम्बद्धानिविष्णुपुराणम् · भागवतपुराणम्नारदपुराणम् · गरुडपुराणम् · पद्मपुराणम्शिवसम्बद्धानिशिवपुराणम् · लिङ्गपुराणम्स्कन्दपुराणम् · अग्निपुराणम् · वायुपुराणम्
रामायणम् · महाभारतम्
भगवद्गीताधर्मशास्त्रम् · मनुस्मृतिःअर्थशास्त्रम् · योगवासिष्ठःसूत्राणि · स्तोत्राणि · तन्त्राणियोगसूत्राणि
हिन्दूसाहित्यम्
पूजाः · जपः · भजनम्तपः · ध्यानम्यज्ञम् · होमःतीर्थस्थानानि · नैवेद्यम्हैन्दवमन्दिराणि · विग्रहः · भक्तिः
· गर्भाधानसंस्कारः · पुंसवनसंस्कारः · सीमन्तोन्नयनसंस्कारः · जातकर्मसंस्कारः · नामकरणसंस्कारः · कर्णवेधसंस्कारः · निष्क्रमणसंस्कारः · अन्नप्राशनसंस्कारः · चूडाकर्मसंस्कारः · उपनयनसंस्कारः · वेदारम्भसंस्कारः · केशान्तसंस्कारः · समावर्तनसंस्कारः · विवाहसंस्कारः · विवाहाग्निपरिग्रहसंस्कारः · अन्त्येष्टिसंस्कारः
वर्ण्यव्यवस्थाब्राह्मणः · क्षत्रियःवैश्यः · शूद्रःआश्रमव्यवस्थाब्रह्मचर्याश्रमः · गृहस्थाश्रमःवानप्रस्थाश्रमः · सन्यासाश्रमः
नवरात्रोत्सवः विजयदशमी दीपावली · शिवरात्रिः · होलीविशु · बिहु · · गणेशचतुर्थी · ओणम्रामनवमी · कृष्णजन्माष्टमीरक्षाबन्धनम्
प्राचीनाःगौतमः · जैमिनिः · कणादः · कपिलः · मार्काण्डेयः · पतञ्जलिः · वाल्मीकिः · व्यासः
मध्यकालीनाःशङ्कराचार्यः · बसवेश्वरः · चैतन्यमहाप्रभुः · जयन्तभट्टः · कबीरदासः · कुमारिलभट्टः · मधुसूदनसरस्वती स्वामिनः · विद्यारण्यः · नामदेवः · निम्बार्कः · प्रभाकरः · रामानुजाचार्यः · वेदान्तदेशिकः · सन्त तुकारामः · तुलिसीदासः · वाचस्पतिमिश्रः · वल्लभाचार्यः
आधुनिकाःश्री अरविन्दः · दयनन्दसरस्वती · महात्मागान्धी · कृश्णानन्दः · नारायणगुरुः · प्रभुपादः · श्रीरामकृष्णपरमहंसः · रमणमहर्षिः · सर्वपल्ली राधाकृष्णन् · स्वामी शिवानन्दसरस्वती · विवेकानन्दः · योगानन्दः
राष्ट्रानुगुणं सनातनधर्मःसनातनधार्मिकता • सनातनपञ्चाङ्गम्हैन्दवनियमाः • सनातनमूर्तिशिल्पः • हिन्दुत्वम्सनातनतीर्थस्थानानि सनातनधर्मस्य समस्याः • सनातनटीकासनातनः निघण्टुः
प्रवेशद्वारम्:सनातनधर्मःप्रवेशद्वारम्:सनातनाध्यत्मिकप्रवेशः
शङ्कराचार्यः, यस्यान्ये अभिधाने शङ्करभगवत्पादाचार्यः तथा च आदिशङ्कराचार्यः इति । आदिशङ्कराचार्यः कश्चन भारतीयः दार्शनिकः आसीत्, येन अद्वैतवेदान्तस्य सिद्धान्तः दृढतया प्रोद्बलितः । अद्वैतवेदान्तः वेदान्तस्य उपसंप्रदायः वर्तते । पूर्वमीमांसा इत्यपि एतस्य अपरं नाम । अद्वैतवेदान्तानुसारं जीवब्रह्मणोः अभेदः ब्रह्मणः निर्गुणत्वञ्च उच्यते । शङ्करः समग्रभारतवर्षस्य यात्रां कृत्वा स्वकीयं दर्शनं प्रवचनेभ्यः शास्त्रार्थेभ्यश्च प्रसारितवान् । सः दशनामी इति अद्वैतसंप्रदायस्य संघटनकर्ता मन्यते, तथा च षण्मत इति पूजनपरम्परायाः संस्थापकः मन्यते ।
संस्कृतेन रचिताः तस्य कृतयः, याः सर्वाः अपि अद्यापि प्राप्यमानाः, अद्वैतवेदान्तसिद्धान्तस्थापनविषयकाः सन्ति । सः उपनिषद्ब्रह्मसूत्रसम्मतस्य संन्यासस्य महत्तामपि प्रतिपादितवान्, यस्मिन् काले मीमांसा संप्रदायेन दृढं कर्मकाण्डं स्थापितमासीत् संन्यासश्च निन्दित: आसीत् । शङ्करः ब्रह्मविषये उपनिषदः प्रामाण्यं प्रोक्तवान् । तथा च ब्रह्मसूत्राणाम्, उपनिषदां, भगवद्गीतायाः च भाष्यं लिखितवान् । कर्मवादस्स्य प्रवर्तकेन मण्डनमिश्रेण सह ज्ञानवादं मण्डयित्वा जितवान् ।
केरळेषु पूर्णानद्यास्तीरे विद्यमाने कालटि ग्रामे स जज्ञे । सस्य शैशवे एव पिता शिवगुरुः दिवं प्रपेदे । अतः माता आर्यादेवी रक्षाधुरं वहन्ती शिशुं पोषयामास । असाधारणया मेधाशक्त्या स बालः सर्वान् अत्यवर्तत । पञ्चमे वयसि उपनीतः साङ्गान् वेदान् अधीते स्म । संन्यासाश्रमं प्रवेष्टुम् उत्कटेच्छा समजनि। परन्तु, माता नान्वमोदत ॥
एकस्मिन् दिने मात्रा सह पूर्णानदीं प्राप्य स्नानार्थम् अवतीर्णः । एकः ग्राहः तस्य पादं जग्राह । निनाय च नदीमध्यम् । तदवलोक्य तारं क्रन्दन्तीं मातरं स ऊचे । "यदि सन्यासानुज्ञां मे दास्यसि तर्हि नूनं ग्राहो मोक्ष्यति" इति । पुत्रं जीवन्तमिच्छन्ती सा कथञ्चित् अनुमेने । झटिति ग्राहशिशुं तीरोपकण्ठमानीय अमुञ्चत् ।
अथ विलम्बं विनैव स प्रव्रजितुं निरणौषीत् । "यदा मां स्मरिष्यसि, तदा त्वामुपस्थास्यामि" इति प्रतिश्रुत्य मातरं समाश्वासयन् गृहान्निरगाच्च ॥
स देशाद्देशं परिक्रममाणः नर्मदारोधसि स्थितं गौडपादाशिष्यं गोविन्दगुरुं प्रपेदे । परावरज्ञात् तस्मात् सकलाः विद्याः संन्यासञ्च जग्राह । तदनु तस्य गुरोः आज्ञया उपनिषदां ब्रह्मसूत्राणां गीतायाश्च भाष्याणि निर्ममे । अन्यानपि बहून् ग्रन्थान् निबबन्ध । तदनु गुरुणा अनुज्ञातः गौडपादेन चानुमोदितः कैश्चित् कुतार्किकैः कदर्थितं श्रौतं मतं सुप्रतिष्ठां नेतुं प्रायतत । प्रतिदेशं भ्रममाणः विपक्षवादान् तिलशः खण्डयामास । वैदिकमद्वैतमतं सुदृढं समर्थयामास च । तत्र तत्रानेके शिष्याश्च तस्याभूवन् ॥
अनन्तरं स्वेन समर्थितं मतं प्रचारयन् शिष्यैः सह कञ्चन कालं श्रीकाशीमध्युवास । तस्य यशः दिक्षु विदिक्षु च विससार । अस्मिन् अवसरे गयायामासन्नमृत्योः कुमारिलभट्टस्य अनुज्ञानुगुणम् अयमाचार्यः माहिष्मतीमेत्य मीमांसकानामग्रगण्यस्य मण्डनमिश्रस्य सकाशे वादभिक्षामयाचत । याचनामङ्गीकृत्य मिश्रः वादाय सज्जः अभवत् । तेन सह सुदीर्घवादः प्रावर्तत । अन्ते आचार्यः मिश्रं जिगाय । पराजितो मिश्रः सबहुमानं सभक्तिकञ्च आचार्यस्य शिष्यतां वव्रे । स एव सुरेश्वराचार्य इति प्रख्यातः ॥
एवमद्वैतमतं प्रतिष्ठापयन् आचार्यः बदरिकाश्रमं गत्वा नारायणं समाराध्य तत्र कञ्चन मठं स्थापयामास । तथैव पश्चिमतः द्वारकायां, पूर्वतः पुर्यां दक्षिणतः शृङ्गगिरौ तुङ्गायास्तीरे च । तेषु चतुर्षु मठेषु यथाक्रमं स्वशिष्यान् तोटकं, हस्तामलकं, पद्मपादं, सुरेश्वरञ्च पीठाधिपतिरूपेण न्ययोजयत् । उपनिषदां सम्मतस्य अद्वैतमतस्य रक्षणे पोषणे च तानादिदेश च ॥
अत्रान्तरे आतुरया मात्रा स्मृतः योगशक्त्या तस्याः पुरस्तादाविरासीत् । उचिताभिः परिचर्याभिस्तां प्रातोषयत् । प्रत्यासन्नायां तस्याः प्राणानामुत्क्रान्तौ नूतनाभिः नूतिभिः प्रसादितदैवतैस्तामनुगृहीतां सुगतिञ्च वितेने । पारत्रिकाणि कृत्यानि च यथाविधि वितेने ॥
अथ स्वकृत्यं सर्वं कृतं मन्यमानः स काश्मीरदेशं प्रययौ । तत्र महाजनानां मनोरथं मानयन् सर्वज्ञपीठमधिष्ठानं भूषयामास । तदनु हिमालयस्थां दत्तात्रेयगुहां जगाह । ततस्सत्ये शिवे शाश्वते पदे तिरोदधे च ॥
आदिशङ्कराचार्यः | {
"source": "wikipedia"
} |
तेलङ्गाणाराज्यं /ˌɛəˈɡɑːə/ दक्षिणभारतस्य एकं राज्यमस्ति । 1947 तमसंवत्सरं पर्यन्तं प्रदेशोऽयं निजाम्-राज्ञा शासितस्य हैदराबाद्-राज्यस्य अंशः आसीत् । स्वाधीनभारते अन्तर्भुक्तिकरणस्य अनन्तरमपि तेलङ्गाणा हैदराबाद्-राज्यस्य एव प्रदेशः आसीत् । 1956 तमे वर्षे हैदराबाद्-राज्यस्य विलोपं संसाध्य आन्ध्रप्रदेशस्य संरचना अभूत् । 2014 तमवर्षस्य द्वितीये दिनाङ्के आन्ध्रप्रदेश-पुनर्निर्मानविधि-अनुगुणं आन्ध्रप्रदेशस्य उत्तर-पश्चिमदिशि दशमण्डलानि स्वीकृत्य तेलङ्गाणारज्यस्य संरचना अभवत् । हैदराबाद्-नगरं तलङ्गाणा- आन्ध्रप्रदेशराज्ययोः यौथराजधानीरूपेण अग्रिमदशवर्षाणि स्थास्यति ।
तेलङ्गाणाराज्यस्य उत्तरपश्चिमदिशि महाराष्ट्रराज्यं, पश्चिमे कर्णाटकराज्यम्, उत्तरपूर्वे छत्तीसगढराज्यम् एवञ्च दक्षिण तथा पूर्वदिशि आन्ध्रप्रदेशराज्यं विद्यते । अस्य राज्यस्य आयतनं 1,14,840 वर्ग किलोमीटर तथा जनसङ्ख्या 35,286,757 अस्य प्रदेशस्य प्रधानशक्तिरासीत् । अस्य राजवंशस्य उत्पत्तिः आसीत् गोदावरी-कृष्णा नद्योः मध्यवर्तिभूभागे । सातवाहनसाम्राज्यस्य अनन्तरं वाकाटक्, विष्णुकुण्डिना, चालुक्य, राष्ट्रकूट प्रभृतयः राजवंशाः अत्र शासनं कृतवन्तः ।
तेलङ्गाना-राज्यस्य पर्यटनस्थालानि जनान् आकर्षन्ति । अस्मिन् राज्ये बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । हैदराबाद-नगरस्य “चार मीनार”, “थए पापी हिल्”, कुन्तला-जलप्रपातः इत्यादीनि आकर्षणकेन्द्राणि सन्ति । राज्येऽस्मिन् मन्दिराणि अपि बहूनि सन्ति । “भद्राचलम”, “सहस्त्रस्तम्भानां मन्दिरं”, “श्री राजा राजेश्वरा स्वामी मन्दिरम्” इत्यादीनि प्रमुखाणि मन्दिराणि सन्ति । आवर्षं बहवः पर्यटकाः भ्रमणार्थं तेलङ्गाना-राज्यं गच्छन्ति ।
हैदराबाद-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य हैदराबाद-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । अस्य नगरस्य राजधानी अपि हैदराबाद-नगरम् एव अस्ति । इदं स्थलं सम्पूर्णे भारते विश्वस्मिन् च बहुचर्चितम् अस्ति । नगरमिदं मूसी-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति । ई. स. 1591 तमे वर्षे “मोहम्मद कुली कुतुब शाह” इत्याख्येन कुतुबशाही-वंशस्य शासकेन अस्य नगरस्य स्थापना कृता । भागमती-इत्याख्या एक नर्तकी आसीत् । राजा अस्यां नर्तक्यां स्निहति स्म । अतः राज्ञा “भागमती” इत्यस्याः नाम्ना अस्य नगरस्य नाम भाग्यनगरम् इति कृतम् आसीत् । यदा भागमत्या इस्लामधर्मः आचरितः, तदा राज्ञा तया सह विवाहः कृतः । तदनन्तरं भागमत्याः नामान्तरणं “हैदर महल” इत्यभवत् । अनेन कारणेन अस्य नगरस्य नाम “हैदराबाद” इति कृतम् । कुतुबशाह-वंशजैः हैदराबाद-नगरे शतवर्षाणि यावत् शासनं कृतम् आसीत् । यदा “औरङ्गजेब” इत्याख्येन मुगल-शासकेन भारतस्य दक्षिणभागे आक्रमणं कृतं, तदा हैदराबाद-नगरे आधिपत्यं स्थापितम् । ई. स. 1724 तमे वर्षे “आसिफ जाह प्रथम” इत्याख्येन जाहीवंशः स्थापितः । आसिफ-राजा हैदराबाद-नगरस्य निजाम-रूपेण स्थितः जातः । अनन्तरं हैदराबाद-नगरे, हैदराबाद-नगरस्य समीपस्थेषु स्थलेषु च स्वस्य आधिपत्यं स्थापितम् आसीत् । निजाम-शासकैः हैदराबाद-नगरे 200 वर्षाणि यावत् शासनं कृतम् आसीत् । ई. स. 1769 तः 1948 पर्यन्तम् इदं नगरं निजाम-शासकानां राजधानी आसीत् । निजाम-शासकैः आङ्ग्लैः सह सन्धिः कृतः । तेन कारणेन निजाम-शासकैः 1948 पर्यन्तं शासनं कृतम् आसीत् । स्वतन्त्रताप्राप्त्यनन्तरम् “ऑपरेशन पोलो” इत्यस्यां योजनायां निजाम-शासकेन भारतीय-सङ्घेन सह सन्धिः कृतः । तस्मिन् समये हैदराबाद-नगरम् आन्ध्रप्रदेश-राज्यस्य राजधानी अभवत् । हैदराबाद-नगरस्य संस्कृतिः अपि विशिष्टा वर्तते । अस्मिन् नगरे संस्कृतिद्वयस्य मिश्रणम् अस्ति । यतः इदं नगरम् उत्तर-दक्षिणभारतयोः सीमायां स्थितम् अस्ति । इदं नगरम् आर्थिकदृष्ट्या, शैक्षणिकदृष्ट्या च समृद्धम् अस्ति । अस्मिन् नगरे बहवः यन्त्रागाराः, विश्वविद्यालयाः च सन्ति । भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः जनाः वृत्त्यर्थं हैदराबाद-नगरं गच्छन्ति । अस्य नगरस्य सांस्कृतिकी स्थितिः सुदृढा अस्ति । अतः एव अस्य नगरस्य विकासः जायमानः अस्ति । अस्मिन् नगरे बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । “चारमीनार”, “गोलकुण्डा-दुर्गः”, “सलार जङ्ग सङ्ग्रहालयः”, “हुसैन-सागर-तडागः” च इत्यादीनि अस्य नगरस्य प्रसिद्धानि पर्यटनस्थलानि सन्ति । हैदराबाद-नगरस्य वातावरणं शीतर्तौ अपि उष्णं भवति । अतः यदा तस्य वातावरणम् अनुकूलं भवेत्, तदा भ्रमणार्थं गन्तव्यम् । आन्ध्रप्रदेश-राज्यस्य भूमार्गपरिवहनं सुदृढम् अस्ति । हैदराबाद-नगरं भूमार्गेण भारतस्य प्रमुखनगरैः सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । नगरमिद, औद्योगिकं, शैक्षणिकं च केन्द्रम् अस्ति । अतः भारतस्य विभिन्नराज्येभ्यः, विदेशस्य विभिन्ननगरेभ्यः च जनाः हैदराबाद-नगरं गच्छन्ति । अस्मिन् नगरे तेलङ्गाना-राज्यस्य सर्वकारेण यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः जनाः हैदराबाद-नगरं, हैदराबाद-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि गन्तुं शक्नुवन्ति । हैदराबाद-नगरे रेलस्थानकम् अस्ति । एतद् रेलस्थानकं भारतस्य विभिन्ननगरैः सम्बद्धम् अस्ति । दक्षिणरेलवे-विभागस्य मुख्यरेलस्थानकेषु इदम् अन्यतमम् अस्ति । हैदराबाद-रेलस्थानकात् बेङ्गळूरु-नगराय, देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अपि अस्ति । इदं विमानस्थानकं विदेशस्य, भारतस्य च विभिन्ननगरैः सम्बद्धम् अस्ति । ततः देहली-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्घळूरु-नगराय, मुम्बई-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण हैदराबाद-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेन, वायुमार्गेण च सरलतया प्राप्तुं शक्यते ।
नलगोण्डा-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य नलगोण्डा-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । “नल्ला” “कोण्डा” इत्येताभ्यं तेलुगु-भाषायाः शब्दाभ्यां “नलगोण्डा” इति नाम निर्मितम् । नल्ला अर्थात् नीलवर्णः, “कोण्डा” अर्थात् पर्वतः इति । अतः अपभ्रंशत्वात् नलगोण्डा इत्यभवत् । स्थानीयजनाः साम्प्रतम् अपि नलगोण्डास् इति नाम्ना व्यवहरन्ति । अस्य स्थलस्य नाम साहित्यिककृतिषु अपि दृश्यते । अस्य नगरस्य समीपे बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । पर्यटनदृष्ट्या नलगोण्डा-नगरम् आन्ध्रप्रदेशस्य महत्त्वपूर्णः भागः मन्यते स्म । किन्तु साम्प्रतम् इदं नगरं तेलङ्गाना-राज्ये स्थितम् अस्ति । “मत्तापल्ली”, “पिल्ललमार्री”, “राजीवपार्क”, “पानीगिरि-बौद्धस्थलं”, “पनागल-मन्दिरं”, “नन्दीकोण्डा”, “लतीफ शेब दरगाह”, “कोल्लनपाकू-जैनमन्दिरं”, “राचाकोण्डा-दुर्गः”, “मेल्लावशेरवू”, “देवेराकोणा-दुर्गः”, “भुवनगिरी-दुर्गः” च इत्यादीनि नलगोण्डा-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि सन्ति । एतानि सर्वाणि वीक्षणीयस्थलानि नलगोण्डा-नगरस्य इतिहासेन सह सम्बद्धानि सन्ति । अस्य नगरस्य जलवायुः उष्नकटिबन्धीयः अस्ति । अतः वर्षर्तौ अस्य नगरस्य भ्रमणं सौख्यकरं, सुखदं च भवति । शीतर्तौ अपि जनाः तत्र गच्छन्ति । नलगोण्डा-नगरं 9 क्रमाङ्कय राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः नलगोण्डा-नगरं हैदराबाद-नगरेण, वारङ्गल-नगरेण, विजयवाडा-नगरेण च सञ्योजयति । तेलङ्गा-राज्यस्य सर्वकारेण पर्यटकानां सौकर्याय बसयानानि अपि प्रचालितानि सन्ति । अतः जनाः बसयानैः सरलतया नलगोण्डा-नगरं प्राप्यते । नलगोण्डा-नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं गुण्टूर्-सिकन्दराबाद-रेलमार्गे स्थितम् अस्ति । अस्य मार्गस्य महत्त्वपूर्णं रेलस्थानकम् अस्ति इदम् । नलगोण्डा-रेलस्थानकात् देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, कोलकाता-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । इदं रेलस्थानकं भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । नलगोण्डा-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । हैदराबाद-नगरस्य राजीवगान्धी-अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं नलगोण्डा-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । नलगोण्डा-नगरात् हैदराबाद-नगरं 110 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । भारतस्य, विदेशस्य च प्रमुखनगरेभ्यः राजीवगान्धी-अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकात् नियमितरूपेण वायुयानानि प्राप्यन्ते । हैदराबाद-नगरात् बसयानैः, भाटकयानैः वा नलगोण्डा-नगरं प्राप्यते । अनेन प्रकारेण भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च नलगोण्डा-नगरं सम्बद्धम् अस्ति । अतः जनाः सरलतया नलगोण्डा-नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि प्राप्तुं शक्नुवन्ति ।
पोचमपैल्ली-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य नलगोण्डा-मण्डले स्थितम् अस्ति । इदं नगरं जनेषु अत्यन्तं लोकप्रियम् अस्ति । इदं नगरं “भारतस्य कौशेयनगरत्वेन ” ज्ञायते । यतः अस्मिन् नगरे कौशेयशाटिकानां निर्माणं क्रियते । अस्य नगरस्य कौशेयशाटिकाः सर्वोत्तमाः भवन्ति । वैदेशिकपर्यटकाः अपि शाटिकायाः निर्माणकलां ज्ञातुं प्रयासान् कुर्वन्ति । अस्य नगरस्य संस्कृतिः, परम्परा, इतिहासः, सौन्दर्यं च अपि श्रेष्ठम् अस्ति । अतः जनाः पोचनमैल्ली-नगरं प्रति आकृष्टाः भवन्ति । इदं नगरं परितः पर्वताः, तडागाः, मन्दिराणि च सन्ति । अस्य नगरस्य जनाः सर्वदा व्यस्ताः भवन्ति । तथापि ते पर्यटकानां सोत्साहेन स्वागतं कुर्वन्ति । ई. स. 1951 तमे वर्षे “विनोबा भावे” इत्याख्येन अस्य नगरस्य भ्रमणं कृतम् । तस्मिन् समये नगरजनैः तस्य भव्यस्वागतं कृतम् आसीत् । तस्मिन् काले “वेद्रे रामचन्द्र रेड्डी” इत्याख्यः भूपतिः आसीत् । तेन अस्मै नगराय 250 एकडमिता भूमिः प्रदत्ता । तावदेव भूदान-आन्दोलनम् आरब्धम् । अतः तेन कारेणन इदं नगरं “भूदान पोचमपैल्ली” इति नाम्ना अपि ज्ञायते । अस्य नगरस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः अस्ति । अतः शीतर्तौ, वर्षर्तौ च अस्य नगरस्य वातावरणं सुखदं, शान्तं च भवति । जनाः तस्मिन् काले भ्रमणार्थं पोचमपैल्ली-नगरं गच्छन्ति । पोचमपैल्ली-नगरं 163 क्रमाङ्कस्य, 9 क्रमाङ्कस्य च राष्ट्रियराजमार्गयोः स्थितम् अस्ति । इमौ मार्गौ पोचमपैल्ली-नगरं हैदराबाद-नगरेण सह सञ्योजयतः । पोचमपैल्ली-नगरात् हैदराबाद-नगरं 42 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । पोचमपैल्ली-नगरे तेलङ्गाना-राज्यस्य सर्वकारेण बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः अस्य नगरस्य समीपस्थानि स्थलानि गन्तु शक्यन्ते । पोचमपैल्ली-नगरे रेलस्थानकं नास्ति । अतः बीबी-नगरस्य रेलस्थानकम् पोचमपैल्ली-नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । पोचमपैल्ली-नगरात् बीबी-नगरं 16 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । बीबीनगर-रेलस्थानकं तेलङ्गाना-राज्यस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । बीबी-नगरात् पर्यटकाः बसयानैः, भाटकयानैः वा पोचमपैल्ली-नगरं प्राप्तुं शक्नुवन्ति । पोचमपैल्ली-नगरे विमानस्थानकम् अपि नास्ति । अतः हैदराबाद-नगरस्य राजीवगान्धी-अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं पोचमपैल्ली-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं पोचनपैल्ली-नगरात् 50 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । बसयानैः, भाटकयानैः वा तस्मात् विमानस्थानकात् पोचमपैल्ली-नगरं गन्तुं शक्यते । अनेन प्रकारेण भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च पोचमपैल्ली श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । जनाः सरलतया पोचमपैल्ली-नगरं प्राप्तुं शक्नुवन्ति ।
आदिलाबाद-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य आदिलाबाद-मण्डले स्थितम् अस्ति । नगरमिदम् आदिलाबाद-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । “मुहम्मद आदिल शाह” इत्याख्यस्य नाम्ना एव अस्य नगरस्य नामकरणम् अभवत् । सः बीजापुरस्य शासकः आसीत् । अस्य नगरस्य इतिहासः महत्त्वपूर्णः अस्ति । पुरा अस्मिन् नगरे विभिन्नसंस्कृतीनां, धर्माणां च समावेशः आसीत् । नगरेऽस्मन् सप्तवाहन-वंशेन, वकाताका-वंशेन,राष्ट्रकूट-वंशेन, काकतीय-वंशेन, चालुक्य-वंशेन, बरार-वंशेन इत्यादिभिः दक्षिणभारतीयराजवंशैः शासनं कृतम् । अस्मिन् नगरे मौर्यराजवंशस्य, मुगल-राजवंशस्य इत्यादीनाम् उत्तरभारतीयराजवंशानाम् अपि शासनम् आसीत् । यतः इदं नगरं मध्य-दक्षिणभारतयोः सीमायां स्थितम् अस्ति । अतः अस्मिन् प्रदेशे उत्तर-दक्षिणभारतयोः शासकाः आक्रमणं कुर्वन्ति स्म । तेन कारणेन अस्य नगरस्य आधुनिकेतिहासे मराठी-तेलुगु-संस्कृत्योः मिश्रणम् अस्ति । नगरेऽस्मिन् गुजरातीसंस्कृतिः, बङ्गालीसंस्कृतिः, राजस्थानीसंस्कृतिः च अपि दृश्यते । इदं नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य महत्त्वपूर्णं वीक्षणीयस्थलं वर्तते । “कुन्तला-जलप्रपातः”, “सेण्ट् जोसेफ् कैथेड्रल्”, “कदम-जलबन्धः”, “सदर मट्ठ एनीकट”, “महात्मागान्धी-उद्यानं”, “बसरासरस्वती-मन्दिरम्” इत्यादीनि अस्य नगरस्य समीपस्थानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । औरङ्गजेब-राज्ञः शासनकाले इदं क्षेत्रं प्रमुखं व्यापारकेन्द्रम् आसीत् । आदिलाबाद-नगरस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः अस्ति । अतः ग्रीष्मर्तौ अस्मिन् नगरे अत्यधिकम् औष्ण्यं भवति । किन्तु शैत्यं तु न्यूनम् एव भवति । जनाः शीतर्तौ इदं नगरं गच्छन्ति । यतः शीतर्तोः वातावरणं सुखदं, स्वास्थ्यकरं च भवति । आदिलाबाद-नगरं 7 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । तेलङ्गाना-राज्यस्य सर्वकारेण यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः बसयानैः जनाः आदिलाबाद-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि गन्तुं शक्नुवन्ति । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । आदिलाबाद-रेलस्थानकात् नान्देड-नगराय, नेल्लोर-नगराय, विजयवाडा-नगराय, हैदराबाद-नगराय, पटना-नगराय, नागपुर-नगराय, मुम्बई-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । आदिलाबाद-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । हैदराबाद-नगरस्य अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् आदिलाबाद-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । आदिलाबा-नगरात् इदं विमानस्थानकम् 280 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् भारतस्य, विदेशस्य च प्रमुखनगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण आदिलाबाद-नगरं भूमार्गेण, रेलमार्गेण, वायुमार्गेण च सह सम्बद्धम् अस्ति । अतः जनाः सरलतया आदिलाबाद-नगरस्य समीपस्थानि वीक्षणीयस्थलानि गन्तुं शक्नुवन्ति ।
वारङ्गल-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य वारङ्गल-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । 12 तः 14 शताब्दीपर्यन्तम् इदं नगरं ककातिया-शासकानां राजधानी आसीत् । वारङ्गल-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य बृहत्तमेषु नगरेषु अन्यतमम् अस्ति । इदं नगरम् एकेन शैलेन निर्मितम् अस्ति । इदं स्थलं पुरा “ओरगूगौलू”, “ओम्टीकोण्डा” इति नाम्ना ज्ञायते स्म । नगरेऽस्मिन् वारङ्गल-दुर्गः भारते प्रसिद्धः अस्ति । इटली-नगरस्य “मारको पोलो” इत्याख्येन यात्रिकेण स्वस्य यात्रापुस्तिकायाम् अपि वारङ्गल-नगरस्य विषये लिखितम् अस्ति । अस्य नगरस्य विकासक्रमे ककातिया-वंशस्य प्रोला-राज्ञः योगदानम् आसीत् । सांस्कृतिकक्षेत्रे, प्रशासनिकक्षेत्रे च अस्य नगरस्य ख्यातिः विशिष्टा वर्तते । अस्य नगरस्य अर्थव्यवस्था कृष्याधारिता अस्ति । नगरेऽस्मिन् तण्डुलाः, तमालः, रक्तमरिचं च उत्पाद्यन्ते । ई. स. 1687 तमे वर्षे औरङ्गजेब-राज्ञा गोलकुण्डा-क्षेत्रे स्वस्य आधिपत्यं स्थापितम् आसीत् । वारङ्गल-क्षेत्रम् अपि गोलकुण्डा-क्षेत्रस्य कश्चन भागः एव आसीत् । वारङ्गल-नगरे बहूनि मन्दिराणि, वन्यजीवाभयारण्यानि च सन्ति । “पाखल-तडागः”, “वारङ्गल-दुर्गः”, “रॉक् गार्डन्”, “भद्रकाली-मन्दिरं”, “पद्माक्षी-मन्दिरं”, “वारङ्गल प्लेनेटेरियम्” इत्यादीनि वारङ्गल-नगरस्य समीपस्थानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । “बथूकम्मा” इत्ययं वारङ्गल-नगरस्य प्रमुखोत्सवेषु अन्यतमः अस्ति । शीतर्तौ अस्य नगरस्य वातावरणं मनोहरं भवति । अक्टूबर-मासतः मार्च-मासपर्यन्तं जनाः भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । वारङ्गल-नगरं 163 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः वारङ्गल-नगरं हैदराबाद-नगरेण, विजयवाडा-नगरेण, विशाखापट्टनम्-नगरेण च सह सञ्योजयति । तेलङ्गाना-राज्यस्य सर्वकारेण पर्यटकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । वारङ्गल-नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं तेलङ्गाना-राज्यस्य प्रमुखरेलस्थानकेषु अन्यतमम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धमस्ति । वारङ्गल-रेलस्थानकात् चेन्नै-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, मुम्बई-नगराय, देहली-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । हैदराबाद-नगरस्य राजीवगान्धी-अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं वारङ्गल-नगरस्य निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । इदं वारङ्गल-नगरात् 148 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । देहली-महानगराय, चेन्नै-महानगराय, बेङ्गळूरु-महानगराय, मुम्बई-महानगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । तस्मात् विमानस्थानकात् बसयानैः, रेलयानैः, भाटकयानैः वा वारङ्गल-नगरं प्राप्यते । अनेन प्रकारेण वारङ्गल-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । अतः जनाः सरलतया वारङ्गल-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
नागार्जुनसागर-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य नलगोण्डा-मण्डले स्थितं किञ्चन नगरम् अस्ति । स्थलमिदं दक्षिणभारतस्य लोकप्रियं पर्यटनस्थलत्वेन स्थितम् अस्ति । पुरा इदं नगरं “विजयपुरी” इति नाम्ना ज्ञायते स्म । बौद्धधर्मस्य प्रचारकस्य नागार्जुनस्य नाम्ना अस्य नगरस्य नामकरणं कृतम् आसीत् । तस्मिन् समये दक्षिणभारते बौद्धधर्मस्य प्रभुत्वम् आसीत् । अस्मिन् नगरे बौद्धधर्मस्य अवशेषाः प्राप्ताः । ते अवशेषाः भगवतः बुद्धस्य जीवनसम्बद्धाः सन्ति । अनेन कारणेन इदं स्थलम् पर्यटनस्थलत्वेन प्रसिद्धं जातम् । “नागार्जुनसागर-जलबन्धः”, इथिपोथल-जलप्रपातः, नागार्जुनकोण्डा इत्यादीनि अस्य नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि सन्ति । अस्य नगरस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः अस्ति । अतः ग्रीष्मर्तौ अत्यधिकम् औष्ण्यं भवति । शीतर्तौ अस्य नगरस्य वातावरणं शान्तं भवति । अतः जनाः तस्मिन् काले भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । नागार्जुनसागर-नगरं 9 क्रमाङ्कस्य, 565 क्रमाङ्कस्य च राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । इमौ राष्ट्रियराजमार्गौ नागार्जुनसागर-नगरं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सञ्योजयति । तेलङ्गाना-राज्यस्य सर्वकारेण बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । इदं नगरं भूमार्गेण चेन्नै-नगरेण, हैदराबाद-नगरेण, विजयवाडा-नगरेण, विशाखापट्टनम-नगरेण च सह सम्बद्धम् अस्ति । नागार्जुनसागर-नगरे रेलस्थानकं नास्ति । गुण्टूर-नगरस्य रेलस्थानकं नागार्जुनसागर-नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । गुण्टूर-रेलस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं नागार्जुनसागर-नगरात् 135 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् रेलस्थानकात् चेन्नै-नगराय, हैदराबाद-नगराय, मुम्बई-नगराय, देहली-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । गुण्टूर-नगरात् बसयानैः, भाटकयानैः वा नागार्जुनसागर-नगरं प्राप्यते । अस्मिन्नगरे विमानस्थानकं नास्ति । हैदराबाद-नगरस्य राजीवगान्धी-विमानस्थानकं नागार्जुनसागर-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । इदम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्ति । अतः विदेशस्य विभिन्ननगरेभ्यः अपि वायुयानानि प्राप्यन्ते । नागार्जुनसागर-नगरात् इदं विमानस्थानकम् 135 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मात् विमानस्थानकात् बसयानैः, भाटकयानैः वा नागार्जुनसागर-नगरं गन्तुं शक्यते । अनेन प्रकारेण नागार्जुनसागर-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । अतः जनाः सरलतया नागार्जुन-नगरं प्राप्नुवन्ति ।
भद्राचलम-नगरं भारतस्य तेलङ्गाना-राज्यस्य खम्मम-मण्डले स्थितम् अस्ति । इदं नगरं गोदावरी-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति । नगरमिदं सम्पूर्णे भारते प्रसिद्धम् अस्ति । यतः भद्राचल-नगरं भगवतः रामस्य सीतायाः च निवासस्थलत्वेन ज्ञायते । नगरमिदं हिन्दुधर्मस्य महत्त्वपूर्णं तीर्थस्थलं वर्तते । भद्रपर्वतस्य नाम्ना अस्य नाम “भद्राचलम” इत्यभवत् । भद्रापर्वतः मेरु-मेनकयोः पुत्रः आसीत् । प्राचीना मान्यता अस्ति यत् – “इदं क्षेत्रं कस्यचिद् वनस्य भागः अस्ति” । कथ्यते यत् – “सीतारामलक्ष्मणाः अस्मिन् वने निवसन्ति स्म । अस्मिन् स्थले बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । “जटायू पक्का”, “पर्णशाला”, “दुम्मुगूडे”, “गुण्डाला” च इत्यादीनि अस्य स्थलस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । “सीतारामचन्द्रस्वामिमन्दिरं”, “भद्राचलाराममन्दिरं” च अस्य स्थलस्य प्रसिद्धे मन्दिरे स्तः । अक्टूबर-मासतः फरवरी-मासपर्यन्तम् अस्य स्थलस्य वातावरणं सानुकूलं भवति । अस्मिन् समये अस्य स्थलस्य तापमानं सामान्यं भवति । भद्राचलम-नगरं 221 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः भद्राचलम-नगरं तेलङ्गानाराज्यस्य विभिन्ननगरैः सह सञ्योजयति । भद्राचलम-नगरात् खम्मम-नगरं 115 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । नगरमिदं हैदराबाद-नगरेण सह सम्बद्धम् अस्ति । तेलङ्गाना-राज्यस्य सर्वकारेण यात्रिकाणां सौकर्याय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । अतः जनाः तैः बसयानैः भद्राचलम-नगरस्य समीपस्थानि धार्मिकस्थलानि प्राप्नुवन्ति । अस्मिन् नगरे रेलस्थानकं नास्ति कोतागुडेम-नगरे भद्राचलम-नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । अस्य रेलस्थानकस्य नाम “भद्राचलम रोड” इति अस्ति । इदं रेलस्थानकं भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अस्मात् रेलस्थानकात् बसयानैः, भाटकयानैः वा भद्राचलम-नगरं प्राप्यते । अस्मिन् नगरे विमानस्थानकं नास्ति । राजामुद्री-विमानस्थानकम् अस्य नगरस्य निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । हैदराबाद-नगरस्य अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्मात् नगरात् 300 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । ततः भारतस्य, विदेशस्य प्रमुखनगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण भद्राचलम-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । अतः जनाः सरतलतया भद्राचलम-नगरं गन्तुं शक्नुवन्ति ।
खम्मम-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य खम्मम-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । कथ्यते यत् – “पुरा सिंहाचलममन्दिरं स्थितम् अस्ति । तस्य अपरं नाम स्तम्भशिखरी, स्तम्भाद्री वा आसीत् । अस्मिन् मन्दिरे भगवतः नृसिंहस्य प्रतिमा आसीत् । इदं मन्दिरं त्रेतायुगीनम् अस्ति । मन्दिरमिदम् एकस्मिन् पर्वतशिखरे स्थितम् अस्ति । मन्दिरस्य अधः एका शिला वर्तते । सा शिला स्तम्भत्वेन स्थिता अस्ति । अतः एव इदं स्थलं “खम्मम” नाम्ना ख्यातम् अस्ति । अस्य नगरस्य समीपस्थेषु “खम्बा मेट्टु” इति नाम्ना ज्ञायते । समयान्ते इदं नाम अपभ्रंशत्वात् “खम्मम्मेट” इत्यभवत् । पुनश्च समयान्तरे “खम्मम” इति अस्य नगरस्य नाम अभवत् । नगरमिदं मुन्नेरु-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति । इयं नदी कृष्णा-नद्याः उपनदी अस्ति । इदं नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य ऐतिहासिकं स्थलम् अस्ति । अस्मिन् नगरे एकः दुर्गः अपि विद्यते । अस्य दुर्गस्य वास्तुकला अपि विशिष्टा वर्तते । प्राचीनकाले इदं नगरं व्यावसायिककेन्द्रत्वेन स्थितम् आसीत् । अस्मिन् नगरे बहुभिः शासकैः शासनं कृतम् आसीत् । अस्य नगरस्य साम्प्रदायिकम् ऐक्यम् उत्तमम् अस्ति । अस्य नगरस्य संस्कृतिः, जनाः अपि विविधाः सन्ति । अस्मिन् नगरे बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । जमालपुरम-मन्दिरं, खम्माम लक्ष्मी नृसिंह मन्दिरं, खम्मामदुर्गः च अस्य नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । पालार-तडागः, वायार-तडागः, पापी कौण्डलु-पर्वतशिखरं च अपि अस्य नगरस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । शीतर्तौ अस्य नगरस्य वातावरणं श्रेष्ठं भवति । वातावरणम् अपि सुखदं, शान्तं च भवति । अस्य नगरस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः भवति । अतः ग्रीष्मर्तौ अस्य नगरस्य वातावरणम् अत्यधिकम् उष्णं भवति । अतः जनाः शीतर्तौ खम्मम-नगरं गच्छन्ति । खम्मम-नगरं 5 क्रमाङ्कस्य, 7 क्रमाङ्कस्य च राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । इमौ राष्ट्रियराजमार्गौ खम्मम-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । हैदराबाद-नगरं, विजयवाडा-नगरं, विशाखापत्तनम-नगरं च खम्मम-नगरेण सह सम्बद्धमस्ति । तेलङ्गाना-राज्यस्य सर्वकारेण बसयानानि अपि प्रचालितानि सन्ति । अतः बसयानैः खम्मम-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि गन्तुं शक्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं हैदराबाद-विजयवाडा-रेलमार्गे स्थितम् अस्ति । खम्मम-नगरात् वारङ्गल-नगराय, विशाखापट्टनम-नगराय, विजयवाडा-नगराय, चेन्नै-नगराय, देहली-नगराय, मुम्बई-नगराय, बेङगळूरु-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । खम्मम-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । गन्नवरम-नगरस्य विमानस्थानकं खम्मम-नगरस्य निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । हैदराबाद-नगरस्य अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं खम्माम-नगरात् 298 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । ततः भारतस्य, विदेशस्य च प्रमुखनगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । अनेन प्रकारेण खम्मम-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । अतः जनाः सरतलतया खम्मम-नगरं गन्तुं शक्नुवन्ति ।
निजामाबाद-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य निजामाबाद-मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति । नगरमिदं तेलङ्गाना-राज्यस्य बृहत्तमेषु नगरेषु अन्यतमम् अस्ति । इदं “इन्दूर”, “इन्द्रपुरी” वा इति नाम्ना अपि ज्ञायते । अष्टम्यां शताब्द्यां नगरेऽस्मिन् राष्ट्रकूटवंशस्य शासनम् आसीत् । पुरा अस्य नगरस्य नाम “इन्द्रपुरी” एव आसीत् । किन्तु “निजाम उल मुल्क” इत्याख्यस्य राज्ञः शासनकाले अस्य नगरस्य नाम “निजामाबाद” कृतम् । तेन बहुवर्षाणि यावत् शासनं कृतम् आसीत् । तेन कलायाः, स्थापत्यकलायाः संरक्षणं कृतम् । तेन बहूनि हिन्दुमन्दिराणि, मुस्लिम-उपासनागृहाणि च निर्मापितानि आसन् । अस्मिन् नगरे विविधाः जनाः निवसन्ति । जान्दा, नीलकण्ठेश्वरा इत्येतौ अस्य नगरस्य प्रमुखौ उत्सवौ स्तः । जान्दा-उत्सवः अगस्त-मासे सितम्बर-मासे वा आयोज्यते । अयमुत्सवः पञ्चदशदिवसात्मकः भवति । जनाः सोत्साहेन इमम् उत्सवम् आचरन्ति । नीलकण्ठेश्वरा-उत्सवः द्विदिवसात्मकः भवति । अयं जनवरी-मासे फरवरी-मासे वा आचर्यते । अस्य नगरस्य समीपे बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । हनुमन्-मन्दिरं, नीलाकण्ठेश्वर-मन्दिरं, खिल्लारामालायम-मन्दिरं, श्रीरघुनाथ-मन्दिरं, श्रीलक्ष्मीनरसिंहास्वामी-मन्दिरं, सरस्वती-मन्दिरम् इत्यादीनि अस्य नगरस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । निजामाबाद-नगरे एकः सङ्ग्रहालयः अपि अस्ति । अस्मिन् सङ्ग्रहालये ऐतिहासिकानि वस्तूनि सङ्गृहितानि सन्ति । अस्मिन् नगरे डोमकोण्डा-दुर्गः अपि अस्ति । साम्प्रतम् अस्य दुर्गस्य स्थितिः जर्जरा अभवत् । किन्तु साम्प्रतमपि अयं दुर्गः जनान् आकर्षति । नगरस्य समीपे निजामाबाद-दुर्गः अपि स्थितः अस्ति । दुर्गः अयं पर्यटकाणाम् आकर्षणस्य केन्द्रम् अस्ति । अयं दुर्गः जनेषु लोकप्रियः वर्तते । निजामाबा-नगरस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः अस्ति । अतः ग्रीष्मर्तौ अस्य नगरस्य तापमानम् अत्यधिकम् उष्णं भवति । शीतर्तौ अस्य नगरस्य वातावरणं सुखदं, स्वास्थ्यप्रदं च भवति । अतः जनाः प्रतिवर्षं नवम्बर-मासतः फरवरी-मासपर्यन्तं निजामाबाद-नगरं गच्छन्ति । निजामाबाद-नगरं 765 क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । अयं राष्ट्रियराजमार्गः निजामाबाद-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य विभिन्ननगरैः सह सञ्योजयति । तेलङ्गाना-राज्यस्य सर्वकारेण पर्यटकाणां सौकर्याय बसयानानि अपि प्रचालितानि सन्ति । अतः बसयानैः निजामाबाद-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि गन्तुं शक्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । निजामाबाद-नगरात् भोपाल-नगराय, पुणे-नगराय, नागपुर-नगराय, इरोड-नगराय, औरङ्गाबाद-नगराय, मुम्बई-नगराय, मदुरै-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । निजामाबाद-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । हैदराबाद-नगरस्य राजीवगान्धी-अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं निजामाबाद-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । निजामाबाद-नगरात् इदं विमानस्थानकं 200 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । हैदराबाद-विमानस्थानकात् देहली-नगराय, चेन्नै-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, मुम्बई-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः, विदेशस्य च प्रमुखनगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । हैदराबाद-विमानस्थानकात् बसयानैः, भाटकयानैः वा निजामाबाद-नगरं गन्तुं शक्यते । अनेन प्रकारेण निजामाबाद-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । अतः जनाः सरतलतया निजामाबाद-नगरं गन्तुं शक्नुवन्ति ।
मेडक-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य मेडक-मण्डले स्थितम् अस्ति । नगरमिदम् ऐतिहासिकम् अस्ति । मन्यते यत् “अस्य नगरस्य मूलनाम “सिद्धपुरम्” इति आसीत्” । अनन्तरं “गुलशानबाद” इति अस्य नाम परिवर्तितम् । काकतीय-वंशजानां शासनकाले नगरमिदं विकासशीलम् आसीत् । काकतीय-वंशस्य प्रतापरूद्र-राज्ञा अस्य नगरस्य संरक्षणाय इदं नगरं परितः दुर्गः निर्मापितः आसीत् । अस्य दुर्गस्य निर्माणम् एकस्मिन् पर्वते कृतम् । अस्य नाम “मेथुकुरूदुरुगम” इति कृतम् । स्थानीयजनैः इदं नगरं “मेथुकुस्सीमा” इति नाम्ना कथ्यते । नगरमिदं समीपस्थेषु जनेषु लोकप्रियम् अस्ति । बाथुकम्मा-उत्सवः अस्य नगरस्य प्रसिद्धः उत्सवः अस्ति । तेलङ्गाना-राज्यस्य स्त्रियः एव इमम् उत्सवम् आचरन्ति । उत्सवेऽस्मिन् गौरीदेवी बाथकुम्मा-स्वरूपेण पूज्यते । “बाथकुम्मा” इत्यर्थः “जीवितदेवी” इति । उत्सवः अयं शीतर्तौ आचर्यते । अयम् उत्सवः नवदिवसात्मकः भवति । अर्थात् नवरात्रिपर्व एव बाथकुम्मा-उत्सवः कथ्यते । मेडक-नगरस्य समीपे बहूनि पर्यटनस्थलानि सन्ति । अस्मिन् नगरे सांईबाबा-मन्दिरम् अस्ति । समीपस्थेभ्यः राज्येभ्यः अपि बहवः जनाः दर्शनार्थं तत्र गच्छन्ति । अस्य नगरस्य समीपे “गोट्टमगुट्टा” नामकः लघुग्रामः अस्ति । अस्मिन् ग्रामे तडागः, मन्दिराणि च सन्ति । मेडक-नगरस्य समीपे पोचरम-वनं, वन्यजीवाभयारण्यं च जनेषु लोकप्रियम् अस्ति । अस्मिन् अभयारण्ये विभिन्नप्रकारकाः विहगाः, वन्यजीवाः च दृश्यन्ते । सिङ्गुर-जलबन्धः, निजामसागर-जलबन्धः च अपि पर्यटनाय प्रसिद्धः वर्तते । “सरस्वती क्षेत्रमु मन्दिरं”, “वेलूपुगोन्दा श्री तुमबारून्था देवालयम”, “इडुपालया दुर्गा भवानी गुडी” च अस्य नगरस्य तीर्थस्थलानि सन्ति । अस्मिन् नगरे हिन्दुजनाः अधिकाः सन्ति । अतः उत्सवाः सोत्साहेन आचर्यन्ते । अस्य नगरस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः अस्ति । अतः ग्रीष्मर्तौ अस्य नगरस्य वातावरणम् अत्यधिकम् उष्णं भवति । जनाः शीतर्तौ मेडक-नगरं भ्रमणार्थं गच्छन्ति । अक्टूबर-मासतः फरवरी-मासपर्यन्तं मेडक-नगरस्य भ्रमणार्थम् उत्तमः कालः भवति । मेडक-नगरं 161 क्रमाङ्कस्य, 765 क्रमाङ्कस्य च राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । इमौ राष्ट्रियराजमागौ मेडक-नगरं तेलङ्गाना-राज्यस्य विभिन्ननगरैः सह सञ्योजयति । तेलङ्गाना-राज्यस्य सर्वकारेण पर्यटकाणां सौकर्याय बसयानानि अपि प्रचालितानि सन्ति । अतः बसयानैः मेडक-नगरस्य समीपस्थानि पर्यटनस्थलानि गन्तुं शक्यन्ते । अस्मिन् नगरे रेलस्थानकं नास्ति । कामरेड्डी-नगरस्य रेलस्थानकं मेडक-नगरस्य निकटतमं रेलस्थानकम् अस्ति । कामरेड्डी-रेलस्थानकं मेडक-नगरात् 60 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं तेलङ्गाना-राज्यस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । सिकन्दराबाद-नगराय, करीमनगराय, विजाग-नगराय, हैदराबाद-नगराय इत्यदिभ्यः नगरेभ्यः नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । अस्मात् रेलस्थानकात् बसयानैः मेडक-नगरं प्राप्यते । मेडक-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । हैदराबाद-नगरस्य राजीवगान्धी-अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं निजामाबाद-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । मेडक-नगरात् इदं विमानस्थानकं 100 किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । हैदराबाद-विमानस्थानकात् देहली-नगराय, चेन्नै-नगराय, बेङ्गळूरु-नगराय, मुम्बई-नगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः, विदेशस्य च प्रमुखनगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । हैदराबाद-विमानस्थानकात् बसयानैः, भाटकयानैः वा मेडक-नगरं गन्तुं शक्यते । अनेन प्रकारेण मेडक-नगरं भूमार्गेण, धूमशकटमार्गेण, वायुमार्गेण च श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । अतः जनाः सरतलतया मेडक-नगरं गन्तुं शक्नुवन्ति । | {
"source": "wikipedia"
} |
खरगौनमण्डलम् /ˈəəɡɔːəəəə/) इत्येतत् भारतस्य मध्यभागे स्थितस्य मध्यप्रदेशराज्यस्य इन्दौरविभागे अन्तर्गतं किञ्चन मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति खरगौन इति नगरम् ।
खरगौनमण्डलस्य विस्तारः 8,025 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । मध्यप्रदेशराज्यस्य पश्चिमभागे इदं मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वे खण्डवामण्डलं, पश्चिमे बडवानीमण्डलम्, उत्तरे इन्दौरमण्डलं, दक्षिणे महाराष्ट्रराज्यम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले नर्मदानदी प्रवहति । अस्य मण्डलस्य उत्तरभागे विन्ध्याचलपर्वतशृङ्खला तथा दक्षिणभागे सतपुडापर्वतशृङ्खला अस्ति ।
2011 जनगणनानुगुणं खरगौनमण्डलस्य जनसङ्ख्या 18,73,046 अस्ति । अत्र 9,53,121 पुरुषाः, 9,19,925 महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते 233 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 233 जनाः। 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 22.85% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-965 अस्ति । अत्र साक्षरता 62.70% अस्ति ।
अस्मिन् मण्डले नव उपमण्डलानि सन्ति । तानि- खरगौन, बडवाह, सेन्धवा, कसरावद, भीकनगांव, भगवानपुरा, झीरान्या, महेश्वर, गोगांव ।
अस्मिन् मण्डले ’ग्रेनाईट’, ’कैल्साईट’, ’क्वार्टजाईट’, चूर्णपाषाणः, ’ब्रेक्सिया’ इत्यादयः लभ्यन्ते । कार्पासः अस्य मण्डलस्य प्रमुखव्यवसायः अस्ति । निमाड-प्रान्तः कार्पासपात्रम् इति प्रसिद्धम् ।
इदं नगरं कुन्दा-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति । अत्रस्थं प्राचीनं नवग्रहमन्दिरं सुप्रसिद्धम् अस्ति । इदं नगरं कार्पासोद्यमस्य प्रमुखं केन्द्रमस्ति ।
पुरा हैहय-वंशीयस्य सहस्रार्जुन-नामकस्य राज्ञः राज्यस्य केन्द्रम् आसीत् इदं नगरम् । अयं हि राजा एकवारं रावणं पराजितवान् आसीत् । सहस्रार्जुनः जमदग्नेः हननम् अकरोत् इत्यतः परशुरामेण सः हतः । नर्मदानद्याः तटे स्थितम् इदं नगरं सुन्दरभव्यघट्टैः तथा माहेश्वरीशाटिकाभिः प्रसिद्धम् अस्ति । घट्टे अनेकानि कलात्मकानि मन्दिराणि सन्ति, येषु राजराजेश्वरमन्दिरं प्रमुखम् अस्ति । आद्यगुरुशङ्कराचार्य-मण्डनमिश्रयोः प्रसिद्धशास्त्रार्थः तत्रैव बभूव इति उल्लेखः प्राप्यते ।
महेश्वर-नगरात् इदं स्थलं 8 कि. मी. दूरे अस्ति । तत्रापि नर्मदानदी प्रवहति । नर्मदाजलेन तत्र विद्युन्निर्माणं भवति । तस्मिन् नगरे बहूनि मन्दिराणि सन्ति यथा – दत्तमन्दिरं, राममन्दिरं, गुप्तेश्वरमन्दिरं, शीतलामातामन्दिरं, काशिविश्वेश्वरमन्दिरं, ’छप्पन’देवमन्दिरम् । एतानि सर्वाण्यपि मन्दिराणि प्राचीनानि, दर्शनीयानि च सन्ति । उच्यते यत् स्वतन्त्रताप्राप्तिपूर्वं 1857 ई. समये क्रान्तिकारिभ्यः आङ्ग्लैः तत्र मृत्युदण्डः दत्तः आसीत् । इदं स्थलं ’फांसी-बैड्डी’ इति नाम्ना प्रसिद्धम् अस्ति ।
ऊन-नामकं स्थलं खरगौन-नगरात् 14 कि. मी. दूरे अस्ति । तत्र परमारवंशकालीनं शिवमन्दिरं, जैनमन्दिरं च अस्ति । अतः इदं स्थलं प्रसिद्धमस्ति । खजुराहो इत्येतत् विहाय केवलं तत्रैव परमारकालीनमन्दिरम् अस्ति ।
इदं मन्दिरं खरगौन-नगरात् 55 कि. मी. दूरे अस्ति । अस्य मन्दिरस्य विषये एवं मान्यता अस्ति यत् भगवते शिवाय रावणेन स्वस्य दशमस्तकानि अत्रैव अर्पितानि इति । अत एव अस्य मन्दिरस्य ’सिरवेल महादेव’ इति नाम । इदं मन्दिरं मध्यप्रदेशमहाराष्ट्रराज्ययोः सीमायाम् अस्ति इत्यतः मध्यप्रदेशमहाराष्ट्रराज्ययोः विविधस्थलेभ्यः श्रद्धालवः भक्ताः तत्र गच्छन्ति ।अस्मिन् मण्डले बकावां एवं रावेरखेडी, देजला-देवडा, नन्हेश्वर, बडवाह-सनावद इत्यादीनि प्रमुखानि वीक्षणीयस्थालानि सन्ति ।
://.. ://.2011..///307--. | {
"source": "wikipedia"
} |
हिङ्गोलीमण्डलम् महाराष्ट्रराज्ये स्थितं मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रं हिङ्गोली इत्येतन्नगम् । 1999 तमे वर्षे परभणीमण्डलस्य विभाजनं कृत्वा स्थापितम् अतः नूतनमिदं मण्डलम् ।
हिङ्गोलीमण्डलस्य विस्तारः 4,526 च.कि.मी. । अस्य मण्डलस्य पश्चिमदिशि परभणीमण्डलम्, उत्तरदिशि अकोलामण्डलं, यवतमाळमण्डलम्, आग्नेयदिशि नान्देडमण्डलम् अस्ति ।
2011 जनगणनानुगुणं हिङ्गोलीमण्डलस्य जनसङ्ख्या 11,77,345 । अस्मिन् 6,06,294 पुरुषाः, 5,71,051 महिलाः च सन्ति । अस्मिन् मण्डले प्रति च.कि.मी. 244 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रति च.कि.मी. 244 जनाः । 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 19.81% आसीत् । अत्र पुं.-स्त्री. अनुपातः 1000-953 अस्ति । अत्र साक्षरता 78.17% अस्ति ।
अस्मिन् मण्डले पञ्च उपमण्डलानि सन्ति । तानि-
1 औण्ढा नागनाथ
2 सेनगांव
3 कळमनुरी
4 वसमत
5 हिङ्गोली
गोंधळ-शाहिरी-भारुड-पोतराज-कळगीतुरा-एताः लोककलाः अस्मिन्मण्डले प्रसिद्धाः सन्ति । 'ज्वारी', कार्पासः च प्रमुखोत्पादनम् ।
1 औण्ढा नागनाथशिवमन्दिरम् - द्वादशज्योतिर्लिङ्गेषु अन्यतमः ।
2 मल्लिनाथ-दिगम्बर-जैनमन्दिरम्
3 तुळजादेवीसंस्थानम्
4 सन्तनामदेवसंस्थानम्
5 पूर्णा पाटबन्धारे प्रकल्पः | {
"source": "wikipedia"
} |
सीकरमण्डलं राजस्थानराज्ये स्थितं किञ्चन मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रमस्ति सीकरनामकं नगरम् ।
सीकरमण्डलस्य विस्तारः 7742 चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वे जयपुरमण्डलं, पश्चिमे चुरूमण्डलं, नागौरमण्डलं च, उत्तरे झुञ्झुनुमण्डलं, दक्षिणे जयपुरमण्डलम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले 459.8 मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति ।
2011 जनगणनानुगुणं सीकरमण्डलस्य जनसङ्ख्या 2,677,737 अस्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर्मिते 346 जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् 346 जनाः । 2001-2011 दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः 17.04% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री अनुपातः 1000-944 अस्ति । अत्र साक्षरता 72.98 % अस्ति ।
अस्मिन् मण्डले षड् उपमण्डलानि सन्ति । तानि -
अस्मिन् मण्डले बहूनि प्रसिद्धानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । तानि -
इत्यादीनि । | {
"source": "wikipedia"
} |
रविशङ्करः भारतीयराष्ट्रियसङ्गीतस्य प्रसिद्धः सितारवादकः आसीत् । सम्पूर्णे विश्वस्मिन् सङ्गीक्षेत्रे रविशङ्करस्य ख्यातिः उत्कृष्टतमा अस्ति । रविशङ्करः विंशतितमायाः शताब्द्याः महत्सङ्गीतज्ञेषु गण्यते । ई. स. 1999 तमे वर्षे रविशङ्करः भारतस्य सर्वोच्चनागरिकत्वेन भारतरत्नप्रशस्तिः प्राप्ताः । रविशङ्करः भारतीयचलच्चित्रेषु, पाश्चात्यचलच्चित्रेषु च सङ्गीतानि निर्मान्ति स्म । अस्य नाम्नः अग्रे “पण्डित” इति उपाधिः उच्यते । यतः “पण्डितः” इत्युक्ते “विशेषज्ञः” इति ।
ई. स. 1920 तमस्य वर्षस्य अप्रैल-मासस्य 7 दिनाङ्के रविशङ्करस्य जन्म वाराणस्याम् अभवत् । तस्य परिवारः बङ्गाली आसीत् । तस्य पितुः नाम श्यामशङ्करः आसीत् । सः तत्र अधिवक्ता आसीत् । तस्य मातुः नाम हेमाङ्गिनी च आसीत् । श्यामशङ्करः इङ्ग्लेण्ड्-देशस्य लण्डन-नगरे अधिवक्तृत्वेन कार्यं कुर्वन् आसीत् । रविशङ्करस्य उदयशङ्करः नामकः अग्रजः आसीत् । उदयशङ्करः प्रसिद्धः नर्तकः अभवत् । रविशङ्करः उदयशङ्करेण सह नृत्यकार्यकमाय विदेशम् अपि गच्छति स्म ।
रविशङ्करस्य आरम्भिकशिक्षणं गृहे एव अभवत् । तस्मिन् समये “उस्ताद अलाउद्दीन खाँ” प्रसिद्धः सङ्गीतकारः आसीत् । रविशङ्करेण अलाउद्दीन खाँ इत्याख्यः गुरुः मानितः । सः अल्लाह रक्खा खाँ, “किशन महाराज”, “उस्ताद अली अकबर” इत्याख्यैः जनैः सह सम्बद्धः आसीत् । अष्टादशवर्षदेशीये तेन नृत्यं त्यक्तं, सितारवादनम् आरब्धञ्च ।
ई. स. 1941 तमे वर्षे एकविंशतिवर्षस्य वयसि रविशङ्करः “अलाउद्दीन खाँ” इत्याख्यस्य पुत्र्या अन्नपुर्णादेव्या सह विवाहम् अकरोत् । ई. स. 1941 तमे वर्षे एकः पुत्रः प्राप्तः । तस्य नाम शुभेन्द्रशङ्करः इति प्रदत्तम् । किन्तु किञ्चित्समयान्तरे रविशङ्करेण अन्नपूर्णादेवी त्यक्ता । 1940 तमस्य दशकस्य अन्ते रविशङ्करस्य “कमला शास्त्री” इत्याख्यया नर्तक्या सह प्रेमसम्बन्धः आसीत् । अनन्तरं न्युयॉर्क्-देशस्थया सङ्गीतकार्यक्रमस्य निर्मात्र्या “सुई जोन्स्” इत्याख्यया सह प्रेमसम्बन्धः आसीत् । । ई. स. 1979 तमे वर्षे “नोरह जोन्स्” इत्याख्यः पुत्रः अजायत् । ई. स. 1981 तमे वर्षे रविशङ्करेण “कमला शास्त्री” इत्याख्या त्यक्ता । ई. स. 1986 तमवर्षपर्यन्तं सः “सुई जोन्स्” इत्याख्यया सह निवसितवान् । अनन्तरं ई. स. 1989 तमे वर्षे तेन “सुकन्या राजन” इत्याख्यया सह विवाहः कृतः । रविशङ्करः सुकन्याम् 1970 तमदशकात् जानाति स्म । रविशङ्करः तां हैदराबाद-नगरस्य चिल्कुर-मन्दिरे मिलितवान् आसीत् ।
ई. स. 1939 तमे वर्षे रविशङ्करेण भारते प्रथमवारं कार्यक्रमः आयोजितः । भारतात् बहिः तेन ई. स. 1954 तमे वर्षे प्रथमवारं तत्कालीने सोवियतसङ्घे कार्यक्रमः कृतः । यूरोपदेशे प्रथमवारम् ई. स. 1956 तमे वर्षे सः कार्यक्रमः आयोजितवान् । ई. स. 1944 तमे वर्षे औपचारिकं शिक्षणं प्राप्य सः मुम्बई-नगरं गतवान् । तत्र चलच्चित्रेषु सङ्गीतं प्रदत्तम् आसीत् । 1960 तमस्य दशकस्य मध्ये रविशङ्करेण स्मरणीयाः तिस्रः प्रस्तुतयः प्रदत्ताः । ताः “मॉनटेरी पॉप् फेस्टिवल्”, “कन्सर्ट् फॉर् बाङ्ग्लादेश”, “वुडस्टॉक् फेस्टिवल्” च । ई. स. 1971 तमे वर्षे “बाङ्ग्लादेश मुक्ति सङ्ग्राम” अभवत् । अतः अस्मिन् सङ्ग्रामे बहवः जनाः बाङ्ग्लादेशात् भारतम् आगतवन्तः । तेषां जनानां साहाय्यार्थं रविशङ्करेण बहून् कार्यक्रमान् कृत्वा धनम् एकीकृतम् । रविशङ्करे भारतीयसङ्गीते अपि बहवः रागाः प्रदत्ताः । तेन भारतीयसङ्गीतं समृद्धम् अभवत् । रविशङ्करेण परमेश्वरी-रागः, कामेश्वरी-रागः, गङ्गेश्वरी-रागः, जोगेश्वरी-रागः, वैरागीतोडी-रागः, कौशिकतोडी-रागः, मोहनकौंस-रागः, रसिया-रागः, मनमञ्जरी-रागः,पञ्चम-रागः इत्यादयः नूतनरागाः निर्मिताः । एतेषु रागेषु वैरागी-रागः, नटभैरव-रागश्च अत्यन्तः लोकप्रियः जातः ।
रविशङ्करेण भारतदेशे, कनाडा-देशे, यूरोप-देशे तथा अमेरिका-देशे च चलच्चित्रेषु सङ्गीतानि निर्मितानि आसन् । “चार्ली”, “गान्धी”, “अपू त्रिलोगी” एते चलच्चित्राणि प्रसिद्धानि सन्ति । तेभ्यः चलच्चित्रेभ्यःझ् तेन स्वस्य सङ्गीतं प्रदत्तम् । “अपू त्रिलोगी” इत्यस्य चलच्चित्रस्य निर्देशकः सत्यजीत राय इत्याख्यः आसीत् । चलच्चित्रमिदं बङ्गाली-भाषायाम् अस्ति । हिन्दीभाषायाः “अनुराधा” इति नामके चलच्चित्रे अपि रविशङ्करेण एव सङ्गीतं निर्मितम् । “गान्धी” इत्यस्य चलच्चित्रस्य निर्देशकः “रिचर्ड् एटिनबरा” इत्याख्यः आसीत् । तस्मिन् चलच्चित्रे अपि रविशङ्करस्यैव सङ्गीतम् अस्ति । तेन बहुषु पाश्चात्यचलच्चित्रेषु अपि सङ्गीतानि निर्मितानि सन्ति ।
ई. स. 1962 तमे वर्षे रविशङ्करः सङ्गीतनाटक-अकादमीपुरस्कारः प्राप्तवान् । ई. स. 1967 तमे वर्षे भारतसर्वकारेण तस्मै पद्मभूषण-प्रशस्तिः प्रदत्ता । ई. स. 1975 तमे वर्षे रविशङ्करेण पद्मविभूषण-प्रशस्तिः प्राप्ता । ई. स. 1987 तमे वर्षे मध्यप्रदेशसर्वकारेण रविशङ्करेण कालिदाससम्मानं प्राप्तम् । ई. स. 1999 तमे वर्षे भारतसर्वकारेण सर्वोच्चनागरिकत्वेन रविशङ्कराय भारतरत्नप्रशस्तिः प्रदत्ता आसीत् । रविशङ्करः संयुक्तराष्ट्रसङ्घान्तर्गतानांसङ्गीतज्ञानां कस्याश्चि संस्थायाः सदस्य आसीत् । सः बहून् ग्रेमी-पुरस्कारान् प्राप्तवान् । तेषु पुरस्कारेषु 1967 तमे वर्षे पुरस्कारद्वयं प्राप्तम् ।
ई. स. 2012 तमस्य वर्षस्य दिसम्बर-मासस्य 6 दिनाङ्के रविशङ्करः अमेरिका-देशस्य “सैन डिएगो” इत्यस्य नगरस्य “स्क्रिप्स् मेमोरियल्” इत्यस्मिन् चिकित्सालये उपचारार्थं नीतः । श्वासोच्छ्वासे सः कष्टमनुभवति स्म । तस्मै श्वसनतन्त्रे पीडा जायते स्म । हृदयपरिवर्तनक्रियायां सत्यां सः मृतङ्गतः । ई. स. 2012 तमस्य वर्षस्य दिसम्बर-मासस्य 11 दिनाङ्के सांयकाले सार्धचतुर्वादने रविशङ्करस्य मृत्युः अभवत् । यदा तस्य मृत्युः अभवत्, तदा सः 92 वर्षदेशीयः आसीत् । रविशङ्करस्य निधने सति तत्कालीनेन प्रधानमन्त्रिणा मनमोहनसिंहेन उक्तं यत् – “रविशङ्करः राष्ट्रियसम्पत्तिः आसीत् । रविशङ्करस्य निधनेन सह अस्य युगस्य अपि अन्तः जातः” इति ।
भारतसर्वकारः पण्डितं रविशङ्करं क्रि.श.1967 तमे वर्षे पद्मभूषणम् इति उपाधिना क्रि.श.1999तमे वर्षे भारतरत्नम् इति उपाधिना सम्मानयत् । | {
"source": "wikipedia"
} |
कुमारललिता।
प्रतिचरणम् अक्षरसङ्ख्या 7
कुमारललिता ज्सौ ग:।–केदारभट्टकृत वृत्तरत्नाकर:3.13
।ऽ। ॥ऽ ऽऽ
ज स ग
वृषो यदि च दीनोऽवृषो यदि च पीन:।पृथासुत तदाहं भवामि धृतदेह:॥1 | {
"source": "wikipedia"
} |
हीरोफिलस्
अयं हीरोफिलस् प्रसिद्धः अङ्गरचनाशास्त्रज्ञः । अलेक्साण्ड्रियानगरं यदा ग्रीक्-संस्कृतेः प्रमुखम् आधारभूतं स्थानम् आसीत् तदा तत्र भौतविज्ञानिनः जीवविज्ञानिनः च अत्यद्भुतानि संशोधनानि अकुर्वन् । तत्समये तत्र विद्यमानेषु प्रमुखेषु विज्ञानिषु अयं हीरोफिलस् अपि अन्यतमः । शरीरस्य परीक्षार्थं सार्वजनिकानां पुरतः प्रथमवारम् अङ्गच्छेदं कृतवान् अयं हीरोफिलस् एव । 'शरीरस्य अपेक्षया आत्मा एव प्रमुखम्’ इति वदतः प्लेटो – मतस्य अनुयायिनां दृष्ट्या शरीरस्य छेदनं न अपराधः । परन्तु ईजिप्त् – मूल्निवासिनां दृष्ट्या शरीरस्य छेदनम् अक्षम्यः, अधर्म्यः, अपराधः च । अतः तदानीन्तने काले शरीरस्य छेदनं कृत्वा परीक्षां न कुर्वन्ति स्म ।
अयं हीरोफिलस् मस्तिष्कस्य विषये गभीरम् अध्ययनम् अकरोत् । अनेकान् प्रयोगान् अपि अकरोत् । सः नाडीः संवेदनात्मिकाः नाड्यः, क्रियात्मिकाः नाड्यः च इति द्विधा विभक्तवान् । एषः हीरोफिलस् नेत्रस्य अक्षिपटं, लघु अन्त्रस्य आरम्भिकं भागं च विवृतवान् । अयं हीरोफिलस् स्त्रीजननाङ्गम् अपि परीक्ष्य अण्डाशयं, गर्भाशयं च विवृतवान् अपि । मलिनरक्तनाड्याः शुद्धरक्तनाड्याः च भेदान् अपि सम्यक् परिशील्य विवृतवान् अपि । अयं हीरोफिलस् एव पाश्चात्यजगतः प्रथमः अङ्गविज्ञानी । | {
"source": "wikipedia"
} |
Subsets and Splits