Datasets:

Yeva
/

arm-summary

Dataset card Data Studio Files Files and versions Community

Split (2)

train · 1.86k rows

text stringlengths 2.42k 61.9k	target stringlengths 138 2.93k
Արդիականությունը։ Գիտատեխնիկական առաջընթացին համընթացավելի արդիական են դառնում դպրոցականների առողջության ամրապնդումըև շարժողական ընդունակությունների մակարդակի բարելավումը։ Քանզի մերօրերում զգալիորեն նվազել է դպրոցականների շարժողական ակտիվությանծավալները։ Մարդու ընդունակությունները բնորոշելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել,որ դրանք ներառում են անհատական ընդունակությունների հանրագումար,որոնցով մարդիկ տարբերվում են միմյանցից։ Մարդու տարբեր ընդունակություններից համեմատաբար քիչ են ուսումնասիրվել շարժողական ընդունակությունները [3,4]։ Բազմաթիվ գիտական հետազոտությունների արդյունքումբացահայտվել է, որ վերջին տարիներին նկատվում է դպրոցականների շարժողական ընդունակությունների վատթարացում [1,2]։ Շարժողական ընդունակությունները շարժվելու, շարժումներ կատարելու կարողություններն են։ Դրանք հատուկ են բոլոր կենդանի էակներին, զարգանում են ֆիզիոգենետիկորեն, նախորոշված են գենետիկորեն և բնականաբար որոշում են մարդու օնտոգենետիկ առանձնահատկությունները [3,8]։ Շարժողական ընդունակությունները և հատկությունները դեռևս չեն զատվել միմյանցից և հաճախ օգտագործում են որպես հոմանիշներ։ Իրականում շարժողական հատկություններըարտացոլում են շարժողական տարբեր ընդունակությունների որակականմակարդակը։ Ուստի, շարժողական հատկությունները մարդու շարժողականհնարավորությունների առանձին բաղադրամասերն են, որոնցով ամեն մարդօժտված է ի ծնե։ Ներկայումս փորձեր են արվում շտկել այդ իրավիճակը, սակայն դրանք կրում են ոչ հիմնարար բնույթ. ուղղված են բարելավելու շարժողական ընդունակությունների մշակման մեթոդիկան՝ հաշվի չառնելով կարևորագույն այլ գործոններ։ Այդ գործընթացի շարքին կարելի է դասել կազմակերպական, նյութատեխնիկական, ծրագրային, կադրային և այլ փոփոխություններ[1,4]։ Դպրոցականների շարժողական ընդունակությունների ցածր մակարդակը հետևանք է հանրակրթական ոլորտում տիրող ոչ նպատակային և համակարգված ուսումնադաստիարակչական աշխատանքների կատարմանը։ Շարժողական ընդունակությունների մշակման և դրսևորման գործընթացում նրանքմիմյանց վրա թողնում են որոշակի ազդեցություն, որը կոչվում է փոխադրում,այն կարող է լինել դրական կամ բացասական։ Դրական փոխադրման դեպքումմի շարժողական ընդունակության հետ մեկտեղ մշակվում են և մյուս շարժողական ընդունակությունները, իսկ բացասական փոխադրման դեպքում որևէշարժողական ընդունակության մշակումը փոխազդեցություն չի թողնում մյուսընդունակությունների վրա [5,7]։ Օրգանիզմի մորֆոֆունկցիոնալ զարգացմանառանձնահատկությունների տարիքային օրինաչափություններով են պայմանավորված նաև տարբեր տարիքի երեխաների շարժողական գործողությունների որակական կողմերը։ Արագաուժային ընդունակություններն այնպիսիշարժումներ կատարելու կարողություններ են, որոնք պահանջում են ուժի ևարագության համալիր դրսևորում։ Այլ կերպ ասած` արագաուժային ընդունակությունները մարդու այնպիսի կարողություններ են, երբ հարկ է դրսևորելառավելագույն ուժ ժամանակի ամենակարճ միավորի ընթացքում [6,8]։ Խնդիրները։ 1. Որոշել 11-12 տարեկան դպրոցականների շարժողականընդունակությունների մակարդակը։ 2. Պարզել ստուգողական թեստերի ցուցանիշների և մարդաչափականտվյալների հարաբերակցական փոխկապվածության գործակցի տոկոսայինարժեքը։ 3. Որոշել վարժությունների այն խումբը, որը բարձր հարաբերակցականփոխկապվածության մեջ է մարդաչափական ցուցանիշների և շարժողականընդունակությունների հետ` հետագա ուսումնական գործընթացը արդյունավետ կազմակերպելու համար։ Մեթոդները`1.մասնագիտական գրականության վերլուծություն, 2. ստուգողական թեստավորում, 3. մանկավարժական դիտարկում։ Արդյունքները։ Հետազոտությունից ստացված արդյունքների վերլուծությունից պարզվեց, որ 11-12 տարեկան դպրոցականների շարժողական ընդունակությունների և մարդաչափական ցուցանիշների կապն ունի համահարաբերակցական փոխկապվածություն։ Հետազոտության մասնակից 100 տղաների(աղ. 1) հասակի ցուցանիշը բարձր հարաբերակցական փոխկապվածությունունի շարժողական ընդունակությունները գնահատող հետևյալ ստուգողականթեստերի հետ` վազք 30մ բարձր մեկնարկից (PS<0.774, D=59.9%), վազք 300մ(PS<0.785, D=61.2%) և տեղից հեռացատկ (PS<0.789, D=62.5%)։ Ստացված թվական տվյալներից կարելի է ենթադրել, որ հասակի ցուցանիշը կարևոր գործոն էհամարվում այս տարիքում շարժողական ընդունակությունների մակարդակիբացահայտման համար, ինչը ապացուցում է նաև ստորին վերջույթի երկարության հարաբերակցական փոխկապվածության տոկոսային արժեքը հետևյալստուգողական վարժությունների հետ` վազք 300մ (PS<0.847, D=71.8%), տեղիցհեռացատկ (PS<0.734, D=53.8%)։ Միջին հարաբերակցական փոխկապվածություն է նկատվում ստորին վերջույթի երկարության և վազք 30մ բարձր մեկնարկից (PS≤0.610, D=37.2%) վարժության միջև։ Արագավազքում քայլի երկարությունը համարվում է կարևոր գործոն, ուստի այս դեպքում միջին փոխկապվածությունը, մեր կարծիքով, պայմանավորված է մեկնարկային թափի հետ։ Քաշը բարձր հարաբերակցական փոխկապվածություն ունի արագաուժայինընդունակությունները բնորոշող վարժությունների հետ, վազք 30մ բարձր մեկնարկով (PS<0.698, D=48.7%), տեղից հեռացատկ (PS<0.675, D=45.5%)։ Վերցատկվարժությունը նույնպես համարվում է արագաուժային բնույթի։ Սակայն այսդեպքում ցածր հարաբերակցական փոխկապվածությունը (PS>0.369, D=13.6%),մեր կարծիքով, պայմանավորված է մարմնի ծանրության ընդհանուր կենտրոնի ուղղաձիգ վերբարձրացման հետ, ինչն ունի նաև տեխնիկական որոշ բարդություն։ Հետազոտության ընթացքում մեզ հետաքրքրեց նաև այն, թե ինչպիսիհարաբերակցական փոխկապվածության մեջ են շարժողական ընդունակությունները գնահատող ստուգողական վարժությունները։ Թվական տվյալներըցույց են տալիս, որ վազք 30մ բարձր մեկնարկից վարժությունը՝ որպես արագաշարժության ցուցանիշ, բարձր հարաբերակցական փոխկապվածության մեջէ հետազոտվողներին առաջարկվող բոլոր ստուգողական վարժություններիհետ` վազք 300մ (PS<0.895, D=75.6%), տեղից հեռացատկ (PS<0.917, D=84.1%),վերցատկ (PS<0.904, D=81.7%)։ Թվական տվյալները խոսում են այն մասին, որբարձր հարաբերակցական փոխկապվածությունը պայմանավորված է վարժությունների արագաուժային բնույթով։ Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ այստարիքում արագաուժային վարժությունների կատարման քանակին անհրաժեշտ է մեծ ուշադրություն դարձնել։ Վազք 300մ վարժությունը՝ որպես դիմացկունության մակարդակը գնահատող միջոց, միջին փոխկապվածության մեջ էգտնվում տեղից հեռացատկ (PS≤0.524, D=27.5%) և վերցատկ (PS≤0.510, D=26.1%)վարժությունների հետ։ Մեր կարծիքով, այս ցուցանիշը փոխկապվածությանցածր տոկոսային արժեք կունենար, եթե տղաների համար որպես դիմացկունության թեստ ընտրվեր ավելի երկար տարածություն վազք, քան 300մ է։ Բարձր հարաբերակցական փոխկապվածության մեջ են ցատկային երկու վարժությունները` տեղից հեռացատկը և վերցատկը (PS<0.920, D=86.1%)։ Թոքերիկենսական տարողությունը ցածր հարաբերակցական փոխկապվածության մեջէ գտնվում վազք 30մ վարժության հետ (PS>0.320, D=10.3%), իսկ վազք 300մ վարժությունում, որը գնահատում է դպրոցականների դիմացկունության մակարդակը, բարձր կապվածության մեջ է (PS<0.795, D=63.5%)։ Այստեղից կարելի էհետևություն անել, որ ԹԿՏ-ն որոշիչ գործոն է համարվում դիմացկունությանմակարդակի բարելավման համար։ Հետազոտվող աղջիկների ցուցանիշների (աղ. 2) պատկերը հետևյալն է.11-12 տարեկան տղաների մարդաչափական ցուցանիշներիև շարժողական ընդունակությունների հարաբերակցականփոխկապվածությունը և տոկոսային արժեքըՄարդաչափականցուցանիշները ևստուգողական թեստերըՀասակՔաշՍտորինվերջույթիերկարությունԹԿՏՎազք 30մբարձրմեկ.Վազք300մՏեղիցհեռացատկ Վերցատկ(Աբալակովի)համակարգովԱղյուսակ 1ՀասակՔաշՍտորին վերջույթիերկարությունԹԿՏՎազք 300մՏեղից հեռացատկ Վերցատկ (Աբալակովի)համակ.Վազք 30մ բարձր մեկնարկիցԾանոթություն։ (PS) Հարաբերակցական փոխկապվածության կարգային գործակից, (D) Դետերմինացիայի գործակիցը կամ հարաբերակցական փոխկապվածության կարգային գործակցի տոկոսային արժեք, (ԹԿՏ) թոքերի կենսական տարողություն։ Հասակի ցուցանիշը բարձր համահարաբերակցական փոխկապվածության տոկոսային արժեք ունի վազք 30մ բարձր մեկնարկից (PS<0.928, D=86.1%),վազք 300մ (PS<0.930, D=87.4%) և տեղից հեռացատկ (PS<0.902, D=81.3%) վարժությունների հետ։ Քաշի ցուցանիշը բարձր փոխկապվածության տոկոսայինարժեք ունի վազք 30մ բարձր մեկնարկից (PS<0.719, D=51.7%) և տեղից հեռացատկ (PS<0.867, D=75.1%) վարժությունների հետ։ Ստորին վերջույթի երկարության ցուցանիշը բարձր փոխկապվածության մեջ է վազք 30մ բարձր մեկնարկից (PS<0.741, D=54.9%), վազք 300մ (PS<0.909, D=82.6%), տեղից հեռացատկ(PS<0.875, D=76.5%) վարժությունների հետ։ Ստորին վերջույթի երկարությունըև արագային շարժողական ընդունակության բարձր փոխկապվածությունը, մերկարծիքով, պայմանավորված են քայլի երկարությամբ։ Ստացված թվականտվյալները խոսում են մարդաչափական այս ցուցանիշների կարևոր գործոնիմասին, որը հարկավոր է դպրոցականների համակողմանի և ներդաշնակ զարգացման համար։ Մարդաչափական ցուցանիշներից միջին փոխկապվածության տոկոսային արժեք ունեն քաշի հարաբերակցությունը, վազք 300մ(PS≤0.641, D=41.1%) և վերցատկ (PS≤0.528, D=27.8%) վարժությունների հետ։ Ստորին վերջույթի երկարությունը և վերցատկ ստուգողական թեստի միջևնույնպես նկատվում է միջին փոխկապվածության տոկոսային արժեք, ինչը,մեր կարծիքով, օրինաչափ է, քանի որ այս վարժությունները բնորոշում են դիմացկունություն և ցատկունակություն, իսկ այս շարժողական ընդունակությունները քիչ առնչություն ունեն մարդաչափական ցուցանիշների հետ։ Հարաբերակցական փոխկապվածության ցածր տոկոսային արժեք նկատվեց հետազոտվողների հասակի և տեղից վերցատկ վարժության միջև (PS>0.392, D=15.4%),մեր կարծիքով, այս վարժությունը տիպիկ արագաուժային է, որտեղ առանձնապես մեծ նշանակություն չունի հասակի ցուցանիշը։ Դիտարկելով շարժողական ընդունակությունները գնահատող ստուգողական վարժությունների հարաբերակցական փոխկապվածությանը` աղջիկների 30մ վարժությունը բարձր փոխկապվածության մեջ է առաջարկվող բոլորստուգողական թեստերի հետ` վազք 300մ (PS<0.914, D=83.5%), տեղից հեռացատկ (PS<0.958, D=91.7%), վերցատկ (PS<0.867, D=75.1%)։ Վազք 30մ բարձր մեկնարկից վարժությունը բնորոշում է հետազոտվողների արագային շարժողական ընդունակությունների մակարդակը։ Հետևաբար, կարող ենք ենթադրել, որարագաշարժությունը կարևոր գործոն է այս տարիքի դպրոցականների համար,ինչը հիմնավորում է նաև մասնագիտական գրականության տվյալները։ 11-12 տարեկան աղջիկների մարդաչափական ցուցանիշների և շարժողական ընդունակությունների հարաբերակցականփոխկապվածությունը և տոկոսային արժեքըԱղյուսակ 2Մարդաչափական ցուցանիշներըև ստուգողական թեստերըՍտորինՀասակՔաշվերջույթիԹԿՏերկարությունՎազք 30մՎազքՏեղիցՀեռա բարձր մեկ.300մցատկ Վերցատկ(Աբալակովի)համակարգովՀասակՔաշՍտորին վերջույթի երկարություն D=52.4% D=13.3%ԹԿՏՎազք 30մ բարձր մեկնարկիցՎազք 300մՏեղից հեռացատկ Վերցատկ (Աբալակովի) համակ.Ծանոթություն։ (PS) Հարաբերակցական փոխկապվածության կարգային գործակից, (D) Դետերմինացիայի գործակիցը կամ հարաբերակցականփոխկապվածության կարգային գործակցի տոկոսային արժեք, (ԹԿՏ) թոքերի կենսական տարողություն։ Ինչպես և սպասվում էր՝ ցածր փոխկապվածության մեջ են գտնվում դիմացկունության մակարդակը բնորոշող վազք 300մ վարժությունը և ցատկայինստուգողական թեստերը` տեղից հեռացատկ (PS>0.428, D=18.3%) և վերցատկ(PS> 0.431, D=18.5%)։ Թվական տվյալները խոսում են այն մասին, որ դիմացկունությունը՝ որպես շարժողական ընդունակություն, չի առնչվում պայթյուն ուժարտահայտող շարժողական ընդունակությունների, այլ կերպ ասած` ցատկային ստուգողական վարժությունների հետ։ Փոխկապվածության բարձր արժեքնկատվեց տեղից հեռացատկ և վերցատկ վարժությունների միջև (PS<0.967,D=93.5%), այս վարժությունները տիպիկ արագաուժային են, և փոխադարձբարձր կապը կանխատեսելի է։ Հետազոտության ընթացքում մեզ հետաքրքրեցնաև դպրոցականների թոքերի կենսական տարողության ծավալի, մարդաչափական ցուցանիշների և ստուգողական թեստերի փոխկապվածության մակարդակը։ Ստացված արդյունքներից ակնհայտ երևում է, որ ԹԿՏ-ն բարձր համահարաբերակցական փոխկապվածության մեջ է գտնվում վազքային ստուգողական թեստերի (վազք 30մPS<0.741, D=54.9%, վազք 300մPS<0.848, D=79.1%) ևքաշի (PS<0.854, D=72.9%) ցուցանիշների հետ։ Մեր կարծիքով, բարձր փոխկապվածությունը պայմանավորված է վազքի ընթացքում մեծ ծավալի թթվածնայինծախսով, հատկապես այն նկատվում է դիմացկունությունը բնորոշող 300մվազքում։ Էական փոխկապվածություն չնկատվեց ցատկային վարժություններիև ԹԿՏ ծավալի միջև։ Եզրակացություն։ 1. Հետազոտության մասնակից դպրոցականների արագաշարժությունը գնահատող վազք 30մ վարժությունը բարձր հարաբերակցական փոխկապվածության մեջ է մարդաչափական ցուցանիշների և շարժողական ընդունակությունները գնահատող ստուգողական վարժությունների հետ։ 2. Ցատկային ստուգողական թեստերից տեղից հեռացատկ վարժությունըբարձր հարաբերակցական փոխկապվածություն ունի հասակի և ստորին վերջույթի ցուցանիշների հետ, համապատասխանաբար` 62.3% և 66.3%։ 3. Դիմացկունությունը՝ որպես շարժողական ընդունակություն, բարձր հարաբերակցական փոխկապվածության մեջ է մեր հետազոտվողների հասակի, ստորին վերջույթի, ինչպես նաև թոքերի կենսական տարողության ծավալի հետ։ 4. Հետազոտության արդյունքները ցույց են տալիս, որ արագաշարժությունը կարևորգործոն է այս տարիքի դպրոցականների համար և ունի բարձր հարաբերակցական փոխկապվածություն շարժողական այլ ընդունակությունների հետ, ինչըհիմնավորում են նաև մասնագիտական գրականության տվյալները։ 5. Թոքերիկենսական տարողությունը բարձր համահարաբերակցական փոխկապվածության մեջ է գտնվում վազքային ստուգողական թեստերի հետ, հատկապես դիմացկունությունը բնորոշող 300մ վազքի` տղաներ (PS<0.797, D=63.5%), աղջիկներ (PS<0.848, D=79.1%) բարձր փոխկապվածությունը, մեր կարծիքով, պայմանավորված է վազքի ընթացքում մեծ ծավալի թթվածնային ծախսով։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո ւ Թ Յ Ո ւ Ն 1. Հակոբյան Ե.Ս, Բարբարյան Մ.Ս, Դպրոցականների ֆիզիկական դաստիարակությանմեթոդիկան, Եր., 2011, 161 էջ։ 2. Ղազարյան Ֆ.Գ, Դպրոցականների շարժողական հատկությունների մշակման առանձնահատկությունները ֆիզիկական կուլտուրայի դասերին, Եր., 1981, 150 էջ։ 3. Ղազարյան Ֆ. Գ, Մարդու շարժողական ընդունակություններ, Եր., 1992, 107 էջ։ 4. Ղազարյան Ֆ. Գ, Մարդու ֆիզիկական վիճակի մոնիթորինգ, Եր., 2007, 215 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՄարտիրոսյան Էրիկ Զավենի - ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական պետական ինստիտուտՀ. Գ. Թոփոլյանի անվան աթլետիկայի ամբիոն, ասիստենտ, E-mail։	Դպրոցականների շարժողական ընդունակությունների մշակումը մատաղ սերնդի ֆիզիկական և մտավոր զարգացման կարևորագույն բաղկացուցիչ մասն է։ Հաշվի առնելով խնդրի կարևորությունը` արդիական ենք համարում հանրակրթական դպրոցում երեխաների շարժողական ընդունակությունների մակարդակի բարելավման ուղիների որոնումը։ Հետազոտական աշխատանքում փորձ է արվում բացահայտել 11-12 տարեկան դպրոցականների շարժողական ընդունակությունների մակարդակը, ինչպես նաև նրանց հարաբերակցական փոխկապվածությունը (PS) և նրա տոկոսային արժեքը (D) մարդաչափական ցուցանիշների հետ։
ԻՆՔՆԱԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԱՌԱՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱՎԱԳ ԴՊՐՈՑԱԿԱՆՆԵՐԻ ՄՈՏԱնձը՝ որպես «homo sapience», ունի առանձնահատկություններ, մտածելու, ճանաչելու ունակություններ, որոնք իրեն անհրաժեշտ են կյանքը նպատակաուղղված և գիտակցված կառուցելու համար։ Յուրաքանչյուր մարդ իր ներքնաշխարհի հոգեբանն է։ Ինքնաճանաչման համար մարդուն կարող ենօգնել հոգեբանական և փիլիսոփայական գիտությունները, գրականությունը, արվեստը, բաց և վստահելի հարաբերություններն այլ մարդկանց հետ, ինքն իր հետ շփումը, սեփական կյանքի փորձը։ Ինքնիրեն գիտակցելը բացում է իր առջև ամենաքիչը 4 հնարավորություններ՝ ճանաչել, գնահատել, փոփոխել, ընդունել իրեն։ Կան տարբեր գիտություններ, որոնք ուսումնասիրում են անձի ներքնաշխարհը։ Անձի ուսումնասիրությունները չեն ավարտվում նրա հոգեկան հատկանիշների ուսումնասիրմամբ՝խառնվածք, մոտիվներ, ունակություններ, բնավորություն։ Ինքնագիտակցության ուսումնասիրումըհամարվում է եզրափակիչ փուլը։ Ս. Ռուբինշտեյնը նշում էր, որ անձի ուսումնասիրություններնավարտվում են ինքնագիտակցության բացահայտմամբ1։ Ինքնագիտակցության զարգացումն ընդգրկվում է անձի կայացման գործընթացի մեջ և համարվում է անձի բաղկացուցիչ մասերից մեկը։ Ինքնագիտակցության զարգացման նպատակն անձի կողմից սեփական «Ես»-ի գիտակցումն է, իրեն մնացածներից տարանջատումը (սրանք արտահայտվում ենանձի ինքնուրույնության և անկախության բաղադրիչներում)։ Ա. Սպիրկինն ինքնագիտակցությունը համարում էր մարդու կողմից իր գործողությունների ևդրանց արդյունքների, մտքերի, զգացմունքների, բարոյական պատկերի և հետաքրքրությունների,իդեալների և վարքի մոտիվների, իր ամբողջական պատկերի և կյանքում իր ունեցած տեղի գիտակցում ու գնահատում2։ Շնորհիվ ինքնագիտակցության անձն իրեն զգում է իրական, ուրիշներից և բնությունից առանձին։ Վ. Ստոլինն առանձնացնում է ինքնագիտակցության ձևավորման մի քանի աղբյուրներ, որոնք անձիձևավորման տարբեր շրջաններում տարբեր ազդեցություն և կշիռ են ունենում։ Դրանցից են՝ ուրիշներիգնահատականները, ռեֆերենտ խումբը, համեմատվելն ուրիշների հետ, իրական և իդեալական «Ես»երի համեմատումը, իր գործունեության արդյունքների չափումը և այլն։ Ըստ նրա՝ ինքնագիտակցությունն ապահովում է վարքի մշտականությունը և ունենում է պատասխանատվության զգացում սոցիալական արժեքների հանդեպ, որոնք յուրացնում է անհատը։ Վ. Վ. Ստոլինն ինքնագիտակցությունըհամարում էր ֆենոմեն, որն ապահովում է վարքի մշտականությունը և ունենում է պատասխանատվության զգացում սոցիալական արժեքների համար, որոնք յուրացնում է անհատը3։ Ինքնագիտակցության ձևավորման փուլերը համընկնում են հոգեկանի զարգացման փուլերի հետ՝ինտելեկտուալ և անձնային ոլորտների կայացման հետ, որոնք սկսվում են ծնվելու պահից մինչև դեռահասության տարիքի ավարտը։ Օրինակ՝ առաջին փուլը կապված է նորածնի մարմնի կառուցվածքիձևավորման հետ՝ մարմնի մասերի համագործակցված շարժի, նրա դիրքի ընկալումը տարածությանմեջ։ Հաջորդ փուլը համարվում է քայլելու սկիզբը։ Մյուսը սեռադերային նույնականության ձևավորմանփուլն է, ինքն իրեն՝ որպես որևէ սեռի ներկայացուցչի վերաբերվելն է, իսկ ինքնագիտակցության կայացման ամենակարևոր փուլը երեխայի կյանքում համարվում է խոսքի ձևավորումը, առաջնային գործառույթը՝ անձի վարքի ինքնաղեկավարումը։ Լ. Ստոլյարենկոն առանձնացնում է ինքնագիտակցության զարգացման հետևյալ փուլերը.• ոչ անմիջական զգայական փուլ (հասարակ ինքնաճանաչում, որն ապահովում է օրգանիզմումինքնազգայության գործընթացների, հոգեվիճակների ճանաչումը),• անձնային փուլ (իր մասին՝ որպես անձի, անհանգստությունների մակարդակ, որն ունի թույլ ևուժեղ կողմեր),1 Տե՛ս Аверин В., Психология личности, Учебное пособие, Санкт-Петербург, 1999, էջ 89։ 2 Տե՛ս Спиркин А., Сознание и самосознание, Москва, 1972, էջ 149։ 3 Տե՛ս Столин В., Самосознание личности, Москва, 1983, էջ 31։ • ինտելեկտուալ - վերլուծական փուլ (ինքնադիտման և ինքնավերլուծության միջոցով սեփականմտածողական գործընթացների գիտակցման մակարդակ),• նպատակաուղղված գործունեության փուլ (ինքնագիտակցություն, ինքնաղեկավարում, ինքնաքննադատություն, ինքնաարտահայտում)1։ Ըստ Ե. Սապոգովայի՝ ինքնագիտակցությունը պարունակում է.1. Ինքնաճանաչում, որը ձևավորվում է սեփական գործունեության արդյունքների վերլուծությանհետևանքով, սեփական գործունեության արդյունքներն ուրիշների կողմից գնահատելու իր հոգեվիճակների, մտքերի, անհանգստությունների ինքնադիտարկման միջոցով,2. Ինքնաղեկավարում և ինքնակարգավորում,3. Ինքնագնահատական, որը պարունակում է գիտելիքներ և գնահատականներ իր մասին,4. Ինքնաընդունում, որը դիտարկվում է որպես «Ես»-ի ինտեգրալ ցուցանիշ և ինքնահամոզմունք՝որպես անձի բարեհաջող կայացման պայման,5. Ինքնահարգանք2։ Ինքնագիտակցության կառուցվածքները կարող են մոտիվացնել համապատասխան գործունեություն ծավալելու համար, կարող են մասնակցել նպատակային գործելու համար։ Ինքնագիտակցությունն իր կոգնիտիվ և հուզական ձևերով կարող է որոշել շրջապատողների նկատմամբվերաբերմունքը, նրանց հետ շփման ոճն ու բնույթը։ Ինքնագիտակցությունն ինքնաճանաչման ևինքնավերաբերմունքի ձևով կարող է ազդել անձի այս կամ այն հատկանիշների վրա և հետևաբարամբողջապես անձի վրա։ Այն կարող է ծառայել ինքնաղեկավարման ձև անձի գործունեությանտարբեր դրսևորումներում։ Ինքնագիտակցությունը համարվում է բարձրագույն հոգեբանական ֆունկցիաներ կրող, որը թույլէ տալիս մարդուն առանձնանալ այս աշխարհում՝ արտացոլելով արտաքին աշխարհը, ճանաչել իրներքնաշխարհը, անհանգստանալ և համապատասխանաբար վերաբերվել ինքն իրեն։ Ինքնագիտակցության պարունակության մեջ նաև առկա են 3 փոխկապակցված բաղադրիչներ՝ • կոգնիտիվ, որն արտահայտում է անհատի ինքնաճանաչողությունը,• հուզական, որն արտահայտում է նրա ինքնավերաբերմունքը (ինքնագնահատական),• վարքային, որն ապահովում է անհատի ինքնաղեկավարումը3։ Ըստ Ա. Մասլոուի՝ յուրաքանչյուր մարդ ի ծնե ունի ինքնաիրականացման ձգտում. ձգտում մաքսիմալ բացահայտել իր հնարավորությունները, կարողությունները։ Ըստ նրա՝ մարդիկ, ովքեր ինքնաիրականացման հնարավորություն ունեն, ունեն ստեղծագործական մոտեցում կյանքի նկատմամբ,առավել անկախ են, արագ են արձագանքում։ Նրանք կարիք ունեն ավելիի, քան իրենց պետք է4։ Ըստ Ի. Կոնի՝ «Ես» հասկացությունը և ինքնագիտակցությունը համարվում են կենտրոնական բաղադրիչ (ասպեկտ) հոգեթերապիայի և հոգեբանական խորհրդատվության համար։ Ա. Լեոնտևն ինքնագիտակցության հիմնախնդիրը դիտարկում էր որպես անձի հոգեբանությանուսումնասիրության բարձր կենսական նշանակություն ունեցող հիմնախնդիր։ Այն համարվում էր չլուծված, չբացահայտված հարց, որը սողոսկել է գիտահոգեբանական վերլուծության մեջ։ Հոգեբանական ուղղություններից մեկում՝ բիհևիորիզմում, ինքնագիտակցությանը վերաբերողխնդիրները չեն համարում լուրջ գիտական հիմնախնդիրներ, իսկ անհատական հոգեբանությունըքննադատաբար է վերաբերում ինքնագիտակցությանն առնչվող փորձարարարական հետազոտությունների հնարավորություններին։ Ինքնագիտակցության առանձին բաղադրիչներն ուսումնասիրվում են նաև փորձարարական ճանապարհով5։ Ինքնագիտակցումը բացահայտող մեթոդիկաներից է պրոյեկտիվ թեստերը («Ռորշախիթեստը», «Թեմատիկ ապերցեպցիայի թեստը (ԹԱԹ)» և այլն)։ Հոգեբանությունը բացահայտում է ոչ միայն ինքնագիտակցության առանձին տարրերի համադրությունը, այլև դրանց դինամիկան, ձգտում է բացահայտել գործոնները, որոնք ազդում են «Ես»-իկերպարի ձևավորման և դրանց առանձին բաղադրիչների (ինքնագնահատական, ինքնահարգանք)վրա, որն անձի պատկերացումն է իր մասին։ Աշակերտների ինքնահարգանքի մակարդակն անհնար է բացահայտել միայն նրանց ուսումնական առաջընթացից ելնելով կամ նրա սոցիալական ծագման ենթադրություններից։ Գործոնները,որոնք վերցված են որպես նախահիմքեր կամ ինքնագիտակցության դետերմինանտներ, պետք էդիտարկվեն համակարգված՝ կապվելով դրանք սուբյեկտի գործունեության հետ։ 1 Տե՛ս Столяренко Л., Педагогическая психология, Серия Высшее образование. 3-е изд., Ростов нa Дону, 2003։ 2 Տե՛ս Сапогова Е., Психология развития человека, Учебное пособие для студентов вузов, Москва, 2005։ 3 Տե՛ս Столин В., 1983, էջ 35։ 4 Տե՛ս Maslow A., Motivation and Personality, New York, 1970, էջ 340։ 5 Տե՛ս Кон И., Открытие “Я”, Москва, 1978, էջ 48-51։ Նկարագրելով իրենք իրենց՝ մարդիկ հաճախ նշում են այն հատկանիշները, որոնցով իրենքտարբերվում են մնացածներից, ձգտում են ընդգծել իրենց առանձնահատկությունները։ Պետք է նշել,որ ոչ բոլոր հատկանիշներն են գիտակցվում անձի կողմից։ Արդեն ավագ դպրոցական տարիքում (15-16 տ.) առաջանում է ցանկություն ինքնակատարելագործվելու, ինքնակողմնորոշվելու։ Նրանք ցանկանում են հետաքրքիր, խելացի, վառ, զանազան, տարբերվող լինել։ Ավագ դպրոցականների տարիքային խմբում ընդգրկված են 15-18 տարեկան երեխաները (ուշ դեռահասության և վաղ պատանեկության շրջան)։ Ինչպես դեռահասության, այնպես էլ պատանեկության շրջաններն անձի և տարիքային հոգեբանության ուսումնասիրման բաժիններից են։ Ամբողջ կյանքի ընթացքում մարդը՝ գիտակցելով կամ չգիտակցելով, ուսումնասիրում է իրեն, իրհնարավորությունները, կարողությունները։ Տեղի է ունենում ինքնագիտակցության զարգացում։ Վ.Ջեյմսն առաջին հոգեբանն էր, ով սկսեց ուսումնասիրել «Ես»-կոնցեպցիայի խնդրայնությունը։ Նա գլոբալ, անձնային «Ես»-ը դիտարկում էր որպես երկակի պատկեր, որում միանում են գիտակցված «Ես»-ըև «Ես»-ը՝ որպես օբյեկտ։ Սա մեկ ամբողջության 2 կողմերն են, որոնք մշտապես գոյություն ունեն միաժամանակ։ Մեկը համարվում է մաքուր փորձը, մյուսը՝ այդ փորձի պարունակությունը1։ «Ես»-կոնցեպցիան համարվում է մարդու պատկերացումների հավաքածուն ինքն իր և շրջապատի մասին։ Շրջապատող աշխարհի ամբողջ տեղեկությունը մարդը գնահատում է իր մասին պատկերացումների ընդհանուր համակարգի շնորհիվ և ձևավորում է համապատասխան վարք՝ իր արժեհամակարգի, իդեալների, դիրքորոշումների վրա հենվելով։ Այս պատճառով հաճախակի ինքնագիտակցությունն այլ անունով անվանում են անձի «Ես»-կոնցեպցիա։ Մարդու ինքնագիտակցությունն՝ որպես իր տեսակետներն արտահայտող համակարգ, խիստ անհատական է։ Մարդիկ տարբեր կերպ են գնահատում կատարվող իրադարձությունները, իրենց վարքը,իրական աշխարհի միևնույն օբյեկտները։ Դեռահասության տարիքը և պատանեկության տարիքի սկիզբը (13-14-ից մինչև 17-18), ըստ Ա.Ն. Լեոնտևի, բնութագրվում է ուսանելու շարունակությամբ։ Երեխան շատ թե քիչ ընդգրկվում է հասարակության կյանքում։ Ձգտելով ինքնաիրականացման՝ ավագ դպրոցական տարիքի անձն սկսում է ցուցաբերել հաջողություններ գործունեության կոնկրետ տեսակում, արտահայտում է մտքեր ապագամասնագիտության մասին։ Դեռահասության տարիքում տեղի է ունենում հոգեբանական ճանաչողական գործընթացների զարգացում և անձի ձևավորում, ինչի ընթացքում տեղի է ունենում երեխայի հետաքրքրությունների փոփոխություն։ Ուսումնական գործընթացը նրա համար այլևս առաջնային չի լինում։ Երեխան սկսում է կողմնորոշվել «հասուն» կյանքի համար։ Սկսում է նկատվել օրգանիզմի բուռնաճ։ Պատանեկության տարիքում ընդգծում են դեռահասի սեռական նույնականության փուլը, սակայնպետք է նշել, որ հոգեկանի զարգացումը չի ավարտվում պատանեկության տարիքում։ Ըստ Էլկոնինի՝ դեռահասության տարիքի առաջնային գործունեության տեսակն ինտիմ-անձնայինշփումն է հասակակիցների հետ։ Այդ շփումը թույլ է տալիս դեռահասներին գիտելիքներ ձեռք բերելիրենց կյանքի մասին։ Ինչ-որ խմբին պատկանելը դեռահասին վստահություն է ներշնչում իր ուժերիհանդեպ։ Դեռահասի համար կարևորվում է այն խմբի կարծիքը, որին նա պատկանում է։ Դեռահասի«Ես»-ի սուբյեկտիվ պատկերը ձևավորվում է հիմնականում շրջապատողների կարծիքի հիման վրա։ Սա հիմք է նաև դեռահասների մոտ ինքնագնահատականի աստիճանի դրական տեղաշարժի համար2։ Դեռահասության տարիքում նկատվում են հետևյալ անձնային նորագոյացությունները՝ • առաջանում է «մեծահասակության զգացում»,• ինքնագիտակցության ձևավորում,• ինքնորոշման և ինքնահաստատման ձևավորում3։ Ըստ Ռուբինշտեյնի՝ դեռահասների, պատանիների մոտ ինքնագիտակցության զարգացումը շարժում է պարզունակ քայլերից դեպի ավելի խորքային ինքնաճանաչման։ Պատանիների ինքնագիտակցությունը և ինքնահարգանքի աստիճանը կախված է կարծրատիպային պատկերացումներից այն մասին, թե ըստ իրենց, ինչպիսին պետք է լինի տղամարդը և կինը։ Ավագ դպրոցական անձին բնորոշ բնութագրական առանձնահատկություններից է նրա ինքնագիտակցության աճը։ Ինքնագիտակցության մակարդակը որոշվում է նաև ավագ դպրոցականի պահանջների մակարդակը շրջապատողներից և սեփական անձից։ Նրանք դառնում են առավել քննադատող և ինքնաքննադատող, ներկայացնում են բարձր պահանջներ մեծահասակների և հասակակիցների բարոյական կերպարի հանդեպ։ Վ. Սաֆինի ուսումնասիրություններից կարելի է ենթադրել, որ ավագ դպրոցականները բարձրպահանջներ են ներկայացնում համադասարանցիների բարոյական որակների հանդեպ։ Հեղինակնուսումնասիրել է ավագ դպրոցականների գնահատականների առանձնահատկությունները, որոնցով1 Տե՛ս Маклаков А., Общая психология, Учебник для вузов, Санкт-Петербург, 2008, էջ 22։ 2 Տե՛ս Խուդոյան Ս., Անձի զարգացման ճգնաժամային տարիքները, Երևան, 2004, էջ 45։ 3 Տե՛ս Столяренко Л., 2003, էջ 319։ նրանք գնահատում են հասակակիցների կամային հատկանիշները։ Պարզվել է, որ ավագ դպրոցականները, գնահատելով համադասարանցիների անձնային հատկանիշները և բարոյական որակները,գերադասում են կամային հատկանիշները։ Այսպիսով՝ դա լավ հիմք է բարոյական դիրքորոշումներիձևավորման համար ավագ դպրոցականների զգացմունքներում։ Դեռահասների մոտ առաջանում է շփվելու ձգտում և միաժամանակ մեծանում է ընկերներ ընտրելու ցանկությունը։ Նրա «Ես»-ը տարբերվում է պատանու «Ես»-ից։ Կենտրոնացումը մի քանի կոնֆլիկտների վրա դարձնում է նրան կրթականորեն չկողմնորոշված և ներքնապես կոնֆլիկտային։ Անգիտակցական ցանկությունը՝ ազատվել նախկին մանկական նույնականությունից, ակտիվացնում էնրա ռեֆլեքսիան, նաև իր անհատականության զգացումը, որոնցով տարբերվում է մնացածներից։ Իրյուրահատկությունների գիտակցումը կրտսեր պատանու մոտ առաջացնում է միայնակության զգացումկամ մանկական վախեր։ Դեռահասների կամ պատանիների պատկերացումներն իրենց մասին միշտ վերաբերում է խմբի«Մենք» կերպարին, այսինքն՝ իր սեռին բնորոշ կերպարին (հասակակիցների շրջապատում), բայց երբեք չի համընկնում այդ «Մենք»-ի հետ ամբողջությամբ։ Նա ցանկանում է տարբերվել։ Ինքնագիտակցության վերակառուցումը կապված է ոչ այնքան դեռահասների մտավոր զարգացման հետ, որքանինքն իր մասին առաջացած հարցերով և հասունության նոր համատեքստով, թե ինչ տեսանկյունից էնա դիտարկում դա։ Հասունության զգացումը ղեկավարվում է ավագ դպրոցականների գիտակցությունում կապվածարական կամ իգական սեռով։ Ինտենսիվ զարգանում է ինքն իրեն ընկալումը որպես անձ՝ սեռին բնորոշ պահանջմունքներով, մոտիվներով, արժեքային կողմնորոշումներով, համապատասխան վերաբերմունքով հակառակ սեռի նկատմամբ և վարքի համապատասխան ձևերով։ Աղջիկներից շատերն իրենցընկերներին գնահատում են բարոյական հատկանիշների առկայությամբ։ Պատանիների մոտ այդ հատկանիշներն առավել քիչ են արտահայտված։ Բայց դասարանից դասարան տեղափոխվելիս այդպիսիգնահատականների քանակը մեծանում է։ Ըստ Ի. Ս. Կոնի և Վ. Օ. Լոսենկովի՝ աղջիկները քիչ շփվողեն լինում, բայց առավել ազնիվ, արդար և հավատարիմ։ Սեփական ինքնագնահատականի մասինպատկերացումները հաճախ կարող են չափազանցեցված լինել և դրսևորվել իրականում, օրինակ` եթենա չլինի իր խոսքի տերը, ապա ասածները պարծենկոտություն կընկալվեն։ Պատանիների մոտ կարողէ դրսևորվել նաև ծայրահեղ ցածր ինքնահարգանքի մակարդակ։ Նրանք հիվանդագին են ընդունումքննադատությունը, հումորը։ Համարում են, որ անհաջողության հիմնական պատճառը նրանում է, որշրջապատողները չեն նկատում իրենց արժանիքները։ Ավագ դպրոցականների ինքնագնահատականում դրսևորվում է զգուշավորություն։ Նրանք առավել շատ նշում են իրենց թերությունների, քան առավելությունների մասին։ Ե՛վ աղջիկները, և՛ տղաներընշում են իրենց մեջ «շուտ բռնկվելու», «կոպտության», «եսասիրության» հատկանիշները։ Դրականհատկանիշների մեջ առավել հաճախ հանդիպում են այսպիսի ինքնագնահատականներ` «ընկերությանմեջ հավատարիմ», «չեմ դավաճանում ընկերներիս» «օգնում եմ ծանր իրավիճակում» և այլն։ Առաջինպլան են մղվում այն որակները, որոնք կարևոր են հասակակիցների հետ կապ հաստատելու համար,կամ նրանք, որոնք խոչընդոտում են դրանց (բռնկունությունը, կոպտությունը, եսասիրություն)։ Բարձրինքնագնահատականը բացահայտվում է իր մտավոր ուժերը գերագնահատելիս1։ Վաղ պատանեկության գլխավոր կրթական ձեռքբերումը սեփական ներքնաշխարհի բացահայտումն է։ Պատանու համար միակ գիտակցված իրականությունը համարվում է արտաքին աշխարհը,որտեղ նա արտացոլում է իր երևակայությունը։ Ամբողջությամբ գիտակցելով իր արարքները՝ նա դեռլիովին չի ըմբռնում սեփական հոգեբանական կարգավիճակը։ Պատանու համար արտաքին ֆիզիկական աշխարհը սեփական փորձի հնարավորություններից մեկն է։ Հոգեբանական բազմաթիվ գիտափորձերից ակնհայտ է, որ, երբ երեխաներին ցուցադրում եննկար և խնդրում նրանց նկարագրել, ապա երեխաները և դեռահասները նկարագրում են գործողություններ, արարքներ, իրադարձություններ, ուշ դեռահասները և պատանիները` գործող անձանցմտքերն ու զգացմունքները։ Դիմացինի հոգեբանական, խորը «պարունակությունը», ներքնաշխարհնանհանգստացնում է նրանց առավել, քան արտաքին, իրավիճակային համատեքստը։ 14-15 տարեկանմարդիկ սկսում են ըմբռնել և վերաիմաստավորել իրենց հույզերը, ինչպես սեփական «Ես»-ի վիճակը։ Ներքնաշխարհի բացահայտումն առաջացնում են նաև բազմաթիվ տագնապային, դրամատիկ անհանգստություններ։ Ներքին «Ես»-ը չի համընկնում արտաքին վարքի հետ։ Նրանց համար առաջնայինէ դառնում ինքնավերահսկողության հարցը։ Բացի սեփական եզակիության, անկրկնելիության, աննմանության գիտակցումից, առաջանում էմիայնակության զգացում։ Պատանու «Ես»-ը դեռ անորոշ է, երբեմն ընկալվում են անհանգստություններ կամ ներքին դատարկության զգացում, որը պետք է ինչ-որ բանով լցնել։ Շատ ավագ դպրոցական1 Տե՛ս Матюхина М., Михальчик Т., Прокина Н., Возрастная и педагогическая психология, Учеб. пособие для студентов,Москва, 1984, էջ 280 -281։ ներին բնորոշ է սեփական եզակիության մեծարումը։ Տարիքի հետ դա անցնում է։ Տարիքի հետ նանաև առանձնացնում է իրեն բնորոշ անհատական հատկանիշները։ Դեռահասների և պատանիների համար ժամանակի բոլոր չափանիշներում ամենակարևորը համարվում է ներկան՝ «հիման»։ Նրանք թեթևակի են զգում ժամանակի հոսքը, բոլոր անհանգստությունները կապված են նրանց սահմանափակ անձնային փորձի հետ։ Ապագան նրանց ներկայանում է միայնընդհանուր տեսքով։ Դեռահասների մոտ հետագայում նկատելի մեծանում է ժամանակի հոսքի սուբյեկտիվ ընկալման արագությունը։ Ժամանակի պատկերացումների զարգացումը սերտ կապված են ինչպես մտավոր զարգացումների, այնպես էլ երեխայի կյանքի առաջընթացների հետ։ Պատանեկան տարիքում ժամանակային շղթան ընկալվում է առանձին անցյալն ու ապագան։ Ժամանակային հեռանկարների դիտարկումն էական է ռեֆլեկսիվ «Ես»-ի տարիքային դինամիկայի հասկացման համար։ Անգլիացի գիտնականներ Դ. Կոուլմենը, Դ. Հերցբերգը, Մ. Մորրիսը 1977 թ.«Անավարտ նախադասությունների մեթոդիկայով» ուսումնասիրել են 13-16 տարեկան աշակերտների«նույնականության ճգնաժամը»` համադրելով դրական («Երբ ես մտածում եմ իմ մասին, ես զգում եմհպարտություն»), բացասական («Երբ ես մտածում եմ իմ մասին, ես երբեմն վախենում եմ») և չեզոք(«Երբ ես մտածում եմ իմ մասին, ես փորձում եմ պատկերացնել, ինչ տեսք կունենամ ծերանալիս»)բնութագրերը։ Պարզվել է, որ «Ես»-ի դրական և բացասական գնահատականները քիչ են փոփոխվումտարիքի հետ, մինչդեռ տարիքի հետ կտրուկ ուժեղանում է ապագա «Ես»-ի վրա մտասևեռումը։ «Ո՞վեմ ես» հարցը ենթադրում է պատանեկությունում ոչ այնքան յուրահատուկ գծերի գնահատում, որքանհեռանկարների և հնարավորությունների` ի՞նչ եմ ես դառնալու, ի՞նչ կլինի ինձ հետ ապագայում,ինչպե՞ս և ի՞նչու եմ ես ապրում։ Դեռահասության ինքնագիտակցության մեջ մահվան թեման սուր է հնչում, բայց ոչ միանշանակ։ Ոմանց մոտ դրանք իռացիոնալ վախեր են առաջացնում, ուրիշների մոտ` նոր ինտելեկտուալ խնդիրներեն առաջացնում` կապված ժամանակի գաղափարի հետ, օրինակ՝ «Ես չեմ ցանկանում իմանալ, երբ եմմահանալու, ցանկանում եմ իմանալ, երբ կվերածնվեմ կրկին»։ Ըստ Էրիկսոնի՝ պատանեկության տարիքը կառուցվում է նույնականության ճգնաժամի շուրջ, որըբաղկացած է սոցիալական և անհատական անձնային ընտրություններից, նույնականացումից և ինքնակողմնորոշումից։ Եթե պատանուն չի հաջողվում լուծել այդ խնդիրները, ապա նրա մոտ ձևավորվումէ ոչ համապատասխան նույնականություն, որի զարգացումը չորս ուղով է ընթանում.1. Փախուստ հոգեբանական ինտիմությունից, միջանձնային նեղ հարաբերություններից,2. Ժամանակի զգացումի շեղում, կենսական պլանների կառուցման անկարողություն, մեծանալուև փոփոխվելու վախ,3. Ստեղծագործական կարողությունների շեղում, ներքին ռեսուրսների մոբիլիզացման անկարողություն և կենտրոնացում ինչ-որ կոնկրետ գործունեության վրա,4. «Բացասական նույնականության» ձևավորում, հրաժարում ինքնակողմնորոշումից և նմանակում բացասական նմուշներին1։ Նույնականության մակարդակը սերտորեն կապված է անհատական անձնային գծերի հետ։ Դրահամար կարևոր է ինքնահարգանքի բարձր մակարդակ ունենալը։ «Շեղված նույնականությունը» և«վաղաժամ նույնականությունը» կապված են ինտելեկտուալ առավել քիչ ինքնուրույնության հետ՝հատկապես սթրեսային իրավիճակներում բարդ խնդիրների լուծման ժամանակ։ Առաջին տիպի պատանիներն իրենց զգում են կաշկանդված, երկրորդները ցանկանում են դուրս գալ խաղից։ Աշխատող դեռահասները «հասուն նույնականության» ավելի վաղ են հասնում, քան մյուսները։ Սեռական նույնականությունը նույնպես առաջնային է համարվում։ Նույնականությունը ձևավորվում էառաջին հերթին մասնագիտական կողմնորոշման ոլորտում։ Դեռահասների մոտ էականորեն մեծանումէ ինքնաուսումնասիրման հակումը, ամաչկոտությունը, եսակենտրոնությունը, փոքրանում է «Ես»-իկերպարի հստակությունը, փոքրանում է ինքնահարգանքը, ինքնագնահատականի որոշակի որակներփոփոխվում են։ Այդ փոփոխությունների վրա ազդում է նաև իրենց արտաքին տեսքը՝ մաշկը, դեմքը,կազմվածքը։ Ե՛վ դեռահասների, և՛ պատանիների համար արտաքին տեսքն առաջնային կարևորություն ունի։ Նրանք անընդհատ համեմատվում են իրենց ընկերների, շրջապատողների հետ։ Ավագ դպրոցականների ինքնագիտակցությունը տարբերվում է եսասիրությամբ, որը խաղում էդրական դեր։ Այն թույլ է տալիս երիտասարդին (պատանուն) բացել իր եզակի ներքնաշխարհը, թույլատրում է կայացնել իր աշխարհայացքը։ Ինքնագիտակցության զարգացումն այդ տարիքում տեղի է ունենում հետևյալ հիմնականուղղություններով`1. Նույնականության գիտակցումը, «Ես»-ի և ոչ «Ես»-ի սահմանափակումը և դրա կիրառումնանձնային ժամանակային տարածականության մեջ,1 Տե՛ս Кон И., Психология ранней юности, Возрастная психология։ Детство, отрочество, юность։ Хрестоматия։ Учеб.пос.длястуд.пед.вузов, Москва, 1999, էջ 36։ 2. «Ես»-ը գոյության սուբյեկտ է (առաջանում է դեռևս երեք տարեկանում, երբ երեխան գիտակցում է իրեն որպես գործունեության աղբյուր),3. Իր կրթական որակների գիտակցում (սեփական անհատականությունը),4. Ինքնագիտակցության սեփական բարոյական համակարգի ուսումնասիրում։ Անձի նույնականության ձևավորումը կազմում է կարևորագույն ուղղություն ավագ դպրոցականիինքնագիտակցության զարգացման գործընթացում։ Վերջիններիս բնորոշ է սեփական «Ես»-ի վերաիմաստավորման պահանջը, (նույնականության ճգնաժամ) մասնագիտության ընտրությունը, ինքնակողմնորոշումը։ Առաջանում է ուշադրություն սեփական մարմնի և դրա ձևափոխման նկատմամբ։ Նրանք շատ ծանր են ընդունում ցանկացած արտաքին թերություն (ցածրահասակությունը, գերությունը, մանկական գծերը և այլն)։ Մեծանում է ինքնավերահսկողությունը, սեփական անհանգստությունների ռեֆլեքսիան, հետաքրքրությունը ներքին աշխարհի նկատմամբ։ Դեռահասների համար հասունանալու կարևոր փուլերից է ինքնագիտակցության զարգացումը,որի շնորհիվ մարդը կարողանում է առանձնացնել իրեն իր կենսագործունեությունից, գիտակցում է իրպահանջմունքները, հնարավորությունները, ձգտումները, մտքերը, անհանգստությունները և այլն։ Դեռահասը ձգտում է հասկանալ իրեն, իր հնարավորությունները և առանձնահատկությունները, իր նմանությունը և տարբերությունն այլ մարդկանցից, յուրօրինակությունը, միակը լինելը։ Այստեղից նաևծնվում է դեռահասի բարձր կամ ցածր ինքնագնահատականը։ Նա փորձում է գտնել համեմատելիության իր չափանիշները։ Տեղի է ունենում շրջապատողների գնահատականի վրա կողմնորոշումից անցում ինքնագնահատականի վրա կողմնորոշման։ Ձևավորվում է իդեալական «Ես»-ի մասին պատկերացումներ1։ Ժ. Ժ Ռուսոն դեռահասությունը դիտում էր որպես ինքնագիտակցության աճի, անձնավորությանծննդյան շրջան։ Սթենլի Հոլլը դեռահասությունը բնութագրում էր որպես ինքնագիտակցության ճգնաժամի, անհատական զգացողության ձևավորման շրջան2։ Ինքնագնահատականն ինգնագիտակցության հիմնական բաղադրիչներից է։ Հաճախ դեռահասների ինքնագնահատականը ոչ ադեկվատ է. այնկա՛մ հակված է բարձրանալու, կա՛մ էլ` կտրուկ իջնելու։ Սեռային ինքնագիտակցության արթնացման կարևոր գործոն համարվում է կենսաբանական սեռական զարգացումը։ Մարդն սկսում է իրեն ընկալել որպես սեռային ակտիվության սուբյեկտ, արթնանում է սեռական ակտիվությունը։ Դեռահասը ոչ միայն գիտելիք է ունենում իր սեռային ակտիվությանմասին, այլև զգում է իրեն որպես կին կամ տղամարդ։ Ինքնագնահատականի որակական վերակառուցման կարևոր գործոն է համարվում սեռական պահանջմունքը, հակառակ սեռի նկատմամբ զգացմունքների արթնացումն ու գիտակցումը, շրջապատողների հետ հարաբերությունների փոփոխությունը, հատկապես կարևոր է համարվում նաև հասակակիցների միջավայրը3։ Անցումային տարիքի ավարտական շրջանում դեռահասների մոտ ձևավորվում է ևս մի նորագոյացություն` ինքնակողմնորոշումը4։ Սա առաջանում է այն ժամանակ, երբ մարդը կանգնում է իր ապագայի հիմնախնդրի լուծման անհրաժեշտության առջև։ Պատանի ավագ դպրոցականի մոտ «Ես»-ի որակներից կարևորվում են շփման, կամային և ինտելեկտուալ որակները։ Այսպիսով, ինքնաճանաչումը, ինքնագնահատականի ձևավորումը, ինքնահարգանքն առաջին հերթին իրականացվում է այն մարդկանց ազդեցությամբ, ովքեր հասկանում են իրեն`որպես այս կամ այն որակների կրողի։ Ընդ որում, դեռահասության տարիքից աղջիկների ինքնագնահատականն առավել ցածր է, քան տղաների. սա հիմնականում կապված է արտաքին տեսքի հետ։ Դեռահասների ինքնագնահատականի բնույթը ձևավորում է անձի այս կամ այն որակներ։ Ինքնագնահատականի վրա ազդող կարող է լինել նաև գնահատականը, որը համարվում է խթանող և կողմնորոշող։ Պատանիների մոտ գնահատականային ենթադրություններն ուղղված են այն հարցերի պատասխանի փնտրտուքին, թե ինչպիսինն է նա շրջապատողների աչքերում, որքանով է նա տարբերվումնրանցից և որքանով է մոտ իր իդեալին։ Հետագայում ինքնագնահատականային ենթադրություններըերիտասարդների մոտ որոշվում են տարատեսակ գնահատականների համադրությամբ, գիտությանարդյունքով, ինչպես նաև իր էության փնտրտուքի ուղղվածությամբ ուրիշների և ինքն իր համար5։ Ինքնագնահատականի առանձնահատկություններն ազդում են դեռահասի՝ դասարանում ունեցած կարգավիճակի վրա։ Ինքնագնահատականի բնույթը պայմանավորված է նաև ուսումնական ևհասարակական ակտիվությամբ։ Դեռահասները, ովքեր ունեն համարժեք ինքնագնահատական, ունենառավել բարձր առաջադիմություն։ Համարժեք ինքնագնահատականով դեռահասներն ունեն հետաքրքրությունների լայն շրջանակ, նրանց ակտիվությունն ուղղված է գիտության տարբեր տեսակ1 Տե՛ս Дубровина И., Практическая психология образования, Учебное пособие 4-е изд., Санкт-Петербург, 2007, էջ 374։ 2 Տե՛ս Խուդոյան Ս., էջ 45։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 185-187։ 4 Տե՛ս Столяренко Л., 2003, էջ 318։ 5 Տե՛ս Реан А., Психология человека от рождения до смерти, Полний курс психологии развития, Санкт-Петербург, 2002, էջ 360366։ ներին, միջանձնային շփմանը, ուրիշներին ճանաչմանը և սեփական անձի ճանաչման բացահայտմանգործընթացին։ Ցածր ինքնագնահատականով դեռահասները դեպրեսիվ միտումների հակվածությունունեն։ Դեռահասների ինքնագնահատականի բարձրացմանը զուգահեռ փոքրանում է ծնողների ազդեցությունը և մեծանում է հասակակիցների ազդեցությունը։ Սակայն դեռահասներն ամբողջությամբ չենկտրվում ծնողներից և կապն ընտանիքի հետ պահպանվում է։ Տարիքի հետ մեծանում է գնահատվող նշանների ծավալն ու համապատասխանությունը։ Դեռահասների կողմից այլ մարդկանց ընկալումը պայմանավորված է ինչպես օբյեկտիվ, այնպես էլ սուբյեկտիվ գործոններով` ընկալվող մարդու նկատմամբ հուզական վերաբերմունքի բնույթով, դեռահասներիճանաչողական ընդունակությունների զարգացման մակարդակով, նրա մտավոր զարգացմամբ,հուզական, կրթական վիճակով և անցյալի փորձով։ Մարդկանց ընկալումը պայմանավորված է դեռահասի անհատական առանձնահատկություններով։ Ապացուցվել է, որ դեռահասների կողմից այլ մարդկանց ֆիզիկական կերպարի ընկալումը հետագայում ազդում է սեփական անձը նույն կերպ ընկալելուվրա։ Ավագ դպրոցականի կողմից իրենց իսկ ցանկություններին ենթարկվելը, նշանակում է, որ նրանքարդեն գիտակցում են իրենց մոտիվացիոն համակարգը։ Ինքնավերլուծությունը դառնում է ուսումնական գործունեության կարևոր գործոններից մեկը։ Այս ամենի հետևանքով ավագ դպրոցականների համար պարզ է դառնում այն միտքը, որ ուսումնական գործընթացում ստացած գիտելիքները նրանց անհրաժեշտ են հետագայում բուհ ընդունվելու, աշխատանք ունենալու, երեխաներ դաստիարակելու համար։ Այսպիսով, ավագ դպրոցական տարիքի անձանց համար կարևորագույն փոփոխությունն ինքնագիտակցության հիմնային վերափոխումն ու ձևավորումն է։ Էմմա ՄաթևոսյանԻՆՔՆԱԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԱՌԱՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱՎԱԳ ԴՊՐՈՑԱԿԱՆՆԵՐԻ ՄՈՏԲանալի բառեր՝ «Ես» կոնցեպցիա, ինքնակարգավորում, ինքնաբացահայտում, ինքնագնահատական, ինքնաճանաչում, ինքնաղեկավարում, ինքնաիրականացում։	Անձի հոգեբանության մեջ առանձնահատուկ տեղ է տրվում ինքնագիտակցության ուսումնասիրություններին, ինքնաճանաչմանը, ինքնակատարելագործմանը, ինքնաբացահայտմանը, ինքնագնահատականին և այլն։ Ընտրած թեմայում առավել մանրակրկիտ անդրադարձ է կատարվում ավագ դպրոցական տարիքում գտնվող անձանց ինքնագիտակցության զարգացման առանձնահատկություններին։ Քանի որ ավագ դպրոցականները կանգնած են կյանք մտնելու շեմին, ապա այն, թե, որքանով են նրանք կարողանում ճանաչել իրենց անձը, մեծ նշանակություն է ունենում նրանց հետագա կայացման, ձևավորման և զարգացման գործընթացների վրա։
20-րդ դարի վերջին քառորդն ու 21-րդ դարի առաջին տարիները հայժողովրդի համար պատմական նոր զարգացումների ու փոփոխություններիտարիներ էին։ Համաշխարհային զարգացումներին զուգահեռ` հայ ժողովրդիկյանքում կատարվող բարդ իրադարձությունները պայմանավորված էին հարյուրամյակներ առաջ պետականությունը կորցրած ժողովրդի` անկախությունըվերագտնելու իրավունքի համար տարվող պայքարով, որ սկիզբ առավ 88-իփետրվարին` Ղարաբաղյան շարժմամբ։ Ազատատենչ մեր ժողովրդի հերոսական պայքարը մայիսյան հաղթանակով պսակվեց, բայց սկսված պատերազմը, իրականում, մինչև էլ չի ավարտվել ևըստ էության դա մեր նորանկախ պետականության գերխնդիրն է, որին պետք էծառայի երկրի և՛ քաղաքականությունը, և՛ ժողովուրդը` իր ապրելու կենսաձևովու բարոյական նկարագրով։ Արցախյան շարժումը համահայկական-համազգային մասշտաբներ ուներև, անշուշտ, ինչպես պատմական բոլոր ժամանակաշրջաններում պետք է իրարձագանքը գտներ գեղարվեստական գրականության մեջ։ Պատերազմի դաշտմեկնած տասնյակ լրագրողներ, հրապարակախոսներ, նաև գրողներ անդրադարձան այդ թեմային և ստեղծվեց բազմածավալ գրականություն, որ իրականարձագանքն էր թեմայի։ Համոզված ենք, որ այս թեմայով ստեղծված գրականությունը արժանի էուշադրության և քննության՝ որպես անդրադարձ հասարակական – քաղաքական կյանքի, նաև որպես երևույթ գրականության մեջ, առհասարակ։ Գրականագիտական հոդվածներ այս գրականության մասին կա՛մ քիչ են, կա՛մ բնավ չկան։ Հոդվածը փորձ է բացահայտելու և գնահատելու Արցախյան ազատամարտըպատկերող հայ գեղարվեստական գրականությունը։ Սևակ Արզումանյանը դեռևս 2004-ին իր «Արդի հայ վեպը» ուսումնասիրության մեջ գրում է. «Վերջին տասնամյակի հայ գեղարվեստական շարժումը,զգայուն շնչառությամբ է ընկալել ու արտահայտել այս նշանակալից հեղաբեկումները` փորձելով հասարակական-պատմական ընթացքի և զուգահեռներիմեջ ընդգրկել տեղի ունեցածը, կորուստներն ու ձեռքբերումները» [1, էջ 6]։ Այս տարիների ընթացքում ստեղծվեցին արժեքավոր գործեր, որոնք արժանի են լուրջ ուշադրության։ Մի շարք գրողներ, ինչպես` Լևոն Խեչոյանը, Սուսաննա Հարությունյանը, Հովիկ Վարդումյանը, Հովհաննես Երանյանը, ՄանուկՄնացականյանը, Սամվել Բեգլարյանը, Մկրտիչ Սարգսյանը, Արա Նազարեթյանը, Հրաչյա Սարիբեկյանը, Նորայր Ադալյանը և ուրիշներ /նաև ականատեսիանունից/ ստեղծեցին մի գրականություն, որն ամբողջական պատկերացում էտալիս ոչ միայն Արցախյան ազատամարտի կամ պատերազմի դաշտում կատարվածի մասին, այլև գեղարվեստական նկարագիրն է ժամանակի հասարակական-քաղաքական կյանքի, երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի, մարդկայինբարքերի ու, առհասարակ, պատերազմող ու հետպատերազմյան հայաստանյան կյանքի, որին և հարկ ենք համարում անդրադառնալ հոդվածի մեջ։ Արցախյան ազատամարտից անցել է ավելի քան 20 տարի, ստեղծվել էծավալուն գրականություն։ Համոզված ենք, որ այս թեմայով ստեղծված գրականությունը արժանի է ուշադրության և քննության՝ որպես անդրադարձ հասարակական-քաղաքական կյանքի, նաև որպես երևույթ գրականության մեջ առհասարակ։ Այս թեմայով ստեղծված գրականությունը ոչ միայն նյութի փաստագրական և գեղագիտական ընկալումն է, այլև պարունակում է քաղաքական լայնենթատեքստ, ժամանակի մարդու ապրելակերպի ու կենսափիլիսոփայությանսուր լիցքեր, ընդգրկում է հերոսների և նրանց գործունեության ընդարձակդաշտ, տալիս բազմաթիվ հարցականների պատասխաններ ու ծնունդ տալիսնոր հարցականների։ Որքան էլ վերջին շրջանում պնդում են, թե այսօրվա գրողը չի ստեղծում«լավ» գրականություն և չունենք անցյալի ավանդները շարունակող բարձրարժեք գործեր, այնուհանդերձ առնչվելով Արցախյան ազատամարտի թեմայովստեղծված գրականությանը՝ միանգամայն պարզ է դառնում, որ ժամանակակիցգրողներից շատերը` ձեռքը դարի զարկերակին ու հավատարիմ վիպագրությանու հերոսներ կերտելու ավանդներին` ստեղծել են, հիրավի, բարձր գրականություն։ Գրեթե բոլոր ստեղծագործություններում գործողությունները ծավալվումեն Արցախյան իրադարձությունների համապատկերում։ Հեղինակները չենխուսափում գեղարվեստի լեզվով խոսել նաև պետական այրերի անփորձության, երբեմն առաջին հայացքից անհասկանալի գործողությունների (ՍամվելԲեգլարյան, «Մայրամուտ արևածագին»), «մութ ու ցուրտ տարիների» կյանքիդժվարությունների (Սուսաննա Հարությունյան, «Քարտեզ առանց ցամաքի ևջրերի»), սահմանամերձ գյուղի ետպատերազմյան վախերի ու այդ վախերիմթնոլորտում ապագա կառուցելու պատկերացումների (Հովհաննես Երանյան,«Զինադադար») մասին կամ վերլուծել տիրող իրավիճակը ներքաղաքականիրադրության նկարագրություններով ու տանել զուգորդումներ պատերազմողԱրցախի ու Հայաստանի միջև (Վարդան Դևրիկյան, «Չսկսված ու չավարտվածպատերազմը»), տալ պատերազմի ահեղ բախումներում և սոցիալ-տնտեսականծանր պայմաններում թրծվող դարավերջի մարդու կամքն ու բնավորությունը(Մկրտիչ Սարգսյան, «Դարավերջի հայը»), ընթերցողին հասցնել «պատերազմիհամն» ու ծավալով փոքր, բայց խոսուն պատումներով ամբողջացնել ռազմավարկյանքը (Արա Նազարեթյան, «Ռազմավար պատմվածքներ»)։ Քննվող գործերի գերակշռող մեծամասնության մեջ հեղինակներն օգտագործում են ինքնակենսագրական փաստեր՝ օրագրային ճշգրտությամբ ներկայացնելով պատերազմի դաշտի` այդ պահի իրադրությունն ու զինվորի հոգեվիճակը` պարտադրված պատերազմում (Լևոն Խեչոյան, «Սև գիրք, ծանր բզեզ»)։ Հենց այս «պարտադրված» լինելու հանգամանքով է պայմանավորված թերևս, որարցախյան գրականության հերոսը, որքան էլ խիզախ ու մարտնչող, այնուամենայնիվ աչքի չի ընկնում հաղթողի կամ անպարտելի լինելու հոգեբանությամբ։ Հեղինակներից շատերերն էլ Ղարաբաղի համար օրհասական ժամանակաշրջանում ոտքով ու ինքնաձիգով չափել են գոյապայքարի բոլոր արահետները,գտել ապրելու և արարելու ճշմարտությունը, գիտեն, տեղյակ են և հասկանումեն` ինչը, երբ ու ինչպես է եղել։ Ռազմական կյանքն այս ստեղծագործություններում պատկերված է այնպես, ինչպես կա, առանց ավելորդ հավելումների`հայոց ազատամարտիկների հերոսականությունն ընդգծելով ոչ թե սարեր շուռտվող, այլ սեփական հողը չզիջելու համար կռիվ տվող մարտիկներին բնորոշհոգեբանությամբ։ «Իմ գիրքը պատմում է այդ ծանր ու դժվարին նահանջի մասին՝ ձգվածԳետաշենից մինչև Մարտակերտի խորքերը։ Նահանջ, բայց ինչպիսի՞ նահանջ՝դրամատիկ, հերոսական։ Այդ ծանր նահանջի ընթացքում մարդ էր ծնվում, մարդէր մեռնում։ Դա փախուստ չէր… Իմ հերոսները, այո՛, նահանջում են, բայցհուսահատ չեն, արյուն են ծորում, բայց արնաքամ չեն։ Նրանք համոզված են ևհամբերությամբ սպասում են այն պահին, երբ վերջապես բեկում կմտնի ռազմաճակատում, բեկում, որը սարերի հետևում չէ։ Այդ երկարատև ու արժանապատիվ նահանջի ընթացքում էլ փորձվում է նրանց կամքը, հավատը, բացահայտվում նրանց իսկապես հերոսական էությունը և լուսավոր հավատը իրենց արդար պայքարի ու վաղվա օրվա հանդեպ, արդարության հանդեպ»[2]։ «Գիտակցելով, որ ապրել-մեռնելու հավանականությունը հիսուն-հիսունի էր, մենք գնում էինք հաղթելու և ապրելու համար…»[3, էջ 3]։ ԱստվածատուրՊետրոսյանի «Մահապարտները» փաստավավերագրական գրքի էջերից այսպես է խոսում պատերազմը վերապրած մահապարտ հերոսներից մեկը, մահապարտ` այդ բառի` մահվանը հաղթող իմաստով։ Առհասարակ, այդ գրականությանն առնչվող էջերում գեղարվեստականըհաճախ զիջում է փաստավավերագրականին։ Գուցե այն պատճառով, որ դժվարէ իմաստավորվում յուրաքանչյուր անցած պատերազմը` խաղաղության մեջհայտնված վերապրողների համար, հատկապես` գեղարվեստական վերաիմաստավորումը։ Մանավանդ որ նրանցից շատերի համար և ըստ էությանպատերազմը չի վերջացել ու շարունակվում է զինադադար անվան տակ։ Այսգիտակցումով ապրում են հատկապես Հովհաննես Երանյանի` «Զինադադար»պատմվածքների ժողովածուի հերոսները։ Գեղարվեստական մարմնավորումներով հեղինակներն հաճախ իրենցքաղաքացիական-հայրենասիրական դիրքորոշումն են ցուցաբերում Արցախյան ազատամարտի կամ, առհասարակ, ղարաբաղյան խնդրի նկատմամբ՝ երբեմն ստանձնելով հրապարակախոսի դերը` իրենց գործերը դարձնելով ժամանակի կենդանի արձագանքն ու բարդ օրերի արտացոլանքը։ «Ժամանակակից վեպի առանձնահատկություններից է նաև հրապարակախոսության ներհյուսումը էպիկական լայն կտավներում, վիպայնությանտարրերի միաձուլումը հրապարակախոսական ժանրերին։ Հենց այդ երկերումեն հատկապես սրվում մարդկային ու բարոյական մի շարք պրոբլեմներ։ Այնտեղ, ուր երբեմն գեղարվեստի միջոցներով անկարող են ավելի անմիջական ուներգործուն ազդեցություն ունենալ երևույթների վերաձևումների վրա և առօրեական կյանքում որոնող միտքը մղել դեպքի նոր հայտնություններ, այդտեղհրապարակախոսությունը շատ կողմերով գեղարվեստական գրականությանկողքին է» [1, էջ 70] ,-գրում է Սևակ Արզումանյանը։ Արցախյան ազատամարտին առնչվող գրականությանն հատկապեսառանձնահատուկ է այս իրողությունը։ Այս իմաստով հատկանշական է Վարդան Դևրիկյանի «Չսկսված և չավարտված պատերազմը» հոդվածների ժողովածուն, որոնց մի մասը ականատեսի և մասնակցի կողմից գրված մարտականգործողությունների և ժամանակի տարբեր իրադարձությունների նկարագրություններն է, իսկ մյուս հատվածը՝ տեսական -վերլուծական բնույթի հոդվածներ` գրված Արցախի ներքին կյանքի քաջիմացությամբ։ Արցախյան ազատամարտին առնչվող գրականության մասին խոսելիսհարկ է կանգ առնել ժամանակակից գրականագիտության մեջ ամենաշատըքննարկվող հարցերից մեկին` հերոսի խնդրին։ Ո՞վ է մեր գրականության հերոսը, և ինչո՞ւ մասնավորապես Արցախյան ազատամարտի թեմայով գրվածգրականության մեջ հստակ գծերով չի ուրվագծվում հերոս զինվորը, կամ չենգրվում զինվորի կերպարը փառաբանող-ձոներգող արձակ ստեղծագործություններ։ Այսպես. Արցախյան ազատամարտը պայմանականորեն ավարտվեց1992-ի մայիսի 9-ին Շուշիի գրավմամբ։ Մասնագետների բնորոշմամբ, այսիրադարձությունը վճռեց ոչ միայն Արցախյան պատերազմի ընթացքը, այլևկանխորոշեց նորանկախ Հայաստանի հետագա ճակատագիրը։ Թվում էր` այսիրադարձությունը պետք է հայ գրականությանը տար նոր «փառաբանումներ ուձոներ», բայց այդպես չեղավ։ Գրականագիտական քննարկումներում երևույթըպատճառաբանվում է այսպես. կար կատարվածը ժամանակի հեռավորությունից դիտարկելու և երևույթը նոր, սթափ հայացքով դիտելու անհրաժեշտություն։ Մինչ օրս էլ Արցախյան ազատամարտին առնչվող գրականության մեջ դժվար էառանձնացնել Շուշիի գրավմանը կամ մեր երկրի անկախացմանը նվիրվածհերոսական ներբողական էջեր։ Ընթերցողը, սակայն, այսպիսի էջերի մինչ օրսէլ սպասում է՝ մոռանալով, որ գրողը կտրված չէ իրականությունից, որԱրցախյան պատերազմից հետո ամենամեծ տպավորությունը պարտադրվածպատերազմում դժվարությամբ, արյան գնով ու գերմարդկային ջանքերով ձեռքբերված հարաբերական խաղաղությունն է։ Հաղթական տողեր գրելու համարմեր գրողներին երևի նույնքան հաղթական ոգի էր պետք, ինչը, որքան էլ ցավալի,բայց նահանջել էր հակառակորդի թվի գերակայության, պաշտոնական Մոսկվայի պաշտպանության ու թշնամու` բնածին նենգության առջև (հետագա տարիներին այս ամենին գումարվեց նաև իշխանությունների բացահայտ անտարբերությունն ու որպես արդյունք` ազատամարտիկների անտեսված կյանքը)։ Մեր հայորդիների համար սա պատվի կռիվ էր` անհնարինը հնարավոր դարձնող ներքին ըմբոստությամբ, ազգային արժանապատվությունը բարձր պահելուվեհ գիտակցումով ու ոչ մի դեպքում պատմական ու սրբազան հայրենիքը զավթիչներին չթողնելու հստակ նպատակով, ինչը թեմային առնչվող գրականության մեջ առկա է։ Ստեղծել հաղթողի հոգեբանությամբ հերոսներ այն դեպքում, երբ պատերազմի մասնակիցներն ամեն վայրկյան զգում են պարտության վտանգը, երբթվում է` պատերազմի դաշտ մեկնած յուրաքանչյուր հայորդի, որ ինքը՝ գրականհերոսն է, նախ գրպանն է դրել մահվան դատավճիռը, երբ թշնամու նկատմամբմիակ առավելությունը հավատն է դեպի այն գաղափարը, որ կոչվում է հայրենիքի պաշտպանություն, ընդունենք, հեշտ չէ։ Եթե թուրք-ազերիներն այդ պատերազմով տուրք էին տալիս ոճրագործի իրենց ախորժակին, արցախահայությունը պաշտպանում էր սեփական հայրենիքում ազատ ապրելու իր իրավունքը։ Թուրք-ազերիները վերցնում էին ուրիշինը, հայը պաշտպանում էր սեփականը։ Մյուս կողմից Շուշիի ազատագրման բերկրանքի և գրողի միջև անկախության առաջին տարիների դժվարություններն էին կանգնած։ Պատերազմիդաշտից դուրս նոր ժամանակագրություն էր սկիզբ առնում, որի առաջին տարիները պատմության մեջ մտան «մութ ու ցուրտ» բնորոշումով։ Պետականությանկայացման բոլոր դժվարություններին զուգահեռ` հասարակության մեջ փոխվում էին արժեքները, վերաիմաստավորվում ընդունված ճշմարտություններն ուայլ կերպ էին ընկալվում անցյալի արժեքները։ Մի կողմից նոր հասարակարգիստեղծման, մյուս կողմից հնի քանդման ժամանակաշրջան էր։ Երկու` միանգամայն տարբեր սերունդներ ուրվագծվեցին իրենց գաղափարներով. մեկը`որպես պայքարի դրոշակակիր, մյուսը` որպես անցյալի արժեքների լուռ վկա։ Այս ամենը հոգեբանական պատնեշ էր ստեղծում գրողի համար և թույլ չէր տալիս լիարժեքորեն տրվել, թեկուզ պայմանականորեն, հաղթանակի բերկրանքին։ Դժվար է չհամաձայնել գրականագետ Արքմենիկ Նիկողոսյանի հետևյալդիտարկմանը. «Ու հայ գրականությունը որդեգրեց ոչ թե պատերազմը, թեկուզհաղթական, փառաբանելու, այլ պատերազմին ոչ ասելու քաղաքականությունը,ոչ թե զինվոր-ազատամարտիկի հաղթանակը ներբողելու, այլ նրա` հաղթանակից հետո իր իսկ երկրում որպես լուսանցքի մարդ ապրելը պատկերելու քաղաքականությունը։ Ու հայ գրողը պատկերեց ոչ թե բերկրանքը, այլ ցավը, ոչ թենվաճումը տարածքների,այլ կորուստը հազարավոր հրաշալի հայորդիների»[4]։ Արցախյան գրականությունն ընդհանրական «ոչ» է պատերազմին, գրողները մերժում են երևույթն առհասարակ՝ կարևորելով հայոց սահմանների խաղաղությունը մասնավորապես։ Ծնված գրականությունը մշտապես հիշեցում էայն մասին, որ արյան գնով է ձեռք բերվել հաղթանակը, ու չավարտված պատերազմը ամեն վայրկյան կարող է սկսվել։ Խոսելով արցախյան գրականության մասին` պետք է կանգ առնել թեմայի հետ սերտորեն առնչվող ևս մեկ իրողության` ետպատերազմյան շրջանի հայաստանյան կյանքի նկարագրությունների վրա։ Անկախացումից հետո թվումէր՝ վերելք պիտի լիներ, ազգային զարթոնք ու միասնականություն, բայց այդպեսչեղավ։ Ժողովրդի լայն զանգվածներում հիասթափությունն ավելի մեծ էր, քանհերոսացած ժողովրդի` արժանապատվության գիտակցմամբ ու ազգային գաղափարախոսությամբ սեփական երկրում ապրելու ցանկությունը։ Արտագաղթիմեծ ալիքը գրականություն մտավ` գրողների` հավատը կորցնելու դրսևորումներով։ Հիասթափության, ավելիին արժանի լինելու, բայց չստանալու, երկրումօր օրի խորացող դժվարություններից բխող զգացողություններն ուղեկցում եննաև այդ տարիների գեղարվեստական արձակի ընթերցողներին։ Հետահայացք գցելով ազատամարտիկների անցած ճանապարհին ու անկախացումից հետո կռված տղերքի ոչ արժանապատիվ կյանքին` Խեչոյանըգրում է. «Տղաներ, ում ոտքերի տակ ոռնում էր ադրբեջանական հողը, հիմա էդտղաները դժգոհում են, փողոցում են»[5]։ Արցախյան ազատամարտի գեղարվեստական տարեգրությանը զուհագեռ` թեմային առնչվող ստեղծագործություններում էջ առ էջ ծնվում է հայոց բանակը։ Գրեթե բոլոր գործերի մեջ ամենալուսավոր կետը անկանոն ջոկատներիցկանոնավոր բանակի անցման հպարտությունն է։ Դարերով բանակ չունեցողժողովրդի ամենամեծ ձեռքբերումը, երբեմն անկախացումից էլ առավել, գրողները համարում են հայոց բանակի ստեղծումը։ Բանակը երբեմն ընկալվում էորպես գրական կերպար. ծնվում է, ճանաչում աշխարհի հետ իր հարաբերությունները, հպարտանում իր նվիրյալ զավակներով, իմաստնանում, ահ ու սարսափի մեջ պահում թշնամուն ու հպարտանում իր արածով։ Հեղինակների,մանավանդ ազատամարտիկ հեղինակների հրճվանքն անթաքույց է։ «Այս երկրում ամենից շատ սիրում եմ մեր բանակը։ Նայիր պատմությանը, տես` որ դարից դու բանակ չես ունեցել, ու հիմա ունենք։ Դա հպարտություն է։ Կարծում եմ` մենք անընդհատ պիտի ոգի տանք, զորացնենք մեր բանակը, դա մեր անկախության միակ երաշխիքն է, իմ ու քո հպարտությունն է`չնայած բոլոր թերություններին»[5],-բազմիցս կրկնել ու իր ստեղծագործությանմեջ գեղարվեստորեն ապացուցում է Լևոն Խեչոյանը։ Ինչպես յուրաքանչյուր պատերազմ, Արցախյան ազատամարտը նույնպես ծնեց իր հերոսներին ու ի հայտ բերեց ազգի նվիրյալ զավակների։ Թվում էր`անկախությունից հետո այդ հերոս զավակները գրքերի էջերից պիտի խոսեիննոր սերնդի հետ։ Ժամանակակից գրականագիտության մեջ իշխում է այնկարծիքը, թե չի ստեղծվել զինվորի, գեներալի, գյուղացու արժանի կերպար։ Ուպատճառը բնավ այն չէ, որ Արցախյան հերոսամարտի հերոսները պակաս քաջէին, երբ որսորդական հրացաններով հաղթում էին մինչև ատամները զինվածթշնամուն։ Ակամայից զինվոր դարձած հայորդիներն ու հայուհիները հերոսներէին, բայց կարծիք կա, որ նորագույն պատմության հերոսական էջերը գեղարվեստի աստիճանի բարձրացնող գրականությունը դեռ նոր է ծնվելու։ Գուցեիրավացի էր Հրանտ Մաթևոսյանը, երբ Մեծ եղեռնը նկատի ունենալով՝ ասումէր, որ կան համազգային և նվիրական թեմաներ, որոնք շատ դժվարությամբ ենգրականության նյութ դառնում։ Ժամանակակից գրականության մասին խոսելիս չպետք է մոռանալ նաև,որ անկախացումը որոշակիորեն անկախացրեց նաև գրականությունը, որովհետև հայտնի է, որ գրապատմական յուրաքանչյուր շրջանի բնութագրական ենզարգացման ինքնատիպ օրինաչափություններ ու առանձնահատկություններ,որոնք կապված են ժամանակի քաղաքական ու ազգային, հասարակական ուբարոյական, մարդկային ու հոգեբանական բազմազան գործոնների հետ։ Այսիմաստով, մեր երկրում տարերայնորեն ընթացող հոգևոր-մշակութային արժեքների վերաիմաստավորումը, քաղաքական վերափոխումների պատճառով հասարակարգի կրած փոփոխություններն իրենց ազդեցությունն ունեցան գրականգործընթացի վրա։ Ընդ որում, այդ ազդեցությունները ոչ միայն թեմատիկ ազատականացման հանգեցրին, այլև գեղագիտական, լեզվամտածողության նորդրսևորումներ ի հայտ բերեցին։ Որքան էլ, թվում է, այս թեմային առնչվող գրականության մեջ փաստավավերագրական նյութը գերիշխող է, և գեղարվեստականը զիջում է, մյուս կողմից էլ Արցախյան ազատամարտի պատմագրությունը չի հենվում սոսկ փաստերի ուսումնասիրությունների վրա. պատմական աղբյուրները յուրաքանչյուրհեղինակի համար ծառայում են ոչ միայն իբրև նախանյութ, այլև կողմնորոշիչդեր են խաղում նյութի գեղարվեստականացման համար։ Այդ է պատճառը, որայս գրականության մեջ մեծ մասամբ պատմական աղբյուրներ են հուշերը,նոթերը, սեփական օրագրերը կամ լրագրերը։ Գեղարվեստական մոտեցումը սեփական անցյալին կարող է խարսխվելպատմական մասնավոր ուսումնասիրության վրա և կառուցվել սուբյեկտիվ շարադրանքով։ Այս դեպքում հարցականները (առավել ևս այսքան հարցաշատխնդիրներին առնչվելիս) կլինեն, բայց գրողների մոտ հաճախ ենք հանդիպումնույն դեպքի նկարագրությանը` նույն հերոսներով, երբեմն նաև` դեպքերի`նույն վերլուծությանն ու բնութագրումներին։ Այստեղից կարելի է ենթադրել, որԱրցախյան ազատամարտի տարեգրությունը մեզ հասցնող գեղարվեստականգրականության մեջ գրական նախատիպերը և՛ հորինածին են, և՛ իրական, ընդորում, առավել հաճախ և կամ մեծ մասամբ իրական, քան թե հորինածին։ Բնական է, որ որքան կարճ է պատմության ու ընթերցողի միջև ընկածտարածքը, այնքան մեծ է «գրողին չհավատալու» վտանգը։ Այս իմաստով ևսբարդ է մերօրյա գրողի գործը. մշտապես հիշել է պետք, որ պատմությունըխմբագրել կամ «իրենց հարմարեցնելը» անթույլատրելի է այնքան ժամանակ,քանի դեռ ապրում են այդ պատմությունը կերտած հերոսները։ Մյուս կողմից էլ՝տպավորություն է, որ գրողները երբեմն ստիպված են եղել պատմական ուպատմագիտական ուսումնասիրություններ կատարել՝ իրենց դիտարկումներում կամ պատմական անցքերի նկարագարություններում չվրիպելու համար։ Այսպես, օրինակ, արձակագիր Մկրտիչ Սարգսյանի վերլուծությունները երբեմնհասնում են խորագետ դիտարկումների, որոնք փաստերի գիտական ուսումնասիրության տպավորություն են թողնում։ Հեղինակի տեղեկացվածության շնորհիվ դարավերջի հայը «գորբաչյովյան պերեստրոյկայից մինչև անկախ պետականության հռչակագիր» ունի իր դիրքորոշումը, որոնք ոչ թե եզրակացություններ կամ մտացածին պատրանքներ են, այլ քաղաքական ու պատմական վերլուծություններ։ «…Նա փորձում է հասկանալ ճշմարտությունը, ներկայի ու ապագայի հեռանկարը որոնել հեղաբեկվող կյանքի հետևանքներում։ Իր ներքին տագնապներն Արամազդը չի վերջավորում ապոկալիպսիսի հոռետեսական գուշակությամբ։ Բայց բնագրի ազատ ու անկաշկանդ զեղումները նորոգում են դասական վեպի հաճույքը՝ սյուժեն զբաղեցնելով իմաստասիրական հղումներով, հաճախ ամբողջական էջեր տրամադրելով երևույթների վերլուծությանը, հանգամանք, որ վեպը շերտավորում է խոսքի հրապարակախոսական պատկերավորությամբ»[6, էջ 11]։ Պատերազմի գեղարվեստական նկարագրությունը միայն «խրամատային ճշմարտությունը» պարզելու մեջ չէ, հատկապես, եթե տվյալ հակամարտությունը ժամանակի քաղաքական իրականության մեջ շարունակում է մնալ ավելի շատ չբացահայտվող, քան հակառակը։ Արդեն նշել ենք, որ Արցախյան ազատամարտի թեմայով ստեղծված գրականությունը, պատերազմական գործողություններից բացի, նաև գեղարվեստական նկարագիրն է ժամանակի հասարակական-քաղաքական կյանքի։ Պատճառա-հետևանքային կապով քաղաքացիական կյանքի պատկերներում էլ պատերազմի զգացողությունը կա. ամեն տեղ պատերազմն անտեսանելի իրողություն է կամ սպասվող չարիք. «Երևանը եռում էր։ Թատերական հրապարակը համարյա չէր դատարկվում։ Ժողովուրդն այստեղ հավաքվում էր և՛ լիցքաթափվելու, և՛ լիցքավորվելու,և՛ անցյալը թաղելու, և՛ գալիքը փրկելու, և՛….Հոգսերը շատ էին` մտահոգիչ, անլուծելի, անկանխատեսելի, և՛ Արցախի արյունահեղությունը, և՛ աղետի գոտուաղետալի վիճակը, և՛ հանրապետության շրջափակումը, և՛ իշխանություններիանճարակությունը, և՛ հողմահարվող խորհրդային հասարակարգը, որ փլուզվում էր տեսանելի արագությամբ»[7, էջ 81]։ Պատերազմական թեման, այսպիսով, հայ նորագույն արձակում հիմնական հասցե ունի` Արցախյան ազատամարտ։ Մեր քննության նյութը գեղարվեստական գրականությունն է, գեղարվեստական` երբեմն ներաճուն վավերագրականին։ Որքան շատ ես ուսումնասիրում թեմային առնչվող գրականությունը,այնքան հանգում ես այն եզրակացությանը, որ չնայած բոլոր քննադատություններին ու թերություններին՝ այս գրականությունը հերոսական գրականություն է, հայոց հերոսապատումի նորօրյա էջը, որտեղ հերոսներ որոնել գուցեևպետք չէ. այս գրականության և պատերազմի հերոսը հայ մարդն է, որը օրհասիպահին զենքն ու այն ամենը, ինչ կարող էր զենքի տեղ ծառայել, ձեռքն է առել ուգնացել հայրենիքը, իր գոյության իրավունքը պաշտպանելու, հերոսը մեզանիցյուրաքանչյուրն է, որ հողը չզիջելու և հայրենիքին տեր կանգնելու հստակ գիտակցումով դիմացել ու դիմանում է պատերազմին ու հաջորդած բոլոր դժվարություններին։ 20 և ավելի տարիներ են անցել Արցախյան պատերազմից։ Ստեղծվել էլուրջ գրականություն, այն ինչ-որ տեղ նաև ինքնատիպ տարեգրություն է։ Անդրադարձները այդ գրականությանը շատ չեն, այսինքն՝ գրականագիտականհոդվածներ այս գրականության մասին կամ քիչ են հանդիպում, կամ չկանառհասարակ։ Թերևս բացառություն է խեչոյանական արվեստը։ Հոդվածը փորձէ բացահայտելու և գնահատելու Արցախյան ազատամարտը պատկերող հայգեղարվեստական գրականությունն ու դրա առանձնահատկությունները։ Artsakh War in Armenian Prose։ General ReviewԳ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Արզումանյան Ս., Արդի հայ վեպը, հատոր 5, Եր., ՀԳՄ հրատարակչություն,2004թ., 411 էջ։ 2. www.hayzinvor.am, Միասնություն, ես տեսել եմ այդ հրաշքը, հարցազրույց Հ.Վարդումյանի հետ։ 3. Պետրոսյան Ա., Մահապարտները, Երևան, «Ոսկան Երևանցի» տպագրատուն, 2012թ., 95 էջ։ 4. Նիկողոսյան Ա., «Բարձունքը մերն է, տղերքը չկան…», imyerevan.com,հոդված, 09 մայիս, 2013թ.։ 5. www.hetq.am, հարցազրույց Լևոն Խեչոյանի հետ, Մեր ոսկե հորթը հիմանյութն է՝ մեքենան, փողը, ոսկին, 20 հոկտեմբերի, 2013թ.։ 6. Սարինյան Ս., Ով է դարավերջի հայը, հոդված «Գրական հայրենիք»թերթում, N 56, 2001թ., էջ 10-11։ 7. Սարգսյան Մ., Դարավերջի հայը, Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1999թ., 416 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասին Թովմասյան Լիլիթ Արագածի - ԳՊՄԻ, հայ գրականության, նրա դասավանդման մեթոդիկայի եւ լրագրության ամբիոն, դասախոս, հայցորդ, E-mail։	Արցախյան շարժումը համահայկական-համազգային մասշտաբներ ուներ և, անշուշտ, իր արձագանքը պետք է գտներ գեղարվեստական գրականության մեջ։ Պատերազմի դաշտ մեկնած տասնյակ լրագրողներ, հրապարակախոսներ, նաև գրողներ անդրադարձան այդ թեմային և ստեղծվեց բազմածավալ գրականություն, որ իրական արձագանքն էր թեմայի։ Այս տարիների ընթացքում ստեղծվեցին արժեքավոր գործեր, որոնք արժանի են լուրջ ուշադրության։ Մի շարք գրողներ, նաև ականատեսի անունից, ստեղծեցին մի գրականություն, որն ամբողջական պատկերացում է տալիս ոչ միայն Արցախյան ազատամարտի կամ պատերազմի դաշտում կատարվածի մասին, այլև գեղարվեստական նկարագիրն է ժամանակի հասարակական-քաղաքական կյանքի, երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի, մարդկային բարքերի ու առհասարակ պատերազմող ու հետպատերազմյան հայաստանյան կյանքի, որին և հարկ ենք համարում անդրադառնալ գիտական հոդվածի մեջ։
ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ, ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ԵՎ SERԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՈՒՄ ԱՌԱԱԴՐՎԱ D ՎՆԱՍՆԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ Ըստ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 1088-րդ հոդվածի `ապրանքի, աշխատանքի, ծառայության մասին սխալ կամ անճշտ տեղեկատվության տրամադրման հետևանքով վնասը ենթակա է վաճառողի կողմից փոխհատուցման: կամ ապրանքների արտադրող, կապալառու կամ ծառայություններ մատուցող ընկերություն ՝ անկախ նրանց մեղքից, թե արդյոք տուժողը նրանց հետ պայմանագրային հարաբերությունների մեջ է: Ապրանքի, աշխատանքի կամ ծառայության արատների պատճառած վնասի համար պատասխանատվությունը վնասի առաջացման հիմքն է, որի դեպքում առաջանում է փոխհատուցման խնդիր: Ապրանքների, ծառայությունների և աշխատանքների թերությունները կարող են վնաս հասցնել ինչպես քաղաքացու կյանքին, առողջությանը կամ գույքին, այնպես էլ իրավաբանական անձի գույքին, ուստի այդ վնասը փոխհատուցելու անհրաժեշտություն կա: Վնասը կարող է լինել նյութական կամ ոչ նյութական: Նյութական վնասը այն է, ինչը կարելի է հաշվել, իսկ ոչ նյութական վնասը անհնար է հաշվել: Նյութական վնասի դեպքում տուժողը կարող է կորցնել իր աշխատավարձը, աշխատունակությունը, կատարել լրացուցիչ ծախսեր բուժման, դեղորայքի գնման, առողջարանային բուժման այլ նպատակների համար, կերակրողին կորցնելու դեպքում առաջանում են թաղման ծախսեր: Հաց բերողի կորստի պատճառած վնասը հատուցվում է: Եթե վնասը պատճառվել է գույքին, տուժողը կարող է պահանջել գույքի վնասի կամ գույքի գույները փոխարինելու ծախսերի փոխհատուցում 1 Տե՛ս ARPA 1998.08.10 / 17 (50), ընդունված 05.05.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ. և այլն Եթե վնասը հնարավոր չէ գնահատել դրամական արտահայտությամբ, այն դառնում է ոչ նյութական կամ ոչ նյութական վնաս 2: Քանի որ խարդախության նպատակը տուժողին իրականում պատճառված վնասի հատուցումն է, փոխհատուցման չափը սովորաբար չափվում է վնասի աստիճաններով: Դրամական իմաստով դրանք ներառում են ոչնչացված գույքի փոխարինում, կորցրած աշխատավարձի փոխհատուցում, բժշկական ծախսերի փոխհատուցում `այն գումարը, որը պետք է մեղմացնի կրած տառապանքները: Այս վնասների հատուցումը կոչվում է հատուցող 3: Օրենսգրքի 17-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն ՝ վնասը այն անձի ծախսերն է, որը խախտել է իր կողմից կատարված իրավունքը կամ պետք է աներ խախտված իրավունքը վերականգնելու, իր գույքի կորուստը կամ վնասը (իրական վնաս), չվաստակած եկամուտը, որը անձը կստանար սովորական քաղաքացիական շրջանառության պայմաններում: , օդի իրավունքը չէր խախտվի (կորցրած օգուտը), ինչպես նաև ոչ նյութական վնասը: Նույն հոդվածի 4-րդ մասը սահմանում է, որ ոչ նյութական վնասը ենթակա է հատուցման միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում: Օրենսգրքի 162.1 հոդվածում տրված է «ոչ նյութական վնաս» հասկացությունը, ըստ որի ՝ ոչ նյութական վնասը ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանք է, որն առաջացել է այն անձի կողմից, որը ծնվել կամ խախտում է իրեն պատկանող նյութական կամ ոչ նյութական բարիքները: օրենքը կամ խախտում է նրա անձնական կամ ոչ գույքային իրավունքները: որոշմամբ, գործողությամբ կամ անգործությամբ: Այնուամենայնիվ, ապրանքների, ծառայությունների, աշխատանքների արատների պատճառով պատճառված վնասի հատուցման դեպքում օրենսդիրը դեռ չի նախատեսում ոչ նյութական վնասի փոխհատուցում: Մինչդեռ օտարերկրյա պետությունների փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այս դեպքում նախատեսվում է փոխհատուցել ոչ նյութական վնասը, որոշ դեպքերում նույնիսկ պատժիչ վնասը: Վնասը, որպես քննվող ոլորտում պատասխանատվության պայման, չունի հատուկ առանձնահատկություններ: Այն կարող է դրսեւորվել զոհի գույքի ոչնչացման կամ ոչնչացման, առողջության վերականգնման ծախսերի, աշխատունակության կրճատման (կորստի) հետևանքով աշխատավարձի (եկամտի) կորստի և այլնի մեջ: 4: 2 Տե՛ս Գ. Բեքմեզյան, ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրությամբ սահմանված ոչ նյութական վնասի հատուցման մի շարք հարցերի շուրջ, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի դասախոսական կազմի գիտաժողովի նյութեր, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2015, էջ: 191 թ. 3 Տե՛ս Don Mayer, Daniel Warner, George Siedel and Jethro K. Lieberman, նշվ. Cit., P. 280: 4 Տե՛ս Քաղաքացիական իրավունք, դասագիրք, հ. 3, 4-րդ հրատարակություն, վերանայված: և լրացուցիչ, ըստ պատվերի: Ա. Պ. Сергеева, Ю. K. Tolstogo, M., Ed. Ազդագիր, 2005, էջ. 73 Վնասը կարող է պատճառվել գույքին (գույքային վնաս) կամ անձին: Մարդուն վնաս պատճառելու դեպքում, ներառյալ ոչ նյութական ակտիվները, ինչպիսիք են կյանքն ու առողջությունը, գույքային վնասը ենթակա է փոխհատուցման `գույքի վնասի և գույքի վերականգնման ծախսերի տեսքով, որոնք նվազել են առողջության կորստի արդյունքում: Իրավիճակն այլ է, երբ բարոյական, ֆիզիկական տանջանքների պատճառած բարոյական վնասը փոխհատուցվում է և չունի նյութական համարժեք: Նրա փոխհատուցումը կարող է միայն օգնել մեղմել տառապանքը, զոհի մոտ վերականգնել արդարության զգացողությունը 5: Հարց է առաջանում, թե կոնկրետ ինչ գույքային վնաս կարող է արտահայտվել տրված իրավունքների ոտնձգության դեպքում: Ակնհայտ է, որ անձի կյանքը կամ առողջությունը ենթակա չէ դրամական կամ այլ գույքի գնահատման: Այնուամենայնիվ, չպետք է անտեսել այն փաստը, որ մարդու առողջական վիճակը պայմանավորված է նրա աշխատունակությամբ (աշխատունակություն), հետևաբար նյութական (գույքային) անվտանգության հնարավորությամբ, նրա կարիքների բավարարմամբ: Հզորության իջեցումը սովորաբար առաջացնում է քաղաքացու գույքային կարգավիճակի վատթարացում այն պատճառով, որ նա կարող է ժամանակավորապես կամ նույնիսկ ընդմիշտ չաշխատել, ինչպես նախկինում ՝ նույն ծանրաբեռնվածությամբ, նույն դիրքում և այլն: Միևնույն ժամանակ, վնաս պատճառող գործողությունները պարտադիր կերպով իրենց արտացոլումն են գտնում զոհի գիտակցության մեջ, առաջացնում են որոշակի հոգեբանական արձագանք: Ավելին, օրենքով պաշտպանված ապրանքների անբարենպաստ փոփոխություններն արտացոլվում են մարդու գիտակցության մեջ այն բացասական ապրումների միջոցով, որոնք առաջացել են ֆիզիկական տառապանքի կաբարեային ապրումների արդյունքում: Գացմունքների բովանդակությունը կարող է լինել վախը, ամոթը, նվաստացումը կամ հոգեբանորեն այլ անբարենպաստ իրավիճակ: Նման արձագանքը կարող է առաջանալ քաղաքացու սեփականության իրավունքի խախտմամբ: Նման պայմաններում զգացողությունները կարծես թե «երկրորդական» վնաս են, բայց չի կարելի ժխտել, որ այս բնույթի բացասական հետևանքները պատճառաբանվում են անօրինական գործողության հետ. դրանք պետք է փոխհատուցվեն ՝ ըստ կրած տառապանքի աստիճանի: Այն արտահայտում է ոչ գույքային վնասը, որը ենթակա է փոխհատուցման `համապատասխան փոխհատուցման վճարման միջոցով 6: 5 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական իրավունք: Դասագիրք. II հատոր, ըստ կարգի: О. Н. Սադիկովա, Էդ. «ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ»: «ԻՆՖՐԱ-Մ», Մ., 2006, էջ 255: 6 Տե՛ս Repjev GA, «Պատվիրատվական պարտավորությունների պայմանների և կազմի վերաբերյալ հարցերի մասին», «Բիզնես իրավունքում»: -Кономико-ридический журнал, № 1-2 / 2006, М., էջ 78: Մասնավորապես, բարոյական վնասը կարող է առաջանալ սիրելիի կորստից `բարոյական զգացմունքներից, ակտիվ սոցիալական կյանքը շարունակելու անկարողությունից, աշխատանքի կորստից, ընտանեկան կամ բժշկական գաղտնիքների բացահայտումից, քաղաքացուն զրպարտող իրականությանը չհամապատասխանող տեղեկատվության տարածումից, պատիվից կամ գործարար համբավից, կամ իրավունքներից ֆիզիկական կամ ժամանակավոր զրկում: կապված է խեղման, առողջության այլ վնասի կամ բարոյական տառապանքի արդյունքում կրած հիվանդության հետ և այլն: 7. Նման տառապանքները դրսեւորվում են բացասական ֆիզիկական ապրումների, հոգեկան ապրումների տեսքով, որոնք այս կամ այն չափով մարդուն զրկում են հոգեկան բարեկեցությունից և հոգեկան հավասարակշռությունից: Բարոյական վնասի առկայությունը կապված է ոչ գույքային ոլորտում վնաս պատճառող անձի գործողությունների բացասական հետևանքների առաջացման հետ: Հոգեկան տառապանքը կարող է փոխվել, եթե դա ֆիզիկական վնասի արդյունք է: Որոշ երկրներ այժմ թույլ են տալիս վերականգնել միայն հոգեկան հիվանդությունը (մայրը ցնցվում է ՝ տեսնելով, որ իր որդին վիրավորվել է դժբախտ պատահարից, երբ երկուսն էլ փողոցով քայլում էին): «Սպառողների պաշտպանության մասին» ՌԴ օրենքը նախատեսում է 10 բարոյական վնաս գույքի վնասի դեպքում: Համաձայն 15-րդ հոդվածի, քաղաքացիներ-սպառողներն իրավունք ունեն փոխհատուցել բարոյական վնասը, նույնիսկ եթե դա տեղի է ունեցել իրենց սեփականության իրավունքի խախտման արդյունքում: Այնուամենայնիվ, օրենքը սահմանում է, որ այն ենթակա է փոխհատուցման միայն վնաս պատճառող մեղքի առկայության դեպքում: Մեր կարծիքով, նշված մոտեցումը ճիշտ է: Բնականաբար, այս դեպքում մենք խոսում ենք գույքային վնասի մասին, որը կարող է մարդուն հոգեկան տառապանք պատճառել: Մեր կարծիքով, գույքային աննշան վնասի դեպքում բարոյական վնասի փոխհատուցման մասին խոսք լինել չի կարող: Այսինքն ՝ գույքային վնասի փոխհատուցման դեպքում պետք է սահմանափակվի բարոյական վնասի փոխհատուցման ինստիտուտի դիմումը: 7 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Պլենումի Post Plenum, 1994 թվականի դեկտեմբերի 20-ից, № 10, «Մոտեցան որոշ հարցեր: //www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_5677/: 8 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական իրավունք, խմբ. О.Н. Սադիկովա, Մ., Հրապարակել է «ԿՈՆՏՐԱԿՏ» -ը: INFRA-M, 2006, էջ 276: 9 Տե՛ս Don Mayer, Daniel Warner, George Siedel and Jethro K. Lieberman, նշվ. Cit., P. 279: 10 Տե՛ս ՌԴ օրենք 07.02.1992 թ. N 2300-1 (խմբ. 13.07.2015-ից) «Կարիքավորների իրավունքի համար»: «Վնաս» տերմինը տրված է նաև ԵՄ հրահանգի 9-րդ հոդվածում (1985 թ. Հուլիսի 25-ի 85/374 / ԵՏՀ), որը նշանակում է «վնաս». Ա) մահվան պատճառած վնաս կամ առողջությանը վնաս պատճառելը. բ) որևէ գույքի վնաս. Ոչնչացում (բացառությամբ արատավոր ապրանքներից) ոչ պակաս, քան 500 ECU, պայմանով, որ քննարկվող գույքը (1) վերաբերում է այն անձին, որը սովորաբար նախատեսված է անձնական օգտագործման կամ սպառման համար, և (2) տուժողը հիմնականում օգտագործել է իր անձնական մասնավոր սեփականության համար: օգտագործման կամ սպառման համար: Հարկ է նշել, որ տարաձայնություններ են առաջացել գույքային վնասի և ավերածությունների փոխհատուցման նվազագույն շեմի ապահովման շուրջ: Ֆրանսիայի կառավարությունը չի սահմանել արտադրանքի արատների պատճառած վնասի համար պատասխանատվության նման սահմանափակում, քանի որ գտնում է, որ նման դրույթը հակասում է Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 6 (1) հոդվածին, անհամատեղելի կլիներ Ֆրանսիայի հանրային քաղաքականության հետ: կխախտի մի կողմից սպառողների և մյուս կողմից արտադրողների շահերի հավասարակշռությունը: Հանձնաժողովը պնդում է, որ 500 եվրոպական արժույթների նվազագույն շեմը գույքի վնասման դեպքում չի հանգեցնում արդարադատության մերժմանը, եթե կա պատասխանատվություն, քանի որ տուժող կողմը ամեն դեպքում ի վիճակի է դատական հայց ներկայացնել ոչ պայմանագրային ընդհանուր կանոնների համաձայն: պատասխանատվություն Ի վերջո, Հանձնաժողովը նշում է, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքը պարունակում է համաչափության 12 սկզբունքը, որի համաձայն `դատարան դիմելու իրավունքի որոշակի սահմանափակումներ կարող են դրվել` դրանք իրավական հիմքերի հիմքով 13: Այս գործի հիմքը 11 տե՛ս Խորհրդի 1985 թ. Հուլիսի 25-ի 85/374 / ԵՏՀ հրահանգը թերի արտադրանքի համար պատասխանատվության մասին անդամ պետությունների օրենսդրության, կանոնակարգերի և վարչական դրույթների մոտենալու մասին: 12 Տե՛ս պարոն Geelhoed- ի եզրակացությունը, դեպքեր C-52/00 և C-1 83/00, փաստաբան գեներալտտպ //curia.europa.eu/juris/showPdf.jsf?text=&docid=46583&pageIndex=0&doclang=en&mode=re q & dir = & occ = առաջին & մաս = 1 & cid = 659176: 13 Տե՛ս Stubbings և ուրիշներ Միացյալ Թագավորությունում, Գործ. № 22083/93, 1996 թվականի հոկտեմբերի 2-ի վճիռ, http: //hudoc.echr.coe.int/eng#{"fulltext ": [«Կտրուկներ. andothers »],« documentcollectionid2 »: [«ԱՆԳԱՄ», «ՊԱԼԱՏ»], «իրեր»: [«001-58079»]} ՝ դատական գործերի ավելացումից խուսափելու համար 14: Փաստորեն, նման սահմանափակում նախատեսելը զուրկ չէ տրամաբանությունից, դա գերբեռնվածությունից խուսափելու արդյունավետ միջոց է: Եվ մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ՀՀ դատարաններում այնքան շատ գործեր չեն լինում, որ գերբնակեցման խնդիր է առաջանում, ուստի կարիք չկա նախատեսել նման սահմանափակում: Մեր կարծիքով, նման սահմանափակում նախատեսելու անհրաժեշտությունը կարող է առաջանալ բարոյական վնասի հատուցման դեպքում: Այդ դեպքում արդարության շահերից բխող կլիներ նման սահմանափակում նախատեսել այն դեպքերում, երբ գույքին պատճառված վնասի համար բարոյական վնաս է պատճառվում: Վնասի առկայության հարցը անքակտելիորեն կապված է դրա չափը որոշելու անհրաժեշտության հետ: Պատճառված վնասի փոխհատուցման չափը պետք է շոշափելի լինի, չնայած որ կարող է դժվար լինել գումարի ամուր ապահովումը, հատկապես այն դեպքերում, երբ կան պահանջներ, ինչպիսիք են ցավը, տառապանքը կամ հուզական աղետալիությունը: Արտասահմանյան պրակտիկայում հայցվորը կարող է փոխհատուցում ստանալ ինչպես ներկա, այնպես էլ ապագա ֆիզիկական ցավերի և տառապանքների համար: Ապագա ցավի փոխհատուցումը թույլատրվում է, երբ կա մեծ հավանականություն, որ հայցվորը կրելու է այն: Հայցվորին թույլատրված չէ ապագա ցավը և տառապանքը վերականգնելը, ինչը կասկածելի է 15: Բարոյական վնասի փոխհատուցման չափը որոշում է դատարանը ՝ անկախ գույքային վնասի հատուցման չափից, որի հետ կապված ՝ որպես բարոյական վնասի փոխհատուցում, գանձվող դրամական փոխհատուցման չափը կարող է կախված լինել արտադրանքի արժեքից ( աշխատանք, ծառայություն) կամ որպես տույժ: Յուրաքանչյուր դեպքում սպառողին տրամադրված բարոյական վնասի փոխհատուցման չափը պետք է որոշի դատարանը `հաշվի առնելով սպառողի բարոյական և ֆիզիկական տառապանքի բնույթը` հիմնվելով ողջախոհության և արդարության սկզբունքի վրա 16: 14 Տե՛ս պարոն Geelhoed- ի կարծիքը, դեպքեր C-52/00 և C-1 83/00, փաստաբան գեներալտտպ //curia.europa.eu/juris/showPdf.jsf?text=&docid=46583&pageIndex=0&doclang=en&mode=re q & dir = & occ = առաջին & մաս = 1 & cid = 659176: 15 Տե՛ս Farlex- ի անվճար բառարանը, 2003, http: //legal-dictionary.thefreedictionary.com/ վնասներ: 16 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի պլենումի ստեղծում 28.06.2012 թ.-ից N 17, «Կարիքավորների իրավունքի շուրջ վեճի քաղաքացիական մասի քննարկման մասին», www.consultant.ru: Բացի այդ, շատ երկրներում, բացի վերը նշված փոխհատուցումներից, որոնք սովորաբար անվանում են հատուցող, օգտագործվում են պատժիչ վնասներ: Հարկ է նշել, որ փոխհատուցող կամ պատժիչ վնասներն ընդհանրապես նոր ինստիտուտ չեն: Դրա արմատները գալիս են հին ժամանակներից: Այսպիսով, հռոմեական օրենսդրության մեջ անօրինականության գործողությունը պետք է նախատեսի կամ փոխհատուցում կամ տուգանք (օրինակ ՝ Ակվիլեայի օրենքի համաձայն (մ.թ.ա. 286) և եթե ոչ նյութական գույքին պատճառվել է վնաս, օրենքով կամ դատարանի որոշմամբ նախատեսված տույժը մարվել է 17: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ տուգանքի վնասների փոխհատուցումը հայտնի էր հին հռոմեական օրենսդրությանը: Պատժի փոխհատուցումը հիմնականում նշանակվում է ծայրահեղ կամ վիրավորական գործողությունների համար մարդուն պատժելու համար, այդ անձը հետագայում այդպիսի արարքներ կատարելուց հետ պահելու համար 18: Բացի այդ, կորուստների փոխհատուցումը, որն ավելին է, քան կորուստները, լրացուցիչ խթաններ է ստեղծում ռիսկերը նվազեցնելու համար: Եթե վնասի փոխհատուցումը գերազանցում է կորուստները, խնամքի մակարդակը կկազմի 19: Պատժի վնասները փոխհատուցվում են այն դեպքերում, երբ ամբաստանյալի գործողությունն այնքան արտառոց է, որ արդարությունը կարող է իրականացվել միայն վնասը փոխհատուցելու միջոցով, բացի տուգանքը մեծացնելուց: Քանի որ ենթադրում է «պատժիչ» տերմինը, նպատակն է պատժել պատասխանողի գործողությունները: Քանի որ փոխհատուցման վնասը (երբեմն անվանում են տուգանք) հակասում է խոշտանգումների մասին օրենքի ընդհանուր նպատակին, դա թույլատրելի է միայն վատթարագույն հանգամանքներում: Երկրների մեծ մասում օրենքը թույլ է տալիս պատժիչ վնասներ պատճառել միայն այն դեպքում, եթե ամբաստանյալը դիտավորյալ հանցագործություն է կատարել, չարամտորեն կամ այլ արտառոց բան է կատարել: Հետևաբար պատժիչ վնասի հատուցումը թույլ չի տրվում անփութության դեպքում: Բայց երբ ինչ-որ մեկը կանխամտածված և չարամտորեն մտադրվում է վնաս հասցնել մեկ այլ անձի, հատուցումը տեղին կլինի: Պատժիչ վնասի հատուցումը ուղղված է ոչ միայն 17-ին: Տե՛ս VD Ավետիսյան, Հռոմեական մասնավոր իրավունք, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան, 2010, էջ: 97 18 Տե՛ս Thomas J. Collin, պատժիչ վնասներ և գործարար բռնություններ: Գործնական ձեռնարկ, Ամերիկյան իրավաբանների միություն, ԱՄՆ, 1998, էջ 2-3: 19 Տե՛ս Steven Shavell, պատահականության իրավունքի տնտեսական վերլուծություն, Haarvard, John M. Olin իրավունքի, տնտեսագիտության և բիզնեսի կենտրոն, Քննարկման փաստաթուղթ թիվ 396, 2002, էջ: 56 պատժել հանցագործին `լրացուցիչ և երբեմն ծանր վճար բռնագանձելով (ճշգրիտ գումարը մնում է դատարանի կամ երդվյալ ատենակալների հայեցողությանը), բայց նաև հետ պահելու մյուսներին նման վարքից: Դատարանի կողմից հատուցված վնասների փոխհատուցումը միայն վնաս պատճառող անձի կողմից պատճառված վնասների կամ գույքային վնասների մոտավոր վնաս է տալիս: Խոշտանգումների մասին օրենքը մեկ քայլ առաջ է գնում կանխարգելման տեսանկյունից, բացի այն, որ հայցվորը երբեմն ապահովում է պատասխանողի դեմ փոխհատուցում: Դրանք գրեթե միշտ լինում են այն դեպքերում, երբ դիտավորյալ հանցագործություն է կատարվել 20: Փոխհատուցվող պատժիչ վնասի չափը կախված է քննիչի հայեցողությունից, որը պետք է հաշվի առնի հանցագործի վարքի բնույթը, հայցվորի կորստի կամ վնասվածքի աստիճանը և այն բանի չափը, որով ամբաստանյալի վարքը հակասում է հասարակության ընկալմանը արդարություն և բարեպաշտություն 21: Պատժիչ վնասի փոխհատուցումը քննադատվել է տարբեր պատճառներով, ներառյալ անորոշությունը փոխհատուցման չափի վերաբերյալ `22: Արտասահմանյան պրակտիկայում, հատկապես ԱՄՆ-ում, որտեղ պատժիչ վնասի փոխհատուցումը զգալի է, պատժիչ վնասի բազմաթիվ դեպքեր կան: Այսպիսով, Liebeck- ն ընդդեմ McDonald's- ի գործով հայցվորը ստացել է երրորդ աստիճանի այրվածք ՝ պատահաբար տաք սուրճը թափելով իր վրա: Բժշկական ծախսերի և 160,000 ԱՄՆ դոլարի վնասների փոխհատուցման համար Լիբեքին շնորհվել է 2.7 միլիոն ԱՄՆ դոլարի վնասի փոխհատուցում 23: 2002 թ.-ին Ֆիլիպ Մորիսին դատի է տվել մի կին, որը թոքերի քաղցկեղ ուներ, պնդելով, որ իր հիվանդությունն առաջացել է ծխախոտից, որ նա կախվածություն ունի ծխախոտից, քանի որ ընկերությունը իրեն չի զգուշացնում ծխելու վնասի մասին: Ընկերությանը հանձնարարվեց վճարել 28 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի տուգանք և 850 000 ԱՄՆ դոլարի փոխհատուցում 24: 20 Տե՛ս Don Mayer, Daniel Warner, George Siedel and Jethro K. Lieberman, նշվ. աշխատանք, էջ 280: 21 Տե՛ս Farlex- ի անվճար բառարանը, 2003, http: //legal-dictionary.thefreedictionary.com/ վնասներ: 22 Տե՛ս David G. Owen, Products Liability, Thomson West, 2008, USA, p. 42 23 Տե՛ս Liebeck v. McDonald's ռեստորաններ, PTS, https: //caselookup.nmcourts.gov/caselookup/app. 24 Տե՛ս Bullock v. Philip Morris, USA, № B222596., 198 Cal.App. 4-րդ 543 (2011), Վերաքննիչ դատարան //blogs.harvard.edu/exemplarydamages/files/2011/08/B222596.pdf. Գ Բեքմեզյանը նշում է, որ նպատակահարմար է ՀՀ օրենսդրության մեջ ընդունել վնասի ինստիտուտը, որը կլինի պատժիչ և փոխհատուցող վնասների համադրություն, ուղղված կլինի ոչ նյութական վնասները փոխհատուցելուն: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ փոխհատուցման ինստիտուտի հիմնական նպատակներից մեկը վնասի պատճառումը կանխելն է, առաջարկվում է վնասի նոր ինստիտուտը կոչել կանխարգելիչ վնաս: Վիճարկվում է, որ վնաս պատճառող անձի կողմից միայն դիտավորյալ կամ կոպիտ անփութությունը պետք է հիմք հանդիսանա հատուցող վնասի համար: Կանխարգելիչ վնասի հատուցման համար պետք է հաշվի առնել իրավախախտման բնույթը, վտանգը, հասարակական բողոքը, արարքի բացասական տնտեսական արժեքը, հանցագործի եկամուտը և այլն: Կանխարգելիչ փոխհատուցման հիմնական խնդիրներից մեկը փոխհատուցման չափը որոշելն է: Դատարաններին չպետք է թույլ տրվի իրենց հայեցողությամբ որևէ գումար նշանակել, բայց հստակորեն օրենսդրորեն սահմանել այն դրամական սահմանները, որոնցում դատարանները, հաշվի առնելով հանցագործության բնույթը և վերոհիշյալ այլ հանգամանքները, կորոշեն վնասի չափը 25: Մեր կարծիքով, առավել նպատակահարմար է նաև ներդնել կանխարգելիչ վնասի հատուցման ինստիտուտ, որն ավելի շատ համապատասխանում է քաղաքացիական իրավունքի էությանը: Ավելին, այն պետք է փոխհատուցվի պարտապանի դիտավորության կամ կոպիտ անփութության դեպքում: Բացի այդ, կամայականությունից խուսափելու համար անհրաժեշտ է սահմանել դրամական սահմաններ դրա փոխհատուցման համար, ինչպես նաև այն չափորոշիչները, որոնց պետք է հետեւեն դատարանները նման փոխհատուցում տրամադրելու համար: Պատժիչ վնասների վարդապետությունը նկարագրվում է որպես անոմալիա: Դրա երկու նպատակները ՝ պատժիչ և կանխարգելիչ, համեմատվում են ամերիկյան օրենսդրության նպատակների հետ: Եվ քանի որ պատժիչ վնասի փոխհատուցումը գոյություն ունի քաղաքացիական օրենսդրությունում, բայց կրում է քրեական բնույթ, այդ դոկտրինը բնութագրվում է որպես «քվազի-քրեական»: Այս հատկությունն է, որ երկար քննարկումներ է առաջացրել դրա նպատակահարմարության վերաբերյալ 26: 25 Տե՛ս Գ. Բեքմեզյան, ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրությամբ սահմանված ոչ նյութական վնասի հատուցման մի շարք հարցերի շուրջ, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի դասախոսական կազմի գիտաժողովի նյութեր, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2015, էջ 203- 204 թ. 26 Տե՛ս Thomas J. Collin, պատժիչ վնասներ և գործարար բռնություններ: Գործնական ձեռնարկ, Ամերիկյան փաստաբանների միություն, ԱՄՆ, 1998, էջ 2, 3: Հետևաբար, մեր կարծիքով, կանխարգելիչ վնասի նման ընկալումը, որն, ըստ էության, պատժիչ և հատուցող վնասների համադրություն է, ավելի շատ համապատասխանում է քաղաքացիական իրավունքի էությանը և նպատակներին: Անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ «վնասի փոխհատուցում» և «գումար» հասկացությունների հարաբերակցությանը: Գրականության մեջ նշվում է, որ փոխհատուցման «չափ» և «գումար» հասկացությունները անկախ իրավական կատեգորիաներ են, որոնց տարբերությունները արտահայտվում են նրանում, որ փոխհատուցման չափը ֆիքսված կատեգորիա է, որը ներառում է վնասի ընդհանուր չափը (իրական վնաս , չվաստակած եկամուտ, բարոյական վնաս): ) Փոխհատուցման չափը յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում հատուցման ենթակա ծավալի այն մասն է: Հետևաբար, փոխհատուցման չափը կարող է փոխվել որոշակի իրավական փաստերի ազդեցության ներքո: ինչպես կրճատված, այնպես էլ 27: Նշված մոտեցումը ճիշտ է: Դա ցույց է տալիս օրենսգրքի համապատասխան հոդվածների ուսումնասիրությունը: Օրենսգիրքն ամրագրում է պատճառված վնասի լրիվ փոխհատուցման սկզբունքը (հոդվածներ 1058, 1064), ապա անդրադառնում է փոխհատուցման չափը որոշելու խնդրին (հոդվածներ 1058, 1066, 1074, 1076, 1079, 1083, 1084 և այլն): Այս տեսանկյունից օրենսգրքի 1078-րդ հոդվածի 3-րդ մասը շտկման կարիք ունի: Սույն հոդվածի 1-ին մասը `թվարկելով այն ամենը, ինչ ենթակա է հատուցման` քաղաքացուն վնասելու կամ նրա առողջությանը վնաս հասցնելու դեպքում, էապես նշանակում է իրական վնաս և կորցրած օգուտ: Ակնհայտ է, որ մենք կարող ենք խոսել միայն փոխհատուցման չափի մասին: Եվ երրորդ մասը նշում է, որ տուժողին պատճառված վնասի հատուցման չափը և գումարը կարող են ավելացվել օրենքով կամ պայմանագրով: Մեր կարծիքով, երրորդ մասում «ծավալ» բառի օգտագործումը ճիշտ չէ, քանի որ ծավալը հաստատուն է, այն ենթակա չէ ավելացման կամ նվազման: Այստեղ նկատի է ունեցել միայն վնասի հատուցման չափը, ինչի մասին վկայում է օրենսգրքի այլ նորմերի վերլուծությունը: Ինչ վերաբերում է վնասի չափին, ապա այն, մեր կարծիքով, կարող է փոփոխվել, ավելացվել, կրճատվել, եթե կողմերը իրավաբանական անձինք են: Քաղաքացիների դեպքում նման համաձայնությունն ուղղակիորեն արգելվում է օրենքով: 27 Տե՛ս Shabunina IS, Pony և նախազգուշացումների առանձնահատկությունները արժեքի պատմության մեջ, 2004, Ուլյանովսկ, http: //www.dissercat.com/content/ponyatie-i-osobennostivozniknoveniya-obyazatelstva-vsledstvie-prichineniya-vreda#ixzz3yMgZa0yO. Օրենսգրքի 416-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է, որ կամավոր պայմանագրով պարտապանի պատասխանատվության չափը սահմանափակելու մասին համաձայնագիրը, որով պարտատերը սպառող քաղաքացի է, անվավեր է, եթե պատասխանատվության տեսակը կամ խախտման համար պատասխանատվության չափը սահմանված է: օրենքով կամ համաձայնությունը կայացվել է մինչ պարտավորությունը: հանգամանքների ի հայտ գալը `չկատարելու կամ ոչ պատշաճ կատարման համար պատասխանատվություն կրող: Մեր կարծիքով, վնասի ամբողջ չափը ենթակա է փոխհատուցման ՝ միայնակ քաղաքացու կյանքին և առողջությանը վնաս պատճառելու դեպքում: Բարոյական վնասի փոխհատուցում տրամադրելու դեպքում ճիշտ կլինի տրամադրել գույքային վնասի փոխհատուցման նվազագույն շեմը `ոչնչացման դեպքում: Արդարադատության շահերից է բխում գույքային վնասի դեպքում բարոյական վնասի դեպքում այդպիսի փոխհատուցում նախատեսելը: Իրավաբանական անձանց կամ անհատ գործարարների գույքին վնաս պատճառելու դեպքում, եթե վնաս պատճառող անձի մեղքը չկա, մեր կարծիքով, ճիշտ կլինի սահմանել միայն իրական վնասը փոխհատուցելու պարտավորություն: Քրիստինե Գաբուզյան ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ, ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ԵՎ SERԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՎ ՊԱՏԱՈ ՎՆԱՍԵՐԻ ՓՈԽՀԱՏՈՒՄԱՆ ՏԵՍԱԿՆԵՐ Հիմնաբառեր. Ապրանք, աշխատանք, ծառայություն, արատ, վնաս, պատժիչ, կանխարգելիչ: ։	Սույն հոդվածում քննարկվում են ապրանքների, աշխատանքների կամ ծառայությունների թերությունների հետևանքով պատճառված վնասի հատուցման տարբեր տեսակների հետ կապված խնդրահարույց հարցեր։ Ուսումնասիրվել է նաև արտասահմանյան որոշ երկրների փորձը սույն ոլորտում։ Ուսումնասիրության արդյունքում առաջարկություններ են արվում ոչ նյութական վնասի հատուցումը ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսելու և դրա հետ առնչվող խնդրահարույց հարցերը լուծելու ուղղությամբ, ինչը ներկայումս խիստ արդիական հիմնախնդիր է։
Կրթականենենթադրումբարփոխումներըուսումնականգործունեության վերակառուցման արմատական փոփոխություններինչպես ուսուցման գործընթացում աշակերտների գիտելիքների որակիբարձրացման, այնպեսէլ դաստիարակչական աշխատանքներիիրականացման մեջ։ Կապված դրա հետ՝ օրեցօր ավելի են կարևորվումպետությանուղղվածպահանջները, որոնք վերաբերում են նրա աշխատանքի հիմնականարդյունքին՝ երեխայի կրթության ու դաստիարակության որակիբարձրացմանը։ հասարակությանուսուցչինկողմիցևԻնչպես գիտենք, ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից 2014թ. դեկտեմբերի 1-ի«Հանրակրթությանմասին»օրենքումկատարած փոփոհաստատվեցհամընդհանուրխություններովներառականությանանցնելու անհրաժեշտությունը, որը կիրառության մեջ դրվեց այսուսումնական տարվանից։ Վերջինը ենթադրում է բոլոր երեխաներիկրթական կարիքների հավասար գնահատում, դպրոցի ուսումնական,մշակութային, համայնքային միջոցառումներին նրանց ներգրավվածության աստիճանիկրթությանհամընդհանուր բնույթի կրթական քաղաքականության իրականացմանըզուգընթաց՝ հանրակրթական հաստատություններ մուտք գործեց նորհաստիք՝ «ուսուցչի օգնական»։ բարձրացում։ ՆերառականևմանկավարժությանՀամընդհանուր ներառականությունը ընդունելով որպես դպրոցիժողովրդավարացման հիմնական պայման, իսկ ժողովրդավարությունը,ըստ Պ. Ի. Պիդկասիսիտիի դիտարկման, «դպրոցի արդիականացման,վերափոխման նպատակը, միջոցն ու երաշխիքն է, որը պետք է ազդիդպրոցական կյանքի բոլոր կողմերի վրա» [2, էջ 119], այնուամենայնիվպետք է նշենք, որ մերօրյա դպրոցներում ուսուցիչների զգալի մասըբախվում է ոչ լրիվ մշակված համակարգի, որտեղ բացակայում ենհոգեբանությանգծով արհեստավարժխորհրդատուները։ Տեղին է նշել նաև, որ մանկավարժական տեսությանև պրակտիկայում առկա է որոշակի անհամապատասխանությունմանկավարժականզարգացմանանհրաժեշտությանորակավորմանբարձրացման համակարգի մշակման ռազմավարության միջև։ Կապվածվերոհիշյալի հետ՝ նկատենք, որ չնայած մեր կրթական համակարգումայս ուսումնական տարվանից արդեն իսկ իրենց գործունեությունը սկսելեն մանկավարժի օգնականները, սակայն առկա է հակասություն ինչպեսնրանց մասնագիտական որակավորման և կատարելիք գործառույթներիմիջև, այնպես էլ որոշակի թվով աշակերտների հետ աշխատանքներիիրականացման պարտավորվածության և իրական հնարավորությունների միջև։ Հարցը այն է, որ մինչև 150 աշակերտի թվովհատկացվում է մեկ մանկավարժի օգնական, և որը, ըստ ՀՀկառավարության (26 ապրիլի 2018 թվականի N 525-Ն) որոշման, պետք էմիաժամանակ իրականացնի մի շարք պաշտոնային պարտականություններ, այդ թվում՝մասնագիտականևհանրույթներիգիտակցմանկադրերիա)օգնելուսուցիչներինդաստիարակությանգործընթացներում.պլանավորմանսովորողներիևուսուցմանուիրականացմանբ) մասնակցել ուսուցչիների կողմից դասերի պլանավորմանաշխատանքներին.գ) նպաստել սովորողների ինքնակառավարման ձևավորմանը.դ) օժանդակել ուսուցիչներին բոլոր, այդ թվում՝ կրթությանառանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող սովորողների համարուսումնական նյութերի պատրաստման գործընթացում.ե) ըստ հաստատության տնօրինության և ուսուցչի կողմիցառաջադրված նպատակի՝ դասարանում իրականացնել սովորողիուսումնառության խնդիրների ուղղությամբ դիտարկումներ, դրանցվերաբերյալ կատարել վերլուծություններ.ուսուցիչներինզ) աջակցելհանրակրթության պետականչափորոշիչով և առարկայական չափորոշիչներով ու ծրագրերով, իսկկրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող սովորողիհամար՝ ԱՈՒՊ-ով սահմանված գիտելիքների, կարողությունների ևհմտությունների առնվազն պարտադիր նվազագույն պահանջներիյուրացման գործընթացներին՝ կիրառելով դասավանդման արդյունավետմեթոդներ և տեխնոլոգիաներ.է) սոցիալական աջակցության տարածքային գործակալության(բաժնի) հայտի հիման վրա, սոցիալական դեպքի վարմանշրջանակներում մասնակցել համակարգող և խորհրդատվականմարմինների, ինչպես նաև աջակցության խմբի աշխատանքներին.ը) մասնակցելմասնակցությամբհամապատասխանդատավարականգործողություններին, եթե օրենքով նախատեսված է մանկավարժիմասնակցության պահանջ։ անչափահասքննչականսովորողիևայլՀՀ կառավարության որոշմամբ, ուսուցչի օգնականին վերագրվողպարտականությունները թվարկելով, պետք է համաձայնվել այն մտքին,որ նման ծավալով աշխատանքների իրականացումը անիրատեսական էնույնիսկ նրանց կողմից աշխատանքային մեծ պատարաստակամությանև մեծ փորձառության առկայության դեպքում։ Ինչպես նաևհակասություն է առաջացնում աշակերտների և ուսուցչի օգնականներիթվային հարաբերությունը և նման թվով աշակերտների հետ նշվածպարտականությունների արդյունավետ իրականացումը, քանի որ միշարք դասարաններում առաջացող տարաբնույթ դժվարություններիհաղթահարումը հնարավոր չէ ապահովել ուսուցչի օգնականների փոքրթվակազմով։ Հավելենք նաև, որ նման պարտականություններ կատարողմասնագետը նախ պետք է իր որակավորումը ստանա բարձրագույնդպրոցում և հստակ պատկերացում ունենալով իր գործառույթներիմասին՝ կարողանա կիրառել դրանք պրակտիկ գործունեությանընթացքում։ Մինչդեռ մեր կրթական համակարգումնախքանմեթոդաբանության լիարժեք մշակումը, միանգամից այն դրվում էգործածության մեջ և մի շարք տարիների ձախողված փորձից հետոկատարվումհետևություն, արձանագրվումթերությունները և բացասական արդյունքները։ Նույնը տեղի ունեցավնաև 12-ամյա կրթության պարագայում, որը ինչպես ցույց տվեցտարիների փորձը, իրեն չարդարացրեց։ համապատասխանէձևով, ապաՀամաձայնենք այն մտքին, որ կրթության ոլորտում ցանկացածբազմաթիվնորարարություն մինչև հիմնավորվելը անցնումարգելքների միջով, որոնք դրսևորվում են մասնագիտական բարդիրավիճակներիհերթինպայմանավորում են ուսուցչին օգնող այնպիսի տեխնոլոգիաներմշակելու և փորձարկելու անհրաժեշտությունը, որոնք մի կողմիցկնվազեցնեն ռիսկային գործոնները մանկավարժական խնդիրներիլուծման ժամանակ, մյուս կողմից կնպաստեն մանկավարժականտարբեր իրավիճակներում ծագած խնդիրների ստեղծագործականլուծմանն ու ուսուցչի նորարարական գործունեությանը։ վերջիններնիրենցօգնությունկրթականորոնքընդունակենուսանողները,համալսարանիԿապված դրա հետ՝ նշենք, որ, ուսուումնասիրելով գիտականգրականությունը, տեսնում ենք, որ այսօր արտերկրում բարձրագույնդպրոցի շրջանակներում իրականացվում է այնպիսի մասնագետներիպատրաստման փորձ,ցուցաբերելուհաստատություններիխորհրդատվականաշխատակիցներին։ Նովգորոդի Յարոսլավլ Իմաստունի անվանպետականդպրոցինորարական գործընթացների հետ կապված մոդերատոր-խորհրդատուիլրացուցիչգիտամեթոդականուղղորդման տարբեր ձևերին, սովորում են մանկավարժականխորհրդատվության, անհատականսուպերվիզիայիիրականացման մեթոդները, եղանակները, դրույթները և միջոցները [5, էջ 7]։ Անգլիայում մանկավարժական աջակցության գաղափարներըարտահայտվում են այնպիսի հասկացություններով, ինչպիսիք են"tutoring"-խնամակալություն "personal and social education"-անձնային և սոցիալականկրթություն։ [2, էջ 15]։ Հայաստանում նույնպես կարող է գործելխորհրդատու-մանկավարժների դպրոցը, որոնք, ստանալով բարձագույնcare"–պաստորային հոգածություն ևորակավորումը,և խմբայինծանոթանումենյուրացնելովդպրոցում համապատասխան մասնագիտական գիտելիքներ, հանդեսկգան որպես մանկավարժի օգնականներ։ Մեր հոդվածի շրջանակներում մենք կանդրադառնանք նորուսումնամեթոդական տեխնոլոգիայի՝ «Մանկավարժական խորհրդատըվության» դիտարկմանը՝ որպես կրթական համակարգ մուտք գործածուսուցչի օգնականի գործառույթների իրականացման ուղեցույցի։ «Մանկավարժական խորհրդատվության» վերաբերյալ մասնագիտական գրականության մեջ կան մի շարք ձևակերպումներ։ ՀամաձայնՀ. Բուրկսի և Վ. Ստեֆլերի՝ «խորհրդատվությունը որակավորվածխորհրդատուի մասնագիտական վերաբերմունքն է խորհրդառուինկատմամբ» [4, էջ11]։ Կրեսները խորհրդատուներին բնութագրում էորպես ազդեցության աղբյուրներ կամ որոշակի սոցիալականմեխանիզմներ, որոնք ձևավորում են խորհրդառուի պահվածքը [5, էջ 62]։ Այս ձևակերպումներին համապատասխան՝ ամբողջականմանկավարժական խորհրդատվությունըոչ թե տվյալ անձինխորհրդատուի կողմից որոշակի խնդրի վերաբերյալ պատրաստիլուծման հաղորդումն է, այլ նրան ուղղորդումը՝ ձևավորելու սեփականմոտեցումը տարբեր իրավիճակներում։ Ներկայացնելով համառոտ ձևովմանկավարժական խորհրդատվությունը՝ նշենք, որ այն ունի իրհարցերիլայն շրջանակը, որոնցից մասնավորապես կարելի էառանձնացնել.1. Երեխայի և ընտանիքի մանկավարժական խորհրդատվությունը, որնիրականացվելուհետ տարվողանհատական խրատադաստիարակչական զրույցների, խմբայինքննարկումների, ծնողների հետ անցկացվող անհատական ևխմբային աշխատանքի ձևով։ դեռահասներիէ«դժվար»2. Մասնագիտական՝ դիդակտիկ խորհրդատվությունը, որի հիմնականնպատակն է ուսուցիչների մասնագիտական գործունեության ձևերի,մեթոդների, տեխնոլոգիաների մասին տեսական գիտելիքներիհարստացումը։ 3. Մանկավարժական հանրույթի հետ իրականացվող խորհրդատվությունը, որն իրականացվելու է խմբային բանավեճերի, դեբատների,քննարկումների ձևով։ Մանկավարժական խորհրդատվությունըէխմբային և անհատական ձևերով, որոնց ընթացքում կիրառվում են միշարք մոդելներ, այդ թվում՝ բուժող (համագործակցային), արգելքայինիրականացվում(բարիերային),մոդելները։ հրահանգավորման,խթանող,բեմականացվածենմոտկարողդրսևորվելՆշենք նաև, որ մանկավարժական տարբեր իրավիճակները կարողեն ձևավորել խոհրդատվության իրականացման անհրաժեշտություն,հատկապես համընդհանուր ներառականության պայմաններում, երբառավելապեսև՛մանկավարժներիռեակցիաներիդժվարություններ։ Խորհրդատվության անցկացման կարևորությունըպայմանավորված է նաև սովորողների (որոնց մեջ կարող են լինելառանց ծնողական խնամքի մնացած, հաշմանդամություն ունեցող, վատսոցիալական պայմաններում ապրող երեխաներ) շրջանում նկատվողմանկական ագրեսիայի՝ բուլլինգի դրսևորումները, որոնք հանդես ենգալիս որպես «Երեխայի պրոբլեմ» և պահանջում են մանկավարժականաջակցություն։ հարմարվողականությանսովորողների,և՛Հարկ է նկատել, որ խորհրդատվության մշակույթը զարգանում էայն դպրոցներում, որտեղ մանկավարժական հանրույթը գիտակցում էայդ խորհրդատվության անհրաժեշտությունը և պատրաստ է տարբերդժվար իրավիճակների բաց քննարկումների իրականացմանը, ինչպեսնաև կարող է իր վրա վերցնել թե՛ խորհրդատուի, թե՛ խորհրդառուիդերը։ Խորհրդատվական մշակույթի փիլիսոփայությունը ենթադրում էդպրոցի և կրթության զարգացման լայն համատեքստ՝ մանկությանդժվարութհիմնախնդիրները,գործընթացները։ յունները,Խորհրդատվությանմանկավարժիմասնագիտական վարքի ճշտգրիտ մոդելի ձևավորմանը։ երեխայի սոցիալականացմանդաստիարակությանընտանեկաննպաստումմշակույթըբարդէՆկատենք, որ արդեն մանկավարժի գործող օգնականները իրենցմասնագիտական գործունեությունը ավելի լիարժեք կիրականացնեն,եթե անցնեն որոշակի ուսուցողական դասընթացներ, որոնց ընթացքումկծանոթանան մանկավարժական խորհրդատվության տեխնոլոգիայիսկզբունքներին,գործառույթներին,իրականացման ձևերին, մեթոդներին, որոնք կդառնան նրանց համարգիտամեթոդական ուղղորդում։ առանձնահատկություններին,Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ, ըստ Պ. Ի. Պիդկասիստիի,հանրակրթության բովանդակությունը, մի կողմից՝ արտացոլելովհասարակության կարիքները, ամենակարևոր պայմանն է սովորողներիկրթական և ճանաչողական գործունեության համար, մյուս կողմից՝հանդես է գալիս որպես այդ գործունեության կառուցման գործիք [3, էջ 427], որը կարելի է իրականացնել՝ ապահովելով կրթականգործընթացին սովորողների մասնակցությունը, համագործակցությունըև հավասարությունը, ընդունելով, որ նշված ցուցանիշները պետք էուղղորդողևիրականացման բոլոր գործընթացներում, ապա կարելի է ասել, որդրանց իրականացումը դառնալու է մանկավարժների և նրանց համարխորհրդատուների դերում հանդես եկող մանկավարժի օգնականներիմասնագիտական գործունեության հիմնական առանցքը։	Հոդվածում ներկայացված է որպես նոր բաղադրատարրերը մանկավարժական ուսումնական տեխնոլոգիայի, խորհրդատվության՝ կառուցողական նաև խորհրդատվության իրականացման ձևերը և մոդելները։ Հոդվածի նպատակն մանկավարժական խորհրդատվության օգնականի մասնագիտական նշանակությունը՝ որպես ուսուցչի գործունեության ներառականության հետ կապված մանկավարժական բարդ իրավիճակների հաղթահարմանը և կրթության որակի բարձրացմանը։
Ներածություն։ Կարկուտը հանրապետության տարածքում դիտվողհիդրոօդերևութաբանական հիմնական բնական աղետներից է։ Կարկուտիցտարեկան գյուղատնտեսությունը կրում է նյութական մեծ վնաս։ Բավական էնշել, որ աղետների պատճառած վնասի համար վճարվող ընդհանուր գումարի85-90 %-ը վերաբերում է կարկտահարությանը։ Պաշտոնական հաշվարկներով,ամեն տարի Հայաստանում կարկուտը գյուղացիությանը հասցնում է 16-20 մլրդդրամի վնաս։ ՀՀ-ում կարկտահարությունից հատկապես շատ են տուժում պտղատու ևխաղողի այգիները ծաղկման ժամանակ, ինչպես նաև հացահատիկային և բանջարաբոստանային մշակաբույսերի ցանքերը։ Վերլուծությունը ցույց է տվել, որնույնիսկ տարվա մեջ կարկտահարության մեկ դեպքը կարող է ոչնչացնելպտղատուների և խաղողի համարյա ամբողջ բերքը` մեծ վնաս պատճառելովտնտեսությանը։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում աճել են եղանակային և կլիմայական վտանգավոր երևույթների ուժգնությունն ու հաճախականությունը։ Ուստի, կարկուտի աշխարհագրական տարածման ու նրա ծագումնաբանության, հաճախականության, ինտենսիվության ուսումնասիրությունը, կանխատեսման արդյունավետ մեթոդների մշակումը,կանխման ծառայության կազմակերպումը, նախազգուշացումը արդիական հիմնախնդիրներից են։ Սակայն,այդ ուղղությամբ դեռևս կան շատ բացթողումներ, որոնք պահանջում են համալիր ուսումնասիրություններ և ֆինանսական մեծ ներդրումներ։ Հաշվի առնելով վերը նշվածը` աշխատանքում նպատակ է դրվել քննարկել, բացահայտել և վերլուծել կարկուտով օրերի տարածաժամանակային բաշխման օրինաչափությունները ՀՀ տարածքում՝ ըստ առանձին օդերևութաբանական կայանների։ Նյութը և մեթոդը։ Հանրապետության տարածքում կարկուտի ուսումնասիրությանը նվիրված են մի շարք աշխատություններ։ Այդ աշխատություններում լուսաբանվում և բացահայտվում են ամպրոպակարկտային պրոցեսներիառաջացմանը նպաստող լեռնագրության առանձնահատկությունները [6], կարկտային երևույթների առաջացման աէրոսինօպտիկական պայմանները [3-4, 7],կարկուտի բաշխման տարածաժամանակային առանձնահատկությունները [4,8-10], ամպրոպակարկտային պրոցեսների զարգացումը որոշող աէրոսինօպտիկական պայմանները [4,11]։ Ուսումնասիրության նպատակով աշխատանքում որպես ելակետայիննյութ օգտագործվել են ՀՀ տարածքում գործող օդերևութաբանական ներկայացուցչական կայանների փաստացի դիտարկումների արդյունքները, որոնք պահպանվում են ՀՀ ԱԻ նախարարության Հիդրոմետծառայության հիմնապահեստում։ Աշխատանքում կիրառվել է մաթեմատիկա-վիճակագրական, աշխարհագրական, համեմատության և վերլուծության, կոռելյացիոն մեթոդները։ Նշենք, որ կարկուտը 1-25 մմ (առանձին դեպքում` նաև 15 սմ-ից ավելի)շառավղով շերտավոր կառուցվածք ունեցող սառցային գունդ է։ Այն կազմված էսպիտակ կաթնագույն միջուկից և հաջորդական թափանցիկ և անթափանցիկսառցի շերտերից։ Կարկուտի զանգվածն առանձին դեպքում կարող է գերազանցել 300 գրամը։ Նրա հատիկի անկման արագությունն ուղիղ համեմատական էշառավղի մեծության քառակուսի արմատին։ Որպես կանոն՝ կարկուտի առաջացումը և զարգացումը պայմանավորված են մինչև 30 մ/վրկ արագության հասնող ուժեղ վերընթաց հոսանքներով։ Կարկուտի առաջացման համար անհրաժեշտ է ամպերի մեծ ջրայնություն, որիպատճառով կարկուտը թափվում է միայն տարվա տաք ժամանակ` երկրի մակերևույթին մոտ բարձր ջերմաստիճանի (15-20 C) պայմաններում։ Ամենիցհաճախ կարկուտ թափվում է բարեխառն լայնություններում, իսկ ամենամեծինտենսիվությամբ` արևադարձերում։ Բևեռային լայնություններում կարկուտ չիդիտվում։ Սովորաբար, կարկուտ տեղում է կույտաանձրևային ամպերից։ Որպեսկանոն՝ կարկուտը համարյա միշտ ուղեկցվում է հորդառատ անձրևով, ամպրոպով, երբեմն ուժեղ քամով (մինչև 15 մ/վ և ավելի), ինչպես նաև փոթորիկով։ Առանձին դեպքում, ուժեղ հորդառատ անձրևի հետ միասին, կարկուտով պայմանավորվում է սելավային հոսքը։ Որպես հետևանք՝ տնտեսությանը վնաս էպատճառում ոչ միայն կարկտահարությունը, այլ նաև սելավը։ Հանրապետության տարածքում կարկուտ դիտվում է ճակատային և ներզանգվածային կարկտային պրոցեսների ժամանակ։ Ներզանգվածային կարկտային պրոցեսները դիտվում են գարնանը և ամռան առաջին կեսին, երբ զարգացած են կոնվեկտիվ հոսանքները, և մեծ է խոնավությունը։ Պարզվել է [4], որ ՀՀ տարածքում տեղացած կարկուտի տրամագիծը տատանվում է 0,5-6,0 սմ-ի սահմաններում։ Կարկտահատիկի չափը ֆունկցիոնալկապի մեջ է կոնվեկտիվ հոսանքների արագության հետ. որքան մեծ է կոնվեկտիվ հոսանքների արագությունը, այնքան մեծ է տեղացած կարկտահատիկներիտրամագիծը։ Կարկուտի թափման տևողությունը ևս տատանվում է մեծ սահմաններում՝ մի քանի վայրկյանից մինչև 1 ժամ։ Սովորաբար, կարկուտը տևում է 3-5րոպե։ Կարկուտը, որպես կանոն, տեղում է տարբեր մակերես զբաղեցնող ուղեշերտով, որի լայնությունը հաճախ լինում է 1-2 կմ (առանձին դեպքում` մինչև 10կմ), երկարությունը՝ 10-20 կմ (առանձին դեպքում` մինչև 400 կմ)։ Մեր կողմից չեն ուսումնասիրվել կարկուտի տևողությունը և տեղալուժամանակացույցը։ Դա ուսումնասիրության այլ առարկա է, որը դուրս է սույնաշխատանքի շրջանակներից։ Այս աշխատանքում ներկայացվում է միայն այլհեղինակների կողմից կատարված ուսումնասիրությունների որոշ արդյունքներ։ Այսպես, պարզվել է [4], որ ՀՀ տարածքում կարկուտը գերազանացապեստեղում է 3-ից 30 րոպե։ Տեղացած կարկուտի շերտը կարող է հասնել 40 սմ ևավելի հաստության, իսկ ուղեշերտի երկարությունը` 100-120 կմ։ Օրինակ, 2005ի հունիսի 6-ին կարկտային ուղեշերտի երկարությունը Մարալիկի շրջանումհասել է 100-120 կմ,իսկ տեղացած կարկուտի շերտի հզորությունը` 30սմ-ի։ Մի քանի րոպեից մինչև 15 րոպե տևողության կարկուտի կրկնությունըԿովկասի կայանների մեծ մասում կազմում է 70-90 %։ Սովորաբար, 45 րոպեիցմինչև 1 ժամ և ավելի տևողությամբ կարկուտի կրկնությունը չի գերազանցում 10%-ը, իսկ Հայաստանում` 5 %-ը [10]։ Կարկուտ տեղում է առավելապես կեսօրից հետո և երեկոյան ժամերին`ժամը 13-ից մինչև 24-ը։ Ընդ որում, նշված ժամին բաժին է ընկնում կարկուտիդեպքերի մոտ 75 %-ը, մնացած 25 %-ը բաշխվում է հետևյալ կերպ՝ գիշերայինժամերին 15 % և օրվա առաջին կեսին 10 % [10]։ Կարկուտի ամենամեծ կրկնություն Արարատյան հարթավայրում դիտվում է ժամը 1200-1500-ին։ Սևանա լճի և Հրազդան գետի ավազաններում կարկուտի կրկնությունը հավասարապես մեծ է ժամը 1200-1500-ին և 1500-1800-ին։ Հանրապետության մնացած շրջաններում կարկուտի ամենամեծ կրկնությունհիմնականում դիտվում է ժամը 1500-1800-ին։ Հաջորդ տեղն զբաղեցնում է ժամը1800-2100-ն ընկած ժամանակահատվածը։ Բավական հազվադեպ կարկուտ դիտվում է ժամը 900-1200-ին, իսկ 0000-0900 ժամանակահատվածում դիտվում են կարկուտի եզակի դեպքեր [8]։ Արդյունքներ և քննարկում։ Ուսումնասիրությունների արդյունքումպարզվել է, որ հանրապետությունում կարկտահարության երևույթ գրանցվումէ ապրիլից հոկտեմբեր ամիսներին, երբեմն նաև մնացած ամիսներին։ Կարկուտով օրերի մեծ քանակ դիտվում է մայիսին (չոր ցամաքային կլիմա ունեցողշրջաններ) և հունիսին (համեմատաբար խոնավ կլիմա ունեցող շրջաններ)։ Նշված ամիսներին հանրապետության համարյա ամբողջ տարածքում ամենտարի դիտվում է կարկուտ, մնացած ամիսներին` 2000 մ-ից ավելի բարձրություններում։ Կարկտային երևույթները բարձր լեռնային շրջաններում դիտվումեն ավելի հաճախ, սակայն փոքր ինտենսիվությամբ։ äայմանավորված լեռնագրական առանձնահատկություններով` կարկուտով օրերի թիվը հանրապետությունում բաշխված է խիստ անհամաչափ(աղ. 1)։ Կարկուտով օրերի տարեկան մեծ քանակով առանձնանում է Արագածիլեռնային զանգվածը։ Այսպես, հանրապետությունում կարկուտով օրերի միջինտարեկան մեծ արժեք դիտվում է Արագած բ/լ օդերևութաբանական կայանում`8,2 օր (առավելագույնը գրանցվել է 1938թ. և կազմել է 40 օր)։ Կարկուտով օրերիմիջին տարեկան փոքր արժեք դիտվում է հանրապետության ցածրադիրշրջաններում և ջրային մակերևույթի վրա։ Այսպես, Արարատյան դաշտում վերջինս տատանվում է 1-3 օր սահմաններում, Սևանա լճի մերձափնյա տարածքում` 2-3 օր (լճից հեռանալով՝ այն ավելանում է), Մեղրիում` 1-2 օր։ Կարկուտով օրերի թիվը ենթարկվում է վերընթաց գոտիականությանօրենքներին։ Տեղի բարձրության աճմանը զուգընթաց՝ աճում է նաև կարկուտովօրերի թիվը։ Սակայն, կապված տեղական առանձնահատկությունների հետ,երբեմն նկատվոմ է նշված օրինաչափության խախտում։ Կարկուտով օրերի տարեկան միջին և առավելագույն թիվը 1935-2010 թթ. ընթացքումԱղյուսակ 1.Օրերի թիվը, օրՕդ. կայաններիԱնվանումըԲարձր.,մմիջին առավել.Ստացվել է սերտ կոռելյացիոն կապ տեղի բարձրության (h) և կարկուտովօրերի թվի միջին տարեկան ( N ) ու առավելագույն ( ) արժեքների միջև։ Այնհամապատասխանաբար կարելի է արտահայտել հետևյալ հավասարումներով.ՏաշիրՕձունՍտեփանավանԱմասիաԲերդԻջևանՎանաձորԳյումրիԴիլիջանԱպարանՃամբարակՍևան ՀՕԴԱրագած բ/լՖանտանԹալինԱրմավիրՄարտունիԱրտաշատՍիսիանՄեղրիՏարի։ Առաջին դեպքում կոռելյացիոն գործակիցը կազմել է` , երկրորդ։ Էլ ավելի լավ արդյունքներ կստացվեին, եթե կարկուտովդեպքում` օրերի տարեկան թվի կախվածությունը քննարկվեր ըստ առանձնացված ագրոկլիմայական մարզերի։ Ակնհայտ է նաև կարկտով օրերի թվի փոփոխությունն ըստ լանջերի դիրքադրությունների և կողմնադրությունների։ Սակայն, այն պահանջում է հատուկուսումնասիրություններ։ Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածի առավել ակտիվ կարկտայինգործունեություն դիտվել է 1936-37, 1939-40, 1942-44, 1947, 1950-51, 1954-55, 1963և 1965թթ., երբ հանրապետության տարածքի զգալի մասում դիտվել է կարկուտով օրերի առավելագույն թիվ, որը 2-3 և ավելի անգամ գերազանցում է բազմամյա միջին թիվը։ Թույլ կարկտային գործունեություն է նկատվել 1980, 1985,1992-94, 2000թթ.։ Այդ տարիներին հանրապետության տարածքի զգալի մասումկարկուտ կա՛մ ընդհանրապես չի դիտվել, կա՛մ տարվա ընթացքում կրկնությունը չի գերազանցել 2-3 օրը։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ կարկուտի կրկնությունըմիևնույն վայրում տատանվում է բավական մեծ սահմաններում։ Այսպես, օրինակ, Դիլիջան, Ֆանտան և այլ օդերևութաբանական կայաններում առանձինտարիների կարող է տեղալ 10 օրից ավելի կարկուտ։ Մյուս կողմից, հնարավորեն և այնպիսի տարիներ, երբ կարկուտ ընդհանրապես չի դիտվում։ Նշենք, որտեղի բարձրության և կլիմայի ցամաքայնության աճման հետ դիտվում է կարկուտի կրկնության տատանման տարեկան լայնույթի բացարձակ արժեքի աճ.Արագած բ/լ օդերևութաբանական կայանում այն կազմում է 40 օր։ Այդ հանգամանքը, անկասկած, պայմանավորված է առանձին տարիների մթնոլորտի ընդհանուր շրջանառության բնույթով։ Պարզվել է, որ հանրապետության տարածքում հիմնականում դիտվում էկարկուտով օրերի տարեկան թվի նվազման միտում (նկ. 1)։ Նման օրինաչափություն դիտվում է նաև այլ ուսումնասիրությունների արդյունքում [2, 4]։ Ինչպես արդեն նշվել է, կարկուտը մեծ վնաս է պատճառում տնտեսությանը։ Բնածին վտանգների տեսանկյունից հանրապետության տարածքի մոտ15-17 %-ը գտնվում է կարկտահարության ազդեցության տակ [1, 9]։ Կարկուտովօրերի տարեկան թվի նվազման միտումը չի նշանակում պատճառած վնասներիկրճատում։ Պատճառն այն է, որ կարկտահարության պատճառած վնասներիչափերը կախված են տեղացող կարկուտի հատիկների չափերից։ Գյուղատնտեսական մշակաբույսերին զգալի վնաս է պատճառում մանր ինտենսիվ կարկուտը։ Առավել վտանգավոր է 10-15 մմ տրամագծով կարկուտը։ Պետք է նշել, որհաճախ նույնիսկ կարկտահարության մեկ դեպքը տարվա ընթացքում կարող էհանգեցնել գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքի լիովին ոչնչացման այնդեպքում, երբ մեկ այլ շրջանում կարկուտով օրերի մեծ թիվը կարող է պատճառել ոչ զգալի վնաս։ Դա, իհարկե, կախված է կարկուտի հատիկի մեծությունից,նրա ինտենսիվությունից, տևողությունից, ինչպես նաև բույսերի զարգացմանփուլից և, ի վերջո, կարկտահարության մակերեսից։ րը, օ ի Տարիները Նկ. 1. Կարկուտով օրերի տարեկան թվի փոփոխության դինամիկան 1935-2010թթ.Ընթացքում՝ ըստ ՀՀ մի քանի օդերևութաբանական կայանների տվյալների1 – Տաշիր; 2 –Ապարան; 3 – Ֆանտան; 4 – Իջևան; 5 – Մարտունի; 6 – ՍիսիանԿարկուտով օրերի մեծ թիվ դիտվում է բարձրլեռնային շրջաններում ևառանձին լեռնային բարձրություններում, որտեղ համարյա չեն լինում գյուղատնտեսական մշակաբույսեր։ Սակայն, պետք է հաշվի առնել, որ հանրապետությունում բնակավայրերը հիմնականում գտնվում են մինչև 2000 մ բարձրությունների վրա։ Ավելի բարձր տեղակայված տարածքներում կարկտահարությունըպատճառում է աննշան կամ ոչ մի վնաս։ Մյուս կողմից՝ կարկտահարությունիցհիմնականում տուժում են թանկարժեք մշակաբույսերը, առաջին հերթին, խաղողը (մինչև 1500-1600մ բարձրությունները), պտղատուների առանձին տեսակներ (մինչև 1900-2000մ բարձրությունները), ինչպես նաև հացահատիկայինմշակաբույսերը։ Խաղողի և այլ բույսերի ամենամեծ ոչնչացում դիտվում է վեգետացիայիառաջին փուլում։ Դա պայմանավորված է այդ ժամանակվա օդերևութաբանական պայմանների անկայունությամբ, որն արդյունք է կոնվեկցիայի [5]։ Հանրապետությունում փորձ է արվում կանխել կարկուտը։ Սակայն, այդխնդիրը դեռևս լիովին լուծված չէ։ Ներկայումս հանրապետության կարկտավտանգ շրջաններում (Արմավիրի, Արագածոտնի, Արարատի, Լոռու մարզերում)կան 119 հակակարկտային կայաններ, որոնք պաշտպանում են 9400 հա հողատարածք։ Չնայած լեռնային շրջաններն ավելի կարկտավտանգ են, կարկուտիվնասներն ավելի քիչ են, հետևաբար հակակարկտային կայաններ առաջին հերթին տեղադրվում են այն տարածքներում, որտեղ իրականացվում է գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ինտենսիվ մշակություն։ Եզրակացություններ և առաջարկություններ։ Այսպիսով, կարկուտը հիդրոօդերևութաբանական հիմնական աղետներից է, որը մեծ վնաս է պատճառումգյուղատնտեսությանը։ Հանրապետության համարյա ամբողջ տարածքը կարկտավտանգ է։ Ընդ որում, լեռնային տարածքներում կարկուտի պատճառածվնասը կա՛մ ընդհանրապես բացակայում է, կա՛մ աննշան է։ Կարկուտով օրերի թիվը ինչպես միևնույն, այնպես էլ մոտ գտնվող տարածքներում տատանվում է բավական մեծ սահմաններում։ Հանրապետության տարածքում դիտվում է կարկուտով օրերի թվի աճ՝ըստ տեղի բարձրության։ Տարվա ընթացքում կարկուտով օրերի առավելագույնթիվ գրանցվում է լեռնային և բարձր լեռնային շրջաններում, որտեղ համարյաբացակայում են գյուղատնտեսական մշակաբույսերը։ Ստացվել է կոռելյացիոնկապ տեղի բարձրության և կարկուտով օրերի տարեկան թվի միջև, որն արտահայտվել է անալիտիկորեն։ Ստացված կապը կարելի է օգտագործել քիչ ուսումնասիրված և չուսումնասիրված տարածքների կարկուտով օրերի թվի գնահատման համար։ Հանրապետության տարածքում, ընդհանուր առմամբ, նկատվում է կարկուտով օրերի թվի նվազման միտում։ Սակայն, դա չի նշանակում կարկուտիպատճառած վնասի կրճատում։ Ուստի, անհրաժեշտ է հատկապես, մեծ ուշադրություն դարձնել կարկուտի թափման ինտենսիվության և տևողության, ինչպես նաև դրա չափի վրա։ Առաջարկում ենք.• տարբեր ինտենսիվության և չափի կարկուտի տեղալու հաճախականության,փոփոխության դինամիկայի, պատճառած վնասների մանրամասն և համակարգված ուսումնասիրում ու գնահատում,• հնարավորինս փոքր տարածքների համար կարկուտի կանխատեսման կարճաժամկետ մեթոդիկաների մշակում,• սպասարկող կազմակերպություններին և բնակչության լայն զանգվածներինսպասվող կարկուտի մասին նախազգուշացումների նոր մեթոդների մշակում,• հակակարկտային կայանների տարածական ճիշտ բաշխում,• հնարավորինս փոքր թվով հակակարկտային կայաններով աշխատանքիբարձր արդյունավետության ապահովում,• կարկուտից պաշտպանվող տարածքների ֆիզիկաաշխարհագրական առանձնահատկությունների և էկոլոգիական անվտանգության բազմակողմանի և համալիր ուսումնասիրում,• հակակարկտային կայանների միջոցով ամպերի վրա ազդելու կանոնակարգի կամ մեթոդիկայի մշակում,• հակակարկտային կայանների ազդեցության գոտին հատող թռչող ապարատների վրա դրանց ներգործության ուսումնասիրում,• կարկուտի դեմ պայքարի նոր, առավել արդյունավետ եղանակների և միջոցների մշակում։ Град։ Закономерности пространственно-временных ¶ ñ ³ Ï ³ Ý á õ Ã Û ո ւ Ý 1. Աղետների ռիսկերի կառավարումը տեղական մակարդակում։ Ուսումնամեթոդական ձեռնարկ/Հ.Մաթևոսյան, Ա.Չիլինգարյան, Հ.Սարոյան, Դ.Հարությունյան, Ս. Շահմուրադյան,Ա.Առաքելյան։ Հայաստան,Եր.։ 2011,-169էջ։ 2. Կլիմայական ծառայությունների ներկա վիճակը և զարգացման հեռանկարները Հայաստանում։ Հայաստանի Հանրապետության արտակարգ իրավիճակների նախարարություն։ Հիդրոօդերևութաբանության և մոնիթորինգի պետական ծառայություն։ Եր.։ 2013, - 62 էջ։ 3. Սուրենյան Գ.Հ. Կարկտի ծագման աերոսինօպտիկական պայմաններըԱրարատյան դաշտում։ Основные проблемы географии Южного Кавказа игеографического факультета (ЕГУ). Ереван, 18-19 марта 2005 года. Ер.։ изд-воЕГУ, 2005, - с. 102-104. - ISBN 5-8084-0624-2։ 4. Սուրենյան Գ.Հ. ՀՀ եղանակակլիմայական պայմանները ձևավորող բարիկական դաշտերի սինօպտիկական վերլուծությունը։ Աշխարհագրականգիտ. թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման ատենախոսություն։ Եր.։ 2010, - 145 էջ։ рологической обсерватории, вып. 3, Ер.։ 1971, - с. 103 – 112. экологии, энерго- и ресурсосбережения։ сборник трудов ХХII Международной«УкрНТЦ «Энергосталь». – Х.։ НТМТ, 2014. – с. 210-218. Տեղեկություններ հեղինակների մասինՄարգարյան Վարդուհի Գուրգենի - աշխ. գիտ. թեկնածու, Երևանի պետական համալսարան, ասիստենտ, E-mail։ [email protected]Սիմոնյան Լարիսա Մամիկոնի -ԱԻ նախարարության Հիդրոմետ ծառայություն,Օդերևութաբանության կենտրոնի ագրոօդերևութաբանության բաժնի պետ։	Աշխատանքում ուսումնասիրվել, բացահայտվել և վերլուծվել են կարկուտով օրերի թվի տարածաժամանակային բաշխման օրինաչափությունները ՀՀ տարածքում։ Որպես ելակետային նյութ՝ օգտագործվել են ուսումնասիրվող տարածքում գործող ներկայացուցչական օդերևութաբանական կայանների ԱԻ նախարարության Հիդրոմետծառայության փաստացի դիտարկումների օրական տվյալները։
ԼԵՌՆԱՅԻՆ ԼԱՆԴՇԱՖՏՆԵՐԻ ԳԵՂԱԳԻՏԱԿԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐԸ Լանդշաֆտի գեղագիտության ուսումնասիրությունը ժամանակակից աշխարհագրության հեռանկարային ուղղություններից մեկն է։ Լանդշաֆտի գեղագիտությունն ուսումնասիրում է բնական և անթրոպոգեն լանդշաֆտների գեղեցկությունը,գեղագիտությունը, ինչպես նաև գեղագիտական ընկալման և գնահատման առանձնահատկությունները [5]։ Այն փաստի գիտակցումն ու ընկալումը, թե լանդշաֆտն ունի ոչ միայննյութական, այլև հոգևոր արժեք՝ հանգեցնելով առավել գեղատեսիլ տարածքներիբացահայտման ու պահպանման, լանդշաֆտի գեղագիտական հատկության գնահատման անհրաժեշտությանը։ Բնության գեղագիտական որակների գնահատման փորձերը երկարատևպատմություն ունեն։ Բնության գեղեցկության մաթեմատիկական վերլուծությանհնարավորության մասին առաջին մտքերը հայտնվել են Պյութագորասի աշխատանքներում։ Դեռևս Ա. Հումբոլդտի, Ա. Հետտների, Վ. Պ. Սեմյոնով-Տյան-Շանսկու աշխատանքներում նշվել է լանդշաֆտի տեսողական հատկության ուսումնասիրման անհրաժեշտությունն ու հեռանկարը։ Սակայն դրա հատուկ ուսումնասիրումը աշխարհագրության մեջ սկսվել է 1960-ական թվականներից, երբ ձևավորվեցին լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատման երկու մոտեցումներ` «օբյեկտիվ» և «սուբյեկտիվ» [3, 4]։ Սուբյեկտիվ մոտեցումն ուսումնասիրում է տարբեր խմբի մարդկանց մոտլանդշաֆտագեղագիտական նախապատվությունների առանձնահատկությունները։ Այս դեպքում ուսումնասիրողը հենվում է մարդկանց սուբյեկտիվ կարծիքի՝ այս կամայն բնապատկերի գեղագիտական գրավչությունից ստացած տպավորություններիվրա։ Այս մոտեցման շրջանակներում առնաձնացնում է երկու ուղղություն՝ փորձագիտական գնահատման և սոցիալական հարցման [2, 5]։ Առաջին դեպքում բնապատկերի գեղեցկությունը գնահատում են մասնագետներ, որոնց մասնագիտությունն այս կամ այն չափով կապված է բնառեսուրսայիններուժի ուսումնասիրման և օգտագործման հետ (աշխարհագետներ, կենսաբաններ,նկարիչներ և այլք) [2, 3, 5]։ Փորձագիտական գնահատման մեթոդի վրա է հիմնվածԿ. Դ. Ֆայնսի բնապատկերային-գեղագիտական հետազոտությունը։ Նա ընտրել էբնական տարբեր գոտիների բնապատկերների գունավոր լուսանկարներ, որոնցգեղագիտական գրավչությունը բալային սանդղակի միջոցով գնահատել է փորձագետների խումբը [10]։ Սակայն փորձագետներն, այնուամենայնիվ, մարդիկ ենիրենց ճաշակով, հայացքներով, նախապատվություններով, ովքեր ոչ միշտ ենհամընկնում մարդկանց մեծ մասի հետ։ Այդ իսկ պատճառով առանձնացվում է սուբյեկտիվ մոտեցման երկրորդ ուղղությունը՝ սոցիալական հարցումը, որի նպատակն էբացահայտել գեղագիտական ռեսուրսների գլխավոր օգտագործողների բնապատկերային նախապատվությունները։ Հարցումների համար սովորաբար ընտրում ենտարբեր սեռի, տարիքի, կրթության, էթնոմշակութային պատկանելիության 50-60 ևավելի մարդ [2]։ Այս մեթոդի կիրառման օրինակ է համարվում Վեյի (Մեծ Բրիտանիա) հովտումիրականացված Ե. Ս. Պենինգ-Ռոուսելի ուսումնասիրությունները [12], Իտալիայումկենտրոնական Ալպերի գեղագիտական արժեքների գնահատումը [13]։ Սոցիալականհարցման մեթոդի ամենատարածված և կիրառվող հարցաթերթիկը Մ. Յ.Ֆրոլովայինն է։ Նրա հարցաթերթիկի հարցերը կազմված են գնահատվողմատրիցաների տեսքով, որոնք ներառում են 7 սյունակներ՝ ըստ յուրաքանչյուրչափանիշի։ Այսպես, 1-ին սյունը նշանակում է «ծայրահեղ բացասական տպավորություն», 7-րդը՝ «բավական դրական», 4-րդը՝ «չեզոք», իսկ մնացածը միջանկյալ դիրք ենզբաղեցնում։ Այսպիսով, անկետավորման ժամանակ գնահատվել են բնապատկերների առանձին բաղադրիչներից (օդ, ջուր, ռելիեֆ, բուսականություն, հողեր,կենդանիներ) և ամբողջական բնապատկերից (միանման-բազմազան, աններդաշնակ-ներդաշնակ, սովորական-էկզոտիկ, տգեղ-գեղեցիկ և այլն) ստացված տպավորությունները, հարցվողների մոտ առաջացած էմոցիաները (վախ-ուրախություն,վհատություն-հիացմունք և այլն)։ Ապա ըստ յուրաքանչյուր բնապատկերի կատարվելէ ինտեգրալ խմբային գեղագիտական գնահատում [6, 5]։ Առավել նպատակահարմար է այս երկու ուղղությունների ինտեգրալ օգտագործումը։ Այդպիսին է Պրելովսկու աշխատանքում ներկայացված մեթոդը, որըսոցիալական հարցման և փորձագիտական գնահատման մեթոդների սինթեզ է [7]։ Օբյեկտիվ մոտեցումը ենթադրում է գեղագիտական գրավչության օբյեկտիվչափանիշների, լանդշաֆտի ֆիզիկական բնութագրիչների բացահայտում։ Նրահիմնական առավելություններն են մեթոդիկայի տրամաբանական կառուցվածքը,գնահատվող ցուցանիշների չափելիությունը, հիմնական առանցքային տարածքներիտվյալների էքստրապոլյացիայի հնարավորությունն ընդարձակ տարածությունում [3]։ Օբյեկտիվ մոտեցումն իր հերթին բաժանվում է գնահատման երկու ուղղության։ Մի դեպքում լանդշաֆտի յուրաքանչյուր «նշանակալի գործոն» (օրինակ` ռելիեֆի,բուսականության առանձնահատկությունները) գնահատվում են առանձին, սովորաբար, բալային սանդղակով։ Ապա յուրաքանչյուր ցուցանիշից ստացված մասնավորգնահատականների համադրման ընթացքում կատարվում է բնատարածքայինհամալիրի ինտեգրալ գնահատում։ Մյուս դեպքում բնապատկերի գեղագիտականհատկությունների վերլուծություն կատարվում է համաձայն մի քանի գործոնների,չափանիշների համադրման առանձնահատկությունների։ Դրանք ընդհանրականցուցանիշներն են, ինչպես օրինակ` գունային գամման, տեսարանի խորությունը,դոմինանտությունը և այն։ Բայց գրեթե բոլոր աշխատանքներում այս երկու ուղղությունները միասին են հանդես գալիս։ Օբյեկտիվ մոտեցման շրջանակներում դասական աշխատանքներից մեկը Դ.Լինտոնին է [11]։ Նրա աշխատանքում առաջնային է ռելիեֆը, այնուհետև անտառները, ճահիճները, դաշտերը, բնակավայրերը, արդյունաբերական օբյեկտները ևայլն։ Նմանատիպ աշխատանք է նաև 1971 թ․ գիտական խմբի իրականացրածՔովենթրի-Սոլիխալ-Ուորիքլիր միջտարածաջրջանային պլանավորումը, Էրինգիսի,Բուդրյունասի՝ Լիտվիայի լանդշաֆտների էկոլոգա-գեղագիտական գնահատումը։ Գեղագիտության առանձնացված չափանիշները հեղինակները խմբավորել են երեքխմբում։ I խումբը կազմում են բնապատկերում ներկայացված բնական օբյեկտները(օրինակ՝ լճերը, պուրակները և այլն), որոնք ենթարկվում են թվաբանական պարզհաշվարկի։ II խումբը, որը համարվում է հիմնական, բնութագրում է «բնապատկերիհիմնական հատկանիշները» (օրինակ՝ բազմապլանությունը, գոտիականությունը,սեզոնային ասպեկտը, հեռանկարային բազմազանությունն ու խորությունը)։ IIIխումբը ներառում է մարդկային գործունեության տարբեր օբյեկտներ, որոնց առկայությունը բնապատկերում գեղագիտական գրավչությունների համար կարող է ունենալ ինչպես դրական, այնպես էլ՝ բացասական նշանակություն [3, 9]։ ՀՀ տարածքում լանդշաֆտների գեղագիտական օբյեկտիվ գնահատում էկատարել Լ. Մ. Մարտիրոսյանը։ Գնահատվել են Սևանա լճի ավազանի լանդշաֆտները։ Գնահատման հիմքում դրվել են հետևյալ բաղադրիչները՝ ռելիեֆը, բուսածածկը, ջրերը, ինչպես նաև մարդածին բաղադրիչը։ Նշված ցուցանիշները գնահատվել են բալային քառաստիճան համակարգով [1]։ Չնայած տարբեր կարծիքների, գեղագիտական գնահատման նշված երկուուղղություններն էլ չեն հակասում միմյանց․ դրանք տարբերվում են գնահատմանմասշտաբով, խորությամբ և մակարդակով։ Եթե գնահատումը խնդիր ունի բացահայտելու տարբեր կատեգորիաների զբոսաշրջիկների հանգստի տեղի և ձևինախընտրությունը, ապա մեր կարծիքով առավել նպատակահարմար է սուբյեկտիվմոտեցման կիրառումը։ Իսկ առավել գրավիչ տարածքների բացահայտման, բնապահպանական, գյուղատնտեսական, գյուղական գործունեության կազմակերպումըռացիոնալ պլանավորելու, բնակավայրերի ձևավորման նպատակներով գնահատմանդեպքում արդյունավետ է օբյեկտիվ գնահատումը։ Սուբյեկտիվ գնահատման մեթոդներն այս դեպքում ստուգիչ և լրացնող բնույթ ունեն։ Վերջին ժամանակներում առավել նպատակահարմար է համալիր մեթոդաբանության կիրառումը, որը ներառում է նշված երկու մոտեցումները [3, 4, 5]։ Մերդիտարկած այսպիսի աշխատանքներում օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գնահատմանարդյունքներն իրարից շատ քիչ են տարբերվում։ Գնահատման փորձերը շատ են հարթավայրային երկրներում։ Լեռնայինտարածքների լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատումը բարդ է, որովհետևգնահատման գործոններն ու դրանց համադրման առաձնահատկություններն ավելանում են։ Քանի որ սյուբեկտիվ գնահատման մեթոդաբանությունը գրեթե բոլորաշխատանքներում նույնն է (տարածքի առանձնահատկություններից ելնելով տարբերություններ կան օբյեկտիվ գնահատման փորձերում), մեր փորձ են կատարել մշակելու լեռնային երկրների լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատման օբյեկտիվ գործոնների և ցուցանիշների առանձնացում և դասակարգում՝ Սյունիքի մարզի լեռնայինտարածքի օրինակով։ Հաշվի առնելով Սյունիքի մարզի բնական պայմանների առանձնահատկությունները, Դ. Դիրինի, Էրինգիսի և Բուդրյունասի աշխատանքներում օգտագործված օբյեկտիվ գնահատման մեթոդաբանությունները, ինչպես նաև գեղագիտությանմեջ ընդունված ներդաշնակության կանոնները, առանձնացրել և դասակարգել ենքլանդշաֆտի գեղագիտական հատկության օբյեկտիվ գնահատման գործոնները՝տալով դրանց գնահատման սանդղակը (Աղյուսակ 1)։ ՌելիեֆԳնահատման գործոնները ԲացարձակբարձրությունՀորիզոնականմասնատվածությունՈղղաձիգմասնատվածությունՄակերևույթիթեքությունՄինչև 1000մ 1000-1700մ 1700-2400մ 2400-3200մ 3200 և ավեի Մինչև 0․5 3․5 և ավելի մինչև 200 800 և ավելի մինչև 10 45 և ավելի Բալ Արժեք ԿողմնադրությունԲուսականությանտիպԲուսապատվածությանաստիճանըՀյուսիսային հս-արլ, հս-արմ արևմտյան, արևելյանհվ-արլ, հվ-արմ Հարավային Ֆրիգանոիդ տափաստանային Քսերոֆիլ նոսրանտառ,մարգագետնատափաստանՑածր ալպյան Անտառային, ալպյանգորգերմինչև 15 85 և ավելի Ջրային օբյեկտներլիճգետ աղտոտվածմաքուրաղտոտվածմաքուրԲուսականությունԲնական հատուկօբյեկտներիառկայությունը ևորակըԼեռնագրականօբյեկտներԱնթրոպոգենօբյեկտների առկայությունըԴրականազդեցություն ունեցողօբյեկտներՋրվեժ Ձնային բծեր Լեռնագագաթ Կարստային քարանձավՀրաբխային կոն Ապարային մերկացումՀողե բուրգ Պատմամշակութային ևգեղագիտականնշանակությանճարտարապետականընդգծվածության օբյեկտջրամբար աղտոտվածմաքուրաղտոտվածմաքուրջրանցք Լեռնահանքային արդյունաբերության կետերԲացասականազդեցություն ունեցողօբյեկտներԱրդյունաբերական թափոնատարՋրաէներգետիկ հանգույցԲնակավայր գյուղ քաղաքԸնդամենըԱղյուսակ 1. Լեռնային լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատման գործոնները ևսանդղակըՌելիեֆն առաջնային այն բաղադրիչն է, որը պայմանավորում է բնապատկերիամբողջ տեսքը և համարվում է կոմպոզիցիայի միջուկը [5]։ Ռելիեֆի գեղագիտականգնահատման ժամանակ օգտագործվել են այնպիսի ցուցանիշներ, ինչպիսիք են՝տեղի բացարձակ բարձրությունը,լանջերի դիրքադրությունը, թեքությունը,հորիզոնական և ուղղաձիգ մասնատվածությունը։ Գեղագիտական տեսանկյունիցբարձր տարածքներից ավելի խորը և ծավալային տեսարաններ են բացվում, երևումեն լանդշաֆտի նյութակառուցվածքային բաղադրիչների գծային տեսքը։ Լանջերիդիրքադրությունը ձևավորում է լուսավորման դինամիկությունը [2]։ Սյունիքի մարզումառավել լուսավոր և տաք են համարվում հարավային, հարավարևելյան, հարավարևմտյան լանջերը։ Հյուսիսային, հյուսիսարևելյան հյուսիսարևմտյան լանջերըցուրտ ու ստվերոտ են։ Մակերևույթի թեքությունը որոշում է բնապատկերի ընկալման հորիզոնական և ուղղաձիգ անկյան մեծությունը։ Ողղաձիգ և հորիզոնականմասնատվածությունը ավելացնում, մեծացնում է մակերևույթի գրավչությունը։ Հորիզոնական մասնատվածությունն արտահայտում է տեղանքի տարածականռիթմայնությունը։ Բուսականությունը գեղագիտահոգեբանական պատկերի ձևավորման գլխավոր բաղադրիչն է համարվում։ Որպես գնահատման ցուցանիշներ առաջարկում ենքբուսականության տիպը և բուսապատվածության աստիճանը։ Առավել բարձր ենգնահատվում անտառային լանդշաֆտները։ Անտառածածկի օպտիմալ քանակըկազմում է 30-60 %, քանի որ այդ դեպքում ձևավորվում են համայնապատկերներ ևտեսանելիության լավագույն դիտակետերը, իսկ 100 %-ին մոտ լինելու դեպքումլանդշաֆտի գրավչությունը նվազում է, քանի որ դիտման տարածքը փակվում է, և չեներևում լանդշաֆտի նյութակառուցվածքային մյուս բաղադրիչները [2]։ Լանդշաֆտըդառնում է միօրինակ։ Որպես գրավիչ բուսականության տիպ վերցվել են նաև ալպյանգորգերը, քանի որ ծաղիկներն ունեն ներդաշնակության կանոններին համապատասխան սիմետրիկ ու միջուկային կառուցվածք։ Առանձին գործոնների խմբում ներառել ենք բնական հատուկ օբյեկտներիառկայությունը և որակը։ Դրանք են՝• Ջրային օբյեկտների առկայությունը և որակը․ գնահատվում ենլճերի,ջրվեժների ու խոշոր գետերի, ձնային բծերի առկայությունը։ Ջրային օբյեկտներըոչ միայն հարստացնում են բնապատկերը, հագեցնում գունային գամման, այլևլրացուցիչ ռեկրեացիոն հնարավորություններ են ստեղծում՝ բարձրացնելովլանդշաֆտների գրավչությունը։ Աղտոտված ջրային օբյեկտներն իջեցնում ենտարածքի գեղագիտական գնահատականն՝ ազդելով մարդու հոգեբանությանվրա։ • Լեռնագրական օբյեկտների առկայությունը (լեռնագագաթներ, հրաբխայինկոներ, քարանձավներ, ապարային մերկացումներ)։ Լեռնագագաթներն ուհրաբխային կոներն ունեն կենտրոնախույս կառուցվածք և տեսանելիության մեծու շրջանաձև հորիզոն։ Գեղագիտական տեսանկյունից արժեքավոր լանդշաֆտներն, առաջին հերթին,պետք է տարբերվեն բնական վիճակի բարձր աստիճանով և երկրորդական տարրերիցածր հագեցվածությամբ։ Ուստի առաջարկում ենք գնահատել նաև անթրոպոգենօբյեկտների առկայությունը, որը բաժանվում է երկու մասի՝• Դրական ազդեցություն ունեցող օբյեկտներ՝ պատմամշակութային և գեղագիտական նշանակության ճարտարապետական ընդգծվածության օբյեկտներ,մաքուր ջրամբարներ ու ջրանցքներ։ Սրա ներքո հասկանում են մարդու ևբնության ներդաշնակ ու հավասարակշռված փոխազդեցություն, որտեղ մարդնու բնությունը միմյանց հետ շփման մեջ են մտնում գործունեությանմշակութաէկոլոգիական միջոցների բազմազանության միջոցով։ Կուլտուրականիրական լանդշաֆտը միշտ համապատասխանում է գեղագիտական բարձրպահանջներին։ • Բացասական ազդեցություն ունեցող օբյեկտներ՝ լեռնահանքային արդյունաբերության կետեր, արդյունաբերական թափոնատարրեր, ջրաէներգետիկ հանգույցներ, գյուղական և քաղաքային բնակավայրեր։ Ուսումնասիրված աշխատանքների մեծ մասում գնահատումը կատարվել է 0-3բալային սանդղակով, սակայն հաշվի առնելով Սյունիքի մարզի բնական պայմաններիմեծ բազմազանությունը, առաջարկվում է այն կատարել 0-5 բալային սանդղակով։ Բալային գնահատումից բացի իրականացվել է նաև արժեքային գնահատում՝ փորձագիտական կշռային գործակիցների ընտրության միջոցով։ Մասնավոր գնահատկանների ինտեգրացման արդյունքում ստացվում է լանդշաֆտի գեղագիտության աստիճանը (ԼԳԱ) որոշող հետևյալ բանաձևը՝որտեղ-ը դիտարկվող գործոններն են բալերով, n-ը՝ գործոններիթիվը, -ն՝ համապատասխան կշռային գործակիցները։ ArcGIS ծրագրային միջավայրում առկա տարածական մոդելավորման և քարտեզագրման գործիքները հնարավորություն են տալիս ԼԳԱ-ի ինտեգրալ բանաձևիկիրառմամբ ստանալ Սյունիքի մարզի լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատմանտարածական պատկերը։ Այսպիսով, ակնհայտ է, որ յուրաքանչյուր շրջանի համար ընդհանուր մոտեցումների հետ միասին պետք է մշակվեն նաև գնահատման մասնավոր ձևեր, քանիոր բնական տարբեր համալիրներում լանդշաֆտների հատկությունները և մարդուհամար դրանց արժեքը շատ տարբեր են։ Իսկ մեր առաջարկած գնահատման այսհամակարգը լիովին կարող է արտացոլել Սյունիքի մարզի գեղագիտական գրավչության աստիճանը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Մարտիրոսյան Լ., Սևանա լճի ավազանի լանդշաֆտների էսթետիկականգնահատումը և քարտեզագրումը ռեկրեացիոն զարգացման նպատակով, Երևան,2014, ԵՊՀ գիտական տեղեկագիր, էջ 41-6։ шафтов։ методологический обзор, Известия Алтайского государственного универси[5] Николаев В. А, Ландшафтоведение։ Эстетика и дизайн։ Учеб. пособие, Москва,ландшафтов эго Дальнего Востока, Владивосток։ Дальнаука, 1995, с. 140. [10] Fines K., Landscape Evaluation։ a Research Project in East-Sassux, Regional Studies,of Mountain Regions։ Modelling the aesthetic value, Journal of Ecological Indicators 2016,Եղիազարյան ԱրմենուհիԼԵՌՆԱՅԻՆ ԼԱՆԴՇԱՖՏՆԵՐԻ ԳԵՂԱԳԻՏԱԿԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ լանդշաֆտի գեղագիտություն, օբյեկտիվ մոտեցում, սյուբեկտիվմոտեցում, մեթոդիկա, գործոններ։	Հոդվածը նվիրված է լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատման մեթոդական մոտեցումների վերլուծությանը։ Հաշվի առնելով Սյունիքի մարզի բնական պայմանների առանձնահատկություններն ու օբյեկտիվ գնահատման մեթոդաբանությունը, ներկայացվել են լեռնային լանդշաֆտի գեղագիտական օբյեկտիվ գնահատման գործոնների հատուկ խումբ։ Հոդվածում տրվել է լեռնային լանդշաֆտների գեղագիտական գնահատման սանդղակը, որը կարելի է կիրառել Սյունիքի մարզի տարածքի համար։
Եվրասիական տնտեսական համայնքի դրույթների համաձայն, ԵՏՄ շրջանակներում ինտեգրման գործընթացները ենթադրում են տնտեսական հատվածների զարգացում, նոր տնտեսական միջավայրի ստեղծում, շուկաների ընդլայնում, ոչ անդամ երկրների երկրների ապրանքների փոխադարձ առևտուր: Իրական պատկերը ստանալու համար ներկայացնենք ԵՏՄ առավելություններն ու թերությունները ՝ մատնանշելով մի շարք փաստարկներ: Նախ նշենք, որ ԵՏՄ-ի, ինչպես նաև ԱՊՀ-ի ստեղծումը հետապնդում է հիմնականում քաղաքական նպատակ: Ռուսաստանը փորձում է վերականգնել խորհրդային տարիների ինքնիշխանությունը: Ռուսաստանը, ինչպես միշտ, իր քաղաքական շահերը որոնում է Հայաստանում: Մի կողմից Հայաստանը Ռուսաստանի համար անփոխարինելի ռազմական հենակետ է, մյուս կողմից ՝ Հայաստանը գտնվում է հնարավոր խաչմերուկում, այն խաչմերուկում, որով իրանական նավթն ու գազը կարող են հասնել Եվրոպա: Այսպիսով, Ռուսաստանը, անդամակցելով ԵՏՄ-ին, Իրանի համար փակում է այդ հնարավորությունը, ինչը կնշանակի միլիարդավոր դոլարների կորուստ Եվրոպա ռուսական գազի արտահանման կրճատման պատճառով: ԵՏՄ-ն չէր կարող լուծել անդամ երկրների տնտեսական հետամնացության խնդիրը, եթե հաշվի առնենք, որ տնտեսական զարգացման տեխնոլոգիական առաջընթացի հիմնական բեռը ԱՄՆ-ն է, Japanապոնիան և եվրոպական զարգացած երկրները: Հետևաբար, եթե Հայաստանը չզարգացնի այդ երկրների հետ տնտեսական համագործակցության հարաբերությունները, ապա նա զերծ կմնա զարգացման համաշխարհային գործընթացներից և տեխնիկական առաջընթացից: Այս իմաստով կա մի նախապայման, համաձայն որի ՝ Եվրամիության (ԵՄ) հետ Հայաստանի տնտեսական հարաբերությունների զարգացումը ունի ավելի լուրջ նախադրյալներ ու հեռանկարներ: Հայաստանի տնտեսական և առևտրային հարաբերությունները ԵՏՄ անդամ երկրների հետ, մեղմ ասած, սահմանափակ են առևտրի ազատականացման քաղաքականության շրջանակներում: ԵՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցության ամենադրական կողմը արտոնյալ (ընդհանուր) մաքսային տարածքի ստեղծման միջոցով առևտրի ծավալների աճի հնարավորությունների ապահովումն է: Այս փաստը հիմնավորելու կամ ժխտելու համար ուսումնասիրվել են ՀՀ արտաքին առևտրի վերջին հինգ տարիների վիճակագրական ցուցանիշները: Աղյուսակ 1. ԵԱՏՄ և ԵՄ երկրների հետ Հայաստանի Հանրապետության արտաքին առևտուրը (միլիոն դոլար) [6, էջ 114-115], [7, էջ 124-125] ԵԱՏՄ երկրներ, այդ թվում ՝ Ռուսաստան, Բելառուս, Kazakhազախստան, Kyrրղզստան , , կամ ԵՄ երկրների հետ Հայաստանի արտաքին առևտուրը 2016-2019 թվականներին հիմնականում ուներ աճի միտումներ: 2018-ի վերջի դրությամբ զգալի աճ է գրանցվել Հայաստան-tradeազախստան առեւտրային հարաբերություններում: Այն աճել է գրեթե կրկնապատկվող արտահանման արդյունքում (9,8 միլիոն դոլար, նախորդ տարվա 4,9 միլիոն դոլարի համեմատ): Հայաստան արտահանվող հիմնական արտադրանքը ալկոհոլային խմիչքներն են, հիմնականում ՝ կոնյակը: ԵՄ-ի հետ Հայաստանի ապրանքաշրջանառությունն ունեցել է աճի ավելի բարձր տեմպեր (119.0%), քան ԵՏՄ երկրների հետ (111.3%): Այնուամենայնիվ, 2019-ին 2018-ի առաջին կեսին, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ, ցուցանիշի աճի տեմպերը համեմատաբար ցածր էին ԵՏՄ-Հայաստանի համար, իսկ ԵՄ երկրների համար առևտուրը նվազեց 16,6% -ով (առաջին կիսամյակում 2018-ի ցուցանիշը 906.8 մլն դոլար էր): Ավելին, անկում է գրանցվել ինչպես ներմուծման, այնպես էլ արտահանման կառուցվածքում: Արտահանումը նվազել է 26% -ով (369,6 մլն դոլարից մինչև 273,2 մլն դոլար), իսկ ներմուծումը 1,1% -ով (537,1 մլն դոլարից մինչև 483,1 մլն դոլար): ՀՀ ապրանքաշրջանառության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հիմնական ուղղությունը ԵԱՏՄ-ն է, որը 2019 թ. Առաջին կիսամյակում ունեցել է աճի միտում: 2017-2018 թվականներին կառույցի ինչպես արտահանումը, այնպես էլ ներմուծումը դինամիկ զարգացում են ունեցել: Գծապատկեր 1. Հայաստանի արտաքին առևտրի կառուցվածքի դինամիկան (տոկոս) Նկար 2. Հայաստանի արտաքին առևտուրը ԵՏՄ երկրների հետ (միլիոն դոլար) Գծապատկեր 3. Հայաստանի արտաքին առևտուրը ԵՄ երկրների հետ (միլիոն դոլար) ԵԱՏՄ երկրներից ներմուծումը գրեթե երկու անգամ ավելի է, քան արտահանումը: Theուցանիշների համեմատությունը թույլ է տալիս ասել, որ ԵԱՏՄ-ից ներմուծումն ավելին էր, քան ԵՄ-ից, միևնույն ժամանակ մենք ավելի շատ արտահանում կատարեցինք, քան ԵԱՏՄ-ն, կամ 2018-ին: Արտահանումը ԵԱՏՄ (689 մլն դոլար), որն աճեց Նախորդ տարվա համեմատ 20% -ը գերազանցել է ԵՄ արտահանման ցուցանիշը (684 մլն դոլար): Այս փաստը պայմանավորված է միության երկրների միջ-առևտրային խթանների և մեխանիզմների կատարելագործմամբ: Հատկանշական է, որ արտահանման գերակշիռ մասը `684 մլն. Դոլարի 97% -ը (666,5 մլն դոլար) պատկանում է ռուսական շուկային: Դիտարկվող ժամանակահատվածի դրական միտումը դեպի ԵՄ երկրներ արտահանման մասով ակնհայտ է: 2016-2018 թվականների ցուցանիշը աճել է 1.4 անգամ (479 միլիոն դոլարից մինչև 684 միլիոն դոլար): Այնուամենայնիվ, 2019-ին հունվար-հունիս ամիսներին նախորդ ժամանակահատվածում արտահանումը նվազել է 26% -ով ($ 370 մլն-ից $ 273 մլն), իսկ ներմուծման մասով `10% -ով (537 մլն դոլարից մինչև 483 մլն դոլար): Եվրոպական տնտեսական համագործակցության նախապայմաններից մեկը ԵՄ արտոնությունների ընդհանրացված «GSP +» համակարգն է, որի շնորհիվ 6300 հայկական ապրանք արտահանվում է ԵՄ ՝ առանց մաքսատուրքերի: Այս հանգամանքը բացատրում է Եվրոպայի բարձր մակարդակը: Արտահանման շուկայի համեմատ: Վերջին երկու հաշվետու տարիներին Հայաստանից արտահանվող ապրանքների ցանկը կրկին գլխավորում են հումքը և պատրաստի արտադրանքը [10]: Հայաստանն ամենաշատ ալկոհոլային և ոչ ալկոհոլային խմիչքներն է արտահանում Ռուսաստան, որի 94% -ը կազմում է ալկոհոլը, հիմնականում կոնյակն ու օղին [11, p. 27]: Այս իմաստով, ԵՏՄ ինտեգրման առավելությունը հաճախ նույնացվում է արտոնյալ պայմաններով Ռուսաստան հայկական ալկոհոլային խմիչքների արտահանման մեխանիզմների ստեղծման հետ: Բացի Ռուսաստանից, ԵԱՏՄ հետագա բոլոր հետտնտեսական հարաբերությունները ներկա փուլում գտնվում են զարգացման շատ ցածր մակարդակի վրա: ԵԱՏՄ երկրները արտահանում են օգտակար հանածոներ, վառելիք և էներգետիկ ապրանքներ, ներմուծում են պատրաստի տեխնոլոգիական արտադրանք, ինչը վկայում է ԵԱՏՄ արդյունաբերական ներուժի ցածր և անմրցունակ մակարդակի մասին [12]: Ակնհայտ է, որ ամբողջական շուկայի ձևավորման և լիարժեք ինտեգրման գործում առկա են մի շարք ներքին և արտաքին խոչընդոտներ: Մի կողմից դա Հայաստանի աշխարհագրական դիրքն է, ճանապարհային և տրանսպորտային փոխադրումների դժվարությունները, տնտեսական շրջափակումը, մյուս կողմից `դա առկա եվրոպական չափանիշներին համապատասխանելու խնդիր է: Բացի այդ, ներկայումս միջազգային տնտեսական գործարքները շրջանցում են խոշոր ներդրումային նախագծերը: Պետք է հաշվի առնել, որ հետխորհրդային երկրների շարքում Հայաստանը ցածր դիրքում է գտնվում ուղղակի օտարերկրյա ներդրումների տեսանկյունից: 2017-ին ՝ հինգ տարվա ընթացքում, ցուցանիշն ուներ միայն նվազման միտում ՝ կազմելով 246 մլն. դոլար [3, էջ. 187]: Ուսումնասիրելով ներդրումների բաշխումն ըստ տնտեսության ճյուղերի ՝ մենք կտեսնենք, որ ռուսական ներդրումների ամենամեծ մասը կենտրոնացած է էներգետիկ ոլորտում, մասնավորապես ոլորտում, բայց վերջին տարիների ներդրումային հոսքերի աշխարհագրական կառուցվածքի հիմնական ուղղությունը շարունակում է մնալ օֆշորային երկրները: [5, էջ 515-522]: Այսպիսով, մեկ անգամ ևս կարող է փաստվել, որ տարածաշրջանային տնտեսական համագործակցության մեջ էլեկտրաէներգիայի արտադրության այս մակարդակը դեռ շատ ցածր է `Հայաստանի տնտեսական հատվածի վրա դրական ազդեցություն ունենալու առումով: Եթե ուզում ենք ուժեղացնել ազգային տնտեսությունը, ապա 21-րդ դարի տնտեսական մտածողությամբ պետք է զարգացնենք գիտական ոլորտները, այսինքն ՝ մտածենք, թե ինչպես ապահովենք մեր տեղը տեղեկատվական տեխնոլոգիաների համաշխարհային շուկայում: Չնայած ԵՏՄ առավելությունը արտաքին առևտրի խթանումն է, երբ ներքին ապրանքները արտոնյալ հիմունքներով առանց մաքսատուրքերի արտահանվում են անդամ երկրների շուկաներ, դրանք դառնում են մրցակցային, միևնույն ժամանակ Հայաստանն ավելի էժան է ներկրում, այսինքն ՝ առանց մաքսայինի: , մաքսային մշակման քաղաքականությունն անարդյունավետ է: հատկապես, երբ ոլորտում հանքարդյունաբերությունը և մետաղական ռեսուրսները գերակշռում են: Արդյունաբերական ապրանքների փոխադարձ առևտրի աճը 2017-ին կազմել է 12,6%, իսկ սննդամթերքի և գյուղատնտեսական ապրանքների արտահանման աճը ՝ 23,7%, ինչը կազմում է ընդհանուր արտահանման 57,6% -ը [1, p. 54]: Հետ ԵՏՄ երկրների ֆինանսական հոսքերի և առևտրի կառուցվածքի ուսումնասիրությունը միայն հուշում է, որ չկա առաջադեմ փորձի, նորարարական տեխնոլոգիաների ներհոսքի, գիտական արտադրանքի ներմուծման և արտահանման լուրջ հեռանկար: Առևտրի այսպիսի միտումները նշանակում են հետ մնալ գիտական և տեխնոլոգիական առաջընթացի տեմպերից: Ընդհանուր առևտրային քաղաքականության շրջանակներում ԵՏՄ-ին անդամակցությունը որոշ չափով զրկում է անդամ երկրներին տնտեսական որոշումներ կայացնելու իրավունքից: Ռուսաստանի արևմտա-եվրասիական պատժամիջոցները երկակի ազդեցություն են ունենում ԵՄ անդամ երկրների վրա: Հայտնի է, որ պատժամիջոցների արդյունքում ռուսական ռուբլին արժեզրկվում է, իսկ նավթի գներն ընկնում են: Արդյունքում, Ռուսաստանի հետաշրջանառությունը կրճատվում է: Միևնույն ժամանակ, պատժամիջոցները կարող են դրական ազդեցություն ունենալ արտաքին առևտրի վրա տնտեսական առումով, արգելված ապրանքների փոխարինումը Միության անդամ երկրներից ներմուծված ապրանքներով հանգեցնում է այդ երկրների առևտրի հաշվեկշռի բարելավմանը: ԵՏՄ շրջանակներում առևտրային համաձայնագրերի, «ԵՄ ասոցացման համաձայնագրի» միջև հակասություններ կան, քանի որ դրանցից յուրաքանչյուրը ենթադրում է տարբեր իրավական ռեժիմներ: ԵԱՏՄ օրենսդրական դրույթների համաձայն, միության անդամի և երկրի այլ ինտեգրացիոն կառույցների միջև հարաբերությունները պահանջվում են Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի որոշումներով: Եվրոպական երկրների հետ առևտրային համաձայնագրերով սահմանված արտոնյալ առևտրային ռեժիմը ենթարկվում է հարձակման: Պետք է հաշվի առնել նաև շուկայական կարողությունների տարբերությունները: ԵՄ-ն ունի 512 մլն. բնակչություն ունեցող շուկա, ԵԱՏՄ - 183 մլն. Տնտեսության չափի տարբերությունն ավելի մեծ է: Համախառն ներքին արդյունքի արդյունքում ԵՄ-ն 8,5 անգամ ավելի մեծ է, քան ԵՏՄ-ն: 2017-ին ԵՄ ՀՆԱ-ն կազմել է 17 տրիլիոն: ԱՄՆ դոլար [2], իսկ ԵՏՄ ՀՆԱ-ն ՝ 2 տրիլիոն: դոլար [15]: Ամփոփելով ուսումնասիրությունները ՝ հարկ է նշել տարածաշրջանային ինտեգրման գործընթացների մի շարք դրական և բացասական կողմեր, որոնք բխում են ԵԱՏՄ կառուցվածքի ՝ ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրի պահանջներից: 1. ԵՏՄ-Հայաստան առևտրատնտեսական համագործակցության շրջանակներում Ռուսաստանը շարունակում է մնալ ոչ միայն հիմնական գործընկերը, այլև գրեթե միակ երկիրը, հատկապես tiesազախստանի և Kyrրղզստանի հետ տնտեսական կապերի բացակայության ֆոնին: 2. Հայաստանի անդամակցությունը ԵՏՄ-ին խթանում է մի շարք գյուղատնտեսական ապրանքների, հատկապես ավանդական արտադրանքի, այդ թվում `կոնյակի վաճառքը Ռուսաստանում: 3. ԵՏՄ-Հայաստան ինտեգրման տնտեսական բաղադրիչը որոշակիորեն պայմանական բնույթ է կրում: 4. ԵՄ երկրների հետ Հայաստանի տնտեսական համագործակցության մակարդակը շատ ցածր մակարդակի վրա է, ինչը ուղղակիորեն ցույց է տալիս զարգացած տնտեսությամբ Հայաստանի մեկուսացումը արևմտյան աշխարհից: 5. Տնտեսական բաղադրիչի դրական ազդեցությունը շոշափելի չէ ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրում, փոխարենը ակնհայտ է մարդու իրավունքներով քողարկված եվրոպական նորմերի պարտադրումը, ինչը հակասում է մեր ազգային արժեքային համակարգին: 6. ԵՄ-ի հետ տնտեսական մերձեցումը կարող է իրական խթաններ ապահովել Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական զարգացման համար `ներդրումների և գիտական ոլորտների հաշվին: 7. ԵՄ-ի հետ առեւտրային հարաբերությունների ամրապնդումը կախված է եվրոպական ստանդարտացման մակարդակից: Ելնելով վերոնշյալ արձանագրություններից ՝ մատնանշենք Հայաստանի ինտեգրացիոն կապերի բարելավման որոշ պայմաններ: Հայաստանը պետք է զարգացնի այնպիսի տնտեսական հարաբերություններ, որտեղ կա գործընկերություն, այլ ոչ թե շահագործման, որտեղ համագործակցության էֆեկտը կաշխատի, այլ կերպ ասած ՝ արդյունաբերական շղթայի օղակները կլինեն համագործակցող երկրներում, և յուրաքանչյուր երկիր կշահի համագործակցությունից: 2. ՏՏ ոլորտի հաշվին տնտեսության զարգացումը պետք է դառնար գերակա խնդիրներից մեկը: Ի վերջո, փորձի փոխանակման արդյունքում ուծացման հնարավորություններն ու հեռանկարներն ավելի շատ եվրոպական ինտեգրման ոլորտում են: Տեխնոլոգիաների զարգացում 3. Եվրոպական ինտեգրման հեռանկարները չպետք է սահմանափակվեն առևտրի բարելավմամբ: Կենսական հարցն այն է, թե ինտեգրման արդյունքում ինչպիսի առաջադեմ փորձ կստանանք, ինչպես կօգտագործենք այդ ինտեգրման, տնտեսության զարգացման ընձեռած հնարավորությունները, համատեղ ինչպիսի նախաձեռնություններով հանդես կգանք, արտադրական կոոպերատիվներին միանալու ո՞ր մասը, ԵՄ գյուղատնտեսության զարգացման ծրագրեր, ներդրումներ և այլն: հնարավորինս խորանալ միայն տնտեսական ոլորտում, իրական քաղաքական դաշտում, միգրացիոն պարտավորություններում, որոնք հանձնվել են մարդու իրավունքների պաշտպանության պարտավորություններին, անհրաժեշտ է ցուցաբերել ծայրահեղ զգուշություն, անհրաժեշտ է հարաբերությունները Դրական բացասական դիրքի համար. ինչպես օգտագործել համագործակցաբար: Եվրոպան չպետք է լինի այն կենտրոնը, որտեղից պետք է ղեկավարվեն մեր ազգի հասարակական-քաղաքական կյանքը կարգավորող ինստիտուցիոնալ միավորները, կամ Եվրոպան չպետք է դիտվի որպես բարոյական-իրավական նորմ, օրակարգ մշակող, բայց Եվրոպան պետք է պարզապես առիթ լինի մեզ համար: դուրս գալ ազատ շուկա, զարգացնել տնտեսությունը: Մեր երկրի դիրքը արևմտյան գործարար աշխարհում: Եվ առանց տնտեսական ուժեղացման, այս կամ այն երկրի կողմից մեզ վրա ճնշումը կշարունակվի ՝ տարածաշրջանում մեր շահերի անտեսումը: 5. Հանքարդյունաբերության ոլորտում ներդրումային ծրագրերին չպետք է առաջնահերթություն տրվի, փոխարենը պետք է առաջնահերթություն տրվի կանաչ տնտեսության աճի `այլընտրանքային էներգիայի արտադրության ապահովման գաղափարին: Եվ, վերջապես, Հայաստանում էժան աշխատուժի մատակարարների ազգային տնտեսական զարգացման խնդիրները չեն լուծվի տնտեսական, արհմիությունների կամ ասոցացման համաձայնագրերով, դրանք չեն լուծվի այս կամ այն երկրի հովանավորությունը վայելելով, ոչ էլ կլուծվեն տնտեսական ծրագրերի ստորագրում, փաստաթղթերի ստորագրում կամ ռազմավարական ծրագրերի իրականացում: Համաձայնագրեր, պայմանագրեր, հուշագրեր, արձանագրություններ ստորագրելուց առաջ նախ անհրաժեշտ է ստեղծել ամուր պետական և ազգային ծրագրերի փաթեթ, որում հատուկ տեղ պետք է ունենա տնտեսական զարգացման ռազմավարական ծրագիրը: Այն պետք է պատասխանի հետևյալ հարցերին. Ի՞նչ ենք ուզում աշխարհից որպես ազգ, ի՞նչ ենք տալու աշխարհին, ինչպե՞ս ենք ուժեղանալու, ի՞նչ կշիռ կունենանք: Ո՞րն է մեր երկրի դերը աշխարհաքաղաքական այս բարդ զարգացումների և շահերի բախման համատեքստում: , Քանի որ մենք չունենք ազգային տեսլական, ինտեգրման ցանկացած վաղ սպառնալիք: Այս կամ այն ինտեգրացիոն միավորի հետընթացի հարցում մեր տնտեսական-քաղաքական կողմնորոշման ազգային անվտանգության ցուցանիշները և օրակարգը պետք է լինի մեր քաղաքական շահերի հետապնդումը, այդ թվում `դիվանագիտությունը` լուծելու մեր օգտին առկա խոչընդոտները `տարածքային ամբողջականությունն ապահովելու համար: Հակառակ դեպքում, աշխարհայացքի դիրքի բացակայությունը վտանգավոր հեղինակություն է: ։	Ունենալ փակ տնտեսություն, օտարվել համաշխարհային տնտեսական և տեխնոլոգիական զարգացումներից։ Ինչպե՞ս է Հայաստանը ներգրավված միջազգային ինտեգրացիոն գործընթացներին, ինչպիսի՞ն է դրա արդյունքը մեր երկրի տնտեսության զարգացման վրա, ի՞նչ հիմնախնդիրներ, վտանգներ ու միտումներ կան այդ գործընթացներում, որո՞նք են տարբեր ինտեգրացիոն կառույցներին Հայաստանի անդամակցության հեռանկարները և այլն։ Սյս հարցերն են ուսումնասիրվել սույն հոդվածում, որի նպատակն է գնահատել տարածաշրջանային տնտեսական մոդելի արդյունավետությունը Եվրամիության Ասոցացման համաձայնագի՞ր, թե՞ Եվրասիական տնտեսական միություն (ԵԱՏՄ) երկընտրանքում։ Ընդ որում՝ արդյունավետությունը գնահատելու համար ուսումնասիրվել են արտաքին առևտրաշրջանառության, ներդրումների, արտադրական գործընթացներին մասնակցության, տեխնոլոգիական առաջընթացի և գիտատար ոլորտների համատեղ ֆինանսավորման հիմնահարցերը։
ԴԱՍԱԽՈՍՆԵՐ-ՈՒՍԱՆՈՆԵՐԻ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 21-ՇԱՀԱԳՈՐՈՒՄ Հարկ է նշել, որ ուսումնական գործընթացի իրականացման համար անհրաժեշտ նախապայմանը միջանձնային հաղորդակցությունն է, որը նպաստում է անձի զարգացմանը և որոշում է ուսումնական գործընթացի արդյունավետությունը: Այդ պատճառով անհրաժեշտ ենք համարում ուսումնասիրել ժամանակակից կրթական համակարգում միջանձնային հաղորդակցության կազմակերպման հնարավորությունները ուսուցիչ-աշակերտ հարաբերությունների տեսանկյունից: Մեր կարծիքով, լսարանի կառավարումը կարևոր դեր ունի ուսումնական գործընթացի իրականացման և կառավարման գործում, որի անբաժանելի բաղադրիչը ուսուցիչ-աշակերտ հարաբերությունների արդյունավետ կազմակերպումն է: Ինչպես գիտենք, մեկ այլ անձի կառավարման ունակությունը ձեւավորվում է սեփական անձի կառավարման ունակության հիման վրա, այսինքն `նախ անհրաժեշտ է« ճանաչել »սեփական ունակությունները, հնարավորությունները, ապա միայն հարաբերություններ հաստատելով` փորձել » կառավարել »այլ մարդկանց: Չնայած դասախոս-ուսանող հարաբերությունների հիմքը դրվում է համալսարան ընդունվելու առաջին իսկ օրվանից, այնուամենայնիվ, ստեղծագործական համագործակցության ընթացքում ավելի ամբողջական «միմյանց մասին ճիշտ գաղափարներ են ձեւավորվում»: Դասախոսների հետ ներդաշնակ հարաբերությունները կարգավորում են ճանաչողական գործունեությունը, մեծացնում հետաքրքրությունը մասնագիտական կրթության նկատմամբ, նպաստում սեփական մանկավարժական-մասնագիտական մոդելի ձևավորմանը: Դասախոսի և ուսանողների փոխհարաբերությունը գնահատված համակարգ է, որի բաղադրիչներն են `1. դրդապատճառ. Միմյանց նկատմամբ հետաքրքրություն հաղորդակցության անհրաժեշտության մասին, ինչը ներկայումս կարող ենք ասել, որ հիմք է հանդիսանում այս հարաբերությունների կառուցման համար: Եթե առաջին շփման ընթացքում դասախոսը չկարողանա ուսանողների մոտ հետաքրքրություն առաջացնել թե առարկայի, և թե իր նկատմամբ, ապա կարող ենք վստահորեն ասել, որ նրանց հետագա համատեղ գործունեությունը կդիտարկվի որպես հաղորդակցություն առարկայի շրջանակներում, երբ ուսանողներն ուղղակիորեն կվերարտադրեն դասախոսի ասածը: ներկայացրել է. 2. otգացմունքային մակարդակ `միմյանց ընկալում և գնահատում, 3. հուզական մակարդակ` բավարարվածություն կառուցված հարաբերությունից, հոգեբանական պաշտպանության զգացում, հարմարավետություն կամ լարվածություն: Այս կետը կարելի է համարել որպես նախորդների տրամաբանական շարունակություն այն իմաստով, որ դրական ցանկալի հարաբերությունները բավարարելով դրանց բավարարվածությունը ուժեղ խթան են թե՛ դասախոսի, թե՛ ուսանողի համար վերակառուցելու, հետագա զարգացնելու և բարելավելու իրենց գիտելիքներն ու հմտությունները ՝ նպատակ ունենալով համատեղ գործողությունները դարձնել ավելի հետաքրքիր և բովանդակալից: Վերջիններս, բնականաբար, նպաստում են ուսումնական գործընթացի որակի շարունակական կատարելագործմանը և կատարելագործմանը `համապատասխան ժամանակի պահանջներին, 4. Վարքագծային մակարդակ - հարաբերությունների տեսակ, մանկավարժական հաղորդակցման ոճ, ինքնադրսևորում կոնֆլիկտային իրավիճակում: և այլն Վերլուծելով այս կետը `մենք կցանկանայինք ներկայացնել մի քանի հիմնական գործոններ, որոնք ներկայումս անհրաժեշտ հիմք են ուսուցիչ-ուսանող հարաբերությունների կառուցման համար: Ի տարբերություն 20-րդ դարի, որը խորհրդանշում էր աննախադեպ տեխնիկական և տեխնոլոգիական զարգացումը, 21-րդ դարում տեղի է ունենում անցում դեպի տեղեկատվական հասարակություն, որտեղ որոշիչ է դառնում գիտելիքի ստեղծումն ու տարածումը, ինչը, մեր կարծիքով, հնարավոր է, երբ կան դասախոս-ուսանողների «Առողջ» փոխհարաբերությունները, ինչը հնարավորինս նպաստում է կատարյալ մասնագետների ձեւավորմանը: Դա ժամանակի պահանջ է, քանի որ 21-րդ դարում հասարակությանն անհրաժեշտ է ակտիվ, ստեղծագործ մտածողություն ունեցող, արագամիտ, նախաձեռնող անձնավորություն ՝ զարգացած բոլոր հարաբերություններում: Այնուհետեւ, բարձրագույն ուսումնական հաստատությունում, ուսանողի մասնագիտական կրթական գործընթացը, նրա անհատականության ամբողջ ձեւավորումը 1 Ալեքսանյան Ա., Միջանձնային հաղորդակցության իրականացումը ուսումնական գործընթացում, Երեւան, 2015, էջ. 92 Կա մի գործընթաց, որն իրականացվում է որպես նպատակային, պլանավորված ծրագիր, գիտելիքներ, կարողություններ և հմտություններ ձեռք բերելու գործընթաց, որտեղ ուսանողը գործում է որպես առարկա, դասախոսները մեծ ազդեցություն ունեն նրա վրա: Այն փաստը, որ ուսանողը կդառնա մասնագետ, մեծապես կախված է նրանց փոխազդեցությունից: Այնուամենայնիվ, չպետք է ժխտել, որ այժմ առավել քան երբևէ ոչ միայն դասախոսները, այլև ուսանողներն ազդում են ուսումնական գործընթացի վրա: Նրանցից կախված է, թե ինչպիսին կլինի դասախոսի վերաբերմունքը ընդհանուր առմամբ ուսումնական խմբի, մասնավորապես յուրաքանչյուր ուսանողի նկատմամբ: Դասախոս-ուսանողի հիմնական խնդիրը պետք է լինի գտնել օպտիմալ «ոսկե միջինը», որի դեպքում համատեղ գործունեությունն ավելի հաջող ու արդյունավետ կլինի: Այլընտրանք գտնելու, շփվելու, նախաձեռնող, միմյանց հասկանալու անհրաժեշտությունը անհրաժեշտ նախադրյալներն են, որոնք անհրաժեշտ են ճիշտ հարաբերություններ կառուցելու, հնարավոր խնդիրները լուծելու համար: Անկանում ենք նշել, որ մարդկային հարաբերությունները, ներառյալ կրթական գործընթացում, պետք է կառուցվեն առարկայի առարկայի հիման վրա, երբ երկու կողմերն էլ հավասար են որպես անհատներ `հաղորդակցության մասնակիցներ, ինչը նպաստում է ուսուցիչ-աշակերտ հարաբերությունների ձևավորմանը: Ուսանող-դասախոս հարաբերություններում առաջնահերթությունը անհատական որակներն են, որոնք հնարավոր չէ փոխարինել որևէ մեթոդով: Դասախոսի հեղինակության վրա հիմնված անձնական հատկությունները հետևյալն են. • պրոֆեսիոնալիզմ առարկայի խոր գիտելիքներ, • մտքերը հստակ արտահայտելու ունակություն, • արագ մտածողություն և արձագանքել, • ուսանողի հոգեբանություն, ուժեղ և թույլ կողմերը հասկանալու ունակություն, • ուշադրություն բանախոսին; բարի կամք և հանդուրժողականություն, • խնդրահարույց իրավիճակներում կողմնորոշվելու ունակություն `լուծումներ գտնելու և այլնի համար: Միևնույն ժամանակ, մենք կարող ենք առանձնացնել դասախոսի համար անընդունելի անհատական հատկություններ, մասնավորապես. • ամբարտավանություն, կոպտություն, • ամաչկոտություն, • դանդաղ արձագանք, • ուսանողին ճնշելու հակում, • ավելորդ հույզեր, • մանկավարժական հմտությունների բացակայություն: և այլն Հեղինակավոր դասախոսները ունեն մանկավարժական կեցվածք, հարգանք ուսանողների նկատմամբ, նրանց մտավոր գործունեության խթանում, գործունեություն, գոհունակություն ուսանողների հետ հարաբերություններից, որոշումներ կայացնելու ճկունություն և այլն, ինչը ուսանողները նկատում և գնահատում են հարաբերությունների ընթացքում: Հակառակ դեպքում կարելի է խոսել կոպտության, դասավանդման գործընթացում կարծրատիպերի առկայության մասին ՝ կախված առաջընթացից, ուսանողների նկատմամբ հարգանքի բացակայությունից, ինչը, իհարկե, անընդունելի է: Կարելի է ասել, որ ներկայումս նման դասախոսը ոչ միայն հարգանք և հեղինակություն չի վայելում ուսանողների շրջանում, այլ նաև փորձում է հարաբերություններ չկառուցել դասախոսի հետ կամ նվազագույնի հասցնել համագործակցությունը, որն անցանկալի է, ինչը կարող է «վտանգավոր» հետևանքներ ունենալ: , Անվիճելի է, որ ժամանակակից պայմաններում ուսուցումը չի կարող մեկնաբանվել որպես սովորողների մոտ գիտելիքների, կարողությունների և հմտությունների որոշակի համակարգի ձևավորում: Curանկացած ուսումնական ծրագիր դատապարտված է ձախողման, եթե դասավանդողը օգտագործում է հոգեբանական գործիքներ, որոնք կխթանեն ուսանողի հետաքրքրությունը սովորելու հարցում: Հետաքրքրությունը, որպես շարժառիթ, չափազանց կարևոր դեր է խաղում ուսման գործընթացում, ինչը նպաստում է դրական հարաբերությունների ձևավորմանը: Մանկավարժության ոլորտում կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մանկավարժական դժվարությունների մեծ մասը պայմանավորված է ոչ այնքան մանկավարժի գիտամեթոդական պատրաստվածության, որքան մանկավարժական-մասնագիտական հաղորդակցության ոլորտում աղավաղումներով: Հետեւաբար, մանկավարժական հաղորդակցությունը հատուկ նշանակություն ունի ավագ դպրոցի արդյունավետ գործունեության և ուսուցիչ-աշակերտ հարաբերությունների կառուցման համար: Մանկավարժական հաղորդակցությունը մեթոդների և միջոցների ամբողջություն է, որն ապահովում է կրթության նպատակների «առաջադրանքների իրականացումը», որոշում է մանկավարժ-սովորող փոխազդեցության բնույթը: Մանկավարժական գործունեությունը չի կարող իրականացվել առանց հաղորդակցության, որը հիմնված է ուսուցչի և աշակերտի համատեղ ստեղծագործական գործունեության և ակտիվ փոխգործակցության վրա: Վերջինս հատկապես կարևոր է դասախոսի գործունեության համար, քանի որ փոխազդեցության ընթացքում ուսանողներն առաջարկում են, լուծում բարդ խնդիրներ, վերլուծում ուսումնական նյութերը, հստակեցնում խնդրահարույց իրավիճակները: Այս պարագայում մանկավարժական հաղորդակցությունը դասախոսին հնարավորություն է տալիս համակարգել գիտական տեղեկատվությունը, ներկայացնել իր տեսակետը, և ուսանողներին հնարավորություն է տրվում քննադատորեն մոտենալ տեղեկատվությանը, գիտակցել և գնահատել հնարավոր փաստարկները, արդյունահանել երկրորդական մասեր 2: , Այնուամենայնիվ, այս հարաբերությունների մեջ հաղորդակցության էությունը միայն տեղեկատվության փոխանցումը չէ: Հարաբերություններ կառուցելու, հաղորդակցվելու համար, բացի մանկավարժական նպատակների լուծումից, անհրաժեշտ է առաջարկել, լուծել հաղորդակցման խնդիրներ, որոնք հնարավորություն կտան դասախոս-ուսանող հարաբերությունների արդյունավետ իրականացմանը: Միևնույն ժամանակ, փորձը փոխանցվում է, քանի որ համագործակցության ընթացքում ոչ միայն ուսանողն է սովորում, այլև դասախոսը: Հետևաբար, հաղորդակցությունը կարելի է համարել որպես. • կրթական խնդիրների լուծման միջոց, • կրթական գործընթացի ապահովման սոցիալ-հոգեբանական համակարգ, • ուսուցիչ-աշակերտ հարաբերությունների կազմակերպման, փորձի փոխանակման, դասավանդման և դաստիարակության համատեղման միջոց, անձնական դաստիարակություն: Նշենք, որ վերոնշյալը ձեռք է բերում «ժամանակի պահանջ», քանի որ ի տարբերություն նախկին հարաբերությունների, երբ ընթացիկ ուսումնական գործընթացի առարկա էր միայն դասախոսը, այժմ «դասախոսը» և ուսանողը անկախ առարկաներ են գործընթացն իրենց առանձնահատկություններով և հետաքրքրություններով: ինչը կարող ենք ասել, որ հիմք է դառնում այդ հարաբերությունները հավասարության սկզբունքի վրա կառուցելու համար: Ուսուցիչ-ուսանող հարաբերությունների հաստատման ժամանակ օգտագործվում է դասախոսի կառավարման ոճի ընտրություն, որից կախված է ոչ միայն ուսուցիչ-ուսանող հարաբերությունների կառուցումը, այլև ուսանողների վերաբերմունքը ուսումնական գործընթացի նկատմամբ: Հայտնի հոգեբան Վ. Մ. Կան-Կալիկն առանձնացրեց մանկավարժական հաղորդակցության հետևյալ ոճերը. • հաղորդակցություն ՝ ելնելով դասախոսի մասնագիտական դիրքերից, վերաբերմունքը մանկավարժական գործընթացի նկատմամբ, 2 Grigorieva TG, Линская Л. В., Усольцева Т. Պ., Основы конструктивного общения. Մեթոդ • Ընկերության վրա հիմնված հարաբերություններ: Դա ենթադրում է հետաքրքրություն համատեղ գործունեության նկատմամբ: Դասախոսը ստանձնում է մենթորի, ավագ ընկերոջ դերը, • շփվում է - հեռավորությունը, որն ամենատարածված ձյունն է: Այս դեպքում հարաբերությունները կառուցվում են որոշակի հեռավորության պահպանմամբ ՝ հաշվի առնելով հեղինակությունը, տարիքը, կյանքի փորձը և այլն: • Հաղորդակցություն ՝ նախատինք, սա հաղորդակցության բացասական ձև է, որը փորձում է թաքցնել մանկավարժի «ձախողումը», այլ բառեր, անկարողություն, • հաղորդակցություն - խաղ, որը բնորոշ է հատկապես երիտասարդ մանկավարժներին, ովքեր ձգտում են «ճանաչման»: Նման հաղորդակցությունը ապահովում է միայն կեղծ հեղինակություն 3: Հարկ է նշել, որ ամենից հաճախ մանկավարժը միավորում է մի քանի ոճեր իր գործունեության մեջ, քանի որ կառավարման ցանկացած ոճ, անհատապես, չի կարող արդյունավետ լինել, այսինքն ՝ լավ մանկավարժը պետք է տիրապետի ուսանողի վարքի տարբեր մեթոդներին ՝ յուրաքանչյուրին տրամադրելով անհրաժեշտ մեթոդ: ժամանակ. կարողանալ վերլուծել սովորողների վարքի դրդապատճառները ՝ ստեղծելով նրանց համար անհրաժեշտ պայմաններ: Ներկայումս հատկապես օգտագործվում են «բարեկամական» վերաբերմունքի վրա հիմնված հարաբերությունները և դասախոսի ժողովրդավարական ոճի ընտրությունը, երբ գերակշռում է համատեղ գործունեությունը: Մեկ այլ հնարավոր գործոն է դասախոսի հեղինակությունը, որն արտացոլվում է թիմում նրա մասնագիտական, մանկավարժական, անձնական դերի, գործընկերների, ուսանողների հետ հարաբերությունների վրա և ազդում է ուսումնական գործընթացի վրա: Դասախոսի հեղինակությունը ներառում է երկու բաղադրիչ. Դերի հեղինակություն և անձնական հեղինակություն: Եթե մի քանի տարի առաջ դերի հեղինակությունը գերակշռում էր, ապա այժմ գլխավորը դասախոսի անհատականությունն է, նրա պայծառ, եզակի անհատականությունը: Ուսանող-դասախոս հարաբերություններում կարող է լինել հոգեբանական գործոն, քանի որ յուրաքանչյուր մարդ ունի իր հոգեբանական առանձնահատկությունները, որոնք չպետք է անտեսվեն, և այս դեպքում ուսանողը նույնանում է դասախոսի հետ, որը շատ ակտիվ է ժամանակակից պայմաններում, քանի որ շատերը ուսանողներս ՝ տարբեր դասախոսներով: Հաղորդակցության արդյունքում մենք հստակ գիտենք, թե ինչպես է ուսուցիչ-աշակերտ ունենալու ցանկալի, ցանկալի, ինչն է ճիշտ, ցանկալիը, անթույլատրելիը: Բնականաբար, մենք չենք կարող չխոսել դասախոս-ուսանող սերնդի մենթալիտետի, ընկալումների և մոտեցումների միջև տարբերության մասին, ինչը հնարավոր գործոն է այդ հարաբերությունների կառուցման գործընթացում: Կարելի է ասել, որ ցանկալի կլիներ, որ դասախոսը նպաստեր սովորողի զարգացմանը, և դրա համար սովորողը պետք է որոշեր `որն է դրական, ինչը` բացասական, բայց ոչ թե ստիպել, այլ ուղղորդել, օգնել առանց վնաս հասցնելով սովորողի ինքնուրույնությանը: Ներկայումս ուսուցիչ-ուսանող հարաբերությունների հիմքը սովորողն է, նրա անհատականությունը, որի կայացմանն ու զարգացմանը նպատակաուղղված օգնում են մանկավարժները `հաշվի առնելով նրա ձգտումները, հետաքրքրություններն ու կարողությունները, այսինքն` դասախոսը հակված է կազմակերպելու համագործակցային ուսուցում, կարգախոս: որից է. «Սովորեք, աշխատեք, միասին ստեղծեք» 4: Համագործակցության երեւույթը համարվում է որպես մարդկային հարաբերությունների ամենաբարդ ձև, որը բնութագրվում է փոխըմբռնմամբ, միմյանց ներաշխարհ ներթափանցելու կարողությամբ: Ուստի ուսուցիչ-աշակերտ հարաբերությունները կարող են բնութագրվել որպես փոխշահավետ: Առաջինների համար ձեռնտու է որակյալ գիտելիքներ ստանալ, սովորել «լավ» դասախոսի մոտ, իսկ երկրորդի համար ուսանողների հետաքրքրությունը կարող է լինել: Եվ եթե նրանք ունեն դրական հարաբերություններ, շփումն ավելի արդյունավետ է դառնում, սովորողը կարող է լիովին արտահայտվել: Հետևաբար, կարող ենք ասել, որ այսօր, երբ ասում ենք ուսուցիչ-աշակերտ հարաբերություն, պետք է հասկանանք մանկավարժական գործընթացի սուբյեկտների նպատակային փոխազդեցությունը, որին ենթակա է անհատականացված դաստիարակության տեսակետ: Այն բնութագրվում է ընդհանուր հոգեբանական մեխանիզմները, ինչպես նաև հստակ սահմանված սոցիալական դերի գործառույթները, մանկավարժական հաղորդակցության առանձնահատկությունները աչափ օրինաչափություններ: 4 Աշիկյան Ա., Մասնագիտության արդի հիմնախնդիրները, դասախոսական նյութեր: որոշ կրթական աշխատանք: Սովորելը пособие для студентов высш. դպրոցի գրառումները. - 3-րդ հրատարակություն: - Մ .. Հրատարակչական կենտրոն «Ակադեմիա», 2005 թ. S. 76. Մենք շեշտում ենք այն փաստը, որ 21-րդ դարում դասախոսը դադարել է լինել միայն տեղեկատվության աղբյուր, նույնիսկ վերարտադրող: Այսօր նա եզակի ուղեցույց է: 21-րդ դարի դասախոսի համար բավական չէ պարզապես ունենալ ակադեմիական կրթություն և կիրառել ուսուցման գործընթացը վերահսկել ուսուցանվող նյութը և թեստը: Նա պետք է համընթաց լինի ժամանակի հետ ՝ միաժամանակ հարստացնելով և կատարելագործելով իր մասնագիտական կարողություններն ու հմտությունները: 21-րդ դարի դասախոսը պետք է ունենա ստեղծագործական անկախություն, պատրաստ լինի կիրառել կրթական գործընթացի կազմակերպման նորարարական տեխնոլոգիաներ, մեթոդներ և տեխնիկա: Ուսուցիչները չպետք է զիջեն ուսանողներին ինովացիոն տեխնոլոգիաների յուրացման հարցում: Դասախոսը պետք է օրինակ հանդիսանա ուսանողների համար, նրանց «վարակի» իրենց կենսուրախությամբ, հետաքրքրված լինի ոչ միայն ուսումնական գործընթացի հաջող ընթացքով, այլ նաև յուրաքանչյուր ուսանողի անձնական աճով `ցույց տալով իր անձնական առաջընթացը, ինչը նկատելի է: շատ դասախոսների աշխատանքի ոճով: Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ այս դեպքում «գործընթացը երկկողմանի է, քանի որ դասախոսը ոչ միայն պետք է դասավանդի, այլև կարող է սովորել ուսանողներից»: Ակնկալվում է, որ 21-րդ դարի դասախոսը կկարողանա «զարմացնել» ուսանողներին `խթանելով նրանց ճանաչողական գործընթացը, ուսանողներին միավորելով իր շուրջ, հետաքրքրություն առաջացնելով նրանց մեջ` դառնալով ուսանողների հետ հետազոտությունների, դրական և արդյունավետ հարաբերությունների ոչ միայն կազմակերպիչ-համակարգող: ուսումնական գործընթացում: ոչ մի տեղից: Կարելի է ասել, որ ներկայումս ուսուցիչ-ուսանող առարկա-առարկա հարաբերությունները հիմնականում հաստատված են, քանի որ հիմնականում դասախոսները «բաց» են, պատրաստ շփվելու ոչ միայն դասարանում, այլև դրսում, ինչը թույլ է տալիս ուսանողին ազատվել ավելորդներից: լարում. դառնում է ավելի համարձակ, անկախ և դասախոսի հետ շփվելիս: Մենք նաև շեշտում ենք այն փաստը, որ ժամանակակից պայմաններում շատ դասախոսներ կարծես ուսանողի հետ իրենց հարաբերությունների ընթացքում նշում են. «Մենք գործընկերներ ենք (գործընկերներ)», այդպիսով ուսանողին ներշնչելով ինքնավստահություն, հավատ սեփական ուժերի հանդեպ, որը կարող է լինել խթան `սովորողի առաջընթացի և հաջողության հասնելու համար, ինչը, մեր կարծիքով, ամուր հիմք է ամուր կապեր ստեղծելու և մասնագետներ պատրաստելու համար: Այսպիսով, կարելի է ասել, որ 21-րդ դարում բարձրագույն մասնագիտական կրթության համակարգում հարաբերությունները դիտվում են որպես ուսուցիչ-ուսանող փոխազդեցություն `ուղղված նրանց անհատական և հանրային և կարիքների բավարարմանը: Ինչպե՞ս ենք շեշտում այն փաստը, որ բարձրագույն ուսումնական հաստատությունն այսօր պետք է «զինի» շրջանավարտին ոչ միայն մասնագիտական գիտելիքներով և հմտություններով, այլև հաղորդակցվելու, թիմում աշխատելու, խնդրահարույց իրավիճակներին լուծումներ գտնելու կարողությամբ: դասախոս-ուսանող համարեք անփոխարինելի «Առողջ» հարաբերություններ և հաղորդակցություն `հիմնված փոխըմբռնման և փոխօգնության վրա: Քրիստինե Սաֆարյան ԴԱՍԱԽՈՍ-ՈՒՍԱՆՈԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 21-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. Դասախոս, ուսանող, փոխհարաբերություններ, մոտիվացիա, հեղինակություն, համատեղ ուսուցում ։	Դասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունները կրթական գործընթացի կարևոր բաղադրիչներից են։ Ներկայումս կրթական գործընթացի կազմակերպման և իրագործման գործում կարևոր դերակատարություն ունի լսարանի կառավարումը, որի անբաժանելի բաղադրիչ է ուսանող-դասախոս փոխհարաբերությունների արդյունավետ կազմակերպումը։ 21-րդ դարում դասախոս-ուսանող փոխհարաբերությունների հիմքում սովորողն է, նրա անհատականությունը, որի կայացմանն ու զարգացմանը նպատակաուղղված օգնում են մանկավարժները` հաշվի առնելով նրա ձգտումները, կարողություններն ու հետաքրքրությունները։ Միաժամանակ՝ մեր օրերում դասախոսները մեծ մասամբ հակված են՝ կազմակերպելու համագործակցային ուսուցում` սուբյեկտ-սուբյեկտ հարաբերությամբ։ Գիտական զեկուցման մեջ ներկայացրել ենք նորովի մոտեցում ժամանակակից պայմաններում դասախոս-ուսանող փոխհարաբերություններին։
«ԵՐԵՎԱՆ» ԱՄՍԱԳԻՐԸ. ԲՈՎԱՆԴԱԿԱՅԻՆ ԵՎ ՁԵՎԱՉԱՓԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ2000-ական թթ. ի վեր Հայաստանում տպագրվել են ավելի քան 100 երիտասարդական, քաղաքական, մշակութային ամսագրեր։ Ընդհանուր հայացք նետելով՝ կարող ենք ասել, որ սկզբնական շրջանում դրանց մեծ մասը տպագրվում էին ցածրորակ մակարդակի, քանի որ չկային հնարավորություններու միջոցներ, իսկ ընթերցողները դեռ պատրաստ չէին գումար տրամադրել հայալեզու ամսագրեր գնելու համար։ Չկար նաև առաջնային համարվող վստահությունը հայկական ամսագրերն ընթերցելիս։ Հայաստանյան ամսագրերը հիմնականում տպագրվում էին արտասահմանյան հանդեսների նորաձևության, շոու-բիզնեսի ու առողջությանը վերաբերող խորագրերում առկա նյութերի թարգմանություններիհիման վրա։ 21-րդ տարի առաջին տասնամյակը որակական առումով չենք կարող պատմական համարել։ Ճիշտ է, թեև ստեղծվեցին ամսագրեր, այդուհանդերձ դրանք անգամ ամիսներ լույս տեսնելով` այդպեսէլ իրենց թիրախային լսարանը չպատկերացրին։ Մինչդեռ կարծում եմ՝ լսարանի հետաքրքրություններիմասին պատկերացումները պետք է մշտապես ուղեկցեն մասնագետին աշխատանքի ողջ ընթացքում`նախաբան գրելիս, դիզայն անելիս, հերոս ընտրելիս, հարցադրումներ անելիս, նյութի մատուցման դիտանկյուն ընտրելիս և այլն։ Էլեկտրոնային լրատվամիջոցների առաջխաղացումն առհասարակ էականորեն թուլացրին թերթերի ու ամսագրերի դերը։ Ամբողջ աշխարհում է նվազել թերթերի տպաքանակը, իսկ ամսագրերի դեպքում վիճակն ավելի բարդ է։ Նույնիսկ «The Guardian» պարբերականը վերջերս հայտարարեց իրտպագրության դադարեցման մասին1։ Անկման օբյեկտիվ պատճառներից մեկն էլ այն է, որ հանրությունն այսօր ավելի շատ միջոցներ ունի տեղեկատվություն ստանալու` կարդալու, տեսնելու, քան տարիներ առաջ էր։ Հայաստանում ամսագրային պատմությանն անդրադառնալով՝ պետք է նշել, որ ստեղծվեցին ամսագրեր, որոնք, սակայն, չկարողանալով դիմակայել ժամանակի մարտահրավերներին, հետագայումդադարեցին տպագրվել։ Սակայն որքան էլ վերջին շրջանում ամսագրային դաշտում անկում է նկատվում (և ոչ միայն Հայաստանում), այնուամենայնիվ, ամսագիրը մնում է ամենահետաքրքիր լրատվամիջոցներից մեկը թե՛ մասնագետների, թե՛ հանրության համար։ Թեև վերջին տարիներին նման մոտեցումչի նկատվում, սակայն, կարծում եմ՝ ամսագրային ոլորտն առավել քան զարգացման լուրջ հեռանկարներ ունի։ Հոդվածի շրջանակներում առավել մանրամասն անդրադառնանք «Երևան» ամսագրին2, որը և՛բովանդակությամբ, և՛ ձևաչափով ամսագրային դաշտում այն իր ուրույն տեղն ու դերն ունեցավ՝հիմնադրումից 12 տարի անց դառնալով առաջին անվճար տարածվող հայերեն ամսագիրը։ Սկզբնական շրջանում «Երևան փրոդաքշնս»-ն առավելապես հայտնի էր սփյուռքահայության համար նախատեսված ռուսալեզու «Ереван» ամսագրով։ Ոչ հայալեզու «Ереван»-ը կատարում էր ճիշտ նույն գործառույթները, ինչ այժմյան «Երևան» ամսագիրը։ Երկուսի դեպքում էլ եղել և շարունակում է դրված լինելհստակ նպատակներ, որոնց հասնելու համար օգտագործվում են բազմաթիվ ժուռնալիստական ժամանակակից մեթոդներ։ Ամսագրի հայալեզու տարբերակը տարածվում է 2012 թվականից։ Ամսագրի վերջին հինգ համարների տպագրումը ևս փոփոխություն բերեց ֆորմատում։ Նոր«Երևանը»-ի ֆորմատը ևս տարբերվում է ամսագրային դաշտում առկա մյուս հանդեսներից։ Սկզբնական շրջանում 3000, ապա 6000 տպաքանակ ունենալը քիչ թիվ չէ Հայաստանի պայմաններում։ Հաշվիառնելով մայրաքաղաքի բնակիչների հետաքրքրությունն ու քաղաքի վերաբերյալ ուսումնասիրություն1 Մանրամասն տե՛ս http։ //www.theguardian.com/media/2011/jun/16/guardian-observer-digital-first-strategy հղմամբ։ 2 «Երևան» ամսագրի գլխավոր խմբագիրն Արտավազդ Եղիազարյանն է։ Այն թողարկվում է ամեն ամիս, բացի հունվարփետրվար և հուլիս-օգոստոս ամիսների միացյալ թողարկումներից։ Քաղաքի համար նախատեսված ամսագրի ծավալը կազմումէ 56 էջ, որի բոլոր էջերը գունազարդ են, իսկ այն տպագրվում է օֆսեթ տպագրությամբ թղթի վրա։ Տպագրվող ֆորմատըտարբերվում է մյուս ամսագրերից՝ A3-ից փոքր, և ավելի մեծ A4-ից։ Ամսագրի վերջին հինգ համարների տպագրումը ևսփոփոխություն բերեց ֆորմատում։ ները՝ ամսագրի յուրաքանչյուր նոր համար տեղ է գտնում քաղաքի սրճարաններում՝ հիմնականումնրանցում, որոնց մշտական այցելուները երիտասարդներ են և հետաքրքրություն են ցուցաբերումմշակութային արժեքների նկատմամբ։ Նկատենք, որ ամսագիրը տարածվում է անվճար։ Սա առավելությունների հիմք է դառնում շատայլ ամսագրերի համեմատությամբ. եթե մյուս ամսագրերն իրենց գործունեության ընթացքում գումարային խնդիրների պատճառով շատ հաճախ չեն կարողանում նոր ծրագրեր ու մտահղացումներ կիրառել, ունենալ որակյալ լուսանկարներ, գեղարվեստական խմբագիր, ապա «Երևան»-ն այդ ամենի կարիքը չունի։ Ըստ «Երևան» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Արտավազդ Եղիազարյանի՝ ավանդական լրատվամիջոցները ոչ թե կոչնչանան, այլ կներքաշվեն նորագույն մեդիայի դաշտ և կարելի է նոր մեդիայի ընձեռած հնարավորություններն օգտագործել ավանդական ԶԼՄ-ները զարգացնելու համար։ Շուկայումպլանշետների հայտնվելը նոր հնարավորություն տվեց տպագիր պարբերականներին. այժմ թերթերիու ամսագրերի էլեկտրոնային տարբերակները կարելի է կարդալ տպագիր հրատարակության ձևաչափով։ Այս հնարավորությունից լայնորեն օգտվում են միջազգային պարբերականները։ Հայաստանյան պարբերականներից այս հնարավորությունն օգտագործում է նաև «Երևան»ամսագիրը։ Այն գրանցված է www.issuu.com կայքում, որում ընդգրկված են ավելի քան 11,7 մլն հրապարակումներ։ Այն թվային հրատարակչական հարթակ է, որն հնարավորություն է տալիս կարդալ ամսագրերի, թերթերի տպագիր համարը։ Սրա միջոցով «Երևան»-ը մեծ տարածում է ստանում, քանի որբացի հայերեն տարբերակից ունի նաև ռուսերեն և անգլերեն տարբերակները։ Բացի էլեկտրոնային տարբերակի ստեղծումից` հայաստանյան ամսագրերն օգտագործում են նաևվիրտուալ սոցիալական ցանցերի տրամադրած հարթակը։ Դրանք ևս ծառայում են նյութերը հնարավորինս շատ մարդկանց շրջանում տարածելու համար։ Համացանցային հարթակներում մեկնաբանություններ թողնելու և էլեկտրոնային նամակներ գրելու հնարավորությունը լրագրողների համար հեշտացնում է աշխատանքը՝ հասկանալու, թե ինչ է ուզում տեսնել ընթերցողը։ Դրանցում քննարկվողհարցերը կարող են հոդվածի, անգամ ամբողջ մի շարքի նյութ դառնալ։ «Երևան»-ում արծարծվում են նաև երիտասարդներին հուզող հարցեր ու խնդիրներ, որոնցմիջոցով ամսագրի երիտասարդ, բայց փորձառու լրագրողներն իրենց լուծումներն ու տարբերակներնեն առաջարկում դրանք հաղթահարելու համար։ Ամսագրում կան նաև ժամանցային նյութեր, որոնքընթերցողների համար լավագույն միջոցն են ձանձրալի առօրյան զվարճալի դարձնելու համար։ «Քաղաքամեջ» խորագրում պարբերաբար ներկայացվում են երիտասարդների համար նախատեսվածմիջոցառումների ժամատախտակը։ Դրանք հիանալի հնարավորություն են նոր միջոցառումների,ինչպես նաև հետաքրքիր ծրագրերի մասին իրազեկելու համար։ 2014 թվականի սեպտեմբերյան համարում ամսագիրն իր ընթերցողներին շտապում է տեղեկացնել, որ ստեղծվել է նոր հավելված։ imyerevan.com կայքի Armenian Navigator նախագծի մոբայլ-հավելվածն արդեն հասանելի է App storeում։ Գաղափարը պարզ է. ստեղծել աշխարհում հայկական վայրերի մասին ազատ, ինտերակտիվ, անընդհատ թարմացվող օնլայն հանրագիտարան1։ Այս և այլ նմանատիպ հրապարակումներ, որոնքիրենց մեջ նորություն են պարունակում, հայտնվում են «Քաղաքամեջ»-ի «խառը» ենթախորագրում։ «Երևան» ամսագիրն անդրադառնում է քաղաքում տեղի ունեցող խնդիրներին։ Պարզելու համար,թե որոնք են հայկական ամսագրի բովանդակային ու ձևաչափային առանձնահատկությունները՝ հետազոտության առանցք ենք վերցրել ամսագրի հրատարակած բոլոր 31 համարները։ Թեև նախորդչորս տարիների ընթացքում ամսագիրը որոշակի դադարներ է ունեցել (կար շրջան, երբ ամսագիրըկանգնել էր փակման առաջ), սակայն շարունակել է իր գործունեությունը։ «Երևան»-ի բովանդակությունն ամբողջովին նվիրված է Երևան քաղաքի անցյալին, ներկային ևապագային։ Բոլոր համարները թեմատիկ են։ 2015 թվականի մարտ ամսվա դրությամբ լույս տեսած31 թողարկումների թվում են գրականությանը, տրանսպորտին, թանգարաններին, Կոնդին, ծայրամասերին, Փակ շուկային, ռոքին, արձաններին, հայրենադարձներին նվիրված համարները։ Հատուկտեղ է հատկացվում քաղաքաշինական և ճարտարապետական խնդիրներին, ինչպես նաև քաղաքաբնակների պատմություններին։ Հայտնի դեմքեր որպես այդպիսին ամսագրում չեն ներկայացվում, բացի մեկ խորագրից՝ «ԻմԵրևան», որտեղ հանրահայտ մարդիկ (Ռոլանդ Գասպարյան, Գոռ Սուջյան, Վարդան Պետրոսյան,Քրիստ Մանարյան, Արսեն Գրիգորյան և այլք) պատմում են Երևանի իրենց սիրելի վայրերի, մտքերի,հուշերի մասին։ Հարկ է արձանագրել, որ ամսագրի հրատարակչական կազմը սերտ կապեր է պահպանում ժամանակակից հայ գրականության ներկայացուցիչների հետ։ Մասնավորապես, ամսագրի գրական խմբագիրը գրականագետ Արքմենիկ Նիկողոսյանն է, իսկ պարբերաբար էսսեներ և պատմվածքներ գրող հե1 Տե՛ս «Երևան» ամսագիր, թիվ 9 (27), 2014, Երևան։ ղինակների թվում են արձակագիրներ Արմեն Օհանյանը, Արամ Պաչյանը, բանաստեղծ Կարեն Անտաշյանը, որոնց նյութերը սովորաբար նվիրված են համարի կենտրոնական թեմային (օրինակ՝ ԱրմենՕհանյանի «Երևանյան աղբի երգը» լույս է տեսել ամսագրի՝ աղբի խնդրին նվիրված համարում)։ Բացիայդ, «Գրողը տանի» մշտական խորագրի շրջանակներում ժամանակակից գրողները գրում են էսսեներԵրևանի մասին (խորագրում լույս են տեսել Հովհաննես Իշխանյանի, Հովհաննես Թեքգյոզյանի, ՆառաՎարդանյանի, Արեգ Ազատյանի և այլոց տեքստերը)։ Ամսագրի պատկերազարդումները հեղինակել են ինչպես «Երևան փրոդաքշնսի» դիզայն ստուդիայի տարբեր տարիների դիզայներները (Գեղամ Վարդանյան, Սարգիս Անտոնյան, Վիլյամ Կարապետյան), այնպես էլ հրավիրված դիզայներներ (Վահրամ Մուրադյան, Սերգեյ «Մեջիք» Նավասարդյան)։ «Երևանի» էջերում ընթերցողները կարող են կարդալ պատմություններ ինչպես հայտնի երևանցիների, այնպես էլ քաղաքում բնակվող քաղաքացիների՝ կոշկակարների, տաքսիստների, գրաֆիտիովզբաղվող երիտասարդների մասին։ Միևնույն ժամանակ հարկ է նշել, որ ներկայացվող պատմությունները յուրաքանչյուր համարում ծնվում են նոր մտահղացումների, կրեատիվ լուծումների արդյունքում։ Եթե օտար լեզուներով տպագրվող «Երևան» ամսագրերը ներկայացնում են Հայաստանն ու մերմայրաքաղաքը դրսում, ապա հայերեն տարբերակը հենց երևանցիների համար է, ուստի «Երևան»-իբովանդակությունը պատմում է հետաքրքիր մանրամասներ մեր մայրաքաղաքի պատմության, արդիվիճակի, վերջին զարգացումների և խնդիրների մասին1։ «Քաղաքային տրանսպորտն ու այն բազմիցս նստած-հելած երևանցիները»2 խորագրով թեմատիկհամարում ամսագիրը բազմակողմանի ներկայացնում է հանրային նշանակություն ունեցող տրանսպորտային խնդիրը։ Բոլոր ժամանակներում էլ քաղաքային տրանսպորտի հարցը մեծ ուշադրության էարժանացել հասարակության կողմից։ Գլխավոր խմբագիրն այս առնչությամբ գրում է. «Առավոտյանդուրս եք գալիս տնից, որպեսզի գնաք աշխատանքի կամ դասի։ Հասնում եք կանգառ։ Տեսնում եք ձեզնման նույն առիթով տնից դուրս եկած տասնյակ համաքաղաքացիների։ Ու հասկանում եք, որ հավաքների մի մասը ձեր մրցակիցն է»3։ Հումորային, միևնույն ժամանակ նպատակային օգտագործվածտողերը փաստում են քաղաքային իշխանությունների թերություններն ու բացթողումները, իսկ դրանցընդգծումն ամսագրի էջերում օգնում է հասնել շուտափույթ խնդրի լուծման։ «Քաղաքամեջ», «Անցուդարձ», «Իրադարձություն», «Համացանց», «Ժամանց», «Քաղաքացիներ»,«Կարծիք», «Ուսումնասիրություն», «Դեմքեր», «Պատմություններ», «Տարբերակ», «Խորհրդանիշ» և«Կադրերի բաժին» խորագրերը տարբեր ժամանակներում արտացոլել են մայրաքաղաքում առկատրանսպորտային խնդիրները։ Դրանց ուսումնասիրությունները համեմված են ֆոտոպատմություններով, որոնք օգնում են առավել պատկերավոր ներկայացնել այն։ Օրինակ, «Երթուղային թրաֆիքինգ» վերնագրված հոդվածում խոսվում է այն մասին, որ Երևանիտրանսպորտային ցանցն իր բոլոր պողոտաներով ու նրբանցքներով մի հսկայական արդյունատարհամակարգ է, որի միջոցով հոսում է մարշուտկա մակնիշի երթուղային տաքսին իբրև հսկայականտրոմբոցիտ՝ պատրաստ ամեն պահի մեքենաների կենսահոսքի խցանման և տրանսպորտային ցանցիկաթվածահարության պատճառ դառնալ։ Նյութի հեղինակ՝ Կարեն Անտաշյանը համոզված է՝ «Մարշուտկան սոցիալական բարդ համակարգ է, որտեղ գործում են ներդասակարգային դերաբաշխումներ՝խճճված հոգեմարմնական փոխհարաբերություններով»4։ Նրա հավաստմամբ՝ ուշ գիշերով վերջինուղերթն ընթացող երթուղայինը լցվում է հիմնականում միջինից երիտասարդ տարիքի վստահությունչներշնչող քրեածին արտաքինով տղամարդկանցով, որոնց լարված ու մռայլ դեմքն իրականում վկայումէ մտքի մեջ մայիկների կամ կանանց մոտ ուշանալու հիմնավորումներ հորինելու մասին։ Ընդհանուր առմամբ, դրական անդրադարձի կողքին արձանագրենք նաև բացասականը։ «Երթուղային թրաֆիքինգ» նյութում առկա չեն զրուցակիցների կամ բուն մասնագետների կարծիքներ ու վերլուծություններ։ Ամբողջությամբ լրագրողի ստեղծագործական մտքերով նյութը համեմելը, կարծում եմ՝այնքան էլ արդյունավետ չէ։ Իսկ ահա «Ուսումնասիրություն» խորագրում տեղ գտած «Բարի երթ»հրապարակումը ոչ թե երթուղային տաքսիների, այլ Հայաստանում գործող տաքսիների մասին է։ Հետաքրքիր համեմատություն է ստացվել՝ լրագրող Վիկտորյա Ալեքսանյանն ու ֆոտոլուսանկարիչ Արթուր Lumen Գևորգյանն ուշադրության կենտրոնում են պահել տաքսիների վարորդների դեմքերի արտահայտություններն ու մեքենային դաջված տաքսիների անվանումները։ Յուրօրինակ ֆոտոշարքն օգնում է ընթերցողին մինչև վերջին տողն ընթերցել այն։ «Երևան» ամսագրում, առհասարակ, մեծ ուշադրություն է տրվում լուսանկարներին։ Ֆոտոպատմությունների կողքին կարող ենք տեսնել հետաքրքիրմեկնաբանություններ։ Դրանք ոչ միայն նպատակային են իրենց բովանդակությամբ, այլև օգնում են երկարաշունչ նյութերը հեշտությամբ ընթերցել։ 1 Եղիազարյանի Ա.-ի հետ հարցազրույցից, Երևան, 02.03.2015 թ.։ 2 Տե՛ս «Երևան» ամսագիր, թիվ 5(6), Երևան, 2012։ 3 Նույն տեղում, էջ 3։ 4 Նույն տեղում, էջ 33։ Ամսագրի նշված համարում պակաս տպավորիչ չէ «Դեմքեր» խորագրում հայտնված հայուհին, ովշեկ մազերը հարդարած, շրթներկով ու շպարով, վարում է դանդաղաշարժ տրոլեյբուսը։ Ահա թե ինչ էգրում ամսագիրը. «Սիրելի հարբեցող քառանիվ ամուսինը», տրոլեյբուսի հսկա ղեկին՝ արագաշարժտիկին Էմման է։ Ներկայացնելով տիկին Էմմայի պատմությունը՝ «Երևան» ամսագիրն իր էջերում ևսմեկ անգամ ընդգծում է հայ կնոջ կերպարը։ «Անհնարին ոչինչ չկա» կարգախոսով ամսագրի էջերումպարբերաբար կարելի է հանդիպել նմանօրինակ քաղաքացիների։ Արձանագրենք նաև այն փաստը, որ «Երևան» ամսագրում հիմնական խնդիրները ներկայացվումեն մարդու միջոցով։ Այսինքն, հերոսները մարդիկ են՝ իրենց պատմություններով։ Ըստ իս, այն լավագույն մեթոդն է խնդիրներն ավելի հանրային դարձնելու։ Այս մեթոդն օգտագործվում է նաև միջազգային հեղինակավոր թերթերում և ամսագրերում, որոնցից են ֆրանսիական «Le Monde» օրաթերթն ուգերմանական «Bravo» ամսագիրը։ Ինչպես «Երևան»-ում, այնպես էլ այս ամսագրերում առաջնայինըկարևորվում է տեղեկությունը փոխանցել մարդկանց միջոցով։ Բացարձակ պարտադիր չէ, որ հերոսները լինեն հանրային նշանակություն ունեցող անձինք։ Ընդհակառակը, դրանց պատկերավորություննարտահայտիչ դարձնելու համար նախընտրելի է, որ նրանք լինեն քաղաքի կամ գյուղի հասարակ բնակիչներ, որոնք մեզ հետ հավասար ապրող ու քայլող մարդիկ են։ Հայկական ամսագրային դաշտում այսարդյունավետ մեթոդը կիրառում է հենց «Երևանը»-ը։ Հայալեզու «Երևան» ամսագրի առաջին համարում տեղ է գտել Արթուր Մեսչյանի հարցազրույցըքաղաքի ճարտարապետական դեմքի մասին, ծավալուն հոդված Երևանի՝ ժամանակին երկրորդամենաաշխույժ կենտրոնի՝ կայարանի և դրա հեռանկարների մասին, հարցազրույց Երևանի քաղաքապետի հետ, ինչպես նաև շատ այլ հետաքրքիր հոդվածներ։ Առավել հաճախ տպագիր և առցանց լրատվամիջոցների բնութագրի մասին խոսելիս տարբերփորձագետների կողմից քննարկման առարկա է դառնում բովանդակության որակը։ «Երևան» ամսագրի ուսումնասիրության դեպքում պարզ է դառնում, որ հարցը լուրջ է դրված խմբագրությունում։ Բաննայն է, որ ոչ միայն հատուկ ուշադրության է արժանանում բովանդակայինը, այլև ամսագրի բուն գեղակառույցը։ Երկուսի համադրման արդյունքում ամսագիրը պահպանում է միջազգային չափանիշները։ Անդրադառնալով բովանդակությունը ձևավորող և միաժամանակ բովանդակային բազմազանությունը սամանափակող մի քանի գործոնների՝ վերջիններս խմբավորենք. • Թեմատիկ բազմազանություն և լուսաբանման առանձնահատկություններ,• Ֆոտոպատմությունները՝ լսարան գրավելու լավագույն միջոց։ Յուրաքանչյուր լրատվամիջոց, ելնելով այս կամ այն պատճառից, որդեգրում է որոշակի չգրվածկանոններ, թե ինչ թեմաների և ում մասին «կարելի է» կամ «չի կարելի» լուսաբանել։ Բովանդակությանձևավորումը սերտորեն կապված է նաև լսարանի հետ։ Շատ դեպքերում բովանդակության ցածր որակը լրատվամիջոցների ղեկավարների կողմից պատճառաբանվում է «ձևավորված պահանջարկով»(լսարանի պահանջների, հետաքրքրությունների համապատասխան բովանդակության ապահովում)՝անտեսելով հետադարձ կապը։ Լսարանի գործոնի ազդեցությունը բովանդակության ձևավորման վրադրսևորվում է նաև լրատվամիջոցների միջև մրցակցության աճով։ Դիտարկելով նաև շուկան, ռեսուրսներն ու հնարավորությունները՝ հարկ է հասկանալ, թե որքանով են բավարար պայմաններն ու ռեսուրսներն առաջ քաշված նպատակներն իրագործելու համար։ Բազմիցս ենք լսում հիացական կարծիքներ «դրսից» օտարերկրյա գործընկերներից, թե` ինչպե՞ս է մեկհոգին ձեզ մոտ գերմարդու պես աշխատում` համատեղելով մի քանիսի գործը (գաղափար տալ, կազմակերպել մի քանի տարբեր մասնագիտությունների տեր մարդկանց հանդիպումը` լուսանկարիչ,հերոս, գնալ նկարահանման, մասնակցել էջադրմանը, խմբագրել և այլն), այն դեպքում, երբ դրսում մեկխորագիրը կարող է ունենալ խմբագիր, մի քանի օգնական և այլն։ Այստեղ գործ ունենք շուկայի ծավալների հետ։ Իսկապես, ստեղծագործական աշխատանքը պահանջում է, որ մի դետալի վրա մի քանի մարդ աշխատի, որ զտվի վերջնական արդյունքը. մեզնում դրա հնարավորությունը, ցավոք, քիչ է։ Բայց այդդեպքում էլ ստեղծագործական թիմը պետք է փորձի սեփական հնարավորությունների չափով լրացնելայս բացը։ Օրինակ` պարբերաբար քննարկում-հանդիպումներ կազմակերպելու արդյունքում աշխատանքը թիմով քննարկելն ու մեկը մյուսի կարծիքը լսելն աշխատանքային արդյունավետ գործիքկարող է դառնալ։ Չէ՞ որ հատկապես ստեղծագործական աշխատանք կատարելիս հնարավոր է ինքդայնպիսի սխալ թույլ տաս, որն ուրիշի աշխատանքում առաջինը գուցեև հենց դու տեսնեիր։ Իսկքննարկում-հանդիպումներով աշխատանքն ավելի հասուն է դառնում։ Հովհաննես Վարդանյան«ԵՐԵՎԱՆ» ԱՄՍԱԳԻՐԸ. ԲՈՎԱՆԴԱԿԱՅԻՆ ԵՎ ՁԵՎԱՉԱՓԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ էլեկտրոնային լրատվամիջոցներ, թիրախային լսարան, անվճար ամսագիր, թիմային աշխատանք, թվային հրատարակչության հարթակ, ժամանցային նյութեր, հայտնի երևանցիներ, թեմատիկ համարներ, ռեսուրսներ և հնարավորություններ։	Հոդվածը ներկայացնում է «Երևան» ամսագրի ստեղծման ու ներկայիս գործունեության պատմությունը։ Առանձնացնելով և շեշտակի ուշադրության արժանացնելով ամսագրի ձևաչափն ու բովանդակային առանձնահատկությունները՝ ներկայացվել է ամսագրում առկա խորագրերն ու դիզայներական լուծումները։ Հայկական ամսագրային դաշտում իր ուրույն տեղն ու դերն ունեցող «Երևան» ամսագիրը տարբերվում է իր խորագրերի ու թեմատիկ համարների բազմազանությամբ։ Առանձնակի ու նպատակային ուշադրություն դարձնելով մայրաքաղաքի խնդիրներին ու կատարվող փոփոխություններին՝ ամսագրի գունազարդ էջերում հաճախակի կարելի է հանդիպել թիմային աշխատանքի յուրօրինակ մտահղացումներ, որոնք օգնում են նյութը մատուցել հետաքրքիր կերպով՝ ֆոտոպատմությունների, ինչպես նաև դրանց մեկնաբանությունների տեսքով։
ՍԻՐԻԱ-ՀԱՅԵՐԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐՆԵՐ: ՍԻՐԻԱՅԻ ՀԱՅԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄՀայերը հաստատվել են Սիրիայում հնագույն ժամանակներից: Սիրիայում հայ համայնքը վերակազմավորվեց Հայոց ցեղասպանությունից և Կիլիկիայում տեղի ունեցած հայկական ջարդերից հետո: Սիրիայի տարածքն առաջին ապաստանն էր, որտեղ հասնում էին հայ բռնադատվածների զանգվածները: Timeամանակի ընթացքում հայերը սկսեցին ինքնակազմակերպվել որպես համայնք ՝ ցույց տալով քաղաքական կազմակերպություն ՝ ինտեգրվելով Սիրիայի հասարակական կյանքին: Աստիճանաբար տեղահանվածների զանգվածը վերաճեց կազմակերպված, աշխույժ համայնքի, որը ձգտում էր պահպանել իր ազգային ինքնությունը: Քաղաքացիության ձեռքբերումը նշանակալի իրադարձություն էր ոչ միայն հայ համայնքի `որպես ինստիտուցիոնալ կառույցի ձևավորման, այլ նաև հայ-արաբական տարատեսակ հարաբերությունների զարգացման տեսանկյունից: Հետագա տարիներին հայերը, որպես քաղաքացի, ակտիվորեն մասնակցում էին Սիրիայի ազգային-ազատագրական շարժումներին: Ավելի բարենպաստ պայմաններ ստեղծվեցին հայերի համար ազգային շահավետ գործունեություն ծավալելու համար, երբ Հաֆեզ Ալ Ասադը եկավ իշխանության (1971-2000): Նրա օրոք հանդուրժողական քաղաքականություն էր վարվում փոքրամասնությունների նկատմամբ: Հաֆեզ ալ-Ասադի օրոք հայերի ձեռք բերած պայմանավորվածությունները պետության հետ ամրագրվեցին: Տասնյակ հայկական մարզամշակութային միություններ, բարեգործական հաստատություններ-դպրոցներ սկսեցին գործել էլ ավելի բարենպաստ պայմաններում: Հայաստանի հետ կապերն ավելի սերտացան: Միևնույն ժամանակ, հայերն ակտիվ դերակատարություն են ունեցել Սիրիայի սոցիալ-տնտեսական և մշակութային կյանքում: Արաբա-իսրայելական պատերազմից հետո 1967-ին սահմանված սահմանափակումները վերացվեցին: Հաֆեզի քաղաքականությունը փոքրամասնությունների նկատմամբ հնարավորություն տվեց սիրիահայերին տեղում կազմակերպել համայնքային կյանքը ՝ առանց ազգայնական սահմանափակումների: Սիրիայի զարգացման գործում իրենց ներդրման բարի անվան շնորհիվ հայերը կարողացան վայելել ինչպես հասարակության, այնպես էլ իշխանությունների համակրանքը: Որպես երկրի լիիրավ քաղաքացիներ ՝ նրանք էապես նպաստեցին Սիրիայի, մասնավորապես `սոցիալ-տնտեսական և մշակութային կյանքի աշխուժացմանը: Սիրիայի հայ համայնքի ազգային կյանքը կազմակերպվել է հայկական կազմակերպությունների և միությունների ակտիվ գործունեության միջոցով: Սիրիայի երեք հայկական համայնքները ՝ առաքելական, կաթոլիկ, ավետարանական, իրենց կրոնական-աշխարհիկ կառույցների միջոցով, նշանակալի դեր խաղացին նյութական արժեքների ստեղծման, պահպանման, ինչպես նաև համայնքային խնդիրների կարգավորման գործում: Հաֆեզ Ասադից ի վեր, չնայած հայերը դժվարությամբ էին մասնակցում երկրի քաղաքական զարգացումներին `կենտրոնանալով հայապահպանության վրա, նրանք ներգրավված էին Սիրիայի սոցիալական և մշակութային գործընթացներում` իրենց գիտակցելով որպես Սիրիայի լիարժեք և արժեքավոր քաղաքացիներ: 2011-ի մարտից Սիրիան բաժանված է երկու հակամարտության ճամբարի: Այդ համատեքստում տեղի ունեցող ռազմաքաղաքական գործողությունները հիմնականում մեկնաբանվում են ներքին լրատվական լրահոսում ՝ հայկական համայնքների անվտանգության տեսանկյունից: Սիրիայում ընթացիկ քաղաքական և ռազմական զարգացումները մեծապես կախված են արտաքին միջամտությունից: Խոսքը մասնավորապես վերաբերում է Թուրքիային, որը փորձում է իր քաղաքական խաղերը խաղալ այս պատերազմում: Հենց այստեղ է հայերի մտահոգությունը: այս փաստն իր հերթին ստիպեց հայերին լքել Սիրիան: 2012-ի ամռանը հայերը ներգաղթեցին Հայաստան: Ըստ Սփյուռքի նախարարության տվյալների ՝ մինչ այժմ Հայաստան է ներգաղթել 15,000-16,000 հայ, որոնց 1/3-ը մեկնել է երրորդ երկիր: Անցած 10 ամիսների ընթացքում Հայաստան է մուտք գործել շուրջ 5000 սիրիահայ: Այս մասին հայտարարեց Սփյուռքի նախարար Հ. Հակոբյանը 1: Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ մեկ այլ աղբյուր նշում է, որ նրանցից 3248-ը պաշտոնապես դիմել են քաղաքացիություն ստանալու համար 2: Սիրիայի հյուսիսային Հալեպ քաղաքում գտնվող Սոցիալ-դեմոկրատ հնչակյան կուսակցության վարչական մարմնի անդամ Վազգեն Մեսրոպյանը լրագրողների հետ զրույցում ասաց, որ շուրջ 5,000,6000 սիրիահայեր գաղթել են Հայաստան, քանի որ ՀՀ կառավարությունը մեծ աջակցություն է ցույց տվել նրանց 3: Սիրիահայերի հիմնախնդիրները համակարգող հանձնաժողովի նախագահ Լենա Հալաջյանն ասում է, որ այսօր Հայաստանում կա 10 000 սիրիահայ, «ամեն ինչ արվում է նրանց կարիքները բավարարելու համար»: //news.am/arm/news/123553.html, հասանելի է 12.05.15 թ. 2 http: //www.tert.am/hy/news/2012/07/29/syrian-armenians/556088, հասանելի է 05.06.15 թ. 3 http: //m.lurer.com/?p=42215&l=am, հասանելի է 07.06.15: Հայաստանում պահելու համար, որից 5000-ը անհրաժեշտ են: Այսօր նրանց հոսքը դեպի Հայաստան շարունակվում է 4: Ինչպես «Արմենպրես» -ին տեղեկացրեց ՀՀ սփյուռքի նախարարության աշխատակազմի ղեկավար, սիրիահայերի հարցերով զբաղվող խմբի ղեկավար Ֆիրդուս Zakաքարյանը, ավելացել է Հայաստանում բնակվող սիրիահայերի թիվը `կազմելով շուրջ 6500: Նա ասաց, որ տարեսկզբից նրանց թիվը 10 500 է, որից 4000-ը վերադարձել են Սիրիա, իսկ 50-60 ընտանիք մեկնել է այլ երկրներ: Նրանց մտքում հարցն այն է, թե երբ և ինչպես կավարտվի այս հակամարտությունը: Սակայն հարցի բարդությունն այն է, որ այս երկու տարվա ընթացքում Սիրիան թափանցել է այնպիսի ուժեր, որոնք անվերահսկելի են, հարցի լուծումն արդեն նրանցից է կախված, քան Ռուսաստան-ԱՄՆ հնարավոր համաձայնագիրը, իշխանություն-ընդդիմություն հակամարտության վերացումը և այլն: , Ինչ վերաբերում է հայերին, ապա նրանք Սիրիայում բնակվող միակ փոքրամասնությունն են, ովքեր իրենց թիկունքում ունեն ազգային պետություն: Սիրիահայերը մասամբ զգացին պետության գոյությունը, երբ Հայաստանը պայմաններ ստեղծեց հայրենիքում ապաստան գտնել ցանկացող սիրիահայերի համար: Հայաստանում հնարավորինս քայլեր են ձեռնարկվում կրթության, խնամքի, մշակույթի և այլ արտոնությունների առումով նրանց մտահոգությունները մեղմելու համար: Խնդիրն այն է, սակայն, որ հայ համայնքի մեծ մասը մնում է Սիրիայում, օրեցօր կասկածի տակ է դրվում դրա գոյությունը: Այստեղ է, որ Հայաստանը լուրջ անելիքներ ունի. այն արդեն պետք է օգտագործեր իր դիվանագիտական լծակները ՝ Սիրիայի ներսում իր հայրենակիցների իրավիճակը մեղմելու համար: Սիրիայում ապրող ընտանիքների ճնշող մեծամասնությունը, եթե ոչ բոլորը, արևմտահայ ներգաղթյալների հետնորդներ են, ովքեր սերունդներով ապրել են Սիրիայում և լավ ինտեգրվել և հարմարվել մահմեդական միջավայրին: Հալեպում հայերը հիմնականում զբաղվում էին առևտրով, արհեստներով, մասնավորապես ոսկերչությամբ, իսկ արդեն Քեսաբի շրջակայքում հիմնականում զբաղվում էին երկրագործությամբ և անասնապահությամբ, ընդ որում այստեղ մեծ քրդախոս տարածք էր: Առևտուրը, սիրիահայերի բիզնեսը, որը զգալիորեն տարբերվում էր արևմտյան բիզնեսից, որոշ չափով ազդվեց Արևելքի կողմից, այնուամենայնիվ, դա ապահովեց սիրիահայերի սոցիալական ապահովության միջինից միջինից բարձր մակարդակը: 54 http: //ankakh.com/article/619/%C2%ABnvor-halyep%C2%BB, հասանելի է 08.05.15 թ. 5 Ա. Հակոբյան, / MPI /, Երեւան, 2015 թ., Հարցազրույց ազգագրագետ Ա. Հակոբյանի հետ: Ամենատարածված զբաղմունքներից մեկը մեքենաների առանձին մասերի նորոգումն էր: Շատ ընտանիքներ ասեղնագործություն էին վաճառում, ինչը եկամտի աղբյուր էր: Այս գործունեությունից բացի, Սիրիայում շատ ընտանիքներ ունեին փոքրիկ ռեստորաններ և պանդոկներ: Տեղափոխվելով Հայաստան ՝ նրանք փորձեցին վերաբացել դրանք հայրենիքում, իհարկե, որոշ սահմանափակումներով, քանի որ հայկական միջավայրը փոքր-ինչ տարբերվում էր հարկային և ֆինանսական առումով: Դժվարությունները պայմանավորված էին նրանով, որ Հայաստանը չուներ այն աշխատանքները, որոնցում կարող էին ներգրավվել սիրիահայերը: Հայաստանում ինտեգրման ճանապարհին կան բազմաթիվ խոչընդոտներ. Հարկային, ֆինանսական, լեզվական, սոցիալական, տնտեսական, հոգեբանական և այլն: Հարկային քաղաքականությունը Սիրիայում ավելի մեղմ էր, քան Հայաստանում; սոցիալական ապահովության տեսանկյունից, Սիրիայում հայ ընտանիքներն ավելի բարձր կենսամակարդակ ունեին, քան Հայաստանում 6: Նշենք, որ այսօր սիրիահայ երիտասարդ սերնդի մի փոքր մասը զբաղվում է ավանդական, ընտանեկան գործունեությամբ: Նրանց մեծ մասն այժմ փնտրում է բարձրագույն համալսարանական կրթություն: Ըստ միջին տվյալների ՝ ընտանիքը բաղկացած էր 4 անդամից: Եվ նույնիսկ եթե ընտանիքի մի անդամ աշխատեր, ընտանիքը կարող էր ապահովել միջին կենսաթոշակ 7: Այս մոդելը Հայաստան գալուց հետո մի փոքր փչացավ: Հայաստանում ստեղծված պայմանները ընտանիքի մյուս անդամներին ստիպում էին աշխատել: Լեզվական ինտեգրման տեսանկյունից նշենք, որ սիրիահայերը վարժ տիրապետելով հայերին, հայերի հետ շփվելու որոշակի խնդիրներ ունեն, քանի որ շատ դեպքերում կա փոխըմբռնման խնդիր, որի արդյունքում որոշակի նկատվում են լեզվական փոփոխություններ: Աշխատանքի և կրթության ոլորտում ռուսերենի անբավարարությունը որոշակի դժվարություն է ներկայացնում, քանի որ ի տարբերություն Հայաստանի ժողովրդի, որի համար ռուսերենի իմացությունը, եթե ոչ պարտադիր է, պահանջվում է, սիրիահայը ռուսերեն սովորելու կարիք չուներ: , ռուսերենի իմացությունը սիրողական էր: Նշենք, որ այս ուղղությամբ տարվում են որոշակի աշխատանքներ, կազմակերպվում են ռուսաց լեզվի դասընթացներ և այլն: 6 Նույն տեղում: 7 Ա. Հակովյան, / MPI /, հարցազրույց Ավ. Քեշիշյանի հետ, Երեւան, 2015: Հայաստանում սիրիահայերի ինտեգրման մասին խոսելիս պետք է օգտագործել ոչ այնքան մշակութային, որքան տնտեսական գործոնները: Անկախ նրանից, թե որքան բարձր է ինտեգրված հատվածի մշակութային մակարդակը, բավարար տնտեսական պայմաններ չկան, ինտեգրման խնդիրը շատ ավելի է բարդանում 8: Ուստի դժվար ինտեգրման հետ կապված խնդիրները պետք է որոնել տնտեսական գործոնների մեջ: Այլ կերպ ասած, եթե սիրիահայը դժվարանում է հարմարվել նոր միջավայրին, դա նշանակում է, որ ֆինանսատնտեսական մակարդակում ամեն ինչ հարթ չէ: Այս դժվարությունները, ինչպես նաև Հայաստանում նախկին ավանդական զբաղմունքների շահութաբերության բացակայությունը սիրիահայերին, հատկապես երիտասարդներին, ստիպում է հրաժարվել դրանցից և ներգրավվել այլ ոլորտներում, հիմնականում սպասարկման ոլորտում: Այս հարցում նրանց օգնում է լեզուների, հատկապես անգլերենի իմացությունը: Ինտեգրման տեսանկյունից հավելենք, որ հարցի հոգեբանական կողմը պակաս դեր չի խաղում: Առաջին հերթին, հոգեբանական և սոցիալական տեսանկյունից, պետք է նշենք, որ սիրիահայը երբեք իրեն փախստական չի համարել, շատ դեպքերում դա վիրավորում է նրանց արժանապատվությունը: Բազմաթիվ ընտանիքներ ժամանեցին Հայաստան ՝ անվտանգության որոշակի պայմաններում Սիրիա վերադառնալու ակնկալիքով: շատ դեպքերում նրանք մտադիր չէին մշտապես ապրել: Սիրիահայ Մեղրիկ Գիվերյանն ապրում էր Հալեպի Նոր Գյուղ թաղամասում: Խոսելով իր ծանոթ ընտանիքների մասին ՝ նա նրանց տեղեկացրեց նրանց ընտանեկան հարաբերությունների, վարքի, ավանդական զբաղմունքների, նույնիսկ խոհանոցի մասին: Բանախոսի հետ հարցազրույցի ընթացքում մենք արձանագրել ենք մի փաստ. Հայաստան ժամանող սիրիահայերը բախվում են Հայաստանում ապրող հայերի հիասթափեցուցիչ վերաբերմունքի: Այլ կերպ ասած, երկար տարիներ օտար երկրում ապրած հայը գալիս է Հայաստան հայրենիքի կարոտով, որտեղ հանդիպում է հայերի, ովքեր մտածում են, թե ինչպես լքել երկիրը և մեկնել արտերկիր, և ավելին, նրանք նույնն են խորհուրդ տալիս Սիրիահայեր. Այնուամենայնիվ, սիրիահայ երիտասարդները բավականին լավ են ընդունվում երիտասարդության շրջանում և արժանի են նրանց ջերմ վերաբերմունքին: Սիրիահայ բանախոսը նշեց, որ նույնիսկ Սիրիայում պատերազմի ավարտից հետո ինքը մտադիր չէ վերադառնալ Սիրիա: Եվ քանի որ նրանք ապահովագրված չեն պատերազմից, եթե ընտանիքի այս սերունդը, վերադառնալով Հայաստան, կարողացավ փրկվել, ապա այո: 8 Նույն տեղում: Նրանք համոզված չեն, որ Սիրիա վերադառնալուց հետո կկարողանան փրկել հաջորդ սերնդին: Այսպիսով, Սիրիայում սկսված քաղաքացիական պատերազմը հանգեցրեց Սիրիայի բարգավաճ «ուժեղ համայնքի» կազմալուծմանը և կազմալուծմանը: Մի ամբողջ կյանք թողնելով ՝ սիրիահայերը ապաստան գտան հայրենիքում, իսկ ոմանք գնացին երրորդ երկիր ՝ բախվելով ինտեգրման հետ կապված մի շարք դժվարությունների: Վերջիններս, իրենց հերթին, փոխեցին սիրիահայերի սոցիալ-նորմատիվ մշակույթը: Անի Հակոբյան ՍԻՐԻԱ-ՀԱՅԵՐԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐՆԵՐԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ ՍԻՐԻԱՅԻ ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔ: ՍԻՐԻԱ-ՀԱՅԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Սիրիա, քաղաքացիական պատերազմ, ինտեգրում, սփյուռք, խնդիրներ, սիրիահայեր, մշակութային առանձնահատկություններ Ամփոփում: ։	2011թ.-ի մարտից սկսած Սիրիայում ընթացող քաղաքացիական պատերազմը հայրենական տեղեկատվական լրահոսում նախևառաջ մեկնաբանվում է հայ համայնքների անվտանգության տեսանկյունից, քանզի այստեղ իր քաղաքական խաղերն է փորձում խաղալ Թուրքիան։ Վերջին իրադարձությունների հետևանքով, 2011թ-ից սկսած, սիրիահայերի մեծ ներհոսք կատարվեց դեպի Հայաստան։ Սակայն Հայաստանում սիրիահայերը բախվեցին տնտեսական, սոցիալ-մշակութային, բարոյահոգեբանական բազմաթիվ խնդիրների՝ որոշ չափով կարողանալով ինտեգրվել Հայաստանի պայմաններին։
ՀԱԿԱՈՒՏՈՊԻԱՅԻ ԵՎ ՈՒՏՈՊԻԱՅԻ ՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌՈՒՑԱՐԿՄԱՆՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄՊատմություն կերտողը մարդն է՝ իր ցանկություններով, իղձերով, հույսերով, մոլորություններով ու սխալներով, աշխարհը կատարելագործելու, իրենհարմարեցնելու և էլ ավելի գեղեցիկ դարձնելու մղումով։ Այս ճանապարհին աստղերի պես առկայծում են մարդկային հույսերը, վեհ գաղափարներն ու իդեալները, որոնք ժամանակ առ ժամանակ վեր են հառնում մոխրացած կրակիցև լուսավորում քաղաքակրթության դարավոր ուղին։ Իդելականին ձգտողբազմաթիվ միջոցներից մեկն էլ ուտոպիան է։ Ուտոպիական նախագծերը գործող սոցիալական իրականության այնպիսի այլընտրանքներ են, որոնցում ուրվագծվում են ապագա հասարակության կառուցարկման և կանոնակարգմանամենայն մանրամասները՝ հնարավորություն ստեղծելով նորի ընկալման ևհաստատման համար, մարդուն սովորեցնելով ցանկալ լավագույնն ու հուսալ։ Ուտոպիական նախագծերում շատ պարզորոշ կերպով ի հայտ են գալիս մարդու հույսերն ու սպասումները սոցիալական առաջընթացի նկատմամբ։ Սակայն, գնալով այդ հույսը կարծես մարում է, և ուտոպիան վերածվում է հակաուտոպիայի։ Արևմտյան փիլիսոփայությանը բնորոշ էր հավատը մարդուկատարելագործման և արդար աշխարհ ստեղծելու, իդեալական հասարակություն կառուցարկելու նկատմամբ, սակայն, անցյալ դարաշրջանից սկսած, այսօրինակ տրամադրությունները խամրեցին, գրեթե վերջ դրվեց դարավոր հույսի շքերթին՝ ճանապարհ բանալով հուսահատության համար, որը շարունակելու էր էլ ավելի խորանալ, քանի որ առջևում էին աշխարհին սպասվող նոր հիասթափությունները։ Է. Ֆրոմմի դիտարկմամբ՝ այս փոխակերպումն ամենապարադոքսալն էր մարդկային պատմության մեջ, քանի որ մարդը, հասնելովիր երազած գրեթե ամեն բանի, կանգնեց այդ երազանքի հույսի կորստի առաջ։ 10 Եթե ուտոպիան հույսի դրսևորում է, ապա հակաուտոպիան ամբողջովինպարպում է այդ հույսը՝ վերածվելով սոցիալական անհուսության ցուցանիշի։ Հակաուտոպիան ուտոպիայի տրամաբանական զարգացումն է, ինչից ելնելով՝այն ոչ թե պետք է հակադրել ուտոպիային, այլ համարել դրա տարատեսակ,10 Տե´ս Фромм Э., Комментарии к «1984», //http։ //orwell.ru/library/novels/1984/russian/rnt_ef/24.12.2015։ որտեղ տեղ է գտնում դասական ուտոպիայի կատարյալ հասարակությունը, ևորտեղ հեղինակն իր ձևով կիրառում է դրական ուտոպիայի հիմնական դրույթները։ Ցանկացած հակաուտոպիայի ներսում անպայմանորեն կա ուտոպիա, առանց այդ ներքին կառույցի չի լինի նաև հակաուտոպիան։ Հակաուտոպիայում,ըստ էության, նույնպես ներկայացվում է ապագայի կատարյալ հասարակություն՝ իր սոցիալական ինսիտուտներով և գործառական համակարգերով, սակայն այստեղ ուտոպիայի առաջարկած դրական իդեալը վերածվում է բացասականի։ Այն կարծես թե ուտոպիայի ծաղրանմանակումն է և քամահրականվերաբերմունքը դրա հավերժական ձգտումներին՝ հավասարություն, երջանկություն, ազատություն և այլն։ Հակաուտոպիան ուտոպիայի քննադատությունն է ուտոպիական իդեալի ձգտման և կատարելության հասնելու տեսանկյունից, ինչին ի հակադրություն՝ այն մոդելավորում է կատարյալ բացասականսոցիալական աշխարհ։ Այստեղ, ըստ էության, արդեն ամեն բան կատարյալ էև վերջնական, ինչն էլ դառնում է չարիքի սկզբնաղբյուրը. կատարելություն, որը կանգնած է ծուռ հայելու առաջ։ Ժամանակային առումով հակաուտոպիայում ստացվում է մի պատկեր, երբ սոցիալական ժամանակի ընթացքն արդենհաստատված «իդեալական հասարակությունից» հետո է շարժվում՝ ընդգծելով ընթացքի մեջ շարունակվելու այդ հասարակության անկարողությունն ուկաղապարվածությունը։ Հակաուտոպիան՝ որպես գրական ժանր, զարգացավ 20-րդ դարի սոցիալական փորձարարությունների պայմաններում, որոնց հետևանքների մասինայս ստեղծագործություններում խոսվեց կանխավ՝ մինչ դրանց պարզորոշ նշմարվելը։ Այսպիսով, սոցիալական ճգնաժամերի բարդ հետևանքներն ընդգծելու ևս մեկ միջոց դարձավ հակաուտոպիան։ Հակաուտոպիայի ծաղկմանն ուփառքի գագաթնակետին հասնելուն միանգամից տարբեր հանգամանքներնպաստեցին, որոնք պարարտ հող էին ստեղծել հիասթափության և վախիսերմերի համար։ 19-20-րդ դարերի գիտատեխնիկական վերելքը, կյանքի որակի բարձրացումը, համատարած բարեկեցության հասնելու ձգտումը լավատեսության փոխարեն ավելացրին հոռետեսական, վախճանաբանական տրամադրությունները, ինչն առիթ դարձավ հակաուտոպիայի արմատավորման համար։ Գիտատեխնիկական առաջընթացը, բնականաբար, հեշտացրել ու հարմարավետ է դարձրել կյանքը, սակայն, մարդուն գցել է անազատության ճիրանները։ Հակաուտոպիաներում դիտարկվում են գիտատեխնիկական մտքիզարգացման հետևանքներն ու դրանց գործածման եղանականերն արդեն իսկ«լավ ապագայում», որոնք տարաբնույթ պատճառներով չեն համընկնում այդլավագույն նպատակադրումներին։ Այսինքն՝ այս հասարակության մոդելի միջոցով փորձ է արվում ցույց տալու, թե հասարակ քաղաքացին ինչպես է վճարում առաջադեմ գաղափարի իրագործման համար։ Բացասական ապագայի սպասումների տարածման հիմնական պատճառներից կարելի է համարել նաև սոցիալ-քաղաքական իրադրությունն ու այդդաշտի հակասականությունները։ Մասնավորապես, ԽՍՀՄ-ի հաստատումն ուֆաշիզմի տարածումն իրարամերժ տրամադրություններ ստեղծեցին, քանի որիրականություն էին դարձել երբեմնի ուտոպիական անհավանական նախագծերը, որոնցում նախատեսված համատարած բարեկեցությունը, երջանկությունն ու ազատությունը կարծես թե հակընթաց ուղի էին բռնել։ Երկրի վրադրախտ ստեղծելու մարդկային երազանքներն այն վեր են ածում դժոխքի, որիընթացքը գնալով դառնում է անկառավարելի։ Կատարյալ և կյանքի բոլոր ոլորտներում գերճշգրիտ գործող համակարգը սարսափի աղբյուր էր, որի ապագա հնարավոր հետևանքները շատ իրատեսականորեն են ներկայացվում հակաուտոպիաներում։ Հակաուտոպիան որոշ դեպքերում նաև հենց ուտոպիայիգաղափարի հերքումն է. պատահական չէ, որ այն առավել մեծ տարածումգտավ ֆաշիզմի և կոմունիզմի հիմնավորման շրջանում՝ որպես իրագործվածուտոպիայի քննադատություն, դրա վատ հետևանքների ընդգծում։ Հակուտոպիան ապագայի բացասական պատկերն է, որում առկա է իդեալական հասարակարգի կտրուկ հասատատման անհնարինության համոզմունք, քանի որքաղաքականության մեջ գրեթե անհավանական է գտնել այնպիսի մի մեթոդ,որը թույլ կտա առանց զոհողությունների հիմնահատակ վերափոխել սոցիալքաղաքական դաշտը։ Հակաուտոպիան կարծես ուտոպիական ոգու և ուտոպիական հույսի մերժումն է, քանի որ գերիրական է մեկ հարվածով քանդելհինն ու ստեղծել լրիվ նոր սոցիալական իրականություն։ Հակաուտոպիաներում շեշտադրվում է այն հանգամանքը, որ կյանքի կոչված ուտոպիան ոչ թե առաջընթաց է բերում, այլ ետընթաց։ Ուրեմն մի կողմից դասական ուտոպիայիքննադատություն է տեղի ունենում, մյուս կողմից արդեն իրականացված ուտոպիայի, որը հատել է ներկայի և ապագայի միջև սահմանագիծը։ Չնայած այնհամոզմունքներին, որ ուտոպիական նախագծերում նկարագրված ցանկացածիդեալականացված ապագա հաստատ ավելի վատն է լինելու, քան ներկան այնուամենայնիվ, ուտոպիստ մտածողները լավագույնի մտադրություններով ենառաջնորդվել, և դժվար է ենթադրել, թե նրանք հեռավորության խորքից կարող էին հաշվարկել իրենց ծրագրի բացթողումներն ապագայի սոցիումի և սոցիալական տարածության մեջ։ Բոլոր դարաշրջաններում հիմնահատակ փոխակերպումների ձգտմամբ զանազան նախագծեր են առաջ քաշվել, որոնքպատմության խորքից շատ փայլուն և զարգացման մեծ հեռանկար են խոստացել, սակայն հավանականությունը մեծ է, որ տվյալ ժամանակահատվածիհամար ճշմարիտը հետագայում կարող է դառնալ սխալների աղբյուր։ Հասարակությունը, առաջնորդվելով լավագույն իդեալներով, աշխարհը փոխելու, լավը դարձնելու մղումներով, հաճախ չի նկատում, որ իր սպասումները չեն արդարացնում իրենց։ Ֆ. Ֆոն Հայեկը նշում է, որ ցանկացած ճգնաժամի աղբյուրմարդը փորձում է գտնել ամենուր, բայց չի ցանկանում ընդունել, որ որոշակիկարևորագույն արժեքների, իդեալների ձեռքբերման ձգտումն է հանգեցրելայդ իրավիճակին, և որ դրանց հետևանքներն այնքան էլ չեն համընկնումսպասելիքներին։ 11 Հավերժական իդելաներին քաղաքակրթության այս անբավ մղումը դարերի ընթացքում շրջվեց մարդկության դեմ և սկիզբ դարձավ ամբողջատիրականհամակարգի ձևավորման համար։ Այս համատեքստում Կ. Պոպպերը նկատումէ, որ հասարակության ամբողջական վերափոխման միջոցով իդեալական պետություն ստեղծելու ուտոպիական փորձերը պահանջում են փոքրամասնության կենտրոնացված իշխանություն և մեծ մասամբ հանգեցնում են բռնատիրության12։ Փաստորեն՝ մի կողմից ուտոպիական նախագծերի կյանքի կոչումը, մյուսկողմից դրանց թերի մնալը կամ ձախողվելն ավելացրին հակաուտոպիականմոտեցումները։ Հակաուտոպիաներում առաջ քաշվող ապագայի մոդելի հենասյուները խարսխված են ներկայում՝ բացահայտելով սպասվելիք իրադարձությունները մութ և խտացված գույներով, ինչը նպատակ ունի մարդու մոտ հակակրանք առաջացնելու իր կյանքի և կենսաձևի նկատմամբ։ Իսկապես, շատդրույթներ, որոնք ներկայացված էին հակաուտոպիաներում, դարձան իրականություն, այդ իսկ պատճառով էլ այն վերածվեց ապագայի կանխատեսմանյուրատիպ գործիքի։ Լինելով գրական-սոցիալական ստեղծագործություններ՝հակաուտոպիաները բարձրաձայնում են խորը հասարակական խնդիրներ ևլուրջ ազդեցություն են թողնում տվյալ ժամանակաշրջանի քննադատական,սոցիալական մտքի ձևավորման վրա։ Հակաուտոպիան, ինչպես և ուտոպիան,նկատում և իմաստավորում է սոցիումի դեռ նոր տարորոշվող հիվանդությանախտանիշները, որոնք տարիներ հետո են մյուսների կողմից գիտակցվելու ևգնահատվելու։ Բացասական ուտոպիան անցանկալի, հիվանդ աշխարհիպատկերն է, աշխարհ, որը գլորվում է լեռն ի վար և իր ճանապարհին չունիարգելափակոցներ13։ Հասարակական մտքի այս հոսանքի անբաժան եռամիասնությունն ենկազմում Եվ. Զամյատինի «Մենք», Օ. Հակսլիի «Հրաշալի, նոր աշխարհ» և Ջ.Օրուելլի «1984» ստեղծագործությունները, որոնք հակաուտոպիան դարձրինհանրաճանաչ։ Այս ստեղծագործությունները դրդում են հասարակ քաղաքացուն հայացք նետել սեփական կեցության խորքերն ու փնտրել իրեն և իր կերպարն այդ ապագայի հասարակության մոդելներում։ Իրենց ներկայացրած սոցիալական մոդելների միջոցով, օրինակ, Եվ. Զամյատինը պայքարում է «մարդու հոգևոր աշխարհի կորստի» դեմ, Օ. Հակսլին՝ «սպառողական հասարակության» դեմ, Ջ. Օրուելլը՝ «գաղափարի հասարակության», պարտադրված կենսաձևի դեմ։ Սրանք նախազգուշացնող ուտոպիաներ են, որտեղ ծաղրական11 Տե´ս Хайек Ф., Дорога к рабству, М., 2005, էջ 38-39։ 12 Տե´ս Поппер К., Открытое ощество и его враги, М., 1992, էջ 203։ 13 Տե´ս Баталов Э. Я., В мире утопии։ Пять диалогов об утопии, утопическом сознании и утопи//http։ //www.marsexx.ru/utopia/batalov-v-mire-utopij.html12.01.2016։ կերպով ցույց է տրվում դասական ուտոպիայում ներկայացված սոցիալականկարգի շրջված պատկերը, այստեղ ընդհանրապես բացակայում է իդեալի ևլավագույնի ձգտումը։ Բայց այս ապագայի հանդեպ վախ ներշնչող բացասական ուտոպիաները, այնուամենայնիվ, նույն նպատակն ունեն, ինչ դրական ուղղվածություն ունեցողները. այն է՝ անհրաժեշտ երջանկության հաստատումը։ Իսկապես, այս երկու ստեղծագործությունների վերջնանպատակը մարդունդրդելն է, որ նա փոխի առկա իրականությունը։ Երկու դեպքում էլ ազդեցությունը նույնական է՝ երևան հանել տվյալ հասարակության թերի և ախտահարված ոլորտները։ Ուտոպիան և հակաուտոպիան ցանկալի և անցանկալիաշխարհների զուգորդումներ են, որոնք գործառական նմանություններ ունեն՝մի կողմից ապագայի կանխատեսում, մյուս կողմից՝ նախազգուշացում. սրանքէական են երկուսի համար էլ։ Հակաուտոպիան նաև տվյալ սոցիումի քննադատությունն է՝ ի ցույց դնելով այն ամենը, ինչը խաթարում է հասարակությանբնականոն գործառությունը, դնում սխալ ուղու վրա, ահազանգելով, որ չպետքշարունակել ապրել այնպես, ինչպես ապրում ենք։ Այս առերևույթ իրար հակասող ստեղծագործությունները կատարում են նույն գործառույթները։ Ինչպեսնշում է Է. Բատալովը, հակաուտոպիան ընդամենը բացասական նշանով ուտոպիան է14։ Հակաուտոպիական սոցիալական իրականության մոդելը սովորաբար հեղափոխություն ապրած, պատերազմ անցած, ամբողջատիրական կառավարման համակարգով պետություն է, որը դեռ գտնվում է մոդելավորման փուլում։ Այստեղ սոցիալական ինսիտուտները բռնատիրական ուժի գործադրման լավագույն ծպտյալ ներկայացուցիչներն են։ Իսկ նման հասարակության մեջ մարդը դառնում է անդեմ, հսկայական «մենք»-ի ընդամենը մի մասնիկը, ինչն ամբոխի վերածվելու համար բարերար միջավայր է ապահովում։ Այստեղ «մենք»ն ամեն ինչ է, իսկ առանձին անհատը՝ ոչինչ։ Ապագայի նկատմամբ այս մտահոգությունները վախի հետևանքն էին, քանի որ մի կողմից 20-րդ դարինսպառնում էր ամբողջատիրությունը, մյուս կողմից՝ սպառողական հասարակությունը, որոնք երկուստեք սպանում էին մարդու մեջ գոյող «մարդկայինը»։ Հասարակությունը զարգացման որակական նոր շրջան էր մտել, որն Օ. Հակսլին անվանում է «ֆորդիզմի փուլ»15. այն սպառողականության և մեքենայացման, մեքենային մարդու զոհաբերության դարաշրջան էր, որտեղ մեռնում էստեղծագործող և մտածող մարդը։ Դարաշրջանի փոխակերպումները, որոնքնաև «նոր» մարդու ձևավորման, նրա կերպարի և բնույթի փոփոխությանպատճառ դարձան, խորությամբ քննարկվում են հակաուտոպիաներում։ Ըստէության այս հասարակության վատագույն մոդելներում պայքարն անշունչ, մեքենայացված հասարակության դեմ է, մարդկայինի կորստի դեմ։ 14 Տե´ս Баталов Э. Я., նշվ. աշխ.։ 15 Տե´ս Хаксли Ол., О дивный новый мир, М., 2014, էջ 6։ Հակաուտոպիաներում բարձրաձայնվում են տարբեր հարցեր, որոնք վերաբերում են ինչպես կառավարման համակարգին, տնտեսությանը, ներքին ևարտաքին քաղաքականությանը, այնպես էլ հասարակության խորքային խնդիրներին, նրանում տեղ գտած փոխհարաբերություններին, մարդու տեղին ևդերին։ Սովորաբար հակաուտոպիայի հերոսի միջոցով ներկայացվում է ապագայի այդ հասարակության մեջ ապրող մարդու հոգեվիճակը, զգացմունքներնու ապրումները։ Այստեղ բազմակողմանիորեն արծարծվում են անհատի, նրաոչնչացման և ազատության ոտնահարման հիմնախնդիրները՝ ի տարբերություն դասական ուտոպիայի, որտեղ կարծես թե համատարած նույնական անհատների հասարակություն է, չկան անհատական ցանկություններ և ձգտումներ, ուշադրության կենտրոնում է հասարակության ներդաշնակ և խաղաղգործառությունը։ Հակուտոպիայում պայքար կա անհատի ճնշման, համահարթեցման և նույնության, ռեժիմի դեմ, որն իր հավերժության համար սպանում էշուրջն ամեն բան։ Ի տարբերություն ուտոպիայի՝ այստեղ առկա է հակասություն անձի և համակարգի միջև։ Հակաուտոպիական հերոսը պայքարում է ուտոպիական կարգի դեմ, այսինքն այստեղ վերևի ճնշման դեմ է դուրս գալիսներքևը (իշխանություն անհատ հակադիմություն)։ Եթե դասական ուտոպիայիճանապարհորդ հերոսը հիանում է հասարակության կառուցվածքով, երջանիկև անհոգ ապրող մարդկանցով, ապա հակաուտոպիայի պարագայում երջանիկերկրում ապրող հերոսը դիմակայում է իրեն ոչնչացնող կարգի դեմ՝ իր ազատությունը վերականգնելու և թվացյալ երջանկության կապանքները թոթափելու ձգտումով։ Հավելենք նաև, որ դասական ուտոպիայում կողմնակի դիտորդիմիջոցով է ներկայացվում սոցիալական կարգը, իսկ հակաուտոպիայում ներքին է հերոսը, տվյալ համակարգի տարրը կազմող մարդն է, որ, չնայած անհատնում ազդեցություններին, չի կորցրել իր անհատականությունը։ Սակայն,խնդիրն այն է, որ այդ ծայրահեղ վատ վիճակը հասարակության անդամներըչեն նկատում և գիտակցում՝ ապրելով թվացյալ ազատության մեջ։ Հասարակության այս մոդելներում առանձնահատուկ կերպով ընդգծվում են պետականմեքենայի կողմից անձի ճնշումը, մարդու մեջ կենդանու վերածնումը, մարդկային հարաբերությունների փոփոխությունները, որոնք ուղեկցվում են զգացմունքների, կապվածության, սիրո կորստով։ Իրենց ստեղծագործություններիմիջոցով հեղինակներն ապագայի մարդու կերպարն են ցուցադրում՝ համարելով, որ մարդը գնալով մոռանում է իրեն մարդ դարձնող հատկություններն ուէութենական գծերը։ Այս իրավիճակի պատճառն այն է, որ մարդը գտնվում էանդադրում հսկողության ներքո, երբ շրջապատում ամեն բան հիշեցնում է, որդու ոչինչ ես, որ «Ավագ եղբայրը նայում է քեզ»16 և հետևում նույնիսկ մտքերիդ ընթացքին։ Այս աշխարհում, ըստ էության, մարդկային բնույթը համակարգն է ստեղծում, և մարդը վերծվում է խամաճիկի, որի կենսագործունեությունը լրիվ կառավարվում է համակարգի կողմից, և շեղվել նախանշված ուղուց անհնարին է, եթե անգամ ցանկությունը մեծ է։ Եթե Ուինսթոնը (այդպեսէր «1984»-ի հերոսի անունը) կարծում էր, որ հնարավոր չէ ստեղծել քաղաքակրթություն, որը հիմնված է վախի, ատելության և դաժանության, անհատիոչնչացման հիմքի վրա, որ այն կենսունակ չի կարող լինել, ապա նրան հակադարձում էին, որ անհատի մահն այնքան էլ մահ չէ, և որ այդ ամենը գիտակցողմարդ մոտ ժամանակներում այլևս չի լինի17։ Մարդն այլևս ոչինչ է, եթե անգամնրա մտքերն են հսկողության ներքո։ Օրուելլի աշխարհում ստեղծվող «նորլեզվում» փոխվում էին բոլոր հիմնարար բառերի իմաստները. դրա նպատակըմտքի հորիզոնների նեղացումն ու երևակայության սպանումն էր։ 18 Սա պարզորոշ երևում է արդի հասարակություններում, քանի որ օգտագործվող մանիպուլիացիոն միջոցներով ջախջախիչ հաղթանակ է տարվում երևակայությաննկատմամբ, և հասարակությունը լցվում է մտածել չցանկացող, ամբողջովինկառավարելի սուբյեկտներով։ Ի հակադրություն ուտոպիայի՝ այստեղ ցույց էտրվում այն զոհողությունը, որն անում է մարդը՝ հանուն երջանկության հաստատման։ Մարդու գիտակցության մեջ արդեն մանկուց ձևավորված է լինումտվյալ պետությանն անհրաժեշտ գաղափարախոսությունը։ Նմանօրինակ հասարակության գաղափարական հենքը կազմում են մարդու իրականությունը ոչնչացնող նշանաբանները, ինչպիսիք են, օրինակ. «պատերազմը խաղաղություն է, ազատությունը՝ ստրկություն, չիմացությունը՝ ուժ»19։ Հակաուտոպիաներում չարիքի աղբյուրը պետությունն է, կառավարման ձևն ու համակարգը,որն ապագայում հանգեցնում է տեխնոլոգիական, հոգեբանական հսկողության, աճող սպառողականության և տգիտության։ Օրինակ՝ Օ. Հակսլիի ներկայացրած հասարակությունում մարդու ոչնչացումը տեղի է ունենում «քաղցրաբլիթով», իսկ Ջ. Օրուելլի աշխարհում՝ «մտրակով»։ Որպես սոցիալական իրականության ախտորոշում և հասարակության ինքնագիտակցման ձև՝ հակաուտոպիան բավականին լայն տարածում ունի, ևինչ-որ իմաստով օգնում է մարդուն ու հասարակությանն ինքնաճանաչմանհարցում, քանի որ այստեղ ներկայացված հիմնախնդիրները բխում են հենցներկայի բացերից։ Ինչպես ուտոպիան, այն նույնպես ներկայի նկատմամբ քննադատական վերաբերմունքի ծնունդն է, անողոք և ծայրահեղ ներկայացումնայն ամենի, ինչը խաթարում է սոցիալական կյանքի ներդաշնակությունը։ Հակաուտոպիաները ներկայի մասին են, որի ամուր հիմքի մեջ կարծես մխրճվելեն որոշ միտումներ, որոնք, ապագայում խարխլելով ներկայի գցած հիմքը,կփոխեն ամբողջ իրականությունը, կյանքը, այդ իսկ պատճառով պետք էհասցնել փոխել ինչ-որ բան մինչ դա կպատահի։ Հետևաբար, այս սոցիալականմոդելներում կարելի է ճանաչել սեփական հասարակությունը, կառավարմանհամակարգն ու ընդհանրապես գործող սոցիալական ինստիտուտները։ Հա17 Տե´ս նույն տեղը, էջ 274-275։ 18 Տե´ս նույն տեղը, էջ 54։ 19 Նույն տեղը, էջ 6։ կաուտոպիայի արդիականությունը պայմանավորված է նրանով, որ այստեղներկայացված սոցիալական, մարդաբանական փոփոխությունները ժամանակակից մարդը զգում է սեփական մաշկի վրա, դրանք ապագայի նախազգուշացումներ են, որոնք մերօրյա հասարակությանը բնորոշ գծերի վառ ցուցադրություն են։ Պետք է նշել, որ 20-րդ դարասկզբի հակաուտոպիաներում գտնում ևնշմարում ենք ոչ միայն և ոչ այնքան ժամանակի ամբողջատիրական հասարակությունները, այդտեղ պարզորոշ կերպով ներկայացված են արևմտյան հասարակությանը բնորոշ գծեր, որոնք վտանգածին են թվացել հեղինակներին, և որոնք, հատկապես Օ. Հակսլին, շատ հստակ կերպով կանխազգացել էր։ Ինչպես նկատում է նա, մոտ ապագայում ամբողջատիրական պետություններնստիպված չեն լինի բռնի ուժ գործադրել, քանի որ առավել արդյունավետորենկկառավարեն հասարակությանը, որը բաղկացած է ստրուկներից, որոնք շատեն սիրում իրենց ստրկությունը։ Կարևորը սովորեցնել սիրել ստրկությունը, ինչը մեծ հաջողությամբ արվում է բոլոր մակարդակներում՝ սկսած դպրոցիցմինչև լրատվամիջոցներ։ Ընդամենը պետք է մանկուց մարդուն ներարկել այն,ինչն անհրաժեշտ է լիարժեք ենթարկվելու և չհակադրվելու համար. սա հնարավոր է միայն մարդկային բնույթի խորքային փոփոխությունների միջոցով։ Իսկ դրական արդյունքի հասնելու համար անհրաժեշտ է հասարակության անդամների ֆիզիկական և նյութական պահանջմունքների բավարարում։ Դե իսկնման հասարակություններում մեռնում է ստեղծագործող և մտածող մարդը, որը վերածվում է բացառապես որոշակի գործառույթ իրականացնողի՝ լավ աշխատանք կատարողի։ Կարծես ինկուբատորից դուրս են գալիս ամբողջովին իրար նման մարդիկ20, որոնք դրսևորում են ամբոխային վարք և չեն էլ փորձումփոխել իրենց սոցիալական միջավայրը։ Մարդը ձգտում չունի դեպի վեր. չկա ինքնագիտակցումը, աշխարհի ուղղաձիգ կառուցարկումը վերանում է և գերիշխող է դառնում լայնքով տարածվող քաղաքակրթությունը, որը մտածող և վեհարժեքներ կրող մարդու փոխարե, առաջարկում է անհոգ և միայն իրեն նախապես վերապահված գործառույթներն իրագործող մեքենա։ Օրինակ՝ Օ.Հակսլիի ներկայացրած հասարակության մեջ բոլորն իրենց երջանիկ են զգում,քանի որ անջատված է մտածողությունը, մարդը ո՛չ տառապում է, ո՛չ էլ ինքնագիտակցության որևէ հնարավորություն ունի։ Իսկ հեղինակի հնարած թմրանյութի փոխարեն արդի հասարակությունը կլանում է իր գիտակցությունն ուվարքը փոխակերպող մանիպուլիացիոն ազդեցությունների հսկայական չափաբաժին։ Զանգվածային տեղեկատվությունն այս գործում կարևորագույնտեղ է զբաղեցնում. այն լավագույն միջոցն է իշխանության և հասարակությանհաղորդակցման, պետական գաղափարախոսության տարածման գործում։ Հակաուտոպիաներում տեղեկատվության տարածմանը բավականին մեծ դերէ տրվում, ինչը, փաստորեն, արդարացվեց մերօրյա հասարակության մեջ։ 20 Տե´ս Хаксли О., նշվ. աշխ., էջ 7։ Ե´վ ուտոպիան, և´ հակաուտոպիան ուտոպիական գիտակցության դրսևորման ձևեր են, որոնք ակտիվանում են ճգնաժամային իրադրություններում։ Այդ գիտակցությունն անընդհատ մղում է ելքերի փնտրտուքի, որը տարբերձևերով է դրսևորվում։ Վերջինս ցանկացած պարագայում սոցիալական աշխարհը նորոգելու և վերածնելու միտում ունի։ Լինի դա եղածից հիմնովինտարբերվող նոր, կատարելագործված իրականության կառուցարկման, թե բացարձակ վատ հասարակության ներկայացման միջոցով, որն իր հերթին սխալուղու ցուցադրությունն է։ Ուտոպիական գիտակցության ակտիվացումը կարող է օգնել վերագնահատելու և արմատապես այլ դիտակետից ընկալելու իրականությունը, որում ապրում ենք, դուրս գալ դրա սահմաններից, օբյեկտիվորեն վերլուծել ստեղծված իրավիճակի խորքային հիմքերը։ Հակաուտոպիայի միջոցով հեղինակը փորձում է ազդել մարդկանց գիտակցության, աշխարհընկալման վրա, ստիպում հասկանալ սեփական կյանքն այլ դիտանկյունից,նկատել մանրուքներ, որոնք փոխում են իրեն և իրականությունը, որում ապրում է։ Բացասական հասարակության մոդելներում ծայրահեղացված և ողբերգական երանգներով հեղինակին ներկայացվում է ժամանակակից կյանքը,բայց այստեղ նոր կառույցներ չեն ստեղծվում, այլընտրանք չի կառուցարկվում։ Եթե ուտոպիան առաջարկում է նորը, ապա հակաուտոպիան չունի այդ գործառույթը։ Հակաուտոպիայում ներկայացված անցանկալի հասարակությանմոդելը ոչ մի դեպքում ցանկալի չէ իրագործել, իսկ ահա ուտոպիայի իրագործումը ցանկալի է։ Ուտոպիան ապագայի հասարակության նախագիծ է, իսկհակաուտոպիան՝ առավելապես մոդել։ Այսինքն՝ ապագան այս դեպքում դրական երանգավորում կունենա, եթե առաջարկված մոդելը չդառնա իրականություն, ոչ թե հույս ներշնչի, այլ հաղորդի կամքի ուժ՝ խուսափելու դրա իրագործումից և դրանից բխող անցանկալի զարգացումներից։ Հակաուտոպիան բավականին լայն տարածում ունի, և եթե թվում է՝ ժամանակակից աշխարհին այլևս պետք չեն ուտոպիաներ, որ սոցիալական հնարավոր բոլոր նախագծերն արդեն իսկ մարմնավորվել և կամ ձախողվել են, ապա առանց ուտոպիայի հնարավոր չի լինի բացատրել այնպիսի փորձեր, ինչպիսիք են գերտերությունների ստեղծման ձգտումները, համաշխարհայնացման միտումները, ազգային գաղափարների փնտրտուքները, քաղաքացիականհասարակության ստեղծումը և այլն։ Պարզապես անհրաժեշտ է ուտոպիականգիտակցության առկայծումները դիտարկել ճիշտ տեսանկյունից։ Երբ այլ ելքչկա, պետք է մտածել և սեղծել նորը. սա է իրական ուտոպիան։ Այսինքն՝ ուտոպիան այս պարագայում նշանակում է անել այն, ինչը տվյալ խորհրդանշանային կոորդինատում թվում է անհնարին21։ Ուտոպիան և հակաուտոպիան երկխոսում են միմյանց հետ՝ թողնելով հետևություններն ապագա սերնդին.21 Տե´ս Философские наброски скифской утопии от Славой Жижека. //http։ //newskif.su/2012/skifskai-utopii-slavoy-jijek/ - 11.01.2016։ վա՞խ, թե՞ հույս. ահա այս հարցի առաջ է կանգնած ժամանակակից մարդը, որը, ականատեսը լինելով արդեն իսկ իրականություն դարձած ուտոպիականնախագծերի, հակաուտոպիական մոդելների, այնուամենայնիվ, փնտրում է ելքեր ապագայի համար։ Հակաուտոպիական խիստ բացասական վերաբերմունքը սոցիալական իդեալաներին այդքան էլ չի արդարացնում իրեն, հատկապեսգաղափարական պայքարում։ Զանգվածներին առավել գրավիչ են թվում դեպի դրականը մղվով իդեալները, քանի որ վատատեսությունը միշտ չէ, որ կարող է սոցիալական դաշտում դրական ազդեցություն ունենալ։ Եթե հարցին մոտենանք սպառողական հասարակության դիտանկյունից, ապա նկատելի էդառնում, որ այդ հասարակությունը հիմնվում է ցանկության, պահանջարկիստեղծման վրա։ Այս դիտակետից ուտոպիան առաջին հերթին բացակայիցանկությունն է կամ ցանկության անդադրում արտադրությունը, նրա անվերջհաստատումը կամ ինքնաշարժումը22։ Իսկ հակաուտոպիան այդ ցանկությանետմղումն է, անհատնում ցանկությունների շղթայի մասնատումը։ Հակաուտոպիան և ուտոպիան կարծես իրար զուգահեռ աշխարհներ լինեն, որոնք, ճանապարհի մի հատվածում խաչվելով, հերքում են միմյանց, բայցհետագայում կրկին զուգահեռվելով՝ բարձրաձայնում են իրար փոխլրացնողխնդիրներ, որոնք կարող են վտանգածին լինել ապագայում։ Ի դեպ, եթե ուտոպիան, ցույց տալով իրականությունը, մարդուն մղում է իրականության սահմաններից դուրս, որպեսզի ստեղծի նորը, ապա հակուտոպիան նրան ետ է վերադարձնում այդ իրականություն՝ ցույց տալով դրա դեռևս ոչ այնքան ակնբախ, սակայն տագնապներով լի վիճակը։ Եթե ուտոպիան մարդկության երազանքի դրսևորումն է, ապա հակաուտոպիան վատ երազ է, որն ստիպում էմարդուն ընդհանրապես չերազել, քանի որ այն կարող է երբևէ իրական դառնալ։ Մերի ՄիքայելյանՀԱԿԱՈՒՏՈՊԻԱՅԻ ԵՎ ՈՒՏՈՊԻԱՅԻ ՀԱՐԱԲԵՐԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌՈՒՑԱՐԿՄԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ ուտոպիա, հակաուտոպիա, իդեալ, անցանկալի հասարակություն,ապագա, սոցիալական իրականություն, ամբողջատիրական համակարգԱմփոփում։	Հոդվածում հակաուտոպիան ներկայացվում է որպես ապագան կանխատեսող սոցիոմշակութային երևույթ։ Հակաուտոպիան ուտոպիայի քննադատությունն է ուտոպիական իդեալի ձգտման և կատարելության հասնելու տեսանկյունից։ Այստեղ ներկայացվում է կատարյալ բացասական սոցիալական աշխարհի մոդել։ Ըստ էության, այս վատագույն հասարակության մոդելներում պայքարն անշունչ, մեքենայացված հասարակության, անհատի ոչնչացման, ամբողջատիրական համակարգի դեմ է։ Հակաուտոպիան սոցիալական իրականության ախտորոշման միջոց է, քանի որ այստեղ ներկայացված հիմնախնդիրները բխում են հենց նեկայի բացերից։
Գ. Գ. ՄԱՐԿԵՍԻ «ՍԵՐԸ ԽՈԼԵՐԱՅԻ ԺԱՄԱՆԱԿ» ՎԵՊՈՒՄ ԿԻՐԱՌՎԱԾԹԱՐԳՄԱՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐՆ ՈՒ ԴՐԱՆՑ ԴԵՐԸ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԹարգմանական միջոցներին անդրադարձ է կատարվել բազմաթիվ լեզվաբանների կողմից, որոնք ընդգծել են դրանց դերն ու տեղը թարգմանության մեջ։ Այդ միջոցները շատ են և կիրառվում են ինչպես ուղղակի, այնպես էլ միջնորդավորված թարգմանության դեպքում։ Մեր աշխատանքում անդրադարձել ենք այն դեպքերին, որոնցում կիրառվել են թարգմանական հետևյալ միջոցները. փոխարինում (транспозиция),ձևափոխում (модуляция), համարժեքություն (эквиваленция) և ադապտացիա (адаптация)1։ Փոխարինումը թարգմանության մեջ առանց իմաստի փոփոխման մի խոսքիմասի փոխարինումն է այլ խոսքի մասով։ Այս միջոցը կիրառելի է ինչպես երկու ևավելի, այնպես էլ մեկ լեզվի շրջանակներում, բայց մեզ հետաքրքրողը թարգմանության մեջ իր ունեցած դերն է։ …վաղորդյան սահմռկելի ցրտից ճռնչացող փայտյա ծանր ու ամուր անգլիականկահույքը թողեց… (էջ 106) ~ անգլ.՝ He kept in place the hard, sombre English furnituremade of wood that sighed in the icy cold of dawn… (p. 84) ~ իսպ.՝ Conservó en su sitioamanecer… (p. 149)։ Փոխարինման տիպիկ օրինակ է՝ իսպաներեն՝ Թողեց ծանր ու ամուր անգլիականկահույքը, որի փայտերը ճռնչում էին վաղորդյան սահմռկելի ցրտից… Անգլերեն՝ Թողեց ծանր ու ամուր անգլիական կահույքը՝ փայտից պատրաստված, որը ճռնչում էրվաղորդյան սահմռկելի ցրտից…։ Հայերենում ճռնչացող ենթակայական դերբայը փոխարինվել է անգլերենում և իսպաներենում՝ ճռնչում էին և ճռնչում էր անցյալում խոնարհված բայերը։ Կամ՝ հայերեն՝ փայտյա, անգլերենում՝ փայտից պատրաստված,իսկ իսպաներենում՝ փայտերը։ Հայերենն ու անգլերենը բնագրի գոյականը փոխարինել են ածականով։ Զուգահեռ անցկացնենք՝ վաղորդյան ~ անգլ.՝ of dawn ~ իսպ.՝ del amanecer. փոխարինում թարգմանության մեջ կատարել է միայն հայերենը՝ գոյականը փոխարինելէ ածականով, իսկ իսպաներենն ու անգլերենը գոյականին օժտել են ածականականհատկանիշով՝ դրա դիմաց ավելացնելով պատկանելություն ցույց տվող նախդիր՝անգլ.՝ of, իսպ.՝ de (el` որոշյալ հոդ)։ Նրա հիմնական մտահոգությունը քաղաքում հիգիենայի անչափ վտանգավորբացակայությունն էր։ (էջ 107) ~ անգլ.՝ His obsession was the dangerous lack ofsanitation in the city. (p. 84) ~ իսպ.՝ Su obsesión era el peligroso estado sanitario dela ciudad. (p. 149)։ Հայերեն թարգմանության մեջ փոխարինվել է բնագրի ածականը` Peligroso estado sanitario ~ dangerous lack of sanitation ~ հիգիենայի անչափ վտանգավոր բացակա1 Տե՛ս Вине Ж., Дарбельне Ж., Технические способы перевода, “Вопросы теории перевода в зарубежнойлингвистике”, Москва, 1978, էջ 158։ յություն։ Իսպաներենից թարգմանությունն է՝ սանիտարական վտանգավոր վիճակ,անգլերենում՝ հիգիենայի վտանգավոր բացակայություն։ Անգլերենում և հայերենումգոյական խոսքի մասով է փոխարինվել հիգիենայի ~ սանիտարական։ Հայերեն թարգմանությունում փոխարինումն ուղեկցվել է իմաստային որոշակիացմամբ, այն է՝ բնագրային սանիտարական վտանգավոր վիճակ նշանակում է` հիգիենայի անչափ վտանգավոր բացակայությունը։ Բացի այդ, հայերենում ավելացվել են հիմնական ածականը և անչափ մակբայը,որոնք ավելի են ընդգծում մտահոգության չափը և քաղաքում հիգիենայի բացակայության վտանգավորությունը։ Մարկեսն այս նախադասությունը շարադրել է հետևյալկերպ՝ Նրա մտահոգությունը քաղաքի սանիտարական վտանգավոր վիճակն էր։ Նախադասությունները զուգադրելիս նկատվում է անգլերեն թարգմանության ազդեցությունը հայերեն թարգմանության վրա, այդտեղից էլ՝ բացակայություն (անգլ.՝ պակաս)բառը։ Թարգմանությունն, ամեն դեպքում, չի տուժել։ Ճիշտ նույն տիպի ևս մեկ օրինակ. հմմտ.՝ Նրան նույնքան անհանգստացնում էրնաև հանրային շուկայում հիգիենայի բացակայությունը... (էջ 109) ~ անգլ.՝ He wasjust as concerned with the lack of hygiene at the public market... (p. 86) ~ իսպ.՝ Suestado higiénico del Mercado público... (p. 152)։ Հիգիենայի բացակայությունը ~ the lack of hygiene ~ el estado higiénico, որտեղանգլերենում օգտագործված է այլ բառային միավոր (դրված է հոմանիշ՝ sanitation ~hygiene` նման իսպաներենին)։ Հետաքրքրական է այն հանգամանքը, որ, լինելով այլնախադասություն, միևնույնն է, հայերեն թարգմանությունը կրկին կիրառել է բացակայություն բառային միավորն իսպաներենի՝ վիճակ բառային միավորի փոխարեն։ Վերջին երկու օրինակները նման են ոչ միայն կառուցվածքներով (յուրաքանչյուրլեզվին համապատասխան), այլև՝ իմաստով։ Մտքով էլ չանցավ անհանգստանալու, թե Ֆերմինա Դազան ամուսնացած է… (էջ162) ~ անգլ.՝ He did not even stop to think about the obstacle of her being married…(p. 129) ~ իսպ.՝ Ni siquiera se puso a pensar en el inconveniente en que fueracasada… (p. 221)։ Փոխարինումն այս օրինակում արտացոլվում է հայերենում ամուսնացած էհարակատար դերբայում՝ ստորոգյալ շարահյուսական պաշտոնով, որը դրված էիսպաներենում և անգլերենում առկա գոյականի՝ խոչընդոտ բառի դիմաց (պետք էլիներ՝ մտքով էլ չանցավ անհանգստանալու Ֆերմինա Դազայի՝ ամուսնացած լինելուխոչընդոտի մասին)։ Հայերենում առկա է բարդ ստորադասական նախադասություն,և բաց են թողնված խոչընդոտ (անգլերենում), անհարմարություն (իսպաներենում)բառերը, իսկ անգլերենում և իսպաներենում այն պարզ ընդարձակ է, դրանք թարգմանաբար ստանում են այս տեսքը՝ անգլ.՝ նույնիսկ հոգ չարեց մտածելու իր՝ամուսնացած լինելու խոչընդոտի մասին և իսպ.՝ նույնիսկ հոգ չարեց մտածելուամուսնացած լինելու անհարմարության մասին։ Ստորոգյալը տարբերվում է հայերեն թարգմանության մեջ՝ մտքով էլ չանցավանհանգստանալու ~ he did not even stop to think (նույնիսկ հոգ չարեց մտածելու) ~ nisiquiera se puso a pensar (նույնիսկ հոգ չարեց մտածելու). ընդ որում հայերենթարգմանության մեջ ստորոգյալի կազմում կա դարձվածային միավոր՝ մտքով էլչանցավ։ Հայերեն թարգմանությունը յուրովի է կատարված, այս ամենով հանդերձ,բնագրի իմաստը պահպանված է։ «Սուրճը թույն է», - ասաց նա։ (էջ 187) ~ անգլ.՝ He said։ “Coffee is poison”. (p.149) ~ իսպ.՝ Dijo։ “El café es veneno”. (p. 254)։ Հայերենն ու անգլերենը գոյականով են փոխարինել բաղադրյալ ստորոգյալիստորոգելիական վերադիրը, թույն է և is poison (թույն է), այնինչ բնագրում այն արտահայտված է ածականով es veneno (թունավոր է)։ Հեռացել էր առանց տեսարան սարքելու… (էջ 232) ~ անգլ.՝ She had left with noscandal… (p. 186) ~ իսպ.՝ Se había ido sin escándalo… (p. 313)։ Հայերենում բայով փոխարինվել է անգլերենում և իսպաներենում առկա գոյականը։ Այնինչ պետք է լիներ՝ հեռացել էր առանց տեսարանի, որը տեղիք կտար իմաստիթյուր ընկալման։ Հեղինակը «սկանդալ» բառի փոխարեն օգտագործել է «տեսարան» բառը, իսկանգլերեն թարգմանությունը կատարված է բնագրի նմանությամբ, որովհետև անգլերենում այդ բառային միավորն արտահայտում է նույն համատեքստային իմաստը, ինչբնագրում։ «Ինձ հետաքրքրող միակ բանը սերն է», - ասաց նա։ (էջ 165) ~ անգլ.՝ “Love is theonly thing that interests me,” he said (Սերն է միակ բանը, որ ինձ հետաքրքրում է). (p.131) ~ իսպ.՝ Lo único que me interesa es el amor – dijo (Միակ բանը, որ ինձ հետաքրքրում է, սերն է). (p. 224)։ Այս նախադասության մեջ փոխարինումը կատարվել է հայերենում խոնարհվածբայ - ենթակայան դերբայ՝ հետաքրքրող ~ interests ~ interesa միջոցով։ Հաստատվում է, որ իսպաներենում անենթակա նախադասությունների թարգմանության դեպքում անգլերենում և հայերենում պարտադիր են ենթականերով նախադասություններ` ասաց նա ~ he said ~ dijo։ …Ժողովրդական տոնախմբություններից փախուստ տալով՝ գնաց Հիլդեբրանդայի ագարակը ճաշելու։ (էջ 234) ~ անգլ.՝ …and one afternoon he escaped from publicfestivities to have lunch at Hildebranda’s ranch. (p. 187) ~ իսպ.՝ …un mediodía seescapó de su feria para almorzar en la hacienda de Hildebranda. (p. 315)։ Փոխարինման կիրառությունն այս պարագայում պայմանավորված է նրանով, որհայերեն թարգմանության մեջ ավելացված է «գնաց» անցյալում խոնարհված բայը,որը բնագրի իմաստն արտահայտելու համար պահանջում է փախուստ տալովդերբայական դարձվածը, որը կատարում է իմաստի հստակեցման դեր։ Հայերեն թարգմանության փախուստ տալով (դերբայ), փոխարինվել է՝ անգլ.՝escaped (խոնարհված բայ) և իսպ.` se escapó (խոնարհված բայ)։ Գուլպաները կարկատել-վերջացնելով՝ ամեն ինչ խառնիխուռն լցրեց զամբյուղը, խոհանոցում ընթրիքի համար կարգադրություններ արեց ու գնաց ննջասենյակ։ (էջ 246) ~ անգլ.՝ When she finished darning the socks, she tossed everything into theto the bedroom. (p. 197) ~ իսպ.՝ Cuando terminó de zurcir las medias echó las cosasfue al dormitorio. (p. 331)։ Հայերեն թարգմանության մեջ փոխարինումը կրկին դերբայական դարձվածով էկատարվել` կարկատել-վերջացնելով ~ when she finished ~ cuando terminó de zurcir,այն դեպքում, երբ անգլերենում և իսպաներենում դրա համարժեքն է ժամանակիպարագա երկրորդական ստորադասական նախադասությունը։ Պատահաբար ներկա էր խոսակցությանը (էջ 74) ~ անգլ.՝ …who happened to betaking part in the conversation (p. 57) ~ իսպ.՝ …que participaba por casualidad en laconversación (p. 104)։ Փոխարինում թարգմանական միջոցն այս օրինակում իր գործառույթն իրացրել էնախ անգլերեն թարգմանության մեջ. բայով փոխարինվել է գոյական + նախդիրկառույցը՝ happened to be ~ por casualidad։ Հայերեն թարգմանությունն ընդհանրապես չի կիրառել ո՛չ իսպաներենի, ո՛չ էլ անգլերենի համարժեք խոսքի մասերը, այստեղօգտագործված է ձևի մակբայ՝ պատահաբար։ Միակ բաց լուսամուտից ծագող փառահեղ արշալույսը հազիվ էր սկսել լուսավորել հեղձուկ, խճողված սենյակը… (էջ 5) ~ անգլ.՝ At one window the splendour ofdawn was just beginning to illuminate the stifling, crowded room… (p. 1) ~ իսպ.՝ Elabierta… (p. 11)։ Հայերեն թարգմանության մեջ փոխարինումը կիրառվել է փառահեղ ածականիմիջոցով (փառահեղ արշալույսը), որի դիմաց անգլերենում և իսպաներենում դրված էգոյական՝ փառահեղությունը (բառացի թարգմանաբար՝ արշալույսի փառահեղությունը)։ Թարգմանության մեջ ձևափոխում (կամ մոդուլյացիա) կոչվող միջոցը որոշակիտեսանկյունից հաղորդագրության ձևափոխումն է։ Այլ կերպ ասած` թարգմանությունը կարող է քերականապես ճշգրիտ լինել, սակայն հակադրվել լեզվի ոգուն։ Նմանդեպքերում օգնության է հասնում մոդուլյացիան։ Հոր հետ սիրով չէին իրենց հարաբերություններում, թեև առանց իրար խանգարելու միասին ապրելու կերպը գտել էին։ (էջ 129) ~ անգլ.՝ Her relationship with herfound the way to live together without bothering each other. (p. 102) ~ իսպ.` Lasaunque ambos habían encontrado el modo de vivir juntos sin estorbarse. (p. 178)։ Վերոնշյալ օրինակում ընդգծված հատվածում բայը դրված է ժխտականով` սիրովչէին, իսկ անգլերենում և իսպաներենում` ոչ` had lacked affection և carecían deafectos։ Եթե հայերեն թարգմանությունը կատարվեր այդ երկուսի պես՝ հոր հետիրենց հարաբերությունները զուրկ էին սիրուց, ապա կստացվեր քերականապեսճիշտ, բայց հայերենին խորթ նախադասություն։ Հետևաբար, հայերեն թարգմանությունը մոդուլյացիայի միջոցով (տվյալ դեպքում բայը ժխտականով դնելով) նախադասությունը համապատասխանեցրել է հայոց լեզվի ոգուն։ Այս օրինակն ուշագրավ է այնքանով, որ բացի մոդուլյացիայից, օգտագործված էնաև թարգմանական մյուս միջոցը՝ փոխարինումը։ Հայերենում սիրով լինել արտահայտության իմաստն ունեցող միևնույն կառուցվածքի արտահայտություն հնարավորչի եղել գտնել ո՛չ անգլերենում, ո՛չ էլ իսպաներենում։ Her relationship with her fatherhad lacked affection ¨ las relaciones con su padre carecían de afectos նախադասությունները թե՛ ձևով, թե՛ իմաստով թարգմանական համարժեքներ են և կազմված ենսեփական լեզվի կանոնների համաձայն։ Հայերեն թարգմանությունը, ինչպես հաճախկարելի է հանդիպել, իմաստը պահպանելով` փոխել է մատուցման ձևը՝ հոր հետ իրհարաբերությունները զուրկ էին սիրուց (անգլերեն և իսպաներեն) փոխարինելով հորհետ սիրով չէին իրենց հարաբերություններում, որից կարելի է ենթադրել, որթարգմանությունը ըստ հայկական լեզվամտածողության է։ Իսպաներենի զուրկ(էին սիրուց) ածականը սույն նախադասության մեջստորոգելիի պաշտոնում հայերեն թարգմանության մեջ փոխարինվել է գոյականով՝սիրով (չէին)։ Կեսօրին, նկարչության դասից հետո թույլ տվեց, որ իրեն տանի քաղաքը ցույցտալու։ (էջ 130) ~ Անգլ.՝ In the afternoon, after the painting classes, she allowed herselfto be taken out to see the city. (p. 103) ~ իսպ.` Por las tardes, después de las clases depintura, se hacía llevar a la calle para conocer la ciudad. (p. 180)։ Մոդուլյացիան սույն նախադասության մեջ դրսևորվում է նախադասությանկառուցվածքում, հայերեն թարգմանության մեջ տվյալ նախադասությունը բարդստորադասական է։ Իսկ անգլերենում և իսպաներենում այն պարզ ընդարձակ է։ Հայերենում գլխավոր նախադասության ստորոգյալն արտահայտված է թույլ տվեցբայական հարադրությամբ, իսպաներենում ստորոգյալն արտահայտված է se hacíallevar բայական հարադրությամբ, որը պատճառական բայի դեր է կատարում։ Անգլերենում կրավորական կառույց է, այն է՝ she allowed herself to be taken out (իրենթույլ տվեց դուրս տարվելու) բառացի թարգմանությամբ։ Սա Դոն Լեո XII Լոայզային բնորոշ քայլ էր։ (էջ 162) ~ Անգլ.՝ It was a decisiontypical of Don Leo XII Loayza. (p. 129) ~ իսպ.՝ Era una decisión típica de don León XIILoayza. (p. 221)։ Մոդուլյացիան հայերեն թարգմանության մեջ դրսևորվում է ենթակայի և ստորոգյալի միջև դրված հանգման անուղղակի խնդրում ու որոշչում՝ Դոն Լեո XII Լոայզայինբնորոշ, այնինչ անգլերենում և իսպաներենում դրանք հետադաս են՝ typical of Don LeoXII Loayza ¨ típica de don León XII Loayza։ Կարելի է ենթադրել, որ մոդուլյացիան արտահայտված է շարադասության մեջ։ Առավել քան երբեք գեղեցիկ էր, սակայն առավել քան երբեք հեռու իրենից, թեևչէր հասկանում՝ ինչու, մինչև չնկատեց զգեստի տակից ցցվող որովայնի կորը… (էջ150) ~ անգլ.՝ He found her more beautiful and youthful than ever, but more lost to himthe belly under the silk tunic... (p. 120) ~ իսպ.` La encontró más bella y juvenil quecurva de su vientre bajo la tunica de seda... (p. 207)։ Այս նախադասության մեջ մոդուլյացիա չկա հայերեն թարգմանության մեջ, այնարտահայտված է անգլերենում, բայց քանի որ առնչվում է վերլուծվող նյութին,ներկայացնենք նաև այս օրինակը։ Հայերեն թարգմանության մեջ ու իսպաներենումբայն արտահայտված է ժխտականով, իսկ անգլերենը՝ ոչ։ Մինչև չնկատեց ~ until hesaw (մինչև որ նկատեց) ~ hasta no ver։ Թեպետ անգլերեն թարգմանության մեջկարելի էր կիրառել unless բառը, որն ունի մինչև չ իմաստը, և որը լիարժեքորենկհամապատասխաներ բնագրի համապատասխան միավորին։ Մոդուլյացիայի հիանալի օրինակ է՝ Եվ չդրժեց իր խոստումը։ (էջ 165) ~ անգլ.՝And he did. (p. 131) ~ իսպ.՝ Así fue. (p. 225)։ Ժխտական նախադասությունը հայերեն թարգմանության մեջ իմաստային լիիրավ համարժեք է, ընդ որում անգլերենում հաստատականով դրված է ոչ թե խոնարհված բայ, այլ այդ բային փոխարինող օժանդակ բայ, այսինքն՝ անգլերենն, իր հերթին,կիրառել է վերոնշյալ փոխարինման միջոցը։ Բնագրում հաստատականով առկա է խոնարհված բայ՝ fue, որի իմաստը և համարժեքությունը հասկանալի է դառնում միայնտվյալ տեքստում։ Բերված օրինակը ցույց է տալիս ընթերցողին արդեն հայտնի իրավիճակ հաջորդնախադասություններում։ Պարզապես հայերեն թարգմանությունն ավելի հասկանալիէ մատուցում նախկինում արված հիշատակության մասին (տեղեկանում ենք, որնախապես խոստում է տրվել ինչ-որ բան կատարելու և պահվել է խոստումը), իսկանգլերենում և բնագրում համապատասխանաբար՝ և այդպես էլ արեց, և այդպես էլեղավ, որոնցից ընդհանրապես հնարավոր չէ հասկանալ, թե խոսքն ինչի մասին է։ Սույն աշխատանքում ուսումնասիրվել է թարգմանական մեկ այլ միջոցի` համարժեքության կիրառությունը։ Թարգմանության մեջ շատ հաճախ հանդիպող երևույթ է,այն վերաբերում է լեզվում ոճական և կառուցվածքային անհամարժեք ձևերին ևդրանց՝ սեփական լեզվի միջոցներով փոխարինմանը։ Ինչպես օրինակ՝ Մի երևելի բան չէր (էջ 161)։ ~ անգլ.՝ It’s not so much. (p. 129) ~իսպ.՝ Más es la bulla (աղմկոտ էր) (p. 220)։ Համատեքստից դուրս այս նախադասությունները իմաստային համարժեքներչեն։ Եթե բառացի թարգմանենք` անգլ` այնքան էլ մեծ բան չէ, իսպ.` ավելին, քանաղմկոտ էր։ Երեք նախադասություններում էլ խոսվում է ոչ այնքան կարևորի, նույնիսկ հոգնեցուցիչ մի երևույթի մասին, որն իր ձևավորումը տարբեր լեզուներումտարբեր կերպ է գտել։ …սակայն հնարավորություն տվեց համոզել իրեն այն տրամաբանությամբ, թեմարդիկ մեկ անգամ և ընդմիշտ չէ, որ ծնվում են մորից լույս աշխարհ եկած օրը, այլ՝կյանքը նրանց ստիպում է նորից ու նորից վերածնվել։ (էջ 162) ~ անգլ.՝ …but heover again to give birth to themselves. (p. 129) ~ իսպ.՝ …pero se dejó llevar por su(p. 221)։ Համարժեքությունն արտահայտվում է մորից լույս աշխարհ եկած օրը դարձվածային միավորով. անգլերենում և իսպաներենում բառացի թարգմանելիս ստացվումէ` այն օրը, երբ իրենց մայրերն իրենց ծնունդ տվեցին, թեպետ, իսպաներենումalumbrar բայը պարունակում է նաև լույս իմաստը1։ Բոլոր դեպքերում էլ նախադասությունները բարդ ստորադասական են, սակայնկան հատվածներ, որոնք լեզվից լեզու տարբերվում են։ Ուշադրություն դարձնենքմորից լույս աշխարհ եկած օրը արտահայտությանը, որտեղ առկա է դերբայականդարձված, բարդ ստորադասականով է արտահայտվում իսպաներենում՝ el día en quesus madres los alumbran (այն օրը, երբ մայրերն իրենց լույս աշխարհ են բերում)։ Նախադասության երկրորդ մասում կրկին հայերեն թարգմանությունը տարբերություններ է դրսևորում, սակայն այստեղ դրանք վերաբերում են բայի կառուցվածքին,ինչպիսին է՝ վերածնվել ~ անգլ.՝ to give birth to themselves (բառացի՝ ծնունդ տալիրենք իրենց) ~ իսպ.՝ a parirse a sí mismos (ծնունդ տալ իրենք իրենց)։ Համարժեքության հիանալի օրինակ են ասացվածքները, դարձվածային միավորները, օրհնանքները, անեծքները և այլն։ Ահա մի այդպիսի օրինակ՝ «Դրանք մի սիրո համար էին, որոնք գլխովին գրողի ծոցը գնացին», – ասաց նա։ (էջ 179) ~ անգլ.՝ “They were for a love that has gone to hell,” he said. (p. 143) ~ իսպ.՝Eran para un amor que se lo llevó el carajo. (p. 243)։ Գրողի ծոցը գնաց արտահայտությունը անգլերենում ունի has gone to hell(դժոխք գնաց) և se lo llevó el carajo (իմաստային առումով բնագրի տարբերակընույնն է, սակայն բառացի թարգմանությունը գռեհկաբանություն է)։ Երեք տեքստերում էլ նկարագրվում է միևնույն իրավիճակը՝ օգտագործելովբացարձակապես տարբեր իմաստներ ունեցող արտահայտություններ, որոնք տվյալմիության մեջ ձեռք են բերում տրված իմաստը։ Հայերեն թարգմանության մեջ ավելացված է գլխովին բառը, որն օգտագործվումէ ոչ այնքան իմաստային, որքան արտահայտչական մասն ապահովելու համար։ Այստեղից և նման օրինակների բազմաքանակությունից ենթադրում ենք, որ Լատինական Ամերիկայի երկրներում տարածված է մեր հասարակության համար անընդունելի1 Alumbrar բայի առաջին իմաստն է` լուսավորել, լույսով լցնել։ Միայն չորրորդ իմաստով է այնարտահայտում` ծնունդ տալ (http։ //www.wordreference.com/definicion/alumbrar)։ և գռեհկաբանություն համարվող արտահայտություններն օգտագործել առօրյա խոսակցական կյանքում։ Համարժեքության մի քանի օրինակ ևս. «Առանց նրա ես կորած էի», – ասաց նա։ (էջ 188) ~ անգլ.՝ He said։ “Without her I would be nothing”. (Առանց նրա ես ոչինչ էի) (p.150) ~ իսպ.՝ Dijo։ “Yo no sería nadie sin ella”. (Առանց նրա ես ոչ ոք էի) (p. 255)։ «Երբ այլանդակ ես ու աղքատ, ուզես-չուզես ֆրակ կհագնես»։ (էջ 258) ~ անգլ.՝“When you are ugly and poor, you can only want more”. (p. 207) ~ իսպ.՝ «Al pobre y alfeo, todo se les va en deseo». (p. 347)։ Ուշադրություն դարձնենք այն հանգամանքի վրա, որ իսպաներենում ներկայացված է ասույթ, որը, հայերենում համարժեքը չլինելու պատճառով, արտահայտության պլանում փոփոխվել է՝ իմաստը հնարավորինս հարմարեցնելով կոնտեքստին։ Անգլերենում բառացի թարգանվել է՝ երբ այլանդակ ես ու աղքատ, միայն կարող եսավելին ցանկանալ (միայն հնարավոր է ցանկանալ, բայց ոչ իրականացնել)։ Այս մտահոգությունը քաղաքական համոզմունքի արդյունք էր, որ նա սիրում էրտեղի-անտեղի կրկնել։ (էջ 264) ~ անգլ.՝ His preoccupation was consistent with arepetir aun cuando no viniera al caso. (p. 355)։ «Նա տգեղ ու անհետաքրքիր է, – ասաց Ֆերմինա Դազային, – բայց ոտքից գլուխսեր է» (էջ 128) ~ անգլ.՝ “He is ugly and sad,” she said to Fermina Daza, “but he is alllove.” (p. 101) ~ իսպ.՝ – Es feo y triste – le dijo a Fermina Daza –, pero es todo amor.(p. 177)։ Այս օրինակում բառացի թարգմանություն չի կատարվել, այլ օգտագործվել էոտքից գլուխ արտահայտությունը, որը փոխարինում է ամբողջությամբ բառին, վերջինս առկա է անգլերենում և իսպաներենում։ Յուրաքանչյուր թարգմանության արժեքն էլ գնահատվում է՝ նման դեպքերում թարգմանչի կիրառած հմտությունները դիտարկելով։ Ոտքից գլուխ-ը զուտ հայկական լեզվամտածողությանն է համապատասխանում, այդուհանդերձ ամբողջությամբ փոխանցում է բնագրում ասվածի իմաստը։ Նախքան լեզվի տակինն ասելը դկ. Ուրբինո Դազան մի քանի քնարականշեղումներ արեց ծերության առնչությամբ։ (էջ 310) ~ Անգլ.՝ Before he came to theaging. (p. 248) ~ իսպ.` Antes de llegar al fondo de sus propósitos, el doctor UrbinoDaza hizo algunas divagaciones sobre la vejez. (p. 414)։ Թարգմանիչը կրկին բախվել է կայուն արտահայտությունները թարգմանելուխնդրի հետ և գտել ճիշտ լուծումը՝ իսպաներենում առկա դարձվածային միավորիդիմաց հայերենում օգտագործելով դարձվածային համարժեք միավոր։ Եվ այսպես, միջնորդավորված թարգմանության մեջ կիրառվող վերջին միջոցն էադապտացիան։ Այն օգտագործվում է այնպիսի դեպքերում, երբ խոսքը միիրավիճակի թարգմանության մասին է, որն առկա է միայն բնագիր լեզուն կրողժողովրդի մոտ, իսկ թարգմանվող լեզվում նման իրավիճակ չկա։ «Հիվանդ կանայք ապրում են հավերժ»։ (էջ 232) ~ Անգլ.՝ “Sick women liveforever”. (Հիվանդ կանայք ապրում են հավերժ) (p. 186) ~ իսպ.՝ Mujer enferma, mujereterna1. (Հիվանդ կին, հավերժ կին) (p. 313)։ Պարզ երևում է, որ Լատինական Ամերիկայում եղել է այնպիսի համոզմունք, որհիվանդ կանայք ապրում են հավերժ, և որպես լեզվամտածողության արդյունք լեզվում հայտնվել է տվյալ ասույթը։ Հայերենում և անգլերենում նման իրավիճակի հնա1 Բնագրից բառացի թարգմանելիս կստացվեր՝ հիվանդ կին, հավերժ կին։ րավոր չէ հանդիպել, հետևաբար, թարգմանությունը կատարելիս այն որևէ ասույթովհնարավոր չէ փոխարինել, այլ պետք է կատարել զուտ իրավիճակը ներկայացնողթարգմանություն։ Ելենա ՀայրիկյանԳ. Գ. ՄԱՐԿԵՍԻ «ՍԵՐԸ ԽՈԼԵՐԱՅԻ ԺԱՄԱՆԱԿ» ՎԵՊՈՒՄ ԿԻՐԱՌՎԱԾ ԹԱՐԳՄԱՆԱԿԱՆՄԻՋՈՑՆԵՐՆ ՈՒ ԴՐԱՆՑ ԴԵՐԸ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԲանալի բառեր՝ թարգմանական միջոցներ, փոխարինում, ձևափոխում, համարժեքություն, ադապտացիա, հայերեն թարգմանության մեջ կիրառված թարգմանական միջոցների վերլուծություն։	Սույն հոդվածի նպատակն է ներկայացնել թարգմանության մեջ կիրառվող միջոցներից մի քանիսը և ցույց տալ դրանց դերը հայերեն թարգմանության մեջ։ Աշխատանքը կատարվել է Գ. Գ. Մարկեսի «Սերը խոլերայի ժամանակ» վեպի հիման վրա։ Հայերեն թարգմանության ինքնատիպությունը պայմանավորված է հայերենի և իսպաներենի` տարբեր քերականական համակարգեր ունենալու հանգամանքով։ Առանձնահատկություններ են դրսևորվել նաև լեզվամշակութային տարբերությունների հետ կապված։ Այս ամենը հարթեցնելու և բնագրի ոգուն հնարավորինս մոտ լինելու նպատակով հայերեն թարգմանության մեջ կիրառվել են վերոնշյալ թարգմանական միջոցները։
Յուրաքանչյուր անջատողական շարժման հիմքում ընկած են որոշակի պատճառներ, որոնք էլ հիմք են հանդիսանում որոշ խմբերի կողմից անջատողական շարժումներ սկսելու համար։ Ուսումնասիրելով այդ հարցերը, մենք կարող ենք պարզել, թե ինչու են առանձին խմբերը ցանկանում անջատվել բուն պետությունից։ Յուրաքանչյուր անջատողական շարժում ունի իրեն բնորոշ պատճառներ եւ նպաստող գործոններ, այդ իսկ պատճառով մենք կփորձենք ուսումնասիրել դրանցից ամենատարածվածները։ Կ. Սանստեինն առանձնացրել է անջատողականության մի քանի պատճառներ, դրանք են՝ քաղաքացիական իրավունքների կամ քաղաքացիական ազատության սահմանափակումը, տնտեսական շահագործումը, պատմական գործընթացները, մշակութային ինտեգրացիան եւ այլն [6, էջ 654-655]։ Նշված պատճառներն էլ մենք կփորձենք ուսումնասիրել, քանի որ նրանք են համարվում հիմնական պատճառ333ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ներն անջատողական շարժումներում, չնայած նրան, որ այս պատճառներին կից կարող են լինել նաեւ այլ շատ նպաստող գործոններ։ Անջատողականության պատճառներից է քաղաքացիական իրավունքների կամ քաղաքացիական ազատության սահմանափակումը։ Ենթամիավորումը կարող է անջատվել բուն պետությունից, քանի որ քաղաքացիները ենթարկվում են պետության կողմից ճնշումների, սահմանափակվում է քաղաքացիների ազատությունը։ Վառ օրինակ կարելի է բերել Խորհրդային Միության ժամանակաշրջանը, որտեղ համատարած սահմանափակվում էին ազատ խոսքի իրավունքը եւ քաղաքացիների ազատությունը, որոնք էլ հանդիսացան նպաստող գոծոններ՝ պետության կազմից դուրս գալու համար։ Կառավարական ճնշումները կարող են սահմանափակել բնակչության մի մասի ազատ խոսքի իրավունքը, որն էլ կառաջացնի խտրականություն այդ խմբի նկատմամբ։ Եթե ճնշումները համատարած են այդ խմբի նկատմամբ, ապա անջատողական դրսեւորումը կարող է դիտարկվել որպես համապատասխան հակազդեցություն։ Անջատողական շարժումներն այդ դեպքում փորձում են կանխել ճնշումները եւ բարելավել իրենց նախկին կարգավիճակը։ Միայն քաղաքական ճնշումները չեն կարող բավարար հիմք հանդիսանալ անջատվելու համար, սակայն անջատման իրավունքն անհրաժեշտ է օգտագործել առավելագույնս, քանի որ եթե նույնիսկ ենթամիավորումը չկարողանա անջատվել, ապա կարող է որոշակի արտոնություններ ձեռք բերել։ Պետության կազմից դուրս գալու սահմանադրական իրավունքը կարող է կիրառվել, երբ սահմանափակվում են քաղաքացիական իրավունքները եւ քաղաքացիների ազատությունը։ Այս փաստարկը հիմնված է Թ. Ջեֆերսոնի աշխատության վրա, ըստ որի «եթե որեւէ միության մեջ գտնվող պետություն կհայտարարի, որ գերադասում է անջատվել, ապա ես առանց տատանվելու կասեմ՝ թող նրանք անջատվեն» [6, էջ 657]։ Քաղացիական իրավունքների եւ ազատության սահմանափակումը հիմք հանդիսացավ Արեւելյան Եվրոպայում անջատողական շարժումների առաջացման համար։ Անջատողականության ավելի լուրջ պատճառ է տնտեսական շահագործումը, քանի որ այս դեպքում ենթամիավորումը կորցնում է որոշակի եկամուտներ, որոնք տրվում են կենտրոնական կառավարությանը։ Տնտեսական շահագործումն աստիճանաբար քայքայում է ենթա334ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ միավորումների ռեսուրսները՝ նվազեցնելով նրանց եկամուտները։ Այս քայլով եկամուտներն օգտագործվում են ընդհանուր նպատակների համար։ Կենտրոնական իշխանությունների այսպիսի քաղաքականությունը կարող է նպաստող հանգամանք հանդիսանալ անջատման համար։ Հարավսլավիայի փլուզման հիմնական պատճառը դարձավ հենց այս հանգամանքը, որտեղ տնտեսապես հարուստ Սլովենիան եւ Խորվաթիան մտավախություն ունեին, որ հետագայում նրանց միջոցները կարող են տրամադրվել Հարավսլավիայի մաս կազմող այլ պետություններին։ Իսկ ներկայումս, տնտեսական շահագործման վառ օրինակ կարելի է համարել Կատալոնիայի դեպքը, որտեղ Իսպանիան օգտագործում է նրա եկամուտները եւ քիչ բաժին է հատկացնում Կատալոնիայի բնակչության կարիքների համար։ Թերեւս սա կարելի է համարել կատալոնական անջատողական դրսեւորման հիմնական պատճառը։ Կ. Սանստեինը գտնում է, որ տնտեսական շահագործումը կարող է իսկապես լուրջ դեր խաղալ անջատման համար, սակայն, մյուս կողմից, հնարավոր չէ առավել ճշգրիտ հաշվարկել եկամուտներն ու ծախսերը, քանի որ ենթամիավորումները տնտեսապես փոխկապակցված են միմյանց [6, էջ 661]։ Ենթադրենք, որ որոշ դեպքերում ենթամիավորումները ենթարկվում են տնտեսական շահագործման, ապա այս խնդրի միակ լուծումը չի կարող համարվել անջատվելը, այլ կարելի է որոշակի դրույթների փոփոխմամբ հստակ սահմանել այս խնդիրների լուծումները։ Անջատողականությանը նպաստող գործոններից է նաեւ «պատմական անարդարության» գաղափարը, այսինքն` մի պետություն, որը նախկինում եղել է անկախ եւ ինքնիշխան, պատերազմի միջոցով հայտնվել է այլ պետության կազմում, որն էլ ստիպում է նրան անջատման միջոցով ուղղել պատմական սխալը։ Այս գաղափարը հետագայում խթան հանդիսացավ Բալթյան երկրներում անջատողական շարժումներ սկսելու համար, որոնք բռնի կերպով միացվել էին ԽՍՀՄ-ին, որի փլուզումից հետո անկախացան ոչ միայն այդ երկրները, այլ նաեւ այն պետությունները, որոնք նույնպես բռնի կերպով էին միացվել ԽՍՀՄ-ին։ Այս փաստարկի հիման վրա պետությունները ունեն բարոյական իրավունք անջատվելու համար։ Անջատողականության պատճառներից կարելի է առանձնացնել նաեւ մշակութային ինտեգրացիան, որտեղ, Կ. Սանստեինի կարծիքով, 335ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ պետության մեջ գտնվող ենթամիավորումը իրեն ընկալում է որպես էականորեն տարբերվող նորմերի եւ սովորույթների կրող [6, էջ 664]։ Այս հանգամանքը կարող է համարվել նպաստող գործոն անջատողական դրսեւորումներ ցուցաբերելու համար, ինչպես դա եղավ Չեխոսլովակիայում, մասնավորապես՝ Սլովակիան, որը ավելի ջերմ էր վերաբերվում կաթոլիկ եկեղեցուն եւ գյուղատնտեսապես ավելի զարգացած երկիր էր համարվում, քան Չեխիան։ Իհարկե, մշակութային միատարրությունը կարող է մեծ ռիսկեր պահանջել, սակայն տարբեր խմբերի միջեւ շփումը կարող է առաջացնել այլ նորմեր, եւ, ամենակարեւորը, կարող է լուրջ խթան հանդիսանալ ժողովրդավարական կարգեր հաստատելու համար։ Չի կարելի ասել, որ անջատման պարագայում արդարացված կլինի նրանց քայլը, քանի որ հետագայում կարող են առաջանալ այնպիսի խնդիրներ, որոնք տվյալ ենթամիավորումը կամ խումբը չկարողանա միայնակ լուծել։ Երբեմն անջատման կոչերը հնչում են զգացմունքային հողի վրա, որը հաճախ հրահրվում է որոշ խմբերի կողմից։ Մշակութային ինտեգրացիան՝ համեմատած մյուս պատճառների հետ, ավելի թույլ պատճառ է հանդիսանում անջատման համար, սակայն այս պարագայում նախընտրելի կլինի բանակցային կարգավորման միջոցով չթողնել, որ լարվածությունը մեծանա։ Որոշ տեսաբաններ անջատողականության պատճառներից առանձնացնում են նաեւ կենտրոնական կառավարության նկատմամբ վստահության բացակայությունը, երբ իշխանությունների կողմից կիրառվում է այնպիսի քաղաքականություն, որը կարող է հանգեցնել ճգնաժամային իրավիճակի [5]։ Այս պարագայում ենթամիավորումն առանձնանում է եւ սկսում ինքնուրույն լուծել իր առջեւ ծառացած խնդիրները։ Կենտրոնական իշխանության նկատմամբ վստահության բացակայությունը հաճախ դրսեւորվում է կառավարման դաշնային կամ համադաշնային համակարգ ունեցող երկրներում, սակայն այս գործոնի առկայությունը համարվում է շատ թույլ, ուստի այն հաճախ չի հանգեցնում անջատման։ Ուսումնասիրելով անջատողական դրսեւորումների պատճառները եւ նպաստող գործոնները կարելի է փաստել, որ, թեեւ յուրաքանչյուր անջատողական շարժման հիմքում ընկած են որոշակի պատճառներ, սակայն դրանք կարող են ունենալ նաեւ այլ շատ հարակից գործոններ։ 336ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Այս ենթագլխում մենք փորձեցինք ընդգրկել ամենատարածված պատճառները, որոնք ներկայումս կարելի է շատ հանդիպել ոչ միայն եվրոպական անջատողական դրսեւորումներում, այլ նաեւ ողջ աշխարհում։ Այնուամենայնիվ, եվրոպական պետություններն օրենսդրական կամ սահմանադրական փոփոխությունների միջոցավ փորձում են հանդարտեցնել ազգայնական տրամադրությունները, որոնց հիմնական նպատակը իրենց երկրի տարածքային ամբողջականության պահպանումն է։ ԵՄ պատմության ավելի քան հիսուն տարիների ընթացքում ինտեգրացիան համարվել է խաղաղության պահպանման գլխավոր երաշխիքը։ Դրա հիմնական նպատակը նոր պատերազմների կանխումն է, ինչպես նաեւ ինքնորոշման իրավունքի իրականացումը՝ միջազգային իրավունքի նորմերին համապատասխան։ ԵՄ ինստիտուցիոնալ համակարգի անկյունաքարը դրվեց եվրոպական ինտեգրացիայի «հիմնադիր հայր» Ժ. Մոնեի կողմից։ Այդ քարը դարձավ այն սկզբունքը, որ հետագայում պաշտոնապես հնչեցվեց Ֆրանսիայի արտգործնախարար Ռ. Շումանի կողմից 1950 թ. մայիսի 9-ի հռչակագրում. «Դեպի միասնական Եվրոպա տանող հաջող շարժման կարեւորագույն պայմանը ինտեգրացիայի եւ ընդհանուր ինստիտուտների այնպիսի համակարգի իրավական բազայի ձեւավորումն է, որոնք ունեն մասամբ միջպետական, մասամբ վերազգային բնույթ» [1, էջ 58]։ Այսինքն՝ այդ համակարգը օժտված կլինի մասնակից պետությունների համար պարտադիր որոշումներ ընդունելու եւ դրանց կատարումը վերահսկելու իրավունքով։ Սառը պատերազմից հետո եվրոպական ինտեգրացիոն գործընթացները տեղի ունեցան մի քանի փուլերով, իսկ Հարավսլավիայի, Չեխոսլովակիայի բաժանումները եւ ԽՍՀՄ փլուզումը Եվրոպայում առաջացրեցին նոր ինտեգրացիոն գործընթացներ, քանի որ Արեւելյան Եվրոպայում առաջացել էին նոր ինքնիշխան պետություններ։ Եթե նախկինում Արեւելյան Եվրոպան համարվում էր ԽՍՀՄ ազդեցության գոտի, ապա ԽՍՀՄ փլուզումից հետո այս տարածաշրջանի նկատմամբ հետաքրքրությունը մեծացավ եւ ԵՄ-ն սկսեց այս պետությունները եւս ընդգրկել եվրոպական ազդեցության ներքո։ Վերջին դեպքերը ցույց են տալիս, որ Արեւելյան Եվրոպայի համար մղվող պայքարում կողմերը շատ խիստ գործողությունների են դիմում։ Վառ օրինակնե337ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րից է ուկրաինական դեպքը, որտեղ ուկիաինացի ժողովուրդի մի մասը փորձում էր անդամագրվել եվրոպական կառույցին, սակայն դրան ի պատասխան, Ուկրաինայի արեւելյան հատվածում սկսեցին անջատողական շարժումները, որից հետո, ինչպես հայտնի է, անջատողական դրսեւորմամբ հանդես եկավ Ղրիմը, որը դե ֆակտո Ռուսաստանի տարածքում է, բայց դե յուրե նրա անկախությունը ճանաչում չգտավ այլ երկրների կողմից, նույնիսկ ՌԴ-ին մոտ կանգնած երկրները՝ Ղազախստանը, Հայաստանը, Բելոռուսը չեն ճանաչել Ղրիմի անջատումը։ Եվրոպական երկրները մշտապես դեմ են արտահայտվել միակողմանի անջատողականությանը, քանի որ նոր պետությունների առաջացումը կարող է խնդիրներ առաջացնել եվրոպական հանրության համար, սակայն երբ հարցը քննարկվում է տվյալ պետության շահերին համապատասխան, պետությունը կարող է փոխել իր կարծիքը անջատողականության եւ նոր պետությունների ստեղծման վերաբերյալ։ Այս փաստի իրավացիությունը կարելի է ապացուցել ՌԴ-ի օրինակով, երբ նա կողմ արտահայտվեց Ղրիմի ժողովրդի ազատ ինքնորոշմանը, սակայն, մյուս կողմից, այդ պետությունը չի ճանաչում օրինակ՝ Արցախի ժողովրդի ազատ ինքնորոշումը։ Նույնն էլ կարելի է փաստել ԵՄ պարագայում, որ այդ կառույցը ընդունում է Կոսովոյի անկախությունը, սակայն, մյուս կողմից, անտեսում է Արցախի ինքնիշխանությունը։ Սա ապացուցում է այն հանգամանքը, որ յուրաքանչյուր պետություն կամ միջազգային կազմակերպություն անջատումը դիտում է միայն իր շահերից ելնելով, այլ ոչ թե որեւէ շրջանում ապրող ժողովրդի ազատ ինքնորոշման իրավունքի հարգմամբ։ Ֆ. Լեթամենդիան կարծում է, որ ԵՄ-ն փորձում է լուծել ազգային ինքնորոշման խնդիրը հակամարտությունների լուծման տեսանկյունից, սակայն դրա հիմնական նպատակը լարվածությունը կանխելն է եւ թույլ չտալը, որ դրանք վերաճեն պատերազմների [4, էջ 5]։ Այս քաղաքականությունը մշտապես եղել է եվրոպական երկրների օրակարգում, սակայն եվրոպական երկրները չունեն վերահսկողական եւ կանխարգելիչ միջոցներ, որպեսզի չթողնեն, որ այդ դրսեւորումները վերաճեն զինված ընդհարման եւ խախտեն Եվրոպայի անվտանգությունը եւ կայունությունը։ 338ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Եվրոպական անջատողականության վառ օրինակ կարելի է համարել Կոսովոյի նախադեպը, որն այսօր սկսել է պետականաշինության գործընթացները՝ Եվրոպայի լիիրավ պետություն համարվելու համար, քանի որ նրա անկախությունը ընդունել են արդեն աշխարհի 100-ից ավելի երկրներ։ Սակայն նախկին Հարավսլավիայում, բացի Կոսովոյի խնդիրց, կան էլի շատ տարածքային վեճեր, որոնցից կարելի է նշել նաեւ Կոսովոյի հյուսիսային հատվածը՝ Պրիշտինան, Սերբիայի հյուսիսում գտնվող Վոեւոդինոն, Խորվաթիայի տարածքում գտնվող Իստրիան, Ռիջեկան եւ այլն։ Ինտեգրացիոն գործընթացների համատեքստում ԵՄ-ն մտադիր է ասոցացման եւ կայունացման մասին համաձայնագիր կնքել Կոսովոյի հետ, որի մասին հայտնել է Պրիշտինայում գտնվող ԵՄ-ի ընդլայնման եւ հարեւանության քաղաքականության հարցերով հանձնակատար Յ. Հանը [2]։ Ֆ. Լաթամենդին գտնում է, որ ԵՄ-ի քաղաքականությունն այս ուղղությամբ «եվրոպականացման» տրամաբանությամբ է կառուցվում, այսինքն դա մի գործընթաց է, որը ենթադրում է հակասությունների լուծում՝ եվրոպական կառույցների միջոցով [4, էջ 6]։ Դա նշանակում է ինտեգրվել եվրոպական կառույցներին, որոնք կփորձեն ապահովել անջատման շնորհիվ առաջացած վեճերի խաղաղ կարգավորումը։ Սակայն ինչպես ցույց է տալիս փորձը, այդ կառույցները ոչ մի լուրջ աշխատանք չեն տանում, քանի որ չունեն պարտադրող մեխանիզմներ հակամարտությունների կարգավորման համար։ Որոշ տեսաբաններ ԵՄ պետությունների ինքնորոշման հետ կապված եւ դրանցում ծագած կոնֆլիկտների հարցում հիմնականում կիրառում են դրանց կառավարման 3 ձեւեր՝ 1. պետության ինքնիշխանության եւ տարածքային ամբողջականության պահպանում, 2. բանակցային ճանապարհով հակամարտությունների կարգավորում եւ պայմանավորվածությունների ձեռքբերում, 3. անջատման ընդունում [4, էջ 6-7]։ Յուրքանչյուր տարածքային անջատման եւ դրա արդյունքում առաջացած կոնֆլիկտում ԵՄ-ն կիրառում է այս երեք ձեւերից մեկը՝ հաշվի առնելով եվրոպական անվտանգության պահպանման հիմնական սպառնալիքները։ 339ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՄ դերակատարությունը անջատողականության վերաբերյալ կարելի է քննարկել հետեւյալ հարցադրումով. ինչպե՞ս ազգայնականներին հանդարտեցնել։ Ոմանց կարծիքով, նրանց գործունեությունը վտանգում է եվրոպական քաղաքականության ինքնակառավարումը, իսկ ոմանք էլ կարծում են, որ յուրաքանչյուր ազգ՝ ազատագրվելով այլ տիրապետությունից, հնարավորություն է ընձեռում ձեւավորել «նոր Եվրոպա» [3, էջ 76-77]։ Այնուհանդերձ, «նոր Եվրոպա» ստեղծելու գաղափարն այդքան էլ մեծ տարածում չունի, քանի որ Եվրոպայում այսօր առկա բազմաթիվ անջատողական շարժումները չեն խրախուսվում եվրոպական հանրության կողմից։	Չնայած բազմաթիվ դժվարությունների՝ եվրոպական ինտեգրացիան համարվում է փաստ։ Եվրոպական ինտեգրացիոն քաղաքականության հիմնական նպատակը կայանում է անվտանգության ապահովումը եւ կայուն փոխհարաբերությունների հաստատումը եվրոպական երկրների միջեւ։ Սակայն, բացի եվրոպական անվտանգության ապահովումից, ԵՄ-ն կարեւորում է նաեւ եվրոպական երկրներին վերահսկողության տակ պահելը, մասնավորապես այն երկրներին, որոնցում ավելի շատ է անջատողական դրսեւորումների վտանգը։ Չնայած ինտեգրացիան ժամանակակից Եվրոպայում մեծ թափ է հավաքել, սակայն այն չի կարող զսպող գործիք դառնալ ազգայանականությանը, որի հետ է կապվում նաեւ անջատողական շարժումների ակտիվացումը։
Ներածություն։ «Թավշյա» հեղափոխությունից հետո Հայաստանը թեւակոխել է ժողովրդավարական արժեքների ամրապնդման գործընթաց։ Ներքաղաքական կոնֆլիկտի վերափոխումը ընթանում է ներհամակարգայինից դեպի ներհասարակականը։ Միաժամանակ, հասարակության սոցիալ-քաղաքական սպասումները, որոնք կտրուկ աճ գրանցեցին հեղափոխության հետեւանքով, փոքր ինչ մեղմվել են, սակայն դեռեւս պահպանում են հնարավորությունների հետ որոշիչ անհա330ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ մապատասխանությունը։ Հասարակության կողմից այս երկու կարեւորագույն չափորոշիչների տարբերության ընկալումը, որը իրենից ներկայացնում է համեմատական դեպրիվացիան, ժամանակի ընթացքում հանգեցնում է հետհեղափոխական հիասթափության։ Համեմատական դեպրիվացիան սոցիալ-հոգեբանական երեւույթ է։ Այն ստատիկ չէ եւ կարող է փոփոխությունների ենթարկվել՝ կախված երկրում տեղի ունեցող քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական եւ այլ գործընթացներից։ Համեմատական դեպրիվացիայի ինտենսիվությունը սպասումների եւ հնարավորությունների տարբերության ընկալման փոփոխությունն է, որի միջոցով հնարավորություն է ստեղծվում գնահատել հասարակության վարքագծի հնարավոր տատանումները։ Քաղաքացիական հասարակությունը Հայաստանում առանցքային դերակատարում է ունեցել փոփոխությունների իրականացման համար։ Ֆորմալ կառույցների կողմից իրականացվող ծրագրերը, որոնք միտված են եղել կրթության միջոցով հասարակության գիտակացության բարձրացմանը, սոցիալական աջակցությանը, մարդու իրավունքների պաշտպանությանը եւ այլն, համադրվել են քաղաքացիական ակտիվության դրսեւորումների հետ։ Սկսած սոցիալական խնդիրների համար պայքարից (կենսաթոշակային բարեփոխումներ, երթուղային տրանսպորտի գների բարձրացում, «Էլեկտրիկ Երեւան» եւ այլն) մինչեւ հեղափոխության ընթացքում համախմբումն ու հաղթանակը՝ քաղաքացիական ակտիվությունը Հայաստանում ցույց է տվել հասարակության կամքի գործնական իրականացման նորահայտ դրսեւորումներ, որոնք արդեն հիմք են հանդիսացել տեսական մշակումների համար [3]։ Քաղաքացիական հասարակությունը նաեւ ինքնազարգացել է՝ լավագույն հնարավորություն ստանալով ժողովրդավարական արժեքների հիման վրա արդիականացող Հայաստանում էլ ավելի կարեւոր դերակատարում ստանձնելու։ Երիտասարդությունը՝ քաղաքացիական հասարակության շարժիչ ուժ։ Հետհեղափոխական իրականությունում քաղաքացիական հասարակության մի շարք այլ գործառույթներին զուգահեռ նշանակալի է սոցիալ-քաղաքական կոնֆլիկտի վերափոխման տրամաբանությունում ընդգրկվելը։ Կոնֆլիկտի բնույթի տեղաշարժը դեպի ներհասարակականը բնութագրվում է 1-ին հերթին հանրային քաղաքականության գործընթացում ընդգրկված դերակատարների քանակի կտրուկ աճով։ 331ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Տրամաբանական է, որ հեղափոխության արդյունքում տեղի ունեցած քաղաքական սերնդափոխության հետեւանքով երիտասարդության քաղաքական սոցիալականացումն ու մասնակցության ընդլայնումը նշանակալի արդյունքներ են գրանցել։ Երիտասարդությունը հասարակության այն հատվածն է, որի միջոցով միջսերնդային ժառանգական փոխանցմանը զուգահեռ, այլընտրանքային ապագայի առավել արդյունավետ կանխատեսման համատեքստում հնարավոր է իրականացնել քաղաքական կերպափոխում. «Երիտասարդության քաղաքական սոցիալականացման ընթացքում անհրաժեշտ է դաստիարակել նոր սերնդի էլիտա... [որը] կվարի ազգային ինքնության բնականոն արդիականացման վրա հիմնվող անվտանգային քաղաքականություն» [5, էջ 179]։ ՀՀ-ում երիտասարդությունը ավանդաբար ակտիվորեն ընդգրկված է հասարակական-քաղաքական կյանքում։ Երիտասարդության մոտ քաղաքացիական արժեքների սերմնավորման կարեւորագույն գործընթաց է իրականացնում «Ջինիշյան» հիմնադրամը։ Այստեղ գլխավոր նպատակը՝ քաղաքացիական հասարակության զարգացման խթանումը, ենթադրվում է իրականացնել հետեւյալ խնդիրների միջոցով.  բարձրացնել հայ երիտասարդության գիտելիքները եւ հետաքրքրությունները քաղաքացիական հասարակության, ժողովրդավարության եւ մարդու իրավունքների զարգացման կարեւորագույն հիմնախնդիրների նկատմամբ,  կառուցել հաղորդակցական եւ վերլուծական մտածողության հմտություններ, որոնք թույլ կտան հայ երիտասարդներին այսօր եւ ավելի ուշ` իրենց չափահաս կյանքում, ավելի ակտիվորեն մասնակցել հայ հասարակության զարգացման գործընթացին,  արժեքների ավելացում կրթական համակարգին եւ հայ երիտասարդների եռանդի խթանում` մասնակցային մեթոդներով ուսուցման համար [1]։ Այս խնդիրների իրականացմամբ ձեւավորվում են ժողովրդավարական արժեքներն ընկալող անհատներ, ովքեր հետագայում, ստեղծելով եւ ներգրավվելով քաղաքացիական հասարակության բազմաթիվ կառույցներում, նոր խթան են հանդիսանում հասարակական-քաղաքական կյանքում սեփական գործառույթների իրականացման համար։ Հասարակության հոգեբանական առողջացման տեսանկյունից կարեւորագույն երեւույթ է երիտասարդների կողմից սեփական դերակատար332ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ման նշանակության գիտակցումը։ Դեռեւս 2012 թ. տվյալներով՝ երիտասարդության 37 տոկոսը համարում էր, որ հասարակական կազմակերպություններն ի զորու են լուծել կարեւորագույն խնդիրներ [4, էջ 170]։ Ժողովրդավարական արժեքների հիման վրա կրթված երիտասարդները, քաղաքացիական հասարակությունների միջոցով ինքնաիրացվելով, հետագայում իրենց դրսեւորում են քաղաքական կյանքում։ Սա տեղի է ունենում ՀՀ-ում քաղաքացիական հասարակության գործակցային մոդելի կիրառման արդյունքում, որի դեպքում. «Հասարակական կազմակերպությունների առավել իրազեկ եւ փորձառու ներկայացուցիչները հետզհետե ընդգրկվում են պետական իշխանության, տարածքային, տեղական ինքնակառավարման տարբեր օղակներում...» [2, էջ 8-9]։ Այս երիտասարդները իրենց ապագա գործունեության ընթացքում, պահպանելով հանրային համակեցության նորմերը, սաղմնավորում են համապատասխան քաղաքական մշակույթ։ Հասարակության քաղաքական արդիականացման գործընթացը, այսպիսով, սերտորեն փոխկապվում է քաղաքացիական հասարակության կառույցներում քաղաքացիական բարձր ինքնագիտակցությամբ երիտասարդների շարունակական ներգրավման հետ։ Սա երկկողմ փոխլրացնող գործընթաց է։ Այս երեւույթն էլ, ի վերջո հիմքեր է ստեղծում ներհասարակական կոնֆլիկտի խաղաղ փոխակերպման համար՝ այն դեպքերում, երբ հասարակության մոտ դեպրիվացիայի ինտենսիվության մեղմ կամ կտրուկ աճ է տեղի ունենում։ Հասարակության մոտ համեմատական դեպրիվացիայի ինտենսիվության աճի հիմքերը։ Շրջադարձային սոցիալ-քաղաքական իրադարձությունները ծնունդ են տալիս չհիմնավորված նկրտումների։ Հասարակության անդամների մոտ սեփական հնարավորությունների ընկալումը կտրուկ աճում է։ Ընդ որում՝ անհատն իր հնարավորությունները սկսում է ավելի մոտ համարել սպասումներին (գծապատկեր 1)։ Այնուամենայնիվ. «Սպասումների վրա ավելի մեծ ազդեցություն ունի անմիջական իրականությունը, քան ձգտումներն են» [9], ինչի հետեւանքով՝ ժամանակի ընթացքում հասարակության ճնշող մեծամասնության մոտ հնարավորությունների ընկալման նվազում է տեղի ունենում։ Այս երեւույթը դեպրիվացիայի ինտենսիվության աճն է, ինչը բնորոշ է բոլոր հետհեղափոխական ժամանակաշրջաններին։ 333ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ-ում եւս, «Թավշյա» հեղափոխության հետեւանքով, հասարակության մոտ սոցիալական սպասումների եւ հնարավորությունների ընկալման թռիչքաձեւ աճ տեղի ունեցավ։ ԺԱՄԱՆԱԿ սպսումների ընկալում հնարավորությունների ընկալում Գծապատկեր 1. Հեղափոխության հետեւանքով հասարակության մոտ սպասումների եւ հնարավորությունների ընկալման աճը 27 ։ Այնուհետեւ տեղի է ունենում հիասթափության երեւույթը, որի դեպքում հնարավորությունների ընկալումը կտրուկ անկում է ապրում, մինչդեռ սպասումների ընկալումը, իներցիոն միտումներով, համեմատաբար կայունության մակարդակում է գտնվում, կամ շատ դանդաղ է նվազում (գծապատկեր 2)։ Համեմատական դեպրիվացիայի ինտենսիվությունն աճում է, ինչը հղի է ներհասարակական կոնֆլիկտայնության եւ ագրեսիայի արտահայտման հավանականության աճով։ Թեեւ ՀՀ հասարակության մոտ հնարավորությունների ընկալումը ներկայում ճգնաժամային անկում չի ապրել, սակայն ընթացող գործընթացները ենթադրում են նման միտում [8]։ 2018 թ.ի իրադարձությունների արդյունքում գրանցված սպասումների եւ հնարավորությունների ընկալման չհիմնավորված թռիչքը միջնաժամկետ հեռանկարում անխուսափելիորեն հանգեցնելու է դեպրիվացիայի ինտենսիվության որոշակի աճի։ Այդ աճի մեղմման հարցում առանցքային դերակատարում Գծագրերում ներկայացված արժեքները հարաբերական են։ 334ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կարող են ունենալ քաղաքացիական հասարակության ֆորմալ կառույցներն ու քաղաքացիական ակտիվության խթանումը։ ԺԱՄԱՆԱԿ սպսումների ընկալում հնարավորությունների ընկալում Գծապատկեր 2. Հետհեղափոխական հիասթափության հետեւանքով հասարակության մոտ համեմատական դեպրիվացիայի ինտենսիվության աճը։ Քաղաքացիական հասարակությունը՝ որպես համեմատական դեպրիվացիայի աճի մեղմման գործոն։ Քաղաքացիական հասարակությունը հնարավորություն է տալիս հասարակության տարբեր հատվածներին ռացիոնալացնել սեփական սպասումներն ու ներկայացնել սեփական շահերը տարբեր հարթություններում։ Ավելին. իր գործառույթների շրջանակներում քաղաքացիական հասարակությունը նպաստում է հանրային քաղաքականության ինստիտուցիոնալացման արդյունավետության բարձրացմանը. «Ակտիվ քաղաքացիական հասարակությունը սովորաբար հավասարակշռում է քաղաքական գործիչների նկատմամբ անվստահությունն ու քաղաքական ինստիտուտներից օտարումը» [7, էջ 180]։ Շահային խմբերում ընդգրկման միջոցով անհատի քաղաքական սպասումների եւ հնարավորությունների իրական պատկերի արտացոլումը կայունացնող ազդեցություն է ունենում համեմատական դեպրիվացիայի ինտենսիվության վրա։ 335ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀՀ իրականությունում երիտասարդությունը, որպես քաղաքացիական հասարակության գործունեության շարունակական զարգացման հիմնական շահառու, իր սպասումներին համապատասխան, ընդգրկվելով անհատ-քաղաքացիական հասարակություն-իշխանություն փոխհարաբերությունների տիրույթում, առանցքային ազդեցություն է գործում հասարակությունում համեմատական դեպրիվացիայի ինտենսիվության աճի զսպման հարցում։ Քաղաքացիական ակտիվության դրսեւորումների միջոցով՝ երիտասարդությունը համախմբում եւ համակարգում է հասարակությանը հուզող կարեւորագույն խնդիրները, որոնք այդպիսով ներկայացվում են իշխանությանը։ Մյուս կողմից էլ, քաղաքացիական հասարակության ֆորմալ կառույցներն են տեղեկատվության փոխանցման իրենց գործառույթն իրականացնելով բարձրացնում խնդիրներ եւ նպաստում դրանց հանրայնացմանը։ Այսպիսով, իշխանությունը ստանում է հիմնական ազդակները, որոնց կառավարման միջոցով կարելի է ներհասարակական կոնֆլիկտը ենթարկել խաղաղ փոխակերպման։ Սակայն դա հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ հակասությունների լուծման համար առկա են համապատասխան ինստիտուցիոնալ հիմքեր եւ քաղաքական մշակույթում արմատավորված ավանդույթներ. «Ռեժիմները կարող են նվազագույնի հասցնել հակառակորդների աջակցությունն ու քաղաքական անբավարարությունը ուղղորդել կառուցողական կամ գոնե չեզոք նպատակները այնքանով, որքանով նրանք առաջարկում են բռնի հակասությունների կայուն, արդյունավետ ինստիտուցիոնալ այլընտրանքներ» [6, էջ 353]։ ՀՀ իշխանության կողմից քաղաքացիական հասարակության խթանման միջոցով քաղաքական հակասությունների լուծման ինստիտուցիոնալացումն ու ավանդույթների արմատավորումը պետության քաղաքական արդիականացման կարեւորագույն ցուցանիշներից է։ Ներհասարակական կոնֆլիկտի խաղաղ փոխակերպումը համախմբան միջոցով պետության հզորացման գրավականն է։ Եզրակացություն։ «Թավշյա» հեղափոխության արդյունքում ՀՀում ժողովրդավարական արժեքների զարգացումը հնարավորություն է ստեղծել համախմբման միջոցով արդիականացման նոր թափ հավաքել։ Միաժամանակ, հասարակական հիասթափությունների հետեւանքով, ներհասարակական կոնֆլիկտում ագրեսիվության մասնաբաժինը աճի միտում ունի, քանի որ համեմատական դեպրիվացիայի ինտենսի336ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վությունը իր հերթին աճ է գրանցում։ Քաղաքացիական հասարակությունն այն գործոնն է, որի միջոցով հնարավոր է ռացիոնալացնել հասարակության հնարավորությունների եւ սպասումների ընկալման գործընթացը, այսպիսով մեղմելով համեմատական դեպրիվացիան։ Երիտասարդությունը հանդիսանում է քաղաքացիական հասարակության շարժիչ ուժը, ինչը նշանակում է, որ նրան ժողովրդավարական քաղաքացիական արժեքներին համահունչ շարունակական կրթության եւ քաղաքացիական հասարակության շարքերում ընգրկման հնարավորությունների ընդլայնումը ուղղակիորեն ազդեցություն ունի հասարակության մոտ համեմատական դեպրիվացիայի նվազման առումով։ Ասվածը ամփոփելով՝ ՀՀ պատկան մարմինների ուշադրությանն են ներկայացվում հետեւյալ առաջարկները. 1. Ֆինանսական, կազմակերպչական եւ այլ միջոցներով շարունակաբար խթանել երիտասարդության քաղաքացիական արժեքների ուսուցման գործընթացները եւ քաղաքացիական ակտիվության դրսեւորումները։ 2. ՀՀ միջնակարգ ուսումնական հաստատություններում ներառել քաղաքացիական հասարակության մասին գիտելիքներ պարունակող առարկա։ 3. Ամրապնդել քաղաքացիական հասարակության ֆորմալ կառույցների անուղղակի մասնակցությունը պետության կառավարման գործընթացին։ 4. Շարունակաբար բարեփոխել եւ պարզեցնել շահային խմբերի կողմից իրավական գրանցում ստանալու եւ քաղաքացիական հասարակության ֆորմալ կառույցներ ստեղծելու, ինչպես նաեւ հետագա սպասարկման գործընթացը։ 5. ՀՀ Հանրային խորհրդի հանձնաժողովների եւ ենթահանձնաժողովների կառուցվածքում ընգրկել ոլորտային հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների։	Հայաստանի Հանրապետությունում 2018 թ. ապրիլ-մայիսյան իրադարձությունները հասարակական սպասումների շատ դեպքերում չհիմնավորված, թռիչքաձեւ աճ հարուցեցին։ Սոցիալ-հոգեբանական մակարդակում տեղի ունեցավ անձնական հնարավորությունների վերագնահատում։ Հեղափոխությանը հաջորդած ժամանակաշրջանում, սակայն, հասարակության չհիմնավորված սպասումների բավարարման օբյեկտիվ անհնարինությունն առաջ բերեց հիասթափություն, ինչը դրսեւորվում է համեմատական դեպրիվացիայի ինտենսիվության աճի միջոցով։ Քաղաքացիական հասարակությունը ժողովրդավարական արժեքների հիման վրա գործունեության այն ոլորտն է, որի միջոցով անհատը կարողանում է ռացիոնալացնել իր հավակնություններն ու սեփական շահերի բավարարման տարբերակներ գտնել։ Երիտասարդությունը քաղաքացիական հասարակության շարժիչ ուժն է, ինչը նշանակում է, որ նրան ժողովրդավարական արժեքների շարունակական ներարկումն ու ինքնադրսեւորման հնարավորությունների տրամադրումը կարող է նվազեցնել հասարակությունում համեմատական դեպրիվացիայի ինտենսիվությունը։
Օմբուդսմենի հայեցակարգի համապարփակ և վերասահմանումը դատական կարգավիճակի բովանդակության բացահայտման միջոցով ունի տեսական և գործնական նշանակություն, քանի որ այն կանխորոշիչ դեր է խաղում պաշտպանի իրականացման հետ կապված քրեական դատավարությունում օմբուդսմենի գործունեության համար: , Իրավունքի տեսությունը նշում է, որ իրավական կարգավիճակը քաղաքացու բոլոր իրավունքների, ազատությունների և պարտականությունների ամբողջությունն է [1, p. 309]: Անձի իրավական կարգավիճակի տեսակներից են ճյուղային իրավական կարգավիճակը, որը սահմանվում է օրենքի որոշակի ճյուղի (քաղաքացիական իրավունք, վարչական իրավունք և այլն) և հատուկ իրավական կարգավիճակի նորմերով [2, էջ 245, 3 , էջ 92]: Որպես GG Skerebets, օմբուդսմենը օժտված է հատուկ և ոլորտային իրավական կարգավիճակներով: Հատուկ կարգավիճակը որոշվում է «Փաստաբանության և փաստաբանության մասին» Ռուսաստանի Դաշնության Դաշնային օրենքով, իսկ ոլորտային կարգավիճակը որոշվում է Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական դատավարության օրենսգրքով: Այն չի կրկնօրինակում օմբուդսմենի ոլորտային կարգավիճակը, բայց լրացնում և հստակեցնում է դրա հատուկ կարգավիճակը: Այսպիսով, քրեական գործերով «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 3-րդ կետում ամրագրված փաստաբանի (պաշտպանի) կողմից պաշտպանության իրականացումը վկայում է վերջինիս հատուկ իրավական կարգավիճակի մասին, որը նշված է ՀՀ քրեական դատավարության 68-րդ հոդվածում: Ոլորտային իրավական կարգավիճակի 1-ին օրենսգիրքը, որն արտացոլված է մասում և քրեական դատավարության այլ կարգավորումներում: Հետևաբար, Պաշտպանի դատավարական կարգավիճակի բովանդակությունը որոշելու համար 335 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ անհրաժեշտ է վկայակոչել «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքով և ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված իրավական կարգավորումները: Ինչ վերաբերում է օմբուդսմենի դատական կարգավիճակի իրավական գրականության սահմանմանը, ապա հարկ է նշել, որ տեսականորեն օմբուդսմենի դատական կարգավիճակը սահմանվում է տարբեր հիմքերով: Դրանք են `ա) օրենքով նախատեսված իրավունքները, բ) իրավունքներն ու պարտականությունները, գ) իրավունքները, պարտականություններն ու պարտականությունները, դ) պաշտպանի հարաբերությունները քրեական դատավարության այլ մասնակիցների հետ` վերապահված իրավունքների հիման վրա: Պաշտպան [5, էջ. 28]: Մենք համաձայն ենք Վ.Լ. Կուդրյավցևի այն մոտեցման հետ, որ օմբուդսմենի հարաբերությունները օմբուդսմենի հետ վերապահված իրավունքների հիման վրա հիմնված են այն փաստի վրա, որ պատասխանատվությունը իրավական պարտավորության ձև է, և օմբուդսմենի հարաբերությունները կարգավորվում են քրեական դատավարության այլ մասնակիցների հետ: էթիկական նորմերով և ոչ թե օրենքով, քրեական դատավարության օրենսդրությամբ: Արդյունքում, Վ.Լ. Կուդրյավցևը նշում է, որ օմբուդսմենի դատական կարգավիճակը պետք է որոշվի օմբուդսմենի իրավունքների և պարտականությունների միջոցով քրեական դատավարության օրենսդրությամբ: Մասնավորապես, վերջինս նշեց, որ օմբուդսմենի դատավարական կարգավիճակը բերում է օմբուդսմենի հետևյալ բնորոշմանը. Օմբուդսմենը դատավարության անկախ մասնակից է, օժտված է քրեական դատավարության օրենսդրությամբ չարգելված բոլոր միջոցներով և մեթոդներով `քրեական դատավարության օրենսդրությամբ սահմանված որոշակի իրավունքներով և պարտականություններով: պաշտպանել մեղադրյալի իրավունքներն ու օրինական շահերը: , էջ 29, 39]: 336 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Փաստի առթիվ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի և «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի վերլուծության հիման վրա փաստաբանությունը նշում է, որ քրեական դատավարությունում փաստաբանի դատավարական կարգավիճակը պայմանավորված է հետևյալ հանգամանքներով. Փաստաբանի իր կարգավիճակը հաստատող փաստաբանների պալատ: 2. անձի իրավական կարգավիճակը, այսինքն, երբ նա ներկայացնում է կասկածյալի կամ մեղադրյալի օրինական շահերը քրեական դատավարության ընթացքում և նրանց տրամադրում է իրավական օգնություն, այլ կերպ ասած ՝ ստանձնում է նրանց պաշտպանությունը. 3. կասկածյալի կամ մեղադրյալի համաձայնությամբ, որը վերջինս հաստատում է ստորագրությամբ վավերացված փաստաթղթով, իսկ օրենսգրքով պաշտպանի պարտադիր մասնակցության դեպքում `առանց նշված համաձայնության, իրավասու մարմնի որոշմամբ: [6, էջ 184]: Պաշտպանի դատավարական կարգավիճակը լիարժեք և համապարփակ սահմանելու, Պաշտպանի կարգավիճակի ընթացակարգային բնույթն ընդգծելու համար անհրաժեշտ ենք համարում հաշվի առնել Պաշտպանի քրեաիրավական կարգավիճակով նախատեսված իրավունքներն ու պարտականությունները և անհրաժեշտ իրավական պաշտպանությունը: ամբաստանյալի իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության համար: սահմանված այլ հանգամանքների պրիզմայի ներքո: Ըստ այդմ, մեր կարծիքով, օմբուդսմենի դատավարական կարգավիճակի բովանդակությունը կարելի է ներկայացնել ՝ այն բաժանելով տարրերի, ավելին ՝ ապացուցելու համար, որ օմբուդսմենը քրեական դատավարության սուբյեկտի (քրեական դատավարության մասնակից) դատական կարգավիճակ է ձեռք բերել, անհրաժեշտ է ունենալ քրեական դատավարության օրենսդրությամբ սահմանված բոլոր տարրերը: Համոզված ենք, որ օմբուդսմենի գործը նման միասնության պայմաններում դիտարկելը պայմանավորված է նրանով, որ օմբուդսմենի մասնաճյուղի իրավական կարգավիճակի տարրերը, իրավունքներն ու պարտականությունները չեն կարող իրացվել առանց այլ տարրերի առկայության և հակառակը, այսինքն `օմբուդսմենի դատավարական կարգավիճակի տարրերը փոխադարձ բացառող: Պաշտպանի դատական կարգավիճակի բովանդակության, ամբաստանյալի (կասկածյալի կամ մեղադրյալի) իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության համար անհրաժեշտ քրեական դատավարության օրենսդրությամբ սահմանված տարրերը բացահայտելու համար անհրաժեշտ է հղում կատարել ՀՀ քրեական դատավարությանը: Օրենսգիրքը, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագիծը (այսուհետ `նախագիծ) և« Փաստաբանության մասին »օրենքը: »ՀՀ օրենսդրությամբ ամրագրված իրավական կարգավորումների համալիր և համակարգված վերլուծություն: Այսպիսով, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի «Պաշտպան» վերնագրով 68 1 1 հոդվածը սահմանում է «փաստաբան» հասկացությունը, համաձայն որի `փաստաբանը այն փաստաբանն է, որը քրեական վարույթի ընթացքում ներկայացնում է կասկածյալի կամ մեղադրյալի օրինական շահերը և ցույց է տալիս դրանք Իրավաբանական օգնություն, անշուշտ, օրենքով չարգելված: Նախագծի 6-րդ հոդվածի 25-րդ կետը սահմանում է փաստաբան հետևյալ հասկացությունը. Փաստաբան `փաստաբան, որը ստանձնում և իրականացնում է ձերբակալված անձի կամ մեղադրյալի պաշտպանությունը քրեական դատավարության ընթացքում: «Փաստաբանության մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն `փաստաբան է համարվում այն անձը, որն ունի իրավագիտության բակալավրի կամ դիպլոմ ունեցող փաստաբանի որակավորում և ստացել է փաստաբանական գործունեության համապատասխան լիցենզիա: Իրավաբանական օգնություն ցուցաբերելիս փաստաբանը մասնակցում է որպես ներկայացուցիչ կամ պաշտպան որպես քրեական դատավարություն և վարչական վարույթ: Վերոնշյալ իրավական կարգավորումներից բխում են հետևյալ հանգամանքները. 338 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ  Փաստաբանը քրեական գործի ընթացքում մասնակցում է ամբաստանյալի պաշտպանությանը որպես պաշտպան և ոչ թե որպես ներկայացուցիչ. նշում է կասկածյալի կամ մեղադրյալի իրավական կարգավիճակը (իսկ ձևակերպման նախագծի դեպքում ՝ ձերբակալված անձը կամ մեղադրյալը).  իրավաբանական օգնություն է ցուցաբերվում կասկածյալին կամ մեղադրյալին, այլ կերպ ասած ՝ պաշտպանությունն իրականացվում է օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 68-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն `անձը պաշտպանի կարգավիճակ է ձեռք բերում կասկածյալի կամ մեղադրյալի համաձայնությամբ` իր պաշտպանությունը ստանձնելու պահից: Այս հոդվածը պայմանավորում էր փաստաբանի կարգավիճակի ձեռքբերումը կասկածյալի կամ մեղադրյալի համաձայնությամբ: Նշենք, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 70-րդ հոդվածը սահմանում է փաստաբանին հրավիրելու, նշանակելու, փոխարինելու և դատավարությանը նրա մասնակցության այլ հիմքերի իրավական կարգավորումները, ներառյալ այն փաստը, որ կասկածյալը կամ մեղադրյալը համաձայն են ձեռք բերել դատավարությունը: փաստաբանի կարգավիճակ: Նշանակվել է Հայաստանի Հանրապետության փաստաբանների պալատի կողմից `հետևյալ հարցմամբ` կասկածյալի կամ մեղադրյալի միջնորդությամբ, և այն դեպքում, երբ քրեական գործով փաստաբանի մասնակցությունը պարտադիր է, և կասկածյալը կամ մեղադրյալը փաստաբան չունի: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 71-րդ հոդվածով նախատեսված Պաշտպանի կողմից իր կարգավիճակի հաստատման մասին իրավական կանոնակարգին համապատասխան `Պաշտպանն իր կարգավիճակն ապացուցելու համար անձը հաստատող փաստաթուղթ է ներկայացնում քրեական վարույթն իրականացնող մարմնին: և Փաստաբանների պալատի կողմից տրված փաստաթուղթ, որը հաստատում է նրա փաստաբանի կարգավիճակը: հաստատել կասկածյալի կամ մեղադրյալի ստորագրությամբ վավերացված փաստաթուղթը կամ սույն օրենսգրքով փաստաբան նշանակելու մասին իրավասու մարմնի որոշմամբ: Օմբուդսմենի դատավարական կարգավիճակը որոշելու վերաբերյալ վերոհիշյալ տեսական մոտեցումների և վերոհիշյալ տեսական մոտեցումների և իրավական կարգավորումների իրավական վերլուծության արդյունքում մենք առանձնացրել ենք օմբուդսմենի դատական կարգավիճակը կազմող հետևյալ տարրերը. 1. Փաստաբանություն, 2 Փաստաբանի իրավունք ունեցող անձի դատավարական կարգավիճակը. գործառույթը, այսինքն ՝ պաշտպանությունն իր բաղադրիչ տարրերի տեսքով. 4.1. Պաշտպանի դատական կարգավիճակ ձեռք բերելու մեթոդը, այսինքն ՝ պաշտպանության ենթադրությունը, 4.2. պաշտպանությունը ստանձնելու կամ պաշտպանի մասնակցության հիմքերը, այսինքն ՝ պաշտպան հրավիրելը և նշանակելը, 4.3. պաշտպանությունը ստանձնելու պայմանները, այսինքն `կասկածյալի կամ մեղադրյալի համաձայնությունը, վարույթն իրականացնող մարմնի պահանջը` պաշտպան նշանակել, 4.4. պաշտպանության սահմանները, այսինքն `օրենքով չարգելված պաշտպանության միջոցներն ու մեթոդները, 4.5. պաշտպանության առարկան, այսինքն ՝ ամբաստանյալի իրավունքներն ու օրինական շահերը: Հարկ է նշել, որ պաշտպանության տարրերը պաշտպանի դատական կարգավիճակի համար ծառայում են որպես ենթատարրեր: Ամփոփելով օմբուդսմենի դատավարական կարգավիճակի տեսական և օրենսդրական հիմքերը ՝ մենք առաջարկում ենք օմբուդսմենի դատական կարգավիճակի հետևյալ տեսական սահմանումը. Օմբուդսմենի իրավական կարգավիճակը, որը կարգավորում է դրա միաժամանակյա գոյությունը, որոշում է փաստաբանի կարգավիճակի ձեռքբերումը որպես քրեական դատավարության սուբյեկտ ( քրեական դատավարության մասնակից): , ։	Հոդվածում անդրադարձ է կատարվել պաշտպանի դատավարական կարգավիճակի բնորոշման հիմնախնդրին՝ այն ներկայացնելով սուբյեկտի իրավական կարգավիճակի համատեքստում, ներկայացվել են պաշտպանի դատավարական կարգավիճակի բնորոշման շուրջ դատավարագիտության մեջ առկա տարբեր մոտեցումները, ինչպես նաեւ վերլուծվել են խնդրո առարկայի վերաբերյալ օրենսդրական կարգավորումները, արվել է եզրահանգում պաշտպանի դատավարական կարգավիճակի հասկացության համալիր եւ համակարգային սահմանման անհրաժեշտության վերաբերյալ, տրվել է պաշտպանի դատավարական կարգավիճակի հասկացության տեսական սահմանումը։
ՇՈՒՇԻԻ Ա LԱՏԱԳՐՄԱՆ ԱՐՁԱԳԱՆՔՆԵՐԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄ 1985 թ. ազգային հարցերի շուրջ: Karabakhարաբաղը դարձավ «Վերակառուցման քննություն» կամ «Վերակառուցման փորձաքար» ՝ ճանապարհ հարթելով ղարաբաղյան պայքարի նոր ու վճռական փուլի համար: Արգելված շատ խնդիրներ հանրային քննարկման և հասարակական ակտիվության առարկա դարձան 1: Սա առաջին հերթին Հայաստանի համար Լեռնային Karabakhարաբաղի խնդիրն էր: 1988 Հայ մամուլի պատմության վերջին շրջանը սկսվեց փետրվարին: Հենց այդ օրերին ծնվեց համաժողովրդական շարժումը, որը նշանավորվեց 1988 թվականին: Փետրվարի 20-ին ԼAԻՄ տարածաշրջանային խորհրդի արտահերթ նստաշրջանի ընդունած պատմական որոշմամբ: Այն բացեց նոր և հզոր ցիկլ հայկական մամուլի, լրագրողների և հրապարակախոսների համար: Սահմանադրական ճանապարհով ընթացող պայքարը որոշ ժամանակ անց պետք է վերածվեր ռազմական գործողության, ապա այն դառնար Արցախյան պատերազմ: Populationինված հարձակումներ, հայ բնակչության կոտորած և բռնի տեղահանություն, պարետային ժամ, փոքր հաղթանակներ և անդառնալի կորուստներ: Այլ հանրահավաքները, ցույցերը, գործադուլներն անզոր էին ինչ-որ բան փոխել: Փոխարենը, այս ամենին ադրբեջանական կողմը պատասխանեց սումգայիթյան ցեղասպանությամբ ՝ տարբեր ուղղություններից լայնամասշտաբ գրոհներով Ասկերանի, Շահումյանի, Մարտակերտի, Մարտունու և Հադրութի շրջաններում 2: Detailedինված պայքարի մասին ավելի մանրամասն տեղեկություններ են տրամադրում պատմական աղբյուրները: Այդ ժամանակաշրջանի հայկական մամուլը հիմնականում ձայնագրիչի դերում էր: Մեկ այլ գյուղի ազատագրումը կամ նահանջը կամավորական ջոկատների կողմից մամուլում լուսաբանվում էր հիմնականում հաղորդագրությունների տեսքով: 1991 Շուշիից ադրբեջանցիների կողմից արձակված հրթիռները (1992 թ. Նոյեմբերի 8-ից ՝ շուրջ 15000 արկ և հրթիռ) 2010-ի նոյեմբերից ոչնչացնում էին Լ capitalՀ մայրաքաղաք Ստեփանակերտը: Շուշիի ազատագրումը խնդիր դարձավ: Նախապատրաստական աշխատանքներն ավարտվել էին, ամեն ինչ նախատեսվում էր անել ապրիլին, բայց եղանակային պայմանների և մի շարք այլ գործոնների պատճառով մի քանի անգամ հետաձգվեց: Շուշիում ադրբեջանական զորախմբի ինժեներական ծառայությունը բավականին թույլ էր: Թշնամին համոզված էր, որ ինքը պետք է գրավի Ստեփանակերտը, նա լուրջ ուշադրություն չէր դարձնում հանքարդյունաբերությանը 3: 1 Մկրտիչյան Ա., Theարաբաղյան շարժման և մամուլի ծնունդը, «Ակունք», 2011 3, էջ 79: 2 Տե՛ս http: //www.nkr.am/hy/ որոշում-xx- նստաշրջանի գաղտնի-նկաո-խորհրդի-հատուկ / 41 /: 3 «Մեր հաղթանակները», հ. Դ, Երեւան, 2012, էջ 294-295: 1992 թվականի մայիսի 8-ի գիշերը երեկոյան 20-ին 23-ին հարձակման հրաման տրվեց, շուրջ 2000 մարտիկներ չորս ուղղություններով սկսեցին հարձակումը բերդաքաղաքի վրա: Շուշիի ազատագրման գործողությունը կոչվեց «Հարսանիք լեռներում»: Մայիսի 9-ի առավոտյան Շուշին ազատագրվեց: Լուրը նախ հաղորդել է ՀՅԴ «Երկիր» պաշտոնական թերթը մայիսի 9-ի իր համարում `գրելով.« Լույս 9-ը ժամը 2-ին: 30 տվյալների համաձայն ՝ քաղաքն ազատագրվել է: « Թերթի թղթակիցը կեսգիշերին կապ է հաստատել Լ NKՀ Գերագույն խորհրդի նախագահի պաշտոնակատար Գեորգի Պետրոսյանի և ՀՀ ՊՆ Վազգեն Մանուկյանի հետ `մանրամասները պարզելու, քաղաքը ազատագրած մի քանի մարտիկների խոսքերը գրելու համար: Հաջորդ համարներում թերթը շոշափել է ազատագրման մանրամասները, ներկայացրել Շուշիի ազատագրական գործողության սխեմատիկ քարտեզ և հրապարակել լուսանկարներ բերդաքաղաքի բարձունքներից («Լ ItՀ մայրաքաղաքը հնարավոր չէր լուսանկարել այստեղ մի քանի տարի »): ՀՀ Գերագույն խորհրդի պաշտոնական թերթը `« Հայաստանի Հանրապետությունը », աննշան, ոչ գրավիչ վայրում տպագրեց հաղթանակի լուրը: Այդ օրերին Թեհրան Հայաստանի պաշտոնական պատվիրակության այցի մանրամասներին կից հայտնվեց «Արմենպրես» -ի հաղորդագրությունը, ըստ որի ՝ «Ինքնապաշտպանական ուժերը մտան Շուշի»: Ընդամենը մի քանի օր անց թերթի 3-րդ էջում հայտնվեց տեղեկություն այն մասին, որ «Շուշիի ամբողջական գրավումից հետո քաղաքը վերահսկվում է»: Թերթի ընթերցողները հնարավորություն չեն ունեցել ծանոթանալու ազատագրման մանրամասներին: «Ազդարար» թերթում տպագրված «Հաղթանակի զանգերը» վերնագրով հոդվածը միանգամայն հայրենասիրական կոչ էր, հորդոր սերունդներին: «Շուշի, Շուշա, Շոշ, Շուշվա Բերդ… .. Այս օրերին Շուշիի մասին խոսում են աշխարհի բոլոր թերթերն ու ամսագրերը, ռադիոյի և հեռուստատեսության բոլոր անխտիր կայանները: Ոմանց համար դա դավաճանություն է (ադրբեջանցիներ), ոմանց համար Sh. Շուշին ազատագրված է, Շուշին հայ է, Շուշին վերջապես հայերեն է շնչում, այլևս չի կարող լինել եղբայրասպանություն, սա է ճշմարտությունը: Շուշին ազատագրված է, Շուշին մերն է: Սա ամենամեծ «պատճառն» է: Մնացած տասնինը պետք է պարզապես ծիծաղեն… »1: «Ազդարար» օրաթերթի մեկ այլ համարում գովերգվել է մեր ազգի հերոսներն ու նրանց հերոսությունները: «Վերջապես, Շուշին կրկին դարձավ հայության սեփականությունը. Այդպես էլ պետք է լիներ, քանի որ այն, ինչ մեզ է պատկանում, չէր կարող ուրիշի լինել»: «Հայք» օրաթերթը մի քանի օր անց հայտարարեց. «Ե՛վ հայերի, և՛ ադրբեջանցիների կորուստները սպասվածից քիչ էին: Ըստ ամենայնի, Ադրբեջանը հոգեբանորեն պատրաստ էր Շուշիի անկմանը»: Ադրբեջանը չէր կարող հանդուրժել Շուշին հանձնելու գաղափարը և շարունակել հայերի նկատմամբ հետապնդումները: Մի քանի օր շարունակ թշնամին ուժգին գրոհներ է ձեռնարկել Արցախի վրա, և Հայաստանի Հանրապետության խոցելի կետերը, որոնց ստիպված են եղել կրկին դիմակայել: Հայ ազատամարտիկների ուժեղ գրոհների ներքո ադրբեջանական զորամասերը լքեցին Շուշիի մոտակա մարտական հենակետերը, որոնք լի էին տարատեսակ զինամթերքներով: Նրանք ականապատեցին զինանոցներն ու մոտակա ճանապարհները: Թշնամու այս ինտրիգը դարձավ նոր անմեղ զոհերի պատճառ 3: «Հայկը» հետեւյալ համարներում անդրադարձել է այդ օրերին տեղի ունեցող իրադարձություններին ՝ մանրամասն ներկայացնելով դրանց ընթացքը: 1 «Ազդարար», 1992, N 1-26, 15.V-30.XII, փակ ՝ մայիսի 23-ին, 22-28-ին, թիվ 2, «Հաղթանակի օղակներ»: 2 «Ազդարար», 1992, N 1-26, 15.V-30.XII, փակ. Մայիսի 23-ին, 6-12-ին, էջ 1, «Շուշին ազատագրվել է»: 3 «Հայք», 1992, N 1-25, 15.I- 24.VI, մայիսի 13-19, «Իրավիճակը Արցախում ներմուծվում է Հայաստանի սահմանային շրջաններում»: Ադրբեջանական կողմը մեղադրում էր Լ authoritiesՀ իշխանություններին Շուշիի գնդակոծության ժամանակ քիմիական զենք օգտագործելու մեջ: Դրան հաջորդեցին «Վեստի» ռուսական հեռուստածրագրի ցուցադրած Շուշիի «հուսալի» կադրերը: Պայթած արկերի որոշ մնացորդներ արտանետում էին մասնիկներ, որոնք ենթադրաբար խիստ թունավոր քիմիական նյութեր էին: ԼRՀ ղեկավարությունը կտրականապես հերքեց այդ մեղադրանքը և ափսոսանք հայտնեց ռուսական հեռուստատեսությամբ փաստերի խեղաթյուրման կապակցությամբ: Միևնույն ժամանակ, ԼRՀ ղեկավարությունը պահանջեց անկախ փորձագետների հրավերը չեզոք պետություններից Շուշի ՝ մերժելու քարոզչական սադրանքը: Ինչպես և սպասվում էր, պատասխան 1 չեղավ: Շուշիի ազատագրումը շրջադարձային պահ ունեցավ ռազմաքաղաքական և հոգեբանական առումով: Այս հաղթանակի շնորհիվ ազատագրվեց Բերձորը, ինչը թույլ տվեց վերականգնել ցամաքային կապը Հայաստանի հետ ՝ այդպիսով միավորելով երկու հայկական պետությունները: Ստեփանակերտ, Քարինտակ և Շոշ գյուղերի հասցրած սպառնալիքները վերացվեցին 2: «Ազդարար» և «Երկիր» պարբերականները հոդվածներ էին տպագրում ոչ միայն հաղթանակի և առկա իրավիճակի, այլև հաղթանակից հետո ազատամարտիկների խոսքերի մասին: «Մենք մտանք Շուշի, երբ հակառակորդն արդեն ոչնչացրել էր հիմնական կրակակետերը: Մեզ մնում է չեզոքացնել և հետապնդել վերջին թուրքին: 4ամը 4-ին քաղաք մտնելուն պես կրակներ վառեցինք: Ում Նրանք Ստեփանակերտում իմացան, որ Շուշին մեր ձեռքերում է: Թշնամու վայրագությունները, որոնք ապրում են իմ հիշողության մեջ, հոգուս մեջ արթնացնում են վրեժի զգացումը: Այս համոզմամբ, այսօր եղբայրս, եղբորորդիս, տասնյակ ընկերներ Արցախից և Հայաստանից միացել են ինձ »(պարեկային վաշտի 1-ին ջոկատի հրամանատար Ռուբեն Օհանյան): «Ես, ինչպես բոլորը, ներքին վախով մասնակցեցի Շուշիի գրավմանը: Տեսեք, թե ինչպես կռվեցին արցախցի մեր տղաները, ովքեր իրենց կյանքի ընթացքում երբեք մրջյուն չեն սպանել: Վրեժ անունով մի տղա մեզ հետ էր ՝ փոքր մարմնով, ինձնից մի քանի անգամ փոքր: Բայց նա մենամարտելիս ինձանից լավն էր: Ես ուղղակի ապշած էի նրա անսահման քաջության և ֆիզիկական ուժի վրա: Ասես նա ի ծնե զինվոր էր: »3 Շուշիի դեպքերի վերաբերյալ առաջին արտասահմանյան արձագանքներն առանձնապես աղմկոտ չէին: Մայիսի 9-ին Մոսկվայի «Նովոստի» ծրագրի մեկնաբան Սերգեյ Դորենկոն նախ որոշ հիասթափություն հայտնեց հայերից, ովքեր պնդում էին, որ 366-րդ գնդը կոտորվի հենց Արցախից հեռացնելուն պես: Ապա երկմտանքով ասաց, որ կամ այսպես կոչված ադրբեջանական բանակը թույլ ու անկազմակերպ ջոկատներ են, որոնք հանձնել են «անհասանելի Շուշին», կամ հայկական զինված խմբավորումները լավ կազմակերպված Ուժեղ բանակ են: Շուշիի ազատագրումից հետո ռազմական գործողությունները վերածվեցին սահմանային պատերազմի Լ NKՀ և Ադրբեջանի միջև, և ԼRՀ փաստացի անկախությունը դարձավ անշրջելի: Լ NKՀ անկախության համար պայքարի առաջին փուլն ավարտվեց Շուշիի հաղթանակով և Լաչինի միջանցքի բացմամբ: Karabakhարաբաղյան հիմնահարցը լուսաբանելու տեսանկյունից ուրվագծվեց նոր փուլ նաև հայկական մամուլի համար: 1 «Հայք», 1992, N 1-25, 15.I- 24.VI, մայիսի 6-12, «Հայկական կողմը հերքում է»: 2 «Մեր հաղթանակները», հատոր Դ, էջ 299-300: 3 «Ազդարար», 1992, N 1-26, 15.V-30.XII, փակ ՝ 23, մայիսի 22, «Պատմում են ազատամարտիկները»: Մելինե Հովհաննիսյան ՇՈՒՇԻԻ Ա LԱՏԱԳՐՄԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄ Հիմնաբառեր. Շուշիի ազատագրում, հայկական մամուլ, «Հայք», «Ազգ», «Ազդարար», «Երկիր», «Հայաստանի Հանրապետություն» պարբերականներ, իրադարձությունների լուսաբանում: Մայիսի 9-ին ՝ պաշտպանական գործողություններ, ազգային շարժում, հանրահավաքներ, կամավորական ջոկատներ, արտասահմանյան մամուլ: ։	Շուշիի ազատագրումը (1992 թ. մայիսի 9) հայ ժողովրդի պատմության փայլուն էջերից մեկն է. հայերն ապացուցեցին թշնամիներին մեր քաջությունն ու հայրենասիրությունը, մեր մարտնչող ոգին, որի շնորհիվ ազատագրեցինք Շուշին։ Հայաստանյան մամուլը, բնականաբար, չէր կարող չանդրադառնալ այդ դեպքերին, ճշգրիտ և հանգամանորեն չլուսաբանել պատերազմական գործողությունները, մեր հաղթանակը։ Այդ ժամանակի հայտնի պարբերականները («Հայք», «Ազգ», «Ազդարար», «Երկիր», «Հայաստանի Հանրապետություն» և այլն) իրենց հոդվածներում ճշգրիտ լուսաբանում էին իրադարձությունները, և դրանց շնորհիվ հայ ժողովուրդը տեղյակ էր պատերազմի բոլոր մանրամասներին։
Գործող կազմակերպության արտաքին միջավայրի, ներքին ռեսուրսների եւ հնարավորությունների վերլուծությունը հետապնդում է կրկնակի նպատակ' որոշել հնարավոր ռազմավարական այլընտրանքները եւ ձեւակերպել լավագույն տարբերակի ընտրության չափանիշը։ Ապրանքային շուկայում ներդրման ռազմավարությունը սահմանում է ներդրումային որոշումը եւ պատասխանում այն հարցին, թե որտեղ մրցակցել։ Անհրաժե՞շտ է արդյոք գոյություն ունեցող բիզնեսի ոլորտը ընդլայնել կամ փոքրացնել (Բոստոնի խորհրդակցական խմբի մատրիցան)։ Ինչպիսի՞ աճի ուղղությամբ իրականացնել ներդրումները։ Առաջացե՞լ է արդյոք նոր, գրավիչ ոլորտ բիզնեսում (Անսոֆֆի մատրիցան «ապրանք-շուկա»)։ Մրցակցային առավելության հասնելու ռազմավարությունը տալի՞ս է պատասխան այն հարցին, թե ինչպե՞ս մրցակցել։ 144ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Մրցակցային առավելության հասնելու ո՞ր բազային ռազմավարությունն է լիովին համապատասխանում շուկայում ստեղծված իրավիճակին եւ կազմակերպության հնարավորություններին։ Ինչպիսի՞ն պետք է լինի դիրքավորման ռազմավարությունը, ապրանքների առաջխաղացումը դեպի շուկա' ապրանքայի՞ն, գնայի՞ն, թե՞ այլ ռազմավարություն։ Ինչպիսի՞ ռեսուրսներ եւ գործունեության ոլորտ է անհրաժեշտ ընդգրկել, որպեսզի իրացվի ռազմավարությունը։ Ապրանքային շուկայում ներդրման ռազմավարություն Հեռանալ շուկայից («շուն» ապրանքների համար) «Վերցնել սերուցքը» Բոստոնի («Կով» ապրանքների համար)խորհրդատվական Իրեն պահպանել շուկայում խմբի («Հիմնախնդիրներ» ապրանքների համար) մատրիցան Մուտք գործել շուկա /աճ («Աստղ» ապրանքների համար) Շուկայի զարգացումը Նոր շուկաներ Անսոֆֆի Նոր ապրանքներմատրիցան Դիվերսիֆիկացիա Մրցակցային առավելության հասնելու ռազմավարություն Բազային ռազմավարությունները.  ցածր ծախքեր,  շերտավորում,  կիզակետում,  առաջինը մուտք գործողը,  սիներգիզմ։ Ֆունկցիոնալ ռազմավարություններ (ԳՀՓԿԱ, արտադրություն, առաքում, մարքեթինգ, ֆինանսներ եւ այլն)։ Ռեսուրսներ եւ գործունեության ոլորտներ. Ընտրության չափանիշները, Հնարավորությունների հակազդում /արտաքին միջավայրի սպառնալիքները/։ 145ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Մրցակցային առավելության ապահովումը.  ֆիրմայի ուժեղ կողմերի եւ մրցակիցների թույլ կողմերի օգտագործումը,  ֆիրմայի թույլ կողմերի եւ մրցակիցների ուժեղ կողմերի չեզոքացումը։ Կազմակերպության նպատակներին համապատասխան.  հասնել տրված երկարաժամկետ ցուցանիշներին,  նպատակների եւ առավելությունների համատեղության ապահովում։ Ռազմավարության իրագործում.  առկա ռեսուրսների բավարար քանակություն,  ռազմավարության եւ ներքին կազմակերպման համատեղություն։ Ձեռնարկության մյուս ռազմավարությունների հետ փոխադարձ կապի հաշվառում.  պորտֆելային հաշվեկշռի հանելը,  ռազմավարության իրագործելիության հաշվառում,  սիներգիկ արդյունավետության օգտագործումը։ Մրցակցային ռազմավարության ընտրության ժամանակ կարեւոր հիմնախնդիր է հանդիսանում ֆունկցիոնալ եւ այլ ռազմավարությունների համաձայնեցումը, դրանց ուղղվածությունը ընդհանուր նպատակին հասնելու համար։ Կազմակերպությունը իր զարգացման համար կարող է ունենալ մի քանի այլընտրանքներ արտաքին միջավայրի փոփոխության այս կամ այն տարբերակի համար։ Այս դեպքում որպես ներքին սահմանափակում կարող են հանդես գալ կազմակերպության պոտենցիալ հնարավորությունները, ապրանքի կենսացիկլը, արտադրական համակարգերի վիճակը եւ կազմակերպության տնտեսական զարգացման մակարդակը, ֆինանսական ռեսուրսների մատչելիությունը. մենեջերների եւ ողջ անձնակազմի պատասխանատվությունը մշակված ռազմավարության իրացման գործընթացում։ Բացի սրանցից՝ մեծ է կազմակերպության կառավարման կուլտուրայի, կառավարիչների՝ ռազմավարական որոշումների իրացման փորձի եւ այլ գործոնների դերը։ Պարզ է, որ փոփոխությունները, որոնք ազդում են ռազմավարության ընտրության վրա, պրակտիկայում դժվար են ենթարկվում քանակական արտահայտությանը, դրանց փոխադարձ կա146ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ պը վատ է վերահսկվում, եւ անորոշության ու ռիսկի գնահատումը բարդ է։ Իրական կյանքում կազմակերպության ռազմավարության հնարավոր տարբերակները, որպես կանոն, չեն բացառում մեկը մյուսին եւ կարող են տարբեր ձեւով զուգակցվել։ Այլընտրանքային որոշումների ընդունման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել կազմակերպության հնարավորությունները, քանի որ հնարավոր է, որ չբավարարեն ռեսուրսները մի շարք այլընտրանքներ միաժամանակ մշակելու համար։ Բացի դրանից, մանրամասն հաշվարկը եւ մի քանի այլընտրանքների պլանավորումը կարող են լինել արդյունավետ, եթե անհրաժեշտ է ընդունել միայն մեկ որոշում։ Այդ դեպքում կարելի է սկսել աշխատանքները երկու-երեք այլընտրանքների ուղղությամբ, բայց դրանք իրագործել միայն նախագծային մակարդակում։ Դա, մեր կարծիքով, հնարավորություն կտա հավաքել մեծ քանակությամբ փաստացի տվյալներ եւ կենտրոնանալով մեկ տարբերակի վրա' ավելի ճիշտ գնահատել ընտրված այլընտրանքը։ Սկզբունքորեն հնարավոր է նաեւ այլ մոտեցում, որի դեպքում խորությամբ մշակվում է մեկ այլընտրանքային ռազմավարություն։ Եթե հետագայում այն ինչ որ պատճառով կարող է լինել անբավարար, իրականացվում է անցում այլ ռազմավարության մշակման եւ այլն։ Ակնհայտ է, որ նշված մոտեցումներից ոչ մեկն էլ չի երաշխավորում, թե հնարավոր է գտնել կատարյալ որոշում։ Սակայն իրական կյանքում ընտրությունը իրականացվում է սահմանափակ ժամանակային, ֆինանսական, մարդկային եւ այլ գործոնների ազդեցության պայմաններում։ Որոշումը կատարյալ կարող է լինել հասանելիության սահմաններում, բայց ժամանակը կամ անհրաժեշտ ծախսերը կարող են խոչընդոտել դրան 2, с. 94-95։ Հաճախ ռազմավարության զարգացման առաջին քայլը կարող է հանդիսանալ կազմակերպության առաքելությունը, որի դերն այն է, որ առաքելության որոշման գործընթացում առաջադրում եւ քննարկում են տարբեր առաջարկություններ, այսինքն' առաքելությունը կարող է լինել ռազմավարական այլընտրանքի վերարտադրման եւ ընտրության միջոց։ Սովորաբար առաքելության սահմանմանը տրամաբանորեն հետեւում է արտաքին միջավայրի եւ կազմակերպության գործունեության վերլուծությունը։ Սակայն հաճախ օգտակար է սկզբում որոշել առաքելությունը. 147ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  արտաքին միջավայրի վերլուծության ընդգրկման մակարդակը ճշգրտել առաքելությունը սահմանելուց հետո,  առաքելության սահմանումը պատկերացում է տալիս կազմակերպության չափանիշների եւ աճի ուղղությունների վերաբերյալ։ Ռազմավարական այլընտրանքների ձեւավորման համար առաջին հերթին անհրաժեշտ է վերլուծել կարեւոր ռազմավարական գործոնները՝ ելնելով ընթացիկ իրավիճակից։ Այդ աշխատանքների արդյունքում հնարավոր է բացահայտել կազմակերպության ընթացիկ նպատակների առաքելությունը ճշտելու անհրաժեշտությունը։ Պրակտիկան հավաստում է, որ կազմակերպությունը պետք է հնարավոր կերպով վերլուծի իր գործունեության այն ոլորտը, որտեղ կարող է իրականացնել իր մրցակցային առավելությունը եւ ապահովել բարձր եկամուտ։ Այսպիսի վերլուծության արդյունքում հնարավոր է կայացնել որոշում բիզնեսի մի շարք ոլորտներից դուրս գալու եւ համապատասխան ակտիվների վաճառքի վերաբերյալ կամ՝ հակառակը, ընդլայնել բիզնեսի որոշ ուղղություններ՝ ավելացնելով նմանատիպ կազմակերպություններ կորպորատիվ պորտֆելում։ Այս դեպքում բիզնես֊պորտֆելը պետք է լինի հավասարակշռված օգտագործման հետ (օրինակ՝ Բոստոնի խորհրդատվական խմբի մոտեցումը)։ Հարկ է նշել, որ կազմակերպությունից առանձին բիզնես-միավորների առանձնացման կամ էլ վաճառքի պատճառ կարող են հանդիսանալ.  հարմարվածությունը նոր շուկայական ռազմավարության սահմաններում տնտեսական իրավիճակների փոփոխությանը,  երբ բիզնես-միավորը հնարավոր չէ օգտագործել արդյունավետ, այնպես՝ ինչպես առանձին ընկերություն հանդես գալու դեպքում,  նախկինում ոչ ճիշտ ընդունված ներդրումային որոշման ուղըղման փորձը,  նախկինում ձեռք բերված անեկամտաբեր կազմակերպության շահավետ վաճառքի որոշումը, որի արժեքը աճել է մենեջմենթի արվեստի կամ այլ գործոնների հաշվին,  ազատվելը վնասաբեր բիզնեսից, 148ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  դրամական միջոցների պահանջարկը, որը կարող էր ստացվել վաճառքից։  Տնտեսագիտական գրականության մեջ գոյություն ունի կլանման եւ միաձուլման տեսություն, որտեղ բացահայտվում են բիզնեսի ընդլայնման արտաքին պատճառները։ Դրանք են՝  ռիսկի փոքրացումը, ծախսեր կամ ժամանակ շուկայի բաժինն ընդլայնելու համար,  այլ ֆիրմաների լրացուցիչ հնարավորություններից օգուտ ստանալը,  ազատ մուտքի հնարավորություն կարեւորագույն ռեսուրսների եւ պորտֆելների նկատմամբ,  մեծ օգուտ ստանալ, քան «զրոյից» նոր բիզնես ստեղծելը' գոյություն ունեցող կազմակերպության շրջանակներում։ Եթե նախատեսվում է կլանում, ապա ռազմավարությունը պետք է հանգի բացահայտելու բարենպաստ հնարավորությունները եւ կլանման թեկնածուի որոշումները։ Սկսվում է գործարքի տակտիկայի մշակումը, որից հետո մշակվում է գործունեության ամբողջացման եւ կազմակերպչական կառուցվածքի միաձուլման ռազմավարությունը, որպեսզի իրացվի միջոցառման օգուտը։ Ամբողջացումը կարող է դառնալ բարդ խնդիր, քանզի կազմակերպությունների միավորումը, թեեւ լրացնում է միմյանց ռազմավարական տեսակետից, սակայն դրանք կարող են ունենալ կորպորատիվ կուլտուրայի, կառավարման ոճի. կազմակերպչական կառուցվածքի մեծ տարբերություններ։ Հետեւաբար, ամեն մի կազմակերպությունում գոյություն ունեն բազմաթիվ ռազմավարական այլընտրանքներ, որոնց ընդունումը նույնպես հանդիսանում է դժվարին խնդիր։ Այլընտրանքների ռազմավարական որոշումների ընդունման հնարավոր չափանիշները կարելի է միավորել վեց խմբերում։ Ռազմավարական այլընտրանքները անհրաժեշտ է գնահատել այն նպատակով, որ բացահայտվի՝ համապատասխանո՞ւմ են արդյոք դրանք արտաքին միջավայրի հնարավորություններին եւ սպառնալիքներին (արտաքին վերլուծություն)։ Մրցակցային առավելության հասնելու համար, որը հանդիսանում է ռազմավարության մասը կամ հիմքը, անհրաժեշտ է օգտագործել ռեսուրսները եւ կազմակերպության գործունեության ոլորտը։ Այդ պատ149ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ճառով ընտվրած ռազմավարությունը պետք է համապատասխանի արտաքին միջավայրին, կազմակերպության նպատակին, լինի իրացնելի եւ չհակասի կազմակերպության մյուս ռազմավարություններին։ Կազմակերպությունում ռազմավարության ընտրության ժամանակ, ինչպես նշում է Ի. Անսոֆֆը 1, с. 126, «Առաջանում են հակասություններ երեք խումբ կողմնորոշիչների միջեւ՝ երկարաժամկետ, կարճաժամկետ շահութաբերության եւ վաճառքի ծավալի ցուցանիշների, շահութաբերության եւ կառավարման ճկունության, կառավարման ճկունության եւ սիներգիզմի»։ Ինչպե՞ս է ընդունվում լավագույն մրցակցային ռազմավարական որոշումը. 1. Հնարավոր է, որ առավել կարեւոր չափանիշ հանդիսանա այն, թե նախատեսվող ռազմավարությունը ինչպես է հարաբերակցվում ռազմավարական գործոնների հետ, որոնք ստացվում են SWOT վերլուծության արդյունքում։ Եթե ռազմավարական այլընտրանքները չեն օգտագործում արտաքին հնարավորությունները եւ կազմակերպության առանցքային ուժեղ կողմերը, բացի դրանից հաշվի չեն առնվում արտաքին սպառնալիքները եւ կազմակերպության թույլ կողմերը, ապա այն հավանական է, որ դատապարտված լինի անհաջողության։ 2. Ռազմավարության ընտրության ժամանակ կարեւորվում են հետեւյալ հարցերը, հնարավո՞ր է, արդյոք, ռազմավարական այլընտրանքը ապահովի նախկինում առաջադրած նպատակների իրագործումը, գտնվու՞մ է, արդյոք, այն համապատասխանության մեջ կորպորատիվ առաքելության հետ։ 3. Անհրաժեշտ է համոզվել, որ ֆունկցիոնալ ռազմավարությունները, որոնք օժանդակում են տվյալ ռազմավարական այլընտրանքին, փոխկապակցված են։ 4. Հաջորդ հարցի էությունն այն է, թե բավարա՞ր է, արդյոք, ռազմավարական պլանի շրջանակներում ենթադրվող շուկայի բաժինն օժանդակի ապահովելու ներդրումից ստացվելիք եկամտի եւ շահույթի մակարդակը։ 5. Անհրաժեշտ է գնահատել տվյալ ռազմավարական այլընտրանքի ռիսկի աստիճանը, եթե խոսվում է խոշոր ակտիվների ներգրավման մասին։ 150ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ 6. Անհրաժեշտ է գնահատել տվյալ միկրոմիջավայրում տարբեր շահագրգռված խմբերի հակազդեցությունը տրված ռազմավարական այլընտրանքի նկատմամբ։ Վերջին տարիներին լայն տարածում է ստացել հավանական տնտեսական գործունեության գնահատման մեթոդը, ուստի ընկերության ապագան կանխորոշող ամեն մի այլընտրանքի համար մանրամասն մշակվում է տեսարան, որտեղ նախատեսվում է իրավիճակի փոփոխության երեք դեպք՝ լավատեսական, հոռետեսական եւ հավանական։ Եթե տեսարանները համապատասխանորեն արտացոլում են մենեջմենթի վերաբերմունքը, ռիսկային, արտաքին եւ ներքին միջավայրի ազդեցությունը, վերին օղակի կառավարիչների անձնական շահերը, ապա դրանք հանդիսանում են արդյունավետ գործիք, օգնում են մենեջերներին ընտրելու ռազմավարական այլընտրանք եւ լավագույն ձեւով նպաստում հասնելու ընկերության նպատակին։ Պարզ է, որ նշված մեթոդների կիրառումը հնարավորություն կտա ընդունելու այնպիսի կառավարչական որոշումներ, որոնք կբարձրացնեն ռազմավարական կառավարման արդյունավետությունը։	Հոդվածում քննարկվել է ռազմավարական այլընտրանքների ընտրության չափանիշները։ Հեղինակը ուսումնասիրել է մասնագիտական գրականության մեջ գոյություն ունեցող տարբեր տեսակետները եւ բացահայտել մրցակցային առավելության հասնելու ուղիները, մասնավորապես՝ բազային եւ ֆունկցիոնալ ռազմավարությունները։ Քննարկվել են վերջին տարիներին միջազգային տնտեսական պրակտիկայում լայն տարածում գտած՝ հավանական տնտեսական ներգործության մեթոդը, որը ըստ հեղինակի, հնարավորություն կտա կազմակերպություններին ապահովելու մրցակցային առավելություն եւ հասնելու միտված նպատակին։
Խնդրի դրվածքը։ Մթնոլորտային տեղումները կլիմայական հիմնականտարրերից են, որոնք ցամաքի խոնավացման հիմնական աղբյուր են։ Դրանքբնորոշում են տվյալ տարածքի ջրային ռեժիմը, ջրային հաշվեկշիռը, գետայինհոսքի ներտարեկան բաշխումը, պայմանավորում են գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքատվությունը։ Մյուս կողմից, որպես կանոն, մթնոլորտայինտեղումները դասվում են օդերևութաբանական այն տարրերի շարքին, որոնցառավել բնորոշ է տարածաժամանակային բաշխման լոկալ առանձնահատկությունները։ Ուստի, հատկապես կլիմայի գլոբալ փոփոխության պայմաններումխիստ կարևորվում են տեղումների տարածաժամանակային բաշխման և փոփոխության իմացությունը, արդյունավետ կառավարման համակարգի ստեղծումը։ Հաշվի առնելով վերը նշվածը, ինչպես նաև տեղումների չափազանց մեծդերն ու նշանակությունը Արարատյան գոգավորության ջրասակավ տարածքիգյուղատնտեսական մշակաբույսերի ոռոգման աշխատանքների կառավարմանու պլանավորման, ջրային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման և կարգավորման գործում՝ աշխատանքում նպատակ ենք դրել քննարկելու հանրապետության գյուղատնտեսական կարևոր շրջանի՝ Արարատյան գոգավորության,մթնոլորտային տեղումների փոփոխության դինամիկան և կառավարմանհիմնահարցերը։ Այդ նպատակով աշխատանքում առաջադրվել և լուծվել ենհետևյալ խնդիրները՝ 1) հավաքագրել և մշակել ուսումնասիրվող տարածքիմթնոլորտային տեղումների փաստացի դիտարկումների արդյունքները, 2) բացահայտել, վերլուծել և գնահատել տարածաշրջանի տեղումների փոփոխությանդինամիկայի օրինաչափությունները և տարածական առանձնահատկությունները, 3) վերհանել տարածաշրջանի մթնոլորտային տեղումների արդյունավետօգտագործման և պահպանման հիմնահարցերը, 4) մշակել փոփոխությանբացասական հետևանքների կանխարգելման ուղիներ։ Ուսումնասիրվող տարածքը իրենից ներկայացնում է լեռնաշղթաներով ուլեռնավահաններով եզերված, 2,5-3,0 կմ խորությամբ, մեկուսացած թասաձևֆիզիկաաշխարհագրական շրջան` իր ուրույն բնական պրոցեսներով ու ջրաջերմային ռեժիմով։ Գոգավորության սահմաններում առանձնացվում է ֆիզիկաաշխարհագրական 4 ենթաշրջան` Արարատյան դաշտ, Գեղամա լեռնավահանիարևմտյան լանջ, Կոտայք-Եղվարդի սարավանդներ, Արագածի հարավայինլանջ [3]։ Նյութը և մեթոդիկան։ Առաջադրված խնդիրների լուծման նպատակովաշխատանքում որպես տեսական և տեղեկատվական հիմք ծառայել են՝ համապատասխան ուսումնասիրությունները, տպագիր աշխատանքները, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշումները, հաշվետվությունները,զարգացման ծրագրերը, նախագծերը, աշխատանքային պլանները, ազգային զեկույցները։ Որպես ելակետային նյութ՝ աշխատանքում օգտագործվել են ուսումնասիրվող տարածքի ԱԻՆ Հիդրոմետ ծառայության օդերևութաբանական կայանների մթնոլորտային տեղումների բազմամյա փաստացի դիտարկումների տվյալները (1935-2014թթ.), ինչպես նաև կլիմայական տեղեկագրերը [2]։ Դիտարկումների արդյունքները՝ ինչպես դիտարկումների գրքույկների, աշխատանքային աղյուսակների, տարեգրերի, այնպես էլ թվային տարբերակներով,պահպանվում են Հիդրոմետ ծառայության հիմնապահեստում։ Ընդհանուր առմամբ հանրապետության տարածքի մթնոլորտային տեղումների ուսումնասիրությամբ զբաղվել են բազմաթիվ հետազոտողներ [4-11]։ Սակայն մինչև հիմա որպես ծավալուն, ընդգրկուն և մեկ ամբողջական աշխատանք՝ մենագրության տեսքով, կատարված է Գ.Ա. Ալեքսանդրյանի կողմից1971թ. [8]։ Հեղինակը այդ աշխատանքում մանրամասն քննարկում և ներկայացնում է հանրապետության տարածքի սահմաններում տեղումների տարեկան,սեզոնային և ամսական քանակի ձևավորման գործոնները և տարածականբաշխման օրինաչափությունները, բացահայտում և վերլուծում է դրանց ռեժիմիառանձնահատկությունները՝ կախված բարդ ռելիեֆից և շրջանառական պայմաններից։ Սակայն նշենք, որ կոնկրետ Արարատյան գոգավորության տարածքում տեղումների ուսումնասիրությունները գրեթե բացակայում են։ Այսպես,Արարատյան դաշտի ներզանգվածային տեղումների և ամպրոպների առաջացման սինօպտիկական առանձնահատկությունները վերլուծվել են Ա.Ս. Թորոսյանի և Գ.Հ. Սուրենյանի (Ա. Ս. Թորոսյան, Գ. Հ. Սուրենյան, 2006) կողմից։ Ուսումնասիրվող տարածքում մթնոլորտային տեղումների գործիքայինդիտարկումներ կատարվել են՝ 1885 թվականից սկսած (Երևան «Էրեբունի»,Երևան «ճեմարան»)։ Սակայն անընդհատ և համակարգված դիտարկումներկատարվել են միայն նախորդ դարի 30-ական թվականների կեսերից սկսած։ Առավելագույն թվով (մոտ 60 օդերևութաբանական կայան և դիտակետ) դիտարկումներ կատարվել են 20-րդ դարի 60-ական թվականների առաջին կեսերին։ Ներկայումս (2016թ.) այդ տարածքում գործում է օդերևութաբանական 14 կայանև 3 դիտակետ (աղյ. 1)։ Նշենք, որ օդերևութաբանական դիտարկումների առումով տարածաշրջանը հանրապետության միջին յուրացված տարածքներից է։ Ընդ որում, օդերևութաբանական կայաններից 3-ը (Արագած բ/լ, Ամբերդ ևԱնանուն լ-ցք) գտնվում է ծովի մակերևույթից մոտ 2000 մ և ավելի բարձրությունների վրա։ Սակայն, 2150-3200 մ բարձրությունների սահմաններում բացակայում են օդերևութաբանական դիտարկումները, ինչը կարող է բացասաբարանդրադառնալ կլիմայական ուսումնասիրությունների արդյունքների վրա։ Ուստի, անհրաժեշտ է լրացնել այդ բացը՝ վերականգնելով այդ բարձրություններումնախկինում գործած կայանները կամ շահագործելով նորերը։ Որպես մեթոդաբանական հիմք՝ աշխատանքում կիրառվել են՝ աշխարհագրական, մաթեմատիկա-վիճակագրական, արտարկման, համադրման,համեմատության, վերլուծության, կոռելյացիոն մեթոդները։ Արդյունքներ և քննարկում։ Աշխատանքում մթնոլորտային տեղումներիփոփոխության հարցերը քննարկվել և ուսումնասիրվել են ըստ առանձինօդերևութաբանական կայանների փաստացի դիտարկումների արդյունքներիինչպես բնութագրական ամիսների (հունվար և հուլիս), այնպես էլ տարեկանկտրվածքներով։ Հաշվի առնելով տարածաշրջանի բնակլիմայական առանձնահատկությունները և տեղումների կիրառական նշանակությունը՝ վերջինսառանձին-առանձին քննարկվել է նաև տաք կամ վեգետացիոն (IV-X), շոգ (VIIVIII), ցուրտ (XI-III), ջրառատ (IV-VI) շրջանների համար։ Աղ. 1-ում ամփոփված են ուսումնասիրվող տարածքի օդերևութաբանական կայանների և դիտակետերի մթնոլորտային տեղումների գործիքայինդիտարկումների շրջանի փաստացի միջին արժեքները՝ ըստ առանձնացվածժամանակահատվածների։ Աղյուսակ 1. Արարատյան գոգավորության մթնոլորտային տեղումներիարժեքները (մմ) ըստ բնութագրական ժամանակահատվածներիՕդ. ԿայաններըՀունվարՀուլիսԱրագած բ/լԹալինԱմբերդԵղվարդԱշտարակԵրևան «Արաբկիր» Երևան «ագրո»ԱրմավիրԵրևան «Զվարթնոց»ՏարոնիկԷջմիածին ե/գՌանչպարԱրտաշատՈւրցաձորԱնանուն լ-ցքԱրարատԱշխատանքում մեր կողմից փորձ է արվել բացահայտել և գնահատելտեղումների փոփոխությունը 1935-2014թթ. Համար բնութագրական ամիսների,տարեկան, տարվա տաք, ցուրտ և շոգ շրջանների, ինչպես նաև ջրառատ սեզոնիկտրվածքներով։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ տարածաշրջանում ինչպես տարեկան, այնպես էլ բնութագրական ամիսների (I, VII) ուբնութագրական ժամանակաշրջանների (IV-X, XI-III, VII-VIII, IV-VI) կտրվածքով չի նկատվում տեղումների քանակի օրինաչափ փոփոխության դինամիկա։ Այնուամենայնիվ, կարելի է ասել, որ ուսումնասիրվող տարածքում գերազանցապես նկատվում է տեղումների տարեկան և տարվա ցուրտ շրջանի քանակինվազման, իսկ տարվա տաք և շոգ շրջանների, ջրառատ սեզոնի քանակի՝ աճման միտում։ Ինչ վերաբերում է հունվար և հուլիս ամիսների տեղումներիքանակի փոփոխության դինամիկային, ապա նշենք, որ այս դեպքում հնարավորչէ առանձնացնել քիչ թե շատ հստակ արտահայտված օրինաչափ փոփոխություն՝ ըստ օդերևութաբանական կայանների։ Տարբեր օդերևութաբանական կայաններում նկատվում են մթնոլորտային տեղումների քանակի փոփոխությանտարբեր միտումներ, այսինքն՝ ինչպես նվազման, այնպես էլ աճման միտումներ։ Ուստի, մեր կարծիքով, Արարատյան գոգավորության տեղումների փոփոխության օրինաչափությունների բացահայտման, տնտեսական գնահատման և կառավարման հարցերը անհրաժեշտ է քննարկել ոչ թե ամսական, այլ բնութագրական ժամանակաշրջանների և տարեկան կտրվածքով։ Նկ. 1-ում բերված է մթնոլորտային տեղումների փոփոխության դինամիկան Երևան «ագրո» օդերևութաբանական կայանի համար։ Ճիշտ է, տարածաշրջանում մինչև 1600 մ բարձրությունները դիտվում էտարվա տաք և շոգ շրջանների, ինչպես նաև ջրառատ սեզոնի տեղումներիքանակի աճման միտում։ Սակայն, դա դեռ չի նշանակում, որ գոգավորությանայդ տարածքի համար խոնավացման և արհեստական ոռոգման հարցերըլուծում են ստանում։ Պատճառն այն է, որ տարվա այդ ժամանակաշրջաններումնկատվում է տեղումների զգալի կորուստ՝ կապված բարձր գոլորշացման,մակերևույթի անհարթություններում և բուսականության կողմից՝ տեղումներիպահման հետ։ Մյուս կողմից, ՀՀ տարածքում գետային հոսքը ձևավորվում էգլխավորապես 1800 մ և ավելի բարձրություններում, իսկ այդ գոտում դիտվում էտեղումների քանակի միայն նվազման միտում։ մ մ ր ե ն մ ւ ո ղ ե տ ն ի ա տ ր ո լ ո ն թ Մ յ ՏարիներՆկ. 1. Մթնոլորտային տեղումների փոփոխության դինամիկանԵրևան «ագրո» օդերևութաբանական կայանում Ուստի, տարածաշրջանում պետք է մշակել մթնոլորտային տեղումների՝որպես կլիմայական ռեսուրսի, փոփոխության դինամիկայի հետևանքներիկառավարման այնպիսի համակարգ, որը հետևի վերը նշվածին։ Գլխավորապես, անհրաժեշտ է ճիշտ կառավարել և օգտագործել մթնոլորտային տեղումներից ստացված ջրային ռեսուրսները։ Այսինքն՝ պետք է ամբարել բարձրադիրգոտու ժամանակավոր և մշտական փոքր ջրհոսքերի հատկապես ջրառատ սեզոնի ջուրը՝ այն հետագայում (տարվա չոր սեզոնի ընթացքում) ոռոգման համարօգտագործելու նպատակով, ինչպես նաև անհրաժեշտ է կուտակել և պահպանելտարվա ցուրտ շրջանի պինդ տեղումները։ Այսպիսով, մթնոլորտային տեղումների նման փոփոխության արդյունքումկդիտվի բնական էկոհամակարգի հավասարակշռության խախտում, մասնավորապես կլիմայական պայմանների արիդայնացում, հողերի դեգրադացիա,կենսաբազմազանության խախտում։ Ուստի, անհրաժեշտ է տեղումների փոփոխությունը գնահատել էկոհամակարգային մոտեցմամբ, ըստ առանձին ֆիզիկաաշխարհագրական շրջանների կամ գետավազանների, մշակել հետևանքների մեղմման ու հարմարվողականության միջոցառումների համապատասխանծրագրեր` հաշվի առնելով ցանկացած տարածքի լոկալ առանձնահատկությունները։ Նշենք, որ չնայած հանրապետության տարածքում իրականացվող մթնոլորտային տեղումների փոփոխության գնահատման բազմաթիվ աշխատանքների, այդ բնագավառում դեռևս կան բազմաթիվ չլուծված խնդիրներ ու բացթողումներ, որոնք պահանջում են մեծ ջանքեր ու ֆինանսական ներդրումներ։ Ուստի, նպատակահարմար է շարունակել հանրապետության տարածքիտեղումների փոփոխության համակարգված ու համալիր ուսումնասիրությունները՝ ապահովելով էկոհամակարգային մոտեցումը և զարգացնել դրանցհետագա կանխատեսումները՝ կիրառելով նոր մոդելներ։ Եզրակացություններ և առաջարկություններ։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում հանգել ենք հետևյալ եզրակացությունների ու առաջարկությունների՝ մթնոլորտային տեղումները դասվում են օդերևութաբանական այն տարրերիշարքին, որոնց առավել բնորոշ է տարածաժամանակային բաշխման լոկալառանձնահատկությունները; ուսումնասիրվող տարածքի մթնոլորտային տեղումները բնութագրվում եններտարեկան բաշխման օրինաչափություններով՝ տեղումների առավելագույնքանակ դիտվում է ապրիլ-մայիս, նվազագույն քանակ՝ հուլիս-օգոստոսամիսներին; տեղումների քանակը օրինաչափորեն աճում է գոգավորության ցածրադիրշրջաններից դեպի Արագածի հարավարևելյանլանջերը։ Տեղումներիտարեկան առավելագույն քանակ, այդ թվում նաև՝ հանրապետությունում,դիտվում է Արագած բ/լ օդերևութաբանական կայանում (988 մմ), նվազագույնքանակ (166 մմ)` Տարոնիկ օդերևութաբանական դիտակետում; ուսումնասիրությունների արդյունքի վրա բացասաբար է անդրադառնումայն հանգամանքը, որ ուսումնասիրվող տարածքում օդերևութաբանականկայանները և դիտակետերը կենտրոնացված են գլխավորապես մինչև 1200 մբարձրությունները. 1300-2000 մ բարձրություններում դրանց թիվն ընդամենը2 է։ Իսկ 2150-3200 մ բարձրությունների սահմաններում բացակայում ենօդերևութաբանական դիտարկումները; մինչև 1600 մ բարձրությունները գլխավորապես նկատվում է տեղումներիտարեկան, վեգետացիոն, շոգ և ջրառատ սեզոնների քանակի աճման, իսկտարվա ցուրտ շրջանի քանակի՝ նվազման միտում։ 1600 մ-ից սկսած՝նկատվում է տեղումների քանակի միայն նվազման միտում; ուսումնասիրվող տարածքում չի նկատվում հունվարի և հուլիսի տեղումներիքանակի օրինաչափ փոփոխություն՝ ըստ օդերևութաբանական կայանների.Տարբեր օդերևութաբանական կայաններում նկատվում են մթնոլորտայինտեղումների քանակի փոփոխության տարբեր միտումներ, այսինքն՝ ինչպեսնվազման, այնպես էլ աճման միտումներ; տեղումների փոփոխության նման ընթացքի պահպանման պայմաններում,հավանաբար, տեղի կունենան տարածաշրջանի կլիմայի արիդայնության աճ,հողերի ինտենսիվ դեգրադացիա։ Անհրաժեշտ է՝ տեղումների համակարգված և համալիր գիտական ուսումնասիրություններիշարունակականության ապահովում, նոր ծրագրերի ու տեխնոլոգիաներիներդրում; դիտարկումների շարքերի համասեռության, անընդհատության և հուսալիության ապահովում;  տեղեկատվական համակարգի կատարելագործում;  տեղումների փոփոխության հետևանքով էկոհամակարգերի խոցելիությանգնահատում; պինդ տեղումների պահպանում և կուտակում; բարձրադիր շրջանների փոքր առուների և գետակների խոնավ ժամանակաշրջանի ջրի ամբարում, այն հետագայում չոր սեզոնի ընթացքում ցածրադիրհամեմատաբար չոր վայրերի ոռոգման նպատակով; մթնոլորտային տեղումների փոփոխության հետևանքները մեղմելու և տնտեսությունը բնական նոր պայմաններին հարմարեցնելու համար իրավականկազմակերպչական, ինստիտուցիոնալ,տեխնիկական միջոցառումների իրականացում; վերապատրաստման գործընթացի ապահովում ինչպես ազգային, այնպես էլռեգիոնալ ու գլոբալ մակարդակներով և դիտող-մասնագետների որակավորման բարձրացում, դասընթացների պարբերաբար կազմակերպում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Թորոսյան Ա.Ս., Սուրենյան Գ.Հ., Ներզանգվածային տեղումների առաջացման առանձնահատկությունները Արարատյան դաշտում։ Աշխարհագրականգիտությունը Հայաստանում / ներկան և ապագան (ՀԱԸ հիմնադրման 70-ամյակին նվիրված գիտաժողովի նյութեր)։ Եր., Երևանի համալս. հրատ., 2006, էջ195-202։ 2. Կլիմայական տեղեկագիր /Հայաստանի Հանրապետության արտակարգիրավիճակների նախարարություն, Հայաստանի հիդրոօդերևութաբանության և մոնիթորինգի պետական ծառայություն «Հայպետհիդրոմետ», Եր., Լուսաբաց, 2013. II մաս։ Օդի խոնավությունը, մթնոլորտային տեղումները ևձնածածկույթը, 172 էջ։ 3. Հայկական ՍՍՀ ֆիզիկական աշխարհագրություն, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ, Եր.,1971, 470 էջ։ 4. Մարգարյան Վ. Գ., Մթնոլորտային տեղումների տարածաժամանակայինփոփոխությունների օրինաչափությունները ՀՀ-ում, Ագրոգիտություն, № 7-8,Եր., 2007թ., էջ 365-369։ 5. Մարգարյան Վ. Գ., Մթնոլորտային խոնավացման տարածաժամանակայինբաշխման օրինաչափությունները ՀՀ-ում։ Աշխարհագրական գիտ. թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման ատենախոսություն, Եր., 2008, 167 էջ։ 6. Մարգարյան Վ. Գ., Վարդանյան Թ. Գ., Սյունիքի մարզի մթնոլորտային տեղումների գնահատումը և տարածաժամանակային բաշխման օրինաչափությունները, ԵՊՀ Գիտական տեղեկագիր, № 2, Երկրաբանություն և աշխարհագրություն, Եր., Երևանի համալս. հրատ., 2013, էջ 19-27։ 7. Ներսեսյան Ա. Գ., Հայաստանի կլիման, Եր., 1964, 304 էջ։ 9. Багдасарян А.Б. Климат Армянской ССР. – Ер.։ Изд-во АН АрмССР. 1958. 146 с. Տեղեկություններ հեղինակի մասինՄարգարյան Վարդուհի Գուրգենի – ԵՊՀ, աշխ. գիտ. թեկնածու, E-mail։	Աշխատանքում ուսումնասիրվել և գնահատվել է հանրապետության բնատնտեսական կարևոր շրջանի՝ Արարատյան ֆիզիկաաշխարհագրական շրջանի, մթնոլորտային տեղումների փոփոխության դինամիկան ինչպես բնութագրական ամիսների (հունվար և հուլիս) և տարեկան, այնպես էլ տաք կամ վեգետացիոն (IV-X), շոգ (VII-VIII), ցուրտ (XI-III) և ջրառատ (IV-VI) շրջանների կտրվածքով։ Աշխատանքում լուսաբանվել և առանձնակի ուշադրության են արժանացել նաև տարածաշրջանի տեղումների, որպես կլիմայական ռեսուրսի, փոփոխության դինամիկայի հետևանքների կառավարման հիմնահարցերը։
ՆԵՐՔԻՆ ՄՏԱՈՒԹՅԱՆ ՄԻՈՆԵՐԻ ՉԱՓՄԱՆ ՄՈՏԵՈՒՄՆԵՐԻ համեմատական վերլուծություն Ընտանիքը ժամանակակից հասարակությունների ամենակարևոր սոցիալական ինստիտուտներից մեկն է: Դա տարբեր սոցիալական, տնտեսական, մշակութային և մշակութային փոփոխությունների տարբեր արդյունքների կրողն է: Ակնհայտ է, որ ընտանիքի դինամիկան, նույնիսկ ներ ընտանեկան հարաբերությունները, կառուցվածքային, վերարտադրողական հատկությունները ոչ մի կերպ պատահական չեն: Դրանք հիմնված են խորը սոցիալական գործընթացների, լայնածավալ փոփոխությունների և վերափոխումների վրա: Ներկայիս ընտանիքը, որը գործում է որպես նորմատիվային կառույցների, սոցիալական փոխազդեցությունների վերարտադրության առանցքային կետ, ավելի լայն սոցիալական էությունների և հարաբերությունների առարկա է: Միևնույն ժամանակ, ներկայիս հասարակություններն առանձնանում են աննախադեպ դինամիզմով, դիֆրակցիոնությամբ, բարդությամբ, աննախադեպ ինտենսիվությամբ և սոցիալական փոփոխությունների բազմազանությամբ: Հասարակության միայն երեկվա ինտեգրացիոն, կայունացնող մեխանիզմները, դրա առանձին ոլորտները ՝ մեծ ու փոքր խմբերը, այսօր արդեն թույլ են ՝ երկրորդական, չկիրառվող, դրանք անընդհատ փոխարինվում են նոր անկայուն ակնթարթայիններով: Վերոհիշյալի մեջ առաջնային տեղ է գրավում սոցիալական օտարման բազմաչափ հարթությունը, որի խորը, մակերեսային նախադրյալները, արտաքին ազդեցությունների դրսևորումները ակնհայտ են հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում, ներառյալ ընտանիքը: Սոցիալական օտարումն, այս դեպքում `ներտնտեսական օտարումը, բարձրաձայնվում է այնպիսի երեւույթների հետևանքով, ինչպիսիք են ընտանիքի քայքայումը, սոցիալական համերաշխության խաթարումը, ներտնտեսային, սերունդների միջև կապերը, վերարտադրողական պրոցեսների դեգեներացիան,« ընդհանուր դադար »և այլն: Սա ավելի ու ավելի արդիական է դառնում Հայաստանում սոցիալական մեծ նշանակություն ունեցող միգրացիոն գործընթացների համատեքստում, որի կործանարար դերը երբեմն ավելի քան ակնհայտ է: Ընտանեկան օտարման խնդրին անդրադարձել են մի շարք սոց. առարկաներից ՝ սոցիոլոգիա, սոցիալական հոգեբանություն, սոցիալական աշխատանք և այլն: Պետք է նշել, որ մասնավորապես սոցիոլոգիայում ընտանիքի օտարում հասկացությունն ամբողջությամբ հիմնված է սոցիալական օտարման տեսական հիմքի վրա: Այսպիսով, ընտանեկան օտարումը ենթադրում է ընտանիք (որպես միավոր) - ընտանիքի անդամի աշխարհիկացում ընտանիքի անդամի մակարդակից ընտանիքի միավորից: Այս գործընթացը կարող է պայմանավորված լինել տարբեր գործոններով: Տարբերությունը չափելի մակարդակի հասցնելու համար, հիմնվելով Սիմենի առաջարկած սոցիալական օտարման չափման բաղադրիչների վրա, առաջարկվում է ներ ընտանեկան օտարում բաժանել հետևյալ բաղադրիչների. Անիմաստություն, աննորմալություն, անզորություն, մեկուսացում և մշակութային օտարում 1 , Սահմանեք յուրաքանչյուր բաղադրիչ ընտանիքի մակարդակում: Այսպիսով, ընտանիքում անիմաստությունը մեկնաբանվում է որպես մի աստիճան, որով ընտանեկան իրադարձությունները, ընտանիքում տեղի ունեցող իրադարձությունները ընկալվում են որպես քաոսային ՝ կապի խիստ բացակայության պայմաններում, դժվար և անկանխատեսելի: Ավելին, անիմաստության կիզակետը այն մոտեցումն է, որի համաձայն ընդհանուր առմամբ ընտանեկան իրադարձությունների կազմակերպումը և դրանց կարգավորվող ուղղությունը իմաստ չունի այս կամ այն պատճառով: Ընտանիքում աննորմալությունը մեկնաբանվում է հիմնականում սեռի համատեքստում, որոշ դեպքերում `շեշտը դնելով սերունդների վակուումի վրա: Հիմնական դրույթներն են գաղտնիության պահպանման անհրաժեշտությունը, պայմանականորեն անարդար կերպով հաստատված գերակայությունը, ընտանեկան նորմերի թուլացումը / խախտումը: Թուլությունն, իր հերթին, սահմանվում է որպես ընտանեկան կյանքում մասնակցության ցածր մակարդակ: Ավելին, այդ համատեքստում դիտարկվում է դրան մասնակցելու աննպատակությունը: Մյուս կողմից մեկուսացումը մեկնաբանվում է որպես ընտանիքում միայնության զգացումների հաճախություն, ընտանեկան ջերմության բացակայություն և այդ պակասի այլընտրանքային լուծումների առկայություն: Մշակութային օտարումը կրկին դիտվում է սերնդեսերունդ տեսանկյունից: Ավելին, մշակութային օտարման մասին ընդհանուր պատկերացում կազմելու համար անհրաժեշտ է համեմատական վերլուծություն կատարել նախաամուսնական և հետամուսնական ընտանիքների համար `պարզելու համար այն հակասությունները, որոնք հանգեցրել են այս երեւույթի առաջացմանը: Իհարկե, մյուս կողմից, անհրաժեշտ է հաշվի առնել ժամանակագրական համատեքստը, քանի որ գլոբալացված աշխարհում անընդհատ տեղի ունեցող ակնթարթային սոցիալական փոփոխությունը կարող է նաև համարվել որպես այս երեւույթի առաջացմանը հանգեցնող գործոն: Չնայած ընտանիքի օտարման հիմնական բաղադրիչները վերը նշվածներն են, այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով վերջիններիս արտաքին առանձնահատկությունները տնային տնտեսությունների մակարդակում, անհրաժեշտ է համատեղել այս գործընթացը ընտանեկան վիճակագրության դինամիկայի գնահատման հետ: Այսպիսով, ընդունված է գնահատման համար օգտագործել ընտանիքի չափման չափերը: Հեղինակներ Գորալը և Օլսենը առանձնացնում են ընտանիքի վերամիավորման շրջանակային մոդելը: Շրջանաձեւ մոդելի պատմական արմատները, հիմնական հասկացությունները, չափման չափերը ամբողջությամբ հիմնված են համակարգի տեսության վրա: Բնօրինակը ստեղծվել և մշակվել է 1978-ին D. Olsen- ի, R. Belle- ի և by- ի կողմից: Նավահանգիստների կողմից 2. Այս մոդելը հատուկ կենտրոնանում է հարաբերական համակարգի վրա և ներառում է էմպիրիզմից բխող երեք հարթություն, որը լիովին համապատասխանում է ընտանեկան թերապիայի և ընտանեկան սոցիոլոգիայի տեսական մոտեցումներին: Ընտանիքի վերամիավորում-հարմարվողականության մոդելը բաղկացած է ընտանեկան հատկանիշների գնահատման հետևյալ երկու բաղադրիչներից. Վերամիավորում-ճկունություն: Հաշվի առնելով ընտանիքի դինամիկան այս երկու հարթություններում ՝ հեղինակները առանձնացնում են ճկունության և ասոցիացիայի երեք մակարդակ: Իհարկե, նախքան կիրառելիությանը անդրադառնալը, անհրաժեշտ է նախ սահմանել ընտանիքի միասնության և ընտանիքի ճկունության հասկացությունները: Ընտանիքը, ճկունությունը և հաղորդակցման չափերը ի հայտ եկան 50 հասկացությունների խմբավորման արդյունքում: Նշված նկարն ամփոփված է ամուսնական-ընտանեկան համակարգերի վերաբերյալ մի շարք տեսաբանների վերլուծական աշխատանքի արդյունքում: Ընտանեկան վերամիավորման փոփոխականներն են. Հուզական կապը, սահմանները, ներ ընտանեկան կոալիցիան, ժամանակը, տարածքը, ընկերները, հետաքրքրությունների շրջանակը և հակադրության վերարտադրությունը: Ուշադրության կենտրոնում է այն, թե ինչպես է համակարգը հավասարակշռում տարանջատումը ՝ ի տարբերություն միասնության: Գոյություն ունեն ասոցիացիայի 4 մակարդակ ՝ բաժանված / տարանջատված, ինչը իր հերթին ենթադրում է ասոցացման չափազանց ցածր աստիճան, ինչ-որ չափով կապված (չափավոր ցածր), միացված, բարձր կապակցված շատ խառն: Ընդհանուր առմամբ ընդունված է, որ միջակայքում գտնվող կատեգորիաները ընտանիքի օպտիմալ գործունեության չափանիշներն են 3: Այստեղ հարկ է նշել, որ այսպես կոչված «հավասարակշռված» ընտանիքն առանձնանում է վերջին անդամների հարաբերական անկախությամբ և փոխկապակցվածությամբ: Ընտանիքների այս տեսակը գործունակության տեսանկյունից առավելություն ունի ընտանիքի մյուս տեսակների նկատմամբ: Հավասարակշռված ընտանիք հնարավոր է սահմանել միայն հաշվի առնելով վերջիններիս անդամների միասին անցկացրած ժամանակը `ի տարբերություն միայն անցկացրածի: Ավելին, հեղինակը նշում է, որ համապարփակ պատկերացում կազմելու համար անհրաժեշտ է համեմատել առանձին ընկերների ընդհանուր քանակը, նրանց հետ անցկացրած ժամանակը, մասնակցությունը այս զվարճալի գործողություններին: Հարկ է նշել, որ այս տեսանկյունից այս զվարճալի գործողությունների գնահատումը ընտանիքի անդամները բաց են թողնում, քանի որ ունենալով զվարճանքի դինամիկայի իրական պատկերը, պարզելով, թե ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամ ինչ կցանկանար լինել, հնարավոր է կատարել համեմատական վերլուծություն: Ընտանեկան ճկունության մասին խոսելիս հեղինակները նշում են դերային հարաբերությունների փոխման դինամիկան, ղեկավարությունը և հարաբերությունների կանոնները: Բնորոշ հասկացություններն են ՝ վերահսկողություն, կարգապահություն, բանակցությունների ոճ, դերային հարաբերություններ և փոխգործակցության կանոններ: Ofկունության մակարդակները կոշտ են (ոչ ճկուն), համեմատաբար ճկուն, ճկուն, շատ ճկուն, քաոսային (ծայրաստիճան ճկուն): Պետք է ընդգծել, որ կոշտ ոտքերի քաոսային տեսակները տեղակայված են ծայրահեղ կետերում և ցույց են տալիս ցածր ֆունկցիոնալություն: Ընտանիքների այս տեսակներն իրենց բնույթով ամենախնդրահարույց ընտանիքներն են: Այսպիսով, ճկունությունը կենտրոնանում է ընտանիքի ղեկավարման դինամիկայի, դերերի և կանոնների փոփոխման վրա 4: Ընդհանուր առմամբ, ճկունությունը ցույց է տալիս, թե ինչպես է համակարգը ապահովում կայունություն փոփոխությունների ոլորտում: Անդրադառնանք ճկունության աստիճանի հետ պայմանավորված տեսակների: Այստեղ հարկ է նշել, որ յուրաքանչյուր մակարդակ առանձնանում է իր առանձնահատկություններով: Այսպիսով, քաոսային ընտանիքին բնորոշ են լիդերության պակասը, դերի կտրուկ փոփոխությունը, հաստատված կարգապահության անկայունությունը, ավելորդ փոփոխությունները: Մյուս կողմից, ճկուն տեսակը բնութագրվում է բաշխված ղեկավարությամբ, ժողովրդավարական կարգապահությամբ, դերի փոփոխությամբ, դերակատարության / որոշումների կայացման ոլորտում իրավիճակային փոփոխություններով: Կառուցված հաջորդ տեսակը բնութագրվում է երբեմն ընդհանուր ղեկավարությամբ, համեմատաբար ժողովրդավարական, կայուն դերի բաշխմամբ, փոփոխություններ կատարելով միայն խիստ անհրաժեշտության դեպքում: Կոշտ տեսակը, իր հերթին, բնութագրվում է ավտորիտար առաջնորդությամբ, խիստ կարգապահությամբ, դերի հազվագյուտ փոփոխություններով, փոփոխության ցածր կամ գրեթե զրոյական դինամիկայով: Շրջանաձեւ մոդելի երրորդ տարրը հաղորդակցությունն է: Հաղորդակցությունը համարվում է օժանդակ բաղադրիչ: Վերջինս կցված է վերոնշյալ երկու տարիների ընթացքում 4 Kouneski E., Family Assessment and the Circumplex Model: Նոր հետազոտական զարգացումներ ՝ թույլ տալով ընդհանուր եզրակացություններ անել: Couույգերի «ընտանեկան հաղորդակցությունը» չափվում է հետևյալ չափանիշներով. Խոսելու, լսելու հմտություններ, ինչպես նաև ինքնարտահայտում, հաղորդակցման գործընթացի հստակություն և քննարկվող թեմաների շարունակականություն: Խոսելու և լսելու հմտությունները պետք է հասկանալ սեփական ես-ի, այլ ոչ թե ընտանիքի անդամների տեսանկյունից: Մյուս կողմից, ունկնդրելու հմտությունը ուշադիր լսելու ունակություն / պատրաստակամություն է 5: Այսպիսով, շրջանաձեւ մոդելը ներառում է երեք հիմնական տարրեր, որոնք կարող են օգտագործվել ընտանիքները բնութագրելու համար `ըստ կայունության և դերային հարաբերությունների չափանիշների: Ինչպես նշվեց, այդ երեք տարրերն են ՝ համակեցությունը, ճկունությունը և հաղորդակցությունը: Մտերմությունը ընտանիքի անդամների հուզական կապվածությունն է, իսկ ընտանիքի ճկունությունը, մյուս կողմից, սահմանվում է որպես կազմակերպության, ղեկավարման արտահայտություն և որակ: Հաղորդակցությունն իր հերթին սահմանվում է որպես հաղորդակցման դրական հմտությունների առկայություն: Հարկ է նշել, որ հեղինակները օգտագործել են մի քանի մոտեցումներ `ճկունությունն ու զուգակցությունը ճշգրիտ չափելու համար: Մի մոտեցման համաձայն ՝ երկբևեռ սանդղակ էր օգտագործվում ՝ ի տարբերություն Լիկերտի սանդղակի: Բացի շրջաբերականությունից, այդ մոդելը ունի հայեցակարգի մեկ այլ խնդրահարույց կողմ: Առաջինը `միջմշակութային կիրառելիության խնդիրն է: Խնդիրն այն է, որ անորոշություն կա ՝ արդյո՞ք վերջինիս տեսական հիմքն ապահովում է դրա համընդհանուր կիրառելիությունը 6: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ մշակութային արժեքները սահմանված նորմերը տարբերվում են, երբ մենք նայում ենք այս կամ այն հասարակությանը, մասնավորապես, երբ խոսքը վերաբերում է Արևելք-Արևմուտք ճանաչողական քարտեզին, անհրաժեշտ է սահմանել այս մոդելի կիրառելիությունը այս կամ այն համատեքստում: այդ հասարակությունը: Հարկ է նշել, որ մինչ Ընտանեկան գնահատման շրջանակային մոդելի մշակումը լայնորեն օգտագործվում էր նույն մոդելի գծային տարբերակը, որը կոչվում էր Ընտանեկան հարմարվողականության գնահատման մասշտաբ: Այս մասշտաբի նախնական տարբերակը ՝ FACE II և FACE III, թույլ է տալիս չափել ընտանիքի համախմբվածության աստիճանը և ճկունությունը գծային հավասարումով, երբ համապատասխանության և ճկունության բարձր աստիճանը արտացոլում է ընտանիքի հավասարակշռված աշխատանքը: Մյուս կողմից, այս չափանիշների ցածր մակարդակը արտացոլում է գործունակության ծայրահեղ ցածր մակարդակը, որը հեղինակները անվանում են բաժանարար / կոշտ: Այս մոդելից բացի, մշակվել է շրջանաձև մոդել, որը թույլ է տալիս չափել ճկունությունը եռաչափ հարթության մեջ `ընտանեկան տեսակները բխելով նախապես սահմանված չափանիշներից: Շրջանաձեւ մոդելի առանձնահատկությունն այն է, որ նշված մոդելը ընտանիքը դիտում է սոցիալական դինամիկայի համատեքստում: Այսինքն, ըստ այս մոտեցման, ընտանիքի ինստիտուտը պետք է դիտարկել փոփոխությունների համատեքստում: Ընտանիքի զարգացման ուղղությունը կարող է փոխվել ՝ կախված իրավիճակի անհրաժեշտությունից: Կարելի է խոսել ճգնաժամային իրավիճակի առաջացման, դրա հաղթահարման փուլի կամ զարգացման դինամիկայի մասին: Բացի ընտանիքի գնահատման ցիկլի մոդելից, հետազոտողները օգտագործում են նաև Ընտանեկան միջավայրի գնահատման սանդղակ: Ընտանեկան միջավայրի գնահատման սանդղակն օգտագործվում է ընտանիքի սոցիալ-բնապահպանական բնութագրերը հանելու համար: Սանդղակը 90 դատողություններից բաղկացած աղյուսակ է, որն ունի 10 ենթակետեր, որոնք իրենց հերթին թույլ են տալիս հարթակներ պահպանել միջանձնային հարաբերությունները, անհատականության զարգացումը և համակարգը: Հարաբերությունների հարթակը ներառում է փոխկապակցվածության չափումներ, արտահայտիչություն և կոնֆլիկտային բաղադրիչներ: Անհատական զարգացման հինգ ենթամասշտաբները ներառում են `անկախություն, նվաճումների կողմնորոշում, ձգտումներ, մտավոր-մշակութային ուղղվածություն, վերարտադրողական-բարոյական-կրոնական կողմնորոշում: Անկախության բաղադրիչը մեզ թույլ է տալիս հասկանալ, թե որքանով են ընտանիքի անդամները ինքնահաստատ, ինքնաբավ և իրենց որոշումներ կայացնելու ազատություն: Ձեռքբերումների և ձգտումների կողմնորոշումը ցույց է տալիս, թե որքանով են դերասանի գործողություններն ուղղված են մրցակցային ոլորտում իր դիրքի պահպանմանը, ինչպես նաև ցանկալի արդյունքների հասնելուն: Մտավոր-մշակութային բաղադրիչն իր հերթին թույլ է տալիս չափել հետաքրքրության մակարդակը քաղաքական, մտավոր և մշակութային գործընթացների նկատմամբ: Ակտիվ վերարտադրողական բաղադրիչը, մյուս կողմից, թույլ է տալիս չափել մասնակցությունը սոցիալական-ժամանցային գործողություններին: Ի վերջո, բարոյական-կրոնական բաղադրիչը կենտրոնանում է կրոնական, բարոյական արժեքների չափման վրա: Վերջին երկու մասշտաբները նախատեսված են կազմակերպության և կառավարման համակարգի պահպանման համար: Այս երկուսը թույլ են տալիս մեզ չափել, թե որքանով են ընտանիքները պլանավորում իրենց գործողությունները, սահմանում իրենց ընտանիքի կանոնները ընտանեկան կյանքը պատշաճ կերպով կազմակերպելու համար 7: 7 Vostanis P. and Nicholls J., The Family Environment Scale. Համեմատություն Volume- ի կառուցվածքի հետ: 17. Ընտանեկան միջավայրը ճշգրիտ գնահատելու համար օգտագործվում են գնահատման երեք տարբեր մասշտաբներ `իրական, իդեալական և սպասելիքներին համապատասխան կշեռքներ: Իրական ձուն գնահատում է ընտանեկան ներկայիս միջավայրը, իդեալական ձուն `իդեալական ընտանեկան միջավայրը և ակնկալվող փոփոխությունները հաղթահարելու ընտանիքի ունակությունը: Ինչպես ցույց է տալիս պրակտիկան, ընտանեկան միջավայրի գնահատման սանդղակը վավեր է, քանի որ այն բազմիցս օգտագործվել է մի շարք ուսումնասիրությունների ժամանակ ՝ բերելով ճշգրիտ տվյալների արդյունահանմանը: Ենթասանդակում առանձնացված հասկացությունները, ինչպես վկայում են հեղինակներ Հոլահան և Մուսսը, գնահատվում են փորձագետների կողմից և թույլ են տալիս օբյեկտիվ գնահատել ընտանեկան միջավայրը 8: Ավելին, կատարվել է համեմատական վերլուծություն ծնողների կողմից տրված գնահատականների միջև. «Կատարվել է հաշվարկ Pearson գործակցի միջոցով, որի արդյունքում հանվել է կապը երկու մասշտաբների միջև»: Այսինքն ՝ նկատվել է երկու կողմերի կողմից տրված գնահատականների համընկնումը, որի արդյունքում ապացուցվել է մասշտաբի օբյեկտիվությունը: Հաջորդ մասշտաբը ընտանեկան մենության դիֆերենցիալն է: Այս մասշտաբի հեղինակներն են Schmidt և Sermat (1983): Այս սանդղակը բաղկացած է 60 ենթաչափերից, որոնք թույլ են տալիս չափել անձի միայնության զգացումը միջանձնային հարաբերությունների համատեքստում: Հարաբերություն ասելով ՝ հեղինակը նկատի ունի. • ռոմանտիկ հարաբերություններ, • ընկերություն, • ընտանեկան հարաբերություններ, • հարաբերություններ համայնքի ներսում: Վերոնշյալ սանդղակը երկբնական բնույթ ունի (ճիշտ, սխալ, համապատասխան տարբերակներով): Այսպիսով, կատարվել է ուսումնասիրություն, որին մասնակցել են ամուսնացած զույգեր ՝ առանց երեխաների կամ առանց նրանց: Արդյունքում, հարաբերակցություն է հայտնաբերվել կանանց և տղամարդկանց մենակության կանանց շրջանում: Ընդհանրացված և հատուկ դեպքերը կապված էին ամուսնական կյանքի հանդեպ վերաբերմունքի, ավելի քիչ մտերմության, ամուսնական բավարարվածության պակասի, ինքնարտահայտման ցածր մակարդակի հետ: Այս փոփոխականների օգտագործմամբ գնահատումը թույլ է տալիս չափել միայնության աստիճանը: Հարկ է նշել, որ մենք խոսում ենք միասնության մասին, որը դիտարկվում է սոցիալական մեկուսացման, անձն միջանձնային հարաբերությունների համատեքստում: Ընտանիքում միայնության սանդղակը բաղկացած է 10 դատողությունից: Այս մասշտաբի բնօրինակը մեկ դատողություն ուներ, որը ստացվել էր տվյալների վերլուծության արդյունքում: Մենք խոսում ենք «Ես հետաքրքրված եմ իմ ընտանիքով» դատավճռի մասին, քանի որ էմպիրիկ տվյալները ցույց են տալիս, որ այս դատողությունը սուբյեկտիվության տարր է պարունակում, ուստի չի գործում: Սանդղակը թույլ է տալիս չափել ընտանեկան հարաբերությունների տարբեր տեսակներ. Անհատի գոհունակությունն այդ հարաբերություններից, ինչպիսիք են ընտանիքի պատկանելության զգացումը, աջակցությունը, միմյանց հասկանալը, դրական զգացմունքները կիսելու կարողությունը: Սանդղակի բնորոշ դատողություններից մեկը հետևյալն է. «Իմ ընտանիքում ոչ ոք ինձանով չի հետաքրքրվում»: Սանդղակի հուսալիությունը բավարար է Քրոնբախի գործակիցը `0.87) և դա ընդունելի արժեք է` 46.70% 9: Ընտանեկան գնահատման հարցաթերթիկները հետապնդում են մեկ նպատակ ՝ գնահատել ընտանիքները մի քանի չափանիշների հիման վրա: Ինչպես նշվեց, այդ չափանիշները ներառում են ընտանիքի համախմբվածություն, ընտանիքի կայունություն / փոփոխությանը հարմարվելու ունակություն, խնդիրների լուծման ռազմավարություն, դերեր, էֆեկտիվ արձագանք / ներգրավվածություն, վարքի կառավարում, հակամարտություն, ջերմություն, հաղորդակցություն և գործառույթ Մոդելը ընտանիքի հարմարվողականության սանդղակն է, ինքնագնահատման սանդղակը, ինչպես նաև ընտանիքի գնահատման գործիքը: Այսպիսով, այս մոդելը թույլ է տալիս մեզ դիտարկել ընտանիքի դինամիկան յոթ մակարդակներում. Ընտանեկան ժամանց, որոշումներ, ընտանեկան պատիվ, արժեքներ, խնամք, հաղորդակցություն ՝ բարձր վստահություն: Աննա Աթոյան ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԷՔՍՏՐՈՊԻԱԻԱՅԻ Չափումների համեմատական վերլուծություն Հիմնաբառեր. Օտարում, աննորմալություն, անզորություն, մեկուսացում, հարմարվողականություն, ընտանեկան ճկունություն, ճանաչողական քարտեզ, կցորդի կողմնորոշում, բարության կողմնորոշում ։	Սոցիալական օտարումը ժամանակակից հասարակություններում լայն տարածում գտած երևույթներից մեկն է։ Հետազոտական կիզակետում է սոցիալական օտարման առանձնահատուկ դրսևորումներից ներընտանեկան օտարումը, որի ուսումնասիրությունն ու գնահատումը թույլ կտան նորովի մեկնաբանել ընտանիքի վերարտադրումը և դինամիկան։ Հոդվածում ներկայացված է ներընտանեկան օտարման գնահատման մոտեցումների համեմատական վերլուծություն, որը հիմք է հետագա խորը, լուրջ ուսումնասիրությունների։
ԱՐԱԳԱԾԻ ԼԵՌՆԱԶԱՆԳՎԱԾԻ ՊԱԼԵՈՌԵԼԻԵՖԻ ԵՎ ՍՏՈՐԵՐԿՐՅԱ ՋՐԵՐԻ ԲԱՇԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ՕԴԱՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ԵՎ ՋՐԱԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐՈՎՀայաստանի Հանրապետության քաղցրահամ ջրերի ձևավորման հիմնական տարածաշրջաններից մեկն Արագած լեռան զանգվածն է։ Չնայած զանգվածի տարածքում կատարված գիտաարտադրական աշխատանքերի զգալի ծավալին` առանձին տարածքների` օրինակ Ախուրյան գետի ձախափնյա և Սելավմաստարա հեղեղատի ավազանների համար, շատ խնդիրներ մնում են չլուծված և կարիքունեն լրացուցիչ ուսումնասիրությունների։ Դրանք վերաբերում են ստորերկրյա կենտրոնացված հոսքերի (հնահուների) և դրանց տարածական դիրքի հայտնաբերմանը, հոսքերի շարժման հիմնական ուղղությունների և ծախսերի որոշմանը, ժամանակակից և հին (թաղված) ջրբաժանների փոխհարաբերակցությանը և վերջապես առաջարկվող նոր ջրառների, ինչպես նաև գործող ջրառներից լրացուցիչջուր ստանալու ազդեցության գնահատմանը [1]։ Հաշվի առնելով նոր գիտահետազոտական ուսումնասիրությունների արդյունքները՝ վերամշակվելև ընդհանրացվել են նախկինում կատարված հիդրոերկրաբանական (գլխավորապես հորատման), երկրաֆիզիկական և հիդրոլոգիական նյութերի տվյալները։ Կառուցվել է ռեգիոնալ ջրամերժ շերտի ռելիեֆի (պալեոռելիեֆի) քարտեզ Արագածի լեռնազանգվածի համար (նկ. 1)։ Ստացված արդյունքների հիման վրա արտահայտվել են ստորերկրյա ջրահոսքեր, որոնք բեռնաթափվում են հատկապես վերիննիշերում և կարևոր դեր կունենան նշված շրջանների ջրամատակարարման համար [2]։ Օդալուսանկարչական և տիեզերական նկարահանումների նյութերի վերծանման հիման վրաուսումնասիրվել են ջրավազանի հիդրոերկրաբանական պայմանների առանձին հրաբխային գոտիներիխզվածքները և ջրահոսքերը։ Նյութերի նախնական տվյալների վերլուծման հիման վրա կազմվել ենառանձին հիդրոերկրաբանական կտրվածքներ (նկար 1), որոնք հնարավորություն տվեցին պարզել տեղանքի ստորերկրյա ջրերի հայտնաբերման համար բնորոշ բնութագրեր։ Դաշտային աշխատանքների հիմնական ծավալը երկրաֆիզիկական ուսումնասիրություններն են։ Նկատի ունենալով տեղանքի հիդրոերկրաբանական կառուցվածքի հատկությունները՝ տեղանքի պալոռելիեֆի քարտեզագրման համար երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունները կատարվել են էլեկտրահետախուզական մեթոդով՝ ուղղաձիգ էլեկտրազոնդավորման (ՈՒԷԶ) տարատեսակով։ Դաշտային պայմաններում չափված Pթ=f(h) կորերը բնութագրում են ապարների էլեկտրականդիմադությունների փոփոխությունն ըստ խորության։ 1. ռեգիոնալ ջրամերժ ռելիեֆի իզոգծերը բացարձակ նիշերով,2. ստորերկրյա ջրերի կենտրոնացված հոսքերիշարժման հիմնական ուղիները (հնահուներ),3. ժամանակակից մակերեսային ջրբաժան,4. ռեգիոնալ թաղված ջրբաժան,5. թաղված (ջրհավաք) ավազան,6. ջրամերժ ապարների ենթալավային կոնտակտ,7. աղբյուրներ,8. հիդրոերկրաբանական և երկրաֆիզիկականկտրվածքի երթուղի (պրոֆիլ),9. տարածք, որտեղ որոշված են ժամանակակիցև թաղված ռելիեֆների ինվերսիա։ Քարտեզ 1. Արագածի լեռնազանգվածի ռեգիոնալ ջրամերժի ռելիեֆ (2013 թ.)Դաշտային գրաֆիկների քանակական մշակումը տեսական կորերի օգնությամբ հնարավորություն տվեց որոշելու ապարների տարածական բաշխումը և մասնավորապես՝ ջրամերժ շերտի խորությունը և դրա ռելիեֆի կառուցվածքը։ Եթե հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ նախկինում Հայերկրաբանության և՛ ՋՊ, և՛ ՀԻ կողմիցԱրագածի զանգվածի լանջերում կատարվել են նմանատիպ աշխատանքներ, ապա ուսումնասիրություններում զգալի ծավալ են կազմում տվյալների վերամշակումները և ընդհանրացումները։ Ըստ ուսումնասիրությունների նախնական արդյունքների՝ կատարված են աշխատանքներ նաևհրաբխային ապարների ճեղքավորվածության գոտիների գլխավոր ուղղությունների և ջրահոսքերիընդլայնական կտրվածքների սահմանների ճշգրտման ուղղությամբ։ Մաթեմատիկական մոդելավորման աշխատանքները ծրագրավորված են եղել լուծելու սպասվելիք (նախագծվող) ջրառների տարբեր ծախսերի (ջրաքանակների) ազդեցության գնահատումը կենտրոնացված աղբյուրների կամ գործող ջրառների վրա, պարզելու ստորերկրյա ջրերի դինամիկայի այլ հարցեր [3]։ Համալիր ուսումնասիրությունների հիման վրա՝ ա) որոշվել են այն տեղամասերը, որոնք հիդրոերկրաբանական տեսանկյունից հեռանկարային են ստորերկրյա կենտրոնացված հոսքեր որոնելունպատակով, բ) կառուցվել է 1։ 50000 մասշտաբի ռեգիոնալ ջրամերժ շերտի ռելիեֆի (պալեոռելիեֆի)քարտեզ, որը հնարավորություն է տալիս ճշտել ուսումնասիրվող տարածքի խորքային հոսքի բաշխումը, գ) որոշվել է ուսումնասիրվող ջրավազանների ժամանակակից և հին (թաղված) ռելիեֆներիկապը, որն անհրաժեշտ է ջրային հաշվեկշռի բաղադրիչների ճշտման համար (մասնավորապես խորքային հոսքի բաղադրիչի մեծության որոշման նպատակով) [4]։ 1. գլաքարակավային առաջացումներ,2. ավազակավային առաջացումներ,3. տարբեր լավային հոսքեր,4. լավաներ, ծակոտկեն ջրատարեր,5. ռեգիոնալ ջրամերժ ռելիեֆ6. ապարների տեսակարարէլեկտրադիմադրությունն՝ ըստ ՈՒԷԶ-ի (Օհմ.մ),7. ՈՒԷԶ-ի կետեր,8. մակերեսային ջրերի շարժմանուղղություներթուղով (պրոֆիլով), Կարկաչուն գետի ջրավազանիՆկար 1. Լիթոլոգաերկրաբանական կտրվածք A-A’տեղամասում, մասշտաբ 1։ 75000, 2013 թ.Արագածի լեռնազանգվածի արևմտյան և հարավային լանջերով կատարված օդատիեզերական ևերկրաֆիզիկական ուսումնասիրություններն էլեկտրահետա-խուզական մեթոդներով բերել են հետևյալեզրահանգումների.- հիդրոերկրահետախուզման խնդիրների լուծման նպատակով էլեկտրահետախուզական մեթոդները (էլեկտրական զոնդավորում, էլեկտրապրոֆիլացում, բնական էլեկտրական դաշտի մեթոդ) ամենաարդյունավետներից են,- էլեկտրազոնդավորման արդյունքների հիման վրա կազմված է ուսումնասիրված տարածքի հնառելիեֆի քարտեզը (1։ 50000 մասշտաբի), որը համընկնում է այդ տարածքի ռեգիոնալ ջրամերժ շերտիռելիեֆի հետ։ Հետևաբար, ստացված արդյունքները թույլ են տալիս եզրակացություններ անել տարածքի ստորերկրյա ջրերի տարածական բաշխման վերաբերյալ (ըստ խորության և մակերեսի),- հայտնաբերված են հնահուներ, որոնք հանդիսանում են հեռանկարային տեղամասեր ստորերկրյա ջրերի հայտնաբերման նպատակով, մասնավորապես հորատանցքերի միջոցով,- հայտնաբերված և ճշգրտված են այն տարածքները, որտեղ ժամանակակից և հին ջրբաժաններըմիմյանց հետ չեն համընկնում, այդ տեղամասերում ստորերկրյա ջրերն ունեն տարբեր աշխարհագրական բաշխվածություն, որը կարևոր է որոնողական աշխատանքների ճիշտ նախագծման համար։ Գրականությունгеологии Арм. ССР, Ереван, 1956։ 2. Минасян Р., Изучение подземных вод вулканических областей геофизическими методами. Москва, 1989։ нагорья Армении, Ереван, 2003։ (по данным геофизических исследований), ученые записки ЕГУ, № 2, Ереван, 1999, с. 98-104։ Արգինե ԲաբաջանյանԱՐԱԳԱԾԻ ԼԵՌՆԱԶԱՆԳՎԱԾԻ ՊԱԼԵՈՌԵԼԻԵՖԻ ԵՎ ՍՏՈՐԵՐԿՐՅԱ ՋՐԵՐԻ ԲԱՇԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ՕԴԱՏԻԵԶԵՐԱԿԱՆ ԵՎ ՋՐԱԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐՈՎԲանալի բառեր՝ Արագածի լեռնազանգված, ստորերկրյա ջրեր, հիդրոերկրաբանական կառուցվածք։	Ուսումնասիրելով ՀՀ Արագածի լեռնազագվածի պալեոռելիեֆի և ստորերկրյա ջրերի բաշխվածությունն օդատիեզերական ու ջրաերկրաֆիզիկական մեթոդներով և ընդհանրացնելով նախկինում կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքները՝ կառուցվել է ռեգիոնալ ջրամերժ շերտի ռեիլիեֆի քարտեզ, որի վրա առանձնացվել են հնահուներ, որոնք հայտնաբերվել են հորատանցքերի միջոցով, ինչպես նաև հայտնաբերվել են այն տարածքները, որտեղ ժամանակակից և հին ջրբաժանները միմյանց հետ չեն համընկնում, ինչը շատ կարևոր է որոնողական աշխատանքների ճիշտ նախագծման համար։
Կառավարություն-ժողովուրդ, հասարակություն հարաբերությունները միշտ էլ կարևոր են յուրաքանչյուր երկրի, պետության զարգացման համար: Եվ որքան ուժեղ ու կայուն լինեն այդ հարաբերությունները, այնքան ավելի շատ հաջողություններ և առաջընթաց կարող է ունենալ երկիրը: Համաշխարհային պատմության ընթացքը դրա վկայությունն է, և այդ փորձի ուսումնասիրությունը և դրանից քաղված դասերը նույնքան կարևոր են, հատկապես այսօր, երբ աշխարհն անընդհատ զարգանում է ՝ վերափոխվելով հինից դեպի նորը: Նման պարագայում օգուտ են բերում այն երկրները, որոնք բարեփոխումների միջոցով դա անում են: Բայց, ցավոք, այդ անցումը միշտ չէ, որ տեղի է ունենում հանգիստ, խաղաղ պայմաններում: Այն, ի թիվս այլ հանգամանքների, կապված է մարդկանց սոցիալական գիտակցության փոփոխության հետ, որը նույնպես սերնդափոխության խնդիր է: Ի դեպ, յուրաքանչյուր սերունդ իր դերն ունի այդ փոփոխություններում, քանի որ առանց նախորդի նախապատրաստման, նորը չի կարող իրականացնել այդ փոխակերպումները առանց հիմքի, դատարկ տեղում: Եվ որքան ավելի ամուր ու առողջ լինի կապը սերունդների միջև, այնքան դժվար է հնից անցնել նորին, մեղմ ասած, որքան էլ դա ժամանակի և պահանջի խնդիր լինի: Պատմության տարբեր ժամանակներում դրանք իրականացվել են պատերազմների, հեղափոխությունների և այլ ցնցումների, բախումների արդյունքում ՝ խլելով հարյուր հազարավոր կյանքեր: Կառավարություն-ժողովուրդ-հասարակություն հարաբերությունների կարևոր սկզբունքներից մեկն այն է, որ իշխանություններն ավելի պահպանողական են, քան մարդիկ, քանի որ նրանք շատ բան ունեն կորցնելու և պատասխանելու ժողովրդի առջև: Նրանք հեղափոխական են մինչ իշխանության գալը, և իշխանության գալուց հետո նրանց հիմնական խնդիրն է ամեն գնով մնալ իշխանության գլուխ, որի ընթացքում նրանք դիմում են տարբեր քայլերի, անգամ բռնություն, ճնշում, մարդու իրավունքների ոտնահարում, 314 պատմություն արգելելը, ձերբակալություններ և այլ միջոցներ: Նման դեպքում իշխանությունները մի կողմ դրեցին և հաճախ մոռանում են իշխանության գալ ՝ ժողովրդի աջակցությամբ և ճանապարհին ժողովրդին տված նրանց խոստումներով: Դժվար չէ ենթադրել, որ այս մեթոդներով կառավարելը, մարդկանց ազատ արտահայտվելու հնարավորություններն ու իրավունքները ոտնահարելը, ընդլայնում է իշխանություն-ժողովուրդ-հասարակություն ճեղքը և իշխանափոխության հարցը օրակարգ է դարձնում: Խնդիրն այստեղ այն է, թե ինչպես դա պետք է իրականացվի, ինչը մեծապես կախված է նախևառաջ երկրի ավանդույթներից և հետո նաև այն բանից, թե ինչպես են հեղափոխականները կամ տրանսֆորմատորները ճշգրիտ գնահատում երկրի իրավիճակը, մարդկանց տրամադրությունը, ինչը մեծ արվեստ է, հմտություն, քանի որ յուրաքանչյուր սխալ, սայթաքում կարող է ունենալ անցանկալի հետևանքներ: Պատմությունը դրա վկայությունն է: Բավական է հիշել, որ դարեր, հազարամյակներ միշտ պայքար է եղել իշխանությունների և ժողովրդի միջև, ովքեր միշտ ընդվզել են, ընդվզել իշխանությունների դեմ և ձգտել փոխել իրենց իրավիճակը, ապրել արժանապատիվ կյանքով, պաշտպանել իրենց իրավունքները: Այս երեւույթը միշտ ուղեկցել է մարդկանց ՝ անկախ նրանց ապրած համակարգից, և իշխանություններին ստիպել է քայլեր ձեռնարկել ՝ կառավարություն-ժողովուրդ հարաբերությունների մեծ ու փոքր հակասություններն ու տարաձայնությունները մեղմելու համար: Այդ նպատակով կառավարությունները միշտ մշակել են իշխանություն-մարդկանց փոխհարաբերությունները, կյանքի կանոնները կարգավորող, օրենքներ, ակտեր ընդունող (գործողություններ հայկական իրականության մեջ, դատական գրքեր, ժամանակակից սահմանադրություններ) և այլն կարգավորող տարբեր մեխանիզմներ: Հին աշխարհում, հատկապես Հռոմում, այդ հարաբերությունները կարգավորվում էին «Հիմնադիր» իրավական փաստաթղթում, որը համարվում էր փոխզիջում միապետության և կալվածատերերի և առանձին քաղաքների միջև [1, p. 19]: 315 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հայ իրականության մեջ կարգավորվել են կառավարություն-հասարակություն-ժողովուրդ-եկեղեցի հարաբերությունները, որոնք սահմանվել են տարբեր տեսակի ժողովներում `եկեղեցական, աշխարհիկ, ազգային, որոնցում կայացվել են պետության, երկրի, մարդկանց համար կարևոր որոշումներ: Ներսես Մեծի նախագահությամբ 365 թվականին Հայաստանում Աշտիշատի ժողովի գումարումը հիմք դրեց պաշտոնական կանոններ հաստատելու ավանդույթին: Հետագա դարերում նման ժողովներ գումարվեցին ՝ կարգուկանոն հաստատելու համար: Այս հարցերի հետազոտողներից Գագիկ Հարությունյանը ճիշտ է նկատում այս ամենը ՝ այս ամենը համարելով օրենսդրական գործունեության տեսակներ, հարաբերությունների կարգավորում և վարքագծի կանոնների սահմանում [1, էջ 50, 51, 53]: Հաջորդ դարերում հայ ժողովուրդը նույնպես նման այլ որոշումներ կայացրեց: Բավական է հիշել Մխիթար Գոշի, Սմբատ Գյունդստաբլի, «Շքեղ ծուղակը» գրված Դատաստանի գրքերը (Շահամիրյանների կողմից կազմված 389 հոդված) , ընտրությունների ձևը, այդ մարմնի իրավունքները և այլն [1, էջ 97-101]: Սահմանադրությունը հիշեցնող վերոհիշյալ փաստաթղթերից յուրաքանչյուրը հետապնդում էր մեկ կարևոր նպատակ ՝ կարգավորել պետություն (կառավարություն) ժողովուրդ-հասարակություն հարաբերությունները, այդ հարաբերություններում բոլորի իրավունքներն ու պարտականությունները: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ վերոնշյալ հարցերն առավել կարևոր դարձան, երբ մարդկությունը մտավ նոր դարաշրջան ՝ կապիտալիստական հարաբերությունների դարաշրջան, ինչը ավելի կարևոր և հրամայական դարձրեց իշխանություն-մարդկանց հարաբերությունների նոր կարգի, նոր կանոնների հաստատումը: Այդ նպատակը հետապնդվել է 1787 թվականին: ԱՄՆ, 1791 Ֆրանսիա, Լեհաստան, 1866 Շվեդիա, 1868 Լյուքսեմբուրգ, 1874 Շվեյցարիա, 1901 Սահմանադրություններ Ավստրալիայի և շատ այլ երկրների կողմից ընդունված [1, էջ 34-111]: Ներկայացնելով այս ամենը ՝ մենք ուզում էինք ցույց տալ, որ պատմության տարբեր ժամանակներում 316 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, ընդունելով նման փաստաթղթեր, օրենքներ, հետապնդում էր մեկ նպատակ ՝ ամրապնդել երկրի կայունությունը, ձևավորել փոխվստահություն կառավարություն-ժողովուրդ հարաբերությունների, օրինական կառավարության և իշխանություն իրականացնել ազատ և արդար: ընտրությունների միջոցով: Եվ եթե մենք ավելի խորը չլինենք պատմության տարբեր ժամանակաշրջանների մեջ, ապա միայն XX դարի երկու տասնամյակների և XXI դարի ընթացքում մեր ժողովուրդը մի քանի իշխանափոխություն է ապրել, որոնք արմատապես փոխել են կառավարություն-ժողովուրդ-հասարակություն հարաբերությունները: Եվ եթե XX դարի սկզբին իշխանափոխությունը կապված է պատերազմի և հեղափոխությունների հետ, որոնք տեղի են ունեցել արդյունքում և հայկական երկու պետությունների ձևավորմամբ, ապա XX դարի վերջին և սկզբին տեղի ունեցած փոփոխությունները XXI դարը կապված է այլ հանգամանքների և հայ ժողովրդի գիտակցության նոր փոփոխությունների հետ: Այս փոփոխությունների հիմնական պատճառը սովետական համակարգի ճգնաժամն էր, որը հետ էր մնում աշխարհի զարգացման գործընթացում, իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների սրում, տարբեր ժողովուրդների ՝ Սովետական Միություն լքելու միտում, ազգային ինքնագիտակցության արթնացում: , սեփական պետություն ունենալու ցանկություն, ազատ և հասարակական արտահայտում: Դա պահանջ էր, ինքնակառավարման այդքան ցանկալի երազանքի իրականացում և այլն: Այս իմաստով դժվար է գերագնահատել այն մեծ հուզմունքը, որը տիրեց մեր ժողովրդին, երբ սկսվեց Գորբաչովի պատմության «վերակառուցումը» երկրում, որը սկսվեց Խորհրդային Միությունում, ինչը, ի թիվս այլ հետևանքների, ընդգծեց ավելի քան 70 տարվա արատները: Խորհրդային պատմություն, ժողովրդական կառավարություն կուսակցություն, բայց այն նաև նպաստեց աշխարհի աղաղակներին, Խորհրդային Միությունից անջատվելու պատրաստակամությանը և սեփական երկիրը ՝ պետություն կառուցելու պատրաստակամությանը: Եվ պետք է ասել, որ այստեղ էր, որ կրկին դրսեւորվեց ժողովրդական-կառավարական բողոքի ցույցերը, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր ուրույն մոտեցումն ու դիրքը երկրում ծագած խնդիրների լուծման հարցում: Եթե իշխող վերնախավը և կուսակցական վերնախավը սատարում էին Միության, հատկապես Սովետական Միության Կոմունիստական կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեին, նրա շտաբին ՝ Քաղբյուրոյին, երկրի գործերին նոր կյանք, նոր մտածողություն հաղորդելու և բավարարվելու համար: միայն մակերեսային, այսպես կոչված, կոսմետիկ վերափոխումներով: Հատկապես Լեռնային արաբաղի հայերը ոտքի կանգնեցին ՝ սովետական իշխանությունների թույլ տված սխալը շտկելու և հայրենիքի հետ վերամիավորվելու համար: Այս իրավիճակն իր հերթին դարձավ յուրօրինակ պայքար իշխանությունների և ժողովրդի միջև, որտեղ յուրաքանչյուր կողմի իրական դեմքը շատ պարզ էր, այն դիրքորոշումը, որը նույնպես իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների ոլորտից է, որտեղ հայ ժողովուրդը ոտքի էր կանգնում: պաշտպանել իրենց իրավունքները, վերականգնել իրենց անկախությունը և միավորել Արցախը հայրենիքի հետ: , Եվ հենց այս հարցում է, որ ժողովուրդ-իշխանություն հարաբերություններում երկու կողմերի հակասություններն ու տարբեր մոտեցումները ավելի մեծ չափով են դրսեւորվել: Հատկապես Խորհրդային Հայաստանի կուսակցության ղեկավարությունը, նրա առաջին դեմքերը ՝ Կարեն Դեմիրճյանը, Սուրեն Հարությունյանը, Վլադիմիր Մովսիսյանը, Ստեփան Պողոսյանը և այլոք, կանգնած չէին ժողովրդի կողքին և, հավանաբար, չէին կարող, որքան էլ խորը ներսում լինեին, միգուցե նրանք էլ էին կողմում: մարդկանց, ինչը շատ արագ պառակտում առաջացրեց ժողովրդի և իշխանությունների միջև: Այստեղ մարդիկ շատ ազատ էին իրենց մտածողության մեջ, անկաշկանդ և իրենց մեջ կուտակված ամբողջ էներգիան ուղղում էին հայ ժողովրդի հանդեպ խորհրդային իշխանությունների թույլ տված սխալներին, անարդար որոշումները շտկելու և պատմական ճշմարտությունը վերականգնելու համար: Այդ սխալների շարքում առաջին հերթին Լեռնային Karabakhարաբաղի հիմնահարցն էր, որն անարդարացիորեն տրվեց Խորհրդային Ադրբեջանին: Եվ եթե Լեռնային Karabakhարաբաղում իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում Արցախի հարցի առնչությամբ, գուցե բոլորը մտածում էին ընդամենը 318 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, ապա Խորհրդային Հայաստանում նույնը չէր: Այստեղ ակնհայտ էր պառակտումը ժողովուրդ-իշխանություն խնդրի մեջ, ինչը նշանակում էր, որ եթե հանրապետության ղեկավարությունը կարողանար անվերապահորեն կատարել Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյի որոշումները Լեռնային Karabakhարաբաղի վերաբերյալ, ապա հայ ժողովուրդը, իր ամենօրյա հանրահավաքները կազմակերպող հայ հասարակությունը, դրա կազմակերպիչները, «Karabakhարաբաղ» կոմիտեի անդամները: Նրանք կանգնած էին ժողովրդի կողքին և պայքարում էին Լեռնային Karabakhարաբաղի անկախության և հայրենիքի հետ միավորման համար: Նման հանգամանքը բավականին լարված մթնոլորտ ստեղծեց հանրապետությունում: Բայց ի պատիվ շարժումը կազմակերպող ուժերի, «Karabakhարաբաղ» կոմիտեի և անկախության պայքարի այլ մասնակիցների, Երևանում և հանրապետության այլ քաղաքներում ամենօրյա հանրահավաքներն ու երթերը բավականին կազմակերպված էին, ինչը հնարավորություն չտվեց դիմելու հանրապետության իշխանությունները: Այս հարցում Միության կառավարությունը վարեց շատ ավելի կոշտ, ավելի բռնի քաղաքականություն ՝ ձեռնարկելով տարբեր քայլեր, ինչպիսիք են պարեկները, արտակարգ դրությունը և այլ սահմանափակումներ և խիստ միջոցներ: Բայց անկախ այդ ամենից ՝ հայ ժողովուրդը չկորցրեց իր հավատը և պայքարեց մինչև վերջ ՝ Արցախի և Հայաստանի անկախությունն իրականություն դարձնելու համար: Նոր ուժերի և այդ պայքարում իշխանության եկած մարդկանց միասնությունը դեռ ուժեղ էր: Ի վերջո, Հայաստանի երրորդ հանրապետությունը ծնվել է ժողովրդի խնդրանքով, ժողովրդի պայքարի միջոցով: Դա միավորված պայքարի արդյունք էր, որտեղ ժողովուրդ-իշխանություն հարաբերությունների մեջ կար ամուր կապ, փոխվստահություն և հավատ, որ ժողովրդի բռունցքով իշխանության եկած ուժերը կկատարեն ժողովրդին իրենց խոստումները, ինչը կնպաստի երկրի ավելի արագ զարգացումը: Բայց ինչպես հաճախ է պատահում, իշխանությունները միշտ չէ, որ հավատարիմ են մնում իրենց խոստումներին, ինչը կրկին նոր ճեղք է առաջացնում կառավարություն-ժողովուրդ հարաբերություններում: Եվ եթե դա համաշխարհային պատմությանը ուղեկցող երեւույթներից մեկն է, օրենքներից մեկը, ապա «Karabakhարաբաղ» կոմիտեն բացառություն չէր, և վաղ թե ուշ նա ստիպված էր հեռանալ իշխանությունից ՝ տեղը զիջելով նոր ուժերին: Սակայն այս փոփոխությունները չհանգեցրեցին ժողովրդի և նոր իշխանությունների հարաբերություններում ներդաշնակ մթնոլորտի ստեղծմանը, մանավանդ որ նոր իշխանությունները ՝ Ռոբերտ Քոչարյանի գլխավորությամբ, խորացրեցին իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների անջրպետը, մանավանդ, երբ այս ամենը հոկտեմբերի 27-ին Ազգային ժողովում տեղի ունեցած ողբերգությունը, որի զոհ դարձան հանրապետության թիմի մի շարք անդամներ ՝ վարչապետը, Ազգային ժողովի նախագահը, նրա տեղակալները և մի շարք այլ անդամներ: այլ պատգամավորներ: Մինչ այժմ չբացահայտված հանցագործությունը խորացրեց ժողովուրդ-կառավարություն հարաբերությունների բացը, որը շարունակվեց և շարունակական բնույթ ուներ մինչև 2008 թվականը: Մարտի 1-ի նոր ողբերգությունը, որն այս անգամ 10 մարդու կյանք խլեց և հարյուրավոր վիրավորների: Tragedyավոք, այս ողբերգությունը դեռ բացահայտված չէ, որը համընկնում է Ռոբերտ Քոչարյան-Սերժ Սարգսյան իշխանափոխության ժամանակաշրջանի հետ, որն իր խորը և բացասական հետքը թողեց Սերժ Սարգսյանի հետագա կառավարման տաս տարիների ընթացքում, որի ընթացքում ժողովուրդ-կառավարություն հարաբերությունները դարձան ավելի լարված: Նոր կառավարման հանդեպ դժգոհությունն ու անվստահությունը, կարծես, նրան ուղեկցում էին իր կառավարման բոլոր տարիների ընթացքում: Հիմնական պատճառն անպատասխան թողնել վերոնշյալ հարցերը, որոնք օրեցօր լցնում էին ժողովրդի համբերության բաժակը `կրկին անհրաժեշտ դարձնելով երկրում, հանրապետությունում նոր իշխանափոխությունը, որը կոչված էր այդ ամենը բացահայտելու և հետապնդելու: ժողովրդի շահերից բխող քաղաքականություն: Նման հեղափոխություն տեղի ունեցավ 2018 թ. Ապրիլ-մայիս ամիսներին, որը տեղի ունեցավ բացառիկ արագությամբ և հավասարապես բացառիկ հանդարտ պայմաններում, որի ստեղծողը, իրականացնողն էր ժողովուրդը, որի տրամադրությունը շատ լավ հասկանում էին, և 320 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ հասկանում էին պատրաստողները: հեղափոխությունը և հատկապես դրա նախաձեռնողն ու կազմակերպիչը ՝ Ազգային ժողովի պատգամավոր, Քաղաքացիական պայմանագիր: )) Կուսակցության հիմնադիր, «Ելք» խմբակցության անդամ, «Իմ քայլը» նախաձեռնության հեղինակ Նիկոլ Փաշինյանը, ով 2018 թ., Ժողովրդի կամքով, իր պարտադրանքով: Մայիսի 8-ին Ազգային ժողովում ընտրվեց ՀՀ վարչապետ եւ սկսեց քայլեր ձեռնարկել իշխանության ճանապարհին ժողովրդին տված իր խոստումները կատարելու ուղղությամբ, ինչը դեռ շատ շոշափելի ու տեսանելի չէ: Ի դեպ, բավական է սխալվել, հետ կանգնել խոստումներից, այն մարդիկ, ովքեր այսօր անհամեմատ փոխվել են և հավատում են իրենց ուժերին, նույն ուժով նորից բարձրացնելու են իշխանափոխության հարցը և չեն սպասելու: և չի հավատա, որ իշխանությունները նրանց կտան ժողովրդի պահանջները: Սա նշանակում է, որ այսօր իշխանությունները չեն կարող ոչինչ անել, եթե ժողովուրդը չաջակցի իր ձեռնարկած քայլերին: Ինչ վերաբերում է այն հարցին, թե ինչու են այսօր մեր ժողովուրդը սատարում երկրի իշխանություններին, կարծում ենք, որ դա պարզ է, քանի որ նրանք հավատում են դրան: Սա շատ կարևոր գործոն է, և իշխանությունները դա լավ են հասկանում, այլապես ամեն ինչ կարող է շատ արագ փոխվել ոչ հօգուտ իշխանությունների, քանի որ ժողովուրդը նույնպես փոխվել է և երկար ժամանակ նրանք երեկվա մարդիկ չեն: Նա նաև դասեր է քաղել անցյալից, դարձել է ավելի պահանջկոտ և այլևս չի սպասելու, որ իշխանությունները գթություն ստանան իր իրավունքներից: Կարծում ենք, որ սա անցյալի, պատկերավոր ասած, պատմության դասերի դասերից մեկն է, որը պետք է հաշվի առնել, հակառակ դեպքում պատմությունն ինքնին կստիպի ձեզ դասեր քաղել, որոնց գինը բավականին բարձր է: Մյուս խնդիրն այն է, թե որքան ժամանակ իշխանությունները պատրաստ կլինեն լսել ժողովրդին, լսել նրա ձայնը և իշխանությունը հանձնել նոր ուժերին, եթե դա ժողովրդական պահանջ է: Ի դեպ, այս հանգամանքը ժողովրդավարական երկրների գործունեության կարգ է, որը հաստատվել է դարեր շարունակ և իրականացվել է դարեր շարունակ, ինչը չի խախտում վստահություն և հարգանք իշխանություն-մարդկանց հարաբերություններում: 321 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ և իրականացվում է հանրաքվեի միջոցով, որն ապահովում է իշխանության անցումը մի իշխանությունից մյուսը: , որ իշխանությունը կորցրած ուժերը, դասեր քաղելով անցյալից, կարող են, ինչը (ի դեպ, հաճախ է պատահում) նորից գալիս է իշխանության: Հակառակ դեպքում երկրում իշխանափոխությունը դառնում է ցավոտ գործընթաց, որը հանգեցնում է իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների սրմանը, այդպիսով խորացնելով իշխանություն-ժողովուրդ հակասությունները, մանավանդ, երբ իշխանությունները դիմում են տարբեր ճնշումների, բռնության և բռնության ժողովրդի, անձի նկատմամբ: քաղաքական ուժեր: նույնիսկ ձերբակալություններ: Նման պայմաններում մարդիկ գնում են հավատ ներշնչող ուժերի ետևից և բարձրաձայնում այդ անարդարությունների մասին և կոչ անում ժողովրդին պայքարել իշխանությունների դեմ ՝ իրենց իրավունքները վերականգնելու համար: Նման հանգամանքը ստեղծում է կառավարություն-ժողովուրդ հարաբերությունների նոր տեսակ: Այստեղ հաղթում են այն ուժերը, որոնք կանգնած են ժողովրդի կողքին և պայքարում են նրանց հետ ՝ ժողովրդի շահերը պաշտպանելու և իշխանափոխություն իրականացնելու համար: Մեկ այլ կարևոր հանգամանք, որը մեծապես ազդում է կառավարություն-ժողովուրդ փոխհարաբերությունների վրա, երկրում տարբեր մասշտաբի, մակարդակի ընտրություններ են `լինի դրանց արդարացի կամ անարդար անցկացում, ինչը կարող է նպաստել կառավարության նկատմամբ վստահության կամ անվստահության ձևավորմանը: Unfortunatelyավոք, հանրապետության ավելի քան քառորդ դար պատմության ընթացքում և՛ նախագահական, և՛ Ազգային ժողովի ընտրությունները գրեթե միշտ անցել են խոշոր անկանոնություններով, որքան էլ դրանք դիտարկել են միջազգային դիտորդները և հայտարարել են, որ դրանք չեն համապատասխանում միջազգային չափանիշներ Խնդիրն այն է, որ կաշառակերությունը, կեղծ ցուցակների առկայությունը, կրկնակի ընտրությունների անցկացումը, այսպես կոչված «կարուսելների» կազմակերպումը, մարդկանց անձնագրային տվյալների վերցումը, ընտրատեղամասերի պատմության օգտագործումը,. Պատահական չէ, որ յուրաքանչյուր ընտրությունից հետո ընդդիմությունը միշտ բարձրացնում էր հանրապետության, հատկապես նախագահի օրինականության հարցը, ինչը կամա թե ակամա ազդել է նրա իմիջի և, մասնավորապես, նրա միջազգային հեղինակության վրա: Բնական է, որ այս հանգամանքն իր հերթին մեծապես վնասել է կառավարություն-ժողովուրդ հարաբերությունները: Այս հարաբերությունների վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ այն փաստը, որ Հանրապետության Սահմանադրական դատարանը երբեք որոշում չի կայացրել հօգուտ ժողովրդի և, չնայած տարբեր բողոքներին, միշտ աջակցել է իշխանություններին ՝ այդպիսով կորցնելով հարգանքը ինչպես Սահմանադրական դատարանի, այնպես էլ օրենքի և արդարադատության նկատմամբ: , Դա նաև իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների ոլորտից է, որտեղ իշխանությունները շատ անելիքներ ունեն: Խոսքը վերաբերում է հանրապետությունում այսօր ձևավորված նոր իշխանություններին, որոնք հիմք են դնում կառավարություն-ժողովուրդ նոր տիպի հարաբերությունների ձևավորման համար, ինչը երկար գործընթաց է, բայց սկիզբը խոստումնալից է: Եվ խոստումնալից է, որովհետև հանրապետությունում իշխանության եկած նոր ուժերը դեռ հավատարիմ են ժողովրդին իրենց խոստումներին իշխանության ճանապարհին, նրանք ստուգում են իրենց յուրաքանչյուր քայլը ժողովրդի հետ հանդիպումների ժամանակ, ինչը ժողովրդավարական ժողովրդավարության ոլորտից է: Որքան էլ դա ոգեշնչող է և ժողովրդի հետ կատարածը ստուգելու միջոց, այն պետք է զուգորդվի ներկայացուցչական ժողովրդավարության հետ, որը թույլ է տալիս երկրին քննարկել հարցերը և որոշումներ կայացնել համապատասխան օրենսդիր մարմիններում ՝ համատեղելով տարբեր կարծիքներ, տեսակետներ: 2006-ի դեկտեմբերին ստեղծված նոր Ազգային ժողովը գրեթե միակուսակցական է, անկախ նրանից, թե որքան ընդդիմություն կամ այլընտրանքային ուժ են նրանք հայտարարել ՝ «Բարգավաճ Հայաստան» և «Լուսավոր Հայաստան»: Չմոռանանք շեշտել, որ կառավարություն-ժողովուրդ հարաբերություններում շատ կարևոր և գնահատված է անհատը, նրա 323 ՊԱՏՄԱԿԱՆ գործունեությունը, հատկապես արդար, սիրող և բարեխիղճ անձնավորություն-անհատը, ինչպես ասում են, այն անձը, ով իր հացը վաստակում է աշխատել, ով է մեր համազգային պայքարի առաջնորդը: Նա դերասան է, որին չպետք է կորցնել: Եվ իշխանությունների հիմնական մտահոգություններից մեկը արդարության և օրենքի գերակայության հաստատումն է: Thisողովուրդը վճռական ու հետեւողական է այս հարցում: Կասկած չկա, որ երկրի նոր իշխանությունները քաջ գիտակցում են դրա կարևորությունը, այսինքն ՝ նրանց հաջողության կարևոր պայմաններից մեկը ժողովուրդ-կառավարություն հարաբերությունների նկատմամբ վստահությունը չկորցնելն է: Այս իմաստով մենք համաձայն ենք սոցիոլոգ Գևորգ Պողոսյանի հետ, ով իր «Հայ հասարակությունը 21-րդ դարի սկզբին» ծավալուն աշխատության մեջ խոսելով պետություն-հասարակություն համագործակցության, հարաբերությունների, քաղաքացիական հասարակության ձևավորման և այլ հարցերի մասին, իրավամբ նշում է, որ հայ հասարակության առջև ծառացած խնդիրները Դա սոցիալական համագործակցությունն է, հասարակության տարբեր շերտերի, հատկապես կառավարության և ժողովրդի միջև, համերաշխության ստեղծում [2, p. 118]: Բայց պետք է նաև խոստովանենք, որ եթե և՛ իշխանությունները, և՛ ժողովուրդը կորցնեն այդ նվաճումը, երկու կողմերն էլ կհայտնվեն աննախանձելի իրավիճակում, որից շատ ավելի շատ ժամանակ և ժամանակ կպահանջվի: Միևնույն ժամանակ, իշխանությունները պետք է հասկանան, որ ժողովրդի ոգևորությունն անսպառ չէ, և հասարակության ոչ բոլոր խավերն են պաշտպանում կառավարության բոլոր քայլերը, ուստի նրանք պետք է միջոցներ ձեռնարկեն, որոնք աստիճանաբար փոխեն մարդկանց վիճակը: Եվ իշխանության և կառավարման համակարգը պետք է գործի այնպես, որ չզսպի հասարակության տեսակետների, դիրքորոշումների և պահանջների բազմազանությունը, ինչը կնպաստի հասարակության մեջ համաձայնությանն ու սոցիալական համերաշխությանը, ինչպես գրում է Տիգրան Թորոսյանը: [3] , էջ 118]: 324 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Մնում է լավատես լինել և հավատալ, որ հանրապետությունում իշխանության եկած նոր ուժերը հավատարիմ կմնան իրենց սկզբունքներին և խոստումներին և կանեն ամեն ինչ իշխանություն-ժողովուրդ կապն էլ ավելի ամրապնդելու համար, ինչը կարևոր գործոն կլինի անցյալը և նոր հաջողությունների հասնելը: , ։	Հոդվածը նվիրված է մարդկային հասարակության պատմության, նրա զարգացման կարեւորագույն հարցերից մեկին՝ իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունների վերլուծությանը։ Այն հնարավորություն է տալիս հստակ պատկերացում ունենալ այս կամ այն պետության, ժողովրդի իրավիճակի, կենսագործունեության, վարքի, երկրում գործող օրենքների, դրանց կիրառման եւ այլ գործառույթների մասին։ Ընդ որում, իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերությունները պատմության տարբեր ժամանակներում տարբեր դրսեւորումներ են ունեցել. իշխանությունների կողմից ժողովրդի նկատմամբ բռնություններից, ճնշումներից, մարդու իրավունքների ոտնահարումից մինչեւ այլ կարգի չարաշահումներ եւ այլն։ Հոդվածում ցույց է տրված, որ իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում ժողովուրդը միշտ էլ պայքարել է իր իրավունքները պաշտպանելու համար եւ ստիպել իշխանություններին փոխել կառավարման համակարգը, վարել ժողովրդի շահերից բխող քաղաքականություն եւ ի վերջո՝ կառուցել ժողովրդավարական երկիր։ Հոդվածում նաեւ կարեւորվել է այն գաղափարը, որ ընդհանրապես առաջընթաց եւ զարգացում են ունենում այն երկրները, որոնք ստեղծում են իշխանություն-ժողովուրդ հարաբերություններում փոխըմբռնման, փոխհամաձայնության, փոխլրացման եւ ներդաշնակության մթնոլորտ, որի դեպքում իշխանության թեւերից յուրաքանչյուրը գործում է սահմանադրորեն որոշված կանոններով եւ իր մասնակցությունը բերում երկրի կառավարմանը։ Հոդվածում կարեւոր տեղ է տրված հանրապետությունում թավշյա հեղափոխությամբ ստեղծված նոր գործընթացների վերլուծությանը, նրա ձեռքբերումներին եւ բացթողումներին։
Խմբի կողմից որոշված գերշահույթների լրացման մասին խմբի համար որոշված կամայական «ենթախմբի համար սահմանված»: Οմ → ոմ հոմոմորֆիզմի միջուկը (isomorphic ճշգրտությամբ) համապատասխան ճշգրիտ արտադրանքի մեջ է ենթախմբի նորմալ ենթախումբն է: Որպես արդյունք, խմբին նշանակված «հիպերխումբը» լրացվում է միայն այն դեպքում, եթե ենթախմբի նորմալ ենթախումբը չնչին է համապատասխան ճշգրիտ արտադրանքի մեջ: 1. Ներածություն և նախնական տեղեկատվություն խմբային հիպերխմբերի մասին Խմբի կողմից սահմանված հիպերխմբի հայեցակարգը ներկայացվել է [1] -ում, այնուհետև բարելավվել է [4] և [5]: Այս հայեցակարգը ընդհանրացնում և միավորում է խմբային տարածություն հասկացությունները, դաշտը դաշտ առ դաշտ: Խմբավորված հիպերխմբերը ունեն մի շարք կիրառություններ. Խրայերի թեորեմի ընդհանրացում խմբային ընդլայնումների վերաբերյալ [5], արդյունքներ խմբային կոհոմոլոգիաների վերաբերյալ և այլն: [5] -ում խմբի կողմից սահմանված (աջ) գերխմբի հասկացությունը սահմանվում է հետևյալ կերպ. Եկեք կամայական խումբ լինենք: Խմբին նշանակված (աջ) հիպերախումբը կոչվում է 𝑀 բազմություն 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬) `կառուցվածքային ներկայացուցչությունների համակարգի հետ միասին, որտեղ` • (𝛷): 𝑀 × 𝐻 → 𝑀, 𝛷 (𝑎, 𝛼) ∶ = 𝑎𝛼, • (𝛹): 𝑀 × 𝐻 → 𝐻, 𝛹 (𝑎, 𝛼) ∶ = 𝛼 • (𝛯): 𝑀 × 𝐻 → 𝑀, 𝛯 (𝑎, 𝑏) ∶ = [𝑎, 𝑏], • (𝛬): Արտ × 𝐻 → 𝐻, 𝛬 (𝑎, 𝑏) ∶ = (𝑎, 𝑏) արտահայտությունները բավարարում են հետևյալ պայմանները. P1) է կրկնակի գործողություն է 𝑀 մի բազմության վրա, որը (i) կամայական 𝑎, 𝑏 ∈ 𝑀 [𝑥, 𝑎] հավասարման մեջ տարրեր ում, (ii) (𝑀, 𝛯) հավասարության մեջ թողել է չեզոք տարր, այսինքն ՝ գոյություն ունի 𝑜 ∈ 𝑀 տարրական, այնպես որ [𝑜, 𝑎] = 𝑎 համար կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարր: P2) 𝛷 քարտեզագրումը group խմբային գործողություն է set բազմության վրա, այսինքն (i) (𝑎𝛼) 𝛽 = 𝑎𝛼 ∙ 𝛽 կամայական 𝛼, 𝛽 ∈ և 𝑎 ∈ 𝑀 համար. տարրեր; (ii) 𝑎𝜀 = arbit կամայական ∈ ∈, տարր; որտեղ ը the խմբի չեզոքն է: P3) the ∈ գոյական կամայական տարրի համար գոյություն ունի element ∈ պիս տարր, որն 𝛼 = է: P4) Առաջանում են հետևյալ ինքնությունները. Խմբին նշանակված այս ենթախումբը նշվում է. Խմբավորման միջոցով որոշված per հիպեր խումբը դիտարկելիս ենթադրենք, որ 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬) իր կառուցվածքային ներկայացուցչությունների համակարգն է, 𝐻 𝐻 խմբի չեզոք տարրն է, իսկ 𝛯 ձախը կրկնակի գործողության ձախ չեզոք տարրն է: Մենք կօգտագործենք նշանակումը և 𝜃 = 𝛬 (𝑜, 𝑜) −1: (Ուշադրություն դարձրեք, որ հանրահաշվի մեջ «հիպեր խումբ» տերմինը օգտագործվում է մեկ այլ օբյեկտի համար: Գերխմբի այս հասկացությունը ինքնուրույն ներմուծվեց Ֆ. Մարտինի ([6]) և Հ. Ս. Պատ ([9]) (տե՛ս նաև [3]): Այս հոդվածում օգտագործված այս հիպերխմբի հասկացությունը շփոթեցնող կլինի, եթե խմբի համար սահմանված հիպերխմբերը կոչենք հիպերխմբեր: Այս հոդվածում մենք կօգտագործենք հիպերխմբերի հետևյալ հատկությունները (տե՛ս [5] էջ 9): • (𝐴11) (𝑎, 𝑜) = (𝜃 - 1): Ենթադրենք և և են հիպերխմբերը, համապատասխանաբար 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬) և 𝛺 ′ = (𝛷 ′, 𝛹 ′, 𝛯 ′, 𝛬 ′) կառուցվածքային քարտեզագրման համակարգերով: Գերխմբերի մորֆիզմը կոչվում է զույգ ներկայացում 𝑓 = (𝑓0, 𝑓1), որտեղ 𝑓0 ∶ 𝐻 → է խմբային հոմոմորֆիզմ է, 𝑓1 ∶ 𝑀 𝑀 ′ ՝ բազմություն ներկայացումների մեջ, այսինքն ՝ կառուցվածքային ներկայացուցչություններ: պահպանվում են, այսինքն ՝ հետևյալ հավասարումները. • (𝑀𝛬) Λ◦𝑓0 = (𝑓1 × 𝑓1) Λ: Պայմանը (𝑀𝛯) նշանակում է, որ 𝑓1-ը հոմոմորֆիզմ է (𝑀, 𝛯) -ից (𝑀 ′, ′ ′): Ձևաբանության ամենապարզ օրինակը նույնական մորֆիզմն է: 1𝑀𝐻 = (1𝐻, 1𝑀) ∶: → 𝑀𝐻 Գերխմբերի կամայական մորֆիզմների համար դրանց combination = (𝑓0𝑓0, 𝑓1◦𝑔1) և համադրությունը հիպերխմբերի մորֆիզմ է: 𝑓 = (𝑓0, 𝑓1) մորֆիզմը շրջվում է (հետևաբար `իզոմորֆիզմ), եթե 𝑓0 𝑓 𝑓1 արտահայտությունները շրջվում են: Այդ դեպքում - - 1 = (𝑓0 −1) 𝑓 = (𝑓0, 𝑓1) մորֆիզմի հակադարձ մորֆիզմն է: [5] (էջ 3) նկարագրում է խմբի համար սահմանված հիպերխմբի կազմավորման ստանդարտ ուղին հետևյալ կերպ. Ենթադրենք (𝐺, 𝐻, Ո) կամայական եռյակ է, որը բաղկացած է 𝐺 խմբից, նրա 𝐻 ենթախմբից 𝐺 𝐺 խմբից 𝐻 ենթախմբից աջ (աջ) լայնակի: Հիշեցնենք, որ 𝐺 խմբում the ենթախմբի (աջից) ենթախումբը կոչվում է 𝑀 ենթախումբ, որի համար \| 𝑀 ∩ (𝐻 ∙ 𝑎) \| = 1 ցանկացած կամայական տարրի համար: . 𝐺 խումբ 𝑀 ենթաբազմություն group խաչմերուկի աջ կողմում գտնվող խմբի աջ ենթախմբում և միայն այն դեպքում, եթե է set-ի աջ կողմում լրացուցիչ հավաքածու, այսինքն կամայական 𝐺 𝐺 տարրի համար գոյություն ունեն միայն 𝛼 ∈ 𝐻 և𝑎 ∈ ∈ տարրեր, ինչպիսիք են որ 𝑥 = 𝑎 ∙ 𝑎 (տե՛ս, օրինակ, [8] էջ 178): Հետևաբար, եթե 𝐺 խմբում աջը ախ ենթախմբի ճիշտ լայնակն է, ապա կամայական 𝑏, 𝑀 և 𝛼 ∈ 𝐻 տարրերի 𝑎 ∙ 𝛼 և 𝑎 𝑎 միակ տարրերը ներկայացված են մեկ ձվով որպես արտադրանք ի և և – ի տարրերը: Հետևաբար, 𝛷, 𝛹, 𝛯, կարելի է արտահայտությունները կարող են սահմանվել ըստ պայմանների (𝑆𝑡1) և (𝑆𝑡2): • (𝑆𝑡2) 𝑎 ∙ 𝑏 = (𝑎, 𝑏) ∙ [𝑎, 𝑏] = 𝛬 (𝑎, 𝑏) ∙ 𝛯 (𝑎, 𝑏): Այս ներկայացուցչությունները բավարարում են պայմանները P1) -P4) (տե՛ս [5], էջ 3-5) և համապատասխան իպ հիպերխումբը կոչվում է ստանդարտ (𝐺, 𝐻, 𝑀) տրիադից ստացված գերխումբ: Ստանդարտ եղանակով շինարարությունը ունի հետևյալ ունիվերսալ առանձնահատկությունը: իզոմորֆ ճշգրտությամբ ցանկացած per hypergroup ստացվում է ստանդարտ ձևով եռապատիկներից մեկից (𝐺, 𝐻, 𝑀) ([5], էջ 11-12): [5] որում եռյակը կառուցված է հետևյալ կերպ. Ենթադրենք, որ կամայական հիպերխումբ է, հաշվի առեք այն հավաքածուն, որի տարրերը letter երկու տառով բառեր են, որտեղ ն և են տարրերը համապատասխանաբար տարրեր են `սկսածից և համապատասխան: [5] -ում (էջ 9) վրա սահմանվում է կրկնակի գործողություն հետևյալ կերպ. ∙ (𝑎𝛽, 𝑏)) [𝑎𝛽, 𝑏]: Ապացուցված է ([5], էջ 9-10), որ հետ սահմանված կրկնակի գործողության հետ միասին խումբ է 𝜃𝑜 չեզոք տարրով: Սահմանում 1. 𝐺 խումբը կոչվում է 𝐻 խմբի exact ճշգրիտ արտադրանք ՝ կապված 𝑀𝐻 հիպերխմբի հետ: Հաշվի առնելով «ենթաբազմությունները» ՝ ապացուցվում է ([5], էջ 11), որ է – ը ենթախմբի է, և ում – ը ենթախմբի հատում է in խմբում: Ապացուցված է նաև ([5], էջ 11-12), որ «հիպերխումբը» եռյակից (𝐺, 𝐻, 𝑀) իզոմորֆիկ կերպով ստացված «հիպերխմբից» իզոմորֆ է: 2. Հիպերխմբի հետ կապված ամբողջական հիպեր խումբ: Ենթադրենք, որ դա կամայական հիպերխումբ է `կառուցվածքային ներկայացուցչությունների համակարգով 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, Ո): Համաձայն P2 հիպերխմբի սահմանման ՝ ն n 𝐻 խմբի գործողություն է (աջ) a բազմության վրա: Հայտնի է (տե՛ս, օրինակ, [8], էջ 55), որ ցանկացած խմբային գործողություն այդ խմբից հետևյալ ձևով կատարում է հոմոմորֆիզմ այդ բազմության սիմետրիկ խմբին: 𝐻 → 𝑆𝑀, 𝛷 (𝛼): 𝑀 → 𝑀, 𝛷 (𝛼) (𝑎) = 𝛷 (𝑎, 𝛼) =: Սահմանում 2. 𝑀𝐻 Գերխումբը կոչվում է ամբողջական հիպերխումբ, եթե միջասեռության միջուկը չնչին է ՝ 𝑘𝑒𝑟𝛷 = {𝜀}: Քանի որ է – ը 𝐻 – ի նորմալ ենթախումբ է, մենք կարող ենք դիտարկել 𝐻 ′ = 𝐻 / 𝑘𝑒𝑟𝛷 որդ, ′ ′, ′ ′, 𝛬 expressions արտահայտությունները: ′ 𝑀 × 𝐻 ′ → 𝑀, 𝛷 ′ (𝑎, 𝛼 ′) ∶ = 𝑎𝛼, 𝛹: 𝑀 × 𝐻 ′ → 𝐻 ′, 𝛹 ′ (𝑎, 𝛼 ′) ∶ = 𝑘𝑒𝑟𝛷 ∙ 𝛼 𝛯: 𝑀 × 𝐻 ′ → 𝑀, 𝛯 ′ (𝑎, 𝑏) ∶ = [𝑎, 𝑏], 𝛬: 𝑀 × 𝐻 ′ → 𝐻 ′, 𝛬 ′ (𝑎, 𝑏) ∶ = 𝑘𝑒𝑟𝛷 ∙ (𝑎, 𝑏): Լեմա 1: ′ Եվ ′ ′ -ի ներկայացումները ճիշտ են դրված: Ապացույց Եվ և 𝛹 ներկայացուցչությունների ճշգրտությունը նշանակում է, որ ′ (𝑎, 𝛼 ′) և ′ ′ (𝑎, 𝛼 ′) կախված չեն ′ հարակից դասի 𝛼 ներկայացուցչի ընտրությունից: Ենթադրենք, որ 𝛼, 𝛽 ∈ 𝛼 տարբեր տարբերակները նույն հարակից դասի տարբեր ներկայացուցիչներ են: Այդ դեպքում 𝛼 ′ = 𝛽 ∙ 𝛼 = 𝑘𝑒𝑟𝛷 ∙ 𝛽, ուրեմն գոյություն ունի element ∈ այն էլեմենտ, որն 𝜅 ∙ 𝛼 = է: Քանի որ 𝜅 ∈ 𝑘𝑒𝑟𝛷, ապա 𝑎𝜅 = utհեղինակ 𝑀 the համար էլեմենտի համար: Է – ի ճշգրտությունը ցույց տալու համար անհրաժեշտ է ցույց տալ, որ 𝑎𝛼 = համար կամայական 𝑎 րի տարրի համար: Այն կստանանք ըստ P2) (i) և 𝜅 the պայմանների ՝ 𝑎𝛽 = 𝑎𝛼 ∙ 𝜅 = (𝑎𝛼) 𝜅 = the պայմանների: Անհրաժեշտի ճշգրտությունը ցույց տալու համար անհրաժեշտ է ցույց տալ, որ 𝑎 կամայական 𝑀 տարրի համար: Դրա համար ցույց տվեք 𝑎 կամայական 𝑎 𝑀 𝑀 տարրի համար: Մենք կտանք (𝐴1) այդ ∈ ∈i և 𝜅 ՝ ՝, ուստի բավական է ցույց տալ, որ ∈ ∈ Սա նույնն է, ինչ 𝑀 𝐴 𝐴 (𝐴2) = = 𝑏 կամայական 𝑎, 𝑏 ∈ 𝑀 տարրերի համար: Ըստ կամայական տարրի ∈. որտեղ, համաձայն P1) (i) - ի, տարրերի համար ստանում ենք 𝑏 = 𝑏 𝜅: կամայական 𝑎, 𝑏 ∈ 𝑀Թեորեմ 2: 𝑀 սահմանել և 𝐻 ′ = 𝐻 / 𝑘𝑒𝑟𝛷 համարների խումբ 𝛺 ′ = (′ ′, ′ ′, ′ ′, 𝛬 ′) ներկայացուցչությունների համակարգի հետ միասին բավարարում են (𝛷 ′, ′ ′, ′ ′, ′ ′) խմբի կառուցվածքային ներկայացուցչությունների համակարգի հիպերխումբ: պայմաններին ՝ բազմությունն ապացույց է: Հաշվի առեք 𝑝0: Ep → 𝐻 ′ բնական էպիմորֆիզմ և 𝑝1 = 1𝑀: →: 𝑀 Նույնական ներկայացուցչություն: 𝛷 ′, 𝛹 ′, ′ ′, 𝛬 ′ արտահայտությունների (𝑝0, 𝑝1) սահմանման համաձայն արտահայտության զույգը պահում է 𝛺 = (𝛷, 𝛹, 𝛯, 𝛬) և ′ ′ = (′ ′, ′ ′, ′ ′, 𝛬 ′) արտահայտման համակարգեր, այսինքն (() - (𝑀𝛬) հարաբերությունները տեղի են ունենում: Ապացուցված է (տե՛ս [5], էջ 14-15), որ այդ դեպքում, եթե 𝑝0-ը էպիմորֆիզմ է, և 𝑝1-ը երկայնական ներկայացում է, ապա 𝛺 համակարգը ներկայացուցչական համակարգը բավարարում է P1 պայմանները) -P4): Այսպիսով, կամայական 𝑀𝐻 հիպերխումբը պարբերաբար զուգորդվում է 𝑀𝐻′հիպերխմբի հետ, որը որոշվում է խմբի ′ = 𝑘𝑒𝑟𝛷 / 𝑘𝑒𝑟𝛷 գործակիցների խմբի նկատմամբ (տե՛ս [2]): Թեորեմ 3: Է լիակատար հիպերխումբ: Ապացույց Ենթադրենք համար ′ (𝑎, 𝛼 ′) = համար կամայական տարրի համար 𝑎 ∈ :. Եկեք ցույց տանք, որ ′ =: Ենթադրենք 𝛼 ′ = 𝑘𝑒𝑟𝛷 ∙ 𝛼, այդ դեպքում, ըստ 𝛷 ′ սահմանման, 𝛷 ′ (𝑎, 𝛼 ′) = 𝑎𝛼, ապա կամայական 𝑎 ∈ 𝑀 տարրի համար: Վերջինից հետեւելու է, որ 𝛼 ∈ 𝑘𝑒𝑟𝛷, հետեւաբար ՝ 𝛼 ′ =: Սահմանում 3. ′ ′ Hypergroup- ը կոչվում է լրիվ hypergroup ՝ կապված ամբողջ բերված hypergroup- ի հետ: Ենթադրենք, որ է-ը կամայական խումբ է, նրա-ը նրա ենթախումբն է: Սահմանում 4: 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻) = ⋂ 𝑥 - 1 ∙ 𝐻 ∙ 𝑥: Խմբում կոչվում է Centgroup- ի նորմալ ենթախումբ: Հայտնի է (տե՛ս, օրինակ, [7], էջ 16), որ 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻) ենթախմբում պարունակվող առավելագույն նորմալ խմբի ենթախումբն է: Ենթադրենք ՝ 𝑀𝐻 հիպեր խումբը ստանդարտ եղանակով ստացվում է եռյակից (𝐺, 𝐻,): Թեորեմ 4: Մ խմբի է ոմ հոմոմորֆիզմի միջուկը ենթախմբի նորմալ ենթախումբն է, այսինքն ՝ 𝑘𝑒𝑟𝛷 = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻): Ապացույց Հիպերխմբերի կառուցման ստանդարտ ձևի համաձայն, ումը 𝐻 խմբի 𝐻 ենթախմբի հատում է, ուստի այն լրացուցիչ հավաքածու է, այսինքն ՝ գոյություն ունեցող կամայական տարրի համար գոյություն ունեն միայն 𝛼 կամ և և ∈ 𝑀 այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են = 𝛼 𝑎 𝑎: Հաշվի առեք: 𝐺 → 𝑆𝑀, 𝜌 (𝑥): Արտ → 𝑀, 𝜌 (𝑥) (𝑏) = [𝑏𝛼,] քարտեզագրում: Լեմա 5: 1) կամայական տարրերի համար 𝛼 ∈ 𝐻, 𝑎 ∈ 𝑀 𝜌 (𝛼 ∙ 𝑎) ընդլայնում է: 2) J խմբային հոմոմորֆիզմ է: Ապացույց 1) Համաձայն P1) (i), [𝑥, 𝑎] հավասարումը ունի մեկ լուծում ((կամայական տարրերի համար 𝑎, 𝑏 ∈)): Եթե լուծումը նշանակում ենք 𝑏 /, դժվար չէ տեսնել, որ 𝑦 𝑦 (𝑦 / 𝑎) −1 արտահայտությունը 𝜌-ի հակադարձն է (𝛼 ∙ 𝑎): Հետեւաբար 𝜌 (∙ ∙: 𝑎) ընդլայնում է: 2) Ենթադրենք `𝑥 = 𝛼 ն և և 𝑦 = 𝛽 ն կամայական տարրեր են: Համաձայն (𝑆𝑡1), (𝑆𝑡2), P2) (i), (𝐴4) և (𝐴2) մենք ստանում ենք 𝑏) (𝜌 (𝛼 ∙ 𝑎) (𝑐)) = (𝜌 (𝛼 ∙ 𝑎) ◦𝜌 ( ∙ 𝑏)) (𝑐) = (𝜌 (𝑥) ◦𝜌 (𝑦)) (𝑐): կամայական համար ∈ 𝑀 տարր: Լեմա 6. 𝛷 քարտեզագրումը ենթախմբի վրա ազդելու սահմանափակումն է, այսինքն ՝ 𝜌 (𝛼) = 𝛷 (𝛼) կամայական 𝛼 րի տարրի համար: Ապացույց Քանի որ է ստացվում է ստանդարտ եղանակով, ապա, ըստ (𝑆𝑡2) և P1) (ii), աջից t հանելով, մենք ստանում ենք 𝑜 = (𝑜, 𝑜) = 𝜃 - 1: Այսպիսով = 𝜃 ∙ 𝑜: 𝑜 ∙ 𝑜 = (𝑜, 𝑜) ∙ [𝑜, 𝑜] = (𝑜, 𝑜): Հետևաբար, ըստ (𝐴10) և P2) (i) ցանկացած կամայական տարրի համար: . 4-րդ թեորեմն ապացուցելու համար մենք ցույց կտանք, որ 𝑘𝑒𝑟𝜌 = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻), որից կստացվի այդ 𝑘𝑒𝑟𝜌 ⊂ 𝐻, հետևաբար, ըստ Լեմա 6-ի, մենք կունենանք այդ 𝑘𝑒𝑟𝛷 = 𝑘𝑒𝑟𝜌 = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻): Ենթադրենք 𝑥 =. ∙ 𝑎 ∈ 𝐺, և 1𝑀 𝑀 բազմության նույնական արտահայտությունն է: Այս դեպքում, համաձայն (𝑆𝑡2) և (𝑆𝑡1), տեղի են ունենում հետևյալ համարժեքությունները: Ինչը, ըստ (𝑆𝑡1) և (𝑆𝑡2) վերլուծության միասնության, համարժեք է: Այսպիսով ՝ ՝ ∈ 𝑏 - 1 ∙ ∙ 𝑏 ∀𝑏 ∈: = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻): Թեորեմն ապացուցված է: Նշում 1: 4-րդ թեորեմին շատ մոտ գտնվող թեորեմը կարելի է գտնել պրեկուրսորների տեսության մեջ (տե՛ս, օրինակ, [7], էջ 35): Նշում 2. Ըստ գերխմբերի կառուցման ստանդարտ ձևի համընդհանուրության, 4 թեորեմը կարող է ձևակերպվել ցանկացած կամայական հիպերխմբի համար: Թեորեմ 4 ': Կամայական per hypergroup- ը is isomorphic է 𝐺 խմբում նորմալ է g ≅ 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻) ենթախմբի նորմալ ենթախմբի նկատմամբ: Օրինակ 1. Ենթադրենք, որ 𝑀𝐻 հիպերխմբի կառուցվածքային ներկայացուցչությունը տրիվիալ է, այսինքն ՝ կամայական 𝑎 ∈ 𝑀, 𝛼 𝐻 𝐻 տարրեր 𝛷 (𝑎, 𝛼) = 𝑎𝛼 = 𝑎: Այս պարագայում պարզ է, որ կամայական 𝛼 𝛼 𝐻 տարրի համար 𝛷 (𝛼) նույնն է բազմության նույնական արտահայտությունը, 1𝑀, ուստի 𝑘𝑒𝑟𝛷 =: Հետևաբար, 𝑀𝐻 հիպերխմբի հետ կապված ամբողջական հիպերխումբը 𝑀 {𝜀 ′ եր երևույթով գերխումբն է, որը որոշվում է տրիվիալ {𝜀 ′} = {𝑘𝑒𝑟𝛷} խմբի նկատմամբ: Ուշադրություն դարձրեք, որ եթե խերի գերխմբի հետ կապված լրիվ տրված հիպերխումբը 𝑀 {𝜀 ′ եր հիպերխումբ է, ապա (𝑀, 𝛯) խումբ է: Իսկապես, մենք ունենք այդ (𝑀, 𝛯) = (𝑀, 𝛯 ′), իսկ 𝑀 -ի համար {𝜀 ′ 𝛯 ′ որոշում է action բազմության վրա գործողությունների գործողություն: Վերջինս հայտնի արդյունքից բխում է, որ P1) (i) և P2 (ii) պայմանները բավարարող ուժի ցանկացած կրկնակի գործողություն խմբային գործողություն է: Նկատենք, որ այս դեպքում կրկնակի գործողությունը action է զուգահեռ է, քանի որ (𝐴4) -ում կունենանք ′ ′ (𝑎, 𝛬 ′ (𝑎, 𝑏)) = 𝛷 ′ (𝑎, 𝜀 ′) =: Հարց է առաջանում. Եթե (𝑀, 𝛯) խումբ է, որոշվելու է իպ հիպերխմբի հետ կապված ամբողջությամբ ստացված հիպերխումբը չնչին խմբի նկատմամբ, այսինքն ՝ կլինի 𝑀 {}}} հիպերխումբ: Ստացվում է, որ ընդհանուր դեպքում այս հարցի պատասխանը բացասական է: Օրինակ 2. Ենթադրենք, որ է-ը խումբ է, ու-ն և ը ենթախմբեր են, ինչպիսիք են 𝐺 = 𝐻 ∙ 𝑀, 𝐻 𝑀 𝑀 = {𝜀}, որտեղ 𝐺 խմբի չեզոք տարրն է, և ը նորմալ ենթախումբ չէ (ինչպես այդպիսի (𝐺, 𝐻, 𝑀) եռյակ կարելի է համարել 𝐺 = 𝑆3 սիմետրիկ խումբ, դրա 𝐻 = {(1), (12)} և 𝑀 = {(1), (123), (132)} ենթախմբեր): Դժվար չէ վստահ լինել, որ այս դեպքում դա կլինի Gent խմբի անցումը trans խմբում: Դիտարկենք տրիոյից ստացված 𝑀𝐻 հիպեր խումբը (𝐺, 𝐻, 𝑀) ստանդարտ ձևով: Քանի որ է – ն ենթաբազմություն է, ապա, ըստ (𝑆𝑡2) –ի, մենք կունենանք, որ (𝑎, 𝑏) = arbit կամայական, 𝑏 ∈ համար տարրերի համար, ապա կհամընկնի 𝑀 վրա ի կրկնակի գործողության, այնպես որ (𝑀, 𝛯) կլինի խումբ: Մենք ունենք, որ եր-ի գերխմբի հետ կապված լիակատար հիպերխումբ է, ուստի, ըստ 4 թեորեմի, 𝐻 ′ = 𝐻 / 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻): Եթե ը տրիվիալ խումբ է, նշենք, որ 𝐻 = 𝐶𝑜𝑟𝑒𝐺 (𝐻), հետևաբար, որ է է – ը նորմալ ենթախումբ է, ինչը սխալ է: Գրականություն Շանթ Նավասարդյան Խմբի դեմ որոշված հիպերտենզների լիարժեք ներկայացման մասին Հիմնաբառեր. Խմբի նկատմամբ որոշված գերխումբ, լրիվ եկամտաբերություն, նորմալ ստորաբաժանում: ։	Խմբի նկատմամբ որոշված կամայական 𝑀𝐻 հիպերխմբի համար սահմանվող 𝛷։ 𝐻 → 𝑆𝑀 հոմոմորֆիզմի միջուկը հանդիսանում է (իզոմորֆության ճշտությամբ) համապատասխան ճշգրիտ արտադրյալում 𝐻 ենթախմբի նորմալ ներքնամասը։ Որպես հետևանք՝ խմբի նկատմամբ որոշված 𝑀𝐻 հիպերխումբը լրիվ բերված է այն և միայն այն դեպքում, երբ համապատասխան ճշգրիտ արտադրյալում 𝐻 ենթախմբի նորմալ ներքնամասը տրիվիալ է։
Քրեագիտության մեջ դատաբժշկական գիտությունը ավանդաբար հատուկ տեղ է զբաղեցնում «հանցագործի» համար: Այդ տեսությունը հետաքրքրում է հանցագործներին, ովքեր նախկինում աշխատում էին իրավապահ մարմիններում: սերտ կապ ունի գրականության մեջ նշված տեսության հետ: Շատ տեսաբաններ առանձնացնում են հանցագործին բնութագրող մի շարք առանձնահատկություններ, ուստի այս նկատառումներից ելնելով ՝ մենք կներկայացնենք առանձին տեսաբանների մոտեցումները այդ հարցում, ապա կփորձենք կառուցել հատկությունների հիմնական խմբերը ՝ դրանք ավելացնելով կամ բացառելով: Նպատակը. Մենք կքննարկենք այդ խմբի հանցագործների խնդիրը «հանցավոր անձի» ընդհանուր դոկտրինի համատեքստում ՝ նախկին իրավապահների բնութագրերն ամբողջությամբ և համապարփակորեն բացահայտելու համար ՝ նրանց քրեական, քրեագիտական և քրեական հետապնդման ասպեկտներով: Elամանակին Այս ուղղության իրականացումը պայմանավորված է երկու հիմնական գործոններով. Անհետաձգելիություն ՝ հետազոտության անհրաժեշտություն, շրջանակի հարցը քննարկելի է) անձի կառուցվածքի «հանցավոր» դոկտրինայում: Տարբեր հեղինակներ տարբերակում են անձի տարբեր առանձնահատկությունները, և նույն խմբում, երբեմն նրանք ունեն նաև տարբեր հատկություններ և որակներ: Բ) «Հանցագործի» կառուցվածքն ուսումնասիրելիս անհրաժեշտ է, մեր կարծիքով, համաձայնվել մի շարք քրեագետների մոտեցման հետ: Ամբողջ կազմի բովանդակությունը, որպես անհատական և սոցիալական միջավայրի փոխկապակցում (դաստիարակված է այն միջավայրը, որում ապրում է մարդը, որում նա զարգանում է ինքն իրեն), արտացոլում է վերջինիս բոլոր հատկությունների և որակների միասնությունը: Այդ դեպքում ոչ մի որակի որակը չի որոշում առանձին, չի կարող որոշել վարքագիծը, վարքի բովանդակությունը: Մասնավորապես, քրեական քրեագիտության մեջ «հանցագործ անձը» դիտվում է որպես հետազոտության առարկա ընդհանուր իմաստով, այսինքն ՝ որպես հանցագործության առարկա ընդհանուր առմամբ և հատուկ իմաստով ՝ ըստ հանցագործությունների տեսակների կամ խմբերի: հանցագործներ (օրինակ ՝ զինվորականներ, անչափահասներ և այլն): Իհարկե, քրեաբանության բոլոր հիմնական խնդիրները համապարփակորեն ամփոփելու համար հետազոտական խնդիր չէ, մանավանդ որ դրանք տեսության մեջ խորությամբ ուսումնասիրվել են դեռ խորհրդային դարաշրջանից [1,10,11]: Այս վարդապետությունում մեզ հետաքրքրում է «հանցավոր անձ» հասկացության և դրա անհատական բնութագրական տարրերի սահմանումը: Այլ կերպ ասած, ընդհանուր տեսությանը մենք կանդրադառնանք միայն մասամբ, որը վերաբերում է «հանցավոր անձ» հասկացությանը: Այս գիտական հասկացությունը պետք է հիմք հանդիսանա «հանցագործ» տեսության իրավապահ մարմինների նախկին աշխատակից հանդիսացող հանցագործ հասկացությունը բացահայտելու համար: «Հանցագործ անձի» տեսության մեջ ավանդաբար քննարկվող տեսական հարցերից մեկը այդ անձին բնութագրող հատկությունների համադրությունն է, որը կազմում է նրա հանցավոր պատկերի տարրերը, առանձնահատկությունները և բնութագրերը: Այնուամենայնիվ, մենք այս հարցը կքննարկենք ոչ թե հանցագործի ընդհանուր ուսուցման համատեքստում, այլ հանցագործների որոշակի խմբերի հետաքննությանը նվիրված ուսումնասիրությունների համատեքստում: Տեսական հետազոտությունների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ նախկին իրավապահ մարմինների հանցավոր խմբին նվիրված ընդհանուր հետազոտություններ չկան, այլ իրավապահ մարմինների առանձին աշխատողների (ծառայողների) անձի հատկությունների ուսումնասիրություններ [2,8,12]: Մենք կփորձենք համատեղել հանցագործների նկարագրության տարրերը (քննիչներ, առաջադրված պետավտոտեսուչներ և այլն) հետաքննություններում ՝ ձեռք բերելով դատապարտյալի քրեական օրենսդրության առավել ամբողջական և ամբողջական տարրը: Մեզ հետաքրքրում են այս բոլոր տարրերը `նախ կառուցել նախկին իրավապահի քրեական նկարագիրը, ապա կառուցել հետազոտման մեթոդաբանություն` այդ տարրերին համապատասխան խմբում ազատազրկման դատապարտված նախկին իրավապահների հետաքննության համար: Բացի այդ, պետք է հաշվի առնել հայտնի քրեագիտական տեսությունը, որ հանցավոր անհատի, անձի և բնութագրերի հատկությունները թույլ են տալիս պարզել հանցագործության բնույթը `աստիճանի հանրային վտանգի աստիճանը, բացահայտել հանցագործության համար հատուկ հանցագործության պատճառները ընդհանուր առմամբ, մշակել գիտականորեն հիմնավորված կանխատեսում և հանցագործությունների կանխարգելման բարդ միջոցառումներ: «Հանցագործությունը» քրեագիտության ամենաբարդ հասկացություններից մեկն է [3,13]: նկարագրական [4]: Այս հատկություններն ու հատկությունները «հանցավոր անձի» տեսության տարրերից մեկն են ՝ այդ անձի բնորոշ գծերի համադրությունը: Այս տեսական հարցը մեծ գործնական նշանակություն ունի, քանի որ հանցագործի վերլուծությունը ենթադրում է «հանցագործություն կատարած անձի որակների և հատկությունների վերաբերյալ անհրաժեշտ« քրեագիտական տեղեկատվություն »« հանցագործի »դոկտրինայում: Բավարար կանխարգելիչ միջոցառումներ: Ուստի անհրաժեշտ ենք համարում կենտրոնանալ հանցավոր անձի կառուցվածքի կամ քրեական բնավորության տարրերի, անձին բնութագրող խնդրի (որակների շրջանակ) հետազոտության վրա: Այս ուղղությամբ հետազոտություն կատարելու հրատապությունը Անհրաժեշտությունը պայմանավորված է երկու հիմնական գործոններով. Շրջանակի հարցը քննարկելի է) «հանցավոր անձի» ուսուցման մեջ անձի կառուցվածքային տարրերը: Տարբեր հեղինակներ առանձնացնում են անհատականության գծերի տարբեր խմբեր, և նույն խմբում երբեմն նրանք ունեն նաև տարբեր հատկություններ և որակներ: Բ) «Հանցագործի» կառուցվածքն ուսումնասիրելիս, մեր կարծիքով, անհրաժեշտ է համաձայնվել մի շարք քրեագետների այն մոտեցման հետ, որ «ցանկացած անձ պետք է ելակետ համարվի»: Որպես ամբողջական ձևավորման բովանդակություն, որպես անհատական և սոցիալական միջավայրի փոխկապակցում (այն միջավայրը, որում դաստիարակվում է անձը, որում նա արտահայտվում է իրեն), վերջինիս արտացոլող բոլոր հատկությունների բնութագրերի միասնություն: Այդ դեպքում ոչ մի որակի որակը չի որոշում և չի կարող որոշել վարքի բովանդակությունը, մասնավորապես, հանցավոր վարքը: Այսպիսով, ներկայացնել հանցավոր անձի հատկությունների շրջանակի տեսական բազմազանությունը, այդ տեսանկյունից անհատ տեսաբանների մոտեցումները, ապա կառուցել այդ հատկությունների հիմնական խմբերը լրացման կամ բացառման մեթոդներով, ներառյալ յուրաքանչյուրի շրջանակը: դրանք, փորձիր հատկությունները: Մոտեցումներից մեկի համաձայն `հանցագործի քրեագիտական ինքնության երեք հիմնական բաղադրիչների բացահայտում (ուսումնասիրություն. Նկարագրությունը ներառում է) սոցիալ-ժողովրդագրական բնութագրեր (սեռ, տարիք, սոցիալական ծագում, կարգավիճակ, ընտանիք, պաշտոնական կարգավիճակ, ազգային, մասնագիտական, բնութագրեր, մակարդակ նյութական բնութագրերի, նյութական անվտանգության մակարդակի): Դիրքեր և ակնկալիքներ, բնավորություն և խառնվածք, բարոյական գիտելիքների մակարդակ Իրավական գիտակցություն, կարիքներ, հետաքրքրություններ, հայացքներ, համոզմունքներ և սովորություններ, որոնք ընկած են հանցագործ վարքի դրդապատճառների հիմքում), գ) Քրեական նկարագրություն (հանցավոր գործունեության բնույթ, բովանդակություն և դրդապատճառներ, բովանդակություն կամ դրդապատճառներ. տվյալներ դրա շարունակականության և ինտենսիվության մասին) [4]: Պրոֆեսորներ Ա.Ռ. Ռատինովը և G. Kh. Էֆրեմովը հանցագործի առանձնահատկություններն ամփոփում է բաղադրիչների երեք խմբերի մեջ: ա) սոցիալական կարգավիճակը (սեռը, տարիքը, ընտանեկան դրությունը, կրթական մակարդակը և այլն), բ) սոցիալական գործառույթները, որոնք արտահայտվում են անհատական գործունեության հիմնական ոլորտներում (մասնագիտական-աշխատանքային, սոցիալական-մշակութային, սոցիալական- կենցաղային), վերաբերմունք, բարոյահոգեբանական դիրքեր, որոնք արտահայտում են հիմնական մարդկային էակները (վերաբերմունք օրենքի, աշխատանքի, ընտանիքի, մշակութային արժեքների և այլնի նկատմամբ) [5]: Պրոֆեսոր Ա.Բ. Սախարովը առանձնացնում է հանցավոր գործունեության քրեագիտական նկարագրի հետևյալ տարրերը. Ա) սոցիալ-ժողովրդագրական առանձնահատկությունները, բ) քրեաիրավական հատկությունները, գ) հոգեֆիզիկական առանձնահատկությունները, դ) հոգեբանական առանձնահատկությունները [6]: Քրեագետներ Կ.Ա.Պրոխորով և Է.Ա. Բրյացան, դիտելով պրոֆ. Ա.Բ. Սախարովի կողմից առաջարկված հանցագործի առանձնահատկությունների առանձնահատկություններով այս խմբերը համաձայն են նրա առաջարկած դասակարգման շրջանակի հետ, բայց անհրաժեշտ են համարում դրանք լրացնել [7, 8]: Կ. Պրոֆեսոր Պրոխորովնե Ա.Բ. Լրացնել Սախարովի քրեական անձնավորության գծերի բովանդակությունը քրեակատարողական, մոտիվացված և հարբած վիճակում հանցագործություն կատարելու հատկանիշներով: EA Bryts- ը նաև առաջարկել է, որ հոգեկան առողջությունը ներառվի այնպիսի հատկությունների շարքում, ինչպիսիք են ոչ միայն հարբած լինելը, այլև հանցագործություն կատարել թմրանյութերի ազդեցության տակ: հետևյալ բնութագրերը, Կ.Ա.Պրոխորովի և Է.Ա. Բրայսի մոտեցումները առանձնանում են նրանով, որ նրանք առաջարկում են այդ անձի քրեական հատկանիշները ավելացնել հանցագործի հատկությունների շարքին: Այս մոտեցումը կարելի է ընդունելի համարել, քանի որ այն լրացնում է հանցագործի այն հատկությունները, որոնք ներառում են ոչ միայն հանցագործության բնութագրիչների ամբողջականությունը, այսպես կոչված հետադարձ հատկությունները, այլև վերաբերմունքը պատժի նկատմամբ, հատկապես պատժի, ընթացքի դրա կատարման. Հանցագործի հատկությունների շարքում քրեակատարողական առանձնահատկությունները ներառում են `Ա. Ֆեսունովը [9] և մի շարք այլ տեսաբաններ: Վ.Ա. Ֆեսունովը հատուկ քննարկման առարկա չի դնում նախկին խմբում իրավախախտների ՝ որպես հանցագործների խմբերի ընդգրկման խնդրի մասին, բայց միևնույն ժամանակ ներկայացնում է սոցիալ-ժողովրդագրական ցուցանիշները, քրեաիրավական, քրեակատարողական առանձնահատկությունները, հոգեբանական առանձնահատկությունները այս հանցագործներից: Արբեցությունը որպես հանցագործի բնութագիրը համարելու առաջարկը, կարելի է ասել, իռացիոնալ նշանակություն ունի, բայց պետք է հիշել, որ այդ հատկությունը չի կարող ներառվել բոլոր տեղերում կատարված բոլոր հանցագործությունների մեջ: ) հանցագործության սուբյեկտները, հանցագործությունների տեսակները, ժողովրդագրական առանձնահատկությունները: Այսպիսով, փորձենք թվարկմամբ ամփոփել տարբեր գիտնականների կողմից առաջարկված հանցավոր անձի կառուցվածքում առաջարկվող հատկությունների խմբերը (ներառյալ իրավապահները). Սոցիալ-ժողովրդագրական (հանցավոր անձի այս խմբի առանձնահատկություններ Ա.Ռ. Ռատինով և Գ. Խ. Սախարովը վերասահմանում է այս բնութագիրը որպես «հոգեֆիզիկական և հոգեբանական առանձնահատկությունների» [6], քրեական, սոցիալական գործառույթների, քրեակատարողական հիմնարկներում հանցագործություն կատարելու, դրդապատճառի, հարբեցողության կամ թմրանյութերի օգտագործման հանցագործություն կատարելու խումբ: Որպես վերջին հատկանիշ ՝ մենք արդեն բացառել ենք ՀՀ նախկին իրավապահների քրեական նկարագրությունների ցուցակից: Թվարկված առանձնահատկությունների շարքում առանձնահատուկ տեղ են գրավում սոցիալական գործառույթները `հանցագործության դրդապատճառներից` կառույցի բաղադրիչներից: «Սոցիալական գործառույթները» ՝ որպես հանցագործի կառուցվածքային տարր, հուշում են Ա.Ռ. Ռատինովի և Գ. Խ. Էֆրեմով. Մասնագիտական, աշխատանքային, սոցիալ-մշակութային, սոցիալ-կենցաղային որակներ [5]: Ուսումնասիրության արդյունքում այն ներառելով հանցավոր խմբում, ակնհայտ է դառնում, որ այս խումբը, որպես հանցագործի կառուցվածքային տարր, մի շարք այլ գիտնականների կողմից ներառված սոցիալ-ժողովրդագրական օրինակի որոշ առանձնահատկություններ է `մասնագիտություն, աշխատանք, կրթություն և այլն Այնպես որ, կարծում ենք, որ հատուկ խմբում այդ հատկանիշներն առանձնացնելու անհրաժեշտություն չկա: Մյուս կողմից, այս ուսումնասիրությունը վերաբերում է նախկին իրավապահի քրեական-կառուցվածքային տարրերին, որոնք միավորված են մեկ սոցիալական գործառույթով: Նրանք բոլորը հանցագործության անցյալում կամ պահին ունեին միավորող հատկություն ՝ աշխատելու իրավապահ մարմիններից մեկում: Այսպիսով, մասնագիտական հիմունքներով, այդ անձանց միջև որևէ հիմնարար տարբերություն չկա, ինչպես կարող է լինել, օրինակ, դիտավորյալ սպանություն կատարած հանցագործների մի խմբի դեպքում: Ինչ վերաբերում է հանցավոր դրդապատճառներին, որոնք Կ.-ն առաջարկում է որպես հանցագործի բնավորության կառուցվածքային մաս: Ա. Պրոխորովը [7], մեր կարծիքով, եթե քրեական-կառուցվածքային հատկանիշների շարքում արդեն իսկ առանձնացված են հանցագործության դրդապատճառները, իրավական հանցագործության դրդապատճառներն արդեն ներառված են այս խմբի մեջ, և որոշ դեպքերում քրեական օրենսդրությունը համարում է դրանք կամ հանցագործության կամ հանցագործության հատկանիշ: Ուստի կարիք չկա առանձնացնել կամ դիտարկել այդ մեկ առանձնահատկությունը `որպես հանցագործ անձի կառուցվածքի առանձին տարր: Այսպիսով, ամփոփելիս մենք կարող ենք դիտարկել դատապարտյալների և նախկին քրեական իրավապահ մարմինների աշխատակիցների նկարագրության կամ կառուցվածքի տարրերը. Ա) սոցիալ-ժողովրդագրական առանձնահատկությունները, բ) բարոյահոգեբանական առանձնահատկությունները, գ) քրեաիրավական առանձնահատկությունները, դ) քրեակատարողական առանձնահատկությունները: Եզրակացություն Նախկին իրավապահի բնութագրերի ամբողջությունը բաղկացած է. Ա) սոցիալ-ժողովրդագրական բնութագրերից, բ) բարոյահոգեբանական առանձնահատկություններից, գ) քրեաիրավական հատկություններից, դ) քրեակատարողական բնութագրերից: Այս խումբը կառուցելիս մենք օգտագործեցինք առանձին գիտնականների առաջարկած դրույթները հանցավոր անձի կառուցվածքի տարրերի վերաբերյալ, որոնք մշակվել են դասակարգման որոշակի, գրեթե համընկնող չափանիշների հիման վրա: Տեղեկացնելով այս դասակարգումները ժողովրդագրական բնութագրերին, ինչպես նաև իրավապահ նախկին աշխատողի քրեական բնութագրերին զուգահեռ, հնարավոր է եղել կազմել հանցագործների այս խմբի կառուցվածքի միջին նկարագիրը: Այնուամենայնիվ, պետք է հիշել, որ քրեագիտական գրականության մեջ կան քրեական անհատական կառուցվածքային տարրերի դասակարգման այլ հայեցակարգային չափանիշներ, որոնք էապես տարբերվում են վերը նշված տեսաբանների մոտեցումներից: слова ։	Կրիմինալոգիայում «հանցավոր անձը» որպես հետազոտության օբյեկտ դիտարկվում է համընդհանուր առումով։ «Հանցավոր անձի» տեսության մեջ ավանդաբար քննարկվող տեսական հիմնահարցերից է այդ անձին բնութագրող հատկանիշների համակցությունը, որոնք կազմում տարրերը, առանձնահատկությունները և բնութագրերը։
Սույն վերլուծության նպատակն է՝ վեր հանել փիլիսոփայության ունեցած սերտ կապը իրավաքաղաքական խոսույթի հետ։ Սրանով, մի կողմից, ցույց կտրվի փիլիսոփայության «միջամտության» ձեւերը դեպի 303ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ համադրական, բայց ինքնուրույն մի ոլորտ, իսկ մյուս կողմից՝ այդ միջամտության հնարավոր նպատակայնությունն ու օգտակարությունը։ Այս նպատակն իրագործելու համար, նախ եւ առաջ, հարկավոր է որոշակիացնել կենտրոնական երկու հասկացության-հայեցակարգի (իրավունք եւ քաղաքականություն) բովանդակությունները եւ անհրաժեշտ կապը միմյանց հետ։ Հատկանշական է, որ սույն վերլուծության մեջ «քաղաքականություն» եւ «իրավունք» հասկացությունները կիրառվում են իրենց ամենալայն իմաստներով՝ ներառելով քաղաքական եւ իրավական ամբողջական ոլորտները, տեսականն ու գործնականը միասին վերցրած։ Այսինքն՝ «քաղաքական» հասկացությունը, այս համատեքստում, պարունակում է քաղաքականության տեսությունը (իր բոլոր ճյուղերով, բաժիններով, գիտակարգերով, եւ այլն) ու քաղաքական ցանկացած պրակտիկա ընդհանրապես։ Դրությունը նույնն է նաեւ «իրավունք» հասկացության դեպքում, այսինքն՝ «իրավունք» հասկացության ներքո ըմբռնվում է իրավական տեսական ու գործնական բոլոր գործընթացները միասին վերցրած։ Այս մոտեցմումը տրամաբանական կամ այլ ճանաչողական շեղում չի հարուցում եւ հնարավորություն է ընձեռում՝ խուսափել նեղ մասնագիտական հարցերի քննարկումից ու այն բարդություններից, որոնք կարող էին առաջանալ այս երկու կենտրոնական հասկացությունների ծանրաբեռնվածության պատճառով։ Հասկանալի է, որ «փիլիսոփայություն» հասկացությունն անհամեմատ ավելի ծանրաբեռնված եւ անորոշ է, քան նախորդ երկուսը։ Ուստի չանդրադառնալու համար մի այնպիսի քննարկման, ինչպիսին է փիլիսոփայելու, փիլիսոփայության, պարափիլիսոփայության, նախափիլիսոփայության եւ այլնի տարբերակման հիմնահարցը, իրավունքն ու քաղաքականությունը այստեղ քննարկվում են՝ հարաբերած «փիլիսոփայության» դասագրքային ու ընդհանուր ըմբռնմանը 24 ։ Այսպես, համընդհանուր ընդունելություն գտած փաստ է, որ իրավունքն ու քաղաքականությունը պատմականորեն առաջացել են փիլիսոփայության շրջանակներում։ Սակայն պատմական ծագումն ինքնին հետագա ոչ մի կապ չի պարտադրում։ Ուստի, հարկավոր է քննարկման ենթարկել իրավունքի ու քաղաքականության եւ փիլիսոփայության վերՎերը նշված «փիլիսոփայակն»-ի մասին մանրամասն, տե՛ս [19, 178 – 179 էջերը]։ 304ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ պատմական (վերժամանակային)՝ տրամաբանական հնարավոր կապը, պատասխանելով հետեւյալ հարցերին։ 1) Առկա՞ են արդյոք տրամաբանական (օրինաչափ) կապեր փիլիսոփայության եւ իրավունքի ու քաղաքականության միջեւ։ Եթե այո, ապա ինչպիսի՞ն են այդ կապերը։ 2) Ի՞նչ նպատակային գործառույթներ կարող է ունենալ փիլիսոփայությունը իրավաքաղաքական խոսույթում՝ ելակետվելով իրավունքի ու քաղաքականության հետ առկա հնարավոր կապի ձեւերից։ Ինչպես ցույց են տալիս տեսական ուսումնասիրություններն ու իրավաքաղաքական պրակտիկան իրավունքն ու քաղաքականությունը միմյանց նկատմամբ գտնվում են անխզելի կապերի մեջ։ Ցանկացած իրավունք, որպես կանոն, հիմնավորված է ինչ-որ քաղաքականությամբ, իսկ ցանկացած քաղաքականություն պայմանավորված է ինչոր իրավունքով (առկա իրավունքին հակադրվելը ներառյալ)։ Այս հարաբերությունը նմանաբանության մեջ է գտնվում լիոտարյան «գիտելիք-իշխանություն» հարաբերությանը, ըստ որի «... գիտելիքն ու իշխանությունը միեւնույն հարցի երկու կողմերն են. ո՞վ է որոշում, թե ինչ է գիտելիքը, եւ ո՞վ գիտե, թե ի՛նչ է հարկավոր որոշել [12, с. 28]»։ Այս նույն ձեւով էլ՝ ինչ-որ իշխանություն գործորդին օժտում է ինչ-որ իրավունքով, իսկ իշխանությունն առկա է ինչ-որ իրավունքի համաձայն։ Քաղաքականության եւ իրավունքի անխզելի միասնությանը, անուղղակի կերպով, անդրադարձել է նաեւ Դավիթ Անհաղթը։ Փիլիսոփան, փորձելով հաշտեցնել պլատոն-արիստոտելյան «գործնական փիլիսոփայության» բաժանմանը վերաբերող հակասությունը, գտնում է, որ Արիստոտելի կատարած բաժանումը «... երեք մասի ճշմարիտ է, որովհետեւ եթե որեւէ մեկը ... կարգավորում է քաղաքի գործերը, զբաղվում է քաղաքականությամբ [2, 120 էջ]»։ Ըստ Անհաղթի «ճշմարիտ» են նաեւ պլատոնականները, որոնք «գործնական փիլիսոփայությունը» բաժանում են «օրենսդրության եւ արդարադատության»։ Եվ «Այդ այդպես է, որովհետեւ բարոյագիտությունը, տնտեսագիտությունը եւ քաղաքագիտությունը նյութ են ծառայում օրենսդրության եւ արդարադատության համար... [2, 122-123 էջեր]»։ Այսպիսով, քաղաքականության եւ իրավունքի տրամաբանական կապն անհրաժեշտաբար է։ Իրավունքի եւ քաղաքականության անխզելի կապը թույլ է տալիս պնդել, որ այն ամենը, ինչ վերաբերում է սրանցից մեկին պետք է վե305ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ րաբերի նաեւ մյուսին, ուստի այս զույգի կապը փիլիսոփայության հետ որոշարկելիս, կարելի է սահմանափակվել միայն սրանցից մեկի դիտարկմամբ։ Սակայն իրավունքի ու քաղաքականության հենց այս նույն կապի պատճառով, գործնականում, հնարավոր չէ բազմակողմանիորեն քննարկել սրանցից մեկը՝ չանդրադառնալով մյուսին։ Այստեղ էականն այն է, որ իրավունքի ու քաղաքականության կապը եւ՛ տեսական, եւ՛ գործնական մակարդակներում արտահայտվում են խոսույթում, ուստի իրավունքի ու քաղաքականության՝ փիլիսոփայության հետ ունեցած կապի ձեւերը միանշանակորեն վերագրելի են իրավաքաղաքական խոսույթին։ Այսինքն՝ իրավունքի ու քաղաքականության եւ փիլիսոփայության հարաբերության պարզաբանումն ինքստինքյան պարզաբանում է իրավաքաղաքական խոսույթի եւ փիլիսոփայության հարաբերության էությունը։ Այսպես, քաղաքականությունն այնպիսի տեսական եւ/կամ գործնական իրողություն է, որի շրջանակներում բաշխվում ու վերաբաշխավում են մեկից ավելի անձանց՝ միմյանց վրա բանեցրած իշխանությունները, կամ՝ «...գործունեության ոլորտ է պետության ներսում եւ պետությունների միջեւ՝ կապված իշխանության բաշխման ու իրականացման հետ... [18, с. 797]»։ Քաղաքականության այսպիսի նկարագրության, թեմատիկ գրականության շրջանակներում, կարելի է հանդիպել շատ հաճախ, բայց փորձը ցույց է տալիս, որ այս հասկացություն-հայեցակարգի բացատրությունը գրեթե երբեք չեզոք չէ։ Քաղաքականության սահմանումները, ուղղակի կամ անուղղակի, իրենցում պարունակում են ինչ-որ միտում (ինտենցիա), որն էական դերակատարություն ունի տվյալ հասկացության որակման համար։ Այսինքն՝ քաղաքականություն սեռային հասկացության ներքո խմբվում են այնպիսի տեսակներ, որոնք միմյանցից տարբերվում են իրենց միտումնային բնութներով։ Քաղաքականության բնույթները, որոնք պայմանավորված են միտումով, ակնհայտորեն արտացոլվում է Դոլֆ Շտերնբեռգեռի «Քաղաքականության երեք արմատ [17, с. 7]» աշխատության հիմնական հայեցակարգում, որը յուրովի վերաշարադրել է Բերնհարդ Սուտորը։ Շտերնբեռգեռը քաղաքականությունը ենթարկում է տիպական բաժանման, որի արդյունքում ի հայտ է գալիս քաղաքական երեք իրականություն, իսկ տիպականացման հիմքը տվյալ քաղաքականության միտումն է։ 306ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ Առաջին տիպի հիմնադիրն ու զարգացնողը Արիստոտելն է, ով քաղաքականության հիմքը համարում է բանական էակների ինքնակատարելագործումն ու երջանկությունը։ Ելակետվելով այս ըմբռնումից՝ հեղինակն արիստոտելյան «արմատ»-ն անվանում է «մարդաբանական»։ Երկրոդ տիպը, որի հիմնադիրը Ն. Մաքիավելին է, որակվում է «դեմոնոլոգիական», որովհետեւ մաքիավելյան «արմատը», ըստ հեղինակի, ուղղված է բացառապես իշխանության ստացմանն ու պահպանմանը՝ ցանկացած միջոցի կիրառմամբ։ Վերջապես՝ օգոստինոսյան «արմատը» այս հայեցակարգում մեկնաբանվում է որպես «վախճանաբանական (էսխատոլոգիական)»։ Հեղինակը գտնում է, որ Օգոստինոս Երանելու աստվածաբանական հայացքները (Վ. Լենինի ջանքերով եւ Կ. Մարքսի ահռելի ազդեցությամբ) դարձան քաղաքական իրականություն՝ լինելով քրիստոնեական աշխարհիկացված մի տարբերակ։ Քաղաքական օգոստինյան (մարքս-լենինյան) հայեցակարգը որակվում է վախճանաբանական, որոհետեւ դրանում խոսքը ցանկալի իրադրության պատրաստման եւ դրա վերջնական նվաճման մասին է։ Եթե Արիստոտելը խորհում է հավասար իրավունքներով օժտված ու ազատ քաղաքացիների, սահմանադրության, ինստիտուտների եւ մարդկային կարգավորված համակեցության, ապա Մաքիավելին՝ միայն առանձին անձանց իշխանության նվաճման ու պահպանման մասին։ Վերջապես՝ մարքս - լենինյանի դեպքում խոսվում է լիովին այլ, գալիք «բացարձակ աշխարհի» մասին [ 17 с. 7-9]։ Քաղաքականություն հասկացության-հայեցակարգի մեկ այլ բաժանում, լիովին այլ հիմքով եւ ընթացակարգով, կատարում է նաեւ Մ. Վեբերը։ Փիլիսոփա-սոցիոլոգը պնդում է, որ քաղաքական են «... ինքնուրույն ղեկավարման գործունեության բոլոր ձեւերը։ Խոսում են բանկերի արժեթղթային քաղաքականության մասին, ...դպրոցական քաղաքականության մասին, ... նույնիսկ՝ խելամիտ կնոջ քաղաքականության մասին, որը հավակնում է ղեկավարել ամուսնուն [9, с. 644]»։ Այս բաժանումներից երեւում է, որ քաղաքական միտումները կարող են լինել խիստ տարբեր, սակայն տարբերություններով հանդերձ քաղաքականությունն ունի մեկ կայուն ելակետ։ Վերջինս արտահայտված է Արիստոտելի դասական նկարագրության մեջ. «... ինչպես տեսնում ենք, ցանկացած պետություն իրենից ներկայացնում է մի տեսակ հաղորդակ307ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ցություն, իսկ քանի որ ցանկացած հաղորդակցություն կազմակերպվում է հանուն ինչ-որ բարիքի (որովհետեւ ամեն գործունեություն ի նկատի ունի ենթադրյալ բարիք), ապա ակնհայտ է, որ բոլոր հաղորդակցությունները ձգտում են դեպի այս կամ այն բարիքը, ընդսմին, մնացած բոլորից առավել եւ բարիքներից բարձրագույնին ձգտում է այն հաղորդակցությունը, որը հանդիսանում է բոլորից կարեւորն ու իր մեջ պարփակում մնացած բոլոր հաղորդակցությունները։ Հենց այս հաղորդակցությունն էլ կոչվում է պետություն կամ քաղաքական հաղորդակցություն [7, с. 376]»։ Այսպիսով, քաղաքականությունը միջոց է, իսկ նպատակը՝ բարիքը։ Եվ բնավ էական չէ, թե տվյալ քաղաքականությունը (գործորդները) «բարիք» հասկացության ներքո ի՛նչ է ըմբռնում։ Այսինքն՝ անկախ «բարիք»-ի էությունից, քաղաքականությունը մի լծակ է, որի միջոցով իրականացվում են բարիքին առնչվող գործողությունները։ Այստեղից էլ Ա. Բեռլինի կատեգորիկ պնդման արդարացիությունը. «Քաղաքականության տեսությունը բարոյական փիլիսոփայության ճյուղ է, որը սկսում է քաղաքական հարաբերությունների ոլորտում բարոյական հասկացության հայտնագործումից կամ վկայակոչումից [22, p. 168]»։ Բեռլինը հիշատակում է միայն «տեսություն»-ը, սակայն սրանից անհրաժեշտաբար բխում է, որ քաղաքական պրակտիկան, նույն սկզբունքի համաձայն, պետք է լինի բարոյական փիլիսոփայության պրակտիկայի ճյուղ։ Այս ամենից կարելի է եզրակացնել, որ քաղաքականությանը միշտ նախորդում եւ ուղեկցում են փիլիսոփայական, մասնավորապես, բարոյագիտական հայացքներ, որոնց շրջանակներում ծագում, զարգանում եւ իրականացվում է քաղաքականությունը։ Այս եզրակացության բովանդակությունը կախման մեջ չէ հնարավոր այն դեպքերից, թե պատմական ի՛նչ ծագումնաբանություն ունի քաղաքականությունը։ Անկախ այն բանից՝ քաղաքականությունը սկզբնավորվել է բնականորեն, աստվածային միջամտությամբ, թե պատճառավորված է ավանդույթների կամ առասպելների ինչ-որ համակարգով, միեւնույն է՝ շրջապատված է փիլիսոփայությամբ։ Փիլիսոփայության հետ նմանատիպ հարաբերության մեջ է գտնվում նաեւ իրավունքը։ Մարդկությանը հայտնի, ամենահինը համարվող, իրավական կոթող «Համմուրաբիի կանոն»-ում, օրենսդիրը, մինչ օրենքներն ու պատիժները թվարկելը, ներկայացնում է իր գործունեության արդարացումը։ Կանոնում հայտարարվում է. «Երբ Մարդուկն ինձ ուղարկեց ժողովրդին կառավարելու եւ երկրին օգնություն բերելու, 308ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ես երկրում հիմնեցի օրենք ու արդարություն եւ նպաստեցի ժողովրդի բարեկեցությանը [25, p. 9]»։ Այսինքն՝ այս իրավաքաղաքական գործունեությունը ինքնանպատակ չէ. այն միջոց է, որով իրականացվում է արդարություն եւ նպաստում ժողովուրդների բարեկեցությանը։ Այսպիսի արդարացում-հիմնավորումներ կան գրեթե բոլոր պետությունների սահմանադրությունների եւ այլ իրավական փաստաթղթերի նախաբաններում նույնպես։ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրում հայտարարվում է. «Քանզի մարդկության ընտանիքի բոլոր անդամներին հատուկ արժանապատվության եւ հավասար ու անօտարելի իրավունքների ճանաչումն աշխարհի ազատության, արդարության եւ խաղաղության հիմքն է, ... Գլխավոր Ասամբլեան հրապարակում է սույն Մարդու Իրավունքների Համընդհանուր Հռչակագիրը որպես առաջադրանք բոլոր ժողովուրդներին ու ազգերին, ... [5]»։ ԱՄՆ-ի Սահմանադրությամբ հայտարարվում է. «Մենք ... առավել կատարյալ Միասնություն ձեւավորելու, Արդարություն հիմնելու, ներքին Խաղաղություն ապահովելու, ... եւ Ազատության Օրհնանքը պահպանելու նպատակով ... Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների համար վճռեցինք եւ հիմնադրեցինք այս Սահմանադրությունը [26]»։ ՌԴ Սահմանադրությունը նույնպես հետամուտ է «բարուն եւ արդարությանը [11]», իսկ ՀՀ Սահմանադրությունը վկայակոչում է համամարդկային բոլոր արժեքները [3]։ Վերջապես՝ հայ մեծանուն օրենսդիր Մխիթար Գոշն իր «Դատաստանագրքի» նախաբանում պնդում է, «... որ մեզ ոչ քիչ չափով է օգուտ [օրենսդրությունը], քանզի ամենքի համար են այս գրվածքները՝ զուգընթաց նրանց զորությամբ՝ չափի մեջ դնելով մարդկանց։ Որովհետեւ սրանց դիտավորությունը մեղքերը կրճատելը եւ դրանով չարին վերջ տալն է։ Եվ հետեւանքը ոչ այլ ինչ է լինում, եթե ոչ այն, որ դարձնում է մեզ համամիտ եւ համակարծիք, որոնցից եւ սերն է հաստատվում, որ գլուխն է բոլոր պատվիրանների [1, էջեր 18-19]»։ Հիշատակված իրավաքաղաքական բոլոր փաստաթղթերը, որպես նպատակ, մատնանշում են փիլիսոփայական մի շարք կատեգորիաներ. «արդարություն», «ազատություն», «բարի(ք)», «համամարդկային արժեքներ», եւ այլն։ Սակայն փիլիսոփայության եւ իրավաքաղաքականի կապն այսքանով չի ավարտվում, այն շարունակվում եւ իր ուղղակի արտահայտություններն է ունենում իրավաքաղաքական գործընթացների ամենամասնավոր եւ թանձրացական դեպքերում նույնպես։ 309ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ Իրավաքաղաքական մի շարք փաստաթղթերում առկա են մետաիրավական եւ մետաքաղաքական բազմաթիվ մոտեցումներ, դրույթներ ու հասկացություններ, որոնք ցույց են տալիս, որ փիլիսոփայությունն անընդհատ ուղեկցում է քաղաքական եւ իրավական գործընթացներին՝ լինելով դրանց ծավալման ամենակենտրոնական շերտերից մեկը։ Այսպես, օրինակ, ՀՀ Քրեական Օրենսգրքում, ի թիվս այլ շատերի, առկա է այսպիսի դրույթ. «Հոդված 10. Արդարության եւ պատասխանատվության անհատականացման սկզբունքը 1. Հանցանք կատարած անձի նկատմամբ կիրառվող պատիժը եւ քրեաիրավական ներգործության այլ միջոցները պետք է լինեն արդարացի՝ համապատասխանեն հանցանքի ծանրությանը, դա կատարելու հանգամանքներին, հանցավորի անձնավորությանը, անհրաժեշտ եւ բավարար լինեն նրան ուղղելու եւ նոր հանցագործությունները կանխելու համար [4]»։ Այս հոդվածը ներակայորեն (իմպլիցիտ) պարունակում է փիլիսոփայական մի շարք հիմնախնդիրներ. նախ՝ արծարծվում է համապատասխանության հարցը՝ վերջինս նույնացնելով «արդարացի»-ության հետ։ Սա խնդրահարույց է, այն պարզ պատճառով, որ մտքի համապատասխանությունը իրականությանը (իրողությանը) ոչ թե «արդարացի»ի, այլ «ճշմարտության» դասական նկարագրությունն է. «... նա, ով համապատասխանաբար է խոսում իրերի մասին, այնպես ինչպես դրանք կան, ճշմարիտն է խոսում [14, с. 426]», եւ «... ասել, որ գոյը գոյություն ունի, իսկ չգոյը գոյություն չունի՝ նշանակում է ճշմարիտն ասել [6, с. 141]»։ Լիովին այլ հարց է, որ ճշմարտությունը սկզբունքորեն կարող է փոխարկվել արդարության, եւ հակառակը. արդարությունը՝ ճշմարտության [տե՛ս 16, էջ 233], սակայն այս փոխարկումը ենթադրում է փիլիսոփայական խորը հայեցողություն եւ բարդ մտակառուցում։ Երկրորդ՝ հոդվածում նշվում է պատժի նպատակը՝ որպես չափորոշիչ. հանցագործին «... ուղղելու եւ նոր հանցագործությունները կանխելու համար»։ Պատժի առկայությունը, դրա նպատակները, դրա արդյունավետությունը, եւ այլն, այս ամենը նույնպես խնդրահարույց հայեցակետեր են, որոնցով զբաղվում է իրավունքի փիլիսոփայությունը՝ անհրաժեշտաբար կապակցվելով բարոյագիտությանը։ 310ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ Այսպիսով, քաղաքական եւ իրավական տեքստերը հավաստում են, որ փիլիսոփայությունը, ուղղակի կամ ենթատեքստային մակարդակում, հարատեւորեն առկա է եւ՛ քաղաքականության մեջ, եւ՛ իրավունքում՝ պարունակելով դրանք ու պարունակվելով դրանց մեջ։ Ուրեմն փիլիսոփայությունը ոչ միայն պատմականորեն, այլ նաեւ վերժամանակային՝ տրամաբանական օրինաչափ կապ ունի իրավունքի եւ քաղաքականության հետ։ Ինչպես պատմականորեն, այնպես էլ տրամաբանորեն փիլիսոփայությունը նախորդում, ուղեկցում եւ հաջորդում է իրավունքին ու քաղաքականությանը։ Ուստի, կարելի է ասել, որ քաղաքականությունը ծագում է բարոյագիտության-փիլիսոփայության մեջ եւ, ամրագրման պատճառով, արձանանում իրավունքում։ Վերը մատնանշված օրինակները խոսում են փիլիսոփայության՝ իրավունքի ու քաղաքականության վրա ունեցած միայն դրական ազդեցության մասին, սակայն փիլիսոփայությունը այս զույգ կենսագործունեությունների վրա ունենում է նաեւ «բացասական»՝ վերանայող ու կազմաքանդող ազդեցություն նույնպես։ Ինչպես վերը ցույց տրվեց, քաղաքական եւ իրավական տեքստերում ամրագրվում են փիլիսոփայական հիմնավորումներ, պարզաբանումներ, եւ ընդհանրապես, քննարկումներ պահանջող մտակառույցներ՝ ժամանակավորապես եւ տեղայնորեն լուծելով հավերժական մի հիմնախնդիր (մասնավոր կամ եզակի եղանակով)։ Այս տեսական արձանացումը արգելակում է իրավունքի եւ քաղաքականության կառուցարկման հետագա ընթացքը՝ ելակետվելով կարիքի բացակայությունից։ Սրանք հետայդու դիտվում են՝ ամբողջական ու կուռ համակարգեր եւ սկսում են գործառնել որպես ակնհայտ՝ «ինքնին հասկանալի ճշմարտություններ»։ Պատմական այս ակնթարթում իրավական եւ քաղաքական «ինքնին հասկանալի ճշմարտությունները» միակողմանիորեն ինքնամեկուսանում են փիլիսոփայությունից։ Բայց փիլիսոփայությունը շարունակում է՝ հայեցողության կենտրոնում պահել իրավաքաղաքական արձանացած (արձանագրված) այս հայեցակետերը։ Համապատասխան «օրենսգրքում» եւ հասարակական գիտակցության մեջ արձանացած «ինքնին հասկանալի» այսօրինակ բանաձեւումները փիլիսոփայությունը ենթարկում է վերանայման ու վերաիմաստավորման, այսինքն՝ վերաիմաստասիրման։ Վերաիմաստասիրման այս գործընթացը շարունակվում է, որովհետեւ փիլիսոփայության համար չկա մեկընդմիշտ լուծված հիմնախնդիր. ցանկացած լուծում կա՛մ միշտ ենթակա է չեղարկման, կա՛մ ուղղակի ընդունելի չէ, որով311ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ հետեւ առկա է մեկ այլ՝ լիովին հակադիր տեսակետ։ Եվ որովհետեւ, փիլիսոփայական մոտեցմամբ, ամեն հիմնախնդիր թույլատրում է տարբեր, անհամատեղելի ու միմյանց փոխբացառող լուծումներ [տե՛ս 13, էջ 8], ուստի ամեն հնարավոր լուծմանը հակադիր տեսակետը շարունակում է քննարկումը, քննադատությունը եւ վերաիմաստավորումը։ Այս նույն՝ վերլուծական գործընթացը կարող է ոչ միայն շարունակվել նախկինում առկա հնարավոր հակադիր լուծումների տեսանկյունից, այլ լուծման առաջարկից հետո, կարող են ի հայտ գալ նաեւ այլք։ Եվ եթե իրավունքի ու քաղաքականության շրջանակներում ինչ-որ հարց համարվում է լուծված կամ թեւակոխած այլ փուլ, ապա փիլիսոփայությունը շարունակում է ուշադրության կենտրոնում պահել այն բանաձեւումները, որոնց ամրագրումամբ լուծված էր համարվել ինչ-որ խնդիր։ Օրինակ՝ ֆրանսիացի իրավաբան-փիլիսոփա Ալեն Դե Բենուան կատաղի քննադատության է ենթարկում Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրում առկա մի շարք դրույթներ, որոնք ներկայումս էլ շարունակում են մեծ դերակատարություն ունենալ համաշխարհային իրավաքաղաքական գործընթացներում։ Բենուան, ի թիվս այլնի, քննարկում է իրավահասկացութային ճշգրտության բացակայության մի դեպք եւ կատարում հռետորական հարցադրում. «Արժանապատվությունը, ինչպիսի իմաստ էլ դրան վերագրվի, դառնում է խնդրահարույց, երբ այն ենթադրվում է որպես բացարձակ հատկություն։ Հասկանալի է, թե ինչ է նշանակում՝ լինել «արժանի այսինչին», եթե խոսքն այս կամ այն բանի մասին է, սակայն ի՞նչ է նշանակում՝ լինել «արժանի» ինքնին [8, с. 53]»։ Այսպիսով, փիլիսոփայությունը փաստացիորեն շարունակում է քննարկել, քննադատել, վերլուծել, եւ այլ գործընթացներ իրականացնել այն ամենի նկատմամբ, որոնք արդեն իսկ ստացել են իրենց կուռ ու ինքնապարփակ արձանացումն իրավունքի կամ քաղաքականության շրջանակներում եւ տրվել շահագործման։ Վերիմաստասիրման այս գործընթաը, լինելով տիպիկ փիլիսոփայական, բնավ չի պարտադրում, որ այն իրականացնողն անպայման լինի փիլիսոփա։ Գործընթացը կարող է իրականացվել ցանկացած սուբյեկտի կողմից, որը դրսից կքննի-կքննադատի մտային տվյալ արձանացումը։ Եվ այս գործընթացը, իրավունքի դեպքում, կորակվի մետաիրավական, իսկ քաղաքականության դեպքում՝ մետաքաղաքական քննություն-քննադատություն։ Սույն գործընթացի օբյեկտիվ անհրաժեշտու312ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ թյունը պայմանավորված է մարդու փիլիսոփայող եւ փիլիսոփայության անհրաժեշտաբար մարդկային լինելու էություններով։ Իսկ փիլիսոփայության «... գիտակցային մշակումը երբեք չավարտվող եւ ամեն անգամ նորացվող հանձնառություն է, որը ներկայումս իրականացվում է իբրեւ մեկ ամբողջություն։ ... Այս հանձնառության հայեցումը ... չի խամրի այնքան ժամանակ, քանի դեռ մարդիկ մարդ կմնան [21, с. 16]»։ Փիլիսոփայությունը «... միշտ ներկա է այնտեղ, որտեղ մարդն է ապրում [21, с. 134]», որովհետեւ «Բոլոր մարդիկ փիլիսոփաներ են։ Եթե նույնիսկ նրանք չեն հասկանում սեփական փիլիսոփայության հիմնախնդիրները, միեւնույն է՝ նրանք ունենփիլիսոփայական, առնվազն, նախապաշարումներ [15, с. 129]»։ Այսպիսով, իրավունքի ու քաղաքակնության կառուցարկումից առաջ եւ կառուցարկման ընթացքում փիլիսոփայությունը մեծամասմաբ դրականորեն է համագործառնում այս զույգ կենսագործունեությունների հետ։ Սակայն իրավունքի ու քաղաքականության արձանացումից անմիջապես հետո, փիլիսոփայությունն սկսում է գործառնել ընդդեմ արձանացած մտակառույցների։ Փիլիսոփայական վերաիմաստավորման արդյունքում իրավունքի ու քաղաքականության արձանացումները կա՛մ բարդանում եւ առավել կենսունակ են դառնում, կա՛մ մերժվում ու դուրս են մղվում։ Այս հնարավոր զարգացումները տեղի են ունենում՝ արձանացած հայեցակետերի ընդդիմացման միջոցով՝ կրկին փիլիսոփայության համագործառնությամբ. հենց այնպես, ինչպես տեղի էր ունեցել նախորդ արձանացման կառուցարկման գործընթացը։ Սույն գործընթացը, նմանաբանության սկզբունքով, կարելի է վերագրել հոգեւոր մշակութայի բոլոր ձեւերին. Կարլ Յասպերսը այս նույն գործընթացը նկարագրում է կրոնի եւ հակակրոնի՝ փիլիսոփայության նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքի համատեքստում. «Աստծո հայտնությամբ լուսավորված՝ այնկողմնային աշխարհի ձգողական ուժը, կամ անաստված աշխարհի համակողմանի ամենակարող իշխանության նկրտումը՝ եւ՛ մեկը, եւ՛ մյուսը, կուզենային, որ փիլիսոփայությունը դադարեցներ իր գոյությունը [21, с. 16]»։ Մեկ այլ նմանաբան գործընթացի նկարագրություն առկա է նաեւ Թ. Կունի գիտական հեղափոխությունների հայեցակարգում։ Ըստ Կունի նորմալ գիտության ժամանակաընթացքում գործառնում է գիտնականների հանրության կողմից ընդունված հարացույցը։ Սակայն, աս313ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ տիճանաբար, ի հայտ են գալիս անոմալիաներ, կուտակվում են հակասություններ եւ ներքին խնդիրներ։ Սրան հաջորդում է գիտական հեղափոխությունը՝ նոր հարացույցով [ի թիվս այլնի՝ տե՛ս 24, էջ 154]։ Այս վերլուծության շրջանակներում հնարավոր չէ որոշակիացնել, թե վերը նկարագրված «օրինաչափությունը» մշակութային ո՞ր ձեւին ի՞նչ չափով ու յուրահատկություններով է վերագրելի, սակայն կարելի է պնդել, որ մեզ հետաքրքրող երկու՝ իրավունքի ու քաղաքականության դեպքում, սույն օրինաչափությունը գործում է լիարժեքորեն։ Եվ սա բխում է իրավունքի ու քաղաքականության, Նիցշեի ոճով ասած, մարդկային, չափազա՛նց մարդկային լինելուց՝ ի տարբերություն, ասենք, բնագիտական կամ մաթեմատիկական խնդիրների։ Վերջիններս առաջ քաշելը եւ լուծելը չի ենթադրում ուղղակի կապ մարդու էության հետ։ Նման խնդիրները, նույնպես, կապվում են մարդուն, սակայն անուղղակի կերպով։ Օրինակ՝ հանրահայտ է, որ Կոպերնիկոսի արեգակակենտրոն տիեզերքի մոդելը դարձավ հանրային եւ իշխանական-քաղաքական քննարկման առարկա, ո՛չ որովհետեւ ուղղակիորեն ազդում էր հասարակական գիտակցության կամ մարդու աշխարհայացքի վրա, այլ որովհետեւ դրանից բխող եզրակացություններն էին աշխարհայացքային՝ ուղղակիորեն կապված մարդու էությանը։ Հատկանշական է, որ ինչպես իրավունքն ու քաղաքականությունը, այնպես էլ հոգեւոր մշակույթի հումանիտար բոլոր ձեւերը (արվեստ, գեղարվեստական գրականություն, եւ այլն), կապված են մարդու էությանը ուղղակիորեն։ Սակայն այս ձեւերը կարող են ունենալ չնչին կամ, ընդհանրապես, ոչ մի առնչություն չունենալ լայն հանրությունների հետ։ Ի տարբերություն սրանց՝ իրավունքն ու քաղաքականությունը միշտ ուղղակիորեն առնչվում են ցանկացած անհատի՝ անկախ վերջիններիս կամքից, աշխարհայացքից, ցանկություններից, եւ այլն, որավհետեւ բոլոր մարդիկ իրավունքի ու քաղաքականության «շահառուներն» են։ Եվ նաեւ սա է պատճառը, որ Արիստոտելը մարդու բնությունը պայմանավորում է քաղաքականությամբ. «...մարդն իր բնությամբ քաղաքական էակ է, իսկ նա, ով իր բնությանը համահունչ, այլ ոչ պատահականության բերումով, ապրում է պետությունից դուրս, կամ բարոյական իմաստով թերհաս էակ է, կամ էլ՝ գերմարդ... [7, с. 378]»։ Վերջապես՝ քանի որ իրավունքի ու քաղաքականության գործառնող բոլոր իրողությունները (տեսական եւ գործնական) ուղղակիորեն ու 314ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ անմիջականորեն են առնչվում մարդուն, ապա դրանց հասկացման եւ կիրառության հիմքում միշտ ընկած է մարդու բնության եւ էութայն վերաբերյալ մի ինչ-որ հայեցակարգ(եր)։ Եվ իրավունքն ու քաղաքականությունը չեն կարող գործառնել՝ առանց հաշվի նստելու կանտյան հավերժական հարցի հետ, որին կարելի է հանգեցնել ողջ փիլիսոփայությունը. «Ի՞նչ է մարդը [10, с. 332]»։ Իսկ մարդու մասին պատկերացումները խիստ տարբեր են, նույնիսկ, ամենաընդհանրական մակարդակում. «Եթե զարգացած եվրոպացուն հարցնենք, թե նա ի՞նչ է մտածում «մարդ» հասկացության վերաբերյալ, ապա, գրեթե միշտ, նրա գիտակցության մեջ կսկսեն բախվել երեք անհամատեղելի գաղափարների շրջանակներ։ ...հուդայա-քրիստոնեական ... շրջանակի պատկերացումը...։ ... անտիկ-հունական շրջանակի պատկերացումը...։ ... արդի բնագիտական եւ գենետիկական հոգեբանության շրջանակի պատկերացումը [20, с. 30]»։ Այստեղից էլ բխում է, որ քաղաքական եւ իրավական կենսագործունեությունները նպատակային չեն լինի, քանի դեռ չկա մարդու՝ ի՞նչ եւ ինչպիսի՞ ինչ լինելու վերաբերյալ, առնվազն, կոնվենցիոնալ կոնսենսուս, որովհետեւ, օրինակ, «Օքսֆորդի դասախոսի ազատությունը խիստ տարբեր է Եգիպտական հողագործի ազատությունից [22, p. 171]»։ Ուրեմն կա՛մ ուղիղ տեքստով հստակեցվում, սահմանվում, մեկնաբանվում եւ ըմբռնվում է մարդու (եւ ոչ միայն մարդու) ի՞նչ, ինչպիսի՞ ինչ եւ ինչի՞ համար լինելը, կա՛մ էլ գործողությունները հիմնվում են գործորդների «փիլիսոփայական նախապաշարումների» վրա։ Իսկ այսօրինակ հարցերը (ի՞նչ է, ինչպիսի՞ ինչ է եւ ինչի՞ համար է) տիպիկ փիլիսոփայական են [2, էջ 35]։ Հաշվի առնելով այս հարցադրումների փիլիսոփայական լինելու հանգամանքը՝ հարկ է նշել, որ բացի վերը բերված փաստարկները, իրավունքն ու քաղաքականությունը անհրաժեշտաբար ենթադրում են փիլիսոփայությունը՝որպես ենթատեքստ, որովհետեւ փիլիսոփայությամբ է ուղղորդվում իրավունքի ու քաղաքականության նորմատիվային ցանկացած որոշարկում (ինչի՞ համար եւ/կամ պատճառով պետք է լինեն այնպիսին, ինչպիսին, որ են/չեն)։ Այսպիսով, օրինաչափ եւ անհրաժեշտաբար է իրավունքի ու քաղաքականության տրամաբանական կապը փիլիսոփայության հետ. իրավունքն ու քաղաքականությունը ոչ միայն մշտապես ուղեկցվում են փիլիսոփայությամբ, այլ լինելով լիովին ինքնուրույն ոլորտներ, աննկատո315ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ րեն գտնվում են փիլիսոփայության ներսում։ Փիլիսոփայությունն ուղղակի ներհատուկ (իմանենտ) է իրավունքին ու քաղաքականությանը։ Փիլիսոփայությունն իրավունքի ու քաղաքականության նկատմամբ ամբողջատիրական (տոտալ) տրվածություն ու պարտադրություն է։ Եվ այս տրվածությունն այնքան անմիջական է, որ դրա այսպիսիությունն անզեն աչքով կարող է նաեւ չնկատվել։ Այն առավելապես կարելի է ի ցույց դնել՝ տրամաբանական վերլուծության միջոցով, ինչպես որ այս վերլուծությամբ կատարվեց այդպիսի մի փորձ։ Փիլիսոփայության սերտ կապը իրավունքին ու քաղաքականությանը թույլ է տալիս փիլիսոփայության հստակ գիտակցված եւ նպատակային միջամտությունը դեպի իրավաքաղաքական խոսույթ՝ ի հակադրություն, կրկին անհրաժեշտ, սակայն տարրերային միջամտության։ Դասագրքային ճշմարտություն է, որ փիլիսոփայությունն ունի գոյաբանական, իմացաբանական, արժեքաբանական եւ այլ ոլորտներ ու ենթագիտակարգեր։ Սրանք, առանձին-առանձին կամ բոլորը միասին, կարող են հանդիսանալ նպատակային հենք՝ որոշակիացնելու համար իրավաքաղաքական խոսույթի հասկացություններն ու բանաձեւումները։ Ինչպես վերը տեսանք եւ՛ իրավունքը, եւ՛ քաղաքականությունը, իրենց առանձին ու համադրյալ խոսույթներում, առերեսվում են հասկացությունների ճշգրտման հիմնախնդրին, այսինքն՝ իրավաքաղաքական խոսույթում գրեթե միշտ առկա է իրավահասկացութային ճշգրտության հարցը։ Իսկ փիլիսոփայականի գործառույթներից մեկը «... ոչ թե գիտելիք մատակարարելն է, այլ հասկանալը [21, p. XI]»։ Ուստի փիլիսոփայությունը կարող է եւ պե՛տք է գիտակցաբար կիրառվի իրավաքաղաքական խոսութային հասկացությունները համակարգելու, քննադատելու, ճշգրտելու եւ հասկանալու համար։	Հոդվածում քննարկվում է փիլիսոփայության եւ իրավաքաղաքական խոսույթի տրմաբանական կապի հիմնահարցը։ Այս կապը ցուցադրելու համար նախ որոշակիացվում է «իրավունք», «քաղաքականություն» եւ «փիլիսոփայություն» հասկացությունների այն կիրառությունը, որն առկա է սույն վերլուծության շրջանակներում։ Որոշարկմանը հետեւում է իրավունքի եւ քաղաքականության միջեւ առկա անհրաժեշտ կապի ցուցադրությունը։ Այնուհետեւ հիմնավորվում է այն դրույթը, ըստ որի, ցանկացած պնդում, որն իրավացիորեն կատարվում է իրավունքի եւ քաղաքականության վերաբերյալ, կարելի է վերագրել նաեւ իրավաքաղաքական խոսույթին ընդհանրապես։ Վերջապես՝ ցույց է տրվում, որ փիլիսոփայությունը կապված է իրավաքաղաքական խոսույթին ոչ միայն պատմականորեն, այլ նաեւ տրամաբանական անհրաժեշտությամբ։ Եվ քանի որ փիլիսոփայությունն ամեն դեպքում միջամտում եւ թափանցում է իրավաքաղաքական խոսույթի ամենախոր շերտերը, ապա փիլիսոփայական այս միջամտությունը կարող է շատ օգտակար դերակատարություն ունենալ իրավաքաղաքական խոսույթի համար, եթե միջամտությունն իրականացվի գիտակցված եւ նպատակայնորեն։ Այսպիսի միջամտությամբ փիլիսոփայությունը կօգնի առավել հստակ հասկանալ, ճշգրտել, համակարգել այն բոլոր էական հասկացություններն ու բանաձեւումները, որոնք կիրառվում են իրավաքաղաքական խոսույթում։
ԴԱՏԱԿԱՆ ՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՍԱՆՏՏԻ ՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Քրեական դատավարության արդյունավետության հիմնական երաշխիքներից մեկը դատավարության բնականոն ընթացքի ապահովումն է, որի լիարժեք իրականացման տեսանկյունից դատավարության կողմից պատշաճ վարումը մասնակիցները հնարավոր են: Հետևաբար, վարույթի բնականոն ընթացքն ապահովելու համար դատավարական ընթացակարգի խախտման դեպքում օրենքով նախատեսված դատավարական պատասխանատվությունն ուղղված է դատական նիստի բնականոն ընթացքի ապահովմանը `համապատասխան հարկադրանքի կիրառման հետ կապված հարաբերությունների կարգավորման միջոցով: չափել Քրեական հարկադրանքը պետական հարկադրանքի բաղկացուցիչ մասն է: Այս հարկադրանքի օգտագործումը քրեական դատավարությունում թույլատրելի է քրեական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում: Հարկադրանքի կիրառման հիմքն առաջին հերթին քրեական դատավարության մասնակիցների կողմից իրենց պարտականությունների չկատարումը կամ ոչ պատշաճ կատարումն է, ինչպես նաև նրանց իրավունքների չարաշահումը, որոնք ուղղված են օրենքով սահմանված կարգը խախտելուն: դատական նիստի ընթացքում: Բազմաթիվ դեպքեր կան, երբ քրեական դատավարության մասնակիցները չեն կատարում իրենց դատավարական պարտականությունները ՝ խոչընդոտելով գործի քննությանը: Դա կանխելու համար դատարանն իրավունք ունի համապատասխան հարկադրանքի միջոցներ կիրառել դատավարության մասնակցի նկատմամբ: Այդ հարկադրանքի միջոցների նախատեսումը և կիրառումը ենթակա են դատական պատասխանատվության: Ն. Ա. Գրոմովը և Ս. Պոլունինը կարծում են, որ դատավարությունը իրավական պատժամիջոցների հետևանք է այն անձի նկատմամբ, որը խախտել է քրեական դատավարության կանոնները ՝ արտահայտելով պետության կողմից ապօրինի վարքի դատապարտումը [1]: V. Մ. Կովալյովը դատական պատասխանատվությունը դիտարկում է որպես քրեական դատավարության օրենսդրությունը խախտելու մեջ մեղավոր անձի նկատմամբ օրենքով սահմանված պատժամիջոցների հետևանք: P. Ս. Էլկինդը պնդում է, որ քրեական պատասխանատվությունը հանցագործին լրացուցիչ քրեական պատասխանատվության պարտադրում, նրա դատավարական իրավունքներից զրկում է, այլ կերպ ասած `նրանց լրացուցիչ պատասխանատվության պարտադրում, պատշաճ դատավարական իրավունքներից զրկում: FF Kovriga- ն դատավարությունը վերլուծում է երկու եղանակով. Դատարանի կողմից սահմանված կանոններին համապատասխան գործելու անհրաժեշտություն, իրավունքներ իրականացնել, պարտականություններ կատարել, ինչպես նաև անազնիվ վարքի հետևանքները կրելու պարտավորություն: Ամփոփելով վերը նշվածը ՝ մենք կարծում ենք, որ քրեական դատավարությունը դատավարական պատժամիջոցների կիրառումն է ՝ ի պատասխան դատավարության մասնակիցների անօրինական վարքի: Իրավական պատասխանատվության այլ տեսակների նման, դատավարությունն ունի կարգավորող, կանխարգելիչ, պատժիչ, վերականգնողական և կրթական գործառույթներ: Իրավաբանական գրականության մեջ պատժիչ (տուգանքային) պատժամիջոցները ներառում են առաջին հերթին այն պատժամիջոցները, որոնք մեծ ազդեցություն ունեն հանցագործի վրա: արտահայտվում են նրա նկատմամբ ֆիզիկական կամ նյութական պատիժ կիրառելով: Այս պատժամիջոցները հիմնականում ուղղված են դատավարական խախտումների կանխարգելմանը, հանցագործին պատժելուն, նրա իրավունքները սահմանափակելուն, պարտավորեցնել նրան կատարել իր պարտականությունները: Աշխատանքի ուսումնասիրման ենթակա դատական տուգանքը դասակարգվում է որպես կարգապահական տույժ, և ունի դրամական բնույթ: Այսպիսով, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 314.1 հոդվածը սահմանում է հետևյալը. «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրքը, Սահմանադրական օրենքով նախատեսված հիմքերով, դատարանն իրավունք ունի քրեական հետապնդման մասնակից անձանց նկատմամբ կիրառել հետևյալ պատժամիջոցները. , դատական նիստին ներկա գտնվողներին. 1) նկատողություն. 2) դատարանի դահլիճից հեռացում. 3) դատական տուգանք »: ՀՀ դատական օրենսգրքի 47-րդ հոդվածը (դատական սանկցիայի կիրառման նպատակը և հիմքերը) սահմանում է, որ դատական սանկցիան կիրառվում է դատական իշխանության լիազորությունները պաշտպանելու, ինչպես նաև դատաքննության բնականոն ընթացքն ապահովելու համար: Դատարանը կարող է դատական սանկցիա կիրառել, երբ անձը չարաշահում է իր դատավարական իրավունքները կամ չարամտորեն չի կատարում իր դատական պարտականությունները, չի ենթարկվում դատարանի հրամաններին կամ այլ կերպ չի խախտում դատական կարգը, դատարանի դահլիճում դրսի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքը: Որոշ տեսաբաններ դատարանի տուգանքը դասում են որպես միջանկյալ սանկցիա ՝ նշելով, որ այն ունի ինչպես պատժիչ, այնպես էլ վերականգնողական բնույթ: Ս. Ս. Ըստ Չեռնովայի, դատական տուգանքը գումարի գումար է, որը դատարանի կողմից սահմանվել է քրեական հարկադրանքի տեսակի համար, որը նշանակվել է դատավարությանը մասնակցելու միջոցով իր պարտականությունները չկատարելու համար, ներառյալ դատական կարգի խախտումը: Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական դատավարության օրենսգրքի համակարգված վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ քրեական դատավարության մասնակիցների, հատկապես իրենց դատական պարտականությունների կատարման առավել հայտնի մասնակիցների կողմից նշանակված տուգանքը, որոնք ծառայում են արդարադատության շահերին, ապահովում է բնականոն ընթացքը: դատավարությունը: Վերոնշյալը հետագայում ընդհանրացնելով ՝ դատական տուգանքը կարող ենք սահմանել որպես դատական սանկցիայի մի տեսակ, որի նշանակումը նպատակ ունի ազդել դատական նիստի ընթացակարգը խախտող անձի վրա կամ ստիպել նրան բարեխղճորեն կատարել իր պարտականությունները: Courtանկացած դատական հարկադրանքին բնորոշ ընդհանուր հատկանիշների հետ մեկտեղ դատական տուգանքն ունի իր առանձնահատկությունները: Մասնավորապես, քրեական դատավարություններում այն ունի հատուկ նպատակ ՝ հանդես գալով որպես քրեական պատասխանատվություն ապահովող պատժամիջոց: Ինչպես նշեցինք, այն ունի պատժիչ բնույթ. այն ծառայում է որպես պատժիչ միջոց քրեական հանցագործություններ կատարած անձանց նկատմամբ, քանի որ ֆինանսական բեռի տեսքով նրանց համար անբարենպաստ հետևանքներ է առաջացնում: Դատական տուգանքներով պաշտպանված իրավական հարաբերությունների առանձնահատկությունն իրենց անմիջական կամ հատուկ բնույթն է կրում: Հարկ է նշել, որ այդ իրավական հարաբերություններն առաջանում են ամանակ դատական գործողությունների կատարման ընթացքում կողմերի ներգրավվածության ընթացքում, և պարտականությունները չկատարելու արդյունքում, ինչպես նաև դատական և դատական նիստին ներկա անձանց միջև: Դատական տուգանքները, որպես քրեական հարկադրանքի ձև, նախատեսվում են մի շարք երկրներում, և այդ երկրների փորձի ուսումնասիրությունը, անշուշտ, կարող է օգտագործվել ներքին օրենսդրության մշակման համար: Այսպիսով, Ուկրաինայի քրեական դատավարության օրենսգիրքը նախատեսում է տուգանքի նշանակում բոլոր այն անձանց նկատմամբ, ովքեր խախտում են իրենց իրավական պարտավորությունները: Բելառուսում, առանց հիմնավոր պատճառների պարտականությունները չկատարելու և քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի հրամաններին չենթարկվելու համար, ՌԴ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 1-ին քաղաքը նախատեսում է «տուգանք» ՝ տուգանք, մինչդեռ նույն պատժամիջոցը նախատեսված է Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով: , Հայցվորը, պատասխանողը, ներկայացուցիչը, վկան, փորձագետը, թարգմանիչը, ինչպես նաև այլ անձինք կարող են տուգանվել: Լիտվայի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի համաձայն `դատավարական պարտավորությունները չկատարելու համար կրկին տուգանք է նշանակվում: Այսպիսով, Լիտվայի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի համաձայն, վկան, ինչպես ցանկացած անձ, որը նախնական դատավարության ընթացքում առանց հիմնավոր պատճառաբանության չի ներկայանում քննիչի, դատախազի, դատավորի առջև, կարող է տուգանվել, իսկ որոշ դեպքերում նաև տրամադրվել օրենքով կարող է պահվել մինչև մեկ ամիս: Մեղադրյալը և կասկածյալը և կարող են տուգանվել առանց պատշաճ պատճառի պատշաճ ընթացակարգում չներկայանալու համար: Դատախազը տուգանքը նշանակում է իր հայեցողությամբ կամ մինչդատական վարույթի համապատասխան իրավասու մարմնի միջնորդությամբ, իսկ դատարանը ՝ դատախազի միջնորդությամբ կամ իր հայեցողությամբ: Մոլդովայում, օրենքով նախատեսված հատուկ պարտավորությունները խախտելու համար, նախատեսվում է դատական տուգանք: Օրինակ, անչափահասի խնամակալության իրավունք ստացած անձը խախտել է կամ չի կատարել այդ պարտականությունը, կախված հանգամանքներից, կարող է ենթարկվել կամ քրեական պատասխանատվության կամ տուգանքի: [9] Գերմանիայի քրեական օրենսդրության համաձայն ՝ դատավարության բոլոր մասնակիցները ոչ միայն կարող են տուգանվել իրենց պարտականությունները չկատարելու համար, այլ նաև կարող են ձերբակալվել դատարանի որոշումը խախտելու համար: Մեկ այլ իրավախախտման դեպքում նորից կարող են կիրառվել իրավական պատժամիջոցներ: Ավստրիայի քրեական դատավարության օրենսգրքի համաձայն ՝ դատարանն իրավունք ունի տուգանք կիրառել մեղադրյալի, տուժողի, վկայի, փորձագետի, բոլոր այն անձանց նկատմամբ, ովքեր իշխանության ներկայացուցիչ չեն: Չեխիայի քրեական դատավարության օրենսգիրքը նախատեսում է, որ տուգանք կարող է նշանակվել այն անձի նկատմամբ, որը խախտում է դատարանի որոշումը կամ վիրավորում է դատարանին, պետության ներկայացուցչին, քննիչին կամ ոստիկանին կամ չի կատարում հրամանը ՝ առանց բավարար ներողություն խնդրելու: Ֆրանսիական քրեական դատավարության օրենսգիրքը թվարկում է ոչ միայն տուգանքով պատժվող իրավախախտումների ամբողջ շրջանակը, այլև բոլոր նրանց, ովքեր կարող են այն կիրառել, ինչը հազվադեպ է արտասահմանյան օրենսդրության մեջ: Անգլիայի և Ուելսի օրենքների համաձայն, դատարանները մեծ լիազորություններ ունեն կարգավորել դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք ցուցաբերող անձանց վարքը: Կարելի է տուգանք կիրառել: Անգլիայի և Ուելսի դեպքում պատժամիջոց կիրառելու կարգը առանձնահատուկ է: Մասնավորապես, այն անձը, որի նկատմամբ կիրառվում է հարկադրանքը, գրավոր տեղեկացվում է պատժամիջոցների կիրառման հիմք հանդիսացող գործողությունների մասին, ներկայացվում են հնարավոր պատիժները, նրանց թույլատրվում է ներողություն խնդրել, բացատրել գործողությունները: Բացի այդ, եթե կա վտանգ, որ անպատկառ վերաբերմունքի արժանացած դատավորը կարող է անաչառ չլինել, գործը կփոխանցվի մեկ այլ դատավորի: Բայց ամեն դեպքում, այս ընթացակարգը պետք է կիրառվի միայն այն ժամանակ, երբ անհրաժեշտ է պաշտպանել արդարադատության շահերը: Նմանատիպ կարգավորումներ նախատեսված են նաև Շոտլանդիայի, Իռլանդիայի, Սլովենիայի և Կիպրոսի օրենսդրություններում: Հասկանալի է, որ դատական տուգանքների կիրառման պրակտիկան տարածված է օտարերկրյա պետություններում, որտեղ այս հաստատությանը վերաբերող խնդիրները վաղուց մանրամասնորեն կարգավորվում են օրենքով: Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունից անցնենք ներքին օրենսդրության կարգավորման հարցերին: Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրքը սահմանում է դատական պատժամիջոցների կիրառման նպատակը, այն է ՝ պաշտպանել դատական իշխանությունը և ապահովել դատական նիստի բնականոն ընթացքը (հոդված 47): Դրանից բխում է ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի գործող դրույթների վերլուծությունից, որը համապատասխանում է ՀՀ դատական օրենսգրքերի համապատասխան դրույթներին, օրենսդիրը որդեգրման տուգանքի կիրառումը հնարավոր է համարում միայն դատական քննության փուլում: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագիծը (այսուհետ `նախագիծ), ի տարբերություն որոշ պատժամիջոցների, որոնք նախատեսում էին դրանց կիրառումը նախաքննական վարույթներում, չի սահմանում այդ հնարավորությունը դատական տուգանքի համար: , Չհամաձայնելով վերոնշյալ կանոնակարգին, հարկ է նշել, որ գործնականում հնարավոր են դեպքեր, օրինակ, երբ փորձագետը հրաժարվում է կարծիք հայտնելուց կամ հայտնվում է համապատասխան հարցաքննությանը `եզրակացության հետ կապված հարցերը պարզելու համար, կամ փաստաբանը դիտավորյալ երկարացնում է նախա -դատական քննություն: Նման դեպքերում հաշվի առնելով ինչպես օտարերկրյա պետությունների փորձը [12] (օրինակ, Ռուսաստանի Դաշնության քրեական դատավարության օրենսգիրքը նախատեսում է տուգանքի նշանակում վկայի կամ այլ մասնակցի բացակայության կամ չկատարման դեպքում: վարույթն իրականացնող մարմնի հրամաններով) և դրամավարկային բնույթ ՝ մենք նպատակահարմար ենք գտնում դատարանի տուգանքի կիրառումը երկարացնել նախաքննական վարույթներով: Համաձայն ՀՀ գործող դատավարության օրենսգրքի, տուգանքի նշանակման հիմքերը բերված են Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգրքով (հոդված 314.1): դատարանի դահլիճում դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք ցուցաբերելը: Նշենք, որ այս իրավական կարգավորումը խնդրահարույց է: Փաստորեն, ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգիրքը նախատեսում է դատական տուգանքի կիրառում իրավունքի չարաշահման դեպքում, բայց հարց է առաջանում, թե որ գործողությունները պետք է համարվեն որպես իրավունքների չարաշահում: Իրավաբանական գրականության մեջ կա կարծիք, որ իրավունքի չարաշահման դեպքում կարող է կիրառվել դատական տույժ ՝ չարաշահումը բնութագրելով որպես քրեական դատավարության սկզբունքների խախտում, դատավարական իրավունքների իրականացում, որը փորձում է վնասել այլ մասնակիցներին [13]: , Լուիզիանայի Գերագույն դատարանն իր գործերից մեկում նշել է, որ օրենքը չարաշահվում է նույնիսկ այն դեպքում, երբ օրենքն իրականացվում է առանց որևէ լուրջ նպատակի հետապնդման, նույնիսկ եթե այդ իրավունքի իրականացումը վնաս չի պատճառում: Նախագծում նշված խնդրի միանշանակ լուծում կա, որում ասվում է, որ իրավունքների չարաշահման դեպքում կարող է կիրառվել միայն դատական սանկցիայի իրավունքի իրացման սահմանափակում (հոդված 141): Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ սա խնդրի միայն մասնակի լուծում է, քանի որ չնայած հասկանալի է, որ վերոհիշյալ դեպքում տուգանք կկիրառվի, այն հարցին, թե որ դեպքերում է տուգանքը նշանակվելու, պատասխան չկա: Դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունքի, դատարանի հրամաններին անհնազանդության դեպքում կանոնակարգերը պարզ են, բայց պարտականությունները չկատարելու դեպքում իրավիճակն այլ է, քանի որ օրենսդիրը չի հստակեցնում, թե որ պարտականությունները կհանգեցնեն սանկցիայի կիրառմանը, այն թողնելով դատարան: Եվ համապատասխան պարտականությունների հստակ չնշումը կարող է հանգեցնել որոշակի չարաշահումների և ճնշումների: Այսպիսով, հաշվի առնելով վերոհիշյալ անբարենպաստ դրամական հետևանքները անձի համար դատական տույժ նշանակելու դեպքում, ինչպես նաև դատավարության մասնակիցների անկախությունն ապահովելու անհրաժեշտությունը, կարծում ենք, որ բոլոր պարտավորությունները չկատարելու դեպքում որի կատարումը կարող է նշանակվել դատական տուգանք ուղղակիորեն պետք է նախատեսվի Քրեական դատավարության օրենսգրքում: Մենք գտնում ենք, որ դատավարական պատժամիջոցների կիրառման դատական պրակտիկայում հստակեցման համար անհրաժեշտ է կատարելագործել գործող օրենսդրական դրույթները `նախատեսելով պատժամիջոցների կիրառման հնարավորությունը հատուկ հոդվածներում: Իրավաբանական գրականության մեջ իրավամբ նշվում է, որ այն հանցագործությունները, որոնց համար պետք է տուգանքներ նշանակվեն, պետք է հստակ սահմանված լինեն օրենքով: Հստակությունը երբեք ավելորդ չէ, հատկապես օրենսդրության մեջ, ինչպես Ֆրանսիայում: Հաջորդ հարցը դատական տուգանքի կիրառման և կիրառման կարգն է: Դատարանի դատական սանկցիա կիրառելու կարողությունը, անշուշտ, նպատակ ունի ապահովել դատարանների բնականոն գործունեությունը, ինչը նաև արդար դատաքննության երաշխիք է: Այնուամենայնիվ, օրենքը պետք է ապահովի համարժեք երաշխիքներ դատավարության մասնակիցների իրավունքներն ապահովելու համար: ՀՀ գործող դատավարության օրենսգիրքը սահմանում է, որ նկատողությունները և դատարանի դահլիճից հեռացումը կիրառվում են նույն դատական նիստում կայացված դատարանի որոշմամբ, որն ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից (հոդված 341.2): Օրենսդիրը, որը չունի հստակ կանոնակարգ դատական տուգանքի վերաբերյալ, միայն նշում է, որ դատարանի որոշումը դատական տուգանքի կիրառման մասին ուժի մեջ է մտնում դրա կայացման պահից: Այնուամենայնիվ, պարզ չէ, թե ինչ կարգով պետք է կայացվի այդ որոշումը: Մինչդեռ դատավարության մասնակիցների իրավունքների պաշտպանությունն ապահովելու համար գտնում ենք, որ դատարանը պետք է կայացնի դատարանի առանձին որոշում, որը հստակ նկարագրելու է թույլատրված խախտումը, հիմնավորի կիրառված պատժի համաչափությունը, որը կապահովի դատարանի որոշման օրինականությունն ու հիմնավորումը: Այս մոտեցումը հիմնված է օտարերկրյա պետությունների փորձի և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի դիրքորոշումների վրա (այսուհետ ՝ ՄԻԵԴ): Որոշակի հետաքրքրություն է առաջացնում այն հարցը, թե ինչպես պետք է վճարվի դատական տուգանքը: Գործող օրենսդրությունում չկա համապատասխան իրավական կարգավորում: Հաշվի առնելով դատական տույժ նշանակելու հիմքերը ՝ մենք կարող ենք պնդել, որ այն ոչ թե ուղղված է վնասի հատուցմանը, այլ ունի պատժիչ, կանխարգելիչ բնույթ, ուստի այս դեպքում արդար չի լինի տուգանքի որոշում կայացնել հօգուտ դատարան կամ որևէ այլ մասնակից: Հետևաբար, այն իրավախախտումը, որի համար կկիրառվի դատական տուգանք, պետք է համարվի պետության դեմ ուղղված, ինչպես Նախագծով նախատեսված էր նախորդ կանոնակարգերով, այն պետական բյուջե վճարելու համար: Մենք գտնում ենք, որ դատարանի կողմից սանկցիա չկիրառելու մասին օրենքով նախատեսված կանոնակարգը անձի կողմից իր գործողության անօրինականությունը ընդունելու դեպքում դատարանից ներողություն խնդրելու դեպքում ձևական բնույթ ունի, և գործնականում դժվար կլինի ապահովել սույն դրույթի իրականացումը: Itիշտ է, դա նախատեսված է մի շարք երկրներում, բայց այդ երկրների փորձը ցույց է տալիս, որ համապատասխան կարգավորումները տրված են վարկանիշային կատեգորիաների տեսքով, և չկա որևէ չափանիշ, որի հիման վրա դատարանը կընդունի ներողություն մի դեպք, այլ ոչ թե մեկ այլ դեպքում: Քննարկվող հարցի առնչությամբ դատարանի կողմից անաչառության ապահովման հարցը շատ կարևոր է: Դատավորը, ում նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք է ցուցաբերվել դատական պատժամիջոց կիրառելով, կարո՞ղ է ներողություն խնդրել, թե ոչ, կարո՞ղ է շարունակել անաչառ մնալ: [16] Յուրաքանչյուր սանկցիա կիրառելուց հետո տեսականորեն և գործնականում անհնար է գործը փոխանցել այլ դատավորի: Համենայն դեպս դա ողջամիտ չէ: Այնուամենայնիվ, դատարանի անաչառությունն ապահովելու համար ապահովել Քրեական դատավարության մասնակիցների անկախությունն ապահովելու համար օրենքը պետք է նախատեսի լրացուցիչ երաշխիքներ, ներառյալ պատժամիջոցը կիրառելու պատճառաբանված որոշումը, այն բողոքարկելու հնարավորությունը, որը արդեն քննարկվել է: Ավելին, քան ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում վերջերս կատարված փոփոխությունները, ավելի վիճահարույց է այն անձանց շրջանակը, որոնց նկատմամբ կարող է կիրառվել դատական տուգանք: Քրեական դատավարության հանցագործությունների սուբյեկտները, համապատասխանաբար, քրեական դատավարության մասնակիցներն են, ովքեր, իրենց կարգավիճակին համապատասխան, կատարում են տարբեր գործառույթներ: Այդպիսին կարող են լինել այն քաղաքացիները, ովքեր չեն մասնակցում ընթացակարգին, բայց դրանից հետո պարտավոր են պահպանել դատական նիստի կարգը: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում վերջերս կատարված փոփոխությունների համաձայն, այժմ դատական տուգանքը կարող է կիրառվել դատախազի և փաստաբանի նկատմամբ: Հաշվի առնելով խնդրի կարևորությունը `անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ այդ կապակցությամբ միջազգային փորձին: Գրեթե բոլոր երկրների քրեական դատավարության օրենքները, որոնք ներկայացված են սույն փաստաթղթում, քննարկում են քրեական դատավարության բոլոր մասնակիցների նկատմամբ դատական տուգանքների կիրառումը: Մալթայի կառավարությունը «Կիպրիանուն ընդդեմ Կիպրոսի» գործով հայտարարել է, որ Մալթայի օրենսդրությունը հատուկ դրույթ է նախատեսում փաստաբանների կողմից թույլ տրված դատական խախտումների համար: Հատուկ դեպքերում դատավորը կարող է կասեցնել փաստաբանի գործունեությունը մեկ ամսից ոչ ավել ժամկետով: Դեռ 2003-ին Արևմտյան Սիբիրի Դաշնային դատարանը վճռեց, որ փաստաբանը տուգանվել է ՝ պատճառաբանելով, որ նա գործել է վարույթը երկարացնելու համար: Անգլո-ամերիկյան իրավական համակարգի երկրները թույլ են տալիս դատարանին ոչ միայն տուգանել, այլև ձերբակալել դատախազին և փաստաբանին դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք ցուցաբերելու համար: ԵԽ Նախարարների կոմիտեի փաստաբանի մասնագիտական գործունեության ազատության մասին Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի 25.10.2000 թ. Թիվ 2000 (2000 թ.) Հանձնարարականի 1-ին սկզբունքի 1-ին պարբերությունը պահանջում է, որ ձեռնարկվեն բոլոր անհրաժեշտ միջոցները `հարգելու, պաշտպանելու, խթանելու և խթանելու համար: փաստաբանների մասնագիտական պրակտիկայի ազատությունն առանց խտրականության, ինչպես նաև իշխանությունների կամ հասարակության անօրինական միջամտության լույսի ներքո, մասնավորապես Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի համապատասխան դրույթները: , Նույն սկզբունքի 4-րդ կետի համաձայն ՝ փաստաբանները չպետք է ենթարկվեն հետևանքների կամ ենթարկվեն որևէ պատժամիջոցների կամ ճնշման, երբ գործում են իրենց մասնագիտական չափանիշներին համապատասխան: Միևնույն ժամանակ, ԵԽ Նախարարների կոմիտեն նշում է իր նույն առաջարկության մեջ, որ փաստաբանները պետք է հարգեն դատական համակարգը, կատարեն իրենց պարտականությունները դատարանի առջև ՝ համաձայն ներքին օրենսդրության մասնագիտական չափանիշների: Նույն հանձնարարականի պարզաբանման 49-րդ կետում նշվում է, որ համապատասխանությունը ապահովելու համար դատարանները պետք է օգտագործեն ցանկացած օրենսդրական պատժամիջոց, ներառյալ տուգանքի նշանակումը: Վերոգրյալը նկատի ունենալով ՝ հարց է առաջանում, արդյոք փաստաբանը կարող է տուգանվել փաստաբանի համար, եթե նրանք չեն կատարում իրենց պարտականությունները կամ դիտավորյալ անհարգալից վերաբերմունք են ցուցաբերում դատարանի նկատմամբ: Մենք կարծում ենք, որ փաստաբանի և դատախազի հատուկ կարգավիճակը նրանց կարևոր դեր է խաղում արդարադատության իրականացման գործում, որպես հասարակության և դատարանների միջնորդ: Փաստաբաններն իրավունք ունեն մեկնաբանելու արդարությանն առնչվող հարցեր, բայց նրանց քննադատությունը չպետք է դուրս գա որոշակի սահմաններից: Այս առումով, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի մոտեցումն այն է, որ Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածը չպետք է ընդունվի բացարձակ իմաստով: Ավելին, փաստաբանի խոսքի ազատությունը դատարանի դահլիճում չի սահմանափակվում. որոշակի շահեր, ինչպիսիք են դատական իշխանության լիազորությունները, բավարար են 10-րդ հոդվածով սահմանված իրավունքի սահմանափակումները արդարացնելու համար [19]: Մենք գտնում ենք, որ իրավունքը չարաշահելով, դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք ցուցաբերելով ՝ փաստաբանը և դատախազը խոչընդոտում են ցանկացած երրորդ անձի նման վարույթը ՝ դրանով վնաս հասցնելով արդարադատությանը: Այս գործով դատական սանկցիան նպատակ ունի ապահովել արդար դատաքննության իրավունքը: Դրա կիրառումը դատարանի ցանկությունը չէ: Դատարանի պարտականությունն է դառնում, երբ պահանջում է արդարության շահ: Իրենց նպատակների համար դատարանում սխալ վարքի դեպքում համապատասխան սուբյեկտները իրենց գործողություններով խախտում են իրենց մասնագիտական պարտականությունները. ուստի դրանք պետք է կրեն նույն իրավական հետևանքները, ինչ բոլոր նրանք, ովքեր դատարանի նկատմամբ անհարգալից վերաբերմունք են ցուցաբերում կամ իրենց պարտականությունները չարամտորեն չեն կատարում: Հավասարության սկզբունքը հավասար պատասխանատվություն է ստանձնում: Մեկը առանց մյուսի անիմաստ է: Փաստաբանի նկատմամբ քրեական հետապնդում է իրականացվում իրավունքների լայն շրջանակի համար, սակայն առանց այդ օրենքների չարաշահման համար իրավական պատասխանատվության, այդ իրավունքների պատշաճ իրականացումը վտանգվում է: Գործնականում, օրինակ, փաստաբանի կամ դատախազի կողմից դատական նիստի անհարկի երկարաձգմանը հակազդելու համար լուրջ մեխանիզմներ չկան: Գաղտնիք չէ, որ փաստաբանները հաճախ ընտրում են «հատուկ պաշտպանության» միջոցներ գործի վարույթը երկարացնելու համար, օրինակ ՝ տուժողի փաստաբանը դիտավորյալ ձգձգում է դատական նիստը, որպեսզի ամբաստանյալի բանկային հաշիվները կամ գույքը պահվեն ավելի երկար ժամանակով: Նույն կերպ, դատախազները կարող են երկարացնել դատական նիստերը, երբ մեղադրյալը գտնվում է անազատության մեջ, թույլատրել մեղադրանքը, և անձը իրեն մեղավոր չի ճանաչում. երկարացնելով վարույթը ՝ դատախազները երբեմն ակնկալում են, որ անձը ցուցմունք կտա, և մեղադրանքը կհաստատվի: Այս իրավիճակում փաստաբան-դատախազի գործողությունները կարող են որևէ ազդեցություն չունենալ գործի արդյունքի վրա, բայց շահերի բախումն անխուսափելի է, քանի որ պահանջվում է դատաքննությունը ողջամիտ ժամկետում ավարտել, որը պետք է պահպանվի անկախ անհատ մասնակիցների սուբյեկտիվ ձգտումների: Դատախազին կամ փաստաբանին դատարանի դահլիճից հեռացնելու սանկցիան կիրառելը նպատակահարմար չէ, քանի որ դա դատավարական այլ խնդիրներ է առաջացնում: Դատարանը կարող է դիմել Գլխավոր դատախազին կամ Փաստաբանների պալատին, բայց այդ դիմումը կարող է թողնվել առանց պատշաճ քննարկման: Ուստի, հաշվի առնելով վերոգրյալը, ինչպես նաև Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեն, «Փաստաբանների մասնագիտական գործունեության ազատության մասին» 25.10.2000 թ. Թիվ (2000) 21 հանձնարարականի դրույթները, ՄԻԵԴ-ի դիրքորոշումներն արդարացված են. անհրաժեշտ ենք համարում փաստաբանի կամ դատախազի նկատմամբ դատական տույժ նշանակել: Այնուամենայնիվ, մենք առաջարկում ենք, որ յուրաքանչյուր դեպքում դատական տուգանքի նշանակումը իրականացվի հետևյալ շահերի նկատառումով. 1. դատախազի հեղինակության, փաստաբանի և նրանց մասնագիտական աշխատանքի արդյունավետության ապահովման անհրաժեշտություն, 2. մյուսը փաստաբանի հաճախորդի, այդ թվում `ամբաստանյալի իրավունքները. Խախտումների կանխարգելում, դատական գործընթացների տրամադրում, այլ անձանց իրավունքների պաշտպանություն: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԽՍՀՄ սահմանադրություն, Ռյազան: RVSH MVD ԽՍՀՄ, 1979, ss. 138–9: Հրապարակված է LGU, 1976, գ. 96. հիմնական պարտականությունների հաջող իրականացում. Уголовная ответственность. prob [6] Chernova S. С., Меры уголовно -просесуаляого принуждения. դասագիրք Посо [7] Ուկրաինայի քրեական դատավարության օրենսգիրք: [8] Լիտվայի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրք: [9] Մոլդովայի քրեական դատավարության օրենսգիրք: [10] Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրք: [12] Լիտվայի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրք: 2007 թ., Սս. 253-4, URL: https: //cyberleninka.ru/article/v/karatelnye-protsessualnye-sanktsii( մնացեք 26.03.2018). ՈւՐԼ. http: //law.justia.com/cases/louisiana/supreme-court/1977/344-so-2d-1353-1.html( Հասանելի է: 22.03.2018). ՈւՐԼ. https: //hudoc.echr.coe.int/eng#{"itemid ": ["001-71671"] Մուտք (հասանելի է: 22.03.2018): [18] URL. https: //rm.coe.int/16804d0fc8 (հասանելի է. 21.03.2018) .Գասպարյան ՍՏՈՐԱԳՐԱԿԱՆ Տույժերի դատական սանկցիայի որոշ խնդիրներ Հիմնաբառեր. Քրեական դատավարություն, քրեական հարկադրանք, դատական սանկցիա, դատական տուգանք, դատախազ, փաստաբան: ։	Սույն հոդվածը նվիրված է դատական տուգանք դատավարական սանկցիայի առանձին հիմնախնդիրներին։ Մասնավորապես ներկայացվել են գործող, ինչպես նաև ՀՀ Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի կարգավորումների պայմաններում դատական տուգանք կիրառելու կարգն ու պայմանները։ Հոդվածում փորձ է կատարվել վեր հանելու որոշակի վիճելի դրույթներ, որոնք պրակտիկայում դժվարություններ են առաջացնում, ուսումնասիրվել են արտասահմանյան որոշ երկրների օրենսդրական կարգավորումները։ Վերոնշյալի հիման վրա կատարվել են համապատասխան առաջարկություններ, որոնք կարող են նպաստել օրենսդրության բարելավմանը։
ԴԵՍ ԵՆ ՔՆՆԻՉ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱՆԿԱԽ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ Քննիչը կատարում է տարբեր բնույթի տարբեր գործողություններ ՝ իր առաջադրանքները ժամանակին կատարելու համար: Բոլոր գործողություններում առանձնահատուկ կարևորություն ունի ապացույցների հավաքագրումը, քանի որ ապացույցների հիմքում ընկած է քննիչի կողմից կայացված մեղադրական եզրակացության որոշումները: Ապացույցների հավաքագրմանն ուղղված գործողությունները կոչվում են քննչական գործողություններ. դրանք ունեն մի շարք բնութագրական հատկանիշներ, մասնավորապես ՝ ա) գործի քննության ընթացքում կատարված քննչական գործողությունները կատարում է քննիչը, այլ կերպ ասած ՝ ելնելով գործի առանձնահատուկ հանգամանքներից, քննիչը որոշում է, թե երբ իրականացնել գործողությունը: բ) Քննչական գործողությունը կարող է իրականացվել միայն որոշակի նպատակով, եթե դրա իրականացման համար բավարար հիմքեր կան: ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը (այսուհետ `օրենսգիրք), ինչպես նաև քննչական այլ գործողություններ սահմանում են առճակատումը: Վերջինիս հիմնական նպատակը ապացույցների հավաքումն է, ստուգումը և գնահատումը: Օրենսգրքի 216-րդ հոդվածի համաձայն `« Քննիչն իրավունք ունի առերեսվել նախաքննական երկու անձանց, որոնց ցուցմունքները զգալի հակասություններ են պարունակում »: Առերեսման նախապայման է վկայությունների միջեւ զգալի հակասությունների առկայությունը, հետեւաբար, եթե դրանք չկան, ապա առճակատում չի կարող տեղի ունենալ: Նույն հանգամանքի (իրադարձության, փաստերի, երեւույթների) վերաբերյալ իրարամերժ տեղեկատվությունը, որն անհրաժեշտ է քրեական գործի ճիշտ լուծման համար, կարող է համարվել առճակատում իրականացնելու հիմք: Փաստորեն, օրենքն արգելում է առճակատման անցկացումը էական հակասությունների բացակայության դեպքում, երբ այն իրականացվում է մասնակիցներից մեկի ցուցմունքը ամրապնդելու համար: Հակասությունների բացակայության դեպքում նախկինում հարցաքննված անձանցից յուրաքանչյուրի ներկայությամբ տրված ցուցմունքների կրկնությունը կարող է ապացուցողական նշանակություն չունենալ, քանի որ դրանք չեն պարունակում որևէ նոր տեղեկատվություն 13: Հարցին, թե ցուցմունքների անհամապատասխանությունն իրոք նշանակալի է, թե ոչ, քննիչը որոշում է գործի հանգամանքներից ելնելով և այդ հանգամանքների կարևորությունից ելնելով գործի արդյունքի համար, քանի որ էական հակասություններ օրենսգրքով սահմանված չեն: Փաստորեն, քննիչը մեծապես որոշում է զգալի անհամապատասխանությունների առկայությունը քիչ թե շատ հավանականության առումով: Այնուամենայնիվ, օրենքը նախատեսում է, որ յուրաքանչյուր քրեական գործ քննիչը պետք է պարզի հանգամանքները (ապացույցի առարկան) ապացուցելու համար, և ապացույցի առարկայի դեպքում հնարավոր են հակասություններ 14: Նշանակալից հակասություններ կան, երբ ցուցմունքները միմյանցից բացառվում են, և քրեական գործի ճշմարտացիությունը բացահայտելու համար կարևոր է փաստը կամ հետաքրքրության դեպքը: Ըստ GA. Ըստ Zորինի, էական հակասությունները պետք է ունենան հիմնարար բնույթ ՝ փոխելով իրավիճակի գնահատումը, ազդելով որակավորման էության վրա, դադարեցնելով քրեական դատավարությունը 15: Ըստ Վ.Ա. Օրբացցովի, այն հակասությունները, որոնք տարբերվում են միմյանցից և վերաբերում են ապացույցների առարկայի հետ կապված հանգամանքներին: »16 Սակայն, մեր կարծիքով, ճիշտ չէ սահմանափակել առարկան միայն քրեական գործի նյութում ներառված հանգամանքների շրջանակներում: Մի շարք դեպքերում կարող է մարտավարական նշանակություն ունենալ լուծել ոչ ապացույցային հանգամանք, ինչպիսիք են հանցագործության հետ կապված աննշան հանգամանքները: Երբեմն աննշան հանգամանքների առճակատման մասնակիցների դիրքորոշումների հստակեցումը հնարավորություն է տալիս 12 Տես Տե՛ս Վարդանյան Ա.J., Կեղծ ցուցմունքի կանխման հիմնախնդիրները, բացահայտումը դիսերտացիա Գիտական աստիճանի դիմում, Երեւան, 2005, էջ. 148 թ. 13 Տե՛ս Порубов Н. I., Մարտավարությունը ավելացնում է նախազգուշական հետևանքները: Մ., 1998, էջ. 154 թ. 14 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք № ՀՕ -348 ՀՀ ՊԱ 1998.09.21 / 22 (55) 01.07.1998 թ. 15 Տե՛ս Zorin GA, Tactical Leadership Doprosa: Մ., 2001, էջ 11: 16 Մանրամասների համար տե՛ս Образцов В. А., Следованные действие, М., 2001, էջ: 159-160թթ. գնահատել իրենց վկայության հուսալիությունն ու արժանահավատությունը: Օրենսգրքի 216-րդ հոդվածի համաձայն `« Քննիչը պարտավոր է առերեսվել, եթե ամբաստանյալի և մեկ այլ ցուցմունքի մեջ զգալի հակասություններ կան »: Այս ձևակերպումից բխում է, որ Օրենսգրքի դրույթների հետ էական անհամապատասխանության դեպքում առերեսման վարումը կրում է քննիչը, եթե մեղադրյալը դերի առնվազն մասնակիցներից մեկն է: Այս հոդվածում կասկածյալը նշված չէ 17, այսինքն ՝ այդպիսով ընդլայնվում են քննիչի հնարավորությունները առճակատման առավել նպատակահարմար պահը որոշելու հարցում: Քննիչի հետ առերեսվելու պատասխանատվության վերապահումը, մեր կարծիքով, ունի և՛ դրական, և՛ բացասական կողմեր: Ա. Ըստ Վարդանյանի, օրենսդիրը օրենսգրքում ավելի կտրուկ քայլ է ձեռնարկել, քանի որ հաճախ աննպատակահարմար է մարտավարություն կիրառել, երբ անչափահաս բռնաբարության գործով ամբաստանյալը հերքում է իր մեղքը: իսկ տուժողը հոգեբանորեն պատրաստ չէ, նա կտրականապես հրաժարվում է առերեսվել մեղադրյալի հետ: Այս դեպքում քննիչը, առաջնորդվելով օրենսգրքի պահանջներով, պարտավոր է առճակատում իրականացնել, ինչը, իհարկե, սահմանափակում է օբյեկտիվ ճշմարտությունը բացահայտելու համար օգտագործվող տակտիկական հնարքների ընտրության շրջանակը: Իրավաբանական գրականության մեջ կա կարծիք, որ վերոհիշյալ օրինակում առերեսումն ավելի արդյունավետորեն կփոխարինվի մեղադրյալի կրկնակի հարցաքննությամբ ՝ զուգորդված գործով տուժողի ապացույցների այլ ապացույցների ներկայացմամբ: Հետևաբար, մեղադրյալի մասնակցությամբ առճակատման բացասական հետևանքները կանխատեսելու ոչ բոլոր դեպքերում է, որ առերեսումն արդյունավետ է, ուստի օրենքի նման կտրուկ սահմանումը հաճախ խոչընդոտում է գործի օբյեկտիվ ճշմարտության հայտնաբերմանը և ապացուցմանը: Քրեական գործի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ բացի վերը նշված դեպքից, մարտավարական առումով անտեղի է նաև առճակատում իրականացնել հետևյալ դեպքերում. • Կեղծ ցուցմունքներ տված ամբաստանյալների հետ առերեսման դեպքում `որպես հակասական ցուցմունք 17 Հարկ է նշել, Մոլդովայի քրեական դատավարության օրենսգիրքը, որը նա կասկածում է: կհամապատասխանեն և կվերածվեն ոչ հակասական, բայց ևս կեղծ ցուցմունքի. նյութական, ազգակցական կամ այլ կախվածության մեջ; Այսպիսով, կարելի է ասել, որ կան իրավիճակներ, որոնցում կարող են պահպանվել էական հակասություններ: Ըստ գործող օրենսգրքի, առերեսումը քննիչի իրավունքն ու պարտականությունն է, մինչդեռ, օրինակ, Ռուսաստանում, ինչպես Kazakhազախստանի քրեական դատավարության օրենսգրքերում, դա քննիչի իրավունքն է, ոչ թե պարտականությունը: Էստոնիայի քրեական դատավարության օրենսգիրքը նաև ասում է, որ առճակատումը տեղի է ունենում, եթե առկա հակասությունները այլ կերպ հնարավոր չէ լուծել 19: Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ մեղադրյալի կամ մեկ այլ անձի ցուցմունքներում էական հակասության դեպքում քննիչը չպետք է առերեսվելու պարտավորություն ունենա, քանի որ ապացույցի «գործիքները» պետք է ընտրի քննիչը, քանի որ նա իր վրա է վերցնում ռիսկը: դատարանում առաջադրված մեղադրանքը ապացուցող: Օրենսդիրը հնարավորություն է տվել տարբեր «գործիքներով» ապացույցներ իրականացնել, և քննիչը պետք է ընտրություն կատարի ՝ ճիշտ գնահատելով իրավիճակը, ընտրի մարտավարության այս կամ այն տարբերակը: Միևնույն ժամանակ, պետք է նշել, որ լավ պատրաստված, լավ կազմակերպված առճակատումը ոչ միայն հնարավորություն է տալիս լուծել ցուցմունքների տարաձայնությունները, այլ նաև պարզել գործի համար ուղղակի կամ անուղղակիորեն առնչվող նոր փաստական հանգամանքներ: Նշենք, որ ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը (այսուհետ ՝ Նախագիծ) քննիչի համար նման պարտավորություն չի առաջադրում, 18 Տե՛ս Ա. Վարդանյան: Կ., Նույն տեղում, էջ 152: 19 Տե՛ս Էստոնիայի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրք, գլուխ 3, բաժին 4, § 77: Առերեսում, անցել է 12.02.2003 թ., RT I 2003, 27, 166, Ուժի մեջ է մտել 01.07.2004 թ. ինչը բխում է 107-րդ հոդվածում սահմանված հետևյալ ձևակերպումից. «Առերեսումը նախկինում հարցաքննված երկու անձանց միաժամանակյա հարցաքննությունն է, որոնց ցուցմունքներում կան էական հակասություններ»: Նմանատիպ ձևակերպում կա նաև Լատվիայի քրեական դատավարության օրենսգրքում: Կարծում ենք, որ նման մոտեցումն արդարացված է: Քննիչի պարտականությունը հեռացնելը նշանակում է, որ էական հակասության դեպքում քննիչը պարտավոր չի լինի առճակատում իրականացնել, քանի որ «կարող է բոլորովին անօգուտ լինել, եթե պատասխանողները սահմանափակվեն միայն նախկինում տրված ցուցմունքները կրկնելով»: , եթե առերեսման ընթացքում դրա մասնակիցների միջև նախնական պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել, որի արդյունքում նախապես վկայություն տվող մասնակիցը փոխում է դրանք կամ ընդհանրապես հրաժարվում է ցուցմունք տալուց »: Նման պարտականությունից ազատվելու դեպքում քննիչը որոշում է `կա դրա իրականացման օբյեկտիվ անհրաժեշտություն, թե ոչ: Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է առաջացնում այն հարցը, թե արդյո՞ք պետք է առճակատում տեղի ունենա, երբ մեղադրյալն օգտվում է լռելու իր իրավունքից, իսկ վկան կամ տուժողը ցուցմունք են տալիս նրա դեմ: Իրավաբանական գրականության մեջ այս հարցը շատ հակասական է: Որոշ իրավաբաններ ենթադրում են, որ սա կարող է դիտվել որպես երկու փաստական ցուցմունք, որոնց միջև կա մի զգալի հակասություն, ինչը ենթադրում է, որ պաշտպանական կողմին պետք է հնարավորություն տրվի հարցաքննել իր դեմ ցուցմունք տված անձին: Նման դիրքորոշում է արտահայտել նաև ՀՀ վճռաբեկ դատարանը (այսուհետ `վճռաբեկ դատարան), որում ասվում է, որ« նախաքննական մարմինը իրավունք ունի առերես հարցաքննություն անցկացնել վկայի (մեղադրյալի) միջև, երբ վերջինս, օգտվելով իր սահմանադրական իրավունքից, հրաժարվում է ցուցմունք տալուց »: Դա պաշտպանական կողմին իրական և պատշաճ հնարավորություն է տալիս հարցաքննել վկային և վիճարկել նրա կողմից տրամադրված փաստացի տեղեկատվության ճշմարտացիությունը »21: Վճռաբեկ դատարանի նման դիրքորոշումը հիմնականում հիմնված է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշումների վրա: Սակայն, մեր կարծիքով, մեղադրյալի լռելու իրավունքը չպետք է մեկնաբանվի ի վնաս իրեն: Այդ դեպքում անուղղակիորեն ստացվում է, որ քանի որ մեղադրյալը ցուցմունք չի տալիս, այո 20 Տե՛ս Վարդանյան Ա.Կ., նույն տեղում, էջ 161: 21 Տե՛ս Վճռաբեկ դատարանի Սարիբեկ Հարությունյանի վերաբերյալ 2014 թվականի մայիսի 31-ի որոշումը թիվ EAKD / 0189/01/12 գործի 30-րդ կետով: Հյուսնը պնդում է, որ ինքը մեղավոր չէ: Վճռաբեկ դատարանի սիմուլյացիան հանգեցնում է այն փաստի, որ մեղադրյալի «ցուցմունքը» կամ «չվկայությունը» գնահատվում են մեկ մակարդակով, այսինքն ՝ կա հակասություն և նշանակալից, ամեն դեպքում կա պետք է դիմակայել: Մեր կարծիքով, այստեղ խախտվում է անմեղության կանխավարկածը, քանի որ մեղադրյալը պարտավոր չէ ապացուցել իր անմեղությունը: Եթե մեղադրյալը չի օգտագործել իր անմեղությունն ապացուցելու իր իրավունքը կամ եթե նա գործադրել է, բայց ցանկալի արդյունքի չի հասել, դա չի կարող մեկնաբանվել ի վնաս իրեն 22: Ուստի մեղադրյալին լռելու իրավունքից օգտվելու հնարավորություն տալը ինքնանպատակ չէ, ուստի նման իրավիճակներում, մեր կարծիքով, առճակատում չպետք է տեղի ունենա: Հաջորդ խնդիրն այն է, որ օրենսգիրքը նախաքննության վարույթում հակընդդեմ հայց հարուցելու պատրանք է ստեղծում, որը, որպես այդպիսին, ընկալվում է որպես քննչական գործողություններին դիմակայելու հոմանիշ: Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշման ակնհայտ դրսևորումն այն է, որ «ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը, ընդհանուր առմամբ, պարունակում է պաշտպանական կողմի` նախաքննության իրավունքը, ինչպես նաև նախաքննության փուլն իրականացնելու համար անհրաժեշտ իրավական մեխանիզմները »: Այստեղ նույնպես Վճռաբեկ դատարանը վկայակոչում է Օրենսգրքի 216-րդ հոդվածը ՝ մատնանշելով, որ նշված է քրեական դատավարության նորմի, ինչպես նաև առերես հարցաքննություն անցկացնելու ընթացակարգի այլ դրույթների համատեղ վերլուծությունը, ցույց է տալիս, որ առճակատումը քննչական գործողություն է, որի հիմնական նպատակը ապացույցներ ձեռք բերելն է: Հակասություններ կան երկու անձանց ցուցմունքների միջեւ: « Մյուս կողմից, առճակատումը նախաքննության փուլում միակ միջոցն է, որը թույլ է տալիս հետապնդող մարմնին վիճարկել իր դեմ ցուցմունք տված անձին ՝ այդպիսով ապահովելով Մարդու իրավունքների պաշտպանության և հիմնարար եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը: Ազատությունները (այսուհետ ՝ Կոնվենցիա): 3-րդ հոդվածի «դ» ենթակետով երաշխավորված իրավունքը: « Մասնավորապես, Կոնվենցիայի 6 3 3 (դ) հոդվածի համաձայն ՝ «Յուրաքանչյուր ոք, ով մեղադրվում է քրեական հանցագործության մեջ, ունի հետևյալ նվազագույն իրավունքները. (...), 22 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարություն, ընդհանուր մաս, դասագիրք բուհերի համար: Հեղինակային խմբի ղեկավար և խմբագիր Գ. Zinազինյան: 4-րդ հրատարակություն ՝ տպագրություններով: (1-ին հրատարակություն, 2000 թ., 2-րդ հրատարակություն, 2004 թ., 3-րդ հրատարակություն, 2005 թ., 4-րդ հրատարակություն, 2006 թ.), Երեւան, 4-րդ հրատարակություն, փոփոխված: և լրացում., ԵՊՀ հրատարակչություն, 2006, էջ 163: դ հարցաքննել իր դեմ ցուցմունք տված վկաներին կամ իրավունք ունենալ հարցաքննել այդպիսի վկաները. իրավունք ունենալու կանչել և հարցաքննել վկաներին նույն պայմաններով, ինչ վկաները, ովքեր վկայություն են տվել նրա դեմ: « Վերոհիշյալ իրավունքը նախատեսված է Քաղաքացիական և Քաղաքական Իրավունքների Միջազգային Դաշնագրում (այսուհետ `Դաշնագիր), համաձայն որի յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի գոնե հետևյալ երաշխիքների ստանձնել` ցանկացած հանցագործի քննության ընթացքում լիակատար հավասարության հիման վրա մեղադրանք է առաջադրվել նրա դեմ: (...), ե. հարցաքննել կամ հարցաքննել իր դեմ ցուցմունք տվող վկաներին. ապահովել վկաների հայտնվելը, ովքեր վկայում են նրա օգտին. հարցաքննել նրան նույն պայմաններում, ինչ վկաները, որոնք վկայություն են տալիս իր դեմ: « Համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 67-րդ հոդվածի ՝ «Հանցագործության մեջ մեղադրվող յուրաքանչյուր ոք ունի ՝ (...): 4. Իր դեմ ցուցմունք տվող անձանց հարցաքննելու իրավունքը կարող է հարցաքննվել, ասես կանչվել են նրա օգտին վկայող անձինք, հարցաքննվել նույն պայմաններով, ինչ նրա դեմ ցուցմունք տված անձինք: » Իրականում, Կոնվենցիայի լույսի ներքո, Դաշնագրի լույսի ներքո, «Մայր օրենքում» նախատեսված է նաև խաչաձեւ հարցաքննության իրավունք: Այնուամենայնիվ, դատարանում գործող կանոնակարգին համահունչ իրական հարցում իրական հնարավորություն կա, եթե դատարանն ապահովում է համապատասխան անձի ներկայությունը, այնպես որ մինչդատական վարույթում առճակատումը «հիշեցնում» է այն մոտեցումը, հակահարցը չի բխում գործող կանոնակարգերից: Մեր կարծիքով, երբ մենք վերլուծում ենք «հակահետաքննություն» և «առճակատում» հասկացությունները, ակնհայտ է, որ առճակատումը հակահետաքննություն չի տրամադրում հետևյալ պատճառներով. Ա) հակահետաքննություն իրականացնելու համար անհրաժեշտ է. նախ իմանաք անձի վկայությունը, քանի որ հակաքննչումն ինքնանպատակ չէ: Մենք պետք է փորձենք պարզել հարցերի միջոցով տրված ցուցմունքի արժանահավատությունը: Իսկ առճակատման դեպքում, Օրենսգրքի 216-րդ հոդվածի համաձայն, «առերեսման մասնակիցների կողմից նախորդ հարցաքննությունների ժամանակ տված ցուցմունքների հրապարակումը թույլատրվում է միայն առերեսման ընթացքում ցուցմունքներ տալուց հետո` դրանք արձանագրության մեջ գրելուց հետո: « Ստացվում է, որ եթե չգիտեք, թե ինչ ցուցմունք է տրվել, չեք կարող հարցեր տալ, բ) առճակատումը կապված է սահմանափակ թվով հանգամանքների հետ, և դրանք որոշում է քննիչը, գ) տրվող հարցերը սահմանափակվում են քննիչի հայեցողությունը: Այնուամենայնիվ, հակադարձ հարցում կատարելու դեպքում նման սահմանափակում չի կիրառվում: Այս պարագայում պաշտպանական կողմին հնարավորություն է ընձեռվում ստանալ առաջադրված հարցերի պատասխանները: Նախագիծը վերաբերում է «testimուցմունքների դատական պահում» գլխում տեղ գտած հակաքննությանը, որի կիրառման դեպքում վերոհիշյալ իրավունքն օգտագործելու հնարավորություն է տրվում: Մասնավորապես, Նախագծի 306-րդ հոդվածի համաձայն `« imուցմունքների ի պահ հանձնումը կատարվում է դատավարությանը ներկայանալու հնարավորություն չունենալու կամ դատաքննության ընթացքում իրավական ապացույց չտալու հիմնավոր հիմքերով, որպեսզի ապահովվի պատշաճ կերպով ստացումը: վկայություն այդ անձից »: Այս դեպքում նախաքննական վարույթում նշված անձը տեղափոխվում է դատարան, մասնակիցներին հնարավորություն է տրվում պատշաճ կերպով իրականացնել խաչաձևի հարցի իրավունքը, այսինքն `հարցեր տալու այնպես, ինչպես դատաքննության ընթացքում, և այս դեպքում հարցերի սահմանափակում չկա: Այսինքն ՝ այս դեպքում երաշխավորված է արդար դատաքննության իրավունքը: Ի վերջո, «անձի համոզմունքը չի կարող ամբողջությամբ կամ վճռականորեն հիմնված լինել այն անձի կողմից տրամադրված տեղեկատվության վրա, որին փաստաբանը հարցեր տալու համարժեք հնարավորություն ուներ: Փաստորեն, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը, մեկնաբանելով Կոնվենցիայի 6 3 3 (դ) հոդվածը, մեկընդմիշտ հայտարարել է, որ եթե դատավարության որևէ փուլում մեղադրյալին հնարավորություն չի տրվել հարցաքննել այն անձին, որը ցուցմունք է տվել նրա դեմ, նա զրկված է արդար դատաքննության իրավունքից: , Նորմերի նախագծի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ կարող է իրականացվել հակաքննչական գործողություն. • նախաքննական վարույթում, այսինքն `դատաքննության այս փուլում մեղադրյալին հնարավորություն է տրվում հարցեր տալ ցուցմունք տվող անձին, վկայություն պահելու միջնորդության գործ, որն օգտագործվում է այն ժամանակ, երբ ցուցմունք տվող անձը 23 Տե՛ս Sadak և ուրիշներն ընդդեմ Թուրքիայի ընդդեմ Թուրքիայի, 2001 թ. հուլիսի 17-ի վճիռ, բողոքարկում 29900/96, պարբ. 65 24 Տե՛ս Unterpertinger ընդդեմ Ավստրիայի, 1986 թվականի նոյեմբերի 24-ի վճիռ, թիվ 9120/80 գործ 31 31-33: ներկայանալու հնարավորություն չի ունենա, կամ կա դատավարության ընթացքում օրինական ցուցմունք չտալու հիմնավոր ենթադրություն: Այսպիսով, Նախագծի նման ամրագրումը, իհարկե, թույլ է տալիս տարբերակել «առճակատում» և «հակահարց» հասկացությունները: Նանե Մելքոնյան ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՏԱՔՆՆՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Առճակատում, նախաքննության վարույթ, մարտավարություն, հարցաքննություն, էական հակասություն, նախաքննություն, ցուցմունքի պահպանում ։	Սույն հոդվածը նվիրված է առերեսում քննչական գործողության առանձին հիմնախնդիրներին, Մասնավորապես ներկայացվել են գործող, ինչպես նաև Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի կարգավորումների պայմաններում առերեսում, ինչպես նաև հակընդդեմ հարցում իրականացնելու կարգն ու պայմանները։ Հոդվածում փորձ է կատարվել վեր հանելու որոշակի վիճելի դրույթներ, որոնք պրակտիկայում դժվարություններ են առաջացնում, ուսումնասիրվել են արտասահմանյան որոշ երկրների օրենսդրական կարգավորումներն առերեսում քննչական գործողության վերաբերյալ։ Վերոնշյալի հիման վրա կատարվել են համապատասխան առաջարկություններ, որոնք կարող են նպաստել օրենսդրության բարելավմանը։
Ալպ-ենթալպյան գոտու արոտավայրերը հատուկ նշանակություն ունեն Հայաստանի Հանրապետության գյուղատնտեսության համար: Արոտավայրերի պահպանման ռացիոնալ օգտագործումը քննարկելիս պետք է հաշվի առնել կլիմայի փոփոխության ընթացիկ երևույթները: Արոտավայրերի մասնավորեցման և վարձակալության տարածման, անկանոն, անվերահսկելի շահագործումը նպաստում է դրանց արագ դեգրադացմանը: Այս երեւույթը հատկապես աղետալի է ցածր եկամուտ ունեցող համայնքների համար, մասնավորապես նրանց շրջակայքում: Այս պատճառով, մեր ուսումնասիրության համար նախընտրեցինք Պեմզաշենի տարածքը, որը գտնվում է Արագած լեռան հյուսիս-արևմտյան լանջին, Պեմզաշեն համայնքին անմիջականորեն հարող մոտ 2,5 հա, որը վաղ գարնանային տարածքում: Պեմզաշեն համայնքը համարվում է Հայաստանի ամենաաղքատ համայնքներից մեկը, այն ունի ընդամենը 400 հա վարելահող, 1200 հա արոտավայր, մեկ շնչի հաշվով մոտ 100 քմ գյուղատնտեսական հող: Համայնքում կա մոտ 350 հա լքված քարհանք: Բարձրացրեք համայնքում աղքատության մակարդակը: Գյուղին անմիջապես հարակից արոտավայրերը Արագածի լանջից վերև են, ունեն տարբեր լանջերի դիրքեր և լանջեր: Այս շրջանում կան լանջերի բազային բազային ազդեցություններ: Նշված տարածքը, որը Ալպյան գոտու ստորին սահմանն է, ծառայում է որպես արոտավայր: Հողի ծածկույթը հիմնականում սայթաքուն է, հիմնականում կավե ծածկով, որտեղ սայթաքման շերտը տատանվում է 10-15 սմ միջակայքում: Տարածքի կլիման բարեխառն մայրցամաքային է ՝ մի շարք լավ արտահայտված եղանակներով: Տեղումները հիմնականում ընկնում են գարնանը, ապրիլին և հունիսի կեսերին: Ամառը շատ չոր է ՝ ժամանակ առ ժամանակ ցնցուղներով: Տեղումների երկրորդ ռեժիմն ակտիվանում է աշնանը ՝ հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին: Ձյան կայուն ծածկը հաստատվում է նոյեմբերից ապրիլի սկզբին: Տարածքում գերակշռում են խոտաբույսային հացահատիկները, ներկայումս անկանոն գերարածեցման պատճառով օգտակար բույսերի բաժինը նվազել է: Վերջին հինգ տարիների ընթացքում նշված տարածքի մոնիտորինգը նախանշում էր ոչ միայն բուսականության և լանջերի էրոզիայի զարգացումը, այլև սողանքների սողանքներին նպաստող հետևյալ պայմանների ակտիվացումը. - արոտավայրերի ռեժիմի խախտում վաղ գարնանը, ուշ աշնանը, հատկապես մանր եղջերավոր անասուններ, ակտիվ անասուններ գարնանը: Animalsառայելով որպես կենդանիների անընդհատ տեղաշարժի երթուղի ՝ ճանապարհի էրոզիան շրջանում ավելի է սրվել ՝ ժամանակի ընթացքում վերածվելով ակոսի: Լանջերի ներքևում այն արդեն տարածվել է մինչև մեկ մետր խորության կիրճեր: Հորդառատ անձրևներն ու կարկուտը, որոնք ակտիվացրել են սելավները, նպաստել են կիրճերի խորացմանը և հետսառցադաշտային գործընթացին: Տարածքի նախնական դիտարկումը կատարվել է 30.06.2010 թ. ՀՊՄՀ աշխարհագրության ամբիոնի պրակտիկայի ընթացքում, ուսանողների անմիջական մասնակցությամբ: Հետագա ուսումնասիրությունն իրականացվել է պարբերական դիտարկումների և հաշվարկների միջոցով: Հետազոտության Մեթոդաբանություն. Ընտրված տարածքը ՝ մոտ 2,5 հա, բաժանված է պայմանական հավասար հրապարակների ՝ 100x100 մ մակերեսով: GPS Etexs 20 սարքի միջոցով բուսականության գոյություն ունեցող ակա բացակայող կի տարածքները չափվել են տարածքի յուրաքանչյուր քառակուսիում և հաշվարկվել որպես տոկոս: Տարածքի աշխարհագրական կոորդինատները տրված են WGS 84 UTM zone 38 համակարգով (աղյուսակ 1): Նկար. 1 Կանաչապատում 14.07.2010 Ուսումնասիրվող տարածքի աշխարհագրական կոորդինատները Աղյուսակ 1. Ամսաթիվ Տարածքի սահմանային կետերի քանակը Աշխարհագրական կոորդինատներ Բարձր. ծովափող .1840.1 մ 1849.7 մ 1866.7 մ 1892.7 մ 1887,6 մ 1876.1 մ * Առաջին դիտարկումը կատարվել է 2010 թ. Հուլիսի 14-ին: Տարածքի առանձնացված հրապարակներում բուսականության առկա և բացակայող տարածքների առավելագույն արդյունքը կազմել է 78,4% (5 հրապարակ) և նվազագույնը `22,5% (10 հրապարակ), ընդհանուր Ուսումնասիրվող տարածքի բուսականության միջին արժեքը 68.2% է: Հետևյալ դիտարկումների արդյունքները համապատասխանաբար ներկայացված են: * Երկրորդ դիտարկումն արվել է 2010 թվականի օգոստոսի 14-ին: Առավելագույն արդյունքը ՝ 61% (2 հրապարակ), իսկ նվազագույնը ՝ 12,5% (8 հրապարակ), ըստ նախնական հաշվարկի, ընդհանուր միջին արժեքը 48,8% է: * Երրորդ դիտարկում. 12 սեպտեմբերի, 2010 թ. Առավելագույն արդյունքը ՝ 52% (2 հրապարակ) և նվազագույնը ՝ 2,5% (10 հրապարակ), ընդհանուր միջին արժեքը ՝ 32,2%: * Չորրորդ դիտարկում. 21 նոյեմբերի, 2010 թ. Գարնանային դիտարկումներն առավել էական դարձնելու համար, գնահատման ճշգրտությունը բարձրացնելու համար ընտրվել են 10 լրացուցիչ կետեր, որոնք նշվել են փայտե համարակալված ձողերով և գրանցվել են դրանց կոորդինատները (աղյուսակ 2): ) * Հինգերորդ դիտարկում 29.05.2011 թ. Դիտարկումներին կից որոշ ցուցանիշներ ՝ 5 ցուցանիշ գետնի ջրհեղեղով և սողանքներով, չեն գտնվել դիտարկման օրը: Մնացած 5-ը պահպանվել են, և ըստ GPS ցուցումների համեմատության, գրանցվել է շարժում. 3 բևեռ (թիվ 1,5,6) մինչև 1 մ, և 2 (թիվ 3,10) 1 մ-ից ավելի: Հինգերորդ դիտարկման արդյունքները ներկայացված են աղյուսակի փակագծերում: Դիտարկման համար կազմված ցուցանիշների կոորդինատների աղյուսակ Աղյուսակ 2. Ց ó³ÝÇß »ñ թվեր Աշխարհագրական աշխարհագրական կոորդինատներ BJ. Ներածություն Բոլոր չափումները կատարվել են GARMIN Etrex 20, GPS + GLONASS ստացողի միջոցով, և դիտման օրերն ու ժամերն ընտրվել են արբանյակային կայանների լավագույն դիմադրության պայմաններում: Այս առումով չափումների ճշգրտությունը բավարար է հետազոտության արդյունքների համար: 2011-ին առանց բուսականության տարածքի միջին մասը կազմում էր նախորդ 2010-ի 60-75% -ը, ընդ որում `50-55% -ի փոխարեն, ընդ որում, լիովին զրկված բույսեր կան: Առաջին և հինգերորդ դիտարկումների արդյունքում մեկ տարվա ընթացքում գոյացած էրոզիայի խրամատներն ու կիրճերը խորացել են միջինը 15-20% -ով: Մոնիտորինգի դաշտային տվյալները մշակվել և քարտեզագրվել են: Դիտարկման արդյունքում գրանցվել է 52 մ լայնությամբ լանջից 20-50 սմ-ով երկարացված նոր հողի շերտի խախտում /29.05.2011/: Այս հանգամանքը նպաստում է վերին լանջի էրոզիայի ակտիվացմանը մեկ տարվա ընթացքում: Տարածաշրջանում, հանրապետությունում այս ամենը սկսվեց մասնավորեցման գործընթացին զուգահեռ, ավելի ճիշտ ՝ պետական վերահսկողության թուլացմանը զուգահեռ: Բնական և տեխնածին ազդանշանների համատեղ ազդեցությամբ տարեցտարի բնական լանդշաֆտները դառնում են ավելի խոցելի, տիպիկ օրինակ է դիտարկվող տարածքը: Հանրապետության կանաչապատման ոլորտն աստիճանաբար ընդլայնվում է, ուժեղանում են դրանց խոցելիության բնույթն ու աստիճանը: Միեւնույն ժամանակ, հայտնվում են նոր սելավներ, իսկ հներն ընդլայնվում են: Եզրակացություն • Ուսումնասիրված տարածքի արագ բուսականության հիմնական պատճառը չկարգավորված արածեցման ռեժիմն է: Անտառահատումների միջին ինտենսիվությունը մեկ արոտավայրերի ընթացքում կազմել է 20-25%: • Լանջի էրոզիայի ակտիվությունը պայմանավորված է բուսականության սակավությամբ, որին նպաստում է կենդանիների արոտավայր տեղափոխումը, գարուն-աշուն ինտենսիվ տեղումները: • Ներկայումս վերը նկարագրված տարածքը լրիվ դեգրադացված, էրոզացված տարածք է, լանջին գրեթե բուսականություն չունի, նախորդ տարիների համեմատ ՝ ավելի ընդարձակ կիրճերով: Նման բնական աղետների ռիսկը նվազեցնելու լավագույն միջոցներից մեկը հասարակությանը իրազեկել իրավիճակի մասին: Որպես դանդաղաշարժ բնական աղետ, մենք դիտում ենք այն երեւույթի մասին իրազեկության բարձրացման գործընթացը, որն արդյունավետ է հետևյալ հղումներով: Նախ ՝ համայնքի բնակչությանը իրազեկելը, դպրոցը ներգրավելը: Տեղեկացվածության հաջորդ մակարդակը տեղական ինքնակառավարման մարմիններն են, քանի որ միջոցառումը կարող է ավելի լայնամասշտաբ դրսեւորումներ ստանալ: Այս երեւույթների ուսումնասիրությունը ներկայումս ներառված է Գլոբալ և տարածաշրջանային կլիմայական մոդելներում և կլիմայական ռիսկերի մեջ [1]: Նկար. 2 Տարածքի ներկա իրավիճակը 20.06.2014 Առաջարկներ: Արոտավայրերի կենդանիների տեղաշարժի կարգավորում: Մշակել համայնքին հարակից վերոհիշյալ տարածքներում 25-30 հա ծառ տնկելու ծրագիր: սահմանված Առաջարկություններ աղետի ռիսկի նվազեցման կանխման և հանրային գրականության վերաբերյալ 1. ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարություն, Հայ հիդրոօդերևութաբանական կետերի մոնիտորինգի ծառայություն, Հ. Մելքոնյան, Կլիմայական ծառայություններ, Երևան, 2012: Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Աշոտ Գ. Աջամողլյան - երեխա: գիտնական թեկնածու, դոցենտ Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարան, աշխարհագրության ամբիոն, աշխատանքային մեթոդաբանություն: Տիգրան Հովիկ Բաբայան- Խ. Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի աշխարհագրության, աշխատանքի և մեթոդիկայի ամբիոնի համակարգչային քարտեզագիր: ։	Հոդվածում հակիրճ ներկայացվում է ՀՀ գյուղատնտեսության համար առանձնակի նշանակություն ունեցող ալպյան և ենթալպյան գոտու արոտավայրերի պահպանության և ռացիոնալ օգտագործման խնդիրները։ Նմանատիպ երևույթների կանխման և հնարավոր լուծումները հիմնավորելու համար հեղինակները կատարել են երկարաժամկետ մշտադիտարկում՝ օգտագործելով ժամանակակից ԵՏՀ և GPS սարքավորում։ Ներկայացվում է մշտադիտարկման եղանակը, և առաջարկվում են գործնական լուծումներ։
ԱՆՏԻՈՔԻ ՀԱՅԱԶԳԻ ԴՈՒՔՍԵՐ ԽԱՉԱՏՈՒՐԻ ՈՒ ՊԵԽՏԻ (ԵՊԻԽՏ) ՆՈՒՅՆԱՑՄԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ11-րդ դ. 20-ական թթ. Վասպուրականի հայերի՝ Սեբաստիայում և հարակից շրջաններում վերաբնակեցմամբ սկիզբ առավ հայ հասարակության արտագաղթի նոր ալիք, որը հետևանք էր Բյուզանդական կայսրության նվաճողական ու, ինչպես պիտի պարզվեր մի քանի տասնամյակ անց, անհեռանկար քաղաքականության, այնպես էլ երկրի ներսում ընթացող քաղաքական անցանկալի զարգացումների։ Բնութագրական է, որ սեփական հայրենիքը լքողների շարքերում էին նաև ավատատիրականավագանու ներկայացուցիչներ, ինչպես նաև՝ զինվորական գործիչներ։ Արիստակես Լաստիվերտցուհաղորդմամբ. «հեծելազօրն անտերունչ շրջեալ ոմն ի Պարսս, ոմն ի Յոյնս, ոմն ի Վիրս»1։ Այս գործընթացը, ի վերջո, առաջ բերեց միանգամայն նոր իրավիճակ. հայության ներուժի իրացման շրջանակներնընդլայնվում են՝ Մեծ Հայքից բացի ընդգրկելով նաև բազմաթիվ այլ տարածքներ։ Արձանագրված նշանակալի փոփոխությունները Կ. Մութաֆյանի կողմից բնորոշվել են որպես հայկական աշխարհի (Monde Arménien)2 առաջացում։ Այս ամենի համապատկերում չափազանց խոսուն պետք է համարել Կ. Կահենի դիտարկումը. «Ամենակարևոր արտագաղթերը հայերինն ու թուրքերինն են»3։ Հայազգի գործիչները, հայտնվելով այլադավան երկրներում ու հաճախ կրոնափոխման ենթարկվելով, սկսում են ծավալել քաղաքական ու ռազմական տպավորիչ գործունեություն, ինչի տրամաբանական արդյունքը պետքէ համարել, օրինակ, հայազգի վեզիրների հանդես գալը Ֆաթիմյան Եգիպտոսում4։ Հենց այսպիսի չափազանց ուշագրավ մի դրվագ էլ հայազգի դուքսերի ասպարեզ գալն է Անտիոքում։ Որպես այդ քաղաքի դուքսեր սկզբնաղբյուրները հիշատակում են 3 գործիչների՝ Պեխտ, Խաչատուր, Վասակ Պահլավունի։ Հետազոտողների մի խումբ, որոշակի ընդհանրություններ տեսնելով առաջին երկուսի գործունեության մեջ, հանդես է գալիս նրանց նույնացման տեսակետի օգտին։ Նմանաբնույթ հրապարակումների պայմաններում անհրաժեշտ ենք համարում հիմնահարցի վերստին քննարկումը սկզբնաղբյուրներում առկա վկայությունների և արձանագրված բոլոր ուսումնասիրությունների լայն հենքի վրա։ Բյուզանդական պատմագիրներից չորսը՝ Հովհաննես Սկիլիցեսը, Ատալիատեսը, Նիկեփոր Բրիենոսը և Փսելլոսը հետաքրքրական տեղեկություններ են հաղորդում հայազգի Խաչատուրի մասին, որինՌոմանոս Դ Դիոգենես կայսրը (1068-1071/72 թթ.) 1069 թ. վստահում է Անտիոքի դուքսի պաշտոնը։ Աղբյուրները լռում են նրա նախընթաց գործունեության մասին՝ բավարարվելով միայն անձնականհատկանիշների արձանագրմամբ։ 1068-1069 թթ. նշանավորվում են կայսեր արևելյան ռազմարշավով5, որին ի պատասխան սելջուկ-թյուրքերն արշավում են Իկոնիայի շրջան՝ ասպատակելով ու կողոպտելով այն։ Հերակլեայում գտնվող Ռոմանոս Դիոգենեսը, Անտիոքի դքսին ուղարկելով օժանդակ զորամասեր, հրահանգում է ջախջախել վերադարձող հակառակորդի ուժերը։ Խաչատուրին, այնուհանդերձ,չի հաջողվում լիարժեք կերպով կատարել ստացած հանձնարարականը. Մամիստրայի (Մամեստիա)շրջանում միակ հաջողությունը թալանի հետգրավումն էր սելջուկներից։ Հակառակորդը, հաղթահարելով Խաչատուրի դիմադրությունը, Սարվանդիկոնով (Սարվանդիքար) անցնում է Ամանոսի (Սև) լեռներիշրջան, այնտեղից էլ՝ Հալեպ։ Հայազգի դքսին, սակայն, վիճակված էր առավել վճռական դերակատարություն ունենալ մոտ ապագայում ծավալվելիք իրադարձություններում։ 1071 թ. օգոստոսի 19-ին Մանազկերտի դաշտում կայսեր գլխավորած բյուզանդական բանակի ևսելջուկ-թյուրքական զորքերի միջև տեղի ունեցավ ճակատամարտ, որի ճակատագրական նշանակությունը համաշխարհային պատմության համապատկերում անքննարկելի է։ Բյուզանդական ուժերի1 Յուզբաշյան Կ., Պատմութիւն Արիստակիսի Լաստիվերտցւոյ, աշխատասիրությամբ, Երևան, 1963, էջ 60։ 2 Մութաֆյան Կ., Մերձավոր Արևելքի Հայաստանը, Բանբեր Մատենադարանի, հ. 20, Երևան, 2014, էջ 447։ 4 Բալդարյան Ս., Ֆաթիմյան Եգիպտոսի հայազգի առաջին վեզիրը, «Անհատը պատմության հոլովույթում» (գիտաժողովի նյութերի ժողովածու), Երևան, 2015, էջ 65։ կարգապահության անբավարար մակարդակը, ինչպես և՝ զորահրամանատարների մի մասի դավաճանական կեցվածքը կանխորոշեցին ճակատամարտի ելքը։ Ջախջախված Ռոմանոս Դիոգենեսը, գերիընկնելով հակառակորդի ձեռքը, հարկադրված եղավ համաձայնելու խիստ աննպաստ պայմանագրիկնքմանը։ Այն նախատեսում էր, տարածքային զիջումներից բացի, տարեկան 1000 դինարի վճարում ևսելջուկների տիրապետության ճանաչում։ Այս պայմաններում բյուզանդական վերնախավն ընտրեց Ռոմանոս Դ-ին գահընկեց հայտարարելու և գահը Միքայել Է Դուկասին հանձնելու ուղին։ Պայմանագրիկնքումից հետո ազատ արձակված Ռոմանոս Դիոգենեսին, այդպիսով, այլ բան չէր մնում, քան պայքարծավալել իր կայսերական իրավունքների վերահաստատման համար։ Սակայն իր դեմ ուղարկված Կոստանդին Դուկասից պարտություն կրելով՝ նա գերի ընկնելուց մի կերպ փրկվեց՝ շնորհիվ Անտիոքիդքսի աջակցության։ Վերջինս ոչ միայն կանգնեց գահազուրկ կայսեր պաշտպանության դիրքերում,այլև նրան հաստատեց իր տիրույթներում ընկած Ադանայում։ Այս անցուդարձերից էլ սկիզբ է առնումԽաչատուրի առանցքային դերակատարության պատմությունը։ Նա մի կողմից ձեռնամուխ է լինում նորզորամասերի հավաքագրման գործին, իսկ մյուս կողմից՝ կապեր հաստատում սելջուկ-թյուրքերի հետ՝ակնկալելով օգնական ուժերի ստացում։ Փաստորեն առաջ է գալիս չափազանց զարմանալի իրավիճակ, երբ Մանազկերտի ճակատամարտում իրար դեմ ելած Ռոմանոս Դիոգենեսն ու Ալփ Արսլանը (Ալփասլան) այժմ արդեն հայտնվում են դաշնակիցների կարգավիճակում։ Գործադրված ջանքերը, այդուամենայնիվ, ի զորու չեղան բեկում մտցնելու իրադարձությունների զարգացման մեջ։ Կոստանդին Դուկասին փոխարինած Անդրոնիկոս Դուկասը 1072 թ. Ադանայի մոտ ոչ միայն պարտության մատնեցդաշնակից ուժերին, այլև գերի վերցրեց նրանց առաջամարտիկ Խաչատուրին։ Ինչ վերաբերում է Ռոմանոս Դիոգենեսի հետագա ճակատագրի հարցադրմանը, ապա գերեվարությունից խուսափելով ևԱդանայի բերդում ամրանալով հանդերձ՝ նա, շատ չանցած, հարկադրված եղավ հանձնվել հակառակորդին։ Սելջուկյան գերությունից ազատված երբեմնի կայսրը կուրացվեց և, այդպիսով, ունեցավ անփառունակ վախճան1։ Ահա այդ իրադարձության արձագանքն ասորի պատմագիր Անանուն Եդեսացումտապատկերում. «Տեսե՛ք, արդ, քրիստոնյաների դաժանությունը և այլազգիների մարդասիրությունը»2։ Այսպիսով՝ 1069-1072 թթ. Անտիոքի դքսի պաշտոնն զբաղեցրած հայազգի Խաչատուրը նշանակալի դերակատարություն ունեցավ Մանազկերտի ճակատամարտին հաջորդած իրադարձություններում՝ ստանձնելով Ռոմանոս Դ-ի կայսերական իշխանության վերականգման համար մղվող պայքարիառաջամարտիկի դերը։ Հարկ ենք համարում անդրադառնալ առանձնակի հետաքրքրություն ներկայացնող մի իրողության, այն է՝ Խաչատուրի կերպարի արտացոլմանը «Սայիդ Բաթթալ Ղազի» թյուրքական դյուցազնավեպում։ Այն, հիմնված լինելով Մելիտենեի ամիրայի՝ «հավատի մարտիկ» (ղազի) Սայիդ Բաթթալիսխրանքների (9-րդ դ.) նկարագրության վրա, պարունակում է նաև սելջուկ-թյուրքական նվաճումներիառաջին շրջանի (11-րդ դ.) արձագանքը։ Ի հիշատակ 1071 թ. հետո Ռոմանոս Դիոգենես կայսեր հետհաստատված համագործակցության՝ թյուքական էպոսը պահպանել է մահմեդականություն ընդունածբյուզանդական երեք կայսրերի (Asator, Takfur, Kanathus) մասին տեղեկություններ։ Հատկանշական է,որ ուսումնասիրողները չեն առարկում բյուզանդագետ Հ. Գրեգուարի առաջ քաշած տեսակետին, որըAsator-ին նույնացնում է Խաչատուրի հետ3։ Ավելորդ համարելով նրա մասին դյուցազնավեպում առկավկայությունների ներկայացումը4՝ միայն նշենք, որ Խաչատուրի հիշատակությունը թյուրքական էպոսում թե՛ հիշողությունն է Ալփ Արսլանի հետ Ռոմանոս կայսեր ու նրա հայազգի աջակցի հաստատածքաղաքական դաշինքի և թե՛ արձագանքն այն բացառիկ դերակատարության, որ խաղաց Անտիոքիդուքսը 1071-1072 թթ. անցուդարձերում5։ Նույն այս ժամանակահատվածում հայկական աղբյուրները որպես Անտիոքի դուքս հիշատակումեն Պեխտին6։ Այս անունը հանդես է գալիս նաև Եպիխտ7, Բեխդ8 տարբերակներով։ Հատկանշական է,որ Ա. Կաժդանը, օրինակ, նրանց չի միավորում 1 անձի մեջ9, մինչդեռ ըստ Հ. Բարթիկյանի առավել հա1 Cheynet J.-Cl., Manzikert։ un désastre militaire?, ‘’Byzantion’’, t. L, fasc. 2, 1980, pp. 410-438.2 Եդեսացի Ա., Ժամանակագրություն, բնագրից (թարգմ. Տեր-Պետրոսյան L., Օտար աղբյուրները Հայաստանի ու հայերիմասին), հ. 12, Երևան, 1982, էջ 30։ 3 Գրեգուար Հ., Խաչատուր-Ասադոր, (թարգմ. Պէրպէրեան Հ.), Սիոն, 1952, թ. 1-12, էջ 29-31։ 4 Այս մասին հանգամանալից տե՛ս անդ, էջ 30-31։ 6 Ուռհայեցի Մ., Ժամանակագրութիւն, (քննական բնագիրը Մելիք-Ադամյան Մ., Տեր-Միքայելյանի Ն.), Երևան, 1991, էջ 170։ Սմբատ Սպարապետ, Տարեգիրք, Վենետիկ, 1956, էջ 84։ 7 Ուռհայեցի Մ., էջ 230։ 8 Վարդան վարդապետ, Հաւաքումն պատմութեան, Վենետիկ, 1862, էջ 105։ վանական տեսակետի՝ այդ անվանումները «էպիխտես» հունարեն բառի տառադարձման ավելի կամպակաս ճշգրիտ ձևերն են1։ Խոսելով 1065 թ. իրադարձությունների մասին՝ Մատթեոս Ուռհայեցին հիշատակում է «տուկ Անտիոքայ քաղաքին» Պեխտի՝ պաշարված Եդեսիային ռազմական օգնություն ցուցաբերելու հանգամանքը։ Տեղի դքսի պրոքսիմոսը, սակայն, սելջուկ-թյուրքերին դիմադրություն ցուցաբերած Պեխտին օգնելու փոխարեն դավաճանական դիրք գրավեց։ Նշենիկ բերդի մոտ, ի վերջո, կարողանալով պարտության մատնել հակառակորդին՝ Անտիոքի դուքսը կատարվածի մասին հայտնեց Կոստանդին Ժ Դուկասին, որը պաշտոնազրկեց Եդեսիայի դքսին, իսկ վերջինիս պաշտոնյան մահապատժի ենթարկվեց2։ Նույն պատմագրի վկայությամբ՝ Անդրիուն բերդի իշխան Եպիխտը 1076 թ. (այս թվականի ներքոզետեղված իրադարձությունները տեղի են ունեցել 2 տարի անց՝ 1078 թ.3) սպանվում է «չարագործ եւպիղծ կրօնաւորի» կողմից4։ Մատթեոս Ուռհայեցուց օգտվելով՝ նույն դեպքերի համանման նկարագրություն է տալիս նաև Սմբատ Սպարապետը5։ Հայ պատմագիրներից Վարդան Արևելցին ևս վկայություններ ունի այս գործչի մահվան հանգամանքների վերաբերյալ։ Հաղորդելով «ի բերդն իւր Անդրիօնն» կատարված սպանության մասին՝ նա տալիս է հույն հոգևորականի անունը6։ Ըստ Ա. Կաժդանիընկալման՝ պատմագրի տեղեկությունների հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ դուքսը սպանվել էքաղկեդոնականություն ընդունելու հաջորդ տարում7։ Այս ամենը ցույց է տալիս, որ Վարդան Արևելցուշարադրանքն անկախ է Մատթեոս Ուռհայեցու նկարագրությունից, որը չի հիշատակում նշվածմանրամասները։ Հայկական աղբյուրներում Պեխտի մասին վկայությունները սրանով սպառվում են։ Հավելենք, որ նրա մասին մեկ հաղորդում էլ պահպանվել է արաբական աղբյուրներում8։ Նույն ժամանակահատվածում գործելու և նույն պաշտոնը ստանձնած լինելու հանգամանքնուսումնասիրողների մեծ մասին ստիպել է հակվել Խաչատուրի և Պեխտի նույնացման մտքին։ ԴեռևսՄ. Չամչյանցից9 սկիզբ առած այդ մտայնացումը շարունակություն է ստացել Ղ. Ալիշանի10, Ա. Ալպոյաճյանի11, Հ. Աճառյանի12, մեր օրերում՝ Ե. Քասունու13, Կ. Մաթևոսյանի14 ուսումնասիրություններում։ Հետազոտողների մեկ այլ խումբ՝ Ժ. Լորան15, Հ. Գրեգուար16, Ա. Կաժդան17, Հ. Բարթիկյան18, Ժ. Դեդեյան19, հանդես է եկել այդ տեսակետի քննադատմամբ՝ բացառելով խնդրո առարկա գործիչների նույնացման հավանականությունը։ Նախքան Ժ. Լորանի հոդվածի ասպարեզ գալն ուսումնասիրողներն առանց մանրազնին քննության ըստ էության բավարարվում էին այն կռահումով, որ բյուզանդական աղբյուրներում հիշատակվողԽաչատուրը պետք է լինի հայկական աղբյուրներում նույն պաշտոնով հանդես եկող Պեխտը։ Նշվածբյուզանդագետի ուսումնասիրության հրատարակումից հետո նշված գործիչների նույնացման տեսակետի կողմնակիցներն արդեն հարկադրված եղան առաջ քաշել տարբեր փաստարկներ՝ Ժ. Լորանինհակադարձելու և սեփական դիրքորոշումը հիմնավորելու համար։ Ստորև կփորձենք նախ ցույց տալշրջանառված փաստարկների, դրանով նաև՝ Խաչատուրին ու Պեխտին նույնացնող տեսակետի ոչ ծանրակշիռ լինելը և ապա դրանց փոխարեն առաջարկել նոր, առավել հիմնավոր փաստարկներ հակադիրկարծիքի օգտին։ 1 Ուռհայեցի Մ., էջ 500, ծան. 234։ 2 Անդ, էջ 170։ 3 Տեր-Պետրոսյան Լ., Խաչակիրները և հայերը, հ. Ա, Երևան, 2005, էջ 418։ Մաթևոսյան Կ., Անի-Շիրակի պատմության էջեր,Երևան, 2010, էջ 151, ծան. 6։ 4 Ուռհայեցի Մ., էջ 230։ 5 Սմբատ Սպարապետ, էջ 84։ 6 «Հայր խոստովանութեան նորա Աբէլ հոռոմ» (ընդգծումը մերն է,-Ս. Բ.). տե՛ս Մեծին Վարդանայ Բարձրբերդցւոյ ՊատմութիւնՏիեզերական, Մուկուա, 1861, էջ 140։ 9 Չամչեանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հ. Բ, Երևան, 1984, էջ 972։ 10 Ալիշան Ղ., Սիսուան, Վենետիկ, 1885, էջ 46։ Վարդան վարդապետ, էջ 105, ծան. 1։ 11 Ալպոյաճեան Ա., Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ, հ. Ա, Գահիրէ, 1937, էջ 439, ծան. 1։ 12 Աճառյան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, հ. Ա, Երևան, 1942, էջ 404։ 13 Քասունի Ե., ԺԱ. դարու Անտիոքի հայ կառավարիչներ Պեխտ-Խաչատուր եւ Վասակ Պահլաւունի, Հայկազեան հայագիտական հանդէս, 1971, հ. 2, էջ 123-134։ 14 Մաթևոսյան Կ., էջ 150-169։ 15 Լօրան Յ., Խաչատուր իշխան Անտիոքի 1068-1072, Հանդէս ամսօրեայ, 1930,. 1-12, էջ 303-310։ Նույնը տե՛ս Laurent J.,16 Գրեգուար Հ., էջ 29։ 18 Սկիլիցես Հ.,, (թարգմանությունը, առաջաբանը և ծանոթագրությունները Բարթիկյան Հ.), Երևան, 1979, էջ 376։ Ե. Քասունին, ներկայացնելով Խաչատուրի ու Պեխտի մասին պահպանված վկայությունները,եզրակացնում է. «Ասպարեզի ու նկարագրի այս նմանութիւններն իրաւունք չե՞ն տար մեզի մտածելու,որ Պեխտ և Խաչատուր նոյն անձն է1»։ Կասկածից վեր է, որ «ասպարեզի ու նկարագրի նմանութիւններ» արտահայտությունը հեռու է լուրջ փաստարկի համար գոնե բավարար լինելուց։ Նախ՝ «ասպարեզի նմանութիւնը» խիստ խնդրական է, քանի որ Մեծ Անտիոքից բացի հայտնի է նաև նույնանուն բնակավայր Լեռնային Կիլիկիայում։ Մյուս կողմից՝ զարմանք է հարուցում «նկարագրի նմանության»քննարկումը։ Այսպես՝ Խաչատուրի նախընթաց գործունեության մասին լռող բյուզանդական հեղինակները բավարարվում են նրա ռազմական ունակությունների արձանագրմամբ. «Այս հայը տուած էրապացոյցներն իր քաջութեանը… ապացուցած էր իր տաղանդն իբր զորավար»2։ Ե. Քասունին այսամենը կամայականորեն կապում է 1065 թ. Նշենիկ բերդի մոտ ծավալված իրադարձություններին՝այդպիսով «բացահայտելով» «նկարագրի նմանութիւն»։ Ակնհայտ է, որ այդ տրամաբանությամբԽաչատուրին կարելի է վերագրել ռազմական բազմապիսի սխրանքներ՝ անտեսելով աղբյուրագիտական լրացուցիչ փաստարկման անհրաժեշտությունը։ Ինչ վերաբերում է Կ. Մաթևոսյանի բերած փաստարկներին, ապա դրանք հիմնված են ՍամվելԱնեցու երկի 2 ձեռագրերում պահպանված գրչական հավելումների վրա։ Հետազոտողը գիտականշրջանառության մեջ է դնում երկու հատկանշական տեղեկություն Պեխտի վերաբերյալ։ Առաջինի համաձայն՝ «Ի ՇԺԹ (1070) Գողձախմատն աւերեաց զՍեւ լեառն և կոտորեաց զնա Գրիգոր Պիխտն իդաշտն Հարունոյն ի մամխենուտն»3։ Երկրորդ տեղեկությունը վերաբերում է նրա մահվան հանգամանքներին. «ՇԻԱ (1072) զՊիխտն յԱնդրիոնն խեղդեցին ծառայք իւր»4։ Փաստորեն 1070 թ. Հարունի դաշտում Պեխտը, որի Գրիգոր անունը, շնորհիվ նոր աղբյուրի,պարզ է դառնում, պարտության է մատնել ոմն Գողձախմատի։ Կ. Մաթևոսյանը, այս իրադարձությունըհամադրելով Խաչատուրի ու սելջուկների՝ բյուզանդական աղբյուրներում վկայված բախմանը, նույնացնում է դրանք, ըստ այդմ էլ՝ գործիչներին։ Հետազոտողը, մեր համոզմամբ, հաշվի չի առնում 2 կարևորհանգամանք։ Նախ՝ Խաչատուրի և սելջուկների ընդհարումը տեղի է ունեցել 1069 թ.5, մինչդեռ Պեխտիմասին տեղեկությունը վերաբերում է հաջորդ տարվան։ Դրանից բացի՝ տարբեր են 2 բախումներինկարագրերը։ Մի դեպքում՝ հակառակորդն արևմուտքից Տարսոնի ու Մամեստիայի տարածքով անցնում է Սև լեռների շրջան, այնտեղից՝ Հալեպ, իսկ մյուս դեպքում՝ Սև լեռների շրջանն ավերած թշնամինշարժվում է հակառակ ուղղությամբ՝ դեպի հյուսիս՝ Հարունի դաշտ։ Ակնհայտ է, որ խոսքը միանգամայն տարբեր իրադարձություների մասին է։ Անցնելով Կ. Մաթևոսյանի կողմից շրջանառության մեջ դրված հաջորդ վկայությանը՝ նշենք, որայն տարբեր է Պեխտի սպանության մասին Մատթեոս Ուռհայեցու և Վարդան Արևելցու վկայություններից։ Չի համընկնում ինչպես թվականը (1072 թ. և 1078 թ.), այնպես էլ սպանության իրագործողը(«հոռոմ աբեղա» և «ծառայք իւր»։ Ինչպես վերևում ցույց էինք տվել, այս դեպքի վերաբերյալ ՎարդանԱրևելցու պատմածն անկախ է Մատթեոս Ուռհայեցու հաղորդումից, այսինքն՝ գործ ունենք 2 ինքնուրույն ու իրար լրացնող վկայությունների հետ։ Հետևապես՝ դրանք առավել արժանահավատ ու արժեքավոր են, քան խնդրո առարկա գրչական հավելումը։ Կարծում ենք՝ այն պետք է հանել Պեխտին հիշատակող ստուգապատում վկայությունների ցանկից։ Հանրագումարի բերելով նշված դիտարկումները՝ կարող ենք արձանագրել, որ Պեխտի ու Խաչատուրի նույնացման օգտին Կ. Մաթևոսյանի բերած փաստարկները ևս, որոնք, ինչպես նշվեց, հիմնվածեն Սամվել Անեցու երկի ընդմիջարկությունների վրա, համոզիչ չեն։ Այժմ անդրադառնանք 2 ուշագրավ նկատառումների, որոնք էական պարզաբանում են մտցնումքննարկվող խնդրում։ Մեր կարծիքով՝ Խաչատուրը, որը, գահազուրկ կայսեր հետ պայքարի դուրս գալով Միքայել Է Դուկասի դեմ, ըստ էության հակապետական գործողության էր դիմել, չէր կարող ողջլինել 1072 թ. հետո։ Պետական հեղաշրջման փորձի առաջամարտիկը պետք է արժանանար համանման ճակատագրի, ինչ որ բաժին հասավ Ռոմանոս Դիոգենեսին։ Պատահական չէ, որ բյուզանդականաղբյուրներում նրա մասին վերջին տեղեկությունը վերաբերում է հենց 1072 թ.։ Ուստի, առավելհավանական է կարծել, որ հակապետական ելույթի կազմակերպիչ Անտիոքի դուքսը, իշխանությունիցհեռացվելուց բացի, արժանացել է նախկին կայսեր ճակատագրին։ Տրամաբանական է, որ նա չի կարողնույնանալ 1078 թ. որպես Անդրիունի իշխան հիշատակվող Պեխտի հետ։ 1 Քասունի Ե., էջ 127։ 2 Անդ, էջ 126։ Լօրան Յ., էջ 303։ 3 Մաթևոսյան Կ., էջ 156-157։ 4 Անդ, էջ 157։ Ինչ վերաբերում է Պեխտին, ապա, մեր կարծիքով, նրա՝ «տուկ Անտիոքայ» տիտղոսը վերաբերումէ սոսկ Լեռնային Կիլիկիայի Անտիոք բնակավայրին։ Դա կարելի է բխեցնել նրա մասին հիշատակություններում առկա տեղանուններից։ Անդրիունը, որի բերդը նրան էր հանձնված, գտնվում էր Մարաշիցմի փոքր արևմուտք։ Հարունի դաշտը, որի շրջանում Պեխտը ռազմական հաջողության է հասել, ընկածէ Մարաշից փոքր-ինչ հարավ։ Նշված տեղանուններն էլ հարակից են Հյուսիսարևելյան Կիլիկիային, ուրև գտնվում է Անտիոք բնակավայրը։ Մյուս կողմից էլ՝ եթե նա զբաղեցներ Մեծ Անտիոքի դքսի պաշտոնը, ապա բյուզանդական աղբյուրներում դա կարձանագրվեր այնպես, ինչպես Նիկեփորիցեսի, Նիկեփոր Բոտանիատեսի, Խաչատուրի պարագայում։ Կարծում ենք, որ Պեխտին պետք է համարել հենցՓոքր Անտիոքի կառավարիչ։ Այսպիսով՝ քննադատության չեն դիմանում այն փաստարկները, որոնք բերվում են ի պաշտպանություն Անտիոքի դուքսեր Խաչատուրի և Պեխտի նույնացման։ 1071-1072 թթ. տարածաշրջանի իրադարձություններում առանցքային դերակատարություն ստանձնած Խաչատուրը հակապետական ելույթի անհաջող ելքից հետո հեռացել է պատմական ասպարեզից։ Իսկ ինչ վերաբերում է Պեխտին, ապանա էլ, մեր կարծիքով, կառավարել է սոսկ Փոքր Անտիոքում։ Սարգիս ԲալդարյանԲանալի բառեր՝ Անտիոք, հայազգի դուքս, Պեխտ, Խաչատուր, նույնացման անհավանականությունԱՆՏԻՈՔԻ ՀԱՅԱԶԳԻ ԴՈՒՔՍ ԽԱՉԱՏՈՒՐԻ ՇՈՒՐՋ։	Սույն հոդվածի նպատակն է հայկական ու բյուզանդական սկզբնաղբյուրներում որպես Անտիոքի դուքսեր հիշատակվող Խաչատուրի ու Պեխտի նույնացման հարցի նորովի քննարկումը։ Պահպանված վկայությունների հիման վրա ներկայացվում է Խաչատուրի գործունեության տպավորիչ պատկերը։ Փորձելով հերքել նրան Պեխտի հետ նույնացնելու օգտին բերվող փաստարկները՝ հեղինակն առաջարկում է նրանց դիտել որպես առանձին գործիչներ։
ՔԱITԱՔԱԿԱՆ LEԵԿԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՆԿԱՐՆԵՐԻ Տեսական ՀԱՐIONԵՐ. Modernամանակակից քաղաքական գործընթացների մասին խոսելիս ակամայից բախվում ենք քաղաքական առաջնորդի գործառույթների հետ ՝ դրական կամ բացասական հետևանքների: Քաղաքական ղեկավարությունը համարվում է ղեկավարության բարձրագույն տեսակ: Դրա հատուկ բնույթը տարբեր է բոլոր քաղաքական առաջնորդների դեպքում: Առաջնորդի ֆենոմենի արդարացի պատկերացում կազմելու համար նշենք մի քանի առանձնահատկություններ, որոնցով սովորաբար օժտված են քաղաքական առաջնորդները: Դրանք են ՝ որոշակի թվով մարդկանց վրա իշխանություն ունենալը, քաղաքական գործունեության հմուտ կատարումը, հստակ ծրագրերը, որոշումներ կայացնելու, դրանք կյանքի կոչելու զարգացած ունակությունը: Կարծում ենք, որ քաղաքական առաջնորդության ՝ որպես քաղաքագիտության ֆենոմենի վերլուծությունը հնարավոր է դառնում միայն օբյեկտի սահմանումից հետո: Ուսումնասիրվող խնդրի ավելի լավ լուսաբանման համար անդրադառնանք «առաջնորդ» հասկացությանը և այլ համարժեք բառերի բացատրությանը: «Առաջնորդ» բառը գալիս է անգլերեն «ղեկավարել» բառից: Եվրոպական մի շարք լեզուներում գոյություն չունի «առաջնորդ» հասկացություն: Ֆրանսիական «խոհարար» բառը նկարագրում է ավելի հիերարխիկ, որոշակի թիմային կառուցվածք, ներառյալ «առաջնորդ» բուն գաղափարը: Վերջերս բավականին տարածված է դարձել «որոշիչ» (բառացիորեն ՝ որոշում կայացնող) ֆրանսիական հասկացությունը, որն արդեն առնչվում է որոշումների կայացման գործընթացին: Քաղաքական ասպարեզ բերված «ուղեցույց» բառը ՝ Շառլ դը Գոլը, որը բառացիորեն ֆրանսերենից թարգմանաբար նշանակում է «առաջնորդ», բոլորը չեն ընդունում, հաճախ ավելի հաճախ օգտագործվում են «ուղեցույց» բառի փոխարեն: Որոշակի հետաքրքրություն է առաջացնում գերմանական «ֆյուրեր» (Ֆյուրեր) բառը, որը հուզականորեն բացասական է դարձել պատմական հայտնի իրադարձությունների պատճառով: Մենք չենք կարող համարել այն համարժեք անգլերեն տարբերակին: Այսպիսով, արևմտյան մի շարք բառարաններում կարելի է գտնել «առաջնորդ» հասկացության հետևյալ ձևակերպումը: «Կարևոր իրավիճակներում որոշումներ կայացնելու իրավունք ունեցող խմբի անդամ, որը հսկայական դեր է խաղում խմբում համատեղ գործունեության և հարաբերությունների գործընթացում»: Difficultանկացած դժվար քաղաքական իրավիճակում ճկուն առաջնորդի դերը միանգամայն հնարավոր է, քանի որ նա պատասխանատու է ոչ միայն տվյալ իրավիճակի, այլև իրեն հետևող մարդկանց համար [1]: Այս ուսումնասիրության հիմնական նպատակը պարզելն է, թե ինչպես են փոխկապակցված ղեկավարությունն ու իրավիճակը, անկախ նրանից, միմյանցից կախված, համեմատական և իրավիճակային մեթոդների միջոցով հասկանալու համար քաղաքական պրակտիկայում հիմնական պատճառներն ու անհասկանալի իրավիճակները, որոնք խանգարում են առաջնորդին ճիշտ կողմնորոշվել և ձևավորել: առաջնորդի դրական կերպարը: Քաղաքական ղեկավարությունն ուսումնասիրելիս պարզ է դառնում, թե որքան պետք է աշխատեն հասարակական գիտությունները ՝ խուսափելու համար քաղաքական առաջնորդներին այնպիսի հատկություններ ներկայացնելուց, որոնք կարող են վնասել նրանց հեղինակությունը: Նման կոլեկտիվ, միմյանց բացառող, համաձայնեցված և երբեմն քաոսային որոշումների կայացման գործընթացների ընտրությունը հասարակական քաղաքականության սոցիոլոգիական հետազոտության հիմքն է: Առաջնորդության ինստիտուտը կարելի է համարել որոշակի սոցիալական համակարգ, որը (սոցիալական համակարգի կառուցվածքը), ըստ Փարսոնսի [3], կարող է վերլուծվել ՝ օգտագործելով չորս տիպի անկախ փոփոխականներ ՝ դերեր, կոլեկտիվներ, նորմեր և արժեքներ: Վերոհիշյալ փոփոխականների դերը քաղաքական ղեկավարության մեջ ենթադրում է փոխազդեցություն սուբյեկտների միջև, ժողովրդի քաղաքական վարքի վրա ազդեցություն, այսինքն `ժողովրդի քաղաքական վարքի սահմանափակում: Հաշվի առնելով այս ամենը, Փարսոնսը առանձնացնում է քաղաքական ղեկավարության արդիականացման երեք հնարավոր տեսակները. 1. Առաջնորդների առաջին տեսակը խիստ, դաժան, միջոցներով խտրական չլինող, անլուրջ և անհեռանկարային է: Այս պարագայում ղեկավարությունը ներկայացվում է որպես ինքնաբավ արժեք, որը դիտվում է առավելապես և ինքնաբավ արժեքներից: 2. Երկրորդ առաջնորդի դեպքում, ընդդիմանալով ընդհանուր հասարակական շահերին, քաղաքացին իր ջանքերն ուղղում է անձնական խնդիրների լուծմանը: Հիմնական պատճառն այն է, որ առաջնորդը հանդես է գալիս որպես հակարժեք: Այս պարագայում քաղաքական ղեկավարությունը հարաբերությունների կարգավորման լավագույն միջոցն է: 3. Առաջնորդի վերջին տեսակը հասարակությունը ընկալում է որպես ժողովրդավարական արժեքների բերումով փոխվելու լավագույն միջոց: Այդ պատճառով առաջնորդը համարվում է հասարակական արժեք ՝ զարգացման հիանալի ձև [4]: Բարոյական նորմերի անտեսումը կարող է հանգեցնել քաղաքական ղեկավարության ոչնչացմանը: Որպես կառավարման ինստիտուտ ՝ քաղաքական ղեկավարությունը, իր բազմաչափ արժեքներով և զանազան դրսևորումներով, ենթադրում է և՛ բարոյական նորմերի հաշվարկում, և՛ ժարդիական ավանդական արժեքների համընկնում: Հետևաբար, հաշվի առնելով քաղաքական առաջնորդության ֆենոմենի արժեքային բազմազանությունը, անհրաժեշտ ենք համարում շեշտել քաղաքական առաջնորդի չորս հատկությունները. 1. Առաջին հատկության դեպքում քաղաքական առաջնորդը գործում է որպես կայացած անհատ, որի ընտրողը լիազորում է հանրային խմբի արժեքային համակարգի մշակում և արդիականացում: 2. Երկրորդ բնութագիրը առանձնանում է նրանով, որ իր անձնական հեղինակության շնորհիվ առաջնորդը նշանակալի դեր ունի ինչպես խմբային, անհատական, կոլեկտիվ, այնպես էլ հասարակական-քաղաքական գործընթացների այլ փոփոխություններում, քանի որ, ըստ էության, Ա. , Ըստ հայտնի Մենեգետ արտահայտության ՝ «առաջինը հավասարների մեջ» սկզբունքով: 3. Երրորդ հատկության դեպքում ղեկավարն ի վիճակի է իր ազդեցությունն ու հիմնական գործունեությունն իրականացնել միայն խմբի ներսում ստացած լիազորությունների շնորհիվ: 4. Վերջին դեպքում, հանգամանքների բերումով, առաջնորդը հայտնվում է առաջնորդի դերում «բուրգի գագաթին» ՝ հնարավորություն ունենալով ինքնուրույն որոշումներ կայացնել, ենթականերին տարատեսակ հրամաններ տալ: Իմ կարծիքով, քաղաքական ղեկավարության վերջին երկու հատկանիշներն առավել արդյունավետ են Հայաստանի Հանրապետությունում: Որպես քաղաքական առաջնորդի երկրորդ հատկության վառ օրինակ `տեղին է նշել առաջին հայ հանրապետության օրոք հայ մեծ քաղաքական գործիչ Արամ Մանուկյանի դերն ու գործունեությունը, որի պայծառ անհատականության և առաջնորդի ուժեղ կամքի շնորհիվ հայկական բանակը ի վիճակի է հաղթանակ տոնել մայիսյան հերոսամարտերում: Առաջնորդությունն ունի մեկ պարտադիր պայման: ազդեցություն ունեն տարբեր հասարակական կազմակերպություններում, տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, պաշտոնական և ոչ ֆորմալ կազմակերպություններում: Ժ. Բլոնդելը, հաշվի առնելով ղեկավարության հաստատման սահմանադրական իրավական հիմքը, շեշտեց, որ առաջնորդությունը ուժ է, որն իրականացվում է ուղղահայաց ՝ «վերևից ներքև»: Նա հատուկ ուշադրություն է դարձրել դրա հոգեբանական ազդեցության առանձնահատկություններին ՝ նշելով, որ առաջնորդությունը մարդու մշտական հոգեբանական ազդեցությունն է հասարակության, կազմակերպության, խմբի վրա: Այսպիսով, կարելի է ենթադրել, որ քաղաքական ղեկավարությունը միաժամանակ մի քանի անհատների կողմից իրականացվող իշխանություն է `նպատակ ունենալով դրդել ազգի անդամներին տարբեր գործողությունների: Հայտնի արեւմտյան քաղտեխնոլոգ Se. Սեգելանը նշել է, որ ընտրությունները հիմնականում անցել են չեզոք գոտում, որտեղ հաղթեց տոննայի մրցակիցը, ով կարողացավ ավելի շատ մարդ ներգրավել իր ճամբար: Այս տեսանկյունից, քաղաքական առաջնորդը, որպեսզի ընդունվի հասարակության լայն շերտերի կողմից, պարտավոր է իրականացնել սոցիալական շերտերի տարասեռ ուսումնասիրություն ՝ փորձելով արդարացնել նրանց սպասելիքները: Դա պետք է արվի նպատակային, որպեսզի քաղաքական առաջնորդին հասկանալի դառնա, թե որքան է նա պահանջված տվյալ հասարակության մեջ: Ընտրված թեկնածուները պատասխանատու են ոչ միայն ներկա քաղաքական իրավիճակի, այլ նաև քաղաքական ապագայի համար: Վերջինս մեծացնում է պատասխանատվության զգացումը: Ուսումնասիրության հիմնական նպատակներից մեկը իրավիճակի մոտեցման մեջ առաջնորդության ուսումնասիրությունն է: Այդ պատճառով քաղաքական ղեկավարությունը պետք է դիտարկվի իրավիճակի հետ փոխազդեցության և հավասարակշռության տեսանկյունից: Իրավիճակային մոտեցումը լայն տարածում ունի առաջնորդության հետազոտության ոլորտում: Յուրաքանչյուր պատմական իրավիճակ առաջ է քաշում մի առաջնորդ, որը համապատասխանում է հատկապես այդ իրավիճակին և ժամանակաշրջանին: Իրավիճակային մոտեցումը լիովին չի անտեսում բնորոշ տեսությունը: Նրա կողմնակիցները նշում են, որ առաջնորդի որոշ հատկություններ փոխվում են պատմական իրավիճակի պատճառով: Օրինակ ՝ շուկայական տնտեսության մեջ մարդը փորձում է զարգացնել իրավիճակի պայմաններին համապատասխանող հատկություններ ՝ ձգտելով ավելի շատ գիտելիքներ, փորձ, նորարարություններ, կարողություններ և այլն վաճառել [9]: Իմ կարծիքով, առաջնորդը նա է, ով որոշակի իրավիճակում ավելի լավ է կատարում իր դերը: Իրավիճակը կարող է ստեղծվել առաջնորդի ուժով, որքան առաջնորդը կարող է ստեղծվել իրավիճակով: Մեկ այլ համատեքստում մենք կարող ենք փաստել, որ իրավիճակի ուսումնասիրությունը, որում գործում է առաջնորդը, կարող է բացահայտել նրա շատ առանձնահատկություններ, ընդ որում `շատ իրավիճակներում` բացահայտելով տարբեր դասերի և ոճերի առաջնորդի անհրաժեշտությունը: Արևմտյան մի շարք տեսաբաններ կարծում են, որ իրավիճակային մոտեցումը նվազեցնում է առաջնորդի գործունեությունը ՝ այն դարձնելով իրավիճակի գործիք: Եվ իրոք, իրավիճակը կարող է ոչ միայն ազդել առաջնորդի վրա, այլև նրան դարձնել իր գործիքը: Այնուամենայնիվ, կարծում եմ, որ միայն իրավիճակի միջոցով հնարավոր չէ բացահայտել առաջնորդության ֆենոմենը: Առաջնորդը կարող է ոչ միայն չդառնալ իրավիճակի գերին, այլև ազդել և վերահսկել դրա զարգացումը: Վերոհիշյալից պարզ է դառնում, որ առաջնորդ-իրավիճակ հարաբերությունները որոշիչ և խիստ գծային չեն: Սրանք ինտերակտիվ հարաբերություններ են, քանի որ ղեկավարի անմիջական գործողությունները կախված են իրավիճակից, որը, սակայն, առաջնորդի ազդեցության տակ կարող է փոխվել: Այնուամենայնիվ, առաջնորդությունն ինքնանպատակ է, եթե այն արդյունավետ չէ: դա չի բխում հանրային շահերից: Բառի և գործի խզումը անցանկալի է ղեկավարման մեխանիզմում, այն նվազեցնում է արդյունավետ կառավարման երաշխիքները: Հետևողական, ճշմարիտ, սոցիալական տեսության իմացությունը պարտադրում է առաջնորդի ստեղծագործական գործունեության իմիջին: Արդյունավետ ղեկավարություն սահմանելու համար նախ պետք է հստակեցնել արդյունավետ առաջնորդի հատկությունները: Մի փոքր անցնելով ավանդական հատկանիշներից (գրավչություն, հմայք, հասարակության էլեգանտություն, ինքնավստահություն և այլն) ՝ նշեք հետևյալ չափանիշները, որոնք մինչ այժմ քիչ ուշադրության են արժանացել. • Առաջնորդը պետք է կարողանա որակյալ հարաբերություններ կառուցել: Այս հատկությունը առաջնորդի հաջողության բանալիներից մեկն է: Շատ դեպքերում առաջնորդը առաջնորդվում է «Ես եմ առաջնորդը, դու սուբյեկտն ես» սկզբունքով, ինչը հիմնականում հանգեցնում է հիերարխիկ հարաբերությունների, որտեղ մի կողմից կան իշխանության, իշխանության, գերիշխանության լծակներ, իսկ մյուս կողմից - «անլիարժեքության բարդույթից» տառապող խելացի մարդիկ: Արդյունքում, մենք ստանում ենք անարդյունավետ, ինքնասպասարկվող, հակասական հարաբերություններ: Այս ամենի հակակշիռը պետք է լինի «միմյանց լսելու, միմյանց հարգելու», «միայն այդ դեպքում կարելի է հասնել փոխվստահության» սկզբունքը: • Առաջնորդը պետք է ունենա բարոյական իրազեկության համապատասխան մակարդակ ՝ սեփական տգիտությունն ընդունելու համար: Այս առանձնահատկությունը ժամանակակից առաջնորդի ուժեղ կողմերից մեկն է: Դա կարող է նպաստել առաջնորդի թափանցիկությանը և ազնվությանը, որի արդյունքում նա չի կարող խուսափել հաշվի առնել առավելագույնը ճիշտ և լսել համապատասխան առաջարկները: • Առաջնորդը պետք է կարողանա համատեղել ավանդական արժեքները նորարարական գաղափարների հետ, պատրաստ լինել փոփոխության: Լինելով բացառապես ավանդապաշտ, չզարգացնելով և չ արդիականացնելով իր սեփական քաղաքականությունը, գործելաոճը և մոտեցումները ՝ առաջնորդը երբեք չի կարող հաջողության հասնել, և պահպանելով հին և զարգացող նորարարական գաղափարները հսկայական հնարավորություն կունենան հաղթելու այսօր և վաղը առաջինը: Իհարկե, այստեղ հատկապես կարևոր է ճկունությունը: • Առաջնորդը պետք է լինի էներգիայի աղբյուր: ոգեշնչում Ներկայումս խաղի կանոնները փոխվել են: Առաջնորդի հաջողության գաղտնիքը ոգեշնչվելն ու իր հետեւորդներին ոգեշնչելն է: Դա հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ առաջնորդը լի է դրական էներգիայով: Հենց այս էներգիան կարող է պատասխանատվության զգացում առաջացնել հետևորդների մոտ, մղել նրանց ավելի արդյունավետ աշխատել: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [3] Սոցիալական համակարգը: Parsons, Talcott, 1951, էջ 10-18, 57, 354-355: [4] Մարգարյան Մ., Քաղաքական շուկայի արդիականացում ՝ որպես Հայաստանի Հանրապետության հանրային անվտանգության բաղկացուցիչ, «Պետական կառավարում» գիտական հանդես, 2012, 1-2, էջ 170-178: [6] Blondel J., Thiebault Jean-Louis, et al, Քաղաքական ղեկավարություն, կուսակցություններ և քաղաքացիներ: [8] Քաղաքագիտությունը: Ուսումնական ձեռնարկ (խմբագիր ՝ Հ. Գ. Մանուչարյան), ԵՊՀ, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2006, 586 էջ: Պողոսյան ՏԱՐԱՔԱՅԻՆ LEԵԿԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ Տեսական հարցումներն ու նրանց բնութագրական գծերը Հիմնաբառեր. Առաջնորդ, քաղաքական առաջնորդ, հեղինակություն, սոցիալական միջավայր, առանձնահատկություն, իրավիճակային մոտեցում, դետերմինիզմ, անլիարժեքության բարդույթ: ։	Ժամանակակից բարդ և իրարարամերժ աշխարհում քաղաքական առաջնորդությունը հանդես է գալիս որպես հարաբերությունների համալիր համակարգ, որից կախված է տվյալ պետության, խմբի կամ անհատների հաջողության գրավականը։ Գրեթե ամենուր, որտեղ գործառնում է մարդկային հասարակությունը, այս կամ այն կերպ ընդգծվում են քաղաքական առաջնորդներ, ովքեր իրենց վրա են վերցնում որոշումների ընդունման գործընթացի իրավասությունը։ Այս տեսանկյունից քաղաքական առաջնորդության հիմնախնդիրը մնում է քաղաքական տեսաբանների ուսումնասիրության կենտրոնում՝ որպես քաղաքական գիտության առանցքային հիմնահարցերից մեկը։
2-ԻՄԻՆՈ-4-ՄԵԹԻԼ-5,5-ՊԵՆՏԱՄԵԹԻԼԵՆ-2,5 ԴԻՀԻԴՐՈՖՈՒՐԱՆ-3-ԿԱՐԲՈՔՍԱՄԻԴ ՆՈՐ ԱԼԻՔՆԵՐԻ ՍԻՆԹԵIS 2 միացություններ, մասնավորապես ասկորբինաթթու (վիտամին C), պենիցիլային թթու, պրոտոանանեմոնին, կլավացին, α- և β-անգելիկալակտ , ինչպես նաև նարդենոլիդներ (սրտային գլիկոզիդներ): Լակտոնային բնական միացություններից բացի, սինթետիկորեն ստացված 2-օքսո-2,5-դիհիդրո-ֆուրանի որոշ ածանցյալներ օգտագործվում են էնդոկարդիոլիտիկ, հակաբիոտիկ, հակաբակտերիալ, հակավիրուսային, հակաուռուցքային, հակադիաբետիկ և այլ դեղամիջոցների արտադրության մեջ: Այսպիսով, չհագեցած իմինոլակտոնային օղակ պարունակող միացությունները հետերոցիկլիկ միացությունների խոստումնալից դաս են, սինթեզի նոր մեթոդների մշակում, դրանց հատկությունների ուսումնասիրություն `կառուցվածքա-կենսաբանական գործունեության կապը որոշելու համար, ինչպես նաև դրանց օգտագործումը որպես սինթոններ նոր միացությունների նպատակային սինթեզում , արդիական խնդիր է: Ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի (1) փոխազդեցությունը p-methylaniline- ի և անզգայացման հետ: Ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի (1) փոխազդեցությունը անուշաբույր ամին p-methylaniline- ի հետ `հագեցած ամինոլակտոնների նոր ածանցյալների սինթեզման համար [1-6] , Այս իմունոլակտոնային ցիկլը կարելի է համարել որպես ցիկլային իմունեստեր, ուստի այն կարող է փոխազդել N- նուկլեոֆիլների հետ: Այնուամենայնիվ, 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի (1) փոխազդեցությունը տարբեր սպիրտներում ընտրված ամինի հետ բավարար արդյունք չի տվել: Իմինոլակտոնի փոխարեն օգտագործելով նրա 2 հիդրոքլորիդները, ստացվեց 2-N- փոխարինված իմինոլակտոն 3a- ի բարձր բերք (մեթոդ A): Մեկնարկային նյութերի հավասարակշռության արձագանքը լավագույնն է, երբ բացարձակ էթանոլում 20 րոպե եռում է: Թիրախային ռեակցիայի իրականացումը Ա մեթոդում կարելի է բացատրել հետևյալ կերպ. Ի տարբերություն իմինոլակտոնի, նրա հիդրոքլորիդային մոլեկուլը զգալիորեն մեծացնում է իմունոլակտոնային օղակի C (2) ատոմի էլեկտրոֆիլիզմը, որը հեշտությամբ կապվում է ամինի մոլեկուլին: Արդյունքում ստացված միջանկյալը կայունանում է ամոնիումի քլորիդի պառակտմամբ `տալով 2-N- փոխարինված իմինոդիհիդրոֆուրան (3 ա): 2-N- փոխարինված իմինոլակտոն 3a- ն ստացվել է 2-իմինո-4-մեթիլ 5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի (1) և արիլամոնիումի քլորիդի ռեակցիայի արդյունքում: Երբ մեկնարկային նյութերի հավասարաչափ խառնուրդը 30 րոպե եփվում է բացարձակ էթանոլի մեջ, առաջանում է թիրախ 3a 2-N- փոխարինված իմինոլակտոնը (մեթոդ B): Այսպիսով, 3a 2-N փոխարինված իմինոլակտոնը ստացվում է, երբ մեկնարկային նյութերից մեկը վերցվում է ձվից, մասնավորապես հիդրոքլորիդ ձվից: 2-N- փոխարինված իմինոլակտոն 3-ի արտադրության համար նկարագրված ԱԲ մեթոդները հարմար չէին 3 2-N- փոխարինված իմինոլակտոնի սինթեզի համար `ելակետերի թույլ լուծելիության պատճառով: Հետևաբար, մենք պետք է մշակեինք մի մեթոդ, որի դեպքում համապատասխան աղը կստեղծվեր և այլ սկզբնական նյութի հետ փոխազդելու համար, և արտանետված ամոնիակը կվերացվեր միջավայրից: Այս մեթոդը (մեթոդը C) հիմնված է սառցադաշտային քացախաթթվի ՝ որպես վճարունակ օգտագործման վրա: Սառցադաշտային քացախաթթուն պրոտոնային լուծիչ է, որը կարող է փոխազդել ամինոլակտոնի հետ ՝ ամոնիակ ազատելու համար: Սկզբում վերոհիշյալ մեթոդներով սինթեզված 3a 2-N- փոխարինված իմինոլակտոնը սինթեզվեց այս եղանակով ավելի բարձր բերքատվությամբ, այնուհետև մեկնարկային միացությունը փոխազդեցության մեջ եղավ պամինոբենզոաթթվի էթիլային էսթերի հետ, սինթեզվեց 3b 2-N- փոխարինված իմինոլակտոնը, որը հաջող չէր: եղանակներով: Ենթադրվում է, որ այս արձագանքը շարունակվում է փոխակերպման հետ: Ըստ սխեմայի, իմինոլակտոնի փոխազդեցությունը քացախաթթվի հետ տալիս է նրա հիդրացետատը, որի մոլեկուլում զգալիորեն մեծանում է իմունոլակտոնային օղակի C (2) ատոմի էլեկտրոֆիլիզմը, որը հեշտությամբ կապվում է ամինաթթվի հետ: Արդյունքում ստացված միջանկյալը կայունանում է ամոնիումի ացետատի պառակտմամբ `տալով 3a, b2-N- փոխարինված մինոդիհիդրոֆուրաններ: Ստացված միացությունների կառուցվածքը հաստատվել է 1 Մ MMR 1H սպեկտրալ ուսումնասիրություններով: Այսպիսով, ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի փոխազդեցությունը p-methylaniline- ի և p-aminobenzoic թթվի էթիլային էսթերի հետ: Սինթեզվել են 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի նոր, նախկինում անհայտ արոմատիկ փոխարինողները: Մշակվել են մատչելի, արդյունավետ նախապատրաստական մեթոդներ այդ փոխազդեցությունների համար, ինչը նոր ուղի է բացում 2-N- փոխարինված իմինոդիհիդրոֆուրանների սինթեզի համար: Փորձարարական մաս Սինթեզված նյութերի EC սպեկտրները հանվել են Specord 75 IR սպեկտրաչափի վրա, իսկ MM 1H սպեկտրները հանվել են Mercury-300 Varian (300 ՄՀց գործող սպեկտր) սպեկտրոմետրով ՝ օգտագործելով HMS (hexamethyldisiloxane) որպես ներքին ստանդարտ: Հալման կետերը որոշվել են «Electrothermal 9100» սարքի միջոցով: Սինթեզված նյութերի մաքրությունը ստուգվել է բարակ շերտ քրոմատագրման միջոցով `օգտագործելով« Silufol UV-254 »թիթեղները (հեղուկ` ացետոն): Բենզոլ - 2. 1), դիմումը կատարվել է յոդի գոլորշիներով: 1 և 2 միացությունները սինթեզվել են հայտնի ձևով [1]: 2-N- փոխարինված 2,5-դիհիդրոֆուրանների 3 մեթոդների արտադրություն 0,52 գ (0,0025 մոլ) 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն -2,5 դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդ հիդրոքլորիդ (2) և p-methylaniline հավասարակշռությունը բացարձակ էթանոլում եփվում է 20 րոպե: Առանձնացված նստվածքը զտվում է, լվանում ջրով և բյուրեղանում: Բեզոն 0,52 գ (0,0025 մոլ) 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամետիլեն-2,5 դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդի (1) և պ-մեթիլանիլին հիդրոքլորիդի հավասարաչափ խառնուրդը եռացնում են բացարձակ էթանոլի մեջ 30 րոպե: Առանձնացված նստվածքը զտվում և լվանում է ջրով: A և B մեթոդներով ձեռք բերված 3a նյութերի խառնուրդի նմուշում չի նկատվել հալեցման ketide դեպրեսիա: C եղանակ: 0,52 գ (0,0025 մոլ) 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն -2,5 դիհիդրոֆուրան-3-կարբոքսամիդ (1) և պ-մեթիլանիլին կամ p-aminobenzoic թթու էթիլային էթեր հավասարակշռության սառույցի քացախաթթու 12 ժամ է: Առանձնացված նստվածքը զտվում և լվանում է ջրով: 4-մեթիլ-2- (պ-տոլուլիմինո) -1-օքսասպիրո [4.5] դեկ-3-էնե-3-կարբոքսամիդ) (3 ա): Արդյունք ՝ 92% (մեթոդ Ա), 92% (մեթոդ Բ), 95% (մեթոդ Գ), հալոցք ՝ 189-190o C (բենզոլից): Rf = 0,55; IC սպեկտր, J, սմ -1: 1501-1601 (բույր), 1620 (C = C), 1642 (C = N), 1683 (C = O), 3110 (NH), 3260 (NH), MMR 1H սպեկտր, (DMSO-d6 / CCl4 -) 1/3), H, 1,27 (1H, մ), 1,47 (2H, մ) և 1,58-1,82 (7H, մ), 2.32 (3H, s), 2.42 (3H, s), 7.04 (4H, s) )), 7.26 (1H, լսողություն) և 8.94 (1H, լսողություն): Էթիլ 4- (3-կարբամոյլ-4-մեթիլ-1-օքսասպիրո [4.5] դեկ-3-էն-2-իլիդենամինո) բենզոատ (3 բ): Արդյունքը 95%, հալված ՝ 160-161o C (բենզոլից): Rf = 0,52; Սպեկտր, J, սմ -1: 3270 (NH), 1680 (C = O), 1665 (C = O), 1620 (C = N), 1600-1500 (արոմ.), MMR 1H սպեկտր, (DMSO-d6 / CCl4 –1/3), H, 1.39 (3H, t, J = 7.1, OCH2CH3), 1.23-1.36 (1H, մ) և 1.49-1.87 (9H, մ, C6H10), 2.42 (3H, s, CH3), 4.30 (2H, k , J = 7.1, OCH2CH3), 7.20-7.31 (2H, մ, C6H4), 7.86-7.97 (2H, մ, C6H4), 7.39 (1H, ld, J = 3.5, NH2) և 8.73 (1H, ld) J = 3.5, NH2): GrakanutyunLilit Grigoryan2-IMINO-4-methyl-5,5-PENTAMETILEN-2,5-DIHIDROFURAN3 Carboxyamide նոր ածանցյալներ SINTEZE Բանալի բառեր Iminodihidrofuran, Mr. ։	Ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի փոխազդեցությունը պ-մեթիլանիլինի և էթիլ 4-ամինոբենզոատի հետ։ Սինթեզվել են 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի նոր, նախկինում անհայտ արոմատիկ տեղակալիչներ պարունակող, պոտենցիալ կենսաբանորեն ակտիվ ածանցյալներ մատչելի և արդյունավետ, պրեպարատիվ եղանակներով, ինչը բացում է նոր ուղի նոր 2-N-տեղակալված իմինոդիհիդրոֆուրաններ սինթեզելու համար։
ԻՆՉՊԵՍ ԳԻՏԱԿՈՒԹՅԱՆ THEԱՐԳԱՄԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ Ըստ ավագ դպրոցի աշակերտների, մարդը որպես «համասեռամոլություն» ունի առանձնահատկություններ, մտածողություն, ճանաչողական հմտություններ, որոնք անհրաժեշտ են նպատակային կամ գիտակցված կյանք կառուցելու համար: Յուրաքանչյուր մարդ իր ներաշխարհի հոգեբան է: Հոգեբանական և փիլիսոփայական գիտությունները, գրականությունը, արվեստը, այլ մարդկանց հետ բաց և հուսալի հարաբերությունները, ինքն իր հետ շփումը, սեփական կյանքի փորձը կարող են օգնել մարդուն ինքնաճանաչելու մեջ: Ինքնագիտակցությունը բացում է առնվազն 4 հնարավորություն `ինքն իրեն ճանաչել, գնահատել, փոխել, ընդունել: Կան տարբեր գիտություններ, որոնք ուսումնասիրում են մարդու ներաշխարհը: Անձի ուսումնասիրությունները չեն ավարտվում նրա հոգեկան առանձնահատկությունների ՝ խառնվածքի, դրդապատճառների, կարողությունների, բնավորության ուսումնասիրությամբ: Ինքնագիտակցության ուսումնասիրությունը համարվում է վերջին փուլ: Ս. Ռուբինշտեյնը նշեց, որ մարդու ուսումնասիրությունն ավարտվում է ինքնագիտակցության հայտնաբերմամբ 1: Ինքնագիտակցության զարգացումը ներառված է անձի ձևավորման գործընթացում և համարվում է անձի բաղադրիչներից մեկը: Ինքնագիտակցության զարգացման նպատակը սեփական «ես» -ի գիտակցումն է, ինքն իրենից առանձնացումը (դրանք արտահայտվում են անհատի և անկախության բաղադրիչներում): Ա.Սպիրկինը ինքնագիտակցությունը համարեց սեփական գործողությունների իրականացում և գնահատում, դրանց արդյունքների, մտքերի, զգացմունքների, բարոյական կերպարի հետաքրքրությունների, իդեալների և վարքի դրդապատճառների, իր ամբողջ պատկերի կյանքի մեջ իր տեղը: Ինքնագիտակցության շնորհիվ անձը իրեն իրական է զգում, առանձնացված ուրիշներից և բնությունից: Վ.Ստոլինն առանձնացնում է ինքնագիտակցության ձևավորման մի քանի աղբյուրներ, որոնք անհատականացման տարբեր ժամանակահատվածներում ունեն տարբեր ազդեցություն և կշիռ: Դրանց թվում են ուրիշների գնահատականները, տեղեկատու խումբը, համեմատությունը ուրիշների հետ, իրական-իդեալական «Ես» -ի համեմատությունը, նրա գործունեության արդյունքների չափումը և այլն: Ըստ նրա ՝ ինքնագիտակցությունը ապահովում է վարքի մշտականություն, ունի պատասխանատվության զգացում սոցիալական արժեքների նկատմամբ, որոնք յուրացվում են անհատի կողմից: Վ.Վ. Ստոլինը ինքնագիտակցությունը համարում էր վարքի հարատևությունն ապահովող երեւույթ և պատասխանատվության զգացում ունի այն սոցիալական արժեքների նկատմամբ, որոնք անհատը յուրացնում է 3: Ինքնագիտակցության ձևավորման փուլերը համընկնում են մտավոր զարգացման փուլերի, մտավոր-անձնական ոլորտների ձևավորման հետ, որոնք սկսվում են ծնունդից մինչև պատանեկության ավարտ: Օրինակ, առաջին փուլը կապված է նորածնի մարմնի կառուցվածքի `մարմնի մասերի համագործակցային շարժման, տարածության մեջ իր դիրքի ընկալման հետ: Հաջորդ փուլը համարվում է քայլելու սկիզբը: Մյուսը գենդերային ինքնության ձևավորման փուլն է, իրեն որպես հակառակ սեռի ներկայացուցիչ վերաբերվելը, իսկ ինքնագիտակցության զարգացման ամենակարևոր փուլը խոսքի ձևավորումն է, առաջնային գործառույթը `ինքնակառավարումը անձի պահվածքը: Լ. Ստոլյարենկոն առանձնացնում է ինքնագիտակցության զարգացման հետևյալ փուլերը. • Անուղղակի հուզական փուլ (պարզ ինքնաճանաչողություն, որն ապահովում է ինքնագիտակցության գործընթացների ճանաչում, մարմնի հոգեկան վիճակները), • Անհատական փուլ (մակարդակ անհանգստություն ինքն իր նկատմամբ, որն ունի թույլ կողմեր), 1 Տե՛ս s Averin V., Personalities of personalities, Learning Position, St. Petersburg, 1999, p. 89 2 Տե՛ս Spirkin A., Cognition and Self-Cognition, Moscow, 1972, p. 149: 3 Տե՛ս Ստոլին Վ., Մարդկանց ինքնաճանաչում, Մոսկվա, 1983, էջ 31: • ինտելեկտուալ-վերլուծական փուլ (ինքնորոշման գործընթացների ինքնագիտակցության միջոցով և ինքնավերլուծության միջոցով), • նպատակային գործունեության փուլ (ինքնագիտակցում, ինքնակառավարում, ինքնաքննադատություն, ինքնարտահայտում) 1: Ըստ Է. Սապոգովայի. Ինքնագիտակցությունը պարունակում է. 1. ինքնագիտակցություն, որը ձևավորվում է սեփական գործունեության արդյունքների վերլուծությամբ, ուրիշների կողմից սեփական գործունեության արդյունքների գնահատմամբ ՝ հոգեկան վիճակների դիտարկման միջոցով, մտքեր, մտահոգություններ, 2. ինքնակառավարում և ինքնակարգավորում, 3. ինքնագնահատում, որը պարունակում է գիտելիքներ և գնահատումներ իր մասին, 4. ինքնաընդունում, որը համարվում է «ես» -ի և որպես ինքնավստահության բաղկացուցիչ ցուցիչ անձի հաջող զարգացման պայման, 5. ինքնագնահատական 2. Ինքնագիտակցության կառուցվածքները կարող են դրդել համապատասխան գործունեություն ծավալելուն, կարող են մասնակցել նպատակային գործողությունների: Ինքնագիտակցությունը իր ճանաչողական-հուզական ձևերով կարող է որոշել շրջապատի նկատմամբ վերաբերմունքը, նրանց հետ հաղորդակցման ոճը և բնույթը: Ինքնաճանաչումը `ինքնաճանաչման« ինքնագիտակցության »տեսքով, կարող է ազդել անձի այս կամ այն հատկության վրա, այնուհետև ամբողջությամբ մարդու վրա: Այն կարող է օգտագործվել ինքնակառավարման տարբեր ձևերով: Ինքնագիտակցությունը համարվում է ամենաբարձր հոգեբանական գործառույթները, ինչը թույլ է տալիս մարդուն առանձնանալ այս աշխարհում ՝ արտացոլվելով արտաքին աշխարհի վրա, ճանաչելով ներաշխարհը, անհանգստանալ և համապատասխանաբար վերաբերվել իրեն: Ինքնագիտակցության բովանդակության մեջ կա 3 փոխկապակցված բաղադրիչ. • ճանաչողական, որը արտահայտում է անհատի ինքնաճանաչումը, • հուզական, որն արտահայտում է նրա ինքնագնահատականը (ինքնագնահատականը), • վարքային, որն ապահովում է անհատի ինքնակառավարումը 3: , Ըստ Ա. Մասլոուի, յուրաքանչյուր մարդ ծնվում է ինքնաիրացման ցանկությամբ: ձգտում է առավելագույնս բացահայտել իր հնարավորություններն ու կարողությունները: Ըստ նրա ՝ մարդիկ, ովքեր ունեն ինքնաիրացման հնարավորություն, ստեղծագործական մոտեցում ունեն կյանքի նկատմամբ, ավելի ինքնուրույն են, արագ արձագանքում են: Նրանց ավելի շատ է պետք, քան պետք է 4-ին: Ի. Քոնիի «Ես» հասկացության համաձայն և ինքնագիտակցությունը համարվում են հոգեթերապիայի և հոգեբանական խորհրդատվության կենտրոնական բաղադրիչ: Ա.Լեոնտը ինքնագիտակցության խնդիրը համարեց անհատի հոգեբանության ուսումնասիրության կենսական խնդիր: Այն համարվում էր չլուծված, չբացահայտված խնդիր, որը սողոսկում էր գիտահոգեբանական վերլուծության մեջ: Հոգեբանական ուղղություններից մեկում, բիհիբիորիզմում, ինքնագիտակցության հետ կապված խնդիրները լուրջ գիտական խնդիրներ չեն համարվում, և անհատական հոգեբանությունը քննադատում է ինքնագիտակցության հետ կապված փորձարարական հետազոտությունների հնարավորությունները: Ինքնագիտակցության անհատական բաղադրիչները փորձնականորեն ուսումնասիրվում են 5: Ինքնագիտակցության բացահայտման մեթոդներից մեկը պրոյեկտիվ թեստերն են («Rorschachitest», «Thematic aperception test (TAT)» եւ այլն): Հոգեբանությունը բացահայտում է ոչ միայն ինքնագիտակցության անհատական տարրերի համադրությունը, այլև դրանց դինամիկան. Ձգտում է բացահայտել այն գործոնները, որոնք ազդում են «Ես» պատկերի ձևավորման վրա, դրա անհատական բաղադրիչները (ինքնագնահատական, ինքնագնահատական), ինչը անձի ինքն իր ընկալումը: Աշակերտների ինքնագնահատման մակարդակը հնարավոր չէ որոշել միայն նրանց ակադեմիական առաջընթացի կամ սոցիալական ծագման ենթադրությունների հիման վրա: Որպես ինքնագիտակցության նախապայմաններ կամ որոշիչներ ընդունված գործոնները սիստեմատիկորեն պետք է դիտարկվեն առարկայի գործունեության հետ կապված: 1 Տե՛ս Stolyrenko L., մանկավարժական հոգեբանություն, բարձրագույն կրթության շարք: 3-րդ հրատ., Ռոստովը Դոնուի մասին, 2003: 2 Տե՛ս Սապոգովա Ե., Մարդկային զարգացման հոգեբանություն, Ուսանող ուսանողների դասագիրք, Մոսկվա, 2005: 3 Տե՛ս Stolin W., 1983, p. 35 4 Տե՛ս Maslow A., Motivation and Personality, New York, 1970, p. 340 թ. 5 Տե՛ս Kon I., Revelation “”, Moscow, 1978, էջ 48-51: Իրենք նկարագրելիս մարդիկ հաճախ մատնանշում են նրանց առանձնահատկությունները, որոնք տարբերում են մյուսներից ՝ փորձելով ընդգծել դրանց առանձնահատկությունները: Պետք է նշել, որ ոչ բոլոր հատկանիշներն են գիտակցում անձը: Արդեն ավագ դպրոցական տարիքում (15-16 տարեկան) ցանկություն կա ինքնակատարելագործվել, կողմնորոշվել: Նրանք ուզում են լինել հետաքրքիր, խելացի, պայծառ, բազմազան, տարբերվող: Ավագ դպրոցի աշակերտների տարիքային խումբը ներառում է 15-18 տարեկան երեխաներ (ուշ պատանեկություն և վաղ պատանեկություն): Եվ պատանեկությունը, և դեռահասությունը անհատականության ային տարիքի հոգեբանության ուսումնասիրության մի մասն են: Ամբողջ կյանքի ընթացքում մարդը, գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար, ուսումնասիրում է իրեն, իր հնարավորությունները, կարողությունները: Կա ինքնագիտակցության զարգացում: Վ. Jamesեյմսը առաջին հոգեբանն էր, ով սկսեց ուսումնասիրել «Ես» հասկացության խնդրահարույց բնույթը: Նա դիտեց գլոբալ, անձնական «Ես» -ը որպես կրկնակի պատկեր, որին միանում են գիտակցված «ես» -ը և «ես» -ը ՝ որպես օբյեկտ: Սրանք մի ամբողջության երկու կողմերն են, որոնք միշտ գոյություն ունեն միաժամանակ: Մեկը համարվում է մաքուր փորձ, մյուսը ՝ այդ փորձի բովանդակությունը 1: «Ես» հասկացությունը համարվում է մարդու և իր շրջապատի մասին մարդկային գաղափարների հավաքածու: Մարդը գնահատում է շրջապատող աշխարհի վերաբերյալ ամբողջ տեղեկատվությունը `կապված իր մասին ընկալումների ընդհանուր համակարգի հետ և զարգացնում համապատասխան վարք` հիմնվելով իր արժեքային համակարգի, իդեալների, վերաբերմունքի վրա: Այդ պատճառով ինքնագիտակցությունը հաճախ մեկ այլ անունով կոչվում է անձի «ես» հասկացություն: Մարդու ինքնագիտակցությունը, որպես նրա տեսակետներն արտահայտող համակարգ, շատ անհատական է: Մարդիկ գնահատում են իրադարձությունները տարբեր ձևերով, նրանց վարքագիծը, նույն օբյեկտները իրական աշխարհում: Պատանեկությունը և դեռահասության սկիզբը (13-14-ից 17-18), ըստ AN Leont- ի, բնութագրվում է ուսումը շարունակելով: Երեխան քիչ թե շատ ներգրավված է հասարակության կյանքում: Ձգտելով ինքնաիրացման ՝ ավագ դպրոցի տարիքի մարդը սկսում է հաջողություն ցույց տալ գործունեության որոշակի տեսակի մեջ, մտքեր արտահայտում ապագա մասնագիտության մասին: Պատանեկության ընթացքում տեղի է ունենում հոգեբանական ճանաչողական գործընթացների զարգացում, անձի զարգացում, որի ընթացքում փոխվում են երեխայի շահերը: Ուսումնական գործընթացն այլևս առաջնահերթություն չէ նրա համար: Երեխան սկսում է կողմնորոշվել «մեծահասակների» կյանքի համար: Մարմինը սկսում է արագ աճել: Դեռահասության շրջանում շեշտադրվում է դեռահասի սեռական ինքնության փուլը, սակայն պետք է նշել, որ մտավոր զարգացումը դեռահասության տարիքում չի ավարտվում: Ըստ Էլկոնինի ՝ դեռահասության առաջնային գործունեությունը հասակակիցների հետ ինտիմ անձնական շփումն է: Այս հաղորդակցությունը պատանիներին հնարավորություն է տալիս գիտելիքներ ստանալ իրենց կյանքի մասին: Խմբի պատկանելությունը դեռահասին ոգեշնչում է վստահ լինել իր ուժեղ կողմերում: Դեռահասի համար օգտագործվում է այն խմբի կարծիքը, որին նա պատկանում է: Դեռահաս «Ես» -ի սուբյեկտիվ կերպարը ձեւավորվում է հիմնականում նրա շրջապատի կարծիքի հիման վրա: Սա դեռահասների ինքնագնահատականի դրական տեղաշարժի հիմքն է 2: Դեռահասության շրջանում նկատվում են հետևյալ անհատական նորագոյացությունները. • տեղի է ունենում «հասունության զգացում», • ինքնագիտակցության ձևավորում, • ինքնորոշման ձևավորում և ինքնահաստատում 3: Ռուբինշտեյնի խոսքով ՝ դեռահասների և երիտասարդների ինքնագիտակցության զարգացումը պարզունակ քայլերից անցնում է ավելի խորը ինքնաճանաչման: Դեռահասների ինքնագիտակցությունը աստիճանի գնահատելու աստիճանը կախված է այն կարծրատիպերից, թե ինչպիսին պետք է լինեն տղամարդը և կինը: Ավագ դպրոցի աշակերտի բնութագրական առանձնահատկություններից մեկը նրա ինքնագիտակցության աճն է: Ինքնագիտակցության մակարդակը որոշվում է նաև ավագ դպրոցի աշակերտի `շրջապատող մարդկանց պահանջների մակարդակով: Դրանք դառնում են ավելի քննադատական, ինքնաքննադատական և մեծ պահանջներ են ներկայացնում մեծահասակների և հասակակիցների բարոյական կերպարի նկատմամբ: Վ.Սաֆինի ուսումնասիրությունները ենթադրում են, որ ավագ դպրոցի աշակերտները մեծ պահանջներ ունեն իրենց դասընկերների բարոյական հատկությունների նկատմամբ: Հեղինակը ուսումնասիրել է ավագ դպրոցի աշակերտների գնահատման առանձնահատկությունները, որոնց հետ 1 Տե՛ս Maklakov A., General Psychology, դասագիրք ուսանողների համար, Սանկտ Պետերբուրգ, 2008, էջ: 22 2 Տե՛ս Խուդոյան Ս., Անձնական զարգացման ճգնաժամային դարաշրջաններ, Երեւան, 2004, էջ: 45 3 Տե՛ս Stolyrenko L., 2003, p. 319: Նրանք գնահատում են իրենց հասակակիցների կամքի ուժը: Պարզվեց, որ ավագ դպրոցի աշակերտները, գնահատելով իրենց դասընկերների անձնական հատկությունները և բարոյական հատկությունները, նախընտրում են կամքի հատկությունները: Այսպիսով, դա լավ հիմք է ավագ դպրոցի աշակերտների զգացմունքներում բարոյական դիրքեր ձեւավորելու համար: Դեռահասների մոտ շփվելու ցանկություն է առաջանում, միևնույն ժամանակ մեծանում է ընկերներ ձեռք բերելու ցանկությունը: Նրա «ես» -ը տարբերվում է դեռահասի «ես» -ից: Կենտրոնանալով մի քանի կոնֆլիկտների վրա ՝ նա կրթական առումով դառնում է չկողմնորոշված, ներքուստ հակասող: Նախկին մանկության ինքնությունից ազատվելու անգիտակից ցանկությունը ակտիվացնում է նրա արտացոլումը, անհատականության զգացումը, որով նա տարբերվում է մյուսներից: Ավելի փոքր դեռահասի առանձնահատկությունների մասին իրազեկությունը առաջացնում է միայնության կամ մանկության վախերի զգացողություններ: Դեռահասների կամ դեռահասների իրենց ընկալումը միշտ վերաբերում է խմբի «Մենք» կերպարին, այսինքն `նրանց սեռին բնորոշ պատկերին (հասակակից-հասակակից), բայց երբեք լիովին չեն համընկնում այդ« Մենք »պատկերի հետ: Նա ուզում է տարբերվել: Ինքնագիտակցության վերակառուցումը կապված է ոչ այնքան դեռահասի մտավոր զարգացման հետ, որքան հասունության նոր համատեքստում նրա մասին նոր ծագած հարցերի հետ, թե ինչ տեսակետից է նա դա դիտում: Հասունության զգացումը ղեկավարվում է ավագ դպրոցի աշակերտների գիտակցության մեջ ստրկությամբ կամ իգական սեռով: Ինքն իրեն որպես մարդ ընկալումը զարգանում է ինտենսիվորեն `գենդերային հատուկ կարիքներով, դրդապատճառներով, արժեքային կողմնորոշումներով, հակառակ սեռի նկատմամբ համապատասխան վերաբերմունքով, վարքի համապատասխան ձևերով: Շատ աղջիկներ գնահատում են իրենց ընկերներին իրենց բարոյական հատկությունների համար: Այս հատկությունները դեռահասների մոտ ավելի քիչ են արտահայտված: Բայց դասից դաս տեղափոխվելիս նման գնահատականների թիվն ավելանում է: Ըստ I. Ս. Coni և VO Ըստ Լոսենկովի, աղջիկները պակաս շփվող են, բայց ավելի ազնիվ, արդար և հավատարիմ: Մեկի ինքնագնահատականի մասին պատկերացումները հաճախ կարող են չափազանցվել, արտահայտվել իրականում, օրինակ, եթե նա չի պահում իր խոսքը, ապա ասվածը կընկալվի որպես պարծենկոտություն: Դեռահասները կարող են ունենալ նաև ինքնագնահատականի չափազանց ցածր մակարդակ: Նրանք հիվանդագին ընդունում են քննադատությունն ու հումորը: Նրանք համարում են, որ ձախողման հիմնական պատճառն այն է, որ որոշ մարդիկ չեն նկատում իրենց արժանիքները: Ավագ դպրոցի աշակերտների ինքնագնահատականը զգուշություն է ցույց տալիս: Նրանք ավելի շուտ մատնանշում են իրենց թերությունները, քան առավելությունները: Թե՛ աղջիկներն, թե՛ տղաներն ունեն «արագ բռնկման», «կոպտության», «եսասիրության» հատկություններ: Դրական հատկությունների շարքում առավել հաճախ հայտնաբերվում են նման ինքնագնահատականներ. «Հավատարիմ ընկերությանը», «չեմ դավաճանում ընկերներիս», «օգնում եմ դժվար իրավիճակում» և այլն: Առաջին պլան են մղվում այն հատկությունները, որոնք կարող են օգտագործվել հասակակիցների հետ շփվելու կամ նրանց խանգարողները (դյուրագրգռություն, կոպտություն, եսասիրություն): Բարձր ինքնագնահատականը բացահայտվում է, երբ մեկը գերագնահատում է իր մտավոր ուժերը 1: Վաղ պատանեկության հիմնական կրթական նվաճումը մեկի ներաշխարհի հայտնաբերումն է: Միակ գիտակցված իրականությունը դեռահասի համար արտաքին աշխարհն է, որտեղ նա արտացոլում է իր երեւակայությունը: Լիովին տեղյակ լինելով իր գործողությունների մասին ՝ նա դեռ լիովին չի հասկանում իր սեփական հոգեբանական կարգավիճակը: Դեռահասի համար արտաքին ֆիզիկական աշխարհը սեփական փորձի հնարավորություններից մեկն է: Բազմաթիվ հոգեբանական փորձերից ակնհայտ է, որ երբ երեխաներին ցույց են տալիս նկար, խնդրում են նկարագրել դրանք, ապա երեխաներն ու դեռահասները նկարագրում են գործողություններ, գործեր, իրադարձություններ, ուշ դեռահասներ և դեռահասներ ՝ գործող մտքեր և զգացմունքներ: Դիմացինի հոգեբանական, խորը «բովանդակությունը», ներքին աշխարհը նրանց ավելի շատ է անհանգստացնում, քան արտաքին, իրավիճակային ենթատեքստը: 14-15 տարեկան մարդիկ սկսում են հասկանալ և վերաիմաստավորել իրենց հույզերը, ինչպես նաև սեփական «Ես» -ի վիճակը: Ներքին աշխարհի հայտնագործումը առաջացնում է բազմաթիվ տագնապալի, դրամատիկ տագնապներ: Ներքին «Ես» -ը չի համընկնում արտաքին վարքի հետ: Նրանց համար առաջնահերթություն է դառնում ինքնատիրապետման հարցը: Սեփական յուրահատկության, յուրահատկության, յուրահատկության գիտակցումից բացի, կա միասնության զգացում: Դեռահասի «Ես» -ը դեռ անորոշ է, երբեմն այն ընկալվում է որպես անհանգստություն կամ ներքին դատարկության զգացում, որը պետք է ինչ-որ բանով լցվի: Շատ ավագ դպրոց 1 Տե՛ս Matykhina M., Mikhalychik T., Prokin N., Adult and մանկավարժական հոգեբանություն, Դասավանդիր: пособие для студентов, Москва, 1984, էջ 280 -281: Նրանց բնորոշ է հարգել սեփական եզակիությունը: Այն անցնում է տարիքի հետ: Տարիքի հետ այն առանձնացնում է դրա բնորոշ անհատական առանձնահատկությունները: Պատանիների և դեռահասների համար բոլոր ժամանակների չափանիշներում համարվում է ամենակարևորը `« հիմնավորված »: Նրանք թեթևակի են զգում ժամանակի հոսքը, բոլոր անհանգստությունները կապված են նրանց սահմանափակ անձնական փորձի հետ: Ապագան նրանց է ներկայացվում միայն ընդհանուր առմամբ: Դեռահասները հետագայում նկատելիորեն մեծացնում են ժամանակի հոսքի սուբյեկտիվ ընկալման արագությունը: Ideasամանակի ընթացքում գաղափարների զարգացումը սերտորեն կապված է ինչպես մտավոր զարգացման, այնպես էլ երեխայի կյանքի առաջընթացի հետ: Պատանեկության շրջանում ժամանակային շղթան ընկալվում է որպես առանձին անցյալ և ապագա: Temամանակային հեռանկարների դիտումը կարևոր է ռեֆլեկտիվ «Ես» -ի տարիքային դինամիկան հասկանալու համար: Անգլիացի գիտնականներ Դ. Քոլմանը, Դ. Հերցբերգը, Մ. Մորիսը ուսումնասիրել են 13-16 տարեկան պատանիների «ինքնության ճգնաժամը», օգտագործելով Թերի նախադասությունների մեթոդը 1977 թ.-ին ՝ համատեղելով դրականը («Երբ ես մտածում եմ իմ մասին, ես ինձ հպարտ եմ զգում») հետ բացասականը («Երբ ես մտածում եմ իմ մասին, ես երբեմն»): «Վախենում եմ») և չեզոք («Երբ ես մտածում եմ իմ մասին, փորձում եմ պատկերացնել, թե ինչպիսին կլինեմ մեծանալուն պես»): Պարզվեց, որ «Ես» -ի դրական-բացասական գնահատականները տարիքի հետ փոքր-ինչ փոխվում են, մինչդեռ տարիքի հետ կտրուկ աճում է մտածողությունը ապագա «Ես» -ի մասին: «Ո՞վ եմ ես» հարցը: Ենթադրում է պատանեկան տարիքում ոչ այնքան յուրահատուկ հատկությունների գնահատում, այլ հեռանկարների, հնարավորությունների, ինչ եմ դառնալու, ի՞նչ է լինելու ինձ հետագայում, ինչպե՞ս և ինչու եմ ապրում: Մահվան թեման սուր է հնչում պատանեկան ինքնագիտակցության մեջ, բայց ոչ միանշանակ: Ոմանց համար դրանք անխոհեմ վախեր են առաջացնում, ոմանց համար ՝ նոր մտավոր խնդիրներ ՝ կապված ժամանակի գաղափարի հետ, օրինակ ՝ «Ես չեմ ուզում իմանալ, թե երբ եմ մեռնելու, ուզում եմ իմանալ, թե երբ եմ նորից վերածնվել»: Ըստ Էրիկսոնի, պատանեկությունը կառուցվում է ինքնության ճգնաժամի շուրջ, որը բաղկացած է սոցիալական-անհատական անձնական ընտրություններից, նույնականացում-ինքնորոշումից: Եթե դեռահասը չի կարողանում լուծել այդ խնդիրները, ապա նրա մեջ ձեւավորվում է անպատշաճ ինքնություն, որի զարգացումը ընթանում է չորս եղանակով: 1. Փախչել հոգեբանական մտերմությունից, սերտ միջանձնային հարաբերություններից, 2. timeամանակի զգացումից շեղում, կյանքի պլաններ կառուցելու անկարողություն, մեծանալու վախ, փոփոխություն, 3. Ստեղծագործական ունակությունների շեղում, ներքին ռեսուրսների մոբիլիզացման անկարողություն և կենտրոնանալ որոշակի գործունեության վրա, 4. «Բացասական ինքնության» ձևավորում, ինքնորոշումից հրաժարվել և բացասական օրինաչափությունների իմիտացիա 1: Ինքնության մակարդակը սերտորեն կապված է անհատականության անհատական գծերի հետ: Հնարավոր է ունենալ ինքնագնահատականի բարձր մակարդակ: «Շեղված ինքնությունը» և «վաղաժամ ինքնությունը» կապված են ավելի քիչ մտավոր անկախության հետ, հատկապես սթրեսային իրավիճակներում բարդ խնդիրներ լուծելիս: Դեռահասների առաջին տեսակը կաշկանդված է զգում, երկրորդները ցանկանում են թողնել խաղը: Աշխատող դեռահասները «հասուն ինքնության» են հասնում ավելի շուտ, քան մյուսները: Գենդերային ինքնությունը նույնպես գերակա խնդիր է համարվում: Ինքնությունը ձեւավորվում է հիմնականում մասնագիտական կողմնորոշման ոլորտում: Դեռահասների ինքնաքննության հակումը զգալիորեն մեծանում է, ամաչկոտությունը, եսակենտրոնացումը, «Ես» պատկերի հստակությունը նվազում է, ինքնագնահատականը նվազում է, ինքնագնահատականի որոշակի որակներ փոխվում են: Այս փոփոխությունների վրա ազդում են նաև դրանց արտաքին տեսքը ՝ մաշկը, դեմքը, մարմինը: Արտաքին տեսքը առաջնային է ինչպես դեռահասների, այնպես էլ դեռահասների համար: Նրանց անընդհատ համեմատում են իրենց ընկերների և շրջապատի հետ: Ավագ դպրոցի աշակերտների ինքնագիտակցությունը տարբերվում է եսասիրությունից, որն առանցքային դեր է խաղում: Այն թույլ է տալիս երիտասարդին (պատանին) բացել իր ուրույն ներաշխարհը, թույլ է տալիս հաստատել իր աշխարհայացքը: Ինքնագիտակցության զարգացումն այդ տարիքում տեղի է ունենում հետևյալ հիմնական ուղղություններով. 1. Ինքնության գիտակցում, «ես» -ի և ոչ թե «Ես» -ի սահմանափակում դրա կիրառումը անձնական ժամանակային տարածքում, 1 Տե՛ս Kon I: , Վաղ մանկության հոգեբանություն, Տարիքային հոգեբանություն: Մանկություն, թույն, юность. Хрестоматия Учеб.пос.длястуд.пед.вузов, Москва, 1999, էջ 36: 2. «Ես» -ը գոյության առարկա է (այն հայտնվում է երեք տարեկան հասակում, երբ երեխան գիտակցում է իրեն որպես գործունեության աղբյուր), 3. իր կրթական հատկությունների մասին իրազեկություն (սեփական անհատականություն), 4. սեփական բարոյականության ուսումնասիրություն ինքնագիտակցության համակարգ: Անհատական ինքնության ձևավորումը ավագ դպրոցի ինքնագիտակցության զարգացման հիմնական ուղղությունն է: Վերջիններիս բնորոշ է սեփական «Ես» (ինքնության ճգնաժամ), մասնագիտության ընտրություն, ինքնակողմնորոշում վերաիմաստավորելու անհրաժեշտությունը: Ուշադրություն է հրավիրվում սեփական մարմնին և դրա վերափոխմանը: Նրանք շատ լուրջ են վերաբերվում ցանկացած արտաքին թերությունների (կարճահասակություն, գերություն, մանկական հատկություններ և այլն): Մեծանում է ինքնատիրապետումը, սեփական հոգսերի արտացոլումը, հետաքրքրությունը ներքին աշխարհի նկատմամբ: Դեռահասների հասունացման կարևոր փուլերից մեկը ինքնագիտակցության զարգացումն է, որի շնորհիվ մարդը կարողանում է առանձնանալ իր կյանքի գործունեությունից, գիտակցում է իր կարիքները, հնարավորությունները, ձգտումները, մտքերը, հոգսերը և այլն: Դեռահասները ձգտում են հասկանալ իրենց, իրենց կարողությունները և առանձնահատկությունները, նրանց նմանություններն ու տարբերությունը այլ մարդկանցից, ինքնատիպությունը, եզակի լինելը: Այստեղ է, որ ծնվում է դեռահասի բարձր կամ ցածր ինքնագնահատականը: Նա փորձում է գտնել իր համեմատելիության չափանիշները: Ձեր շրջապատի գնահատման կողմնորոշումից անցում կա դեպի ինքնագնահատման կողմնորոշում: Ձևավորվում են իդեալական «Ես» -ի ընկալումները 1: Ժ. Ժ Ռուսոն պատանեկությունը դիտում էր որպես ինքնագիտակցության, մարդու ծննդյան աճի շրջան: Սթենլի Հոլը պատանեկությունը նկարագրեց որպես ինքնագիտակցության ճգնաժամ, անհատական զգացողության շրջան: Ինքնագնահատականը ինքնագիտակցության հիմնական բաղադրիչներից մեկն է: Դեռահասների ինքնագնահատականը հաճախ անհամարժեք է: Այն կա՛մ հակված է բարձրանալու, կա՛մ կտրուկ ընկնելու: Կենսաբանական սեռական զարգացումը համարվում է սեռական ինքնագիտակցության արթնացման կարևոր գործոն: Մարդը սկսում է իրեն ընկալել որպես սեռական գործունեության առարկա, արթնանում է սեռական ակտիվությունը: Պատանին ոչ միայն գիտելիքներ ունի իր սեռական գործունեության մասին, այլ նաև իրեն կին կամ տղամարդ է զգում: Ինքնագնահատականի որակական վերակառուցման կարևոր գործոն է սեռական կարիքը, հակառակ սեռի նկատմամբ զգացմունքների արթնացումը և գիտակցումը, ուրիշների հետ հարաբերությունների, հատկապես հասակակիցների միջավայրի փոխումը 3: Անցումային շրջանի ավարտին դեռահասների մոտ առաջանում է նոր նորագոյացություն ՝ ինքնակողմնորոշում 4: Դա տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ մարդը բախվում է իր ապագայի խնդիրը լուծելու անհրաժեշտության հետ: Ավագ դպրոցի մի երիտասարդ աշակերտ օգտագործում է «ես» -ի որակները հաղորդակցման հատկություններից, կամքի ուժից և մտավոր հատկություններից: Այսպիսով, ինքնաճանաչումը, ինքնագնահատականի ձևավորումը, ինքնագնահատականը առաջին հերթին իրականացվում են այն մարդկանց ազդեցության տակ, ովքեր հասկանում են իրեն որպես այս կամ այն որակի կրող: Ավելին, աղջիկների ինքնագնահատականը ցածր է, քան պատանեկան տարիքում գտնվող տղաները: Դա հիմնականում պայմանավորված է արտաքին տեսքով: Դեռահասների ինքնագնահատականի բնույթը ձևավորում է անձի որոշակի որակներ: Ինքնագնահատականի վրա կարող է ազդել ինքնագնահատականը, որը համարվում է խթանող և կողմնորոշող: Դեռահասների գնահատման ենթադրությունները նպատակ ունեն գտնել հարցերի պատասխաններ այն մասին, թե ինչպես է նա շրջապատի աչքում, որքանով է նա տարբերվում նրանցից, որքանով է նա մոտ իր իդեալին: Հետագայում երիտասարդների ինքնագնահատականի ենթադրությունները որոշվում են տարբեր գնահատականների համադրությամբ, գիտության արդյունքով, ինչպես նաև այլոց կողմից `իրենց էությունը որոնելու համար, իրենց համար 5: Ինքնագնահատականի առանձնահատկություններն ազդում են դասարանում դեռահասի կարգավիճակի վրա: Ինքնագնահատականի բնույթը պայմանավորված է կրթական և սոցիալական գործունեությամբ: Դեռահասները, ովքեր ունեն բավարար ինքնագնահատական, ավելի առաջադեմ են: Համապատասխան ինքնագնահատական ունեցող պատանիներն ունեն հետաքրքրությունների լայն շրջանակ, նրանց գործունեությունն ուղղված է գիտության տարբեր տեսակների 1 Տե՛ս Dubrovina I., Գործնական հոգեբանություն կրթության, դասագիրք 4, Սանկտ Պետերբուրգ, 2007, էջ: 374: 2 Տե՛ս Խուդոյան Ս., Էջ 45: 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ. 185-187թթ. 4 Տե՛ս Stolyrenko L., 2003, p. 318 թ. 5 Տե՛ս Rean A., Մարդու հոգեբանություն ծննդից մինչև մահ, զարգացման հոգեբանության ամբողջական դասընթաց, Սանկտ Պետերբուրգ, 2002, էջ: 360366: միջանձնային հաղորդակցություն, ուրիշի ճանաչում սեփական ինքնության բացահայտման գործընթացում: Selfածր ինքնագնահատականով դեռահասները հակված են դեպրեսիվ հակումների: Դեռահասների ինքնագնահատականի բարձրացմանը զուգընթաց ծնողների ազդեցությունը նվազում է: հասակակիցների ազդեցությունը մեծանում է: Այնուամենայնիվ, դեռահասները ամբողջովին բաժանված չեն իրենց ծնողներից. ընտանիքի հետ կապը պահպանվում է: Գնահատված նշանների ծավալը և համապատասխանությունը տարիքի հետ մեծանում են: Այլ մարդկանց նկատմամբ դեռահասների ընկալումը պայմանավորված է ինչպես օբյեկտիվ, այնպես էլ սուբյեկտիվ գործոններով. Ընկալվող անձի նկատմամբ հուզական վերաբերմունքի բնույթը, դեռահասների ճանաչողական ունակությունների զարգացման մակարդակը, նրանց մտավոր զարգացումը, հուզական, կրթական վիճակը, անցյալի փորձը: Մարդկանց ընկալումը պայմանավորված է դեռահասի անհատական առանձնահատկություններով: Ապացուցված է, որ դեռահասների կողմից այլ մարդկանց ֆիզիկական պատկերի ընկալումը հետագայում նույն կերպ ազդում է իրենց ընկալման վրա: Ավագ դպրոցի աշակերտի սեփական ցանկություններին հնազանդվելը նշանակում է, որ նրանք արդեն գիտակցում են իրենց մոտիվացիոն համակարգը: Ինքնավերլուծությունը դառնում է կրթական գործունեության կարևոր գործոններից մեկը: Այս ամենի արդյունքում ավագ դպրոցի աշակերտների համար պարզ է դառնում, որ բուհ ընդունվելու, աշխատանք ունենալու, երեխաներ դաստիարակելու համար նրանց անհրաժեշտ է ուսումնական գործընթացում ստացված գիտելիքները: Այսպիսով, ավագ դպրոցի աշակերտների համար ամենակարևոր փոփոխությունը ինքնագիտակցության հիմնարար վերափոխումն ու ձևավորումն է: Էմմա Մաթոսյան Ավագ դպրոցների ինքնագիտակցության զարգացման առանձնահատկությունները Հիմնաբառեր. «Ես» հասկացություն, ինքնակարգավորում, ինքնաբացահայտում, ինքնագնահատական, ինքնաճանաչում, ինքնակառավարում: ։	Անձի հոգեբանության մեջ առանձնահատուկ տեղ է տրվում ինքնագիտակցության ուսումնասիրություններին, ինքնաճանաչմանը, ինքնակատարելագործմանը, ինքնաբացահայտմանը, ինքնագնահատականին և այլն։ Ընտրած թեմայում առավել մանրակրկիտ անդրադարձ է կատարվում ավագ դպրոցական տարիքում գտնվող անձանց ինքնագիտակցության զարգացման առանձնահատկություններին։ Քանի որ ավագ դպրոցականները կանգնած են կյանք մտնելու շեմին, ապա այն, թե, որքանով են նրանք կարողանում ճանաչել իրենց անձը, մեծ նշանակություն է ունենում նրանց հետագա կայացման, ձևավորման և զարգացման գործընթացների վրա։
Իրական բյուրեղները տարբերվում են իդեալից նրանով, որ պարունակում են պինդ նյութի ատոմային բյուրեղային ցանցի կանոնավոր դասավորության բազմաթիվ անկանոնություններ: Networkանցի այս արատները կապված են ինչպես բյուրեղների աճի տեխնիկական պայմանների, այնպես էլ հետագա տեխնոլոգիական գործընթացների հետ: Այնուամենայնիվ, բյուրեղի կառուցվածքային արատները կարող են առաջանալ նաև դրա վրա արտաքին ազդեցությունների ժամանակ ՝ տաքացում, պլաստիկ դեֆորմացիա, իմպլանտացիա, էլեկտրամագնիսական դաշտեր: Ապացուցված է [1,2], որ բյուրեղի ցանցը շատ մեծ արագությամբ (էներգիա) թափանցող իոնները «վնասում» են վանդակաճաղը ՝ առաջացնելով վանդակաճաղերի արատներ: Հայտնի է [3,4], որ ռենտգենյան դիֆրակցիայի մեթոդը բավականին նուրբ, ճշգրիտ մեթոդ է գրեթե կատարյալ բյուրեղների կառուցվածքային արատների, տարբեր արտաքին ազդեցությունների ենթարկված կատարյալ բյուրեղների կառուցվածքային արատների ուսումնասիրության համար: Այսպիսով, աշխատանքում [5], ռենտգենյան ինտերֆերաչափությունը փորձարարորեն ցույց է տվել, որ իոնային իմպլանտացիայի ընթացքում ճառագայթման հոսքի աստիճանական աճը հանգեցնում է առաջնային կետի արատների կուտակմանը, մասնավորապես ՝ տեղաշարժերին: Թղթում [6], իոնով տեղադրված սիլիցիումի բյուրեղի (ինտերֆերաչափաչափի բլոկ) մակերեսային շերտի լայնակի դեֆորմացիաները փորձնականորեն ուսումնասիրվել են կրկնակի ռենտգենյան ինտերֆերաչափի միջոցով: Փորձի արդյունքների հիման վրա որոշվում են հարաբերական դեֆորմացիաներ, որոշ ինտեգրալ սթրեսները, կախված ճառագայթման դոզայից: [7] -ում մշակվել է սիլիցիումի բյուրեղների իոնով տեղադրված մակերեսային շերտերի նանոկառուցվածքի ուսումնասիրության համար ռենտգենյան ինտերֆերոմետրիկ հետազոտության մեթոդաբանություն, և ստացվել են այդ շերտերի «ուռման» փոխհարաբերությունները: Աշխատանքի մեջ [8], հատուկ կառուցվածք ունեցող ռենտգենյան եռաբլոկ ինտերֆերաչափը օգտագործվել է բյուրեղի մեջ իոնային իմպլանտացիայի արդյունքում առաջացած դեֆորմացման դաշտերը գնահատելիս արտահայտված պայմանների որոշման համար, որոնք օգտագործվում են արտահայտության պայմանները մոարի պատկերների պարբերականությունը ) Աշխատանքի մեջ [9], ռենտգենյան եռաբլոկ ինտերֆերոմետրը նախ ցույց է տալիս, որ բյուրեղային ափսեի (ինտերֆերաչափաչափի բլոկ) վրա դրված ջերմաստիճանի գրադիենտը կարող է առաջացնել բյուրեղային ցանցի լայնացում (միջանկյալ հեռավորությունների փոփոխություն), այնուհետև հաստատվում է ջերմաստիճան: Էլեկտրական դաշտի ազդեցությունը բևեռային բյուրեղների, մասնավորապես պիոզոէլեկտրիկների և սեգնետէլեկտրիկների կառուցվածքի վրա, ուսումնասիրված է Թուղթում [10]: 11 աշխատանքը ուսումնասիրել է սիլիցիումի կիսահաղորդչային բյուրեղների կառուցվածքային անկանոնությունները արտաքին հաստատուն մագնիսական դաշտի ազդեցության տակ ՝ ռենտգենյան ինտերֆերաչափական մեթոդով: Փորձերի ընթացքում հեղինակները ձեռք են բերել ռենտգենյան քարտեզներ մագնիսական դաշտի ինդուկցիայի վեկտորի մոդուլի տարբեր արժեքների համար: Նրանք ցույց տվեցին, որ մագնիսական դաշտի ազդեցությունը ինտերֆերաչափի բլոկի վրա հանգեցրեց մոլային շերտերի մասի փոփոխության, այնուհետև փորձարարական տվյալների օգնությամբ հաշվարկելու համար 1500-ին հարաբերական դեֆորմացիան: Արժեքի դեպքում Մուրի պատկերն անհետանում է: Ելնելով վերոգրյալից ՝ բյուրեղների տարբեր արտաքին ազդեցությունների արդյունքում առաջացած կառուցվածքային արատների ռենտգենյան ինտերֆերոմետրիկ հետազոտությունը և մասնավորապես արտաքին ֆիքսված մագնիսական դաշտերի կողմից առաջացած լայնակի դեֆորմացիաների ուսումնասիրությունը պինդ վիճակի ֆիզիկայի արդի խնդիրներից է. որին նվիրված է այս աշխատանքը: Քանի որ ռենտգենյան ինտերֆերոմետրիկ մեթոդը չափազանց զգայուն է կառուցվածքային խանգարումների նկատմամբ և ունի բարձր լուծելիություն, այս աշխատության մեջ մենք այս մեթոդը կիրառել ենք նաև սիլիցիումի բյուրեղում արտաքին մագնիսական դաշտերի ազդեցության արդյունքում առաջացած կառուցվածքային արատների ուսումնասիրության համար: Հոդվածում ներկայացված են տեսական հետազոտությունների արդյունքները ֆիքսված մագնիսական դաշտերի ազդեցության մասին սիլիկոնային կիսահաղորդչային բյուրեղների վրա ռենտգենյան դիֆրակցիայի մեթոդով, որտեղ բյուրեղների դեֆորմացիայի դաշտերի տեսական նկարագրության համար օգտագործվել է մեր կողմից առաջարկված նոր ռենտգենյան ինտերֆերաչափ: Նպատակը հասնում է կրկնակի (մեկ ինտերֆերոմետրը կարող է աշխատել որպես համապատասխանաբար երկու ինտերֆերոմետր արտացոլմամբ) ինտերֆերաչափեր (նկ. 1), քանի որ նման միջամտիչներով կիսահաղորդչային բյուրեղներում կառուցվածքային թերությունների ուսումնասիրությունը կտրամադրի դեֆորմացիայի ավելի ամբողջական պատկեր դաշտեր բյուրեղի մեջ: Այդ նպատակով աշխատության մեջ ներկայացված են բյուրեղների դեֆորմացիայի դաշտային ուսումնասիրությունների տեսական արդյունքները կրկնակի ինտերֆերոմետրի դեպքում (նկ. 1): Աշխատությունը բացատրում է ռենտգենյան ինտերֆերոմետրի բլոկ-բյուրեղում նրա միջերեսային հեռավորության (լայնացման) փոփոխման մեխանիզմները և արտաքին կայուն մագնիսական դաշտի ազդեցության տակ և տեղահանման տեղաշարժի մեխանիզմները, հետևաբար և դրա պատճառները: Մոարի կերպարի փոփոխություն: n ջերմաստիճանը (որտեղ: մագնիսական դաշտի ինդուկցիայի վեկտորի մոդուլն է), քանի որ ջերմաստիճանի աստիճանի միջև նմանություն կա բյուրեղի և մագնիսական դաշտի ազդեցության վրա: Բյուրեղի մեջ մագնիսական դաշտը առաջացնում է այնպիսի լարված վիճակ, ինչպիսին է ջերմային ընդլայնման ժամանակ: Առաջին անգամ հաշվի է առնվել մագնիսական դաշտի մագնիսական թափանցելիության փոփոխությունը դրան ուղղահայաց ուղղություններով: Կապ է հաստատվել վերջինիս, մագնիսական դաշտի ինդուկցիայի վեկտորային մոդուլի, «բյուրեղների դեֆորմացիայի դաշտի հարաբերական դեֆորմացիաների ինտեգրալ սթրեսային բաղադրիչների» և Moirer- ի ժամանակաշրջանի միջև: [12] Հայտնի է, որ իմպլանտացիայի ժամանակ բյուրեղում տեղի է ունենում երկարաձգված վիճակ, որը կարելի է ուսումնասիրել այնպես, ինչպես ջերմային ընդլայնման դեպքում, այսինքն `ջերմության ընդլայնման հետ նմանություն կա 022220-ին իմպլանտացիայի ժամանակ առաջացող լարային լարումների հետ: BB, որտեղ փոխարինել միջեւ: Նմանատիպ անալոգիա առաջարկել է Պրուսինը [13], երբ նա ուսումնասիրել է բյուրեղի մեջ սթրեսները դիֆուզիոն կապակցման միջոցով: Նա ժամանակին նման նմանություն ուներ ճառագայթման դոզան է, ցանցի ընդլայնման գործակիցն է: Նման մոտեցմամբ մենք [6] ստացել ենք հետևյալ արտահայտությունները հարաբերական դեֆորմացիաների և լայնակի ստրեսների բաղադրիչների համար. Նկար .1. Բյուրեղագրական ուղղությունները և ճառագայթների հետագիծը կրկնակի եռակի բլոկի ինտերֆերոմետրում Յույգ մոդուլի բաղադրիչներն են և բացատրվում են ինտերֆերաչափի հատուկ կառուցվածքով: Այն կառուցված է այնպես, որ իր բլոկների մեծ տարածքը զուգահեռ լինի և երկու համարժեք ուղղահայաց բյուրեղային ուղղություններին (նկ. 1); մենք ունենք հետ: Այս աշխատանքում սթրեսի և կայուն մագնիսական դաշտի տակ հարաբերական դեֆորմացիայի որոշման համար ՝ հարթության մեջ պատրաստված բյուրեղի սիլիկոնային մոնոկրիստների բլոկում (բյուրեղի հաստությամբ), որտեղ պրուսական [13] անալոգիայի փոխարեն, որտեղ փոխարինվել է փոխարինվում է գործակիցով [14] արտահայտվում է անցյալ դերբայով, մենք կիրառել ենք նոր անալոգիա. որտեղ TDD  (1), 11120yxxxtD (2), 11120xyyytD ) 3 (, 111) 1 (20xyxxxxEt) 4 (, 111) 1 (20yxyyyyEt Որտեղ yxEEE WherexEyEyxEE011110xyxy0t0ZzxoyT DT ] 011 [որտեղ է մագնիսական թափանցելիությունը, են հաստատուններ, որոնք ենթակա են հաշվարկման ( համապատասխանաբար դաշտում և ուղղահայաց ուղղություններով): Արտահայտեք և և ապա, և (1) և –ի փոխարեն և (2) –ի և հաշվի առնելով (5) -ը, և դուք կունենաք ինտեգրալային լարման համար. Հաշվի առնելով [5], այն դեպքում, երբ և - համապատասխանաբար և Մագնիսական դաշտը կիրառելուց առաջ ցանցի ուղղության վանդակավոր հաստատունները նույն հաստատուններն են ինտերֆերաչափի բյուրեղային բլոկին ֆիքսված մագնիսական դաշտ կիրառելուց հետո: արտացոլող ինքնաթիռների պարբերականության բացարձակ փոփոխություն է (ցանցի զուգահեռ (լայնացում) տվյալ ուղղությամբ), և Մոլային շերտերի ժամանակաշրջանները համապատասխանաբար ռեֆլեքսների ընթացքում են, ապա մենք ստանում ենք (6) -ից (7). Քանի որ ինտերֆերոմետրը կրկնակի է և երկու դեպքում էլ կունենանք համապատասխանաբար և հակառակ (8) և (9) որտեղից (14): Ինչպես ցույց է տրված (14) –ում, ընդլայնման դադարեցման պարբերականությունը հակադարձ համեմատական է մագնիսական դաշտի ինդուկցիայի վեկտորային մոդուլին: Արդյունքների վերլուծություն: Վերոհիշյալ տեսական դատողությունների վավերությունը հաստատելու համար նախ ներկայացնենք բյուրեղի վրա մագնիսական դաշտի գործողության մեխանիզմի ֆիզիկական բացատրությունը: Այսպիսով, մեր փորձերի արդյունքների հիման վրա հետևում է, որ ինտերֆերաչափաչափի բլոկներից մեկում առկա են կառուցվածքային անկանոնություններ (նկ. 2 ա), քանի որ խրամատի պատկերը isopular գծերի շարք է, և պայմանավորված է այդ անկանոնություններով: Եթե ինտերֆերաչափի բլոկներից մեկում տեղի է ունենում նոր արատ (օրինակ `տեղաշարժ), ապա ինտերֆերաչափի շուրջ առաջացած մեխանիկական սթրեսների դաշտը կհանգեցնի փուլերի վերաբաշխման վերադարձմանը անալիզատորի մուտքի մոտ (3-րդ բլոկ) և, Մուրի կերպարի փոփոխություն: ա) մագնիսական դաշտը կիրառելուց առաջ բ) դաշտը կիրառելուց հետո ա) նկ. 2 բ) նկ. 2 Moar- ի ռենտգենյան հատվածային պատկերը: Մյուս կողմից, հայտնի է 15,16, ատոմային ինքնաթիռների շարժումը մոտ տատանումը կարող է տեղի ունենալ ավելի քիչ, քան կրիտիկական սթրեսը: լարման տակ: Օրինակ ՝ համարյա կատարյալ բյուրեղներում (ինտերֆերաչափը հենց այդպիսի բյուրեղից է) առաձգական սահմանի մեծությունը սայթաքման մոդուլի մաս է կազմում, ուստի արտաքին մագնիսական դաշտերը, որոնք մենք օգտագործում ենք ինտերֆերաչափի վրա (B = 0,075 Tl-0,225 Tl) բավարար են ատոմային ինքնաթիռների հեռավորության վրա ազդելու համար: (լայնացում): Ավելին, 17 հաստատվել է, որ տեղահանման համակարգի վիճակը փոխվում է արտաքին մագնիսական դաշտի ազդեցության տակ: Տեղահանումները շարժվում են սահիկի հարթության երկայնքով: Նման փոքր տեղաշարժերը առաջացնում են լրացուցիչ հարաբերական դեֆորմացիա, ինչը հանգեցնում է Մուրի պատկերի փոփոխության (նկ. 2b): (12), 1) (1011DxxdBbE (13), 1) (2022DyydBbE) () 1 (1011bBdxD) () 1 (2022bBddyD OwՀիմա, օգտագործելով վերոհիշյալ տեսական հաշվարկները, եկեք որոշ գնահատականներ տանք: Այսպիսով, ենթադրելով, որ մագնիսական դաշտի ինդուկցիոն վեկտորը ուղղահայաց է արտացոլող ինքնաթիռներին (այս գործի համար կատարվում են փորձեր), առանցքը զուգահեռ է բյուրեղագրական ուղղությանը, և - դեպի (տես նկ. 1), ապա ըստ [ 18] (սիլիցիումի համար): Մյուս կողմից, եթե մագնիսական դաշտը ուղղահայաց է արտացոլման հարթությանը, ապա, և եթե դաշտը ուղղահայաց է, ապա, Օգտագործելով վերը նշված փաստերը, եկեք գնահատենք պարամետրի հղումը չափերի դեպքում: Հաշվի առնելով, որ և հաշվի առնելով B- ի հատուկ արժեքը (ասենք, օրինակ) և հարաբերական դեֆորմացիայի փորձից ստացված արժեքը (ասենք, օրինակ, ), Մենք կհաշվենք (12-ից) (վերը նշված տվյալների դեպքում մենք ստանում ենք. ) Ունենալով, մենք կարող ենք օգտագործել (12) հարաբերական դեֆորմացիայի համապատասխան բաղադրիչը հաշվարկելու համար. Ինդուկցիոն վեկտորի մոդուլի ցանկացած հատուկ արժեքի համար: Այսպիսով, օրինակ, եթե ինդուկցիոն վեկտորի մոդուլի մեջ տեղադրենք (12) -ը, ապա վերցնում ենք վերը տրված արժեքը ( , ապա մենք կստանանք հարաբերական դեֆորմացիայի: Նմանապես և պարամետրը տեսականորեն կարող է հաշվարկվել B ինդուկցիայի համապատասխան արժեքի համար (այս դեպքում պատկերները պետք է օգտագործվեն): Ինքնաթիռներից միջամտություն եզրակացության մեջ: Գնահատման արդյունքները ցույց են տալիս, որ հարաբերական դեֆորմացիայի համար ստացված տեսական-փորձարարական արդյունքները բավականին լավ են համընկնում, ինչը երաշխիք է ներկայացված տեսական հաշվարկների փորձարարական ուսումնասիրությունների համար: Ի դեպ, խնդրի փորձնական հետազոտությունները շարունակվում են, և արդյունքները կհրապարակվեն ավարտից հետո: x011y110211 / 10689.1ÙÜyxEEE, 262.0011x, 0624.0110y, 92013.19201291.101d 00.200032.202 դ) 011 (x0zy) 110 (y0zx1b) 011 (ÙÐÝ / 1047î075.0B711015.4эxxdd1bÙÐÝ /103257.261b1b1ddx1bÙÐÝ/103257.261bîÉ125.0B711037.4ddx2b2ddy) 110 (Այսպիսով, մենք կարող ենք հաստատել, որ տարբեր արտաքին ազդեցությունների արդյունքում առաջացած կառուցվածքային արատների հետազոտություն X- ճառագայթային ինտերֆերոմետրիկ մեթոդները շատ արդյունավետ են: Այն հիմք է ստեղծում արտաքին կայուն մագնիսական դաշտի կողմից ոչ բևեռային բյուրեղների կառուցվածքային արատների դեֆորմացվող դաշտերի մեխանիկական սթրեսների տեսական ուսումնասիրության համար, հիմք է տալիս հակադարձ խնդիրը լուծելու համար, այսինքն ՝ մեխանիկական սթրեսային դաշտերի վերականգնումը ինտերֆերոմետրի բյուրեղային բլոկը: Այն փաստը, որ մոլային հաճախականությունը փոխվում է կիրառական մագնիսական դաշտի ինդուկցիայի փոփոխությունից, կարող է օգտագործվել միջամտաչափի բյուրեղային բլոկում մեխանիկական լարման փոփոխությունը հաշվարկելու համար: Գրականություն 3. Իվերենովա VI, Ռևկևիչ Գ.Պ. Ռենտգեն ցրման տեսություն: Մ. Իզդ-վո 14: Stretton JA // Էլեկտրամագնիսականության տեսություն: Մ. Հրապարակված է GITL– ի կողմից: 1948. 539 էջ .16. Киттель Ч. Ֆիզիկապես կոշտ մարմինների ներածություն.-Մ. Наука, 1978. Տեղեկություններ հեղինակի մասին Henrik Rubeni Drmeyan - տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ֆիզիկայի, տեխնոլոգիայի ամբիոնի վարիչ և դրանց դասավանդման մեթոդները, էլ. ։	Աշխատանքում բերված են սիլիցիումի կիսահաղորդչային բյուրեղների վրա հաստատուն մագնիսական դաշտերի ազդեցությունների ռենտգենադիֆրակցիոն մուարի մեթոդով կատարված տեսական հետազոտությունների արդյունքները։ Մշակվել է բյուրեղներում դեֆորմացիոն դաշտերի տեսական նկարագրության նոր ռենտգենաինտերֆերաչափական մեթոդ։ Որոշվել են ինտերֆերաչափի բլոկում հաստատուն մագնիսական դաշտի ազդեցության տակ առաջացած լարումներն ու հարաբերական դեֆորմացիաները։
Դիմանկար Էդուարդ ԻՍԱԲԵԿՅԱՆԻ ԱՐՎԵՍՏՈՒՄ Էդուարդ Իսաբեկյանը 20-րդ դարում: Երկրորդ կեսի սովետահայ կերպարվեստի վառ ներկայացուցիչներից է: Մեծ է նկարչի ներդրումն ու վաստակը հայկական նկարչության և գրաֆիկայի ոլորտում: Մեծ վարպետը ծնվել է 1914 թվականին: Իգդիրում նա հետագայում տեղափոխվեց Երևան: Մասնագիտական կրթություն է ստացել Երեւանի «Գեղարդ» տեխնիկումում (1927-1931), որտեղ դասավանդում էին Ս. Առաքելյանը, Գ. Ֆերմանյանը, Ս. Ստեփանյանը: Հետո սովորել է Թբիլիսիի Գեղարվեստի ակադեմիայում (1935-1941): Էդ. Իսաբեկյանի գեղարվեստական ժառանգությունը մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում: Նա անդրադարձավ նկարչության գրեթե բոլոր ժանրերին ՝ պատմական, դիմանկարային, բնապատկերային, նատյուրմորտ, կոմպոզիցիոն թեմատիկ պատկերներ: Նկարչի արվեստում մենք կարող ենք տեսնել իրատեսական, ռոմանտիկ իմպրեսիոնիստական գծեր, որոնք միավորում են նկարչին `ստեղծելու իր ուրույն լեզուն: Նրա որոշ աշխատանքներ ցույց են տալիս ռոմանտիկների, մասնավորապես ՝ Jericho ել Delacroix- ի ազդեցությունը: Հայ նկարիչը հրապուրված էր նրանց ստեղծած դինամիկ կոմպոզիցիաներով, ժողովրդի ուժեղ մարտական կերպարներով, լույսի ու ստվերի եզակի խաղով, գույների բաշխվածությամբ: Նկարչի ստեղծագործական ժառանգության եզակի էջերից մեկը նրա դիմանկարային աշխատանքներն են: Վարպետը իր հերոսների մեծ մասի դիմագծերը ստեղծել է հիշողությամբ, իսկ դրանց մի մասը `հիմնված պահպանված լուսանկարների վրա: Տարիների ընթացքում ժամանակ առ ժամանակ նա վերադառնում էր իր մեծ ու փոքր հարյուրավոր նկարների մշակմանը: Իր դիմանկարներում նա հիմնական շեշտը դնում էր մարդկանց ներքին, հոգեբանական կողմի արտահայտման վրա, փորձում էր որսալ աննպատակների տարբերակիչ գծերը: Դրան նպաստում էին ընտրված գունային շարքի հստակ խոզանակները, որոնք հաճախ խիտ և շոշափելի են: Նրա դիմանկարները կարելի է անվանել ինչ-որ չափով մտերմիկ, քանի որ դրանք ներքին կապ ունեն դիտողի հետ: Նկարիչը հերքում է դիմանկարներում փոխաբերական ուռճացումը, ներկայացնում իր հերոսներին տարբեր դիրքերում, տարբեր միջավայրերում և տարբեր տարիքում: Էդ. Իսաբեկյանը հիմնականում աշխատում էր յուղաներկի, նասանգինայի, ածուխի, պաստելի, տուշի, ջրաներկի, գուաշի հետ, իսկ վերջերս `գունավոր զգուշավոր գրիչների հետ: Վաղ շրջանի (1940-1950) դիմանկարներում նկարիչը հիմնականում անդրադարձել է իր հարազատների, իր ծանոթ մարդկանց պատկերմանը («Թութակով գնչու» 1939, «Վրացի ծերունի» 1941, «Մոր դիմանկար» 1944, «Հոր դիմանկարը» 1946, «Ռ. Մուրադյանի դիմանկարը» 1945, «Մարտունեցի ծերունին» 1957, «Բջնեցի պառավը» 1958): Այս տարիների ընթացքում Էդ. Իսաբեկյանը ստեղծել է հայկական դիմանկարներ, որտեղ փոխանցել է նրանց տարիքին համապատասխան միամիտ, անմեղ կերպարը («Քուրդ տղայի դիմանկար» 1941, «Արիկի դիմանկար» 1943, «Ամանորյա մոմեր» 1968): 1944 թ. «Մորսի դիմանկարը» նկարը (տե՛ս նկ. 1) համարվում է հայ ազգայնական դիմանկարի լավագույն գործերից մեկը 1: Դա երեխաների հետ ապրող կարեկցող, քնքուշ, հայ կնոջ ընդհանրացված պատկերն է: Պատկերն առանձնանում է պարզությամբ և անմիջականությամբ, ինչին նպաստում է գորշ, շագանակագույն, մուգ կապույտ և դրանց երանգների համեստ գունային համադրությունը 2: «Հոր դիմանկարը» (1946, տե՛ս նկ. 2) նկարչի նկարիչը «հավատարիմ մնաց անհատական գծերի պահպանմանը»: Պատկերն առանձնանում է խոհուն ինքնամփոփմամբ: Ի տարբերություն մոր դիմանկարի, այստեղ պատկերի խորքն ունի ավելի բաց լուծում: 1940-1950-ական թվականներին Դիմանկարների շարքում առանձնանում են Հայր Աբրահամի (1946) և Հայր Մովսեսի (1958) դիմանկարները (տե՛ս Նկար. 3, 4), որոնք Դղեր ջ Բջնիևանի հայրերն են: Այս աշխատանքները կարելի է համարել Էդ. Իսաբեկյանի ստեղծած հոգեւոր կերպարների դիմանկարների նկարագրական օրինակներ: Նկարիչը փայլուն կերպով արտահայտեց եկեղեցու ներսի աղոտ լույսը: Այս երկու պատկերներում նա զգուշորեն ստեղծեց հոգատար հայրերի մոխրագույն մազերն ու մազերը, տվեց նրանց առանձնահատկությունների ընդգծված անհատական նկարագրությունը, ձյունը և նրանց աչքերի արտահայտությունը: Էդ. Վանահայրերի պատկերի ճշմարտացիությունը Իսաբեկյանը տեսնում է նրանց ֆիզիկական տեսքը որոշող հոգատար հատկությունների մեջ: Հայ եկեղեցու հայրերի պատկերներում նկարիչը լրացրել է աշխարհիկն ու հոգատարը: Էդ. Իսաբեկյանը 1960-ականներին: Ստեղծագործություններում տեսնում ենք ժամանակակիցների ու հայտնիների դիմանկարներ: Այս նկարների հերոսները բարդ և ուժեղ բնավորությամբ մարդիկ են: Այդպիսին են Խաչատուր Աբովյանի, Ակսել Բակունցի, Դերենիկ Դեմիրճյանի, Հրաչյա Քոչարի, Ավետիք Իսահակյանի, Սայաթ-Նովայի և հայ մշակույթի այլ նշանավոր ներկայացուցիչների դիմանկարները: «Ակսել Բակունցի դիմանկարը» (1960, տե՛ս նկ. 5) խորը հոգեբանական կտավ է: Հայկական նկարչության մեջ Էդ. Իսաբեկյանը առաջինն է անդրադարձել Ա. Բակունցկերպարին 3-ին: Երիտասարդ գրողը կանգնած է ձեռքերը գրպանները ՝ լի մտածկոտ հայացքներով, հոգսերով ու երազանքներով: Ա. Բակունցը ներկայացված է geանգեզուրիբի պատկերի աշխույժ, պերճախոս խորության վրա, որը բանաստեղծը գովերգում էր իր ստեղծագործություններում նման սիրով և հմտությամբ 4: Այս նկարում ներդաշնակորեն պատկերված են մարդն ու բնությունը, լեռնաշխարհն ու պատմությունը, մտքերն ու մտքերը: Ա. Բակունցը, ասես այդ լեռների ոգին լիներ ՝ ձուլված ահռելիությանը, անսովոր ofանգեզուրի ժայռերին, որոնք հմտորեն պատկերված էին նրա հետ ամբողջական կտավում, մարմնավորում են Ա. Էդ. Իսաբեկյան Ա. Բակունցը ներկայացված է նկարի աջ մասում. 1 Տե՛ս Haytayan P., Էդուարդ Իսաբեկյան, Երեւան, 1985, էջ 6: 2 Արվեստաբան Մ. Միքայելյանը իր հոդվածներից մեկում նշում է, որ նկարչի մոր այս դիմանկարը առանձնահատուկ տեղ ու նշանակություն ունի պատերազմի տարիներին ստեղծված կտավներում, քանի որ մոր կերպարում կա «պատերազմի սարսափ»: ժողովրդի ճակատագիրը: Տե՛ս Միքայելյան Մ., Նկարչի վերլուծական տաղանդը, «Սովետական արվեստ», Երեւան, 1985, N 7, էջ: 35 3 Մհեր Իսաբեկյանը գրում է, որ Ա. Բակունցը Էդ. Իսաբեկյանի կուռքը ՝ նկարիչը զգում էր հայտնի գրողի գործերը իր հոգով, արյունով, ամեն նյարդով: Տե՛ս Իսաբեկյան Մ., Էդուարդ Իսաբեկյանի նկարչության ժանրային ոճի առանձնահատկությունները, դիսերտացիա, Երեւան, ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտ 2003, էջ 80: 4 գրում է Վահագն Դավթյանը: «Այն, ինչ քանդակագործեց Բակունցը իր զարմանահրաշ« բուրյանական »բառերով, Իսաբեկյանը հանձնեց նույնքան զարմանալի կտավին»: Տե՛ս Վ. Դավթյան, Հայրենասիրական ոգեշնչող արվեստ, «Սովետական Հայաստան», Երևան, 19 հուլիսի 23, N 172, էջ 3: 5 Անդրադառնալով Բ. Բակունցի դիմանկարի մասին Ա. Մ. Փոցխիշվիլին նշեց. «Երբ նայում ես այդ անժամանակ խորհրդահայ արձակի փայլուն աստղի դիմանկարին, հավատդ խորանում է ՝ գերակայություն տալով նրա ազնիվ հոգու կերպարին, իսկ խորքում ՝ նկարի ձախ մասում, լանդշաֆտն է: Նման կոնստրուկցիան նա օգտագործում է «Սասունցի Դավիթ» (1956), «Oldեր մարդու առավոտը» (1964) նկարներում, որտեղ հերոսները, որպես բնապահպաններ, խորապես նայում են բնապատկերին: Նշենք, որ, ինչպես Ա. Բակունցին նվիրված նկարում, բնապատկերն ու դիմանկարը համատեղելու սկզբունքը առկա է Էդ. Իսաբեկյանի մյուս դիմանկարներում: Նման համադրությամբ նկարիչը ստեղծում էր հիմնականում հայ մեծերի պատկերներ ՝ բնապատկերով ստեղծելով որոշակի շեշտադրումներ ինչպես գաղափարական, այնպես էլ պատկերավոր ամբողջականության համար: Այս աշխատանքներում Էդ. Իսաբեկյանը նույն գույների համադրությամբ ներկայացրեց իր բնավորությունը լրացնող բնապատկերները: «Դերենիկ Դեմիրճյանի դիմանկարը» (1960, տե՛ս նկ. 6) հիմնված է նույն սկզբունքի վրա, որտեղ գրողը ներկայացված է Երասխավանի քարավանական կիրճերի համայնապատկերի խորքում ՝ երկու հակադիր բարձր ժայռերի արանքում: Այդ ժայռերն ու Դերենիկ Դեմիրճյանի կերպարը լրացնում են միմյանց: Գրողը ձեռքերը դրեց մեջքին և մի փոքր թեքվեց իր հսկայական փառքի ծանրության տակ 1: Միևնույն ժամանակ, այդ քարացած ապարները մարմնավորում են այն դժվարությունները, որոնք հաղթահարել է մեծ գրողը `իր տաղանդը ժողովրդին ներկայացնելու ճանապարհին: 1960 Նկարված աշխատանքների շարքում է «Խաչատուր Աբովյանի դիմանկարը» (1960, տե՛ս նկ. 7): Կտավի առաջին հատվածում, գրեթե կենտրոնում, հոյակապ կանգնած է մեծ գրողն ու հայրենասերը ՝ աջ ձեռքով հենվելով ժայռի վրա, իսկ ձախ ձեռքին ՝ գիրք: Խ. Աբովյանը մտածված, մտածված հայացքով նայում է դիտողին, իսկ պատկերի խորքում ներկայացված Մասիսի բարձրությունը բաժանվում է մառախուղով: Նկարիչը, կարծես, այդ ձիով փորձել է ընդգծել իր անհասանելիությունը: Այն դառնում է մարդկային մտքի բարձրության եզակի խորհրդանիշ, որից ծնվում են հայրենիքի ճակատագրի նկատմամբ նոր մտքեր, ապրումներ ու հույզեր: Էդ. Նկարում Իսաբեկյանը ռիթմիկ կրկնություն ունեցող ժայռի առանձին մասերում տվել է կոտրված ռելիեֆային լուծում: Աբովյանի վերարկուի մասերում: Խ. Հովհաննես ardարդարյանը Աբովյանին նվիրված նման դիմանկար ունի ՝ «Նախաշավիղ», որտեղ այս գրողը ներկայացվել է Արարատի ֆոնին, բայց, ի տարբերություն դրան: Իսաբեկյանի ստեղծագործությունը, որն ունի խորհրդավոր և արտահայտիչ բնույթ, Հ. Zարդարյանի ստեղծագործության մեջ գրողն ավելի վառ է թվում, նրան ներկայացնում են բնական շարժում, գույներն ավելի պայծառ են: Էդ. Իսաբեկյանը տարբեր տարիներին պատկերել է վրացի արձակագիր Կոնստանտին Գամսախուրդիան (1961, տե՛ս նկ. 8): Նրան նվիրված դիմանկարների շարքում նա գրավեց վրացի նկարչի աչքի ընկնող «արծվի աչքերով» կեցվածքի վեհությունը, գլխի երկարավուն ձուն, քթի, հոնքերի և աչքերի անհատական գծերը: Էդ. Իսաբեկյանը արտահայտեց իր կամքը, վստահությունը իր ուժերի գործունեության նկատմամբ 2: 1960-1980-ական թվականները դիմանկարի ժանրում Էդ. Իսաբեկյանի նկարների վառ օրինակներն են «Հասմիկը» (1962), «Գանգուր տղան» (1964) և դրանց վեհությունը: Նման մարդը կարող է ֆիզիկապես ոչնչացվել, բայց դա անհնար է հաղթահարել: Տե՛ս Փոցխիշվիլի Մ., Գույների երգը, «Գրական թերթ», 6 մայիսի, 1966 թ. 19, էջ 4: 1 Տե՛ս Սանոյան Ռ., Նկարիչների արվեստանոցում, «Լրաբեր» թերթ, Նյու Յորք, 1960, օգոստոսի 18, էջ Ա: 2 Գամսախուրդիան ինքն ասաց. «Շատերն ինձ նկարել են, բայց ես միայն Իսաբեկյանն եմ, դա իմ հոգեբանության պոռթկումն է»: Տե՛ս Ս. Խանզադյան, Գեղարվեստի մեր վարպետ, «Սովետական Հայաստան», 1984, N 11, էջ 17: «Թ. Ghaարիբջանյան» (1966), «Չինացի Լյու Հինի» (1970), «Նկարիչ Ազիզյանի դիմանկարը» (1970) «Աշտարակի Georgeորջ» (1979), «Հ. Մաթոսյան» (1983) և բազմաթիվ հիանալի դիմանկարներ: Վաստակավոր նկարչի դիմանկարային ժառանգության բաղկացուցիչ մասն են կազմում նրա ինքնադիմանկարները, որոնք նկարիչը ստեղծել է տարբեր տարիներին ՝ վաղ երիտասարդությունից մինչ ծերություն, 1939-1990: (Տե՛ս նկ. 9): Այս աշխատանքների մեծ մասում նկարիչը ներկայացված է գոտկատեղից մինչ գոտկատեղ, երբեմն ՝ ամբողջ հասակը: Նկարիչը ներկայանում է նկարի համադրությամբ, երբեմն ստուդիայում կամ պարզապես գունավոր ինչ-որ բանով: Ինքնադիմանկարները խորքից առանձնանում են հեռուստադիտողին խոնարհվող աչքերի արտահայտությամբ, որոնք էլ ավելի են ընդգծում նկարչի բնավորությունն ու կամքը: Յուրաքանչյուր ժամանակաշրջանի ինքնանկարը արտացոլում է նկարչի կյանքի ուղին, մտքերն ու դժվարությունները: Այս ինքնանկարները «հասարակության առջև նրա ինքնաբացահայտման յուրօրինակ փորձություն են»: Հատկանշական է «Ես և մայրս» դիմանկարը (1983, տե՛ս նկ. 10), որն արվել է Էմորի մահից 6 տարի անց: Պահպանելով մոր կերպարի անհատական առանձնահատկությունները ՝ դա մի փոքր ձգում է նրա մարմնին ՝ որոշակի հանդիսավորություն հաղորդելով նրա կեցվածքին: Տիկին Սաթենիկը ներկայացված է հատուկ հանդերձանքով: Նկարում հեղինակը ներկայացված է համեմատաբար փոքր չափսի, կիսադեմ, երիտասարդ տարիքի համար անհարիր դրամատիզմով: Նկարչի կերպարի դրամատիկ բնույթը բարելավվում է ստվերային բուժումներով, որոնք զուգորդվում են մաշկի մուգ երանգով: Էդ. Այս նկարում Իսաբեկյանը արտահայտում է մայրական ու որդիական սիրո հավերժությունը: Կարելի է ասել, որ ընդհանուր կոմպոզիցիոն կառուցվածքն աչքի է ընկնում ստատիկ հանդիսավորությամբ: Նմանատիպ լուծում ունի «Ես խմում եմ ձեր կենացը» ստեղծագործությունը (1995, տե՛ս նկ. 11): 81-ամյա նկարիչը սեղանի շուրջ գորգի նման խորության վրա ներկայացրել է մահացած ծնողների երիտասարդ հերոսներին, որոնք նա պատրաստել է լուսանկարների հիման վրա: Կտավի ձախ կողմում ՝ սեղանի մոտ, նստած է ալեհեր նկարիչը ՝ բաժակը ձեռքին: Վերոնշյալ երկու գործերում գործիչները միմյանց հետ կապվում են խնամքի, գենետիկ կապի, ազգակցական կապի, սիրո և ջերմության միջոցով, բայց նրանց մեջ կա ժամանակային-հոգեբանական տարանջատում. Ծնողները հետմահու, որդին ՝ կյանքի ընթացքում: Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում «Խաղաղ Իգդիրում» (1994, տե՛ս նկ. 12) խմբային դիմանկարը, որը թե՛ թերի է, թե՛ գաղափարապես հստակ և ամբողջական: Կտավում հիմնական շեշտը դրված է պատկերի նմանության վրա: Ներկայացված են ոչ միայն Իգդիրից, այլ նաև ընտանեկան կապեր ունեցող մարդիկ: Նկարիչը ներկայացրեց տարիքային տարբեր խմբեր ՝ շեշտը դնելով սերնդափոխության վրա: Նկարի ներքեւի մասում հարթ բլուր է առանձնանում հորիզոնական ուրվագծով, որի վրա երեք սպիտակ աղավնիներ են: Այն չունի հստակ պատկանելություն, դա մատնանշում է մարդկային կյանքի անխուսափելի ավարտը և ժամանակի անցումը: Այս մեծ խմբային դիմանկարային նկարը պատկերում է 45 մարդու, որոնցից յուրաքանչյուրը անհատապես դասավորված է դիտողի վրա հիմնված հիմքերով: Ֆոնային շրջանում բիբլիական Արարատի վեհաշուք գագաթը մոնումենտալ «ընդհանրացված լույսով» եկեղեցի է: Այս պատկերներն ավելի խորհրդանշական են, քանի որ նկարիչը նկատի ուներ ընդհանրապես հայկական աշխարհը: Երկու հրեշտակ սավառնում են երկնքում, ասես երկնքից իջնում են ավելի շուտ օրհնելու կամ փառաբանելու, քան սգալու համար: Մեծ աշխատանքի անավարտությունը կարելի է խորհրդանշական համարել, քանի որ ընտանիքի, տոհմի, ազգի պատմությունը շարունակական է և անվերջ: Էդ. Աչքի է ընկնում գծի պլաստիկությամբ, շարժումների բարդ և դինամիկ փոխակերպումներով, բնավորության սուր զգացողությամբ, հերոսների որոշակիությամբ: Իսաբեկյանի գրաֆիկական դիմանկարները 1: Այս աշխատանքներում մենք կարող ենք տեսնել նկարչի նկարներին բնորոշ անհատականության արտահայտությունը և պատկերի հոգեբանական խորությունը: Տողի վարպետը հասել է նիշերի բնօրինակ արտահայտությանը ուղիղ և շեղ գծերի միջոցով: Դեմքերը հիմնականում մշակված են, և հագուստի մասերը պարզապես ուրվագծվում են: Նկարիչն ունի իր կնոջ ՝ նկարիչ Արփենիկ Նալբանդյանին (1944-1964) նվիրված բազմաթիվ աշխատանքներ, որոնք աչքի են ընկնում կերպարի հոգեկան վիճակի և պատկերի նուրբ փոփոխություններով: Չնայած գունագեղ, մարդկային հոգու երանգները բացահայտվում են (տե՛ս Նկար 13): Արփենիկի ոչ մի դիմանկար չի կրկնում մյուսը, դրանք Էդ են: Իսաբեկյանի ինքնադիմանկարների նման նրանք արտահայտում են կյանքի տարբեր ժամանակաշրջանների հոգեկան վիճակը: Նկարներից մեկում կինը պատկերված է ավելի մեծ տարիքում ՝ աչքերը կիսաբաց, հենված գլխին: Ստեղծագործությունից կարելի է ենթադրել, որ հավանաբար Էդ. Իսաբեկյանը այստեղ նկարել է հիվանդ կնոջ: Արփենիկ Նալբանդյանի դիմանկարներից սա միակն է, որում կա տխուր դրամատիկ տրամադրություն (տե՛ս նկ. 14): Էդ. Հայտնի և անհայտ մարդկանց դիմանկարներ ստեղծելով ՝ Իսաբեկյանը կարողացավ իր յուրահատուկ նկարչության և կոմպոզիցիոն հնարքների միջոցով հասնել նրանց հոգեբանական ընկալմանը և եզակի արտահայտմանը ՝ պահպանելով դրանց էական գծերն ու հատկությունների նմանությունը: Նկարիչին այս հարցում օգնեց լանդշաֆտային պատկերներ ստեղծելու իր եզակի տաղանդը: Նկարչի ստեղծած դիմանկարային աշխատանքներից յուրաքանչյուրը (ինչպես վարպետի բոլոր գործերը) յուրահատուկ հետաքրքիր է և արժանի է մանրակրկիտ գեղարվեստական ուսումնասիրության: Իր ստեղծագործական կյանքի ընթացքում `տարբեր տարիներ աշխատելով տարբեր ժանրերում, ստանալով տարբեր կոչումներ և մրցանակներ, տաղանդավոր նկարիչը վաստակել է իր արվեստի ամենաարժան մրցանակը` իր ժողովրդի բարձր գնահատանքը: Ար և իք Պրազյան ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ԷԴՈՒԱՐԴ ԻՍԱԲԵԿՅԱՆԻ ԱՐՎԵՍՏՈՒՄ Հիմնաբառեր. Էդուարդ Իսաբեկյան, իմպրեսիոնիստներ, ռոմանտիկա Jericho «Դելակրուա, դիմանկար» ։	Հոդվածում անդրադարձել ենք հայ մեծանուն գեղանկարիչ Էդուարդ Իսաբեկյանի դիմանկարչական աշխատանքներին։ 1940-1990-ական թթ. վարպետը կերտել է հայ և օտարազգի 1 Արվեստաբան Արարատ Աղասյանը գրում է. «Իսաբեկյանի գրաֆիկական աշխատանքները եռանդով արված, կենդանի ու թարմ տպավորություն թողնող գծանկարներ և ջրաներկ աշխատանքներ են»։ Տե՛ս Աղասյան Ա., Հայ կերպարվեստի զարգացման ուղիները XIX-XX դդ., Երևան, 2009, էջ 180։
Նախաբան։ Տեղեկատվական հասարակության և նորագույնտեխնոլոգիաների ներդրման շրջանում առավել քան կարևորվում էմանկավարժական հաղորդակցման դերը դաստիարակության ուուսուցման գործընթացի կազմակերպման, սովորողների անհատականզարգացման գործում։ Կենդանի, անմիջական հաղորդակցման միջոցովիրագործվում է ոչ միայն կրթական, այլ նաև սոցիալական,մշակութային, բարոյական, գեղագիտական արժեքների փոխանցումընոր սերնդին։ Հաղորդակցման ընթացքում և հաղորդակցման միջոցով էկատարվում ուսուցչի դաստիարակչական ներգործությունները իրսաների գիտակցության ու վարքի վրա։ Ուստի կարևորէ հետազոտությունների միջոցով պարզելմանկավարժականառանձնահատկություններըուսուցիչ - աշակերտ, աշակերտ-աշակերտ փոխհարաբերություններում,հաղորդակցմանդիտարկել հաղորդակցման իրականացման ժամանակակից միջոցներնու պայմանները հանրակրթական գործունեության մեջ։ Աշխատանքի նպատակը կրթության ոլորտում մանկավարժականհաղորդակցմանևպայմանների ուսումնասիրումը, խնդիրների բացահայտումը և դրանցլուծման հնարավորությունների նախանշումն է։ իրականացմանժամանակակիցմիջոցներիհաղորդակցում»մագիստրոսականթեմայով պաշտպանածԹեմայի շրջանակում օգտագործել ենք գրականության մի շարքաղբյուրներ՝ միևնույն ժամանակ հետազոտության հիմքում ունենալովնույնատիպթեզը։ Մանկավարժական հաղորդակցման դրսևորումները ներկայացնելիսօգտվել ենք Ն. Հակոբյանի, Ս. Գևորգյանի և ուրիշների հեղինակած«Մանկավարժական«Ժամանակակիցմանկավարժական մոտեցումներ» ձեռնարկից։ Կրթական գործընթացումմանկավարժական հաղորդակցման իրականացումը բնութագրելիսառանցքային թեզեր ենք օգտագործել Ալեքսանյանի «Միջանձնայինհաղորդակցման իրականացումը կրթական գործընթացում» գրքից։ Հայաստանյան իրականությունում մանկավարժական հաղորդակցմանիրականացման միջոցները վերլուծելիս մեզ համար հիմք ենհանդիսացել հանրակրթական պետական կրթակարգը և «Կրթականվերափոխումները Հայաստանում» մարդկային զարգացման ազգայինզեկույցը։ գրքից,Ժամանակակից տեղեկատվական հասարակությունը զարգանում էաննախադեպ արագությամբ։ Անհամեմատ ավելի արագ են զարգանումգիտելիքները և կիրառություն գտնում կյանքում։ Նման տեմպերովզարգացող հասարակության խնդիրնէ համապատասխանեցնելկրթական համակարգը նոր պահանջներին, փոփոխել ուսումնականգործընթացիկիրառելմանկավարժական նորագույն տեխնոլոգիաներ և ուսուցման նորմեթոդներ։ կարծրատիպերը,կազմակերպմանԲարեփոխումների արդի փուլում արագ կողմնորոշվող, տարբերիրավիճակներում ստեղծագործաբար լուծումներ գտնող, նախաձեռնողու ինքնակատարելագործման ձգտող անձի ձևավորումը նախ և առաջկախված է նրա հաղորդակցման կարողությունից։ Մեր օրերում գնալով ընդգծվում է հաղորդակցման արդյունավետիրականացման հիմնախնդիրը, քանզի համացանցի դերի աճի,սոցիալական ցանցերի ընդլայնման, տեղեկատվության, նաև գիտելիքիստեղծման ու արագ տարածման պայմաններում անհնար է որևէարդյունքի հասնել առանց հաղորդակցման։ Այս հիմնախնդրի լուծմանառաջնաքայլըշուրջուսումնասիրություններիու պատկերացումներիհստակեցումն է։ հաղորդակցմանիրականացմանկատարումնՀաղորդակցման տարբեր դրսևորումները ուսումնասիրվել են դեռվաղուց, իսկ 20–րդ դարի 70–80–ական թթ.–ին որպես հատուկգիտամանկավարժական հետազոտության առարկա հանդես է եկելմանկավարժական հաղորդակցումը, որի հետազոտության օբյեկտըկրթական հաղորդակցման նախապատրաստումը, իրականացումն ուարդյունքն է։ Դեռևսիրենցիմաստասիրական բանավեճերում կարևորում էին հաղորդակցմանյուրահատուկ հնարների ու մեթոդների կիրառումը, հաղորդակցմանարվեստին տիրապետելը։ ժամանակներում փիլիսոփաներնհնագույնՀաղորդակցման իրականացման ուղիներն ու կազմակերպմանեղանակներն իրենց յուրահատկությամբ առանձնանում էին հատկապեսանտիկ շրջանում։ Այսպես՝ դեռևս սոփեստները (ճարտար մարդ,իմաստուն)՝ «շրջիկ դասավանդողները», սովորեցնում էին գեղեցիկխոսել, սեփական մտքերը ճիշտ ձևակերպել, արտահայտել ուհիմնավորել, ինչպես նաև երկխոսություն վարելու, համոզելու,վիճաբանելու,արվեստիգաղտնիքները։ Նրանք կազմակերպում էին քննարկումներ, որոնցումակտիվ մասնակցություն էին ունենում սովորողները։ ընդդիմախոսիհերքելումտքերըմեջերեխայիԱրդեն 20-րդ դարում կրթական գործընթացին առաջադրվեցինհաղորդակցմանհնարավորություններիբացահայտման և իրացման, ինչպես նաև հաղորդակցման միջոցով նրասոցիալականացման և որպես հասարակությանլիարժեք անդամիձևավարման պահանջներ։ Այդ ամենը հնարավոր էր հատկապեսկրթական գործընթացում համարժեք հաղորդակցման կազմակերպմանշնորհիվ։ ներքինՀաղորդակցումը՝ իբրև բազմաշերտ գործընթաց, ունի տարաբնույթընկալումներ. այսպես՝ այն մարդուց մարդ տեղեկության փոխանցումն է,որը ենթադրում է և՛ անձերի, և՛ մարդկային խմբերի միջև շփմանձևավորում ևաշխատանքայինմարդկանց փոխազդեցությանյուրահատուկ ձև է, որի ընթացքում ոչ միայն ուղղակի հաղորդվում էտեղեկություն, այլև փոխանակվում են վերաբերմունք, գիտելիք, հույզեր։ Հաղորդակցումըճանաչողականգործընթացումզարգացում։ «Հաղորդակցությունը տեղեկությունների փոխանցման գործընթացն է,որը կատարվում է իմաստավոր շարժումներով /ժեստեր/, խոսքով,էլեկտրոնայինդեմքի արտահայտություններով,հաղորդագրություններով,համացանցով,հեռուստատեսությամբ և այլ եղանակներով» [1]։ կամռադիոյով,հեռախոսով,մամուլիԱյսպիսով, հաղորդակցումը հասարակական սուբյեկտների (անձ,սոցիալական խումբ) փոխներգործության գործընթաց է, որի ժամանակտեղիգիտելիքների,կարողությունների և գործունեության արդյունքների փոխանակում։ տեղեկության,ունենումփորձի,է«Հաղորդակցություն» բառի միջազգային անվանումը ծագել է(մասնակցել, ընդհանուր դարձնել, տիրելլատիներեն communicoմիասին, ինչպես նաև միավորել, շփվել) բառից։ Ըստ Վ.Ցելույկոյի.«Մանկավարժականհաղորդակցումըմասնագիտական հաղորդակցություն է ուսուցչի և աշակերտի միջև՝դասի ու արտադասարանական շփման ընթացքում, որն ունի որոշակիմանկավարժականբարենպաստհոգեբանական մթնոլորտի ստեղծմանը, ուսումնական գործունեությանևկայունացմանը`ուսումնական խմբի շրջանակներում» [2]։ հարաբերություններիուսուցիչ-աշակերտգործառույթներ,ուղղվածէԱյսինքն՝ հաղորդակցման ընթացքում և հաղորդակցման միջոցով էներգործությունըդաստիարակչականկատարվումսովորողների գիտակցության ու վարքի վրա։ ուսուցչիԻ տարբերություն նախորդ՝ 20-րդ դարի, որը խորհրդանշեցաննախադեպ տեխնիկական ու տեխնոլոգիական զարգացում, 21-րդդարում տեղի է ունենում անցում տեղեկատվական հասարակության,ուր որոշիչ են դառնում գիտելիքների ստեղծումն ու տարածումը։ Եթե 20-րդ դարում կարևորէին երեխայի որևէ հնարավորությանբացահայտումն ու իրացումը, ապա 21-րդ դարում ժամանակակիցհասարակությանն անհրաժեշտ է բոլոր հարաբերություններում ակտիվ,ստեղծագործաբար մտածող, փոփոխվող պայմաններում արագկողմնորոշվող,ինքնակատարելագործման ձգտող, միաժամանակ ուրիշների իրավունքներըհարգող, քաղաքակիրթ և զարգացած անձ, որը կարողանում էկառավարել ինչպես սեփական ներուժը, այնպես էլ արտաքինազդեցությունները՝ դնելով նաև ինքնազարգացման խնդիր։ 21-րդդարում ինքնազարգացման ձգտող անձի ձևավորման նպատակովինքնաճանաչմաննախաձեռնող,ևկրթական հաղորդակցման կազմակերպմանը ներկայացվում են նորպահանջներ։ Մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ այսօրտեսաբաններն ու մանկավարժները հակված են մանկավարժականհաղորդակցման նոր մոդելի ձևավորմանը, որը կարելի է ներկայացնել«կողմնորոշող սուբյեկտ - ինքնազարգացող սուբյեկտ» մոդելի տեսքով` իհակադրություն նախկինում գործած «սուբյեկտ - օբյեկտ», «սուբյեկտ սուբյեկտայինմոդելների։ Միջանձնայինհաղորդակցման այս մոդելում մանկավարժը հանդես է գալիս որպեսկողմնորոշողդեպիինքնազարգացում։ հարաբերություններ»ուղղորդումսովորողինէսուբյեկտևչենԿրթական համակարգում և, հատկապես դպրոցում, «կողմնորոշողսուբյեկտ - ինքնազարգացող սուբյեկտ» մոդելի գործառնության համարբավարարումանկավարժական գիտատեսական հիմքերի մշակումը։ Անհրաժեշտ էնոր ուղիների ու տեխնոլոգիաների մշակում և ամրագրումկրթակարգով, այսինքն՝ անհրաժեշտ է պետական հոգածություն, որնապահովվում է կրթական քաղաքականությամբ։ հասարակականպահանջներնմիայնկրթականՀայաստանիհամակարգումմանկավարժականհաղորդակցման մոդելն ուսումնասիրելու համար անհրաժեշտ է հաշվիառնել, որ մի կողմից՝ որպես հետխորհրդային երկիր մեր կրթականհամակարգը միտված է ազգային նոր մտածողության ձևավորմանը, ումեծ ուշադրություն է դարձվում ազգային արժեքային համակարգիպահպանմանը։ Մյուս կողմից՝ մշակվել է եվրոպական կրթականմիասնական տարածքում ինտեգրվելու քաղաքականություն, ինչն առաջէ բերել մի շարք վերափոխումներ կրթական ոլորտում։ Սակայնամենադժվար փոփոխության ենթարկվող գործոնն այն է, որ մերդպրոցներում դեռևս գործում է խորհրդային ժամանակներից ժառանգածմոդելը, ընդ որում՝ խորհրդային կրթական համակարգում գերիշխող էեղել «սուբյեկտ - օբյեկտ» մոդելը, գերակշռել է խիստ կանոնակարգն ուհսկողությունը աճող սերնդի գիտակցության վրա, որտեղ առաջատար էմանկավարժի հեղինակային ոճը, և որպես կանոն դասավանդողներըխուսափում են վերափոխումներից։ ՀՀ կրթական բարեփոխումների վերաբերյալ ազգային զեկույցումնշվում է. «Հայաստանի կրթության համակարգը ճկուն չգտնվեց նորիրողություններին արձագանքելու հարցում։ Արդյունքում կրթականհաստատությունները շարունակում են իրագործել գոյություն չունեցողխորհրդային գաղափարախոսության նպատակները։ Մասնավորապեսգերիշխում է սովորողներին պատրաստի գիտելիքներ մատուցելումոտեցումը, այլ ոչ թե սովորողներին գիտելիքների կառուցմանըմասնակից դարձնող ուսուցումը» [3]։ Իսկ որպեսզի սովորողներըմասնակից դառնան գիտելիքների ստեղծմանը, նրանք պետք է ակտիվԱյսինքն՝լինենժամանակակիցէկրթական համակարգում մանկավարժական հաղորդակցման նորմոդելի գործառնության անհրաժեշտություն, որն ինչպես և նշվեց, չունիկիրառության անհրաժեշտ պայմաններ ՀՀ կրթական համակարգում,հատկապես դպրոցում։ հասարակական պահանջներովհաղորդակցմանգործընթացում։ կրթականձևավորվածԱնձի հաղորդակցական ակտիվության կարևոր բաղադրիչը նրահաղորդակցականհաղորդակցական պատրաստվածություննգիտելիքները, կարողություններն ու հմտությունները։ է՝այնՀՀ հանրակրթության պետական կրթակարգում սահմանվում ենհաղորդակցականուհմտությունները, որոնց պետք է տիրապետի դպրոցականը։ Ըստկրթակարգիուսումնառության արդյունքումյուրաքանչյուր սովորող պետք է ձեռք բերի հաղորդակցական հետևյալկարողություններն ու հմտությունները [4]՝կարողություններնենթաբաղադրիչի՝պարտադիրա) լսել, ընկալել և համարժեք վերաբերմունք դրսևորել,բ) բանավիճել, բանավոր և գրավոր տրամաբանված խոսքկառուցել,գ) ըստ նշանակության և տեղին օգտագործել սովորածտերմինները (եզրերը), հասկացությունները և արտահայտությունները,դ) հասկանալ և ճիշտ օգտագործել հաղորդակցման ոչ խոսքայինմիջոցները,ե)օգտվելժամանակակից հաղորդակցման տեխնիկականմիջոցներից և այլն։ Հաղորդակցական կարողությունները չեն ձևավորում անփոփոխհամակարգ. դրանք կարող են անընդհատ զարգանալ՝ իրենց հերթիննպաստելով անձի տարբեր հնարավորությունների և որակներիզարգացմանը։ Այսպես՝ եթե երեխան ձեռք է բերում հաղորդակցմանհամար անհրաժեշտ կարողություններ, ապա կարողանում է մասնակցելտարբեր քննարկումների, ակտիվորեն ու ազատ արտահայտելսեփական կարծիքը, անկաշկանդ ինքնադրսևորվել, հանդես գալտարբեր հիմնավորումներով, չկաշկանդվել տարատեսակ փոխհարաբերություններում և ձեռք բերել նոր գիտելիքներ ու հմտություններ։ կատարելենքՈւսումնասիրելովմանկավարժականհաղորդակցմանառանձնահատկությունները՝հետազոտականաշխատանք՝ մանկավարժական հաղորդակցման իրականացմանժամանակակիցնպատակով։ Ուսումնասիրություններն անցկացրել ենք Շիրակի մարզի 2 միջնակարգդպրոցներում (Թորոսգյուղ, Գոգհովիտ) և Գյումրու թիվ 11 հիմնական,ՇՊՀ ավագ դպրոցներում։ Ուսումնասիրություններին մասնակցել են 54ուսուցիչ և 50 աշակերտ (տե՛ս, հավելված 1, 2)։ բացահայտելումիջոցներըՄեր դիտարկումները ցույց են տալիս, որ ուսուցիչներիգիտելիքները հաղորդակցական կարողությունների մասին թերի են,նրանք չեն տիրապետում հիմնական ձևերին ու մեթոդներին, որոնքանհրաժեշտ են սովորողների մոտ հաղորդակցման հմտություններիձևավորման համար։ Ուսուցիչների մեծ մասն էլ խոստովանում է, որհաղորդակցական հմտություններ ձեռք է բերել աշխատելու ընթացքում՝սեփական փորձիկամվերապատրաստման դասընթացներին։ Ուստի պետք է կիրառելմիջոցներ, որ հաղորդակցական կարողությունների և հմտություններիբացահայտման հիմքերը ձևավորվեն դպրոցական ու բուհականուսուցման տարիներին։ վրա, այլբուհումոչ թեհիմանՀետազոտական աշխատանքներից ելնելով՝ կարող ենք փաստել,որ հաղորդակցման մակարդակը դպրոցներից շատերում կայացած չէ։ Համեմատականորհամայնքային դպրոցներում ավելի բաց են ու պատրաստակամհամագործակցել, քան քաղաքային դպրոցներում, հատկապես ավագսերնդի ներկայացուցիչները խուսափում են 3-4 րոպե տրամադրելանանուն հարցմանը մասնակցելու համար։ կատարելով՝ պարզեցինք,վերլուծությունՀայաստանում կրթական բարեփոխումների մեջ առանձին կետովպետք է ներառել մանկավարժական հաղորդակցման իրականացմանպայմանների բարելավման ուղիներ, քանզի, ինչպես մեր հարցումը ցույցտվեց, ուսուցիչների մեծ մասը մանկավարժական հաղորդակցմանտեխնոլոգիա է համարում միայն տեխնիկական միջոցները, այսինքն՝հստակ պատկերացում չկա երևույթի նկատմամբ։ արդյունավետությունըպայմանավորողգործոններիբացահայտմանն ուղղված փորձարարական հետազոտության շրջանակներում մենք խնդիր դրեցինք նաև պարզել, թե մերՀաղորդակցմանդպրոցներում արդյո՞ք ուսուցիչներն ու աշակերտները օգտագործում եննոր տեխնիկական միջոցների հնարավորությունննրը մանկավարժական հաղորդակցումն իրականացնելիս, և որքանո՞վ է արդյունավետառցանց կրթական հարթակների օգտագործումը։ Ուսումնասիրել ենք Հայաստանում հայտնի ու կիրառվող 2 առցանցկրթական հարթակները՝ dasaran.am և imdproc.am կայքերը։ Dasaran.am կայքը 1.107.346 օգտատեր ունեցող կրթական միջավայրէ, որը մեկ հարթակում է համախմբել Հայաստանի և Արցախիհանրակրթական դպրոցներում սովորող բոլոր աշակերտներին, նրանցծնողներին և ուսուցիչներին՝ կրթությունը բոլորին հասանելի դարձնելունպատակով։ ևկրթական«Dasaran.am-ի առաքելություննկրթությանէհամակարգիմատչելիության արդիականթափանցիկությանսոցիալականէլեկտրոնայինկարգավիճակիցդիրքից, տրամադրելայլընտրանքային ուսուցման հնարավորություն, հեռահաղորդակցմանանվտանգ հարթակ՝ Հայաստանի, Արցախի և Սփյուռքի հայաշակերտների համար» [6]։ և աշխարհագրականմիջոցով, անկախգործիքներիենդասիԿայքումլրացնումուսուցիչներըթեման,հանձնարարութուններն ու գնահատականները, ինչպես մատյանում.այն տեսնելու հնարավորություն ունեն աշակերտներն ու ծնողները՝իրենց համար նախատեսված հատուկ գաղտնաբառերով մուտք գործելուդեպքում։ Կայքում ստեղծված են առանձին ենթաբաժիններ՝ մրցույթներ,խաղեր,«Առողջապահություն»ենթամասերը, առցանց անգլերեն սովորելու հնարավորություն։ Եվ որ,ամենակարևորն է, կայքը հնարավորություն է տալիս աշակերտուսուցիչ - ծնող հաղորդակցում կազմակերպել զրուցարանի շնորհիվ,որը նմանեցված է հայտնի սոցիալական կայքերի զրուցարաներին ևդպրոցից դուրս հաղորդակցման յուրահատուկ ու արդիական հարթակէ։ «Հանրագիտարան»,գործումենԿարող ենք փաստել, որ կայքը հնարավորություն է տալիսհետաքրքիր և արդյունավետ ուսուցումն ու հաղորդակցումը համադրելկրթական խաղերի և առցանց մրցույթների հետ, դյուրացնում ևամրապնդում է ուսուցիչ - աշակերտ - ծնող կապը։ Սակայն, ինչպես մեր հարցումներն են ցույց տալիս, ոչ բոլորն ենօգտվում կայքից. շատերն ուղղակի գրանցված են, բայց մուտք չենգործում, ուսուցիչներն էլ «ստիպված» ու դժգոհությամբ են լրացնումչանելուբաժինները,համապատասխանդեպքումնկատողություն կստանան։ Ուսուցիչները դժգոհում են նույն գործըերկու անգամ (նկատի ունենալով մատյանի և dasaran.am-ի լրացումները)անելուց ու առաջարկում են թողնել դրանցից միայն մեկը։ Աշակերտներնէլհանձնարարությունգնահատական ստուգելու, մի մասը միայն՝ հանրագիտարաննուսումնասիրելու, դպրոցական տարաբնույթ մրցույթների մասնակցելուկամ տրամաբանական խաղեր խաղալու(տե՛ս,գծապատկեր 1)։ հիմնականումնպատակովկիրառումկայքըքանիորենԳաղտնիք չէ, որ յուրաքանչյուր նորամուծություն դժվարությամբ էընդունվում և հատկապես ավագ սերնդի կողմից միշտ արժանանում էքննադատության, բայց որ ստեղծված է ինքնակրթության, նորհմտությունների ուգիտելիքների ձեռքբերման հարթակ, ինչըպահանջում են կրթական բարեփոխումները, փաստ է։ «Իմ Դպրոց» (imdproc.am) կայքը կրթական առցանց միջոց էնախադպրոցական երեխաների, դպրոցականների, ուսանողների,մանկավարժների և ծնողների համար, գործում է 2015 թվականից։ էՆերկայումս համարվում էլավագույն կրթական հարթակըլայնորենտասնյակ հազարավոր դպրոցների համար։ Այն նաևԲելառուսում,կիրառվումԳերմանիայում և Ավստրիայում։ «Իմ Դպրոց» -ն օգնում է ուսուցիչներինդասավանդմանտալովէլեկտրոնային եղանակով աշակերտներին հանձնարարել դասարանային ու տնային աշխատանքներ և ստուգել դրանք։ ԱշակերտներիհնարավորությունՈՒկրաինայում,գործընթացում՝Լատվիայում,համար այն առաջադրանքների էլեկտրոնային շտեմարան է ևանսահման վարժանքների հարթակ։ ««Իմ Դպրոց» կայքի էլեկտրոնային շտեմարանը ներկայումսընդգրկում է առաջադրանքներ 9 առարկաներից։ Այն Հայաստանումառկա ամենամեծ «խնդրագիրքն» է» [7]։ Ըստ մեր հարցումների՝ dasaran.am-ի հետ համեմատ ավելի քիչուսուցիչներ ու աշակերտներ են գրանցված այս կայքում, սակայն,կարծում ենք, առաջիկա 1-2 տարում այն ավելի կիրառելի կդառնա։ բարելավելԿարող ենք ասել, որ կրթական հարթակը հնարավորություն էտալիսյուրացնելանհասկանալի ու բարդ թեմաները, ուսուցումը աշակերտների համարդարձնել հետաքրքիր, և իհարկե, համացանցը արդյունավետ կիրառելուհրաշալի միջոց է։ ինքնուրույնուսմանորակը,հարթակումինքնակրթության,Ուսումնասիրելով հաղորդակցման նոր միջոցների կիրառումըհայաստանյան մանկավարժական իրականությունում՝ պետքէարձանագրենք, որ այսօր ուսուցչի և աշակերտի միջև հաղորդակցումըչի սկսվում ու ավարտվում դպրոցում։ Կարող ենք նշել, որՀայաստանում առցանցնորհմտությունների ու գիտելիքների ձեռքբերման, հաղորդակցմանկազմակերպման հարթակները (dasaran.am, imdproc.am) քիչ թե շատհամապատասխանում են կրթական բարեփոխումների պահանջներին,բայց թե՛ ուսուցիչների, թե՛ աշակերտերի շրջանում դժվարությամբ ենմտնում կիրառության մեջ։ Պատկերն այլ է սոցիալական կայքերում,որոնցից գրեթե բոլորն օգտվում են և՛ գործընկեր-դասընկեր, և՛ուսուցիչ-աշակերտնպատակովամենակիրառելին էլ՝ Facebook.com-ն է (տե՛ս, գծապատկեր 2, 3)։ Հարկ էնշել, որ բացի հաղորդակցումից, աշակերտների և ուսուցիչներիմեծամասնությունը համացանցը կիրառում է նաև նոր գիտելիքներ ումասնագիտական հմտություններ ձեռք բերելու նպատակով։ հաղորդակցմանշփումներում,Կարևոր էր նաև հասկանալ, թե ինչքանով են մուլտիմեդիամիջոցները կիրառվում դասերի ընթացքում, պարզվում է՝ ուսուցիչներիցշատերը օգտագործում են նորագույն տեխնիկական միջոցները.չօգտագործողները չեն օգտագործում հիմնականում տեխնիկականմիջոցներ չունենալու պատճառաբանությամբ։ Աշակերտների շրջանում հարցումներից պարզ դարձավ նաև, որշփումների, նորսովորղները հիմնականում ակտիվ ենծանոթությունների համար, բայց ունեն խնդիրներ միջոցառումներինազատ ու անկաշկանդ ելույթ ունենալու, խմբում իրենց կարծիքն առաջտանելու, առաջնորդի դերն ստանձնելու հետ կապված։ Ուստի,անհրաժեշտ է միայն արդյունավետ հաղորդակցման իրականացմանպայմաններ ստեղծել նրանց համար, հետևաբար նաև նպաստել որպեսանհատ նրանց ձևավորմանն ու զարգացմանը։ բացուզրույցներհարցումներ,է ոչԵզրահանգում։ Հետազոտական աշխատանքներն ընդհանրացնելով՝պիտի փաստենք, որ այն դպրոցներում, որտեղ իրականացրել ենքմանկավարժականդիտարկումներ,հաղորդակցումն իրականացվումլիարժեք և կրթականպահանջներին ոչ բավարար, իսկ հաղորդակցման ժամանակակիցմիջոցները կիրառվում են ըստ հնարավորությունների։ Սակայն կա բացմանկավարժների աշխատանքում՝ հաղորդակցման կարողություններնու հմտությունները կարևորելու հարցում, որպես անհատ՝ սովորողինդաստիարակելու գործում, հաղորդակցման դերը թերագնահատելուհարցում, ինչը պետք է լուծվի նոր սերնդի բանիմաց մանկավարժներիներուժնօգտագործելով, ավագ սերնդի ուսուցիչների համարհամապատասխան վերապատրաստման դասընթացներ անցկացնելով։ Եվ որպեսզի հիմնախնդիրն առաջիկա տարիներինլուծվի ևմանկավարժական հաղորկադցման իրականացման պայմանններն ումիջոցները արդյունավետ ու բավարար լինեն, անհրաժեշտ է գործելայսօր՝ սկսելով դպրոցից ու բուհից։ Մեր կարծիքով՝ մանկավարժականհաղորդակցման արդյունավետ իրականացումը հիմքն է սովորողինորպես անհատ դաստիարակելու, նրա զարգացումն ապահովելու ևինքնուրույնության դրսևորմանը նպաստելու ճանապարհին։ Այսօր կրթական համակարգում հաղորդակցման արդյունավետկազմակերպման և իրականացման պայմանների բարելավման համարբավարարչեն հաղորդակցման նոր մանկավարժական հիմքերիմշակումը։ Ուսուցիչների մեծ մասը լավ չի պատկերացնում կապըուսուցման արդյունավետության և հաղորդակցական ընդհանուրկարողությունների և հմտությունների ձևավորման միջև։ Ուստի, վերապատրաստմանմանկավարժներիդասընթացներիենհամակարգայինկրթությանկազմակերպման ամենավերին օղակներից մինչև հանրակրթություն։	Տեղեկատվական հասարակության և նորագույն տեխնոլոգիաների ներդրման շրջանում առավել քան կարևորվում է մանկավարժական հաղորդակցման դերը ուսուցման գործընթացի կազմակերպման, սովորողների անհատական զարգացման գործում։ Ուստի անհրաժեշտ է հետազոտությունների մանկավարժական հաղորդակցման առանձնահատկությունները ուսուցիչ - աշակերտ, աշակերտ դիտարկել հաղորդակցման ու պայմանները հանրակրթական գործունեության մեջ։
Գիտական բանավեճի նոր հարթության ստեղծում `աշխատանքային-պատճառահետեւանքային աշխատանքային հարաբերությունների քննարկման համար: Ակնհայտ է, որ հետազոտական նման խնդրի ներկայացումը առավել քան արդիական է, քանի որ ժամանակակից աշխարհը փոխվում է մեր աչքի առաջ: Ուստի ժամանակի հրամայական է փոփոխական աշխարհի տրամաբանությունը քննարկել գիտական մեթոդաբանությամբ: Հետազոտական խնդիրներ: Ըստ դրված նպատակի ՝ դրվել են հետևյալ հետազոտական խնդիրները. Լուծվել է. • վերլուծել համաշխարհային ճգնաժամի պատճառներն ու հետևանքները, • քննարկել աշխարհի սոցիալական, քաղաքական, տնտեսական, մշակութային ոլորտներում առկա հասկացությունները, խնդիրները, • հաշվի առնել դրանց հիմքերը: նոր աշխարհը Հետազոտություն քաղաքակիրթ մոտեցման վերաբերյալ, որը լավագույնս համապատասխանում է սիներգիայի պահանջներին: Եվ վերջինիս հնարավորությունների օգտագործումը պարզապես թելադրված է հետազոտական խնդրի բարդությամբ և բազմապլան խաղացողներով: Մեթոդաբանությունը կառուցվեց (բառացիորեն կես տարվա ընթացքում) տարվա առաջին աննախադեպ կիրառմամբ, և համաշխարհային հանրությունը բախվեց խորը ճգնաժամի: COVID-19 կոչվող վիրուսի արագ տարածումը և դրա ընթացքը կանխելու համար կաթվածահար է արել մարդկային փոխաբերական հասարակության բնականոն ընթացքը: Բայց ամբողջ հարցն այն է, թե համաճարակն էր այդպիսի փլուզման պատճառը, թե մարդկությունը հասել էր այնպիսի ճգնաժամային կետի, որ համաճարակը պարզապես առիթ էր: Այլ կերպ ասած, դա ազդել է համավարկային համակարգում իշխող հասարակության արդեն սպառված, հիվանդ տարրերի վրա: Հետո կրկին հարց է առաջանում, թե համաճարակը չի՞ խաղում անհրաժեշտ «սանիտարական» դերը ապագա Նոր Աշխարհի կերտման ճանապարհին: Եվ վերջին հարցը. Մարդկությունը պատրա՞ստ է հաղթահարել ճգնաժամը `արմատապես վերափոխելով համակարգի մաշված տարրերը, համապատասխանաբար կառուցելով բոլորովին նոր համակարգ, թե՞ լուծումները ժամանակավոր կլինեն հին տրամաբանությամբ: Եվ այդ դեպքում այլեւս ոչ համաճարակային ճգնաժամային ալիքներ կլինե՞ն: Փորձենք վերոհիշյալ հարցերի պատասխանները կառուցել վերոհիշյալ տրամաբանական հիմքի վրա: Նախ, ելակետ վերցրեք մարդկային քաղաքակրթությունը ժամանակակից մասնագետների ազդեցության տակ արդեն զարգացած է որպես մեկ համակարգ, որը բնութագրվում է ինչպես ընդհանուր ճակատագրի ընկալմամբ, այնպես էլ համակարգի կառուցման տարրերի ընդհանրությամբ: Համաշխարհայնացում Այսպիսով, համակարգային ճգնաժամի պատճառ դարձած համաճարակը պարզապես չի կարող լինել հիմնական պատճառը: Դա պարզապես հնարավորություն էր վարակելու սպառված համակարգի կառուցման հիմնական բաղադրիչները և կանխելու բնականոն զարգացումը: Միայն այս դեպքում համակարգային ճգնաժամ կարող է առաջացնել մեկ երեւույթ, մեկ գործոն: Հետևաբար, ավելի քան իրատեսական է պնդել, որ պատճառահետեւանքային հարաբերությունների տրամաբանության մեջ համաճարակը միայն հետընթաց էր ճգնաժամի մեջ համակարգ կառուցող բաղադրիչների համակարգային ճգնաժամ «ապահովելու» շղթայում: Horորոնկենի վերջի՞ն վարակը: Իսկ համակարգի արդեն ստեղծված բաղադրիչները, որի զարգացման ներկայիս փուլը հանգեցրե՞լ է համակարգային ճգնաժամի: Այս հարցին պատասխանելու համար պետք է հաշվի առնել քաղաքական, տնտեսական և մշակութային հասկացությունները, որոնք պայմանավորում են աշխարհի ժամանակակից իրողությունները: Ըստ այդմ, պետք է փաստել, որ աշխարհում այսօր գերակշռող աշխարհաքաղաքական, աշխարհատնտեսական և աշխարհամշակութային օրակարգերը կառուցվել և պարտադրվել են արևմտյան քաղաքակրթության 12 արժեքային հիմքերի վրա, որտեղ ազատականությունն է: Հետեւաբար, ճգնաժամի (պատճառների) պատճառը պետք է որոնել համակարգի վերջին կառուցման հիմնական դրույթների սպառման մեջ: Մեր կարծիքով, դրանք հետևյալ հիմնական խնդիրներն են. Քաղաքականության մեջ ՝ հանդուրժողականություն - ժողովրդավարություն, տնտեսության մեջ ՝ առաջարկի և պահանջարկի ժամանակակից բնույթ, դրա հիման վրա շուկայական հարաբերությունների ապահովում, մշակության ոլորտում ՝ մարդու իրավունքներ: Ազատականությունն իր ավելի քան 300 տարվա գոյության ընթացքում տեսել և հաղթահարել է բազմաթիվ ճգնաժամեր: Դա ձեռք է բերվել վերոհիշյալ դրույթների վերալսման, վերալիցքավորման նոր մեկնաբանության միջոցով ՝ լիբերալիզմի տարբեր հոսանքների պատճառով: Արդյունքում ՝ հանդուրժողականություն, ժողովրդավարություն, տնտեսական ազատականացում, մարդու իրավունքներ 12 Մենք օգտագործում ենք տերմինը ՝ հիմնված գերակշռող մոտեցումների վրա: Ըստ նոր գիտական մոտեցման, դա քրիստոնեական ավանգարդ տիպն է ոչ տեղական քաղաքակրթությունների քրիստոնեական իշխող դասի: [1,2] -ը բացարձակ էին և արմատականացված: Նրանք այլևս (չեն կարող) դիմակայել իրական ճգնաժամերին: Իհարկե, թվարկվածները նույնը չեն, բայց, մեր կարծիքով, դրանք լավագույններն են, դրանք կարող են անհրաժեշտ հիմք ապահովել հասարակական-գիտական բանավեճի համար: Եվ այսպես, քաղաքական ոլորտում դա նախ և առաջ հանդուրժողականության գաղափարախոսության արմատականացումն էր: Այն փաստը, որ հանդուրժողականությունը պետք է զգալի դեր խաղա պետությունների ներքին արտաքին քաղաքականության մեջ, այն պետք է չեզոքացնի ազգայնականության, ցեղասպանության ցանկացած ասպեկտում, աքսիոմա է: Այնուամենայնիվ, այն արմատականացվեց ազգային ինստիտուտների, ազգային պետությունների, նրանց սահմանների և գործառույթների հաշվին: Փորձ է արվել հանդուրժել համաշխարհայնացման միջոցով ապահովված ազգային պետությունների տեխնիկական ամբողջական «ջնջումը», որը հագեցած է հանդուրժողականությամբ: Միջազգային հարաբերություններում քաղաքական ինտեգրումը դարձել է ոչ թե բնական, այլ ինքնանպատակ ՝ պետությունների դասակարգման և նրանց վարքը վերահսկելու հիմնական գործիք: Ավելին, պետությունները տարբեր ձևերով հրաժարվեցին իրենց գործառույթներից ՝ կամավոր զիջելով դրանք վերազգային կառույցներին և վերազգային ընկերություններին: «Աշխարհն առանց սահմանների» կարգախոսը գերակշռող դեր ուներ: Այն ոչնչացվում էր ազգային ինքնության, ազգային պատկանելիության լիակատար ոչնչացման հիման վրա: Հանդուրժողականության ծայրահեղականության միջոցով դաստիարակվեցին քաղաքացիներ, որոնց մոտեցումն ու գիտակցությունը ստորադասվում էին կարգապահությանը և հնազանդությանը: Արդյունքում, նման քաղաքական մշակույթ թելադրող շրջաններում խիստ սահմանափակվեց ազգային պետությունների ֆունկցիոնալ կենսունակությունը, որը համարվեց «առաջադեմ» և պարտադրված մնացած աշխարհին: Համագումարների շարքում Համավարակը ցույց տվեց իշխող քաղաքական կուսակցություններին ընդդեմ հզոր մշակութային կենտրոնամետ տերությունների: 1,5 միլիարդ բնակչություն ունեցող Չինաստանը, որպես համաճարակի էպիկենտրոն, կարողացավ շատ ավելի արագ լուծել խնդիրը, իսկ տոտալիտար ռեժիմներ ունեցող երկրները ՝ Ռուսաստանը, Բելառուսը, Կուբան, ոչ միայն թույլ տվեցին նվազագույն ժողովրդավարություն, այլ նաև ցուցաբերեցին հանդուրժողականություն և միջազգային օգնություն: Այն կարծիքի հիմքերը, որ ժողովրդավարական ժողովրդավարությունը բացարձակապես ապահովում է անհատական անվտանգությունը, ցնցվեցին: Գործնականում պարզ դարձավ, որ ժողովրդավարացման ծայրահեղականությունը կարող է իշխանության բերել ապաշնորհ, անպատասխանատու ամբոխավարներին: Այս ամենի արդյունքում խստացվեցին ազգային պետությունների սահմանները, և պետական կառույցները վերաբացվեցին համաճարակային ճգնաժամի ընթացքում արագ արձագանքելու բնազդային եղանակով: Մեկուսացված երկրներում (է) առկա էին ազգային տրամադրությունների, ազգային համախմբման ողջամիտ դրսևորումներ, որոնք նախկինում խիստ դատապարտված էին, համարվում էին լյումպենի դասի «ախտանիշ», հետահայաց աշխարհայացք: Հետևաբար, ապագայում կամրապնդվեն ազգային նույնականացման և ազգային պետությունների դրույթները: Ամեն դեպքում, քաղաքական մշակույթի ամբողջական վերսկսման հավանականությունը բավականին մեծ է, այն կդառնա ապագա միջազգային հարաբերությունների առանցքային գործիք: Բայց այստեղ մեկ այլ վտանգ էլ կա: Գերիշխող քաղաքական մշակույթի առանցքների արագ արժեզրկումը կարող է հանգեցնել քաոսի, դատարկության, ինչը կարող է բերել տոտալիտար ռեժիմների: Այլ կերպ ասած, մենք կարող ենք տեսնել քաղաքական մշակույթի ծայրահեղականության մեկ այլ դրսեւորում: Վերջինիս բացառումը կդառնա նաև միջազգային քաղաքական օրակարգի առանցքային մաս: Իր հերթին, ազատականացման գաղափարները նախ «ազդվեցին» տնտեսական ոլորտում: Առաջին հարվածը հասցվեց առողջապահության ոլորտին, որի զարգացումը հիմնված էր նաև լիբերալիզմի պարզ սկզբունքների վրա ՝ ապահովելով շահութաբերություն առաջարկի և պահանջարկի հիման վրա: Արդյունքում, բժշկական անձնակազմի, մահճակալների անընդհատ օպտիմալացումը, կրճատումները և մասնավոր հատվածի մեծ ներգրավվածությունը ֆինանսավորման մեջ ցույց են տվել, որ լիբերալ առողջապահությունը ծանրաբեռնված է: Համաճարակի տարածումը կանխելու կոշտ միջոցառումների նպատակն էր փրկել փլուզվող առողջապահական համակարգը լիակատար ոչնչացումից: Այն փաստը, որ համաճարակը կհանգեցնի խորը համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի, այլևս կասկածի տակ չէ: Մի քանի օրվա ընթացքում առաջ քաշված ցանկացած հոռետեսական սցենար արդեն համարվում է լավատեսական ՝ թարմացված ավելի հոռետեսական կանխատեսումներով: Ուստի այս պահին պարզապես անհնար է խոսել տնտեսական ճգնաժամը հաղթահարելու մեխանիզմների մասին, քանի որ համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը գտնվում է ազատ անկման մեջ, որի դադարեցումը դեռ նկատելի չէ: Այնուամենայնիվ, ըստ փորձագետների, ճգնաժամը միայն արագացրեց համաշխարհային տնտեսության փլուզման հեռանկարը, նոր վերակառուցման հեռանկարը, առկա տնտեսական գաղափարներն ու իրողություններն արդեն ստեղծել են խորը տնտեսական ճգնաժամի բավականին կայուն հիմք: Առկա խնդիրների շարքում մենք շեշտը կդնենք հետևյալի վրա. Արհեստականորեն սպառող առաջարկի և պահանջարկի հասարակության ձևավորում, կուտակված ազատ կապիտալի ֆոնդային բորսաների գերտաքացում, «տնտեսական փուչիկների» ձևավորում, որի հերթական պայթյունը փոխարինեց տնտեսական զարգացման բնական ցիկլերին. Խթանում - Ըստ մասնագետների: «Տնտեսության մեջ ամեն ինչ հիմնված է աճի գաղափարի վրա: Տնտեսական աճը տեղի է ունենում այդ ավելցուկային սպառման արդյունքում: Մարդը իսկապես կարիք չունի այս սպառողական ծաղկեփնջի, բայց դա այսօրվա աշխարհատնտեսական աճի հիմքն է: Networkանցային կազմակերպությունները, կորպորացիաները, այս բոլոր հսկաները կարողանում են գոյատևել: այդ հավելյալ հաշվին: [23] Իհարկե, դա հնարավոր չէր լինի առանց վառելիքի անընդհատ աճող տնտեսության: Ֆինանսական շուկաները և դրանց գործիքները հնարավորություն են տալիս կապիտալը շարունակաբար բազմապատկվել ՝ ստեղծելով ֆինանսական փուչիկներ, և բանկային համակարգը թույլ է տալիս մարդկանց, չունենալով համապատասխան միջոցներ, սպառման միջոցներ ՝ այդպիսով ապահովելով սպառման այսօրվա (տնտեսական) աճ: 34 Անհրաժեշտություն Այսօր նեոլիբերալներն իրենք են մատնանշում այն մարտահրավերների բնույթը, որոնք սպառնում են գլոբալ փոփոխություններին: Ըստ նրանց, լիբերալիզմը նախկինում բախվել է նմանատիպ ճգնաժամերի, բայց միշտ էլ ավելի ուժեղ է եղել: Սակայն այսօր ճգնաժամն ավելի լուրջ է, քանի որ նախկինում լիբերալները կարողանում էին արդյունավետ լուծումներ առաջարկել հասարակության հիմնախնդիրներին, իսկ այսօր ՝ ոչ: «Ըստ այդմ, մարդկությունն այժմ պետք է լուծի այս խնդիրը, ստեղծի« նոր պատմություն »աշխարհի համար: Ինչպես արդյունաբերական հեղափոխության ընթացքում ի հայտ եկան նոր գաղափարախոսություններ, այնպես էլ տեղեկատվական կենսատեխնոլոգիայի ոլորտում շարունակական փոփոխությունները պահանջում են տնտեսագիտության բոլորովին նոր տեսություն: Theգնաժամն արտահայտվեց մշակության ոլորտում, ինչպես արդեն նշեցինք ՝ խորացնելով իրավունքները »՝ հայեցակարգի գերածայրահեղականության պատճառով: Պետք է նշել, որ ընդհանուր առմամբ գերակշռող լիբերալիզմի արժեքային բազան հիմնված է անհատի հիմնարար իրավունքների `կյանքի, ազատության` մասնավոր սեփականության վրա: Սակայն ժամանակի ընթացքում այդ հասկացությունները ՝ քաղաքական լիբերալիզմի գաղափարախոսները, տեսնում էին պարբերաբար առաջացող ճգնաժամերը հաղթահարելու ուղին ՝ որպես անհատականացված: «Մարդ-տնտեսական մեջբերում Տիգրան Zarարիկյանի վերլուծությունից [11] 45 Նման բռնի ազդանշաններից էին Թրամփի պրոտեկցիոնիզմը, Brexit- ի հաղթանակը Բրիտանիայում, Յակոբ Աթալեի Էմանուել Մակրոնի« Քննադատական դիտողությունների »քննադատությունը Տե՛ս [6] Georgeորջ Սորոսյան արտացոլված է նրա բավականին համարձակ աշխատանքում ՝ «Գլոբալ կապիտալիզմի ճգնաժամը»: «Բաց հասարակությունը վտանգի տակ է»: Դրանք դարձան ոչ միայն մարդու իրավունքներ, այլև համընդհանուր կրոնական փոքրամասնությունների և քաղաքական կապիտալիզացիայի իրավունքները: Երեխաների իրավունքները, կանանց իրավունքները և սեռական այլ հասկացությունները առանձնացված էին աստիճանական իրավունքներից: իրենց իսկ հասարակություններում քաղաքական և տնտեսական կապիտալիզացիայի թիրախները, բայց և հսկողություն իրականացնելու հզոր աշխարհաքաղաքական գործիքները: Ստեղծվեցին տարատեսակ կոնվենցիաներ, որոնք հիմնականում ուղղված էին պետությունների գործառույթների և ինքնիշխանության սահմանափակմանը ՝ դրանք փոխանցելով անդրազգային կազմակերպություններին: Մշակութային լիբերալիզմը հանգեցրեց հասարակությունների վերջնական անբարոյականությանը: Իրենց առանձին նեոգաղութատիրական աշխարհում, առանց պատասխանատվության վաստակի, միայն օրինապաշտ քաղաքացիներն ավելի ու ավելի հաճախ էին ապավինում բնազդային կարիքներին ՝ ստեղծելով նյութական, սպառող, պարզունակ արժեքներով «երջանիկ» հասարակությունների մոդելներ: Եվ տնտեսական և քաղաքական լիբերալիզմը անընդհատ վերափոխվում էր, որպեսզի կարողանա կերակրել իր ստեղծած «հրեշներին», որպեսզի այն նույնպես վերարտադրվի: Արդյունքում, զարգացած, «երջանիկ» եվրոպական երկրներում «բժշկի, արտադրողի, բանկիրի, ուսուցչի, շուկայավարման և սոցիալական կարգավիճակի» միջեւ հավասարակշռությունը խախտվել է: Գոհացուցիչ Եթե վերը նշվածներին գումարենք բնապահպանության ոլորտում կուտակված խնդիրները, որոնք կտրուկ մեղմացվեցին ընդհանուր կարանտինի պայմաններում, ապա պնդումը, որ այս ճգնաժամը կարող է և պետք է խաղա «սանիտարական» դեր, կարող է ունենալ գոյության իրավունք: , Փաստորեն, այսօր վնասվել են աշխարհաքաղաքական ընկալմամբ տնտեսական և սոցիալական հասկացությունները, որոնք սպառել են իրենց: Այս դեպքում հարց է առաջանում: Մարդկությունը պատրա՞ստ է արմատապես փոխել վերոհիշյալ հասկացությունները, ամբողջովին վերագնահատել իր սեփական գործընթացը, թե՞ առկա խնդիրների լուծման ժամանակավոր լուծումներ կլինեն ՝ համակարգի կանոնավոր վերագործարկում ունենալու համար: Դատելով առկա ազդանշաններից ՝ իրավիճակը հուսադրող չէ: Քանի որ ֆինանսատնտեսական ոլորտում խթանելու արհեստական սպառումը բազմիցս փորձ է արվում ֆինանսաբանկային համակարգի միջոցով, կրկին հանդուրժողականությամբ լի փորձ է արվում հաստատել համաշխարհային գերիշխանություն: 56 Եվ այս դեպքում ապագա համաճարակային (ոչ միայն) ճգնաժամերն անխուսափելիորեն կլինեն ավելի, համատարած, ավելի վտանգավոր, ավելի կործանարար: Մենք խնդիրը տեսնում ենք մեր կենսակերպի արմատական փոփոխության մեջ: Այլ կերպ ասած, եկել է ժամանակը նոր աշխարհ կառուցելու: Եկել է փոքր երեխաների ժամանակը: Իհարկե, մարդկությունը չի կարող անմիջապես այդպիսի գիտակցության գալ: Այնուամենայնիվ, առկա և սպասվող ճգնաժամերը կստիպեն այդ փոփոխությանը: Հետեւաբար, այսօր մենք պետք է պատրաստվենք, այսօր մեր երազանքը պետք է սահմանենք ապագա աշխարհայացքի, «հայկական երազանքի» հետ: Եվ վերջինը հետազոտության մեկ այլ խնդիր է, որին մենք կանդրադառնանք մեկ այլ հոդվածի միջոցով: ։	Հոդվածում քննարկվել է COVID-19 համավարակի ազդեցությամբ առկա և սպասվող համաշխարհային ճգնաժամի բնույթը և պատճառահետևանքային կապերը։ Վերլուծվել են Աշխարհի նկատմամբ քաղաքական, ժամանակակից պատկերացումները հնարավոր տրամաբանությունը։ Հետազատության արդյունքում ստացված առաջարկություններն ու եզրակացությունները կարող են օգտակար լինել և կիրառվել պետական քաղաքականության ոլորտում։
Հայկական բարեգործական ընդհանուր միության Կահիրեի մասնաճյուղի ֆինանսավորմամբ 2010 թ. առայսօր լույս է տեսնում «Արեգ» պարբերականը, որը շարունակում է կատարել «Արեւ» օրաթերթի արաբերեն հավելվածի առաքելությունը։ «Արեւ»-ի արաբերեն հավելվածի նման «Արեգ» պարբերականի հիմնական նպատակը հայ-արաբական` մասնավորապես հայ-եգիպտական հարաբերություններն ամրապնդելն է։ ՀԲԸՄ արաբերեն պարբերականի օգնությամբ ցանկանում է խորացնել հայ եւ արաբ ժողովուրդների միջեւ մշակութային կապերը։ Հայկական բովանդակությամբ թեմաներից բացի «Արեգ» պարբերականը անդրադարձել է նաեւ արաբական բովանդակությամբ տարաբնույթ թեմաների լուսաբանմանը։ «Արեգ» պարբերականը ձգտել է ուշադրության կենտրոնում պահել եգիպտահայ համայնքի պատմությունն ու արդի վիճակը։ 328ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հայերը Եգիպտոսում հաստատվել են վաղ ժամանակներից։ Հայ համայնքի ոսկե շրջանն եղել է ֆաթիմյան (969-1171 թթ.) շրջանը եւ 19րդ դարը։ 4-5-րդ դարերում Հայաստանից Եգիպտոս են մեկնում որոշ թվով հոգեւորականներ, որոնք այնտեղ միաբանություն են հիմնում։ Հայերի թիվը Եգիպտոսում աճեց 11-րդ դարի կեսերին, երբ մայր հայրենիքից մեծ թվով հայեր մեկնեցին Եգիպտոս։ Նրանցից շատերը բարձր պաշտոնների հասան Ֆաթիմյան եւ Այուբյան դինաստիաների կառավարման տարիներին։ «Արեգ»-ը ներկայացնում է վերոնշյալ դինաստիաների օրոք վեզիրի պաշտոնը զբաղեցրած թվով 9 եգիպտահայերին Բադր ալ Ջամալիի գլխավորությամբ։ Ֆաթիմյանները հանդուրժողականություն էին ցուցաբերում քրիստոնյաների նկատմամբ, ինչից հետո հարեւան երկրներից մեծ թվով հայեր ժամանեցին Եգիպտոս[1, No 13, 6-8 էջեր]։ Արաբերեն պարբերականը նաեւ հիշատակում եւ տեղեկություններ է հաղորդում 11-13-րդ դարերում Եգիպտոսում 5 վանքերի, 20 եկեղեցիների եւ աղոթարանների մասին, որոնց մի մասը հետագայում մամլուքների ու Օսմանյան կայսրության կառավարման տարիներին վերածվեցին մզկիթների[1, No 13, 6-12 էջեր]։ Մամլուքների տիրապետության շրջանում (1250-1517 թթ.) Եգիպտոսում հայերի թիվը ավելանում է, քանի որ Կիլիկիայի հայկական թագավորության հետ պատերազմներում մամլուքներին հաջողվում է մեծ թվով հայերի գերի վերցնել։ Մամլուքները ընդհանուր առմամբ նույնպես հանդուրժողականություն էին դրսեւորում քրիստոնյաների` այդ թվում հայերի նկատմամբ [4, 52-54 էջեր]։ Եգիպտահայ համայնքի դրությունը վատթարացավ, երբ Եգիպտոսը նվաճվեց Օսմանյան կայսրության կողմից, ինչը պատճառ հանդիսացավ, որ մեծ թվով հայեր լքեն Եգիպտոսը [5,էջ 21]։ Օսմանյան տիրապետության շրջանում հայերը Եգիպտոսում հիմնականում բնակվում էին Կահիրեում, իսկ որոշ հայ ընտանիքներ էլ՝ Ալեքսանդրիայում ու Եգիպտոսի այլ վայրերում։ Եթե 16-րդ դարում Կահիրեում բնակվող հայերի թիվը 2000 էր, ապա 18-րդ դարում այն դարձավ 2700-3000 [2, No 127, էջ 5]։ Հայերի արտագաղթը Եգիպտոսից դադարեց 17-րդ դարում, երբ հայ համայնքի ներսում որոշակի աշխուժություն նկատվեց։ Այս շրջանում հայերը մեծապես նպաստեցին Եգիպտոսում առեւտրի աշխուժացմանը։ 17-18-րդ դարերում բազմաթիվ հայեր տարբեր պաշտոններ 329ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ են զբաղեցրել երկրի վարչական ու զինվորական մարմիններում[1, No 42, էջ 4]։ 1798-1801 թթ. ֆրանսիական արշավանքի ընթացքում եգիպտահայ համայնքի դրությունը վատացավ, որը պայմանավորված էր հիմնականում երկու գործոնով։ Նախ, ֆրանսիացիները չեղյալ հայտարարեցին հայ առեւտրականներին տրված առեւտրական առանձնաշնորհումները, ինչպես նաեւ միջկրոնական բախումներ հրահրեցին Եգիպտոսում։ Մյուս կողմից մուսուլման եգիպտացիները Եգիպտոսում բնակվող քրիստոնյաներին համարում էին ֆրանսիացիների դաշնակիցներ, հետեւաբար քիչ չէին դեպքերը, երբ հայերը եգիպտացիների կողմից ենթարկվում էին հարձակումների[2, No 37, էջ 8]։ Եգիպտահայ համայնքի դրությունը զգալիորեն բարելավվեց Եգիպտոսում Մուհամմադ Ալիի իշխանության գալուց հետո։ 1805 թ. Օսմանյան կայսրության կողմից Եգիպտոսի վալի նշանակվեց Մուհամմադ Ալին, ում կառավարման տարիներին 1805-1869 թթ. Եգիպտոսը տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային զարթոնք ապրեց։ Արաբերեն պարբերականը մեծապես արժեւորում է Մուհամմադ Ալիի գործունեությունը, որը նոր էջ բացեց Եգիպտոսի նոր պատմության մեջ եւ եգիպտական Նահդայի (վերածննդի) հիմքը դրեց։ Եգիպտոսի նոր կառավարիչը վերափոխեց, արդիականացրեց երկրի կառավարման պետական ապարատը, զինված ուժերը բազմաթիվ տնտեսական, մշակութային եւ կրթական ծրագրեր իրականացրեցին, ինչի արդյունքում Եգիպտոսում տնտեսական մեծ առաջընթաց գրանցվեց 19-րդ դարի երկրորդ կեսին[1, No 8, 12-14 էջեր]։ Վերելք ապրեց նաեւ եգիպտահայ գաղութը. աճեց նրա թվաքանակը, բարձրացավ նրա տնտեսական, հասարակական-քաղաքական եւ մշակութային կյանքի մակարդակը։ Հայերն ակնառու դեր էին կատարում Եգիպտոսի արհեստագործության զարգացման, առեւտրական կապերի ընդլայնման եւ ֆինանսների կազմակերպման գործում [3, էջ 13]։ 1952 թ. Եգիպտոսում տեղի ունեցած հեղափոխության 63-ամյակի կապակցությամբ «Արեգ»-ը մանրամասն ներկայացնում է հեղափոխության պատճառները, ընթացքը` արժեւորելով հեղափոխության դերը եգիպտական նորագույն պատմության ընթացքում։ Հիրավի, 1952 թ. Եգիպտոսում տեղի ունեցած հեղափոխությունը, որի արդյունքում երկրում հաստատվեցին հանրապետական կարգեր, նոր խթան հան330ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ դիսացավ Եգիպտոսի քաղաքական, տնտեսական կյանքի զարգացման եւ ամրապնդման գործում։ Հեղափոխությունից հետո 1952 թ. նոյեմբերի 16-ին Եգիպտոսի նախագահ Մուհամմադ Նագիբը այցելեց Կահիրեի հայ առաքելական եկեղեցի, ուր հայ արքեպիսկոպոս Սիրունյանի ու հայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ հանդիպման ժամանակ հանդես է գալիս ճառով, որտեղ դրվատանքի խոսքեր է ասում Եգիպտոսի հայ համայնքի մասին [1, No 59, 1-6 էջեր]։ «Արեգ» պարբերականն իր ուշադրության կենտրոնում է պահել 2010-2015 թթ. եգիպտահայ համայնքի կազմակերպած մշակութային տարբեր միջոցառումների, գիտաժողովների լուսաբանումը։ 2010 թ. ապրիլի 18-ին Կահիրեի հայկական մշակութային կենտրոնը Նուբար փաշայի «Հուշերի»-ի արաբերեն թարգմանության կապակցությամբ գրական երեկո էր կազմակերպել, որին ներկա էր Եգիպտոսում ՀՀ դեսպան Արմեն Մելքոնյանը, եգիպտահայ մտավորականներ, մշակութային գործիչներ։ «Արեգ» պարբերականը լայնորեն լուսաբանում է մշակութային միջոցառումը, որի ընթացքում ելույթ ունեցան դեսպան Մելքոնյանը, արաբ մտավորականներ, որոնք իրենց ելույթներում արժեւորեցին Նուբար փաշայի գործունեությունը եւ ներդրումը Եգիպտոսի պետականության կայացման գործում[1, No 2, 2226 էջեր]։ Հիշատակության է արժանի 2011 թ. սեպտեմբերի 27-29 Ալեքսանդրիայում տեղի ունեցած համաշխարհային տպագրության պատմությանը նվիրված միջազգային գիտաժողովը, որի նիստերից երկուսը վերաբերում էր հայ տպագրության պատմությանն ու արդի վիճակին։ Հայ տպագրության վերաբերյալ նիստերում Հայաստանի եւ Եգիպտոսի զեկույցների թեմաները վերաբերում էին մայր հայրենիքում, Օսմանյան կայսրությունում եւ Եգիպտոսում հայ տպագրության պատմությանը։ Արաբերեն պարբերականը մանրամասն ներկայացնում է կոնֆերանսի մասնակիցների զեկուցումները` շեշտադրումը կատարելով «Եգիպտոսում հայ տպագրության պատմություն» զեկուցման վրա, որով հանդես եկավ Մուհամմադ Ռիֆաթ ալ Իմամը։ Բանախոսը իր զեկույցում նշեց, որ 19-րդ դարի վերջերին եւ 20-րդ դարի սկզբներին Եգիպտոսում հայերը 14 տպագրատուն են հիմնել։ Առաջին տպարանը՝ «Արարատը», 1896 թ. հիմնել է Սարգիս Դարբինյանը Կահիրեում, իսկ Ալեքսանդրիայում հայկական առաջին տպարանը` Նազարեթյան 331ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ տպագրատունը, հիմնվել է 1899 թ.։ Այս երկու տպարաններից հետո հայերը Եգիպտոսում հիմնել են նաեւ բազմաթիվ այլ տպարաններ, որոնք կոչել են հիմնադիրների (Բերբերյան, Թոփալյան եւ այլն), հայկական աշխարհագրական տեղանունների (Սեւան, Արաքս եւ այլն), նշանավոր հայերի (Սահակ, Մեսրոպ եւ այլն) եւ պարզապես հայկական սովորական անուններով (Արշալույս, Հուսաբեր եւ այլն)։ Հայերը մեծ դեր են խաղացել նաեւ եգիպտական մամուլի զարգացման գործում[1, No 16, էջ 19]։ 1865-2010 թթ. Եգիպտոսում հիմնադրվել են հայկական 165 թերթ եւ ամսագիր («Արմավենի», «Նեղոս», «Արշալույս», «Հուսաբեր» եւ այլն), որից առաջինը՝ «Արմավենին»՝ 1865 թ.։ Ներկայումս Եգիպտոսում լույս է տեսնում հայկական չորս թերթ եւ ամսագիր` «Հուսաբեր», «Արեւ», «Արեգ» եւ «Տեղեկատու»։ Հայկական տպարաններում 125 տարվա ընթացքում շուրջ 1560 քաղաքական, կրոնական, մշակութային, սպորտային թեմաներով գիրք ու պատմվածք է լույս տեսել[1, No 16, էջ 20]։ Եգիպտոսի հայ մամուլի պատմությանը նվիրված մեկ այլ զեկույցում գիտնական Սուրեն Բայրամյանն ընդգծեց, որ Եգիպտոսում հայկական հրապարակումների գագաթնակետը 20-րդ դարի 20-30ականներն էին, երբ լույս տեսավ 594 տպագիր աշխատանք 1 ։ Եգիպտոսում հայերը մեծ դեր են խաղացել նաեւ այլ լեզուներով տպագրվող թերթերում։ Սուրեն Բայրամյանը հիշատակում է Արիստակես Թունյանին («Եգիպտական իրադարձություններ» արաբերեն), Ադիբ Իսհակին («Առեւտուր» արաբերեն), Ալեքսան Սարաֆյանին, («Ժամանակ» արաբերեն), Տիգրան Քիլիմջյանին («Նոր գաղափար» թուրքերեն), Ալեքսանդր Սարուխանին («Քարավան» ֆրանսերեն) եւ այլոց [1, No 16, 19-23 էջեր]։ Եգիպտոսում լույս տեսած հայկական առաջին պարբերականի («Արմավենի») հիմնադրման 150-ամյակի կապակցությամբ Պերճ Թերզյանը ներկայացնում է թերթի խմբագիր Աբրահամ Մուրադյանի կյանքն ու գործունեությունը, տեղեկություններ հաղորդում թերթի կարճատեւ կյանքի մասին (լույս է տեսել 4 անգամ) [1, No 55, 3-5 էջեր]։ 2013 թ. Կահիրեի հայ առաքելական եկեղեցու ջանքերով լույս տեսավ Սուրեն Բայրամյանի «Եգիպտոսի հայկական մամուլը» գրքի արաբերեն տարբերակը, որտեղ հեղինակը ներկայացնում է եգիպտահայ մամուլի ցանկը 1865-2005 թթ.։ Հայերեն առաջին պարբերականը Եգիպտոսում «Արմավենին» լույս է տեսել 1865 թ., 18652005 թթ. Եգիպտոսում լույս է տեսել 165 պարբերական, որից 43-ը ամսագիր, 32-ը շաբաթաթերթ։ Տես՝ «Արեգ», 2013 թ. մարտ, No 33 էջ 3-6։ 332ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Մերձավոր Արեւելքում ամենամեծ ու հեղինակավոր՝ Կահիրեի համալսարանում 2007 թ. ապրիլին հայագիտական կենտրոնի ստեղծումը կարեւոր քաղաքական եւ ռազմավարական նշանակություն ունեցավ Մերձավոր Արեւելքի հայկական համայնքների քայքայման շարունակվող գործընթացի լույսի ներքո։ Այս տարիների ընթացքում կենտրոնը բազմաթիվ միջազգային գիտաժողովներ, դասախոսություններ է կազմակերպել հայ-արաբական հարաբերությունների վերաբերյալ, ինչպես նաեւ տասնյակ գրքեր է տպագրել Հայաստանի եւ հայերի մասին, որոնց լուսաբանմանը անդրադառնում է նաեւ արաբերեն պարբերականը[1, No 53, էջ 18]։ «Արեգ»-ը վերոնշյալ գիտաժողովներից առանձնացնում է 2010 թ. մարտի 29-ին Կահիրեում տեղի ունեցած «Հայ-արաբական տնտեսական հարաբերությունները» խորագրով գիտաժողովը, որին մասնակցեցին անվանի հայ եւ արաբ գիտնականներ։ Հոդվածագիր Շիմա Շուարաբին ընթերցողին ներկայացնում է գիտաժողովի ընթացքը, որի ընթացքում զեկուցողները խոսեցին միջնադարում հայ-արաբական տնտեսական հարաբերությունների, պատմության ընթացքում Լիբանանի, Եգիպտոսի եւ Սիրիայի տնտեսական կյանքում կարեւոր դերակատարում ունեցած հայազգի գործիչների մասին[1, No 2, 22-24 էջեր]։ «Արեգ» պարբերականը մեծ հետաքրքրությամբ լուսաբանում է 2011 թ. նոյեմբերի 14-15 Կահիրեի համալսարանի հայագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոնի կազմակերպած «Հայկական նկարագիրը արաբական եւ օտար աղբյուրներում» խորագրով միջազգային չորրորդ գիտաժողովը, որին մասնակցեցին 20 հետազոտողներ Հայաստանից, Եգիպտոսից, Լիբանանից, Սիրիայից եւ այլ երկրներից։ «Հայկական հարցը Օսմանյան կայսրությունում» նիստի ընթացքում զեկուցողները նշեցին, որ արաբ հեղինակները Օսմանյան կայսրության` հայերի նկատմամբ վարած քաղաքականությանը վերաբերյալ հիմնականում չեզոք դիրքորոշում են որդեգրել` ներկայացնելով իրական պատկերը։ Մուհամմադ Ռիֆաթ ալԻմամը նշում է, որ արաբ հետազոտողներ Մուստաֆա Քեմալի «Արեւելյան հարցը», Մուհամմադ Ֆարիդի «Օսմանյան կայսրության պատմությունը», Ֆաիզ Ղուսեյնի «Հայկական կոտորածները» եւ այլ արաբ հետազոտողների աշխատանքներում այն տեսակետն է իշխում, որ հայկական կոտորածներում կրոնական գործոնը անմեղսունակ է։ Իսկ ինչ վերաբերում է արաբական մամուլին, ապա հետազոտողներ 333ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Նարինե Երանոսյանը եւ Նորա Արիսյանը նշեցին, որ եգիպտական եւ սիրիական արաբալեզու մամուլը նույնպես հիմնականում չեզոք դիրքորոշում է ունեցել, եւ կարեւոր աղբյուր է հանդիսանում Հայկական հարցի պատմության ուսումնասիրման համար[1, No 18, էջ 7]։ Գիտաժողովի ընթացքում հնչեցին զեկուցումներ նաեւ «Հայերը Եգիպտոսում» թեմայի շրջանակներում։ Մասնավորապես հայ հետազոտող Արթուր Իսրայելյանը հանդես եկավ «Մամլուքյան բանակում ծառայած հայերը` ըստ արաբական աղբյուրների» զեկուցումով, Ջամալ Քամալ Մահմուդը՝ «Եգիպտոսի հայ զինվորականների կերպարը` ըստ օսմանյան աղբյուրների» զեկուցումով, որտեղ բանախոսը նշեց, որ Եգիպտոսում օսմանյան կառավարման շրջանում բազմաթիվ հայեր` հիմնականում իսլամ ընդունած, զբաղեցրել են զինվորական բարձր պաշտոններ։ Մասնավորապես, հայազգի Ահմադ Աշան Եգիպտոսի 7 զինվորական շրջաններից մեկի հրամանատարն է եղել, Եգիպտոսի ռազմածովային ուժերում բարձր պաշտոններ են զբաղեցրել Ռամադան Աշան, Սուլեյման Բիքր, նրա որդի Օսման Ջալաբին եւ այլք[1, No 18, էջ 8]։ Զեկուցումներից հիշատակության է արժանի նաեւ արաբ հետազոտող Մաջիդ Աջաթի «Հայ առեւտրականների նկարագիրը Եգիպտոսի արխիվներում 19-րդ դարի ընթացքում» զեկույցը, ուր բանախոսը նշեց, որ Մուհամմադ Ալիի կառավարման տարիներին Եգիպտոսի պետական ապարատում հայերը զբաղեցնում էին բազմաթիվ պաշտոններ եւ Եգիպտոսում հայերը հայտնի էին «Առեւտրային գործակալներ» մականվամբ[1, No 18, 6-11 էջեր]։ 2013 թ. փետրվարի 25-ին Կահիրեի համալսարանի հայագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոնը հայ տպագրության 500-ամյակի կապակցությամբ միջազգային գիտաժողով կազմակերպեց «Հայաստանը եւ քաղաքակրթությունների երկխոսությունը» խորագրով, որին մասնակցեցին բազմաթիվ գիտնականներ տարբեր երկրներից։ Զեկուցողների թեմաները վերաբերում էին պարսկերենից հայերեն փոխառություններին, Հայաստանի եւ Միջագետքի երկրների միջեւ տեղի ունեցած շփումներին, հայ-հնդկական պատմամշակութային առնչություններին, հայերի` եգիպտական մշակույթի եւ կրթության զարգացման գործում 1516-1798 թթ. ունեցած դերին եւ այլն [1, No 32, 6-12 էջեր]։ Կահիրեի հայագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոնը հրատարակեց «Հայերի նկարագրերը արաբական եւ արտասահ334ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ մանյան աղբյուրներում» աշխատությունը, որի 254 էջերում զետեղված արաբ եւ հայազգի համահեղինակների նյութերը վերաբերում են հետեւյալ թեմաներին. 1. Հայկական հարցը արաբական եւ արտասահմանյան աղբյուրներում։ 2. Հայերը եգիպտոսում արաբական եւ արտասահմանյան աղբյուրներում։ 3. Հայաստանը եւ հայերը միջին դարերի ընթացքում։ Նշենք, որ ճիշտ է արաբ հեղինակների՝ հայկական կոտորածների վերաբերյալ աշխատանքներում ընդունվում է կոտորածների փաստը, բայց ոչ բոլոր հեղինակներն են համաձայն, որ այն պետական քաղաքականություն է եղել։ Հայկական կոտորածներին անդրադարձել է նաեւ եգիպտական եւ սիրիական մամուլը։ Հայերի վերաբերյալ սիրիական մամուլի հրատարակումներին անդրադարձել է Նորա Արիսյանն իր ատենախոսությունում, որն ուսումնասիրելուց հետո պարզ է դառնում, որ Սիրիայի արաբալեզու մամուլը անդրադարձել է Հայկական հարցի տարբեր փուլերի, կոտորածների, գաղթի տեսարանների լուսաբանմանը։ Հայագիտական ուսումնասիրությունների կենտրոնի կողմից տպագիր գրքում առանձին գլուխ է հատկացված «Հայերը Եգիպտոսում» թեմատիկային, որի վերաբերյալ գրքում ներառված են Ամինա Ահմադ Իմամ ալ Շուրուբշիի «Հայկական տարրը Ֆաթիմյան Եգիպտոսում եւ նրա դերը քաղաքականության եւ քաղաքակրթության մեջ», Արթուր Իսրայելյանի «Մամլուքյան բանակի հայ զինվորականները ըստ արաբական աղբյուրների», Ջամալ Քեմալ Մահմուդի «Եգիպտոսի հայ զինվորականների նկարագիրը օսմանյան աղբյուրներում» աշխատանքները։ Գրքի երրորդ գլխում արաբ հետազոտող Ահմադ ալ Մանամ ալ Ադաուին ներկայացնում է «Քաղաքական իրադրությունը Հայաստանի վելայեթում 684-749 թթ.», որը կարեւոր աղբյուր է նշված ժամանակաշրջանի Հայաստանի պատմության ուսումնասիրման համար, երբ Հայաստանի համար պայքար էր սկսվել արաբների ու բյուզանդացիների միջեւ։ Բացի այդ` սույն գրքում ներառված են արաբ հետազոտողներ Ադբ ալ Ազիզ ալ Դուրուբիի «Հայաստանը եւ հայ ազգի ձեւավորումը», Մուհամմադ Ահմադ Իբրահիմի «Հայաստանը մուսուլմանական աշխարհագրական ձեռագրերում» աշխատանքները[1, No 32, 13-18 էջեր]։ 335ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Եգիպտոսի նախագահ ընտրվելուց հետո Աբդել Ֆաթահ աս Սիսին 2014 թ. օգոստոսի 7-ին հանդիպում ունեցավ Եգիպտոսի քրիստոնեական համայնքների առաջնորդների` այդ թվում հայ կաթոլիկ եւ առաքելական եկեղեցիների առաջնորդների հետ, որի ընթացքում Եգիպտոսի նախագահը հավաստիացրեց, որ Եգիպտոսում քրիստոնյաների կյանքը վտանգված չէ եւ նախկինի պես մուսուլմանների հետ կողք կողքի համերաշխ կշարունակեն ապրել եւ ստեղծագործել։ Բացի այդ` հանդիպման ընթացքում Եգիպտոսի հայ կաթոլիկ եկեղեցու առաջնորդ Գրիգոր Քուսանը նախագահին նվիրեց Մուհամմադ Ռիֆաթ ալ Իմամի հեղինակած «Հայերը Եգիպտոսում 1896-1961 թթ.» գիրքը, որում հեղինակը ներկայացնում է եգիպտահայ համայնքի պատմությունը նշված ժամանակահատվածում[1, No 49, էջ 11]։ 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությունը արաբ հասարակության շրջանում ճանաչելի դարձնելու համար Հայոց ցեղասպանության 100ամյակի կապակցությամբ ստեղծված հանձնաժողովը 2015 թ. ընթացքում Կահիրեում մի շարք միջոցառումներ` դասախոսություններ, գիտաժողովներ իրականացրեց Եգիպտոսի տարբեր մշակութային հաստատություններում, որոնց ընթացքում ցուցադրվեցին Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ ֆիլմեր, փաստաթղթեր։ Այս միջոցառումների շարքում կարեւոր իրադարձություն էր Մուհամմադ Ռիֆաթ ալ Իմամի կողմից Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ մի շարք գրքույկների տպագրումը, որոնք ունեին հետեւյալ վերնագրերը` «Հայկական հարցը արաբական աղբյուրներում 1878-1923 թթ.», «Ալեքսանդրիայի հայերը եւ նրանց դերը Եգիպտոսի կյանքում», «Հայկական հարցը միջազգային պայմանագրերում», «Հայոց ցեղասպանությունը օսմանյան կայսրությունում 1915-1916 թթ.», «Հայկական կոտորածները. Ֆաիզ Ղուսեյնի վկայությունները», «Հայոց ցեղասպանությունը 1915 թ. ամերիկյան եւ բրիտանական մամուլում» եւ «Հայոց ցեղասպանությունը գերմանացիների եւ ավստրիացիների հուշերում» [1, No 57, 7-11 էջեր]։ Նշենք, որ համիդյան կոտորածներից հետո Եգիպտոսն ապաստան է տվել 1000-ից ավելի հայ գաղթականների, 1909 թ. կիլիկիահայության կոտորածից հետո` մի քանի հարյուր գաղթականի, իսկ Մեծ Եղեռնի տարիներին Սուեդիայի 4200 հայ բնակիչ 45-օրյա պայքարից հետո տեղափոխվեց Եգիպտոս։ Բացի այդ` 1920-ականներին այլ վայրերից Եգիպտոս տեղափոխվեցին մոտ 1000 հայ որբեր[1, No 57, էջ 13]։	«Արեգ» պարբերականն իր էջերում ներկայացնում է եգիպտահայ համայնքի պատմությունը՝ մեծապես արժեւորելով հայ համայնքի ներդրումը Եգիպտոսի քաղաքական, տնտեսական, հասարակական կյանքի աշխուժացման գործում։ 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությունը արաբ հասարակության շրջանում ճանաչելի դարձնելու համար, 2015 թ. ընթացքում Կահիրեում եւ Եգիպտոսի տարբեր մշակութային հաստատություններում իրականացվեցին մի շարք միջոցառումներ` դասախոսություններ, գիտաժողովներ, որոնք չեն վրիպել արաբերեն պարբերականի ուշադրությունից։ Բացի այդ՝ «Արեգ» պարբերականն իր ուշադրության կենտրոնում է պահել 2010-2015 թթ. եգիպտահայ համայնքի կազմակերպած մշակութային տարբեր միջոցառումների, գիտաժողովների լուսաբանումը։
ԱՆՑՅԱԼԻ ՆԵՐԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՆԱԽԿԻՆ ՍՏՐՈՒԿՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆԽՆԴԻՐԸ ԹՈՆԻ ՄՈՐՐԻՍՈՆԻ «ՍԻՐԵՑՅԱԼԸ» ՎԵՊՈՒՄ«Թեև անցյալը զսպաշապիկ չէ, որ ճնշի ու զսպի, սակայն այն չպետք է մոռացվի։ Մարդը պիտի քննադատի այն, փորձարկի, դիմակայի դրան և հասկանա այն,որպեսզի նվաճի ճշմարիտ, հասուն իմաստություն»։ Թոնի ՄորրիսոնՎերոնշյալ տողերը, թերևս, լավագույնս են ներկայացնում աֆրոամերիկյանգրականության էությունը, այն գրականության, որը միջազգային տարածում գտավ ևքննադատության արժանացավ հատկապես 1970-ական թթ.-ին՝ մասնավորապեսԹոնի Մորրիսոնի գրական գործունեության շնորհիվ։ Այդ գրականության գերնպատակն է անցյալի հաղթահարման շնորհիվ ներկայում սեփական ինքնության հաստատումը։ Նման խնդիր է բարձրացված Մորրիսոնի «Սիրեցյալը» վեպում, որի բոլորսևամորթ հերոսները՝ սևերի հասարակության ներկայացուցիչները, սեփականանցյալի զոհն են դարձել և կարծես թե չեն կարողանում ազատվել դրանից։ ԷլիոթԲաթլեր-Էվանսը նշում է, որ Մորրիսոնի վեպերի հումքը «սևամորթների անցյալիիրականությունն է» [1]։ Մորրիսոնն իր ստեղծագործության մեջ համադրում է ամերիկյան գրականության ավանդույթները, պոստմոդեռնիստական միտումները և աֆրոամերիկյան էության առանձնահատկությունները։ Նրա եռագրությունը («Սիրեցյալը» - 1987 թ., «Սեր» - 2003 թ., «Խղճահարություն» - 2008 թ.) ներկայացնում է «սիրո, ստրկության և կնոջ բնության ու մայրական զգացմունքների վրա դրա ավերիչազդեցությունը կին գրողի աչքերով» [2]։ «Սիրեցյալը» վեպի հիմքում Մարգարեթ Գարների իրական պատմությունն է՝փախուստի դիմած մի ստրկուհի, ով սպանում է իր երեխաներից մեկին՝ դանակովկտրելով նրա կոկորդը, որպեսզի փոքրիկը խուսափի ստրուկի ճակատագրից։ Վեպիամբողջ ընթացքում ծանոթանում ենք ստրկության սարսափելի պատմություններիցմնացած հիշողությունների։ Կենտրոնում Սեթիի պատմությունն է, որին զուգահեռներկայացվում է նաև Օհայո նահանգի Ցինցիննատի բնակավայրի մյուս նախկինստրուկների կյանքը Վերակառուցման դարաշրջանում (1873 թ.)։ Այս ամենը ներկայացվում է պոստմոդեռնիստական հնարքով, այն է՝ ժամանակային սահմաններիխախտում և տեղ-տեղ կերպարների գիտակցության հոսք։ Մեր առջև են նախկինստրուկներ, որոնց անցյալն իրենց հանգիստ չի տալիս՝ Սեթի, Փոլ Դի, Բեբի Սագզ ևուրիշներ, ինչպես նաև նրանց արդեն ազատ սերունդը, որն անգիտակցականմակարդակում դեռևս կրում է ստրկության հետևանքները՝ Դենվեր։ Այդ են փաստումՍեթիի հետևյալ խոսքերը. «Ես սովոր էի մտածել, որ դա իմ վերհուշն է։ Գիտեք, որոշբաներ մոռանում ես, սակայն որոշները՝ երբեք։ Բայց դա չէր։ Վայրեը, վայրերը դեռևսայնտեղ են։ Եթե տունը այրվում է, այն այլևս չկա, բայց վայրը, դրա պատկերը մնումէ և ոչ միայն իմ վերհուշում, այլ այնտեղ՝ աշխարհում։ Այն, ինչ ես հիշում եմ, իմ գլխիցդուրս լողացող պատկեր է։ Նկատի ունեմ՝ եթե անգամ չեմ մտածում, եթե անգամմահանամ, իմ արածի կամ իմացածի կամ տեսածի պատկերը կմնա։ Ճիշտ այնտեղում, ուր այն տեղի է ունեցել» [3]։ Սեթին և 18-ամյա Դենվերն ապրում են 124 տանը Սեթիի մահացած աղջկաուրվականի մշտական ուղեկցությամբ։ Սեթին հարատև պայքարի մեջ է անցյալիցազատվելու համար այնքան ժամանակ, քանի դեռ չէր հայտնվել Փոլ Դին՝ նրա ընկերը«Քաղցրիկ տնից», որը վանում է ուրվականին։ Մորրիսոնը ցույց է տալիս, որ«սևամորթների ընկալմամբ մեռյալները և կենդանի մարդիկ նույն աշխարհում ենապրում» [4]։ Այդ է վկայում նաև հետևյալ դրվագը վեպից, երբ Փոլ Դին գերեզմանոցիկողքով անցնելիս լսում է մեռյալների դժգոհություններն ու ոռնոցը. «… երկնքի պեսհին գերեզմանոցը՝ լի Մայամիի մեռելների խռովությամբ, որոնք այլևս չեն գոհանումիրենց ծածկող թումբերի տակ հանգստանալուց։ […] Վրդովված […] նրանք գոռումէին Լիքինգ գետի ափերի վրա, հոգոց հանում Քեթրին Սթրիթի ծառերի մեջ և քամինքշում խոզերի փարախների վրայով» [3]։ Առօրյա կյանքում մեռյալների ներկայության մեկ այլ «ապացույց» է հետևյալհատվածը, որում տեսնում ենք սևամորթների այն համոզմունքը, թե մահացածմարդիկ դեռևս շարունակում են ակտիվ մասնակցել իրենց կյանքին. «… մեռյալներիկենդանի գործունեությամբ բնակեցված տուն …» [3]։ Նման գիտակցություն ունեցող մարդիկ չեն կարող ազատվել իրենց անցյալից,անգամ եթե այդ անցյալի հիշատակությունը միայն ճնշում և խաթարում է իրենցկյանքի բնականոն ընթացքը։ գիստ է թողել Սեթիին(cid։ 0) նա կարող է նայել դեպի ապագան Փոլ Դիի և իր դուստրՈւրվականին վանելուց հետո մի կարճ պահ թվում է, թե անցյալն արդեն հանԴենվերի հետ։ Սակայն շուտով նրանց կյանքում հայտնվում է ինքն իրեն “Beloved”կոչող 20-ամյա մի աղջիկ, ով բացի անունից ուրիշ ոչինչ չէր հիշում իր մասին։ Գրքումպարբերաբար ակնարկվում է այն փաստը, թե Բելը Սեթիի սպանված երեխան է, ովվերադարձել է հասուն տարիքի աղջկա կերպարանքով։ Միանգամից խորը կապվածություն է առաջանում Սեթիի և Բելի միջև, տարօրինակ սեր, որի մասին Փոլ Դինհետևյալ կերպ է արտահայտվում. «Վտանգավոր է, - մտածեց Փոլ Դին, - շատ վտանգավոր։ Վտանգավոր է, որ նախկին ստրկուհին որևէ բան սիրի այդքան շատ,հատկապես երբ այդ սիրո առարկան իր երեխաներն են։ Լավագույն բանը, որ նագիտեր, պարզապես մի փոքր ավելի սիրելն էր, որպեսզի երբ նրանք մեջքդ կոտրենկամ քեզ հրեն խառնաշփոթի պարկի մեջ, դեռևս մի փոքր սիրո պաշար մնա մյուսիննվիրելու համար» [3]։ Բելն իր սեփական գոյությունը գիտակցում էր միայն Սեթիի միջոցով. «Նաժպտում է ինձ, և դա իմ դեմքն է ժպտալիս» [3]։ «Դու իմ դեմքն ես, ես դու եմ։ Ինչու՞ես դու թողնում ինձ, որ դու եմ» [3]։ Տասներեք տարեկանում վաճառվելով Գարներների ընտանիքին և դառնալովնրանց «Քաղցրիկ տան» անդամը՝ Սեթին այդուհետ անցնում է դաժանագույն փորձությունների միջով։ Գարներների «Քաղցրիկ տունը» մեղմ ստրկության տարատեսակէր։ Անունը հեգնական տոնով է ընտրված. տունը ստրուկների համար սկսվում է«քաղցրիկ» կոչվել այն պահից, երբ Գարներներն են դառնում դրա սեփականատերը։ Սակայն ստրուկների հարաբերական ազատությունն այստեղ ծանր փոխհատուցումէր պահանջում։ Սեթին հետևյալ կերպ էր մտածում Քաղցրիկ տան մասին. «…դապատկերացավ նրա առջև անամոթ գեղեցկությամբ։ Դա երբևէ այնքան սարսափելիտեսք չէր ունեցել, ուստի ստիպեց նրան մտորել, թե արդյոք դժոխքը նույնպեսգեղեցիկ վայր է» [3]։ Պարոն Գարները մեղմ կանոններ ուներ ստրուկների համար. նրանք սեփականկարծիքը հայտնելու իրավունք ունեին։ Թերևս այդ պատճառով էր տունը նրանցհամար քաղցրիկ համարվում։ Բայց վեպը կարդալու ընթացքում հասկանում ենք, որ«Քաղցրիկ տուն» անունն իրականում կրկնակի հեգնական իմաստ ունի։ Այդ վայրըչէր կարող նրանց տունը համարվել, որովհետև այնտեղ նրանք արժևորված չէին մարդլինելու տեսանկյունից. գնահատվում էր միայն նրանց կատարած աշխատանքը [5]։ Սա տեսնում ենք թեկուզ հենց այն օրինակով, երբ Բեբի Սագզին ազատություն տալուդիմաց պարոն Գարները դնում է Հալլեի՝ իրեն հավերժ ծառայելու, ինչպես նաև նրաերեխաների՝ հետագայում իր աշխատողները դառնալու պայմանը։ Գարների մահից հետո Ուսուցիչ մականունով պարոնը, ով տիկին Գարներիեղբայրն էր, ստրուկների կյանքն այն աստիճան անտանելի է դարձնում, որ նրանքորոշում են փախուստի դիմել։ Անհաջողության մատնվածները՝ Փոլ Դին և Սիքսոն,ստանում են իրենց պատիժը. Փոլ Դին ֆիզիկական տանջանքների է ենթարկվում,իսկ Սիքսոն՝ սպանվում։ Սպիտակները թույլ չեն տալիս, որ սևամորթները մոռանանիրենց անցյալը, նոր կյանք սկսեն, դառնան հասարակության լիարժեք և լիիրավանդամներ։ Ինչպես Սեթին է նշում, սևամորթների համար «աշխարհում չկա ավելիմեծ դժբախտություն, քան սպիտակ մարդիկ» («There is no bad luck in the world butwhitefolks»)։ Այդ են վկայում գրքում բազմաթիվ փաստերի թվարկումները,հատկապես այն, որ Փոլ Դին միշտ վախ էր զգում, երբ թերթում որևէ սևամորթի դեմքէր տեսնում. չէ՞ որ սևամորթի նկարը հենց այնպես չէին տպագրի. միայն այն դեպքերում, երբ նրանց վերաբերող լուրը կարող էր հետաքրքրել Ցինցիննատիի բնակիչներին, հաճույք ու բավարարվածություն պատճառել նրանց։ Ազատությունը կորցնելով՝ սևամորթները կորցնում են նաև իրենց ինքնությունը։ Այդ է փաստում այն հանգամանքը, որ Սեթին այլևս չէր հիշում իր մայրենի լեզուն։ «Լեզվի կորուստը ներկայացնում է ստրուկների վերապրած մշակութային խաթարումը։ Գաղութարարների քաղաքականությունը հանգեցնում էր սևամորթ ստրուկների՝ բնիկ աֆրիկյան լեզվի և ավանդական մշակույթի մոռացման» [6]։ Մեր կարծիքով՝ ինքնությունը կորցնելու ամենաազդեցիկ օրինակն այն է, երբՍեթին սպանում է իր երեխային՝ ստրկատերերի ճանկերից ազատելու համար։ Երբնա արդարացնում է իր քայլը, Փոլ Դին հետևյալ կերպ է պատասխանում նրան. «Դուերկու ոտք ունես, Սեթ, ոչ թե չորս» [3]։ Թեև Սեթին պնդում է, թե ինքն այդ քայլին դիմել է մայրական սիրուց դրդված,սակայն Փոլ Դիի խոսքերից հասկանում ենք, որ նա կենդանու պես է վարվել՝շարժվելով բնազդով։ Իսկ ի՞նչ պետք է սպասել այն մարդուց, որի հետ հենց կենդանուպես են վարվել, թույլ չեն տվել գիտակցել իր մարդ լինելը։ Նման կենդանականվիճակում է իրեն զգում նաև Փոլ Դին։ Նրան հանգիստ չի տալիս այն հիշողությունը,որում նայում է բակում ազատության մեջ վազվզող աքաղաղներին, մինչդեռ ինքըերկաթի կտորը բերանում՝ պատիժ էր կրում փախուստի փորձ կատարելու համար։ Այդ դեպքից հետո Փոլ Դին իրեն արժեք ունեցող մարդ չէր համարում և ոչ էլ զգում։ Իրենց մարդ կոչվելու անարժան համարող նախկին ստրուկներին Բեբի Սագզըքարոզների ժամանակ սեփական անձը սիրելու կոչ է անում՝ այդպիսով դուրս գալովստրկատիրական այն մտքի դեմ, թե ստրուկները մարդուց ցածր են։ Նման կոչ է նաևՓոլ Դիի խոսքն արդեն պատմության վերջում՝ ուղղված մահամերձ Սեթիին. «Դուինքդ ես քո լավագույն բանը, Սե´թ։ Հենց դու» [3]։ Իսկ սպիտակներն այսպես էին մտածում սևամորթների մասին. «Սպիտակմարդիկ հավատում էին, թե անկախ պահվածքից, յուրաքանչյուր սև մաշկի տակվայրենի է թաքնված։ Սրընթաց ոչ նավարկելի ջրեր, օրորվող ու ճչացող կապիկներ,քնած օձեր, կարմիր խեժեր՝ պատրաստ իրենց քաղցր սպիտակ արյան համար» [3]։ Իրենց հայրենիքից կտրված, լեզվից ու մշակույթից օտարացած ստրուկները,որոնք զրկվում են նաև ազատությունից, կորցնում են ժամանակի զգացողությունը,խառնվում են անցյալը և ներկան, իսկ ապագայի մասին ընդհանրապես խոսք չկա։ Անցյալին հետադարձ հայացք է գցվում այն պահից, երբ հայտնվում է Փոլ Դին։ Թեևվերջինս կարող էր ապագայի հույս դառնալ, փոխել Սեթիի կյանքը, սակայն անցյալնավելի ուժեղ է գտնվում. նա էլ է անցյալի գերին և Ցինցիննատիում է հայտնվում յոթտարվա թափառումներից հետո։ Անցյալի գիտակցությունն այնքան ուժեղ է վեպի հերոսների մոտ, որ Մորրիոսոնն անգամ նոր եզրույթ է առաջ բերում՝ նկարագրելու այն իրավիճակը, երբ անցյալն ու ներկան մարդու գիտակցության մեջ միասին են հանդես գալիս՝ «rememory.«… դու խորտակվում ես վերհուշի մեջ, որ պատկանում է մեկ ուրիշին», «…եթե գնասայնտեղ ու կանգնես նույն տեղում, այն նորից կպատահի.այն այնտեղ կլինի քեզհամար՝ քեզ սպասելով։ […] այն ընդմիշտ այնտեղ կլինի քեզ սպասելով» [3]։ Rememory-ն ոչ թե հիշողությունն է կամ մոռացումը, այլ կրկնության հետհամադրված հիշողությունը (կրկնության հանդեպ վախը). այն ոչ գոյական է, ոչ էլ բայ,այլն այդ երկուսի համադրությունն է։ Rememory-ն Մորրիսոնի փորձն է՝ վերաիմաստավորելու ստրկության հիշողությունը, վերհիշելու ուղի գտնելու և տարբերվողկերպով ներկայացնելու այն, ինչը մի ամբողջ մշակույթ մինչև այժմ փորձել էր ճնշել[7]։ Նրանց համար գոյություն ունի անցյալի մեջ թաթախված ներկա և ոչ մի այլժամանակային փուլի հնարավություն չկա. «Ամենը հիմա է, միշտ հիմա է, երբեք չի գաորևէ ժամանակ, երբ ես չխոնարհվեմ ու չտեսնեմ խոնարհվող մարդկանց» [248]։ «Բայց նրա ուղեղը չէր հետարքրվում ապագայով։ Լցված անցյալով և ձգտելովավելիին՝ այն տեղ չէր թողնում երևակայության համար, էլ ուր մնաց թե հաջորդ օրվածրագիր կազմելու մասին» [3]։ Սեթիի, Փոլ Դիի համար գուցե փրկություն իսկապես չկա, նրանք անկարող եննայել ապագային։ Սակայն Մորրիսոնն ունի հերոսուհի, ում փրկությանը կասկածելչենք կարող. դա Դենվերն է։ Նա միակն գործող կերպարն է, որը չի կորցրել հույսը ևհավատն ապագայի նկատմամբ՝ անվերջ սպասելով հոր վերադարձին։ Եղբայրներիհեռանալուց հետո մեկուսացված մանկություն ունեցած աղջիկը կտրվել էր հասարակությունից։ Սակայն տատի՝ Բեբի Սագզի դաստիարակությունը թույլ է տվել նրանմարդ մնալ։ Սիրելով մորը՝ գիտակցաբար ձգտում է հեռու մնալ նրանից, որպեսզի իրքրոջ պես չդառնա նրա զոհը։ Երբ Սեթիի կյանքում հայտնվում է Բելը, Դենվերըերկրորդ պլան է մղվում, թեև շարունակում է սիրել թե´ մորը, թե´ Բելի կերպարանքովվերադարձած քրոջը։ Հանուն մոր ապաքինման նա պատրաստ է իր տարիքինանհամապատասխան աշխատանք կատարել։ Նա առաջինն է հասկանում, որ Բելըվատ ազդեցություն ունի մոր վրա, սպառում է նրա առողջությանն ու կյանքին։ Հետևելով Բեբի Սագզի խորհրդին՝ Դենվերին հաջողվում է փրկել սեփական անձը.նա հեռանում է 124 տնից, որն անցյալի խարան ուներ իր վրա։ Այսպիսով՝ «Սիրեցյալը» վեպում Մորրիսոնը մեզ ներկայացնում է երկու սերունդ՝սեփական կյանքի իմաստը կորցրած ու ստրկության հետևանքները կրողների՝հանձինս Սեթիի և Փոլ Դիի, և ստրուկի հոգեբանությունից ազատվելու պատրաստ ևհայացքն ապագային հառածների՝ հանձին Դենվերի։ Եթե առաջինների դեպքումանցյալը դարձել է նրանց էությունը, սարսափ-հիշողությունները ճնշում են նրանց,նրանք ի վիճակի չեն գիտակցելու սեփական ինքնությունը, ապա երկրորդ սերունդը՝Դենվերը, պատրաստ է ընդունելու իր ինքնությունը, իր հետ կապված անցյալը ևշարժվելու առաջ։ Թերևս հենց դա է Մորրիսոնի պատգամը՝ ընդունել ինքդ քեզ և այդճանապարհով միայն զարգացում ապրել։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Elliott B. E., Race, Gender, and Desire։ Narrative Strategies in the Fiction of Toni CadeBambara, Toni Morrison, and Alice Walker, Philadelphia։ Temple UP, 1989, p. 59.[2] Карасик О. Б., «Жалость» Тони Моррисон։ Идейно-художественное своеобразие[3] Morrison T., Beloved. Croydon։ Vintage, 2005, pp. 51, 182, 35, 75, 254, 256, 7, 194,[7] Hirsch M., Maternity and Rememory։ Toni Morrison's Beloved, Representations ofՄարկոսյան ԱրմինեԱՆՑՅԱԼԻ ՆԵՐԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՆԱԽԿԻՆ ՍՏՐՈՒԿՆԵՐԻ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆԽՆԴԻՐԸ ԹՈՆԻ ՄՈՐՐԻՍՈՆԻ «ՍԻՐԵՑՅԱԼԸ» ՎԵՊՈՒՄԲանալի բառեր՝ աֆրոամերիկյան գրականություն, Թոնի Մորրիսոն, ստրկություն,։	Սույն հոդվածում փորձ է արվել վերլուծելու աֆրոամերիկացի առաջին կին Նոբելյան մրցանակակիր Թոնի Մորրիսոնի «Սիրեցյալը» վեպն՝ անցյալի ներկայության և կերպարների ինքնության խաթարման խնդրի տեսանկյունից։ Գլխավոր կերպարների դիտարկման միջոցով ցույց է տրվել, թե անցյալն ինչպես և ինչքանով է ներկա նախկին ստրուկների կյանքում, ինչու նրանք չեն կարողանում ազատվել դրանից, և ինչ լուծում է առաջարկում Մորրիսոնը սեփական ինքնության գիտակցմանը հասնելու համար։
Ընտանիքի, մոր և երեխայի շահերի պաշտպանությունը սահմանադրական սկզբունքներից մեկն է [1, p. 33]: ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածը սահմանում է, որ ընտանիքը, որպես հասարակության բնական և հիմնական բջիջ, հիմք է հանդիսանում բնակչության, ինչպես նաև մայրության և մանկության պահպանման և վերարտադրության համար ՝ հատուկ պաշտպանության և հովանավորության ներքո: պետություն [2]: Սա նշանակում է, որ պետությունը պետք է ձեռնարկի տարբեր սոցիալ-տնտեսական միջոցառումներ մայրությունը խթանելու, մայրերի և երեխաների շահերը պաշտպանելու, ընտանիքն ամրապնդելու և ընտանիքի իրավունքների պաշտպանությունն ապահովելու համար: Այս միջոցառումները պետք է իրականացվեն ազգային և միջազգային իրավական նորմերի զուգորդման և կիրառման միջոցով, ինչպես նաև պետության կողմից մշակված համապատասխան ծրագրերի միջոցով `ցանկալի արդյունքի հասնելու համար: 131 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ «Մայրություն» հասկացությունն ունի մեկնաբանությունների շատ լայն շրջանակ: Նախ մայրությունը կնոջ հիմնական կենսաբանական գործառույթն է, որն ուղղված է մարդկային ցեղի շարունակությանը: երեխա կրել, ծնել և կերակրել [3, p. 58]: Սոցիալական իմաստով մայրությունը մայրերի և երեխաների հարազատությունն է, ինչպես նաև նրանց հուզական կապն ու փոխհարաբերությունները [4, p. 540]: Ինչպես գիտենք, մինչև 18 տարեկան յուրաքանչյուր անձ երեխա է համարվում, ուստի մանկություն և երեխա հասկացությունները ուղղակիորեն փոխկապակցված հասկացություններ են: Մայրության և մանկության իրավունքները Հայաստանի Հանրապետությունում սահմանվում են Սահմանադրությամբ, ընտանիքի, աշխատանքի, քրեական օրենսդրությամբ `մի շարք իրավական նորմերի միջոցով, որոնք վերաբերում են իրավունքների տարբեր ճյուղերին: Այս պարագայում մենք խոսում ենք համապատասխան ներքին իրավական ակտերի, ինչպես նաև միջազգային պայմանագրերի դրույթների մասին, որոնց համընդհանուր ճանաչում գտած սկզբունքներն ու նորմերը նաև ներքին իրավական համակարգի բաղկացուցիչ մասն են: «Երեխայի իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքը (1996) ռազմավարական նշանակություն ունի երեխաների պաշտպանության գաղափարախոսության և պրակտիկայի ձևավորման համար: Մանկության և մայրության պաշտպանության համար լրացուցիչ երաշխիքներ տրամադրելու համար ընդունվեց «Մարդու վերարտադրողական առողջության և վերարտադրողական իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքը (2002 թ.), Որը սահմանում է հղի կանանց անվտանգ մայրություն ապահովելու լայն իրավունքներ: Այդ խնդիրների իրականացումն ապահովելու համար ՀՀ Գերագույն խորհուրդը 1991 թ. Որոշում է կայացրել կանանց, մայրության, երեխաների պաշտպանության և ընտանիքի ամրապնդման առաջնահերթ միջոցառումների մասին, որը նախատեսում է աշխատանքային իրավունքների լրացուցիչ երաշխիքներ փոքր երեխաներ ունեցող կանանց համար: 20-րդ դարի սկզբից մշակվել և ընդունվել են ավելի քան երեսուն միջազգային իրավական ակտեր մայրության և մանկության պաշտպանության վերաբերյալ (կոնվենցիաներ, միջազգային իրավունքի առաջարկություններ, երկկողմ միջպետական համաձայնագրեր): Որպես օրինակներ կարելի է նշել Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիան (1869), Երեխայի իրավունքների և սոցիալական պաշտպանության աֆրիկական կոնվենցիան (1990) և Երեխայի իրավունքների իրականացման եվրոպական կոնվենցիան (1996) [5, էջ , 352]: Հետաքրքիր փաստ է այն, որ 19-20-րդ դարավերջին եվրոպական մի շարք երկրներ արդեն ունեին մայրերի և երեխաների պաշտպանության պետական ծրագրեր, ինչպիսիք են մայրության ապահովագրությունը, որի նպատակն էր ապահովել հղի կանանց և նորածինների կյանքի պայմանները: 1952 թ.-ին Աշխատանքի միջազգային կազմակերպությունն ընդունեց «Մայրության պաշտպանության մասին» կոնվենցիան: Կազմակերպության Գլխավոր համաժողովի 88-րդ նստաշրջանը, մշակելով Կոնվենցիայի դրույթները, ընդունեց առաջարկություններ, որոնք հայտարարում են հղիության պաշտպանությունը պետության և հասարակության համատեղ պատասխանատվության մասին: Կոնվենցիան պետություններին պարտավորեցնում է ձեռնարկել բոլոր միջոցները `կանխելու հղի և կրծքով կերակրող կանանց այն աշխատանքը, որը կարող է վնասել ինչպես մոր, այնպես էլ երեխայի առողջությանը: Քանի որ երեխաները բնակչության ամենախոցելի խումբն են, նրանց իրավունքներն ապահովելու համար անհրաժեշտ են լրացուցիչ անկախ մեխանիզմներ: Այս պարագայում երեխաների իրավունքների պաշտպանության հատուկ պետական ինստիտուտի ներդրման անհրաժեշտություն կա: Ասվածը հիմնավորելու համար բերենք հետևյալ օրինակը: Ռուսաստանի Դաշնությունը սատարել է Դաշնային ժողովի Պետական դումայի և իրավապաշտպան հասարակական կազմակերպությունների մի շարք պատգամավորների առաջարկը `ստեղծել Երեխայի իրավունքների հարցերով հանձնակատարի ինստիտուտ Ռուսաստանում: Ինչպես ցույց է տալիս Ֆեդերացիայի մի քանի բաղադրիչների միջազգային փորձը և պրակտիկան, երեխաների իրավունքների հանձնակատարը կարևոր և հեռանկարային դեր է խաղում անչափահասների իրավունքների պաշտպանության գործում: Այս դեպքում Երեխայի իրավունքների հանձնակատարի գործունեության շրջանակը պետք է ներառի պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, ինչպես նաև այլ մարմինների համագործակցությունը, որոնք ուղղված են երեխայի անձնական իրավունքների պաշտպանությանը, խախտված իրավունքի վերականգնմանը և պատասխանատվություն դրանց խախտման համար, ներառյալ զբաղվածությունը, բժշկական օգնությունը, կրթությունը: անօթեւանության, հաշմանդամության և մի շարք այլ խնդիրների լուծում: Ներկայացված առաջարկությունների հիման վրա նախատեսվում է, որ հանձնակատարի գործունեությունը պետք է հստակ կարգավորվի հատուկ օրենքով, որը հստակորեն կսահմանի նրա լիազորությունները մայրերի, երեխաների և ընտանիքի իրավունքների համապարփակ պաշտպանության գործում: Այսինքն ՝ անհրաժեշտ է մշակել մայրության, մանկության և ընտանիքի պաշտպանության հայեցակարգ, որի հիման վրա պետք է ընդունվի համապարփակ կարգավորող ակտ ՝ «Հղիության, մանկության և ընտանիքի պաշտպանության մասին» Դաշնային օրենքը, որը բացատրում է մայրության, մանկության և ընտանիքի իրավունքները `ամրագրելով մեխանիզմը: , Կարծում ենք, որ վերոհիշյալ ինստիտուտի ներդրումը Հայաստանի Հանրապետությունում կապահովի նաև մայրության և մանկության իրավունքների, ազատությունների և օրինական շահերի պաշտպանության արդյունավետ, ամբողջական և առաջադեմ համակարգի առկայությունը: Մայրության և մանկան իրավունքների պաշտպանության արդյունավետությունը կախված է այնպիսի գործոններից, ինչպիսիք են սոցիալական, տնտեսական, իրավական երաշխիքները և դրանց զարգացման մակարդակը: Վերոնշյալ երաշխիքների վերաբերյալ վիճակագրական տվյալների ուսումնասիրության և վերլուծության արդյունքները ապացուցում են եվրոպական երկրների առաջընթացը տվյալ ոլորտում, որից կարելի է առանձնացնել Ավստրիան, Հունգարիան, Գերմանիան, Լատվիան, Նորվեգիան և Շվեդիան: Orուցանիշների ամենացածր թվով առանձնանում են Անդորրան, Հունաստանը, Իսպանիան, Մալթան, Մոնակոն, Սան Մարինոն և Հոլանդիան: Վճարովի երկարաժամկետ հղիության արձակուրդը հասանելի է միայն Ավստրիայում, Բելառուսում, Հունգարիայում, Լեհաստանում, Սլովակիայում, Չեխիայում և Շվեդիայում: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ այն նահանգներում, որտեղ երեխաների խնամքի բարձր նպաստներ են տրամադրվում, արձակուրդներն ավելի կարճ են: Չնայած Հայաստանում մայրության և մանկության պաշտպանությունն իրականացվում է միջազգային չափանիշներին համապատասխան, բայց սոցիալական պաշտպանության առումով այն հաստատապես հետ է եվրոպական երկրներից: Սոցիալական երաշխիքներից բացի, կարևոր են նաև իրավական և բարոյական երաշխիքները: Մասնավորապես, Բելառուսի Հանրապետության Մինսկի քաղաքային գործադիր կոմիտեն իր պաշտոնական կայքում հրապարակել է Բելառուսի Հանրապետության Նախագահին առընթեր կառավարման ակադեմիայի կողմից պատրաստված նյութ, Առողջապահության նախարարությունից, Կրթության նախարարությունից ստացված տեղեկատվության հիման վրա: , աշխատանքի և սոցիալական պաշտպանության նախարարություն: Մասնավորապես, այնտեղ նշվում է, որ երկրի հիմնական օրենքի համաձայն (Բելառուսի Հանրապետության Սահմանադրության 32-րդ հոդված) ամուսնությունը, ընտանիքը, մայրությունը, հայրությունը և մանկությունը պաշտպանվում են պետության կողմից: Հոդվածում ներկայացված է բժշկական օգնությամբ մայրության և մանկան իրավունքների պաշտպանության վիճակագրություն: Օրինակ ՝ վերջին տարիներին տեղի է ունեցել առանց բարդությունների ծնունդների կայունացում: 2018-ին նորմալ ծնունդների տեսակարար կշիռը 42% -ից ավելին էր (2017-ին ՝ ավելի քան 41%): Համաձայն ԿՀՎ համաշխարհային փաստագրքի, 2018 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ, Բելառուսն ունի մայրական մահացության ամենացածր ցուցանիշներից մեկը աշխարհում, Լեհաստանի, Իսլանդիայի, Հունաստանի, Ֆինլանդիայի, Շվեդիայի, Ավստրիայի, Չեխիայի, Քուվեյթի և Իտալիայի հետ միասին: ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամի (ՅՈՒՆԻՍԵՖ) տվյալներով ՝ Բելառուսը նույնպես 8-րդ տեղում է մանկական մահացության ամենացածր ցուցանիշ ունեցող երկրների ցուցակում: Համեմատելով armstat.am- ի հրապարակած տվյալների հետ, 2016-ին հունվար-դեկտեմբեր ամիսներին հանրապետությունում գրանցվել է 0-4 տարեկան երեխաների 411 մահվան 135 ԴԱՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ, որի կառուցվածքում մինչև 1 տարեկան երեխաների մահացությունը 86.6 % Հղիության, ծննդաբերության և հետծննդաբերության ընթացքում կապված բարդություններ, 2016 թ. 2016 թ. Հունվար-դեկտեմբեր ամիսներին մայրական մահացության 12 դեպք է գրանցվել, այդ թվում `բաց թողնված ժամանակահատվածից մեկը, իսկ մայրական մահացությունը` 2016 թ-ին: Հունվար-դեկտեմբեր ամիսներին կենդանի ծնունդների թիվը մեկ 100,000-ը 27,1 միավոր էր: Ակնհայտ է, որ ցուցանիշների նման աճը վկայում է ոլորտի խնդիրների մասին, ուստի մայրության և մանկան իրավունքները պաշտպանելու սահմանադրական երաշխիքների կիրառումը օրենսդրական լուրջ վերահսկողության կարիք ունի [8]: Թեմայի համապարփակ ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել Եվրոստատի կողմից հրապարակված տվյալները, որոնք վերաբերում են եվրոպական երկրներում մայրերի զբաղվածության մակարդակին: Մայրերի զբաղվածության մակարդակը ամենացածրն է Չեխիայում `61,5%, ամենաբարձրը Իսլանդիայում` 84,8%, իսկ Ֆրանսիայում `միջինը 72,8%: Կես դրույքը շատ երկրներում ընդհանուր ռազմավարություն է ՝ աշխատանքային և ընտանեկան հարաբերությունները հավասարակշռելու համար, ինչը, ցավոք, մեր երկրում, հատկապես մարզերում, հազվադեպ երեւույթ է: Poraryամանակավոր զբաղվածության մակարդակները երեք երկրներում էապես տարբերվում են: Իսլանդիայում 24.1%, Ֆրանսիայում 13.3% և Չեխիայում միայն 3.9%, ինչը ենթադրում է, որ կես դրույքով ձևը բավականին անսովոր է Չեխիայի համար: Այլ կերպ ասած, Չեխիայում աշխատող կանանց մեծ մասը շարունակում է աշխատել լրիվ դրույքով, նույնիսկ եթե նրանք երեխաներ ունեն: Եվ նրանց թիվն անընդհատ աճում է. 2007 թ.-ին 4 տարեկանից ցածր երեխաներ ունեցող մայրերի 24% -ը աշխատել է կես դրույքով: Բոլոր երեք երկրներում կանայք կես դրույքով գերազանցում են տղամարդկանցից, ընդ որում Ֆրանսիան ունի երեքից ամենաբարձր մակարդակը (79,8), որին հաջորդում են Իսլանդիան (72,6) և Չեխիան (68,7): Հետաքրքիր է նշել, որ Չեխիայում երեխաների խնամակալները հստակ նշվում են որպես մայրության նպաստ ստացողներ: Տղամարդիկ կարող են ընդգրկվել այս կատեգորիայում [10, էջ 29]: 136 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Երեխայի իրավունքների պաշտպանության մասին հետաքրքիր օրենք ամրագրված է Լեհաստանի Սահմանադրության 72-րդ հոդվածում, որն ասում է, որ Լեհաստանի Հանրապետության յուրաքանչյուր քաղաքացի իրավունք ունի պահանջել երեխայի պաշտպանություն բռնությունից, դաժանությունից և շահագործումից պետական մարմինները: Այսպիսով, Հայաստանի Հանրապետությունում ձևավորվել է մայրության և մանկության սահմանադրական երաշխիքների պաշտպանության օրենսդրական դաշտը, սակայն ներկայումս երեխաների և մայրության բնագավառում իրավիճակը պատշաճ մակարդակի վրա չէ, հետևաբար, այս ոլորտում օրենսդրական կարգավորումը ուժեղացնելու անհրաժեշտությունը ակնհայտ է: Գործնականում պետությունը պետք է շարունակի ստեղծել նոր իրավական մեխանիզմներ և ծրագրեր, որոնք առավել լիարժեքորեն կնպաստեն մայրության և երեխաների իրավունքների արդյունավետ պաշտպանությանը: Այս ոլորտում բարենպաստ պայմաններ ապահովելու համար անհրաժեշտ է վերլուծել ժամանակակից հասարակության մեջ մոր և երեխայի շահերի պաշտպանության խնդիրները, առաջարկել դրանց հաղթահարման արդյունավետ առաջարկներ և լուծումներ: Միևնույն ժամանակ, այս միջոցառումների իրականացման համար կարևոր է ոչ միայն հետևել եվրոպական կամ արտասահմանյան երկրների փորձին, այլև ներքին օրենսդրության հետագա մշակումն ու կատարելագործումը `համապատասխան երկրի ներքին ռեսուրսներին: Մենք նաև նկատեցինք, որ բժշկական օգնության տեսանկյունից Մայրության և մանկան պաշտպանության ինստիտուտը մեր երկրում խնդիր ունի, քանի որ մայրերի և նորածինների շրջանում մահացության մակարդակն աճում է: Կարևոր է նաև ուշադրություն դարձնել մայրերի աշխատանքային ներգրավվածությանը: Այս ամենը կազմում է պետության սահմանադրական երաշխիքների ամբողջությունը, ներառյալ պետությունը և հասարակությունը բնութագրող տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական, բարոյահոգեբանական հարաբերությունների համակարգը `արտահայտելով հասարակության էությունն ու հիմնական առանձնահատկությունները: , ։	Ընտանիքը, մայրությունը, եւ մանկությունը քաղաքացիական հասարակության ձեւավորման կարեւոր օղակներից են, իսկ դրանց պաշտպանությունը ցանկացած ժամանակակից պետության առաջնահերթ խնդիրներից է։ Ընտանեկան իրավունքների պաշտպանության հետ սերտորեն առնչվում է նաեւ մայրության եւ մանկության պաշտպանությունը։ Եվ իսկապես, ժողովրդավարական եւ իրավական պետության կարեւորագույն առանձնահատկություններից մեկն այն է, թե որքանով են արդյունավետորեն պաշտպանվում ընտանեկան, մայրության եւ մանկության իրավունքները տվյալ պետության մեջ եւ թե ինչպիսի սահմանադրաիրավական երաշխիքներ ու զարգացման մեխանիզմներ են նախատեսված դրանց իրականացման համար։
ՀԱՅԵՐԻ ԴԵՄ ԻՐԱԳՈՐԾՎԱԾ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆՄԵՐԺՈՂԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱՀԱՐՑԵՐՆ`ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅԱՆ ԼՈՒՅՍԻ ՆԵՐՔՈՀայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի համատեքստում անկյունաքարային նշանակությունունի հայերի դեմ իրագործված ցեղասպանության մերժողական քաղաքականության հիմնահարցերիիրավական սպեկտրի համակողմանի վերլուծությունը՝ հիմք ընդունելով նաև 1990 թ. օգոստոսի 23-ինՀՀ գերագույն խորհրդի կողմից ընդունված՝ Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրի 11-րդկետը, որում սահմանվել է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը սատար է կանգնում 1915 թ. Օսմանյան կայսրությունում և Արևմտյան Հայաստանում իրագործված Հայոց ցեղասպանության միջազգայինճանաչմանը։ Հիմնահարցի միջազգային իրավական կոնտեքստի շուրջ բազմիցս մեծաթիվ հանրաճանաչ իրավաբաններ ներկացրել և էմպիրիկ փաստերի միջոցով հիմնավորել են ցեղասպանության` որպես միջազգային հանցագործության եղելության փաստը, որը երկու տասնյակից ավելի անկողմնակալ դիտորդ-պետությունների կողմից ընդունվել ու ստացել է հրապարակային ճանաչում։ Թուրքիայի կողմիցշուրջ մեկ դար շարունակվում է Հայոց ցեղասպանության փաստի ժխտումը, որի «ակադեմիական»հենքն ապահովելու համար միտումնավոր շրջանցվում է արդարության, գիտական անաչառության ուանկողմնակալության սկզբունքը։ Վերջին տասնամյակների ընթացքում Հայոց ցեղասպանության փաստը ժխտող մենագրությունների և հոդվածների պակաս չի նկատվել։ Դրանցում ընդհանուր առմամբզարգացվում են դեռևս կոտորածների ընթացքում շրջանառության մեջ դրված մի քանի թեզեր՝ փորձելով տարբեր «փաստարկներով» գիտակից հանրությանը պարտադրել պատմության իրենց վարկածը։ Այդ թեզերի ակունքները կարելի է գտնել Մեծ եղեռնի և դրան հաջորդած տարիներին երևան եկած միշարք հրատարակություններում, որոնցում փորձ է արվում միջազգային հանրության ուշադրությունըշեղել իրադարձությունների ընթացքից, աղավաղել փաստերը կամ պարզունակ կերպով հերքել հայերիոչնչացման գործում թուրքերի դերակատարությանն առնչվող ցանկացած մեղադրանք։ Սույն աշխատանքում մենք կփորձենք միջազգային իրավական պրիզմայի ներքո ներկայացնելԹուրքիայի կողմից որդեգրված՝ Հայոց ցեղասպանության մերժողական քաղաքականության հիմնահարցերը, այդ թվում՝ դրանց իրավական ասպեկտները Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ` ՄԻԵԴ) որոշումների լույսի ներքո՝ հաշվի առնելով նաև վերջին ժամանակներում բավականին լայն տարածում գտած և ՄԻԵԴ–ի Մեծ պալատի վարույթում գտնվող հանրաճանաչ Փերինչեքնընդդեմ Շվեյցարիայի գործը (CASE OF PERİNÇEK v. SWITZERLAND (Application no. 27510/08)1։ Ակնբախ է շարունակում մնալ մի բան. ինչպես շեշտվել է Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի համահայկական հռչակագրում` ցեղասպանության հանցակազմում պարունակվող արարքների համար անպատիժ մնալն անթույլատրելի է ու այդ հանցագործությունը վաղեմության ժամկետ չունի2։ Հայոց ցեղասպանության ժխտումը նոր հնարավորություններ է ընձեռում մարդկության դեմ ապագայումնորանոր ոճիրների իրականացման համար, ուստի՝ հայության և համայն առաջադեմ մարդկությանառջև ծառանում է Հայոց ցեղասպանության ժխտումը կանխելու և թույլ չտալու պատասխանատուխնդիրը։ Արգենտինան, Շվեյցարիան, Ուրուգվայը ընդունել են օրենքներ, որոնցով պատասխանատվություն է սահմանված Հայոց ցեղասպանության ժխտման համար։ Նշենք, որ չնայած ցեղասպանության` որպես միջազգային հանցագործության հերքումը ՄԱԿ–ի«ցեղասպանության հանցագործության կանխարգելման և դրա համար պատժի մասին» կոնվենցիան(1948 թ. դեկտեմբերի 9) չի սահմանում ցեղասպանության հերքումը ցեղասպանության հանցակազմի1 Տե՛ս European Court of Human Rights, CASE OF PERİNÇEK v. SWITZERLAND, հասանելի է՝ http։ //hudoc.echr.coe.int/eng?i=001139724#{"itemid"։ ["001-139724"]}։ 2 Տե՛ս ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 100-ՐԴ ՏԱՐԵԼԻՑԻ ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՌՉԱԿԱԳԻՐ, 29 հունվարի 2015 թ., ք. Երևան,հասանելի է՝ http։ //armeniangenocide100.org/files/uploads/2015/02/declaration-arm.pdf։ օբյեկտիվ կողմի շրջանակներում, սակայն այն դատապարտելի է միջազգային իրավական այլ փաստաթղթերի շրջանակում և կարող է որակվել՝ որպես ատելության, բռնության քարոզում, էթնիկ խտրականության դրսևորում և այլն1։ Վերջիվերջո, զուր չէ, որ բազմաթիվ պետություններ, այդ թվում՝ Հայաստանն իրենց քրեական օրենսգրքերում միջազգային իրավական փաստաթղթերից իմպլեմենտացրել ևնախատեսել են հանցակազմ ցեղասպանություն հանցագործությունը մերժելու համար։ Նշենք նաև, որ երբ խոսում ենք Հայոց ցեղասպանության մերժողական քաղաքականության մասին, պետք է նկատի ունենալ ոչ միայն Թուրքիային, այլև առանձին անհատներին ու կազմակերպություններին, որոնց գործունեությունը միտված է Հայոց ցեղասպանությունը մերժելու հիմնազուրկ քաղաքականությանը2։ Նման քաղաքականություն վարողների հիմնական կռվանը խոսքի ազատությանիրավունքն է` իրավական չափանիշների առումով չափազանցված շրջանակներում։ Այլ կերպ ասած՝Ցեղասպանության ժխտումը ներկայացվում է՝ որպես իրավունքի, քաղաքականության կամ պատմության ոլորտում արվող քննարկումներ։ Վերջին ժամանակներում իրավաբանների բուռն քննարկման առարկա է դարձել ՄԻԵԴ-ի կողմիցքննվող «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործը։ ՄԻԵԴ–ն այդ գործով 2013 թ. դեկտեմբերի 17–ինկայացրած որոշմամբ իրավաչափ չհամարեց Շվեյցարիայի Համադաշնության կողմից Փերինչեքինքրեական պատասխանատվության ենթարկելու դատավճիռը` «Հայոց ցեղասպանությունը միջազգայինսուտ է» հայտարարության և իր ու Թալեաթ փաշայի միջև անցկացվող համեմատությունների համար`դիտարկելով դրանք անձի խոսքի ազատության իրավունքի տիրույթում։ Մի շարք հանրաճանաչ իրավաբաններ զավեշտալի համարեցին ՄԻԵԴ–ի այս որոշումը։ Ի դեպ նշենք, որ դատավճիռը Շվեյցարական կողմը բողոքարկել է ՄԻԵԴ-ի Մեծ պալատ, որտեղ դատական լսումը տեղի ունեցավ 2015 թ. հունվարի 28–ին, իսկ որոշումը ՄԻԵԴ-ը կհրապարակի մինչև տարվա վերջ3։ Պարզաբանենք, որ ՄԻԵԴ-ի 2013 թ. դեկտեմբերի 17–ի որոշման մեջ նշվել է, որ իրավունքի դոկտոր, Թուրքիայի աշխատավորական կուսակցության նախագահ, իրեն նաև պատմաբան և գրող համարող Դողու Փերինչեքի հայտարարություններն արվել են վիճահարույց և բուռն քննարկումների համատեքստում։ Դատարանը գտել է նաև, որ նրա հայտարարությունների ու փաստարկների էությունըպետք է դիտարկել պատմական համատեքստում, միևնույն ժամանակ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Փերինչեքը խոսում էր՝ որպես քաղաքական գործիչ։ Դատարանը գտել էր, որ դիմումատուի մեկնաբանությունները պատմական, իրավական և քաղաքական բնույթի են, նշելով նաև այն հանգամանքը, որ դատարանում չի վիճարկվել փաստն այն մասին, թե հանրության համար էական հետաքրքրություն է ներկայացնում այն հարցը, թե արդյոք 1915 թ. և դրան հաջորդող իրադարձությունները կարողեն որակվել՝ որպես «ցեղասպանություն»։ Այսինքն՝ ստացվում է, որ Եվրոպական դատարանը կայացրած վճռում Փերինչեքի հայտարարությունները և ներկայացված փաստարկները դիտարկել է խոսքիազատության տիրույթում` ճանաչելով դրանք իրավաչափ։ Մինչդեռ հայերի, իսկ այնուհետև Գերմանիայում հրեաների հետ կատարվածին զոհ գնացածներիհիշատակի ու նրանց ժառանգների պատմական հիշողության ու ինքնության դեմ խտրականությանդրսևորումն ստիպեց Ռաֆայել Լեմկինին ներմուծել մարդկության դեմ այս ծանրագույն հանցագործությունը բնորոշող «ցեղասպանություն» տերմինը», որի կիրառումը երբևէ չպետք է հիշատակի այդտերմինի ներքո իրագործված հանցագործության զոհերի հիշատակի նվաստացումը՝ անվանելով այնմիջազգային սուտ։ Այս կապակցությամբ նշենք, որ 2015 թ. հունվարի 28–ին ՄԻԵԴ-ի Մեծ պալատում վերաքննությանկարգով քննվող «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործով դատալսման ընթացքում որպես երրորդկողմ ներգրավված հայկական կողմի պատվիրակության անդամ Ամալ Քլունին իր խոսքում շեշտեց, որ«դատարանին, իհարկե, հայտնի է Թուրքիայում խոսքի ազատության անմխիթար վիճակը. այս դատարանն ազատ խոսքի իրավունքի խախտումներ է արձանագրել Թուրքիային վերաբերող 224 առանձինգործով։ Այսպիսով, չնայած այս գործը վերաբերում է Թուրքիայի քաղաքացու՝ Հայաստանը նույնպեսշահագրգռված է, որ սեփական քաղաքացիները նույնպես չհայտնվեն ազատ խոսքի չափից դուրսքրեականացման ծուղակում»4։ 1 Տե՛ս Վարդանյան Վ., Կիրակոսյան Ե., Գևորգյան Լ., Հայերի ցեղասպանության համար միջազգային իրավական պատասխանատվության հիմքերը (իրավական ուղեցույց), Երևան, 2014, էջ 25։ 2 Տե՛ս Գզոյան Է., Ցեղասպանության ժխտումը` որպես ռասիզմի դրսևորում. մոտեցումները միջազգային իրավունքում (Հայոցցեղասպանության թանգարան–ինստիտուտ), Ցեղասպանագիտական հանդես, 2(1), Երևան, 2014, հասանելիէ՝http։ //www.genocide-museum.am/arm/articles-Edita-Gzoyan.php։ 3 Տե՛ս CASE OF PERİNÇEK v. SWITZERLAND։ 4 Տե՛ս «Ստորին պալատի վճռում առկա եզրահանգումներն անարգում են ցեղասպանության զոհերի հիշատակը. ՄԻԵԴ-ումհայտարարել է Ամալ Քլունին», 28.01.2015, հասանելի է՝ http։ //bit.ly/1VhMZQd։ Ակնբախ է, որ մարդու իրավունքների շարքում հատուկ կարևորվում է խոսքի ազատությունն իրիրական, քաղաքական և գործնական նշանակություն ունեցող ֆորմատով և հանդիսանում է ոչ միայնորպես անձին տրված հնարավորությունների առանձին կատեգորիա, այլև` որպես երաշխիք անձինտրված այլ իրավունքների իրականացման համար։ Միևնույն ժամանակ խոսքի ազատությունն ունի նաև հատուկ պաշտպանության և երաշխավորման կարիք։ Միջագային նշանակություն ունեցող բոլոր հիմնական փաստաթղթերում հատուկ ուշադրություն է դարձված երկրներում խոսքի ազատության երաշխավորման անհրաժեշտությանը, և այնիրականացնելու գործնականում կիրառելի հնարավորություններ ստեղծելուն։ Խոսքի ազատության երաշխավորման խնդիրն իր արտացոլումն է գտել նաև Մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության մասին 1950 թ. նոյեմբերի 4–ի Եվրոպական Կոնվենցիայում, որի 10-րդ հոդվածը սահմանում է. «Յուրաքանչյուր ոք ունի խոսքի ազատության իրավունք։ Այսիրավունքը ներառում է սեփական կարծիք ունենալու, տեղեկություններ և գաղափարներ ստանալու ևտարածելու ազատությունը՝ առանց պետական մարմինների միջամտության և անկախ սահմաններից»1։ Այս իրավունքը Կոնվենցիայով մարդու և քաղաքացու այլ իրավունքների հետ պաշտպանվում էհավասարապես։ Սակայն ընթերցողի ուշադրությունը ցանկանում ենք հրավիրել այն հանգամանքիվրա, որ խոսքի ազատության իրականացման արդյունքում անձի այլ իրավունքների հնարավոր միջամտության համատեքստում անհրաժեշտություն է առաջանում հավասարակշռելու այս իրավունքի ևդրա ներգործության օբյեկտ հանդիսացող այլ իրավունքները, ընդ որում՝ ինչպես դրանց իրականացման, այնպես էլ` դրանց պաշտպանության և երաշխավորման տեսանկյունից։ Այս մասին է նաև վկայում այն, որ Կոնվենցիայի 10–րդ հոդվածը, երաշխավորելով խոսքի ազատության սկզբունքը, միաժամանակ նախատեսում է այդ իրավունքի իրականացման սահմանափակման հնարավորություն։ Այսինքն՝ հենց Կոնվենցիայի առումով այդ իրավունքը չի կարող բացարձակ իմաստով ընկալվել և իրականացվել։ Կոնվենցիան, մասնավորապես, սահմանում է. «Այս ազատությունների իրականացումը, քանիոր այն կապված է պարտավորությունների և պատասխանատվության հետ, կարող է պայմանավորվելայնպիսի ձևականություններով, պայմաններով, սահմանափակումներով կամ պատժամիջոցներով,որոնք նախատեսված են օրենքով և անհրաժեշտ են ժողովրդավարական հասարակությունում՝ ի շահպետական անվտանգության, տարածքային ամբողջականության կամ հասարակության անվտանգության, անկարգությունները կամ հանցագործությունները կանխելու, առողջությունը կամ բարոյականությունը, ինչպես և այլ անձանց հեղինակությունը կամ իրավունքները պաշտպանելու, խորհրդապահական պայմաններով ստացված տեղեկատվության բացահայտումը կանխելու կամ արդարադատությանհեղինակությունն ու անաչառությունը պահպանելու նպատակով»2։ Ազատորեն արտահայտվելու իրավունքը ժողովրդավարական հասարակության էական հիմքերիցև դրա առաջընթացի ու յուրաքանչյուր անձի ինքնարտահայտման հիմնարար պայմաններից մեկն է։ 10–րդ հոդվածի 2–րդ մասի իմաստով այն կիրառելի է ոչ միայն «տեղեկատվության» կամ «գաղափարների» նկատմամբ, որոնք կա՛մ դիտվում են՝ որպես անվնաս կամ անտարբերության են մատնվում, այլևնրանց նկատմամբ, որոնք վիրավորական են, ցնցող կամ անհանգստացնող։ Այսպիսին են բազմակարծության, հանդուրժողականության և լայնախոհության պահանջները, առանց որոնց չկա «ժողովրդավարական հասարակություն»։ Ինչպես ամրագրված է 10–րդ հոդվածում, այս ազատությունը կարող էսահմանափակումների ենթարկվել, ինչը, սակայն, պետք է նեղ մեկնաբանության ենթարկվի և ցանկացած սահմանափակման անհրաժեշտությունը պետք է համոզիչ լինի։ «Անհրաժեշտ» ածականը` 10–րդ հոդվածի 2–րդ մասի իմաստով, ներառում է «հասարակական անհրաժեշտության ճնշման» առկայություն։ Պայմանավորվող պետություններն ունեն հայեցողության որոշակի սահման գնահատելու համար, թե առկա է արդյոք նման անհրաժեշտություն, սակայն այդ հայեցողությունն իրականացվում է Եվրոպական վերահսկողության հետ «ձեռք–ձեռքի»` ներառելով երկուստեք օրենսդրությունը և դրա կիրառման արդյունքում կայացված որոշումները, եթե անգամ վերջիններս կայացվել են անկախ դատարանի կողմից։ Հետևաբար, Դատարանն իրավասու է վերջնականորոշում կայացնել` կապված այն հարցի հետ, թե արդյոք «սահմանափակումը» համապատասխանում է10–րդ հոդվածով պաշտպանվող` արտահայտվելու ազատության սահմանափակման լեգիտիմ նպատակներին։ Իր վերահսկողության լիազորությունների իրականացնելու ժամանակ Դատարանը պետք է խախտումը դիտի գործի բոլոր հանգամանքների լույսի ներքո` ներառյալ վիճարկվող հայտարարությունների1 ԿՈՆՎԵՆՑԻԱ ՄԱՐԴՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԵՎ ՀԻՄՆԱՐԱՐ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ* ՓՈՓՈԽՎԱԾ11-ՐԴ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅԱՄԲ, 4-ը նոյեմբերի, 1950 թ., Հռոմ, հասանելի է՝ http։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=20870։ 2 Նույն տեղում։ բովանդակությունը և այն հանգամանքները, որոնցում դրանք արվել են։ Մասնավորապես՝ այն պետք էորոշի, թե արդյոք խնդիրները եղել են «հետապնդված լեգիտիմ նպատակներին համապատասխան», ևթե ազգային իշխանությունների կողմից ներկայացված հիմնավորումները «համապատասխան ու բավարար են»։ Դա իրականացնելիս Դատարանն ինքը պետք է համոզվի, որ ազգային իշխանություններըկիրառել են այնպիսի չափանիշներ, որոնք համապատասխանում են 10–րդ հոդվածում ամրագրվածսկզբունքներին և որ դրանք հիմնված են համապատասխան փաստերի ընդունելի գնահատման վրա։ Ժողովրդավարական հասարակությունում մարդն իրավասու է մեկնաբանություններ անել արդարադատության իրականացման և դրանում ներգրավված պաշտոնատար անձանց մասին և քննադատել նշված գործընթացն ու անձանց1։ Վերադառնալով ՄԻԵԴ–ի կողմից «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» 2013 թ. դեկտեմբերի 17-ինկայացված որոշմանը՝ նշենք, որ ընդհանրապես ելույթի որակումը՝ որպես պատմական, իրավականկամ քաղաքական, իհարկե, ինքնանպատակ չէ, այն հանգեցնում է պետության միջամտության(արգելքների, պատիժների) սահմանափակման, քանի որ պատմական, իրավական և քաղաքականհարցերիլայն պաշտպանությամբ։ Ինչպեսվերոշարադրյալում նշվեց խոսքի ազատության լույսի ներքո խոսքը դիտարկելու համար, նախ և առաջանհրաժեշտ է ուսումնասիրել վիճարկվող հայտարարությունների բովանդակությունը։ շուրջ քննարկումներն օգտվում են առավելՉպետք է անտեսենք նաև համապատասխան հայտարարություններ անող անձի նպատակաուղղվածությունը, այն է պարզել՝ թե արդյոք տվյալ անձը ցանկանում է տարածել ատելություն, թե հասարակությանը պարզապես տեղեկացնել ընդհանուր հետաքրքրություն ներկայացնող հարցերի վերաբերյալ, որի համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել համատեքստը, որում դրանք արվել են2։ Եվրոպական դատարանի կողմից կայացված որոշումների բովանդակության վերլուծությունը ցույցէ տալիս, որ դատարանը խոսքի ազատության իրավունքի «պաշտպանության քողի» ներքո է դիտումայն բազմաբնույթ ելույթներն ու հայտարարությունները, որոնց առնչությամբ անհավանական է որոշակիության առկայությունը և «որոնց վերաբերյալ բանավեճերը դեռևս շարունակվում են։ Այսինքն՝ՄԻԵԴ որոշումների պրիզմայի ներքո Փերինչեքի գործով իրավական եզրահանգում կատարելու համարանհրաժեշտ է պարզել՝ արդյոք Հայոց ցեղասպանության փաստի կապակցությամբ առկա է որոշակիություն, թե այն դեռևս գտնվում է բազմաբնագավառ մասնագետների բանավեճերի հարթակում։ Այժմ բարձրացնենք հետևյալ հիմնահարցը՝ արդյոք կարող է անորոշ համարվել մի երևույթ, որըհամարվում է ցեղասպանություն և որի իրագործված լինելը ճանաչվել է ավելի քան 20 պետությանկողմից, որի կատարման փաստը վկայող գրքերի, գիտական աշխատանքների, իրեղեն ապացույցների,նույնիսկ՝ վկաների առկայությունը ուղղակիորեն անհերքելիության է հասցնում և աքսիոմատիկ նշանակություն հաղորդում եղելությանը։ Իսկ դատարանը, լուծելով այն հարցը, թե արդյոք հայտարարությունը տեղավորվում է խոսքի ազատության շրջանակներում, որոշում կայացնելիս անտրամաբանորեննշել է, որ «չէր պահանջվում որոշել»՝ արդյոք հայկական ջարդերը «ցեղասպանություն էին, թե ոչ» ևնույնիսկ Հայաստանն այդ գործով որպես երրորդ կողմ չէր ներգրավվել (ինչպես վարվեց Մեծ պալատում վերաքննության կարգով իրականացվող դատալսմանը)։ Մինչդեռ վերոհիշյալ հիմնահարցը պահանջում էր դատարանից այն դիտարկել որոշակիության սահմաններում և պատշաճ կարգով դարձնելքննարկման առարկա` այդ կապակցությամբ բանավեճերի առկայության կամ բացակայության հարցըլուծելու համար։ Վերջինս պահանջում է Փերինչեքի խոսքի բովանդակությունը, մասնավորապես` Հայոց ցեղասպանության մերժումը և այն «միջազգային սուտ» անվանելը, իրեն որպես Թալեաթ Փաշայիհետնորդ հանդիսանալու մասին հայտարարությունները կամ ցեղասպանության հերքումը հայերինարտաքսելու սպառնալիքների հետ միասին, (հատկապես եթե հաշվի առնենք նաև, որ նման հայտարարություն անող անձը բացահայտորեն նշում է, որ հայ լինելը կարող է օգտագործվել՝ որպես վիրավորանք) չպետք է դատարանին անտարբեր թողնեին և չէին կարող որակվել՝ որպես հայտարարություններ, որոնք նպաստում են իրավական, պատմական կամ քաղաքական բանավեճի։ Հետևաբար, անձիպատմաբան, իրավաբան կամ քաղաքական գործիչ լինելը չպետք է որևէ դեպքում բավարար հիմք համարվի անձի՝ խոսքի ազատության շրջանակներն ընդարձակելու և վիրավորական խոսքի դրսևորումները մասնագիտական բանավեճի լույսի ներքո դիտարկելու և դրանց պատմական, իրավական կամքաղաքական արժեք տալու համար3։ 1 Տե՛ս ECHR։ Handyside v. the United Kingdom, 07.12.1976, Series A no. 24, Lingens v. Austria, 08.07.1986, Series A, no. 103,Jersild v. Denmark, 23.09.1994, Series A, no. 298, Sfrek v. Turkey (թիվ 1) [GC], թիվ 26682/95, ECHR 1999, Janowski v. Poland[GC], թիվ 25716/94, ECHR 1999-I, Nikula v. Finland, թիվ 31611/96, 22.03.2002, Lenvk v. Slovakia, թիվ 35640/97, 11.03.2003։ 2 Վարդանյան Վ., Կիրակոսյան Ե., Գևորգյան Լ., էջ 25։ 3 Վարդանյան Վ., Կիրակոսյան Ե., Գևորգյան Լ., էջ 25։ Այսպիսով, ՄԻԵԴ-ի՝ «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» գործով 2013 թ. դեկտեմբերի 17–ի վճիռըզարմանք առաջացրեց իրավաբանական, ինչպես նաև ոչ իրավաբանական այն հանրույթի մոտ, որըորոշակիորեն ուսումնասիրել է Հայոց ցեղասպանության փաստերը և գտնում է, որ այսպիսի որոշումնիրավաչափ լինել չի կարող, այն պետք է վերանայվի Մեծ պալատի կողմից կայացվելիք որոշմամբ,քանզի Փերինչեքի հայտարարությունները ոչ միայն չեն տեղավորվում Կոնվենցիայի 10–րդ հոդվածովնախատեսված խոսքի ազատության շրջանակներում, այլ նաև խախտում են նույն Կոնվենցիայի 17–րդհոդվածը, որի համաձայն՝ իրավունքի չարաշահումն արգելվում է, այն է՝ «Սույն Կոնվենցիայի ոչ միդրույթ չի կարող մեկնաբանվել այն իմաստով, թե որևէ պետության, անձանց խումբ կամ որևէ անձիրավունք ունեն զբաղվելու այնպիսի գործունեությամբ կամ կատարելու այնպիսի գործողություն, որնուղղված է այս Կոնվենցիայում շարադրված ցանկացած իրավունքի և ազատության վերացմանը կամդրանց սահմանափակմանն ավելի մեծ չափով, քան նախատեսված է Կոնվենցիայով»1։ Այս դատական գործընթացն արդյունավետորեն պետությունը փոխարինում է անհատով` որպեսմիջազգային իրավունքի ավանդական սուբյեկտ։ Սակայն ակնհայտ է, որ անհատին պատասխանատվության ենթարկելով հարցը չի լուծվում և շարունակվում է մնալ բաց, մասնավորապես՝ շարունակումէ չլուծված մնալ Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության մերժողական քաղաքականության դադարեցման, Ցեղասպանության` որպես կատարված միջազգային հանցագործության ճանաչման, հայժողովրդից ներում հայցելու և պատասխանատվության ենթարկվելու (ժամանակակից միջազգայինիրավունքի շրջանակներում գոյություն ունեցող միջազգային իրավական պատասխանատվությանբոլոր ձևերն ու տեսակները` ռեստիտուցիա, կոմպենսացիա, սատիսֆակցիա) հիմնահարցերը։ Ռումինիրավաբան, միջազգայնագետ Վեսպասիան Պելլային իր 1925 թ. գրված «Պետությունների կոլեկտիվպատասխանատվությունը և ապագայի քրեական իրավունքը» գրքում պետությանն անվանում է «իրավունքի գործող սուբյեկտ», որը չի կարող խույս տալ այն օրենքի պահանջներից, որոնք ներկայացվումեն առանձին անձանց և չի կարող կատարել այն հանցագործությունները, որոնցում մեղադրում է վերջիններիս։ Նա հատուկ ընդգծում է, որ պետությունը կյանքի է կոչում ժողովրդի կամքը և եթե վերջինսհանդիսանում է հանցագործ, ապա պատասխանատվությունն ընկնում է ամբողջ պետության և համապատասխանաբար՝ ժողովրդի վրա։ Բացի այդ, ֆիզիկական անձինք պետության թիկունքում չեն կարող թաքնվել պատասխանատվությունից, իսկ պետությունն էլ չպետք է պետական հանցանքի համար«քավության նոխազ» դարձնի լոկ պետական այրերին` նրան հանձնելով արդարադատության և խուսափի պատասխանատվությունից2։ Այնուամենայնիվ, Հայոց ցեղասպանության պարագայում` Փերինչեքից բացի այլ անհատներին Հայոց ցեղասպանության ժխտողական քաղաքականության համար մեղադրելու իրավական միջոցներիբացակայության պայմաններում, շարունակում է մնալ Օսմանյան կայսրության «ժառանգորդ երկիր»համարվող ներկայիս Թուրքիայի պատասխանատվության հիմնահարցը։ Այս առումով չափազանց կարևոր է հիմնավորել, որ Հայոց ցեղասպանությունը, անկախ «գենոցիդ»տերմինի կիրառումից, հանցագործություն է համարվել նաև կատարման պահին և դրա համար պատասխանատվություն է սահմանված եղել նաև 19-րդ դարավերջին և 20-րդ դարասկզբին գործող միջազգային իրավական նորմերով։ Ակնհայտ է, որ ժամանակակից միջազգային իրավունքն այս հարցումիր վերաբերմունքը պետք է դրսևորի՝ հենվելով նախկինում ձևավորված միջազգային իրավականնորմերի և դրանցով հռչակված սկզբունքների վրա։ Որքան էլ Թուրքիան փորձի պատասխանատվությունից խուսափել՝ պարբերաբար վկայակոչելով,թե 1948 թ. դեկտիմբերի 9–ի ՄԱԿ–ի՝ «Ցեղասպանության հանցագործության կանխարգելման և դրահամար պատժի մասին» կոնվենցիան չունի հետադարձ ուժ և չի տարածվում մինչ 1948 թ. տեղի ունեցած իրողությունների վրա, մինևնույնն է՝ այն ընդունելի չէ, քանզի ՄԱԿ–ի կողմից 1968 թ. մեկ այլ՝«Պատերազմական հանցագործությունների և մարդկության դեմ կատարված հանցագործություններինկատմամբ վաղեմության ժամկետ չկիրառելու մասին» կոնվենցիայի հենց առաջին հոդվածում հստակորեն նշված է, որ «անկախ կատարման ժամկետից (ընդգծումը՝ Ա.Վ.) պատերազմական հանցագործությունների և մարդկության դեմ կատարված հանցագործությունների նկատմամբ որևէ վաղեմության ժամկետներ չեն կիրառվում»։ Իսկ համաձայն նույն Կոնվենցիայի երկրորդ հոդվածի` մարդկության դեմ կատարված հանցագործություն է համարվում նաև ցեղասպանության հանցագործությունը,որը սահմանվել է 1948 թ. կոնվենցիայով։ 1 ԿՈՆՎԵՆՑԻԱ ՄԱՐԴՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԵՎ ՀԻՄՆԱՐԱՐ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ։ 2 Մարուքյան Ա., Հայոց ցեղասպանության հետևանքների հաղթահարման հիմնախնդիրներն ու պատմաիրավականհիմնավորումները, Երևան, 2014, էջ 180։ ՄԱԿ գլխավոր ասամբլեան իր 1946 թ. դեկտեմբերի 11-ի 96(1) բանաձևում հայտարարել է, որ միջազգային իրավունքի համաձայն՝ ցեղասպանությունը հանցագործություն է և հակասում է ՄԱԿ-ի ոգունու նպատակներին, և որ քաղաքակիրթ աշխարհը դատապարտում է այն՝ ընդունելով, որ պատմությանբոլոր ժամանակաշրջաններում ցեղասպանությունը մեծ կորուստներ է պատճառել մարդկությանը, ևհամոզված լինելով, որ մարդկությունն այդ նողկալի արհավիրքից ազատելու համար անհրաժեշտ էմիջազգային համագործակցություն1, իսկ Թուրքիան իր որդեգրած մերժողական քաղաքականությամբէլ ավելի է բորբոքում երկու պետությունների միջև առկա փոխհարաբերությունները և խորացնում փոխադարձ համագործակցության խոչընդոտների անհաղթահարելիությունը։ Նշենք, որ Հայաստանի Հանրապետությունն, իբրև 1948 թ. «Ցեղասպանության հանցագործությանկանխարգելման և դրա պատժի մասին» կոնվենցիայի անդամ պետություն, ունի բավականին լայնիրավասություններ՝ չնայած նույն կոնվենցիայի ունեցած բացերին ու թերություններին, որից այսօր էլփորձում են օգտվել թուրք «իրավաբան միջազգանագետները»` ձգտելով խեղաթյուրել Կոնվենցիայիդրույթները, դրանք ծառայեցնել Հայոց ցեղասպանության ժխտողականության պետական քաղաքականությունը։ Օրինակ, այս գործում ժամանակին առավել «հմտացել էր» հայ–թուրքական հաշտեցմանհանձնաժողովի նախկին անդամ Գյունդուզ Աքթանը։ Քննարկելով Կոնվենցիայի կիրառելիությունըՀայոց ցեղասպանության նկատմամբ, թուրք «մասնագետը» հակված չէր հայ ժողովրդին դիտարկել՝իբրև «հանցագործության զոհի», քանզի նրա կարծիքով՝ հայերն Օսմանյան կայսրությունում վերածվելէին «քաղաքական խմբի» և պայքարում էին անկախության համար, և քանի որ «քաղաքական խումբը», ըստ Կոնվենցիայի, չի դիտվում ցեղասպանություն հանցագործության օբյեկտ, ուստի՝ նրանց հետկարելի է անել այն ամենը, ինչ որակվում է իբրև ցեղասպանություն՝ առանց դրա համար պատասխանատվություն կրելու։ Վերոհիշյալ իրավամեկնաբանումն անթույլատրելի է և տեղ չի կարող ունենալ իրավագիտականմտքում։ Ելնելով ցեղասպանության մասին կոնվենցայի դրույթների էության ու բովանդակության վերլուծությունից, ներկայացնենք ՀՀ իրավասությունները Թուրքիայի Հանրապետության կողմից վարվողմերժողական քաղաքականության դեմ իրականացվող անհնազանդ պայքարում, այսպես. • Թուրքիայի Հանրապետության կողմից Հայոց ցեղասպանության ժխտողականությունը որակելիբրև հանցակցություն Հայոց ցեղասպանության մեջ, ինչը համապատասխանում է ՄԱԿ–ի կոնվենցիայի 3–րդ հոդվածի e կետին, ինչպես նաև Կոնվենցիայի 3–րդ հոդվածում նշված գործողությունների համար (ցեղասպանությունը, ցեղասպանություն կատարելու նպատակով դավադրությունը, ցեղասպանության ուղղակի և հրապարակային հրահրումը, ցեղասպանություն կատարելու փորձը, հանցակցությունը ցեղասպանության կատարման մեջ) Թուրքիայի Հանրապետության պատասխանատվության հարցերով դիմել ՄԱԿ–ի միջազգային դատարան2։ • Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Թուրքիան ժխտում է Հայոց ցեղասպանության փաստը,հիմնվելով Կոնվենցիայի 9–րդ հոդվածի վրա, որի համաձայն «Պայմանավորվող կողմերի միջև վեճերը՝կապված սույն Կոնվենցիայի մեկնաբանման, կիրառման և կատարման հետ, ներառյալ՝ նաև ցեղասպանություն կամ 3-րդ հոդվածում թվարկված որևէ արարք կատարելու համար այս կամ այն պետության պատասխանատվության վերաբերյալ վեճերը, հանձնվում են Միջազգային դատարանիքննարկմանը՝ վեճի կողմերից յուրաքանչյուրի պահանջով», ՀՀ կողմից Հայոց ցեղասպանության հիմնահարցը ներկայացնել՝ իբրև ՀՀ և Թուրքիայի Հանրապետության միջև ՄԱԿ–ի կոնվենցիայի շրջանակներում առկա վեճ և առանց վերջինիս համաձայնության` այդ վեճը հանձնել Միջազգային դատարանի քննությանը։ • Ելնելով Կոնվենցիայի 8–րդ հոդվածից, որ յուրաքանչյուր պայմանավորվող կողմ կարող է դիմելՄԱԿ-ի իրավասու մարմիններին՝ Միավորված ազգերի կազմակերպության կանոնադրությանը համապատասխան ձեռնարկելու այնպիսի գործողություններ, որոնք նրանք անհրաժեշտ են համարում ցեղասպանությունը և 3-րդ հոդվածում թվարկված որևէ այլ արարք կանխարգելելու և ճնշելու համար,ՀՀ-ն կարող է դիմել ՄԱԿ–ի համապատասխան մարմին (օրինակ` Անվտանգության խորհուրդ), պահանջելով ձեռք առնել կազմակերպության կանոնադրության դրույթներից բխող բոլոր միջոցները` Հայոցցեղասպանության ժխտողականությունը կանխելու համար։ 1 Տե՛ս ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆՑԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՆԽԱՐԳԵԼԵԼՈՒ ԵՎ ՊԱՏԺԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ ԿՈՆՎԵՆՑԻԱ, հասանելի է՝http։ //www.un.am/res/UN%20Treaties/III_1.pdf։ 2 Մարուքյան Ա., էջ 200։ Առնոլդ ՎարդանյանՀԱՅԵՐԻ ԴԵՄ ԻՐԱԳՈՐԾՎԱԾ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՐԺՈՂԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱՀԱՐՑԵՐՆ` ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅԱՆ ԼՈՒՅՍԻ ՆԵՐՔՈԲանալի բառեր՝ ցեղասպանություն, հայերի ցեղասպանության 100 ամյակ, Փերինչեք, 1948 թ. ցեղասպանության կոնվենցիա, Թուրքիայի մերժողական քաղաքականություն, խոսքի ազատության իրավունք, ՄԱԿ–ի միջազգային դատարան ։	Սույն գիտական աշխատանքում ներկայացված է հայերի դեմ իրականացված ցեղասպանության միջազգային ճանաչմանը խոչընդոտող հանգամանքների իրավական վերլուծություն։ Քննարկվել է ՄԻԵԴ-ի «Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի» իր տեսակի մեջ եզակի գործի իրավաչափությունը, ինչպես նաև ներկայացվել է ՀՀ կողմից իրավական հնարավոր ուղղությունները` Թուրքիայի կողմից վարած մերժողական քաղաքականության դեմ։
Գրականության մեջ կան «ծառայության» շատ բնորոշումներ, բայց ոչ մեկ սահմանում է ընդունվել բոլորի կողմից: Ֆիլիպ Կոտլերը ծառայությունը սահմանում է հետևյալ կերպ. «Serviceառայությունը ցանկացած իրադարձություն կամ արդյունք է, որը մի կողմ կարող է առաջարկել մյուսին, և որը հիմնականում ոչ նյութական է և չի հանգեցնում որևէ բանի տիրապետմանը: Servicesառայությունները կարող են արտադրվել կամ մատուցվել »[1; 78]: Marketingառայություններին կարող է տրվել հինգ բնութագիր, որոնք պետք է հաշվի առնվեն շուկայավարման ծրագրեր իրականացնելիս: Եկեք թվարկենք այս հատկությունները և բացատրենք դրանցից յուրաքանչյուրը [2; 89-99]: Ang Ոչ նյութականություն, Seառայության աղբյուրից անբաժանելիություն, Որակի փոփոխականություն, 70 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  Երկարակեցություն, բաց Սեփականության բացակայություն: 1. Ոչ նյութականություն: Առայությունները ոչ նյութական են: Դրանք հնարավոր չէ տեսնել, համտեսել կամ լսել, քանի դեռ չեն գնել: Հաճախորդի վստահությունն ամրապնդելու համար ծառայություն մատուցողը կարող է սկսել և առաջարկել մի շարք լրացուցիչ ծառայություններ: Առաջին հերթին նա կարող է բարձրացնել իր արտադրանքի շոշափելիությունը, նկարագրել իր ծառայությունը, սրել հաճախորդի ուշադրությունը ծառայության հետ կապված այլ առավելությունների վրա: Բացի այդ, սպառողի վստահության մակարդակը բարձրացնելու համար ծառայություն մատուցողը պետք է ընտրի որակի անուն, որը համապատասխանում է ծառայության էությանը: 2. Անբաժանելիություն աղբյուրից: Առայություններն անբաժանելի են իրենց աղբյուրից, այսինքն `ծառայությունը և՛ մատուցվում է, և՛ միաժամանակ սպառվում ՝ անկախ նրանից, թե դա մատուցվում է անձի կամ մեքենայի կողմից: Ապրանքների մեծ մասի համար այս երկու գործընթացները սովորաբար անկախ են: Այլ կերպ ասած, ծառայությունների մեծ մասը հնարավոր չէ պահպանել հետագա օգտագործման համար: Գնորդը պետք է ներկա լինի ծառայության ստեղծմանը: 3. Որակի փոփոխականություն, անկայունություն: Առայությունների բնութագրական առանձնահատկություններից մեկը ծառայությունների որակի փոփոխականությունն է: Սա նշանակում է, որ ծառայության որակը հիմնականում կախված է նրանից, թե ով, երբ, որտեղ և ինչպես է մատուցում ծառայությունը: Առայությունների մեծ մասը մատուցում են մարդիկ, այդ պատճառով գնորդը և ծառայություն մատուցող անձը ստիպված են փոխգործակցել և համագործակցել: Արդյունքը կախված է նրանց համատեղ գործողություններից և գնորդի ընկալումից: 4. Դա ոչ պահեստային ապրանք է: Mostառայությունների մեծ մասը, կախված նրանից, որ դրանք միաժամանակ մատուցվում և սպառվում են, չեն պահվում: Serviceառայությունը չի կարող պահպանվել հետագա վաճառքի կամ օգտագործման համար: Այսինքն ՝ ծառայությունը սպառվում է նախորոշված պահին, և այն չի փոխվում որևէ գործոնի ազդեցությամբ: ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ 5. Սեփականության բացակայություն: Առայության մատուցումը գործարք է, որի ընթացքում մի կողմը մյուսին տրամադրում է մի ապրանք, որը ենթակա չէ սեփականության, բայց գնորդի համար արժեքավոր է այս կամ այն պատճառով: Theամանակ առ ժամանակ ծառայության ընթացքում տեղի է ունենում գույքային իրերի փոխանակում, օրինակ `ծրագրակազմը կարելի է գնել էլեկտրոնային եղանակով: Այս բնութագրի էությունն այն է, որ ծառայությունների մեծ մասի դեպքում սպառողի կողմից ծառայության ձեռքբերումը չի ենթադրում դրա նկատմամբ սեփականության իրավունքի ձեռքբերում: Աղյուսակ 1. Ապրանքների և ծառայությունների հիմնական տարբերություններն ու բնութագրերը 8 Ապրանքների շոշափելի տեսանելի պահածոների առևտուրը չի ուղեկցվում դրանց արտադրությամբ Ապրանքների արտահանում նշանակում է ապրանքների մաքսային տարածքից երկրի տարածքից վճարման ենթակա վճարումներ Notառայություններ Ոչ շոշափելի Տեսանելի Ոչ անվտանգ Ուղեկցվում է դրանց արտադրություն կամ առաքում servicesառայությունների արտահանում նշանակում է դրա առաքում օտարերկրացու, ոչ թե ռեզիդենտ, նույնիսկ եթե նա գտնվում է երկրի մաքսային տարածքում: Մարկետինգի մասնագետները բախվում են այնպիսի մարտահրավերների, ինչպիսիք են հաճախորդը հասկանում է հաճախորդների կարիքները և ծառայությունների նկատմամբ պահանջները requirements դա պարզ է դառնում սպառողի համար: 72 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  պահել սպառողին տրված խոստումները և զբաղվել դրանցով: Այսպիսով, ծառայությունների ոլորտում շուկայավարումն իրականացվում է երեք փուլով. Ներքին շուկայավարում, արտաքին շուկայավարում և երկկողմանի կամ ինտերակտիվ շուկայավարում (եռանկյուն կողմեր), որը սխեմատիկորեն եռանկյուն է (Նկար 1): Marketingառայությունների շուկայավարման եռանկյունու երեք գագաթները ներկայացնում են կազմակերպության ղեկավարությունը, աշխատակիցները, սպառողները կամ հաճախորդները: 1. Կազմակերպությունը խոստումներ է տալիս սպառողներին, 2. Աշխատակիցները պահում են իրենց խոստումները, 3. Կազմակերպության ղեկավարության և աշխատակիցների փոխհարաբերությունները ճիշտ փոխհարաբերությունների, ինչպես նաև կրթված, բարյացակամ և որակյալ աշխատողների միջոցով հնարավոր է դառնում կատարել խոստումները: սպառողներին: Կազմակերպության և նրա հաճախորդների կապը կոչվում է արտաքին շուկայավարման գործընթաց: Արտաքին շուկայավարման ընթացքում կազմակերպությունը սպառողներին խոստումներ է տալիս առաջարկվող ծառայությունների և դրանց իրականացման առումով իր կողմից մատուցվող ծառայությունների վերաբերյալ [3; 24-30]: Կառավարում Արտաքին շուկայավարում Խոստումնալից սահմանում Ներքին շուկայավարում Կատարող խոստումներ Աշխատակիցներ Ինտերակտիվ շուկայավարում խոստումներ սպառողներ Նկար 1. Marketingառայություններ շուկայավարման եռանկյունի 73 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Խոստումներ են տրվում որոշակի ծառայությունների կամ գովազդների վերաբերյալ, և հաճախորդները մոտ են որոշակի սպասելիքների: Դրանք կարող են դրական կամ բացասական ազդեցություն ունենալ սպառողի սպասումների, հաճախորդների սպասարկման որակի և սպասարկման որակի իրական, ընթացիկ մակարդակի վրա սպասելիքների (սպասվող, պոտենցիալ մակարդակի) տարբերությունների վրա: Սպառողները գինն օգտագործում են որպես ծառայության որակի ցուցիչ, մինչդեռ ծառայությունների մատչելիության և մատչելիության խոստումները ազդում են սպառողի սպասելիքների վրա: Serviceառայություններ մատուցողների համար այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են ծառայություններ մատուցողները, կազմակերպության պատկերը, տեսանելի կառուցվածքները և իրական սպասարկման գործընթացը հիմք են հանդիսանում հաճախորդների սպասարկման և առաքման ակնկալիքները: Հաճախորդների սպասելիքները և իրականությունը համեմատելուց հետո սպառողի վերջնական կարծիքը ծառայության նկատմամբ ձևավորվում է այն միջավայրի միջոցով, որտեղ նրանք ստանում են այդ ծառայությունը, ինչպես նաև այդ ծառայությունները մատուցող անձանց բնավորության և վարքի միջոցով: Ներքին շուկայավարումը աշխատողների վերապատրաստում է, որոնք անմիջականորեն շփվում են հաճախորդների հետ և բարձրացնում են արդյունավետությունը, ինչպես նաև ամբողջ անձնակազմի ուսուցում `համատեղ աշխատելու և հաճախորդների բավարարվածությունն ապահովելու համար: Ներքին շուկայավարումը նշանակում է, որ սպասարկող ընկերությունները պետք է ավելի շատ ուշադրություն դարձնեն անձնակազմի որակին: Նա պետք է արդյունավետորեն վերապատրաստի հաճախորդների հետ աշխատող, միասին աշխատող և սպառողի կարիքները բավարարող աշխատակիցներին: Եթե կազմակերպությունը նպատակ ունի մատուցել ամենաբարձր որակի ծառայություն, ապա յուրաքանչյուր աշխատող պետք է ուղղված լինի սպառողին: Փաստորեն, ներքին շուկայավարումը պետք է նախորդի արտաքին շուկայավարմանը: Այս համատեքստում շատ կարևոր են նաև աշխատողների մոտիվացիան և բարձրագույն ղեկավարության հետ դրական հարաբերությունները: 74 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ, բարոյահոգեբանական միջավայր և այն արժեքները, որոնք աշխատակիցները կրում են որպես կազմակերպությունը ներկայացնող օղակ: Անիմաստ է գովազդել ամենաբարձր որակը, քանի դեռ անձնակազմը չի հասել դրա իրականացմանը և պահպանմանը: Ինտերակտիվ, երկկողմանի շուկայավարման գործընթացը ենթադրում է, որ կազմակերպությունը պահպանում է իր խոստումները սպառողներին: Ինտերակտիվ շուկայավարումը ծառայություն մատուցողների և սպառողների իրական շփումն է, որը կոչվում է «ճշմարտության պահ» կամ ծառայության գործընթաց, իրավիճակ: Սա վճռական պահ է ծառայությունների մատուցման գործընթացում, որտեղ կազմակերպությունները ցույց են տալիս, որ կարող են արդարացնել սպառողի սպասելիքները: Ինտերակտիվ շուկայավարումը շատ կարևոր դեր է խաղում կազմակերպության և սպառողների միջև հարաբերությունների հաստատման գործում: Սպառողի կողմից ծառայության ընկալումը բխում է դրա մատուցումից, որը հնարավոր չէ առանձնացնել աշխատողների հետ շփումից (ծառայությունն անբաժանելի է իր աղբյուրից): Կազմակերպության համար կարևոր է, որ կազմակերպության և սպառողի միջև հարաբերություններն այդքան կարևոր չլինեն, որքան աշխատողի և սպառողի միջև: Այս հարաբերությունների հաջողությունը կախված է աշխատողի վերաբերմունքից իր աշխատանքի նկատմամբ և կազմակերպության հանդեպ իր նվիրվածությունից: Կազմակերպությունը պարտավոր է վարձել բարձր ծառայության հմտություններ ունեցող աշխատակիցների և նրանց ներգրավել կազմակերպության գործունեության մեջ, դրդել նրանց հետևել կազմակերպության կառավարման օրինակներին: Հաղորդակցման ընթացքում աշխատողը և սպառողը հանդիպում են դեմ առ դեմ, և աշխատողների պահվածքը շատ կարևոր գործոն է, որն ազդում է սպառողի սպասելիքների վրա: Երկկողմանի շուկայավարումը ենթադրում է, որ ծառայության որակը մեծապես կախված է մատակարարի և սպառողի փոխհարաբերությունից: Սա նշանակում է, որ մասնագետները չպետք է ենթադրեն, որ իրենք բավարարել են հաճախորդի պահանջները `առաջարկելով միայն բարձրորակ ծառայություններ, այլ նաև պարտավոր են զարգացնել փոխադարձ շուկայավարման հմտություններ և գործառույթներ իր 75 ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ մեջ: Շուկայավարման խառնուրդը շուկայավարման գործիքների ամբողջություն է, որոնք մատակարարն օգտագործում է նպատակային շուկայում `շուկայավարման խնդիրները լուծելու համար: Տնտեսագետ Mc. Մաքքարթինը ներկայացնում է շուկայավարման խառնուրդը 4p բարդույթով. 1. ապրանք - ապրանք, 2. գին - գին, 3. տեղ - բաշխում կամ վաճառք, 4. խթանում - առաջխաղացում [4; 15]: Իսկ Ֆիլիպ Կոտլերը շուկայավարման խառնուրդը ներկայացնում է 6P- ի հետ, վերը նշված 4P- ին ավելացնում ևս 2P. Քաղաքական իշխանություն (քաղաքական իշխանություն) և հասարակության վերաբերմունք (հասարակական տարբերակ) [5; 1981-ին Booms- ը և Beatles- ը առաջարկեցին 7P համալիրը ծառայությունների ոլորտի համար. 4P- ն ավելացրեց մարդկանց, գործընթացը և ֆիզիկական ապացույցները [6]. 1. ապրանք / ծառայություն - ապրանք / ծառայություն, 2. գին - գին, 3. առաջխաղացում - առաջխաղացում, 4: տեղ `բաշխում կամ վաճառք, 5. մարդիկ` մարդիկ, 6. գործընթացներ `գործընթացներ, 7. ֆիզիկական ապացույցներ` ֆիզիկական միջավայր: Serviceառայության առաջարկ: Ապրանքը այն է, ինչ կազմակերպությունն առաջարկում է սպառողին, որը կարող է բավարարել նրա կարիքները: Դա կարող է լինել շոշափելի կամ ոչ նյութական: Ի հակադրություն, ծառայությունների մատուցման որոշումները, որոնք առաջարկվում են ծառայությունների շուկայավարման մասնագետների կողմից, տարբերվում են արտադրանքի վրա հիմնված որոշումներից: Theառայության մատուցման վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այն կարելի է բաժանել առանձին բաղադրիչների, մասնավորապես `հիմնական առաջարկի, որը ներկայացնում է ծառայության հիմնական ոչ նյութական օգուտները և երկրորդային առաջարկի, որը ներկայացնում է շոշափելի և լրացուցիչ տարրերի: ծառայություն. Առաջարկվող հիմնական ծառայությունների մատուցումը մշակվում է հաճախորդի նախընտրած ձևով և վայրում `ընդգծելով հաճախորդի սպասելիքները ծառայության վերաբերյալ: Երկրորդական ծառայությունների մատուցումը լրացուցիչ օգուտ է, առավելություն, որն առաջարկվում է սպառողների լրացուցիչ կարիքները բավարարելու համար, և ծառայում է այն տարբերակել մրցակիցներից: Այս առավելությունները կարող են ներառել ծառայության նյութական և ոչ նյութական տարրեր, որոնք օգնում են սպառողին հեշտությամբ հասկանալ հիմնական ծառայությունը: Servicesառայությունները դժվար է վերահսկել և ներկայացնել սպառողին, քանի որ դրանք ոչ նյութական են: Հետեւաբար, շուկայավարման մասնագետները հաճախ շեշտադրում են ծառայությունների մատուցման շոշափելի տարրերը: Որքան շոշափելի ծառայությունը, այնքան ավելի շատ ապացույցներ են անհրաժեշտ, ներառյալ փաթեթավորումը, ֆիրմային անվանումը, կորպորատիվ իմիջը, ծառայությունների մատուցումը և սպասարկող անձնակազմը: Առայությունների գնագոյացում: Առայության գինը որոշելիս ծառայության շուկայավարման մասնագետներն ավելի շատ մտահոգված են գնագոյացման խնդիրներով, քան արտադրանքի շուկայավարման մասնագետները: Տարբերությունն այն է, որ ծառայության ոչ նյութական բնութագրերը ցույց են տալիս, որ գինը դառնում է որակի որոշիչ: Serviceառայությունից զրկելու պրոֆիլը կարևոր է դարձնում ծառայությունների մատակարարման և պահանջարկի վերահսկումը: Գնի բաղադրիչի փոփոխությունը ամենադյուրինն է և սովորաբար ամենաարագը: Providingառայությունների մատուցման գինը հաճախ օգտագործվում է սպառողների կողմից ՝ իրենց սպասելիքները ձևավորելու, գնման որոշումներ կայացնելու և մատուցվող ծառայության որակը գնահատելու համար: Այն դիտվում է որպես էական թելադրանք բարձր ռիսկայնությամբ և փորձի առանձնահատկություններով ծառայությունների ոլորտում `ծառայության վերաբերյալ սպասելիքներ ձևավորելու համար: Գինը սպառողի համար որակի ցուցանիշ է: Այսպիսով, կարծիք է ձեւավորվել, որ որքան բարձր է տվյալ ծառայության գինը, այնքան մեծ է սպառողի սպասելիքները դրա նկատմամբ: ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ servicesառայությունների ոլորտում գնագոյացման գործոնները նույնքան բազմազան են և գրեթե նույնն են, ինչ ապրանքների գնագոյացման հարցում: Այսպիսով, այդ գործոնները ներառում են ծախսերը, մրցակցային գները, թիրախային խմբերը և կազմակերպության կողմից ընտրված դիրքավորումը, գնագոյացման ռազմավարությունը, զեղչային համակարգերը և սեզոնայնությունը: Խթանման քաղաքականություն Դասական շուկայավարման մեջ խթանման խառնուրդը բաժանված է 4 հիմնական խմբի `գովազդ, վաճառքի խթանում, հասարակայնության հետ կապեր (PR) և անձնական վաճառք: Այնուամենայնիվ, ծառայությունները խթանելիս կարևոր է ընդգծել ծառայության շոշափելի տարրերը, ինչպիսիք են փաթեթավորումը, ծառայությունների մատուցման մեխանիզմները և սպասարկող անձնակազմը: Այս համատեքստում պետք է հնարավոր լինի անտեսանելին վերածել տեսանելի արժեքների, իսկ ռիսկերը ՝ առավելությունների: Serviceառայությունների շուկայավարման խթանման հիմնական խնդիրներն են.  Կազմակերպության և մատուցվող ծառայությունների վերաբերյալ իրազեկվածության և հետաքրքրության ապահովում. «Գնված ծառայության օգուտների փոխանցում և ներկայացում, organization Կազմակերպության դրական իմիջ կամ հեղինակություն ստեղծել կազմակերպություն մրցակիցներից, consumers Հիշեցրեք սպառողներին ծառայության գոյության մասին: Հաղորդակցման ալիքների ընտրությունն ու տեսակները կախված են թիրախային խմբերից և ընտրված դիրքից: Առայությունների բաշխում: Բաշխման որոշումները վերաբերում են սպառողներին ծառայությունների մատչելիությանը և մատչելիությանը: Սպառողի տեսանկյունից մատչելիությունը նշանակում է, որ նրանք կարող են ստանալ ծառայությունը, երբ ցանկանան, և մատչելիությունը համեմատաբար հեշտությունն է, հեշտությունը, որով սպառողները կարող են ձեռք բերել ծառայություններ մատուցող ընկերությունների կողմից առաջարկվող ծառայությունները: Մաքուր ծառայությունների դեպքում 78 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Բաշխման որոշումները շատ կարևոր չեն, չնայած ծառայությունների մեծ մասը ներառում է շոշափելի, շոշափելի բաղադրիչ: Արդյունքում, բաշխման որոշումները ներառում են որոշումներ ֆիզիկական միջավայրի և միջնորդների կողմից ծառայությունների մատուցման վերաբերյալ: Միևնույն ժամանակ, որոշ դեպքերում կարևոր է նաև ծառայության «աշխարհագրական դիրքը»: Օրինակ ՝ հյուրանոցի գտնվելու վայրը, ենթակառուցվածքների առկայությունը, շատ դեպքերում աշխարհագրական դիրքը կախված է նաև կազմակերպության դիրքից, օրինակ ՝ եթե ծառայություն մատուցող ընկերությունը ցանկանում է դիրքավորվել որպես բարձրակարգ կազմակերպություն և թիրախավորում է իր թիրախային խմբերը ավելի շատ գնման հատվածներ, այն պետք է տեղակայված լինի համապատասխան վայրում, ինչպիսին է քաղաքի կենտրոնը կամ հարուստները: Ժողովուրդ. Մարդիկ, որպես ծառայությունների համալիրի տարր, ներառում են բոլոր մարդկային դերակատարները `կազմակերպության անձնակազմը (ներքին սպառող), գնորդներ (արտաքին սպառող) և այլ սպառողներ, ովքեր դեր են խաղում ծառայությունների մատուցման և ընտրության գործընթացում: Կազմակերպության անձնակազմը ծառայությունների մատուցման գործընթացում մշտական փոխգործակցության մեջ է հաճախորդի հետ, որի արդյունքում կարելի է ասել, որ անձնակազմի հմտությունները, գիտելիքները, վերաբերմունքն ու պահվածքն ազդում են սպառողների կողմից ծառայությունների ընկալման և դրանց որակի վրա: , Սպառողները հաճախ կազմակերպության անձնակազմին նույնացնում են ծառայությունները, անկախ ծառայության մատուցման գործընթացում անձնակազմի դերից կամ ազդեցությունից: Այստեղ է, որ կարևոր է հաշվի առնել վերը նշված ծառայությունների շուկայավարման եռանկյան արտաքին և ինտերակտիվ շուկայավարման գործընթացները (Նկար 1): Փաստորեն, դա ենթադրում է «ճիշտ մարդկանց / սպասարկող անձնակազմի» կողմից «ճիշտ մարդկանց / ղեկավարների» ընտրություն և նրանց հմտությունների ու գիտելիքների շարունակական զարգացում (Նկար 2): 79 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Վերաբերմունք Դատողություններ Հմտություններ Գիտելիքներ Նկար 2. Աշխատակազմի գիտելիքների և հմտությունների զարգացման փուլեր 9 Գործընթացներ: Գործընթացները տարբեր բնույթի ընթացիկ ընթացակարգեր, մեխանիզմներ և գործողություններ են, որոնց միջոցով մատուցվում են ծառայություններ: Deliveryառայությունների մատուցման գործընթացը ստանդարտացված կամ հարմարեցված լինելու դեպքում հաճախորդը ծառայությունը որակյալ է համարում: Իհարկե, ծառայությունների մատուցման գործընթացի հիմնական բաղադրիչները այն մարդիկ են, ովքեր անմիջական մասնակցություն ունեն այդ գործընթացում: Այդ պատճառով ծառայությունը կազմակերպության աշխատակիցների և արտաքին սպառողների «ձուլման» շարունակական գործընթաց է: Provisionառայությունների մատուցումը և դրանց սպառումը տեղի են ունենում միաժամանակ, և դրա շնորհիվ սպառողները դառնում են ծառայությունների մատուցման գործընթացի մասնակիցներ: Սպառողների հավատարմությունն ու կազմակերպության նկատմամբ վստահությունը մեծապես կախված են ծառայությունների մատուցման գործընթացների հաջողությունից: Կազմակերպության շուկայավարման և այլ ֆունկցիոնալ միավորները պետք է միասին աշխատեն, որպեսզի կարողանան լավագույնս բացահայտել ներքին և արտաքին սպառողների կարիքները: Դիագրամը մշակվել է հեղինակի կողմից: ԿԱՌԱՎԱՐՆԵՐ, բավարարեք նրանց `զարգացնելով և առաջարկելով ծառայությունների մատուցման արդյունավետ և սպառողին կենտրոնացված ծառայություններ (Նկար 3): Սպառողների ակնկալիքների համակարգի զարգացում Սպասումների ձևափոխում Առանձնահատկություններ Գործընթացների մշակում և իրականացում `ըստ սահմանված բնութագրերի, անձնակազմի վարքագծի սահմանում Կատարողականի գնահատում և զարգացման միջոցառումների իրականացում Նկար 3. Հաճախորդի կարիքների բացահայտման փուլեր և ծառայությունների մատուցման գործընթաց Այն միջավայրը, որտեղ ծառայություն մատուցողը մատուցում է ծառայությունը, և որտեղ կազմակերպությունն ու սպառողները համագործակցում են (ինչպես նաև ցանկացած շոշափելի բաղադրիչ, որը նպաստում է ծառայության մատուցմանը), կոչվում է ֆիզիկական միջավայր: Serviceառայություններ մատուցողները պետք է մատուցեն, առաջարկեն ծառայության իրեղեն ապացույցներ `իրական և պոտենցիալ սպառողներին ծառայության իմիջը ձևավորելու և զարգացնելու համար: Հաճախ ֆիզիկական միջավայրը համընկնում է ծառայության խթանման և բաշխման հետ: Servicesառայությունների բոլոր շոշափելի վկայությունները, ինչպիսիք են բուկլետները, ձևաթղթերը, այցեքարտերը, հաշվետվությունների ձևաչափերը, սարքավորումները և ֆիզիկական հարմարությունները (օրինակ ՝ հյուրանոցային սենյակի հարմարավետությունը, մաքրությունը և այլն), ներկայացնում են ծառայության ֆիզիկական միջավայրը: Դիագրամը մշակվել է հեղինակի կողմից: ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Այսպիսով, ծառայությունների շուկայավարման լրացուցիչ 3 PS- ն արտացոլում է ծառայությունների հիմնական առանձնահատկությունները, մասնավորապես `ծառայություններ մատուցողների անբաժանելիությունը սպառողներից, սպառման և առաքման միաժամանակյա բնույթը և անտեսանելի և ոչ նյութական գործոնները շոշափելի և տեսանելի գործոնների վերափոխելու անհրաժեշտությունը: , Ամփոփ ծառայությունների շուկայավարման 7 P- ներն իրենց տարրերով կարող են ներկայացվել ստորև ներկայացված գծապատկերով (Նկար 4) [7; 15]: , ։	Ծառայությունների ոլորտում մարկետինգն իրականացվում է երեք փուլերով՝ ներքին մարկետինգ, արտաքին մարկետինգ եւ երկկողմանի կամ ինտերակտիվ մարկետինգ։ Ջ. Մակքարտնին մարկետինգ միքսը ներկայացնում է 4p-ի համալիրով՝ 1. product - ապրանք, 2. price - գին, 3. place - բաշխում կամ իրացում, 4. Promotion – առաջմղում։ Իսկ Ֆիլիպ Կոտլերը մարկետինգ միքսը ներկայացնում է 6P-ով, վերը թվարկված 4P-ին ավելացնում է եւս 2P՝ քաղաքական ուժեր (political power) եւ հասարակության վերաբերմունք (public option)։ Բումսը եւ Բիթները ծառայությունների ոլորտի համար առաջարկեցին 7P համալիրը՝ 4P-ին ավելացան մարդիկ (people), գործընթացը (process) եւ ֆիզիկական միջավայրը (Physical Evidence)։
Հայաստանի Հանրապետության տարածքում վառելիքային ռեսուրսներիգործնականում բացակայությունը երկիրը մշտապես կախվածության մեջ ենդնում ներկրվող ռեսուրսներից, որոնց գների անկայունությունը շուկայումհանգեցնում են տնտեսական խնդիրների [1]։ Ներքին պահանջը բավարարելուհամար գնալով շատանում են լեռնային գետերի վրա կառուցվող փոքր ջրայինէլեկտրակայանները (ՋրԷԿ)՝ ելնելով ՀՀ լանդշաֆտի և ջրային ռեսուրսներիընձեռած հնարավորությունից։ Փոքր ՋրԷԿ-ները ունեն մի շարք առավելություններ՝ զբաղեցրած փոքրտարածք, պատվարի անհրաժեշտության բացակայություն, ընդհանուր համակարգի ծանրաբեռնվածության բաշխում, ենթակառուցվածքի պահպանմանցածր արժեք [2]։ Մի շարք երկրներ, ինչպիսիք են Չինաստանը [3] [4], Նեպալը[5], Հնդկաստանը [6], Թուրքիան [7], Լատինական Ամերիկայի և Կարիբյաներկրները [8] որպես էներգետիկ քաղաքականություն ընտրել են փոքր ՋրԷԿների զարգացումը։ Այս տեսակ ՋրԷԿ-ների կառուցման տեխնոլոգիաները հիմնականումերկուսն են. ա) դիվերսիոն՝ երբ գետի հոսքի մի մասը շեղվում է ջրանցքների միջոցովև ուղղվում դեպի գեներատորներ, բ) գետի հոսքի՝ համակարգը օգտագործում է գետի բնական հոսքը,առանց շեղելու հոսքը։ Այս երկու տեխնոլոգիաներն էլ չեն պահանջում մեծածավալ պատվարների կառուցում [9]։ ՀՀ-ում առկա փոքր ՋրԷԿ-ներում կիրառվում է միայն դիվերսիոն տեխնոլոգիան։ Փոքր ՋրԷԿ-ների առավելություններին զուգահեռ՝ առկա են նաև որոշխնդիրներ։ Բացասական ազդեցությունների ռիսկային գոտում են գյուղատնտեսությունը, քաղաքաշինությունը, պատմամշակութային կառույցները, ջրայինօբյեկտների էկոլոգիան, կարող են հանգեցնել գրունտային ջրերի հավասարակշռության խախտման՝ դրանից հետևող բարդություններով։ Գյուղատնտեսական ոլորտում փոքր ՋրԷԿ-ների ազդեցությունը մեծ էհողահանդակների որակական և քանակական ցուցանիշների վրա։ Փոքր ՋրԷԿ-ների գործունեության հետևանքով փոփոխված ջրի մակարդակը, ինչպես լուծված նյութերի կոնցենտրացիան ուղղակիորեն ազդում են հողահանդակների վրա՝ նվազեցնելով նրանց բերքատվությունը, և նույնիսկ այդհողերը կարող են դարձնել ոչ պիտանի գյուղատնտեսական գործունեությանհամար [10]։ Գրունտային ջրերը մեծ դեր ունեն խոնավության հաշվեկշռի պահպանման ու վերականգնման գործում [11]։ Փոքր ՋրԷԿ-ները որոշ հատվածներումբարձրացնում են գրունտային ջրերի մակարդակը, իսկ որոշ տեղերում հանգեցնում են նվազեցման կամ չորացման [12]։ Գրունտային ջրերի բարձրացումը ազդում է նաև հնէաբանական և պատմամշակութային հուշարձանների վրա՝ վնասելով նաև դեռ չբացահայտված հնէաբանական տարածքները, որոնցով հարուստ է Հայաստանը։ Նկար 1-ում ցույց են տրվում Մարմաշենի վանքի թրջածու աղակալած պատերը, ինչը գրունտային ջրերի բարձրացման հետևանք է։ Նմանատիպ երկարատև ազդեցությունը կարող է հանգեցնել կոթողի լուրջվնասմանը։ Փոքր ՋրԷԿ-ների ազդեցությունը՝ ՀՀ-ում կիրառվող տեխնոլոգիայով (դիվերսիոն), զգալի է ջրային էկոհամակարգի ջրաֆիզիկական, ջրաքիմիական ևջրակենսաբանական ցուցանիշների վրա։ Իսպանիայի Հոզ Սեկա (Hoz Seca) գետի երկարաժամկետ ուսումնասիրությունները փոքր ՋրԷԿ կառուցելուց առաջև հետո ցույց են տվել, որ չնայած փոքր ՋրԷԿ-ի կառուցումը ոչ մի կերպ չիանդրադարձել նախակենդանիների բազմազանության ու կենսամասսայի վրա,այն հանգեցրել է ձկների թվաքանակի կրճատման 43%-ով [14]։ Բացի դրանից,փոքր ՋրԷԿ-ի գործունեության ընթացքում խախտվում է ջրի գազային բալանսը(պակասում է թթվածնի բաժինը), բարձրանում է ջերմությունը, տեղի է ունենումքիմիական աղտոտում ՋրԷԿ-ի մեխանիզմներում օգտագործվող քսուքներով ևայլ նավթամթերքով [15]։ Նկ. 1 Գրունտային ջրերի ազդեցությունը Մարմաշենի վանքի վրա [13]Անհրաժեշտ է նշել, որ փոքր ՋրԷԿ-ներին առնչվող ռիսկերը և հնարավորվնասակար հետևանքները շատ ավելի քիչ են, քան միջին և մեծ ջրային էլեկտրակայանների դեպքերում։ ՀՀ-ում փոքր ՋրԷԿ կառուցելու չափորոշիչ են տեղանքի ինժեներականնպատակահարմարությունը և ջրի հոսքի արագությունը։ Չնայած, ինչպեսարդեն նշվել է, փոքր ՋրԷԿ-ի ենթակառուցվածքի պահպանումը չի պահանջումմեծ ծախսեր, սակայն դրա կառուցումն ու տեխնիկապես զինումը մեծածավալներդրումներ են պահանջում [2]։ Համաձայն «Վերականգնվող էներգիայի միջազգային գործակալության» (www.irena.org) փոքր ՋրԷԿ-ի կառուցման համարանհրաժեշտ է նվազագույնը 1300$/կՎտ, իսկ հետագա արդիականացման համար՝ ևս 500$/կՎտ[16]։ Աղյուսակ 1-ում բերված են Ախուրյան գետի վրա առկափոքր ՋրԷԿ-ները, որոնց հզորությունից դատելով՝ պարզ է դառնում, որ խոսքը,իրոք, մեծ ներդրումների մասին է։ Աղյուսակ 1. Ախուրյանի փոքր ՋրԷԿ-ների բնութագրերը [17]Անվանումըն ա զ ա վ ա տ ե Գ տ Վ կ յ ը ն ւ ո թ ւ ո ր ո զ Հ վ մ յ ը ք լ ե ն ի ա կ ր ա վ շ ա Հ Ջրաղբյուրըն ա կ ա ի գ ո լ ո կ Է մ ւ ո վ ո հ ա պ ա ի ք ս ո հ ի ր ե ն ի ղ ւ ո ն կ Ձ յ ն ւ ո թ ւ ո ա կ ռ ա յ ԳյումրիՋրաձորՓարոսՄարմաշենԱմասիաԵղնաջուրԱխուրյանԱխուրյանԱխուրյանԱխուրյանԱխուրյանԱխուրյանԱրթիկ-1ԱխուրյանՄայիսյանԱխուրյանՇիրակի ջրանցք ՈչԱխուրյանի ջրանցք ՈչԱխուրյան գետՈչԱխուրյան գետԱխուրյան գետԵղնաջուր գետ«Մանթաշ-Արթիկ»խմելու ջրատար«ԶույգաղբյուրԳյումրի» խմելուջրատարԱյոՈչԱյոՈչՈչԱյոԱյոԱյոԱյոՆմանատիպ ներդրումից հետո տնտեսվարողի համար ծայրահեղ անցանկալի են կողմնակի, չնախատեսված ծախսերը, սակայն ՋրԷԿ-ի շահագործման հետևանքով պատճառած վնասների փոխհատուցումը ամբողջությամբընկնում է տնտեսվարողի վրա։ Այդպիսի վնասներից կարող են լինել փոխհատուցումները համայնքին կամ անհատին՝ հողահանդակներին վնաս հասցնելուկամ տարածքի կառույցների պահպանման ծախսերը։ Բացի այդ, պետք է փոխհատուցվեն բնությանը հասցված վնասները։ Որպես հետևանք՝ կարող է ստացվել, որ փոքր ՋրԷԿ-ը եկամուտ բերելու փոխարեն վնասներ է պատճառում և անհրաժեշտ է դադարեցնել շահագործումը (այդպիսի դեպքերը ավելանում են, երբտնտեսության այլ բնագավառերի ջրօգտագործման ծավալները մեծանում են)։ Նմանատիպ խնդիրներից խուսափելու նպատակով կարելի է կազմելփորք ՋրԷԿ-ի նորմատիվային անձնագիր, որպեսզի նախապես գնահատվենծախս-եկամտաբերություն հարաբերությունները, հաշվվի թողարկվող անհրաժեշտ հզորությունը, որի եկամուտը կգերազանցի ծախսը և եթե տվյալ տեղամասում գետի ներուժը կարող է գեներացնել անհրաժեշտ հզորությունը, թույլատրելկայանի կառուցումը։ Անձնագիրը պետք է պարունակի հետևյալ բաժինները.1. Ինժեներատեխնիկական նորմեր՝ կառույցի և սարքավորման համապատասխանություն ըստ.ՀՀՇՆ«Սեյսմակայունշինարարություն. Նախագծմաննորմեր»,ՍՆԻՊ 2.02.02-85 «Հիդրոտեխնիկական կառուցվածքների հիմնատակեր»,ՀՀՇՆ IV-10.01.01-06 * «Շենքերի և կառուցվածքների հիմնատակեր»,ՍՆԻՊ 2.01.07-85 «Բեռնվածքներ և ազդեցություններ»,ՀՀՇՆ I-4.02-99 «Շենքերի և կառուցվածքների վերակառուցում, վերականգնում և ուժեղացում. հիմնական դրույթներ»։ 2. Տնտեսական նշանակությունը համայնքի, մարզի ու հանրապետությանհամար, մոտակա համայնքի էներգետիկ պահանջարկի բավարարման աստիճանը, ավելցուկային էներգիայի անհրաժեշտությունը մարզի ու հանրապետության համար։ 3. Բնապահպանական նորմեր՝ գետի հոսքի և ջրի կազմի փոփոխման աստիճանը (գետի ջրի ֆիզիկական, քիմիական և կենսաբանական ցուցանիշներիմշտադիտարկումներ և նրանց համեմատությունը մինչև կայանի կառուցումըեղած համապատասխան ցուցանիշների հետ)։ Ընդհանրացնելով պետք է նշել, որ փոքր ՋրԷԿ-ների զարգացումը ՀՀ-ումունի ռազմավարական նշանակություն։ Նրանք կարող են ապահովել էներգետիկ ներքին պահանջարկը՝ աստիճանաբար նվազեցնելով կախվածությունըներկրվող ռեսուրսներից։ ՀՀ-ի նման փոքր տարածք ունեցող երկրում նմաննախաձեռնությունը պետք է լինի բազմակողմանի կշռադատված՝ արդյունավետության բարձրացման և էկոլոգիական վնասների նվազեցման համար։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. https։ //www.export.gov/article?id=Armenia-energy-sector3. Li J., Ma L. Background Paper։ Chinese renewables status report october 2009//retention։ major global impact from registered river impoundments// Global and7. Yüksel I. Development of Hydropower։ A Case Study in Developing Countries//Energy Sources. Part B։ Economics, Planning, and Policy, 2007. 2։ 2. P. 113-121〈http։ /www.eere.energy.gov〉 (accessed on 22.02.2011).9. U.S. Department of Energy։ energy and renewable energy,11. J de Vries, Simmers I. Groundwater recharge։ an overview of processes andhttps։ //hy.wikipedia.org/wiki/%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%B4%D5%A1%D ia/File։ MarmashenMonShirak.jpgregulation// Regul. Rivers։ Res. Mgmt. 1999. 15. P. 477–484.16. IRENA working paper// Renewable energy technologies։ cost analysis series//17. Ախուրյանի ջրավազանային տարածքի (Ախուրյանի և Մեծամորիգետավազաններ) կառավարման պլանի նախագիծ http։	ՀՀ-ում էներգետիկ ռեսուրսների սակավության պատճառով անհրաժեշտ է շեշտը դնել վերականգնվող ռեսուրսներով էներգետիկայի վրա։ Հաշվի առնելով ՀՀ-ի ֆիզիկաաշխարհագրական դիրքի առանձնահատկությունները՝ մեծ արդյունավետությամբ կարող են օգտագործվել փոքր ՋրԷԿ-ները։ Վերջիններիս լայնածավալ օգտագործումը կարող է հանգեցնել մի շարք խնդիրների, որոնք պետք է գնահատվեն կառուցումից առաջ և հետագայում ենթարկվեն մոնիթորինգի։
Պրոգրեսիայի առարկան մեծ խորությամբ ուսումնասիրվում է մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում, որի շրջանակներում քննարկվում են թվաբանական-երկրաչափական առաջընթացների ավարտով հաջորդական անդամների գումարների գումարների հաշվարկման բանաձևերը: Այնուամենայնիվ, հանրահաշվի դպրոցի դասընթացում, ինչպես տարբեր ուսումնական ծրագրերում, քննարկվում են այնպիսի գումարներ, որոնց անդամները թվաբանական կամ երկրաչափական առաջընթացի հաջորդական անդամ չեն: 1; 234; 5nnS211i Ընդհանրապես, տարրական մաթեմատիկայում գումարների հաշվարկման համար օգտագործվող հայտնի մեթոդներից մեկը այսպես կոչված «տարբերության» մեթոդն է, համաձայն որի ՝ փորձ է արվում գտնել գործառույթ, որում ներկայացումը տեղի է ունենում յուրաքանչյուր գումարի դիմաց: Եթե մեզ հաջողվի գտնել նման գործառույթ, մենք կստանանք. Այս աշխատանքը նվիրված է հաշվարկել բոլոր այն գումարները, որոնց անդամները բազմապատկած են իրական գործակիցներով: Ստորև մենք նախ ձևակերպելու և ապացուցելու ենք որոշ թեորեմներ ՝ վերջիններիս միջոցով առաջարկելով նոր մոտեցումներ այն բոլոր գումարների հաշվարկման համար, որոնց ընդհանուր տերմինները որոշվում են ըստ գործակիցների իրական գործակիցներով բազմանդամներով: Թեորեմ 1: Գոյություն ունի բազմանդամ ՝ ռացիոնալ գործակիցներով, ինչպիսիք են և. Ապացույց Հեշտ է տեսնել, որ եթե իրական գործակիցներով կամայական բազմանդամ է, ապա և բազմանդամները կունենան նույն ավագ անդամը, ապա հետևյալից կարող ենք պնդել, որ որոնման բազմանդամը երկրորդ աստիճանի է: Եկեք փնտրենք այն հետևյալ անորոշ գործակիցներով: Եկեք անենք դա. Մենք պետք է անցնենք մյուս կողմը: Այսպիսով, մենք ստացանք. 16 xf1kkfkfk12xf12 21321 11nSfffffnfnfnf31ii11Px100P X111PxPxx4Px1PxPx41Px21 ;; PxaxbxcabcR2211111 PxPxaxbxcaxbxcx 21112 21; 0; , 2222xxaxabxaababPxc100 0Pc և, իրոք, ապացուցված է թեորեմը: Թորեմա 2: Անկացած Բնական թվի համար գոյություն ունի բազմանդամ `ռացիոնալ գործակիցներով, այնպես, որ տեղի է ունենում հավասարումը, ավելին: Ապացույց Հաշվի առեք բազմանդամները հետևյալ ռացիոնալ գործակիցներով, որոնք որոշվում են հղումային հարաբերություններով. Մենք ունենք, որտեղից կստանանք. Ըստ այդմ, մենք ունենք, որում և իմաստով տեղադրելով ՝ ստանում ենք: Այժմ մաթեմատիկական ինդուկցիայի մեթոդով ապացուցենք, որ արտացոլման հարաբերություններով որոշված բազմանդամները բավարարում են 2-րդ թեորեմի պայմանները: Երբ նշեք, որ բազմանդամը բավարարում է էթորեմի 2-րդ պայմաններին, այն ունի ռացիոնալ գործակիցներ, և2122 xxPx22111112222xxxxPxPxxm mPx11mmmmxPxPxP 500mP21111; 2211; 00-ը iiiixxPxPxiPxdxPPxPiN677100 kPkN00kxPxdx8 71111kkPxkPxdx111kPPx0x110P10111kkxPkPxdx 967mPx1m2122xxPx100P: Ենթադրենք, որ գործով որոշված ռացիոնալ գործակիցներով բազմանդամը բավարարում է 2-րդ թեորեմի պայմաններին, այսինքն ՝ և Ապացուցեք, որ այս դեպքում և կողմից որոշված բազմանդամը բավարարում է 2-րդ թեորեմի պայմաններին, այսինքն և Մենք ունենք: Այս հավասարման երկու մասերը միավորելով `մենք կունենանք, թե որտեղ է ինտեգրման հաստատունը: Ունենալով ti և u, այն կստանանք նկար տեղադրելով: ից, հաշվի առնելով, որ, մենք կունենանք, որտեղից, տրված և , մենք կստանանք, մյուս կողմից, ըստ. Այսպիսով, մենք ապացուցեցինք, որ որբերի կողմից որոշված բազմանդամը բավարարում է 2-րդ թեորեմի պայմաններին: Թեորեմն ապացուցված է: Թեորեմ 3: Realանկացած բազմանդամի համար, որն ունի իրական գործակիցներ, կա իրական գործակիցներով բազմանդամ և իրական թիվ, ինչպիսին է տեղի ունենում 21111112 xPxPxP2211122222xxxx  mkkN 6,7kPx11kkkkxPxPxP00kP1mk6,71kPx 111111kkkkxxPxPxP 100kP11kkkkxPxPxPx1111kkkkxxPxPxdxPxck 10c100x 891111kcPk111011111xPxPxP 1111111kkkkxxPxPxdxPPxPx 11111111kkkPckPxdxPPxkPxdx 111kPPxkc711111111kkkkxPxPxP7100kP 71kPx 1110nnnnQxaxaxaxaPx0p01QxPxPxp12 հավասարություն: Ապացույց Ըստ թեորեմ 2-ի, մենք ունենք հավասարումը բավարարող «բանաձեւերով» որոշված բազմանդամներ, հետեւաբար, ըստ այդմ, կունենանք տվյալ բազմանդամի համար, որում նշանակումը կատարելով `կունենանք ներկայացում տվյալ բազմանդամի համար: Ուշադրություն դարձրեք, որ ըստ –ի – ի իրական թիվ է և և իրական գործակիցներով բազմանդամ է: Թեորեմն ապացուցված է: Այժմ, օգտագործելով վերը նշված թեորեմները, փորձենք հաշվարկել բոլոր գումարները, որոնցում որոշվում են իրական գործակիցների գործակիցներով: Ditsuk- ն ունի բազմաթիվ անդամներ և իրական գործակիցներով: Եկեք հաշվենք գումարը: Ըստ 3-րդ թեորեմի, գոյություն ունի բանաձևերով որոշված բազմանդամ. Իրական թիվ, այնպիսին է, որ տվյալ բազմանդամի համար տեղի է ունենում ներկայացում, ապա այն գումարի համար, որն ունենալու ենք. Հիմա, օգտագործելով վերը նշվածը, եկեք հաշվենք որոշ վերջավոր գումարներ: Նախապես, ըստ բանաձևերի, եկեք որոշենք բազմանդամները: Մենք ունենք: X67mPx55Qx011nniiiiiiQxaxaPx00111111nnniiiiiiiiiiiiiiPxPaaPxaPxaaP 110011; 1nniiiiiiPxaPxpaaP13Qx12130pPx1ii1110nnnnQxaxaxaxa iQiiN1nniiS 13Px0pQx12100002132 111: nSPPpPPpPnPnpPnPnp14672Px3Px 2211100; 21PPxPxdxPPx: Դասագրքում մենք հանդիպում ենք այնպիսի խնդիրների, ինչպես խնդրագրերում: Մաթեմատիկական ինդուկցիայի միջոցով ապացուցեք, որ ցանկացած բնական թվի համար առաջանում են հետևյալ հավասարումները ՝ ա / բ / գ /: Փորձենք հաշվարկել այս գումարները ՝ օգտագործելով վերը նշված թեորեմները: Խնդիր 1: Հաշվեք գումարը: Լուծում Ուստի, հաշվի առնելով և, ըստ այդմ, կունենանք. Ըստ այդմ, մենք կստանանք փողի համար, ըստ որոնելի Խնդիր 2-ի: Հաշվիր լուծումը: Մենք ունենք «Պատասխան»: գումար Հետևաբար, և, համաձայն, մենք կունենանք. 32232xxPx153322100; 31PPxPxdxPPx43234244xxxxxPx1634 5n22224113213nnn321225311nnnn 224222123121321134nnnnn 52221321nSn22221441441iiiiQxxx 120121; 4; 4aaa615131122PxaPxaPx324423xxx0011225113paaPaP14nS 2324144514121423333nnSnnnn2413nnnS122531nSnn223133iiiiiQxxx 00; a121; 3aa61513 և, հետևաբար, ըստ որոնման գումարի, մենք կստանանք. Խնդիր 3: Հաշվիր լուծումը: Մենք ունենք: Պատասխան. գումար , հետևաբար, տրված, և, ըստ այդմ, մենք կունենանք. և հետո, ըստ այդմ, մենք կստանանք «Պատասխան» որոնվող գումարի համար: Կարծում ենք, որ աշակերտները և մաթեմատիկայի ուսուցիչները հետաքրքրված կլինեն աշխատանքով, այն կարող է օգտագործվել ավագ դպրոցի արտադասարանային մաթեմատիկայի դասարաններում: Գրականություն 1. Միքայելյան Հ., «Հանրահաշիվ -9», Երեւան, «Էդիթ Պրինտ», 2008, 304 էջ: 2. Նիկոլսկի Ս.Մ., Պոտապով Մ.Կ., Ռեշետնիկով Ն.Ն., Շկին Ա.Վ., «Հանրահաշիվ 9-րդ դասարանի դասագիրք», Երեւան, «Անտարես», 2012, 280 էջ: 3. Գ.Գորգյան Գ.Գ., Սահակյան Ա.Ա., «Հանրահաշվի տարրերը և մաթեմատիկական անալիզը», 11-րդ դասարանի ավագ դպրոցի բնական գիտությունների և մաթեմատիկայի դասագիրք, Երևան, «Տիգրան Մեծ», 2010, 208 էջ 4. Բաբինսկայա Մաթեմատիկական օլիմպիադայի IL առաջադրանքներ, Մ. Գիտություն 1975. 111 s.gebre, M .. , «Լուսավորություն», 1973. 351 էջ: Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Գագիկ Սերյոժայի Նիկողոսյան - ֆիզ. գիտնականի թեկնածու, ՀՊՏՀ Գյումրու մասնաճյուղ, էլ. [email protected] Մանուկյան Վարդան Ֆրանց - Ֆիզ. մաթ. գիտնականի թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու պետական մանկավարժական ինստիտուտ, էլ. ։	Աշխատանքը նվիրված է բոլոր այն վերջավոր գումարների հաշվմանը, որոնց ընդհանուր անդամը որոշվում է կարգահամարից կախված իրական գործակիցներով բազմանդամի միջոցով։ Ձևակերպված և ապացուցված են երեք թեորեմներ, որոնց կիրառմամբ առաջարկվում է նոր մոտեցում նշված վերջավոր գումարների հաշվման համար։ Քննարկված են նաև մի քանի ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։
Հավասարակշռված գնահատական քարտը կազմակերպությունների կառավարման ամենաարդյունավետ ժամանակակից գործիքներից մեկն է: Այնուամենայնիվ, շատ ընկերությունների փորձը ցույց է տալիս, որ Հավասարակշռված գնահատման քարտի (PPC) համակարգի ներդրումը ձախողվում է թերի վերլուծության, ռազմավարության բացակայության, անհասկանալի նպատակների և գործընթացների պատճառով: Առևտրային բանկերում, ինչպես նաև շահույթ չհետապնդող այլ ընկերություններում անհրաժեշտ է անցնել որոշակի փուլեր JMF ներդրման համար: Այս ուղու հիերարխիկ կառուցվածքը սկսվում է առաքելության ձևակերպումից և ավարտվում ռազմավարական ծրագրի իրականացման միջոցով JMF [1]: Առաքելություն. Ինչու է ստեղծվել ընկերությունը: Արժեքներ. Ինչի՞ն է հավատում և ինչպե՞ս է գործելու: Տեսլական. Ինչի՞ն է ուզում հասնել: Ռազմավարություն. Ի՞նչ է մրցակցային խաղի ծրագիրը: Indicatorsուցանիշների հավասարակշռված համակարգի մշակում և իրականացում, անհրաժեշտ է հստակ և հակիրճ սահմանել բանկի առաքելությունը, արժեքներն ու տեսլականը: Հստակ սահմանված առաքելությունը հաջող ռազմավարության հիմնաքարերից մեկն է, որն օգնում է ղեկավարներին ճիշտ ուղղությամբ շարժվել, և 169 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ գործընկերներին, հաճախորդներին և այլ սուբյեկտներին հուշում է ընկերության նպատակների մասին: Արժեքներն այն համոզմունքներն ու գերակայություններն են, որոնք բանկը պետք է պահպանի: Եթե մենք առաքելությունը որպես միջոց ենք համարում, ապա տեսլականը վերջնական կետն է, որին բանկը ձգտում է հասնել ՝ հետևողական և արդյունավետ աշխատանքի շնորհիվ: Դրանից հետո մենք առաջարկում ենք գնահատել բանկի ռազմավարական դիրքը, առկա ռեսուրսները, հնարավորությունները: Միայն ամբողջական և համակարգված տեղեկատվություն ունենալով է հնարավոր իրատեսական ծրագիր կազմել և ջանքեր ու միջոցներ ուղղել դրա իրականացմանը: Ռազմավարական պլան մշակելիս առևտրային բանկի ղեկավարությունը պետք է այն համարի որպես ճանապարհային քարտեզ, որը հստակ սահմանում է այն տեսլականը, թե ինչի է ձգտում բանկը և ինչու է առաքելությունն այդ ճանապարհով ընթանում: Բանկի ներկայիս վիճակը գնահատելու համար կարելի է սկսել գործարար աշխարհում լայնորեն կիրառվող SWOT վերլուծությունից: Անունը կազմված է հետևյալ բառերի սկզբնաղբյուրներից. ] Իհարկե, այս գործիքը ունի թերություններ, այն իմաստով, որ այն հաճախ շատ ընդհանուր է և բավարար չէ խորը վերլուծության համար: Այնուամենայնիվ, SWOT վերլուծություն կարող է կատարվել ամբողջ բանկի և առանձին ստորաբաժանումների համար, ինչը թույլ կտա պարզել բանկի ուժեղ և թույլ կողմերը `սպառնալիքները վերացնելու և հնարավորությունները օգտագործելու համար: 170 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ Համագործակցություն ֆինանսավորող հաստատությունների հետ Նոր շուկաներ Բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների ներգրավում ansionառայությունների ընդլայնում Արդյունավետ կառավարման համակարգի ներդրում Աղյուսակ 1-ում ներկայացված է SWOT վերլուծության պարզ մոտեցում, երբ բանկի ներքին և արտաքին գործոնները բաժանվում են առանց հետագա հաշվարկների: , Ուժերն ու թույլ կողմերը ցանկացած կազմակերպության համար ներքին գործոններ են և կարող են ուղղակիորեն կառավարվել, իսկ հնարավորություններն ու սպառնալիքները կամ վտանգները արտաքին են, և ղեկավարությունը կարող է միայն կանխատեսել և արձագանքել դրանց: Սրանք արտաքին միջավայրի ազդանշաններ են, որոնց անմիջական կրողը ցանկացած ընկերություն է, հատկապես ներկա գլոբալիզացիայի պայմաններում: Հաջորդ քայլը գործունեության միջավայրի խորը ուսումնասիրություն է, որն արդեն մասամբ իրականացվել է SWOT վերլուծության ընթացքում: Այդ նպատակով մենք առաջարկում ենք օգտագործել արտաքին միջավայրի վերլուծության PEST կամ PESTEL մոդելը, որի անվանումը կազմված է քաղաքական, տնտեսական, սոցիալ-մշակութային, տեխնոլոգիական, բնապահպանական, իրավական բառերի սկզբնատառերից: 171 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ Վնասատուների կամ PESTEL վերլուծությունը պարզ և արդյունավետ գործիք է, որն օգտագործվում է մակրոտնտեսական իրավիճակի քաղաքական, տնտեսական, սոցիալ-մշակութային, տեխնոլոգիական, բնապահպանական և իրավական վերլուծություններ կատարելու համար: Արդյունքում, բացահայտվում են բանկի վրա ազդող արտաքին միջավայրի ուժերը, որոնք կարող են կազմակերպության համար ստեղծել և՛ հնարավորություններ, և՛ վտանգներ [3]: Հետևաբար, PESTEL վերլուծության նպատակը հետևյալն է. Entif Բացահայտել բանկի գործունեության ներկայիս արտաքին գործոնները,  Բացահայտել արտաքին գործոնները, որոնք հետագայում կարող են փոխվել,  Օգտագործել այդ փոփոխությունները կամ հնարավորությունները հօգուտ բանկի, կամ ձեռնարկել համապատասխան միջոցներ պաշտպանել ռիսկերից: Այս վերլուծություններից հետո, երբ բանկի կառավարման և զարգացման ծրագրի զարգացման համար կարևոր ներքին և արտաքին գործոնները ներկայացվում են համակարգված կերպով `հիմնված բանկի տարբեր ստորաբաժանումների ղեկավարների և աշխատողների հարցումների վրա, անհրաժեշտ է տարանջատել մրցակցային առավելությունները: Հաջող ռազմավարական ծրագրի արդյունքներից մեկը եզակի կամ կարևոր մրցակցային առավելության մշակումն է: Modernամանակակից աշխարհում մտավոր կապիտալը ավելի հաճախ ապահովում է կայուն մրցակցային առավելություն ֆիզիկական կամ ֆինանսական առավելությունների նկատմամբ, և ժամանակի ընթացքում մտավոր ռեսուրսներն ապահովում են ավելացված արժեքի աճ: Այսպիսով, դիտարկումների, վերլուծությունների և հարցումների արդյունքում, գնահատելով առկա իրավիճակը, ռազմավարություն է մշակվում `հիմնվելով բանկի ուժեղ կողմերի, մրցակցային առավելությունների և ապագայի կանխատեսումների վրա: Անհրաժեշտ է հստակ ձևակերպել բանկի ռազմավարությունը և ապահովել դրա տարածումը բանկի բոլոր ստորաբաժանումների միջև, որպեսզի յուրաքանչյուր աշխատողի և գերատեսչության նպատակները համահունչ լինեն ռազմավարությանը: 172 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ռազմավարության իրականացման համար մշակվում և ներդրվում է ցուցանիշների հավասարակշռված համակարգ: Հ PSԿ-ն պետք է դիտարկել ոչ թե որպես ցուցանիշների ամբողջություն, այլ որպես հավասարակշռված, ամբողջական կառավարման համակարգ: Indicatorsուցանիշների հավասարակշռված համակարգի ձևավորման և իրականացման հիմնական սկզբունքներն են. [6] կառավար. Բանկի բարձրագույն ղեկավարության կողմից փոփոխությունների գործընթացի կառավարում, ռազմավարության իրականացումը որպես շարունակական գործընթաց, որի աշխատողների ներգրավում ծրագրի իրականացման գործում: ռազմավարություն, վեր Բանկի վերափոխում յուրաքանչյուր ռազմավարության իրականացման համար: Բանկի ռազմավարության մեջ անդամի իրազեկում և ներգրավում: Վերոհիշյալ սկզբունքներից առաջինի կիրառումը հատկապես կարևոր է JMF- ի իրագործումն ապահովելու համար: Այս սկզբունքի իմաստն այն է, որ բանկի ղեկավար կազմը պետք է նախաձեռնի ՀCԿ մշակումը և իրականացումը: Եվ նրանք պատասխանատու են բոլոր աշխատողներին ռազմավարության և կառավարման մեջ անհրաժեշտ փոփոխություններ կատարելու անհետաձգելիությունն ու անխուսափելիությունը փոխանցելու համար: Այդ նպատակով Նկար 1-ը սահմանում է որոշակի պատասխանատվության ոլորտներ և ղեկավարներ MՇՇ իրականացման գործընթացի սահուն կազմակերպման համար: Տնտեսագիտության գծապատկեր Տեղեկատվական ծառայության տնօրենը ղեկավարում է տվյալների բազայի և տեղեկատվական համակարգերի ստեղծման գործընթացը: Ռազմավարական պլանավորման տնօրենը պատասխանատու է ռազմավարական պլանավորման գործընթացների համար: Անձնակազմի կառավարման տնօրենը ղեկավարում է նպատակներ դնելու, աշխատողների մոտիվացիայի և խրախուսման համակարգերի մշակման և ներդրման հետ կապված գործընթացները: JMF կիրառելիս առևտրային բանկի գործառնությունները դիտարկվում են որպես ֆինանսներ, հաճախորդներ, ներքին գործընթացներ և վերապատրաստման և աճի բաղադրիչներ: Հավասարակշռության գաղափարն այն է, որ յուրաքանչյուր բաղադրիչի համար սահմանված են երկարաժամկետ առնչվող 174 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ բարոյական նպատակներ և խնդիրներ: Յուրաքանչյուր աշխատողի, ստորաբաժանման կամ ստորաբաժանման առջև դրված նպատակներին հասնելով `այդ խնդիրները լուծվում են: Ֆինանսների բաղադրիչի առաջադրանքների իրականացումը ուղղակիորեն կապված է հաճախորդների քանակի, նրանց բավարարվածության մակարդակի հետ: Որպեսզի բանկը կարողանա բավարարել հաճախորդների պահանջները, անհրաժեշտ է արդյունավետ կազմակերպել ներքին գործընթացները: Իսկ գործընթացի բաղադրիչներում դրված նպատակների իրականացումը մեծապես կախված է վերապատրաստման և աճի գործընթացներում ընկերության հնարավորությունների իրականացումից: Նպատակները պետք է լինեն հստակ ձևակերպված, չափելի, իրագործելի, և դրանց իրականացումը պետք է ապահովվի որոշակի մարդկանց կողմից, որոշակի ժամանակահատվածում: Նպատակներ դնելուց հետո հաջորդ քայլը պետք է որոշի հիմնական գործունեության ցուցանիշները (KPI), որոնց միջոցով չափվում է նպատակների ձեռքբերումը: Դրանից հետո իրականացվում է այսպես կոչված կասկադը, որի շնորհիվ ռազմավարությունը կազմակերպչական մակարդակից բերվում է անհատական մակարդակ: Այսինքն, կասկադը `բանկի կազմակերպական կառուցվածքի յուրաքանչյուր մակարդակի, մինչև յուրաքանչյուր աշխատողի, ցուցանիշների, ռազմավարական քարտեզների, նպատակների համակարգերի մշակումն է: Օրինակ ՝ «հաճախորդներ» բաղադրիչի գործողությունների կասկադացումը կարող է ներկայացվել հետևյալ կերպ. [8] Ավելին Հաճախորդների բազայի ավելացում Ապահովել նոր հաճախորդների տարեկան 15% աճի ապահովում նոր շուկաներ մուտք գործել Արդյունքները գնահատելու համար դրանց հասնելու նպատակներ, ժամկետներ և ցուցանիշներ կան: ՀCԿ-ի հաջող կասկացման կարևոր նախապայմանն այն է, որ յուրաքանչյուր աշխատող ունենա խորը պատկերացում համակարգում ներառված նպատակների և ցուցանիշների մասին, որոնք մշակված են ինչպես նրա, այնպես էլ բարձրագույն մակարդակների համար `իր գործողությունների կարևորությունը տեսնելու համար: կապ նրանց հետ: Այսպիսով, ՀCԿ հաջող իրականացման և ռազմավարության իրականացման համար անհրաժեշտ է վերլուծել իրավիճակը, բանկի ուժեղ և թույլ կողմերը, հստակ պատկերացում ունենալ առաջիկա ճանապարհի մասին: Հ PSԿ-ն պետք է դիտարկել ոչ թե որպես ցուցանիշների ամբողջություն, այլ որպես հավասարակշռված, ամբողջական կառավարման համակարգ: Բանկի յուրաքանչյուր աշխատակից պետք է ներգրավվի ռազմավարության իրականացման մեջ: Շատ կարևոր է պարբերաբար ստուգումներ և մոնիտորինգ իրականացնել ՝ ռազմավարության մեջ հետադարձ կապ ապահովելու և ռազմավարության մեջ անհրաժեշտ ուղղումներ կատարելու, նպատակներ և ցուցանիշներ սահմանելու համար: , ։	Բազմաթիվ ընկերություններում ռազմավարության իրագործման եւ Ցուցանիշների հաշվեկշռված համակարգի (ՑՀՀ) ներդրման խոչընդոտ են հանդիսանում տեղեկատվության թերի վերլուծությունը, հստակ ձեւակերպված ռազմավարության եւ դրա ներդրման գործընթացների բացակայությունը։ Հոդվածում նկարագրվում են առեւտրային բանկում Ցուցանիշների հաշվեկշռված համակարգի ներդրման փուլերըa առանձնահատուկ ուշադրություն դարձնելով իրավիճակի նախնական վերլուծությանը, բանկի մրցակցային առավելություններին, ինչպես նաեւ համակարգի կասկադավորման անհրաժեշտությանըa անձնակազմի կողմից ռազմավարական կառավարման նոր մեթոդի ընկալման եւ իրագործման նպատակով։ Կարեւորվում է նաեւ ավագ ղեկավարության դերը գործողությունների ռազմավարական պլանի մշակման, հաշվեկշռված ցուցանիշների վրա հիմնված կառավարման համակարգի ձեւավորման եւ բանկի արդյունավետության բարձրացման գործում։
Ե. Չարենցը (1897-1937) նորագույն շրջանի հայ գրականության սկզբնավորողն է. ընդարձակել է գեղարվեստական մտածողության հայեցադաշտը,կանխորոշել գրականության հետագա զարգացման ուղիները, թարմացրելլեզուն, տաղաչափությունը, հարստացրել գրական ժանրերը։ 1922թ. նա հանդես եկավ «Երեքի դեկլարացիա» հոդվածով, ինչը գրական մանիֆեստ էր և ազդարարում էր նորարարության մուտքը հայ գրականություն և, մասնավորապես,պոեզիա։ Հոդվածում թեև ժխտվում էր անցյալի գրական վաստակն ու փորձը,գրական ավանդը, անգամ մեծ գրողների գրական մեթոդն ու ժառանգությունը,բայց այն նպատակ ուներ թարմացնել և հունի մեջ դնել նոր խնդիրների առաջկանգնած հայ գրականությունը։ Ավելի ուշ Չարենցը հրաժարվեց այս գաղափարներից, եղավ գրողի «հոգեկան մեծ դարձը» [1, 344] և նա կարողացավ ստեղծել իր բարձրարժեք ստեղծագործությունները։ Անգնահատելի է Ե. Չարենցի ոչմիայն տաղանդի մեծությունը, այլև ընդգծելի է նրա թողած ազդեցությունը հայգրականության վրա։ Ֆեդերիկո Գարսիա Լորկան (1898-1936) իր ժամանակի գրական շրջանակի առաջնորդն էր և «27-ի սերնդի»2 ամենավառ ներկայացուցիչը։ Լորկանմտերիմ էր ոչ միայն որոշ բանաստեղծների, այլ նաև սյուռեալիզմի համաշխարհային ներկայացուցիչներ Սալվադոր Դալիի և կինոռեժիսոր Լուիս Բունյուելի հետ։ Այսպիսով, Լորկան գտնվում էր իսպանական ավանգարդիզմի էպիկենտրոնում։ Լորկան 20-րդ դարի իսպանական գրականության ամենավառգրողն է, իսպանական դրամատուրգիայի գագաթներից մեկը։ Նա բազմաթիվդասախոսություններում («Դուենդեի տեսությունը և խաղը», «Դոն Լուիս Գոնգորայի պոետական կերպարը»և այլն) ներկայացնում է իր գրողական հավատամքն ու գեղագիտական հայացքները։ Նա դեմ էր գասեթյան «արվեստի ապամարդկայնացման»-ը, հանդես էր գալիս որպես նորարար (հետաքրքրված էրսյուռեալիզմով), բայց միաժամանակ Լորկայի քնարերգությանը բնորոշ են ազգային մշակույթի հատկանիշները և բանաստեղծության հատուկ երաժշտականությունը։ Ինչպես Ե. Չարենցի առաջին բանաստեղծություններում և հատկապես«Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան» (1914թ.) վեցէջանոց գրքույկում զգացվում էրՎ. Տերյանի ազդեցությունը, այդպես էլ Լորկայի՝ 1921թ. Լույս տեսած «Բանաստեղծությունների գիրք» վերնագրով առաջին ժողովածուում զգացվում էր Ռ.Դարիոյի և Խիմենեսի ազդեցությունը։ Ավելի ուշ երկուսն էլ հաղթահարում են գրողական ազդեցությունները, ունենում որոնումների շրջան, հանդես գալիսորպես նորարարներ, ինչը և նրանց դարձնում է 20-րդ դարի հայ և իսպանականգրականության գագաթներ։ Երեսնական թվականները երկու գրողների համար դարձան ստեղծագործական վերելքի տարիներ։ Այս ընթացքում նրանք գրեցին ոչ միայն մեծաթիվբարձրարժեք ստեղծագործություններ, այլև բանաստեղծությունների ժողովա2 «27-ի սերնդի» գրողներից էին Խորխե Գիյենը, Պեդրո Սալինասը, Ռաֆայել Ալբերդին,Խերարդո Դիեգոն,Լուիս Սերնուդան, Էմիլիո Պրադոսը։ Անվանումը կապված է 1927թ.Լուիս դե Գոնգորայի մահվան երեքհարյուրամյակին նվիրված մշակութային միջոցառման հետ, որի մասնակիցներին էլ անվանեցին «27-ի սերնդի» ներկայացուցիչներ։ ծուներ, որ նոր որակ էին բերում իրենց գեղարվեստական հատկանիշներով, գաղափարային և կոմպոզիցիոն լուծումներով։ 1929թ. Լորկան մեկնում է Ամերիկա,և ճանապարհորդական տպավորություններն արտացոլվում են «ԲանաստեղծըՆյու Յորքում» ժողովածուում, իսկ 1933թ. Չարենցը գրում է «Գիրք ճանապարհի»ժողովածուն։ Հետաքրքիր օրինաչափությամբ այս ժողովածուները երկար տարիներ արգելվեցին և միայն գրողների մահից հետո հրատարակվեցին՝ առանցգրաքննության ենթարկվելու։ 20-րդ դարի իրադարձություններն իրենց ողբերգականությամբ չեն տարբերվում Իսպանիայում և Խորհրդային միությունում։ 1920-ական թվականներինիշխանության է գալիս Ստալինը, իսկ 30-ական թվականների Իսպանիայում՝գեներալ Ֆրանկոն. երկու բռնապետեր, որոնք պատճառ դարձան հազարավորխեղված ճակատագրերի։ Երկու բանաստեղծներն էլ անչափ զգայուն էին և անմիջապես իրենց պոեզիայով անդրադառնում էին ժամանակի իրադարձություններին։ Սա էր այն հիմնական պատճառը, որ 1936թ. նոյեմբերին Չարենցը մեղադրվում է որպես հակահեղափոխական, նացիոնալիստ, տրոցկիստ, ահաբեկիչ,ենթարկվում տնային կալանքի, ավելի ուշ՝ ձերբակալվում։ 1936թ. օգոստոսին ձերբակալվում է Գ. Լորկան. նրան մեղադրում էին«ռուսների լրտեսը լինելու, նրանց հետ ռադիոկապով առնչվելու և համասեռամոլ լինելու մեջ»[5, 476]։ Նույնատիպ դաժանության զոհ դառնալով` երկու բանաստեղծները միաժամանակ դատապարտվում են մահվան և նրանց երկուսիգերեզմանների գտնվելու վայրը մնում է անհայտ։ 1936թ. հունիսին՝ մահվան նախաշեմին Լորկան գրում էր.Եվ չեմ ուզում ողբ.պետք է նայելմահվան աչքերի մեջ…Լռությու՛ն,Լռությու՛ն ասացի։ Կխեղդվենք սգո ծովում…Լսո՞ւմ եք ինձ…Լռությու՛ն,Լռությու՛ն ասացի, Լռությու՛ն3։ (Տողացի թարգմ. մերն է-Ս.Կ.)¡Silencio! (Մեջբերման աղբյուրը՝ https։ //www.lainsignia.org/2004/junio/cul_065.htm)։ Լռության գերխիտ պատկերը տեսնում ենք Չարենցի վերջին շրջանի ստեղծագործություններում և հատկապես «Անվերնագիր» բանաստեղծությունում.Իմ մահվան օրը կիջնի լռություն,Ծանր կնստի քաղաքի վրա Իջել է շուրջը մի անհուր իրիկնաժամ, ՈՒ լռություն մի անստվեր, անդուռ, անդող, Ինչպես մորմոքը օրերի, ինչպես դաժան Մահվան թախիծը՝ իմ անլուր սիրտը բանտող։ 1936թ. օգոստոսի 18-ին Լորկան գնդակահարվեց Վիսնարից Ալֆակարտանող ճանապարհին։ Վարկածներից մեկի համաձայն (ըստ Սամսոն Ստեփանյանի վկայության, որ ենթադրաբար Չարենցի գնդակահարողն է)՝ 1937թ.-ի նոյեմբերի 27-իվաղ առավոտյան Չարենցը գնդակահարվել է Ֆանտան գյուղի մոտ։ Լորկայի պոեզիայում գերակշռող է մահվան թեման, և սա պայմանավորված է նրան տանջող մահվան վախով։ «Նրա (Գարսիա Լորկայի-Ս.Կ.) պոեզիայում պահպանվում է մահվան ժողովրդական-ճակատագրապաշտական սպասումը և ժամանակակից մարդու տխրությունը՝ առաջացած սեփական անկրկնելիության գիտակցումից և դրանից բխող ոչնչացման անխուսափելիությունից»[2,386]։ Ողբերգականությունը Լորկայի ողջ ստեղծագործության չափումներիցմեկն է, նրա աշխարհազգացողության որակը։ Ողբերգական աշխարհազգացողությունը բնութագրական է 20-րդ դարի շատ բանաստեղծների համար, որոնքգիտակցելով իրենց հրաժարումը հավաքական ամբողջից ձգտում էին հաղթահարել այդ բացը [2, 411]։ Լորկան հասկանում էր, որ ժամանակակից արվեստիդժվար, հիվանդագին զարգացումը կապված է արվեստագետի և արվեստի՝ հավաքական ամբողջի առանձնացումից [2, 418], ինչը կամա թե ակամա հանգեցնում է բանաստեղծի ու անհատի անձնական դրամային։ «Ես ինձ զգում եմ շատհեռու ներկայիս պոետական անկումից և երազում եմ առաջիկա լուսաբացիմասին, երբ անցյալի անհասկանալի զգացումը կվերադառնա» [3, 102],-գրում էրնա ընկերոջը 1929թ.։ Մահվան թեմային Չարենցն անդրադարձել է իր «Մահվան տեսիլներում»։ «Կյանքի տրամաբանությունը նրան տիրականորեն մղում է դեպի մահվան թեման, և նա բազում թելերով կապվում է ողբերգական իրականության և նորագույն բանաստեղծության այն հոսանքի հետ, որը բերում էր մոխիրների ևմահերի ճանապարհի պատմությունը»[1, 419],-գրում է գրականագետ Հ.Թամրազյանը։ Մեծ ողբերգության թեման ծավալվում է նրա ստեղծագործությանմեջ՝ ունենալով գրական և հատկապես կենսական ակունքներ [1, 420]։ Մառ մորմոքում է մայրամուտը,Մահվան մոխիր է մովից մաղում,Մեռնում է մութը մթնշաղում,Մառ մորմոքում է մայրամուտը։ Մտորումներս մահ են, մութ են,Մարխե մտքեր են միայն մխում,Եվ մորմոքում է մայրամուտը,Մահվան մրուր է մովից մաղում…Մահվան թեման ակնառու է ոչ միայն Չարենցի վերջին շրջանի գործերում, ինչը պայմանանվորված էր սեփական մահվան կանխագուշակմամբ ևառաջիկա աղետի զգացողությամբ, այլև նախորդ շրջանի ստեղծագործություններում։ Սեփական ժողովրդի ողբերգական ճակատագիրը և հատկապես ցեղասպանության, հայրենազրկումի փաստերը ավելի ընդգծեցին մեծ բանաստեղծի ու հայրենասերի մտահոգությունները։ Եթե առաջին շրջանի ստեղծագործություններում մտասևեռորեն պատկերված է իր ժողովրդին հետապնդող մահվանուրվականը, ապա կյանքի վերջին տարիներին ավելանում է նաև անձնականդրամայի ողբերգականության զգացողությունը։ Հետաքրքիր նմանություն կարելի է տեսնել նաև երկու պոետների մահիցհետո նրանց արվեստի բարձր գնահատման և արժևորման հարցում։ Անգամնույնատիպ զուգահեռ կարելի է տանել նրանց մահից հետո հայտնի դարձածանտիպ բանաստեղծությունների միջև։ Լորկայի «Մութ սիրո սոնետներ» վերնագրով բանաստեղծությունները ևՉարենցի անտիպները, որոնց մի մասը, ի դեպ, Չարենցը սոնետ է անվանում, բովանդակային և գաղափարային առումով նման են, անգամ որոշ բանաստեղծությունների բնութագրական է պատկերային համակարգի նմանությունը։ Անկասկած թեման բազմաշերտ է, սակայն ներկայացվող ծավալի դեպքում անհնար է հոդվածում համանման բանասիրական և կենսահոգեբանական փաստերի լիարժեք խորացումը, ինչը, սակայն, փորձելու ենք ներկայացնել մերհետագա ուսումնասիրություններում։ Այսպիսով, վերոհիշյալ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, թե ինչպես 20-րդ դարի երկու տաղանդավոր գրողներ իրարից անկախ անցել են ստեղծագործական նույնատիպ ճանապարհ, անդրադարձել նմանատիպ թեմաների,ստեղծել համանման գեղարվեստական պատկերային համակարգ։ Ե. Չարենց-Գ.Լորկա գրողական դիմագծի ուսումնասիրությունն ակներևէ դարձնում արվեստագետների մեծությունն ու տաղանդը. երկուսն էլ, կանգնածլինելով ազգային մշակույթի ու պոեզիայի ակունքներին մերձ, այնուամենայնիվ,կարողացան իրենց պոեզիայով ազգայինից գնալ դեպի համամարդկայինը, որիարդյունքում ազգային խնդիրների պատկերումը գեղարվեստական տեքստումձեռք բերեց համընդհանուր, համամարդկային նշանակություն։ Егише Чаренц-Гарсия Лорка։ Это исследование имеет две цели։ на примере этих писателей показатьдожника в исторической эпохе, в результате чегօ ему пришлось переосмыслитьYeghishe Charents-Garsia Lorka։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Թամրազյան Հ. Եղիշե Չարենց։ Երևան։ «Արևիկ», 1987։ 477 էջ։ 2. Тертерян И. А. Испытание историей։ Очерки испанской литературы XX века.3. Gallego Morell A. «Federico García Lorca։ Cartas, postales, poemas y dibujos».Madrid. Ed. Moneda y Credito. 1968. 175 pág.։ https։ //www.lainsignia.org/2004/junio/cul_065.htmvol. II. Barcelona, Grijalbo. 1987. 611 pág.։	Հոդվածում վերլուծվում է 20-րդ դարի երկու հանճարեղ գրողների՝ Ե. Չարենցի և Ֆ. Գ. Լորկայի ստեղծագործությունների և ճակատագրերի ողբերգական նմանությունը։ Առաջին անգամ համեմատական վերլուծության են ենթարկվում նրանց կենսագրական տվյալները, թեմատիկ, պատկերային համակարգի առանձին դրսևորումներ։ Սույն ուսումնասիրությունը նպատակ ունի երկու գրողների օրինակով ցույց տալ հասարակական-քաղաքական իրադարձությունների ազդեցությունը անհատի վրա և արվեստագետի որոնումների ուղին ճգնաժամային պատմաշրջանում, որի արդյունքում նա ստիպված էր վերաիմաստավորել կոնցեպտուալ և գեղագիտական արժեքները։
ԲՈԳԴԱ ԳԵՄԲԱՐՍԿԻԻ ՆԱՄԱԿՆԵՐՈՒՄ ՆԵՐԿԱՅԱՎԱ ՀԱՅՈ ԵIDEԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐԸ Լեհ հասարակական հասարակական գործիչ, հրապարակախոս, գիտնական, գրող և թարգմանիչ Բոգդան (Ալեքսանդր) Էնթոնի Գեմբարսկի: Նա հոդվածներ է գրել Հայոց ցեղասպանության, հայ ժողովրդի ապագայի և Արևմտյան Հայաստանում հայերի իրավունքների վերականգնման անհրաժեշտության մասին («Նամակ թուրք ծանոթին», «Նամակ թուրք մտավորականներին», «Բաց նամակ քարտուղարին - Միավորված ազգերի կազմակերպության գեներալ, Նորին գերազանցություն պարոն Վ. Թան »,« Բաց նամակ Հնդկաստանի նախագահին, Նորին գերազանցություն պարոն Սարվապալի Ռադհաքրիշնանին »,« Նամակ իմ հայ ընթերցողներին »,« Երեք նամակ աշխարհի ընթերցողներին » , «Դուք տարածաշրջանի հայկական հրապարակի լուծումն ունեցաք» (նամակ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Ա-ին, 1977): Իր հոդվածներում նա դատապարտում է Հայոց ցեղասպանությունը, համընդհանուր բարոյական և իրավական չափանիշներով ապացուցում է, որ հայ ժողովրդի իրավունքները պետք է վերականգնվեն իրենց պատմական հայրենիքի որոշակի սահմաններում `տանելով Սև ծով: Թուրքիայի կողմից զգալի խոչընդոտների հանդիպելով ՝ Գեմբարսկին, սակայն, կանգ չառավ և շարունակեց իր հայանպաստ գործունեությունը: Բ. Գեմբարսկին նամակագրություն է ունեցել Սփյուռքի հայ գրողների և մշակույթի գործիչների հետ: Նա գրել է «Մորիտուր» վեպը (լատ. ՝ «Մահվան դատապարտյալներ»), որը նվիրված է Մեծ եղեռնին: Նա թարգմանել և հրատարակել է հայ գրողների գործերը երկու հատորով: 1964 Բ. Գեմբարսկու «Նամակ իմ հին թուրք ծանոթին» հոդվածի հայերեն թարգմանության ձեռագիրը լայնորեն պահանջվեց Երևանի բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում: Ավելի ուշ ՝ 1980-90թթ., Նրա հոդվածներն արդեն տպագրվել են հայկական մամուլում, իսկ 1989-1990թթ. հրատարակվել են Ա. Մադոյանի և Հ. Կարճիկյանի հոդվածների կողմից, որոնք նվիրված էին 1978 թ. Բ., որը մահացավ մարտին ՝ ի հիշատակ Գեմբարսկու: Հ. Կարճիկյանի ջանքերով 1990 թ. Երևանում լույս է տեսել «Նամակներ աշխարհին» ժողովածուն, որն ամփոփում է Գեմբարսկու մի շարք հոդվածներ `նվիրված Հայ դատի պաշտպանությանը: Պատմաբան, պրոֆ. Պ.Հովհաննիսյանը 2004-ին տպագրեց «Բանբեր Արմենիա արխիվներ» ամսագրի առաջին համարում, սփյուռքահայ գրող Վահե Վահյանի կողմից իրեն տրամադրված Բոգդան Գեմբարսկու մի քանի նամակների հայերեն թարգմանությունը: V. 1963 թ. Օգոստոսի 16-ին Վահյանին ուղղված իր նամակում Գեմբարսկին գրում է, որ մտադիր է փոփոխություններ կատարել իր հայտնի «Նամակը իմ հին թուրք ծանոթին» բաց նամակում `ավելացնելով նախաբան և վերջաբան, և որ հոդվածը պետք է լինի հրատարակվել է հինգ լեզուներով ՝ հայտնի գործիչների հաստատումից հետո: «Բաց նամակ թուրք մտավորականներին» 2-ի տակ փոխվել է վերնագրերը: Այս նամակում Գեմբարսկին լիազորված է բրիտանացի, ֆրանսիացի, իտալացի և լեհ կաթոլիկ գրողների կողմից իրենց անունից բանակցություններ վարելու առանձին տերությունների ներկայացուցիչների հետ ՝ օգուտ քաղելու հայերի խաղաղ հայրենիք վերադառնալու արդար ցանկությունից 3: Նա ջանք էր գործադրում, որպեսզի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն toեղասպանության 50-րդ տարելիցի կապակցությամբ 1965 թվականը ճանաչի որպես հայկական տարի: Այս առաջարկի փաստարկը պարունակվում էր «թուրք մտավորականներին» ուղղված բաց նամակում: «Նամակ իմ հին թուրքական ծանոթությանը» հոդվածը առաջին անգամ լեհերեն լույս է տեսել Վարշավայում լույս տեսնող Kironki շաբաթաթերթի 1961 թ. նոյեմբերի 20-ի համարում: Հայերեն առաջին անգամ տպագրվել է «Ավանգարդ» օրաթերթի 1989 թվականի դեկտեմբերի 13-ի համարում: 2 «Բաց նամակ թուրք մտավորականներին» «Նամակ իմ հին թուրք ծանոթին» հոդվածի նոր, ծավալուն տարբերակն է: 3 «Հայաստանի արխիվների տեղեկագիր», № 1, «Հեռավոր աստղի լույսը. Բոգդան Գեմբարսկի», Երևան, 2004, էջ: 121: Դրանից առաջ այն պետք է պաշտոնապես հաստատվեր մի քանի նահանգների կողմից: Այս կերպ Գեմբարսկին համարում էր, որ չպետք է հույսը դնել սոցիալիստական-կապիտալիստական երկրների վրա, քանի որ վերջիններս չէին ցանկանա դժգոհություն առաջացնել Թուրքիայում: Նրա խոսքով ՝ այս գործողության մեջ անհրաժեշտ է ընդգրկել մի քանի չեզոք երկիր, որոնք քաղաքական կապեր չեն ունենա Թուրքիայի հետ: Մասնավորապես, Գեմբարսկին հույսեր էր կապում Հնդկաստանի ՝ որպես մեծ, ազդեցիկ, բայց չեզոք երկրի հետ: Նշված նամակում Գեմբարսկին նկարագրում է Հայոց ցեղասպանության անպատիժ մնալու փաստը որպես «լուրջ խնդիր, որը հիսուն տարի շարունակ տանջել է ողջ քաղաքակրթական մարդկության խիղճը: Սակայն լինելով Աստծո և մարդկության բոլոր օրենքների դեմ ուղղված փաստ, դեռևս չի եղել ստացել է արդարացի լուծում »: 1961 Նոյեմբերի 20-ին Վարշավայի «Կորունք» շաբաթաթերթը հայ-ռուսերեն թարգմանությամբ տպագրեց Բ. Գեմբարսկու «Նամակ իմ հին թուրք ծանոթին» հոդվածը, որը շատ արագ տարածվեց հայ իրականության մեջ 2: Կարդալով նամակը ՝ մենք հասկանում ենք, որ նամակի հասցեատերը հայտնի է դեռ ուսանողական տարիներից, նրանք լավ ընկերներ էին, հետաքրքրված էին միմյանց պատմությամբ և մշակութային արժեքներով: Նրանք ծանոթացան 1936-ին, երբ սկսեցին խոսել թուրքերի կողմից հայերի կոտորածի մասին, որից հետո նամակից պարզվեց, որ թուրք ծանոթն արդեն խուսափում է նամակի հեղինակից: Թուրքն ամեն կերպ փորձում է շրջանցել: Իր նամակում Գեմբարսկին նշում է, որ իր թուրք ծանոթը հանցագործություն է համարում հրեաների դեմ կատարված ոճրագործությունը, մինչդեռ գերմանացիներն այս առումով թուրքերի «զգոն» էին: հայերին դեռ 1915 թ. «1915 resարդերի ընթացքում հայերի կողմից դիմադրության բոլոր կետերի վերացումը շարունակվեց հետագա հինգ տարիներին: Դրանք տեղակայված էին Կիլիկիայում, Անատոլիայում, Վանա լճի շրջակայքում, Սիրիայում, Ռուսաստանի Ադրբեջանում, Կարսի մարզում: Ընդհանուր առմամբ երեք միլիոն հայեր կամ բնակչության 60 տոկոսը սպանվել են կոտորածի ժամանակ: Այդ ժամանակ ջարդերից խուսափում էին միայն նրանք, ովքեր ձեր ուժերից դուրս էին: Վերադառնալով այժմ ՝ հաշվի առնելով 1911-ի քաղաքական իրավիճակը և վերջին 50 տարվա ընթացքում դրանց բնական աճի տոկոսը, ներկայիս 1961-ին դրանք պետք է հասնեին 10 միլիոնի, բայց իրականում դրանք հազիվ չորս միլիոն են »: 3 Ըստ Գեմբարսկու ՝ մարդ սպանելով ՝ նրա չծնված սերունդները սպանվում են հարյուրամյակներ ու հազարավոր տարիներ, իսկ ջարդերի կազմակերպիչները նախ և առաջ այդ նպատակն էին հետապնդում: Գեմբարսկին գրում է թուրքերի կողմից հայերի կոտորածների մասին ՝ բարձրացնելով պատասխանատվության ու փոխհատուցման հարցը: Նա շեշտում է, որ թուրքերը յուրացրել են հայկական հողերը «որպես ցեղասպանության հատուկ նվեր»: Գեմբարսկին զարմանում է. «Ինչո՞ւ պետք է հայերի նահատակությունը պարգևատրվի, երբ լեհերի և հրեաների նույն ջարդը պաշտոնապես ճանաչվի որպես մարդկության դեմ ուղղված հանցագործություն»: «Ես չեմ կարող հասկանալ, - գրել է Գեմբարսկին նամակում, - ձեր անտարբերությունն այն հանցագործության նկատմամբ, որը ծանրացել է ձեզ վրա 46 տարի շարունակ: Ես չեմ հասկանում, թե ինչպես կարող է մի ժողովուրդ ապրել այս պայմաններում, սիրել իր հայրենիքը, ծիծաղել, ուրախանալ, հումանիստական գրքեր կարդալ, այցելել արտասահման, հյուրընկալել օտարերկրացիներին: Կարծում եմ ՝ գերմանական հասարակությունը հենց այս տեսքը կունենար, եթե Հիտլերը հաղթեր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում: Բայց այդ ժամանակ ամբողջ աշխարհը կխելագարվեր: Եվ դուք, չնայած ամեն ինչին, ապրում եք նորմալ աշխարհում: »6 Ուղղակի չեմ պատկերացնում որևէ հայկական «Էնն Ֆրենկի նոթատետր» տպագրվի ձեր լեզվով, չնայած որ այդ սարսափելի տարիներին դուք սպանել եք առնվազն մեկ միլիոն չափահաս աղջկա: Բոգդան Գեմբարսկի », Երեւան, 2004, էջ 121: Թարգմանությունը կատարել է Երեւանում բնակվող լեհուհի Մարիա Գրոչոլսկան: 3 Գեմբարսկի Բ., «ՆԱՄԱԿ ՀԻՆ ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ QԱՆԱՉՄԱՆԸ» («Նամակներ աշխարհին» ժողովածու, կազմեց, խմբագրեց, ծանոթագրեց ՝ Հ. Կարճիկյան), Երեւան, 1990, էջ: 4 Նույն տեղում, Պ. 5 Նույն տեղում: 6 Գեմբարսկի Բ., «ՆԱՄԱԿ ՀԻՆ ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ QԱՆԱՉՄԱՆԸ» («Նամակներ աշխարհին» ժողովածու, կազմեց, խմբագրեց, ծանոթագրեց Հ. Կարճիկյանը), Երեւան, 1990, էջ: և երիտասարդ կանայք, ովքեր այդ ժամանակ բավականաչափ կրթված էին Արևելքի համար: Անգամ Ֆրանց Վերֆելի դասական գիրքը, որքան ես գիտեմ, ձեր արգելված գրականության ցուցակում է: »1 Գեմբարսկին նշում է, որ իր նամակն այլևս ուղղված չէ իր թուրք ծանոթին, քանի որ նա չարդարացրեց իր վրա դրված հույսերը, ուժ և համարձակություն չգտավ հայրենիքում իր ձայնը բարձրացնելու ՝ ի պաշտպանություն նահատակ ժողովրդի: Այս նամակն ուղղված է նրանց, ովքեր թուրք ժողովրդի իսկական խիղճն են ՝ նրա գրականագետները, նկարիչները, ուսուցիչները, աշխարհահռչակ թուրք գիտնականները, մանկավարժներն ու երիտասարդության ընկերները: Գեմբարսկին, նպատակ ունենալով աշխարհին լսել հայկական հարցը, որը դեռ արդար լուծում չի գտել, բաց նամակով դիմում է ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին `անկեղծորեն արտահայտելով իր մտքերը դարի ամենացավոտ խնդրի վերաբերյալ, որը մինչև հիմա տանջում է խղճի խղճին: ամբողջ մարդկությունը: Նամակում նա նշում է իր թեզը Հայկական հարցի կարգավորման վերաբերյալ, որը պետք է տրամադրվի Թուրքիայի ներկայացուցչին, որպեսզի նա կարողանա այն ներկայացնել իր կառավարությանը, ապա տեղեկացնել, արդյոք Թուրքիայի կառավարությունը հակված է բովանդակային բանակցություններ վարել այս թեմայով: , Նամակի սկզբում Գեմբարսկին անհրաժեշտ է համարում շեշտել, որ ինքը հայ չէ, նրա նամակը չի թելադրում կառավարությունը: Նրա նամակը նախ և առաջ ողջ մարդկության խղճի արտահայտությունն է, այն խիղճը, որը չի կարողանում գտնել խաղաղություն ՝ անտեսելով հայ ժողովրդի 60% կործանման և 90% պատմական հայրենիքի կորստի փաստերը 2: Եվ եթե նա ոչ թե տելեհ, այլ թուրք լիներ, ապա չէր հապաղի հանձնել այս նամակը, քանի որ դա բնավ թշնամական գործողություն չէ թուրք ժողովրդի թուրքական կառավարության դեմ: Ամբողջ հարցը, որ նա բարձրացնում է իր նամակում, թելադրված է Թուրքիայի պատիվը փրկելու ցանկությամբ, պատիվ, որը թուրքերը նրբանկատորեն ոտնահարեցին: Նա շեշտում է, որ միջազգային դատարանի որոշումները պարտադիր են ոչ միայն ներկայի և ապագայի համար, այլև անցյալի համար: Նյուրնբերգի միջազգային դատարանի որոշումներում դատապարտված հիտլերյան ռեժիմի բոլոր հանցագործությունները տեղի են ունեցել դատարանի առաջին նիստից առաջ: Սակայն հենց այդ որոշումների հիման վրա են պատժվել հանցագործության հիմնական կազմակերպիչները: Նման հանցագործությունները չպետք է անպատիժ մնան հնության պատճառով 3: Խոսելով հայ ժողովրդի փոխհատուցման խնդրի մասին ՝ հարկ է նշել, որ այս դեպքում արդեն ուշ է առանձին անձանց համար առանձին պատիժ նշանակելը: Այժմ թուրքական պետությունը, ընդհանուր ժողովուրդը `թուրք ժողովուրդը, պետք է պատասխանատվություն ստանձնի իրենց հայրերի կողմից կատարված հանցագործության համար, եթե մեծ թվով հայերի և նրանց չծնված երեխաների ջարդերի համար որևէ փոխհատուցում գտնվի, դա կարող է լինել հայերի վերադարձը նրանց պապենական հողերը: Ավելին, նրանց սահմանները պետք է որոշվեն փոխադարձ համաձայնությամբ: Թուրքերը իրավունք չունեն օգտագործելու հայկական հողերը, քանի որ նրանք դրանք խլեցին, ըստ էության, սպանության միջոցով, այսինքն ՝ մարդկության դեմ հանցագործություն կատարելով: Այն փաստը, որ նրանք դեռ օգտագործում են այդ հողերը, հակասում է արդարության հիմնական սկզբունքներին: Որդին պարգև չէ՞ սպանության համար: Ըստ Գեմբարսկու, Հայկական հարցի միակ տրամաբանական լուծումը Արևմտյան Հայաստանի անկախությունն է. «Ինչպես Նյուրնբերգի դատարանի որոշումները, այնպես էլ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 1960 թ. Բանաձևը. Դեկտեմբերի 14-ի (27-ի գաղութի ամբողջական վերացման լույսի ներքո): Նոյեմբերի 27, 1961) »4: Գեմբարսկին նշում է այլ փաստաթղթեր `ի նպաստ Հայաստանի ազատագրման: Առաջին հերթին դա թուրքի խաղաղության պայմանագիրն է, որի տակ դրված են եվրոպական պետությունների մեծ մասի ստորագրությունները: Թուրքերի հավանական հակափաստարկներին, թե Խորհրդային Հայաստանն արդեն գոյություն ունի որպես հայկական պետություն, կարիք չկա ստեղծել հայկական երկրորդ պետություն, ինչպես նաև այն փաստը, որ հայ ներգաղթյալների թիվը այնքան մեծ չէ, որ 1-ին իրավունք ունենա: Նույն տեղում, էջ 18: 2 Տե՛ս Գեմբարսկի Բ., «ԲԱ L ՆԱՄԱԿ ՄԻԱՅԱԼ Ա NԳԵՐԻ ԳԼԽԱՎՈՐ ՔԱՐՏՈՒARYԱՐԻՆ, ՆՈՐ ՇՆՈՐՀԱՎՈՐ ՊԱՐՈՆ ՏԱՆԻՆ» («Նամակներ աշխարհին» ժողովածու, կազմ. Խմբ., Ծանոթ. Հ. Կարճիկյան), Երևան, 1990, էջ . 19-20 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում, էջ. 19-20-ը: Խոսելով ամբողջ ազգի անունից ՝ Գեմբարսկին նախապես արձագանքում է, որ ՀՍՍՀ – ն փոքր, ոչ արտադրողական լեռնային երկիր է (28,8 հազար կմ 2), որն ի վիճակի չէ տեղավորել ավելի շատ բնակիչների, քան ներկայում ունի (1,9 միլիոն, որից մոտ 1,5 միլիոն հայեր): Ամբողջ աշխարհում չկա մի հայ, ով չցանկանա պատմական հայկական հողերի ազատագրում: Այդ տեսանկյունից համայն հայության ձգտումը միավորված է: Գեմբարսկին առաջարկում է Հայկական հարցի լուծման իր տարբերակը, որը երկուստեք պետք է շահեկան լինի փոխզիջումների միջոցով: Նա հայկական հարցի լուծումը տեսնում է հետեւյալ կերպ. Չնայած այն հանգամանքին, որ հայերը տուժող կողմ են, նրանք պարտավոր չեն վճարել Թուրքիայի կողմից ապօրինի յուրացված իրենց հողերը վերադարձնելու համար, իսկ փոխըմբռնման դեպքում հայերը պատրաստ են վճարել Թուրքիային այդ հողի կամ այլ անշարժ գույքի համար: Գեմբարսկին անվիճելի է համարում տարածքային ամբողջական անկախության հարցը: Արևմտյան Հայաստանը չպետք է քաղաքական կախվածություն ունենա ոչ Թուրքիայից, ոչ էլ Խորհրդային Միությունից: Փոխըմբռնման դեպքում հայերի տարածքային պահանջները կսահմանափակվեն նվազագույնի: Նրանց պահանջած տարածքը հավասար է մոտ 50 հազար կմ 2: Որպեսզի պետությունը կարողանա ապահովել անկախության համար անհրաժեշտ բոլոր հիմնական երաշխիքները, այն պետք է ունենա առնվազն խորհրդանշական ելք դեպի ծով, ինչպես նաև ունենա ընդհանուր սահման իր հետ բարեկամական պետության (Իրան) հետ, որը թույլ կտա այն իր տարածքի միջոցով ամբողջ աշխարհի հետ հաղորդակցվելու համար: Նամակի վերջում Գեմբարսկին գրում է, որ այս նամակով նա ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին է հանձնում մարդկության համար ամենամեծ կարևորագույն հարցը, և խորապես հավատում է, որ դա շրջադարձային պահ կլինի հայության պատմության մեջ: մարդիկ 1 «Նամակ իմ հայ ընթերցողին» հոդվածում Բ. Գեմբարսկին դիմում է հայերին ՝ առաջարկելով Հայկական հարցի լուծման իր ծրագիրը, որի իրականացման համար նա ներկայացնում է հետևյալ քայլերը ՝ պատմական գոնե մի մասը ազատագրելու համար: հայերի հայրենիք, անհրաժեշտ է բաց նամակներ ուղարկել պետությունների ղեկավարներին և մասնավոր նամակներ աշխարհի բոլոր հայտնի մարդկանց: կցելով համապատասխան գրականություն: Գեմբարսկին արդեն սկսել էր աշխատել այս ուղղությամբ ՝ իր երկու նամակները գրելով «ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին» ու «Հնդկաստանի նախագահին»: Նա հատկապես շեշտում է եվրոպական հեղինակավոր թերթերում դրանց տպագրության կարևորությունը: - Անհրաժեշտ է հիմնել հայ ժողովրդի ընկերների տեղական ընկերություններ ամբողջ աշխարհում, հիմնականում `Արևմտյան Եվրոպայի երկրներում և ԱՄՆ-ում: Այդ նպատակով Գեմբարսկին գրել է «Երեք նամակ իր անհայտ ընթերցողներին», որոնք, ինչպես նախկինում նշված նամակները, գրվել են օտարալեզու մամուլի համար: Պետք է աշխատանք տարվի քաղաքական դաշնակիցներ ձեռք բերելու համար, բայց ավելի արդյունավետ կլինի աֆրիկյան երկրներում դաշնակիցներ փնտրելը, որոնք հատկապես զգայուն են գաղութային խնդիրների նկատմամբ: Անհրաժեշտ է համագործակցության եզրեր գտնել արաբական երկրների տարածքում, Ասիայի, Լատինական Ամերիկայի և Հարավային Եվրոպայի որոշ երկրներում, այսինքն `այնտեղ, որտեղ հնարավորություն կար պաշտպանելու հայերի պահանջները: Շատ հնարավոր է համագործակցել տարբեր միջազգային կազմակերպությունների հետ, փորձել նրանց աջակցությունը ստանալ ՄԱԿ-ի և նրա մասնաճյուղերի խորհրդաժողովներում: Հայկական հարցը պետք է բարձրացվի միջազգային համաժողովներում, օգտագործվի ՄԱԿ-ի հռչակագիրը գաղութացումը վերացնելու մասին, և Նյուրնբերգի միջազգային դատարանի որոշումները պետք է կապվեն Հայոց ցեղասպանության հետ: Այս աշխատանքի արդյունքում Գեմբարսկին տեսավ երկու հնարավոր լուծում. Թուրքիայի կառավարությունը կհամաձայնի երկկողմ համաձայնագիր կնքել հայ միգրանտների հետ փոխզիջումների միջոցով: - Թուրքիայի կառավարությունը չի ցանկանում բանակցել: Այս դեպքում, հասարակական կարծիքի համապատասխան նախապատրաստումից հետո, մի շարք երկրների աջակցություն ստանալուց հետո, անհրաժեշտ կլինի դիմել միջազգային դատարան, որտեղ պահանջ կներկայացվի. 1 Տե՛ս Գեմբարսկի Բ. ՏՆՈՒՄ », էջ 32 ծածկել հսկայական նյութական և բարոյական կորուստները, վերադարձնել թալանված հայկական հողերը: Գեմբարսկին առաջին տարբերակն ավելի ընդունելի համարեց ՝ վստահ լինելով, որ դատարան դիմելու անհրաժեշտություն չի լինի, և եթե հայերն իսկապես դրան ձգտեն, ապա իրենց պատմական հայրենիքը խաղաղ ճանապարհով ազատագրելու ծրագիրը բավականին իրագործելի կլինի: Բ.Գեմբարսկին լայնածավալ աշխատանք է իրականացրել ՄԱԿ-ում, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում և տարբեր երկրների բարձրագույն պետական մարմիններում հայկական հարցի բարձրացման ուղղությամբ: Սրանք աշխատանքներ են, որոնք պահանջում էին ոչ միայն ժամանակ, ջանք, եռանդ, սեր և նվիրվածություն, այլև զգալի ֆինանսական ռեսուրսներ: Ելույթ ունենալով 1960-1970թթ. ՝ Գեմբարսկին դատապարտեց 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը, աշխարհի անտարբերությունը հայ ժողովրդի տխուր ճակատագրի նկատմամբ `ապացուցելու համար, որ հայերի իրավունքները պետք է վերականգնվեն իրենց հայրենի հողում: Իր գործունեության միջոցով նա սկսեց իրականացնել Արևմտյան Հայաստանի ազատագրման ծրագրի իրականացումը ՝ հուսալով, որ կստեղծվի Արևմտյան Հայաստանի խաղաղ ազատագրման համար պայքարի կոմիտե, որը կշարունակի իր սկսած աշխատանքը: Բոգդան Գեմբարսկին, լինելով մեծ բարերար, հավատում էր արդարության հաղթանակին ՝ հուսալով, որ թուրքերը համաշխարհային ամոթը դեմքերից հեռացնելու համար կվերադարձնեն հայերի ապօրինի յուրացման պատմական հայրենիքը: Soովինար Յոլչյան ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐԸ ԵՎ ՀԱՅՈ GԵIDEԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲՈԳԴԱՆ ԳԵՄԲԱՐՍԿԻԻ ՆԱՄԱԿՆԵՐՈՒՄ Հիմնաբառեր. Բոգդան Գեմբարսկի, Հայկական հարց, Հայոց ցեղասպանություն: ։	Լեհ հրապարակախոս Բոգդան Գեմբարսկին Հայկական հարցով սկսել է զբաղվել 20-րդ դարի երկրորդ կեսից։ Նա Հայկական հարցի արծարծման ուղղությամբ հսկայածավալ աշխատանքներ է իրականացրել ՄԱԿ-ում, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում, տարբեր երկրների պետական բարձրագույն մարմիններում՝ առաջարկելով լուծման իր տարբերակը։ Իր հոդվածներում Գեմբարսկին դատապարտել է 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը, աշխարհի անտարբերությունը հայ ժողովրդի ողբերգության հանդեպ և փորձել է ապացուցել, որ հայերի իրավունքները պետք է վերականգնվեն իրենց հայրենի հողի վրա։
ԳԵAMԱՄԱ ԼԵՌՆԻ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ՀԻԴՐՈԳԵԱԼՈԳԻԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ. Նախկինում երկրաֆիզիկական մեթոդները լայնորեն օգտագործվել են տվյալ տարածքում, հատկապես հարակից տարածքներում տարածաշրջանային-երկրաբանական կառուցվածքային խնդիրների լուծման համար [1]: Բավական մանրակրկիտ աշխատանքից հետո տարածքը կազմված է տարածքի ինքնահոսից (1): 200000, 1: 100000 և 1: 50,000 մասշտաբով) էր աերոմագնիսական (1. 100 000, 1: 50,000, 1: 25,000 մասշտաբով) համապատասխան արդյունահանման քարտեզներ: Մասնավորապես 1. 50,000 ինքնահոս քարտեզներից Ս. Սանաա լճին հարակից տարածքներում Լ. Թաջոսյանի կատարած վերահաշվարկները ցույց են տալիս ինքնահոս անոմալիաների բավականին բարդ պատկեր (ալիքների կրճատում): Միջինացման մեթոդով (Տիխոնով-Բուլանժեր) կառուցվել է տարածաշրջանային դաշտային քարտեզ, որի վրա պահպանվել է իզոֆորմ ձևի բաշխման ընդհանուր միտումը: Մասնավորապես, Գրիձորի անոմալիան ամբողջությամբ պահպանված է ∆g- ից zzgzz- ից վերահաշվարկված քարտեզի վրա, ինչը հաստատում է, որ դա, հավանաբար, պայմանավորված է տեղական երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններով: Երկրաբանական խնդիրները լուծելու համար, որոշելով էլեկտրահետախուզական մեթոդները, որոշվում է լավացների ընդհանուր հզորությունը Գրիձորի տարածքում, դրա հարակից տարածքներում և ընդարձակ ռելիեֆի կառուցվածքը: Այս նյութերն ընդհանրացված են աշխատանքում: Հայտնի է, որ Գրիձորի տեղանքի հանքային ջերմային ջրերը արտանետվում են Գրիձոր գետի հունում, Գեղամալեռ լեռնաշղթայի արևելյան լանջերի 2700-3000 մ նիշի վրա: Նշված աղբյուրները դուրս են գալիս կոտրված անդեզիտ-բազալտների հատվածում և տեկտոնական խանգարման պատճառով, որն արտահայտվում է երկրի մակերևույթին և կանխատեսվում է ընդհանուր երկրաբանական պատկերացումներով: Գրիձորի տեղամասին հարակից տարածքի ընդլայնման կառուցվածքը, ստորերկրյա ջրերի բաշխումը կարելի է տեսնել ստորև նկար 1-ում: Գեղամա լեռնաշղթան, որի շրջանակներում գտնվում է Գրիձորի տեղանքը, մոտ 70% -ով ծածկված է ճեղքված լավաներով, որոնք ներկայացված են անդեզիտ, անդեզիտ-բազալտ, անդեզիտ-դացիտ-հրաբխային նման տեսակներով: Լավաների ընդհանուր հզորությունը, ըստ էլեկտրախուզական տվյալների, հասնում է մինչև 700-800 մ: Ստորերկրյա ջրերի ձևավորման և բաշխման մեջ (որոնք կարող են բնական ջրամատակարարման աղբյուր դառնալ) պատկանում են հիմնականում նշված հրաբխային ապարներին, դրանք պարփակող ընդարձակ ջրատարներին: Ըստ ընդարձակ ջրազրկող շերտի ռելիեֆային կառուցվածքի, լեռնաշղթայի կենտրոնական մասի արևելյան լանջերը, որոնք հարակից են Գրրիձորի տեղանքին, կենտրոնացված ստորերկրյա ջրերի հոսքերը (հնագույն) հիմնականում հարավ-արևմուտք-հյուսիս-արևելք են: Այն մոտավորապես գրավում է Չկալովկա և Երանոս գյուղերի տարածքները: Խիտ ջրատարները և առանձին թաղված ջրատարները սահմանափակվում են տեղական ջրբաժաններով: Այսպիսով, օրինակ, Հայրիվանքի ջրի հոսքը բեռնաթափվում է Գավառ քաղաքից հյուսիս-արևմուտք, որը սահմանափակված է 1750 մ բարձրությամբ: Bաղկաշեն-Հնագավար ջրբաժանները բեռնաթափվում են Բատիկյան գյուղից դեպի արևմուտք, որտեղ ջրազերծող շերտի ավազանը 1700 մ է, իսկ Սարուխան ջրվեժը ՝ Սարուխանի ստորգետնյա հանքավայրի տարածքում (ռելիեֆի ավազանը 1750 մ): Վերջապես, Հնագեղարքունիքի ջրատարը բեռնաթափվում է Երանոս գյուղից հյուսիս ընկած ստորգետնյա ավազանում, որի սահմանազատման կետը 1850 մ է: Գծապատկեր 1. Գեղամա հրաբխային լեռնաշղթայի տարածաշրջանային ջրազերծող շերտի ռելիեֆային քարտեզ, M1: 50 000 Համաձայն թաղված ջրբաժանների տարածական դիրքի, տարածաշրջանային ջրաշերտի ռելիեֆային կառուցվածքը, Գեղամա լեռնաշղթայի կենտրոնացված խորքային հոսքերը հիմնականում կազմված են 2400-2500 մ, ինչը համընկնում է սարահարթի տարածական դիրքի հետ լեռնաշղթա: Extremelyայրահեղ ճեղքված լավաները, ծակոտկեն խարամները, «չինգիլների» մեծ դաշտերը և մթնոլորտային տեղումների զգալի քանակը (մինչև 800-900 մմ / տարի) նպաստում են մակերեսային ջրերի խորքերը թափանցմանը, որի արդյունքում առաջանում է ստորջրյա հոսքը: , Երկրաբանական-երկրաքիմիական-երկրաֆիզիկական ուսումնասիրությունների հրապարակված արխիվային նյութերի ընդհանրացումը և վերլուծությունը հանգեցրել են հետևյալ եզրակացությունների .1. Հրաբխային ապարներում առաջնային տեկտոնական խզվածքների գոտիները ծառայում են որպես մթնոլորտային ջրի ներթափանցման ուղիներ, երկրաջերմային տեղանքների առաջացման աղբյուրներ: 2. Որպես չափանիշ ծառայում են խորը ջրատար հորիզոնների առկայությունը, ջրազրկող ապարների հաստությունը և վերջիններիս ռելիեֆի կառուցվածքը: • Ըստ աերոմագնիսական տվյալների, հատկապես Գեղամա-Սյունիքի տարածքում, նկատվում են ուժեղ մագնիսական անոմալիաներ, որոնք, հավանաբար, պայմանավորված են խորը ծագման մագնիսական մարմիններով: Երկրային մագնիսական հետազոտության հիման վրա քարտեզագրվել են տեկտոնական խզվածքները (հնարավոր է նաև բարձր ճեղքերով), որոնք կարող են դեր ունենալ երկրաջերմային դաշտի ձևավորման գործում: • Ձգաչափական չափանիշների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ուսումնասիրված տեղամասը բնութագրվում է տարբեր դաշտերով: • Geoelectric ստանդարտները հատկապես կարևոր են խնդրի լուծման համար: Կատարված հետաքննող նյութերի մեկնաբանության հիման վրա ստացվել են տվյալներ ապարների (շերտերի) հաստության, դրանց տեղադրման խորությունների, ջրատարների, ճեղքվածքների գոտիների առկայության մասին, որոնք անհրաժեշտ են ուսումնասիրված տարածքների ֆիզիկա-երկրաբանական մոդելների կազմման համար, հիմք են ծառայում երկրաբանական խնդիրների լուծման համար: Գրականություն Րաֆֆի Քարամյան, Էսթեր Մանուկյան ԳԵHԱՄԱՅԻ ԼԵՌՆԻ ՀԻԴՐՈԱԳՐԱԳՐԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԼՈՒՈՒՄԸ ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ Key Բանալի բառեր. Ֆիզիկական-երկրաբանական մոդելներ, հորատանցքերի հորատում, հորատման սարքավորում ։	Հոդվածում ներկայացվում են Գեղամա լեռնաշղթայի նոր տվյալներ՝ ստացված երկրաֆիզիկական հետազոտությունների հիման վրա։ Ստացված նյութերը կարևոր են հիդրոերկրաբանական խնդիրների լուծման համար, այդ թվում նաև ստորերկրյա քաղցրահամ և տաք ջրերի հայտնաբերման գործում։ Վերլուծված են երկրաֆիզիկական մեթոդների տվյալները, որոնց հիման վրա առաջարկվել է նոր հետազոտությունների անհրաժեշտությունը։
«Մարդկանց հետ հաղորդակցման ունակությունը նույնպիսի ապրանք է, ինչպիսիք են շաքարն ու սուրճը։ Ես պատրաստ եմ այդ ունակության համար վճարել ավելի, քան այս աշխարհի որևէ այլ ապրանքի համար։ » Ջոն Ռոկֆելլեր Սոցիալական հաղորդակցումը լեզվի կիրառումն է սոցիալականհամատեքստում։ Այնսոցիալականփոխներգործությունը, սոցիալական ճանաչումը, պրագմատիկան ևխոսքային նյութի մշակումը [10]։ Մասնագետներին, ծնողներին ևներառումմեջիրէուսուցիչներին հուզող այս փաստը բազում հետազոտությունների առիթէ հանդիսացել։ Անձի սոցիալիալական հաղորդակցման զարգացման հարցը միշտեղել է փիլիսոփաների, մանկավարժների, հոգեբանների և սոցիոլոգներիուշադրությանհաղորդակցականզարգացման արդիականությունը պայմանավորված է հասարակությանսոցիալական պահանջմունքներով՝ սոցիալապես ակտիվ անհատիձևավորման համար, ով ընդունակ է փոխներգործել արտաքինմիջավայրի հետ։ Սոցիալականկենտրոնում։ է՝կենդանիԹեմայի արդիականությունը։ Հայտնի է, որ ամբողջ աշխարհումխոսքի և հաղորդակցման դժվարություններ ունեցող երեխաների թիվըգնալով ավելանումշփման պակասի, թվայինտեխնոլոգիաների՝ երեխայի կենցաղ մտնելու, ընտանիքներում առկալարված վիճակի, էկոլոգիական, ֆիզիոլոգիական և այլ խնդիրներիպատճառով [ASHA- Social Communication Disorders]։ 21-րդ դարումհատկապես կարևորվում է շփումն ու հաղորդակցումը՝ տեղեկատվության ձեռքբերման, մտքերի ու փորձի փոխանակման և այլառումներով։ Սակայն խոսքի խանգարումներ ունեցող անձանց համարայս հարցը մշտապես ակտուալ է, քանի որ այս անձինք ունեն թե՛շփման, թե՛վերբալ ու ոչ վերբալ հաղորդակցման տարբեր խնդիրներ։ ակտիվՍոցիալապեսձևավորմանկարևորությունն արտահայտվել է մի շարք այնպիսի ականավորմանկավարժների աշխատություններում, ինչպիսիք են Յ. Ա. Կոմենսկին,Ժ.-Ժ. Ռուսոն, Ա. Դիստերվերգը, Կ. Դ. Ուշինսկին, Վ. Ն. Շուլգինան ևայլք [9]։ անձնավորությանՄինչնախադպրոցականներիսոցիալական ակտիվությանձևավորման խնդրին անցնելը հարկավոր է հասկանալ՝ ինչպիսիանձնային որակներ է ենթադրում սոցիալապես ակտիվ մարդը։ Այններառումենպատասխանատվությունը, ինքնուրույնությունը, բարոյականությունը ևայլ նմանատիպ որակների համադրությունը։ հատկանիշներ,բազմաթիվինչպիսիքէԵրեխաներիգործունեություննու անկախությունը ամբողջդիդակտիկ համակարգի հիմնական սկզբունքներից մեկն է. «Ուսուցչիխնդիրն այն է, որ սովորողները պատրաստի, արդեն լուծում ստացածխնդիրներմտավորգործունեությունը դրանց լուծմանը» [7]։ չուսումնասիրեն,ուղղենիրենցայլՄեր ուսումնասիրության նպատակն է՝1. վերլուծելսոցիալականհաղորդակցմանհմտություններիզարգացումը նորմայում և լոգոպեդիայի տեսանկյունից,2. պարզելնախադպրոցահասակներիևկրտսերդպրոցումսովորողների սոցիալական հաղորդակցման էությունը,3. որոշելսոցիալականհաղորդակցմանձևավորմանն ուղղված աշխատանքներիաշխատանքների ընթացքում։ բնույթըհմտություններիլոգոպեդականՎերոնշյալ նպատակների համար մեր առջև դրել ենք հետևյալխնդիրները՝1. ուսումնասիրել սոցիալական հաղորդակցման վերաբերյալմասնագիտական գրականություն, 2. ծանոթանալ սոցիալական հաղորդակցման խանգարումներիհետազոտման մեթոդիկաներին և հնարավոր շտկման եղանակներին։ Մեր ուսումնասիրությունների համար կիրառվել է մեթոդներիհարցազրույց,դիտում,հետևյալգործիքակազմը՝հարցաթերթիկային հարցում։ զրույց,«Հաղորդակցում» տերմինը, ըստ Harper Douglas։ «communication»։ Online Etymology Dictionary աղբյուրի, ծագել է լատիներեն «communico»բառից, որը նշանակում է դարձնում եմ ընդհանուր, կապում եմ, շփվումեմ։ Հաղորդակցման նպատակը տեղեկատվության փոխանցումն է,որը կարող է կատարվել զանազան ձևերով [12]։ Հաղորդակցությունըտեղեկությունների փոխանցման գործընթացն է, որը կատարվում էիմաստավոր շարժումներով (ժեստեր), դեմքի արտահայտություններով,խոսքով, մամուլի կամ էլեկտրոնային փոստի հաղորդագրություններով,հեռախոսով, ռադիոյով, հեռուստատեսությամբ և այլ եղանակներով։ Հենց այս աղբյուրներից են երեխաները լսում, տեսնում և վերցնումտեղեկատվությունը, որոշակի բառապաշարով, քերականական ճիշտկառույցով և կապակցված խոսքով փոխանցումշրջապատին։ Հաղորդակցումը հասարակական սուբյեկտների (անձ, սոցիալականխումբ) փոխներգործության գործընթաց է, որի ժամանակ տեղի էունենում տեղեկության, փորձի, գիտելիքների, կարողությունների ևգործունեության արդյունքների փոխանակում [10, 11]։ Իսկ ի՞նչ էնշանակում կարողանալ հաղորդակցվել։ Դա նշանակում է կարողանալճանաչել մարդկանց, գնահատել նրանց գործնական հնարավորությունները և, դրա հիման վրա օգտագործելով հաղորդակցմանհաղորդակցման[1]։ Դեռևս նախադպրոցական տարիքիցհոգեբանական ունակությունները, նրանց հետ փոխհարաբերություններկառուցելլոգոպեդականաշխատանքի հիմնական ուղղություններից մեկը երեխաների մոտհաղորդակցման հմտությունների զարգացումն է։ Հաղորդակցմանհմտությունները ենթադրում են երեխայի արագ կողմորոշումը տարբերիրավիճակներում, վերբալ և ոչ վերբալ հաղորդակցման միջոցներիազատ կիրառումը։ Մեր պրակտիկ փորձի ընթացքում հաճախ ենքհանդիպում երեխաների, որոնց ընտանիքներումչի կարևորվումերեխայիկարողություններիզարգացումը։ Սա մեզ թույլ է տալիս ևս մեկ անգամ հիմնավորել Լ. Ս.Վիգոտսկու այն միտքը, ըստ որի՝ երեխայի խոսքը ձևավորվում էսոցիալական շփման մեջ, ակտիվ խոսքային միջավայրում։ Այսպարագայումլոգոպեդական աշխատանքում շեշտը պետք է դնելերեխայի հոգեբանական պաշտպանվածության, նրա հարմարավետության, հասակակիցների հետ հուզական շփում ստեղծելուանհրաժեշտության վրա։ Լոգոպեդական աշխատանքի ուսումնականգործընթացում հաղորդակցման հմտությունների զարգացման համարնպատակահարմար է բառապաշարի հարստացումը զգացմունքներ ևհույզեր ցույց տվող բառերով։ սոցիալականՍոցիալական հաղորդակցումը, բանավոր խոսքը, գրավոր խոսքըունեն բարդ փոխներգործություն։ Սոցիալական հաղորդակցմանհմտությունները հարկավոր են լեզվի արտահայտման ու ընկալմանհամար և՛ գրավոր, և՛ բանավոր խոսքում։ Գրավոր և բանավոր խոսքիկիրառմանեն տալիս արդյունավետհաղորդակցվել տարբեր սոցիալական կոնտեքստներում, տարբերնպատակներով[10]։ Այս հանգամանքը պետք է հաշվի առնելհատկապես մեր օրերում, երբ գրավոր խոսքի միջոցով հաղորդակցումնառավել արդիկական է դառնում։ հմտություններըթույլՍոցիալականվարքայինհաղորդակցմանայնպիսիդրսևորումները, ինչպիսիք են տեսողական կոնտակտը, դեմքի միմիկայիփոփոխությունները, մարմնի լեզուն, ժեստերը պայմանավորված ենսոցիալ-մշակութային և անհատական գործոններով [Curenton & Justice,2004; Inglebret, Jones, & Pavel, 2008]։ Վերոնշյալի համար գոյություն ունիընդունված նորմերի լայն շրջանակ՝ կախված տվյալ անձի անհատականառանձնահատկություններից, ընտանիքից և, իհարկե, ազգայինպատկանելիությունից։ Ըստ Ամերիկայի Խոսքի և լսողության ասոցիացիայի՝ սոցիալականհաղորդակցման խանգարումները բնութագրվում են սոցիալականնպատակներով օգտագործվող վերբալ և ոչ վերբալ հաղորդակցմանդժվարություններով։ Սոցիալական հաղորդակցման խնդիրներ չկան,երբ անձը՝1. Հաղորդակցվում է որևէ սոցիալական նպատակով, որը հատուկ էկոնկրետ սոցիալական իրավիճակի։ 2. Փոխում է հաղորդակցման ձևը, որպեսզի համապատասխանիլսողի «կարիքներին»։ 3. Հետևում է երկխոսության և մենախոսության կանոններին։ 4. Հասկանում է ենթատեքստը կամ երկիմաստ խոսքը։ 5. Հասկանում է, թե ինչի մասին է խոսքը, նույնիսկ երբ դաակադեմիականակնհայտորեն չի շեշտվում դիմացինի խոսքում։ Սոցիալական հաղորդակցման խանգարումը կարող է հանգեցնելհեռահար խնդիրների՝ սոցիալական դիրքը գտնելու, ընկերների հետփոխհարաբերությունների,հաջողություններիհասնելու, աշխատանքում հաջողությունների հասնելու դժվարությունների։ Այս ամենը կարևորվում է խոսքի զարգացման փուլում գտնողերեխաների սոցիալական հաղորդակցման զարգացմանը նպաստելուտեսանկյունից։ Սոցիալական հմտությունների ձևավորումը սկսվում էդեռևս նորածնային շրջանից, երբ երեխան սկսում է ճանաչել իրենշրջապատող աշխարհը։ Ինչպես նշում է Ամերիկայի Խոսքի ևլսողության ասոցիացիան, սոցիալական հաղորդակցման խանգարումները կարող են հանդես գալ որպես առանձին խանգարում կամլինել այլ խնդիրների հետ զուգակցված՝1. մտավոր հետամնացություն,2. զարգացման խանգարումներ,3. սովորելու կարողության խանգարումներ,4. բանավոր խոսքի խանգարումներ,5. գրավոր խոսքի խանգարումներ,6. ուշադրության դեֆիցիտ և հիպերակտիվության խանգարում,7. գլխուղեղի տրավմաներ (մանկական և հասուն տարիքում),8. աֆազիա,9. թուլամտություն,10. գլխուղեղի աջ կիսագնդի վնասվածքներ։ Աուտիստիկսպեկտրիզարգացմանխանգարումների լայն սպեկտր են, որոնց դեպքում նկատվում ենխանգարումներըհմտություններիսոցիալ-հաղորդակցականանբավարարություն,սահմանափակ հետաքրքրությունների շրջանակ, կրկնվող գործողություններ [11]։ Այն արտահայտվում է այս երեխաների զգալիառանձնահատկություններով, սակայն հիմնական դեր են խաղումսոցիալիզացիայի և հաղորդակցման հմտությունների խանգարումները։ խանգարումներնունենումենԱուտիստիկ սպեկտրի խանգարումների դեպքում սոցիալականհաղորդակցմանզգալիառանձնահատկություններ, որոնք ուղեկցվում են սահմանափակ,ստերիոտիպ,սոցիալականհաղորդակցման խանգարումը կարող է ախտորոշվել նաև աուտիստիկսպեկտրի խանգարումների համատեքստում [8]։ վարքագծով։ Այսպիսով,կրկնվողԳոյություն ունեն որոշակի կանոններ, որոնց մենք հետևում ենքխոսելու ընթացքում՝ կախված նրանից, թե ինչ իրավիճակում ենք և ումհետ ենք խոսում։ Ակտիվ սոցիալական դիրքորոշումը առավել ակնհայտէհասարակականգործունեության մեջ։ նախադպրոցական տարիքիերեխաներիՍոցիալական հաղորդակցության կանոններից օգտվելու խնդիրներկարող են ունենալ և՛ մեծահասկաները, և՛ երեխաները։ Ներկայացնենքմի իրավիճակ, երբ Դուք Ձեր ընկերոջը հրավիրել եք ընթրիքի։ Ձերերեխան, տեսնելով, թե ինչպես է նա փորձում թխվածքաբլիթներվերցնել, ասում է. «Ավելի լավ կլինի չուտեք դա, այլապես ավելիկգիրանաք»։ Ձեր հավատը չի գալիս, որ նա կարող էր նման բան ասել։ Կամ մեկ այլ իրավիճակ. Դուք խոսում եք հարևանի հետ իր նորմեքենայի մասին։ Նա դժվարանում է շարունակել խոսակցությունը ևանդադար շեղվում է թեմայից և խոսում իր սիրելի հեռուստածրագրիմասին։ Նա չի նայում Ձեզ խոսելիս և նույնիսկ չի ծիծաղում Ձերկատակների վրա։ Նա շարունակում է խոսել նույնիսկ այն ժամանակ,երբ Դուք նայում եք ժամացույցին և հիշեցնում, որ արդեն ուշ է։ Վերջապես Դուք հեռանում եք ՝ մտածելով, թե որքան դժվար է նրա հետխոսելը։ Եվ՛ Ձեր երեխան, և՛ Ձեր հարևանը լավ են խոսում։ Բանն այն է,որ նրանք ունեն սոցիալական հաղորդակցման, սոցիալականկարողությունների տիրապետման խնդիրներ։ Այս և բազմաթիվ այլ օրինակներ երբեմն թյուրիմացությանպատճառ են դառնում։ Այսպիսի խանգարումները շփոթվում ենմտավոր, հոգեկան և այլն նմանօրինակ խնդիրների հետ, այնինչ խնդիրըհաղորդակցմանորըպահանջում է համակողմանի շտկողական աշխատանք լոգոպեդի ևհմտությունների անբավարարություննէ,հոգեբանի մասնակցությամբ։ Գրականության մեջ առանձնացված էսոցիալական հաղորդակցման հմտությունների 3 հիմնական խումբ։ Լեզվի գործածությունը տարբեր նպատակներով՝• Ողջունելու համար. «Բարև, «ցտեսություն»։ • Տեղեկացնելու նպատակով. «Ես այսօր թատրոն եմ գնալու»։ • Պահանջելու. «Ջու՛ր տուր ինձ»։ • Պլանավորելու.«Ես գնալու եմ քեզ համար թխվածք գնելու»։ • Խնդրանքով դիմելու. «Խնդրում եմ, ինձ ջուր տուր»։ Խոսակցական ոճը փոփոխելը կախված իրավիճակից և խոսակցից՝• երեխայի և մեծահասակի հետ,• տվյալ թեմային անտեղյակ և քաջատեղյակ մարդու,• տանը, դասարանում և խաղահրապարակում։ Որոշակի կանոներին հետևելը երկխոսության և որևէ բան պատմելուընթացքում.• Իմանալ, թե երբ է պետք խոսել, սպասելը քո հերթին։ • Ներկաներին ներկայացնելը, թե ինչի մասին եք խոսելու։ • Թեմայից չշեղվելը։ • Եթե որևէ մեկը չի հասկանում Ձեզ, ապա նույն միտքը այլ կերպձևակերպելը։ • Խոսելիս ժեստերի և մարմնի լեզվի օգտագործումը։ • Զրուցակիցների միջև որոշակի հեռավորության պահպանումը։ • Միմիկայի և տեսողական կոնտակտի պահպանումը։ Իհարկե, այս կանոնները տարբեր մշակույթների դեպքում տարբեր են։ Այն մարդիկ, ովքեր հաղորդակցման խնդիրներ ունեն, կարող են՝• Խոսելիսսխալարտահայտություններանելանհամապատասխան վարք դրսևորել։ Օրինակ՝խոսելիս կամ սկսել խոսել մեկ այլ բանի վերաբերյալ։ կամծիծաղել• Պատմել թեմային չառնչվող կամ անիմաստ պատմություններ։ • Խոսքը սահմանափակ օգտագործել, խոսակցությունը սկսելառանց բարևելու, շնորհակալություն չհայտնել, միայն ասել այն,ինչ ուզում են։ Ըստ Ի. Մ. Կորոտկովի՝ երեխայի սոցիալական հաղորդակցմանպահանջմունքների ձևավորումը կարելի է ներկայացնել 4 հիմնականփուլերով. մեծահասակի նկատմամբ երեխայի ուշադրության ևհետաքրքրության ի հայտ գալը պայմանավորված է.1. Մեծահասակի նկատմամբ երեխայի էմոցիոնալ դրսևորումներիարտահայտմամբ։ 2. Երեխայիկողմիցնախաձեռնողականգործողություններըմեծահասկի ուշադրությունը գրավելով։ 3. Մեծահասակի վերաբերմունքի և գնահատականի նպատմամբերեխայի զգայունությամբ։ 4. Մեծահասակի վերաբերմունքի և գնահատականի նպատմամբերեխայի զգայունությունը։ վերջումերեխաներնԿյանքի առաջին տարվաիրենցհասկակիցների հետ շփվելու մեծ ցանկություն ունեն, նրանք սիրում ենլինել այլ երեխաների միջավայրում, չնայած դեռ չեն խաղում։ Կյանքիերկրորդ տարվանից սկսած՝ հասակակիցների հետ շփումը ընդլայնվումէ, և 4-ամյա երեխայի համար դա դառնում է առաջատար կարիքներիցմեկը։ Միևնույնունախաձեռնողականությունն աճում են, այսինքն՝ վարքը դառնում էավելի նպատակաուղղված [4]։ Երեխայի հաղորդակցման կարիքիհիման վրա առաջանում է՝ ճանաչման անհրաժեշտություն և դրազարգացումիրհասակակիցներից), որոնք աստիճանաբար բացահայտում են երեխայիճանաչողական ոլորտի հնարավորությունները։ ինքնուրույնություննչափահասներիցև(առաջինհերթինժամանակնրանցհետոԻնչպես նշում է Վ. Ս. Մուխինան, հաղորդակցման ոլորտումկարևոր նշանակություն ունի զարգացման գործընթացում ձեռք բերվածճանաչողական գործընթացների անհրաժեշտությունը, որը որոշում էանձի զարգացման դրական ընթացքը։ Այն սովորեցնում է երեխայինձգտել հասնելու այն ամենին, ինչը կարևոր է այն մշակույթի մեջ, որիներեխան պատկանում է [5]։ Ռուս հայտնի հոգեբաններ, Լ. Ս. Վիգոտսկու աշակերտներ Լ. Ի.Բոժովիչի և Լ. Ս. Սլավինայի հետազոտությունն ապացուցում է, որավագ նախադպրոցականների և շրջապատող իրականության միջևհարաբերությունների բազմազանությունը որոշվում է սոցիալականշարժառիթներով, որոնք ստեղծվել են երեխաների և շրջապատողիրականության միջև գոյություն ունեցող հարաբերությունների ամբողջհամակարգով։ Այս սոցիալականշարժառիթները հիմնականումկախված են ընտանիքից, երեխայի կյանքի հանգամանքներից, դպրոցումնրա դիրքի, դպրոցի նկատմամբ իր ներքին վերաբերմունքից, նրանքներառում են այն ձգտումները, երեխայի կարիքները, որոնք ծագում ենկյանքի բոլոր հանգամանքներից և կապված են անձի հիմնականկողմնորոշման հետ [7]։ գրականությանՄասնագիտականհաղորդակցումըհամարվում է շփման ընթացքում արագ և ճշգրիտ կողմնորոշմանունակություն, որը հիմնված է անհատի հաղորդակցական փորձի վրա։ Հաղորդակցությունը կարևոր բաղադրիչ է, որը բաղկացած է երեխայիխոսքը հասկանալի դարձնելու և ուրիշների ելույթը հասկանալուպատրաստակամության մեջ [2]։ մեջունեցողԽոսքի խանգարումներերեխաների խոսքայինակտիվության մակարդակը ցածր է, որն իր հերթին խոչընդոտում էմտածողական և ճանաչողական գործընթացների զարգացմանը,բացասաբար է ազդում անհատական զարգացման և նախադպրոցահասկաների վարքի վրա։ Այս ամենըյուրովի բարդացնում էհաղորդակցմանՄարդկանցհաղորդակցման հմտությունների ձեռքբերման մի քանի հիմնականաղբյուրներ կան՝կյանքի փորձը, արվեստը, ընդհանուր կրթականմակարդակը և հատուկ գիտական մեթոդներ [3, 4, 6]։ հմտություններիձևավորումը։ Երեխաներիսոցիալականհաղորդակցմանհիմնախնդիրըլոգոպեդիայի տեսանկյունից բազմիցս ուսումնասիրել են բազմաթիվ հոգեբաններ՝ Լ. Բոժովիչ, Ի. Կոն, Լ. Ս. Վիգոտսկի, Դ. Ֆելդշտեյն, Դ. Բ. Էլկոնին, Ժ. Պիաժե,Կ. Լևին, Շ. Բյուլեր և այլք։ Նրանցից շատերիկարծիքով՝ երեխայի հետագա սոցիալականացման և ժամանակակիցհասարակությանն ինտեգրվելու գործընթացը մեծապես կախված էվերջինիսզարգացման արդյունքներից։ Գրեթե բոլոր հոգեբանները համակարծիք են, որ հաղորդակցումնանգնահատելի դեր ունի երեխայի անձի զարգացման գործում, ուստի ևսկզբունքորեն կարևոր է դառնում վերջինիս առանձնահատկություններիուսումնասիրությունը։ հաղորդակցականոլորտիՀաշվի առնելով սոցիալական հաղորդակցման կարևորությունը,գրականության տվյալների ուսումնասիրությունը և մեր պրակտիկփորձը՝ ստորև ներկայացված են լոգոպեդների, խոսքի խանգարումներունեցող երեխաների ծնողների և տարրական դասարաններումսովորողներիշրջանում մեր կողմից անցկացված ուսումնասիրությունների և հարցման արդյունքները։ Հարցմանը մասնակցել են ընդհանուր թվով 70 մարդ՝ լոգոպեդ ևծնող։ Հարցման մասնակիցները 18-32 տարեկան և բարձր տարիքայինխմբին պատկանող անձինք են, որոնց 47 % գործող մասնագետներ են, 33 %-ը և՛ ուսանող և՛ աշխատող, 13 %-ը մասնագիտական կրթությունունեցող, սակայն չաշխատող մասնագետներ են։ Ստորև բերվածտրամագրում սոցիալական հաղորդակցման վերաբերյալ հարցմանմասնակիցների մեկնաբանություններն են, որում մասնակիցների 81, 4%-ը հաղորդակցման հոգեբանական ձևակերպում է տվել։ Տրամագիր 1. Սոցիալական հաղորդակցման վերաբերյալ հարցմանմասնակիցների մեկնաբանությունները տոկոսային հարաբերությամբ։ Տարրական դասարաններում սովորողների (թվով 70) 56,3%-ըտղաներ են, 43,7%-ը՝ աղջիկներ։ Նրանց 73,2%-ը նշել է, որ հեշտությամբէ շփվում դասընկերների հետ և ունի շատ ընկերներ, որոնց հետհիմանկանում ծանոթացել է դպրոցում։ Մեր կողմից անցկացվածհարցման շրջանակներում առաջարկվեցին որոշակի տրամադրություններ նշանակող նկարներ. երեխաները պետք է ընտրեին իրենց այդպահին դուր եկած տրամադրությունն արտահայտող նկարը ևզուգորդումներ անեին իրենց սեփական տրամադրությունների ուզգացումների հետ։ Նրանց 49,3% -ը նշել է, որ լինում են դեպքեր, երբսեփական մտքերը, իրենց զգացածը, տեսածը, լսածը այնքան էլ լավ չիստացվում արտահայտել։ Տրամագիր 2. Հարցված երեխաների ինքնարտահայտման մակարդակըտոկոսային հարաբերությամբ։ Հիմնականում նշել են, թե երբ են նման դժվարություններ ունենում.դասերի ժամանակ մոռանում են, թե ինչի մասին էին խոսում,ուսուցիչների հետ խոսելիս, խաղալիս, հարցերին պատասխանելիս, երբորոևէ բան են ուզում անել, բայց դժվարանում են բացատրել ու համոզելծնողներին, անծանոթ մարդկանց հետ խոսելիս և այլն։ Հարցմանարդյունքները հուսադրող էին մինչ այն պահը, երբ պարզ դարձավ, որնախադպրոցահասակների 59,2%-ը ազատ ժամանակ գերադասում էխաղալ հեռախոսով կամ համակարգչով՝ հետին պլան թողնելովբակային խաղերը ընկերների հետ։ Նրանց միայն 19,7%–ն է պատրաստսեփական նախաձեռնությամբ ծանոթություն հաստատել նոր մարդկանցհետ։ Այսպիսով, վերլուծելով ուսումնասիրության արդյունքները, կարղեն նշել, որ մասնակիցների հիմնական մասը՝ գրեթե 67.6 %, հայտնվել էայնպիսի իրավիճակում, երբ նրանց հաղորդակցման հմտություններըբավարար չեն եղել արդյունավետ հաղորդակցման համար։ Նրանց 88,7%-ը նշում է, որ ճանաչում են, գիտեն մարդկանց, ովքեր ունենսոցիալական հաղորդակցման խնդիրներ։ Հարցվածների 45,7%-ընախընտրում է կենդանի շփումը, սակայն նրանցից շատերը օրվաընթացքում 2-4 ժամ անցկացնում են համացանցում և դժվարանում ենպատասխանել այն հարցին, թե որքան ժամանակ են տրամադրումկենդանի շփմանը։ Նրանց 71,4%-ը նշում է նաև, որ թվայինտեխնոլոգիաներիբացասականազդեցություն է թողնում հաղորդակցման հմտությունների վրա։ Հարցվածների 70%-ը կարծում է, որ երեխաների հաղորդակցմանհմտություններինպատակաուղղվածաշխատանքի կարիք կա։ օգտագործումըհաճախակիզարգացմաննուղղվածԱյս հարցը միշտ հրատապ է նաև երեխայի խոսքի զարգացմանորակի և ժամկետի տեսանկյունից։ Երբ լոգոպեդի և խոսքի զարգացմանխանգարում ունեցող երեխայի ծնողի զրույցից պարզ է դառնում, որերեխան օրվա մեծ մասն անցկացնում է էկրանի առջև, ունի խոսքիզարգացման խանգարում ոչ միայն հնչարտաբերման ու բառապաշարիմակարդակում, այլև խոսքի քերականական կառույցի, կապակցվածխոսքի մակարդակում, և ծնողի կողմից չի կարևորվում երեխայի հետկենդանի շփումը, այլ էկրանը դիտվում է որպես արագ սովորելու լավմիջոց։ Սակայն սա թույլ է տալիս եզրակացնել, որ որքան էլ 21-րդդարում տեխնոլոգիական միջոցները մեծ տեղ են գրավում մերկյանքում, այնուամենայնիվ, խոսքը, խոսքային հաղորդակցումը, մարդուդեռևստարիքիցանհրաժեշտմեծագույն ձեռքբերումն է որպես մտածողության գործիք և ճանաչականոլորտի զարգացման միջոց։ Հարկէ նշել, որ սոցիալականհաղորդակցման հմտությունների խանգարումներ կարող են դիտվելինչպես նորմալ զարգացում ունեցող, այնպես էլ զարգացմանառանձնահատկություններ ունեցող երեխաների մոտ։ Այդ է պատճառը,որէնպատակաուղղված կերպով զարգացնել երեխաների սոցիալականհաղորդակցման կարողությունները, ինչի մասին նշում են նաևհարցման մեծահասակ մասնակիցները։ Կանխարգելիչ և շտկողականլոգոպեդական աշխատանքներիէհատկապես մեր օրերում, երբ թվային տեխնոլոգիակաները մեր առօրյակյանքում առավել կիրառելի են դարձել, քան մարդկային կենդանիշփումը ինչպես մեծահասակների, այնպես էլ երեխաների շրջանում։	Սոցիալական հաղորդակցման կարողությունների զարգացման արդիականությունը պայմանավորված է հասարակության սոցիալական պահանջմունքներով՝ սոցիալապես ակտիվ անհատի ձևավորման համար։ հաղորդակցման դժվարություններ ունեցող երեխաների թիվը գնալով ավելանում է՝ կենդանի շփման պակասի, թվային տեխնոլոգիաների՝ երեխայի կենցաղ մտնելու, ընտանիքներում առկա լարված վիճակի, էկոլոգիական, ֆիզիոլոգիական և այլ խնդիրների պատճառով։ 21-րդ դարում հատկապես այլ կերպ է կարևորվում շփումն ու հաղորդակցումը՝ տեղեկատվության ձեռքբերման, մտքերի ու փորձի փոխանակման և այլ առումներով։ Սակայն խոսքի խանգարումներ ունեցող անձանց համար այս հարցը մշտապես ակտուալ է, քանի որ այս անձինք ունեն թե՛ շփման, թե՛վերբալ ու ոչ վերբալ հաղորդակցման տարբեր խնդիրներ։
Ընդունելով, որ խորհրդարանական դիվանագիտությունն իրողություն է և ոչ միայն դիվանագիտության ոլորտում հնարավոր զարգացումների վերաբերյալ գիտական բանավեճի առարկա, քաղաքական գործիչները և հետազոտողները նշում են, որ այն գործում է խորհրդավոր: Իրականում, դիվանագիտությունը շարունակում է մնալ գործադիր իշխանության գործառույթը, միևնույն ժամանակ, այն մի դաշտ է, որից խորհրդարանն ամբողջությամբ չի բացառվում: Սա առեղծված է, քանի որ դիվանագետը «ծառայության մեջ է» կառավարությունում, մինչդեռ խորհրդարանականն ազատ է արտահայտվել և չի կաշկանդվում գործադիր պարտականություններով 1: Արդյունքում, ի՞նչ դիրքորոշում ունի խորհրդարանական դիվանագիտությունը ավանդականի նկատմամբ, ի՞նչ առանձնահատկություններ և լրացուցիչ առավելություններ ունի այն, և ինչպե՞ս կարող է խորհրդարանն արդարացնել իր միջամտությունը մի ոլորտում, որը ավանդաբար համարվում է գործադիր իշխանության բացառիկ արտոնությունը: Գործադիրի և խորհրդարանի այս դիվանագիտական լարվածությունը եղել և շարունակում է մնալ խորհրդարանական դիվանագիտության հետ կապված բազմաթիվ քննարկումների հիմնական լեյտմոտիվը: «Պետք է խոստովանեմ, որ երբ ես Մալթայի արտաքին գործերի նախարար էի, ես այլ կերպ էի նայում խորհրդարանական դիվանագիտությանը, քան այն ներկայանում է ինձ այսօր, երբ ես Մալթայի խորհրդարանի նախագահն եմ: Երբ ես Արտաքին գործերի նախարար էի, խորհրդարանական դիվանագիտությունն ինձ թվում էր, որ ի սկզբանե դիվանագիտության բացառիկ դաշտ է 445 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ շրջանակներում, որը վերապահված է պետությանը և արտգործնախարարի գլխավորած ազգային դիվանագիտական կորպուսին: Դա, իհարկե, պարզ գաղափար էր և ճիշտ չէ: «Ավելի ուշ ես հասկացա, որ նա, ով ընդհանուր առմամբ ընկալվում է որպես մրցակից, նույնպես կարող է դառնալ հզոր դաշնակից»: Հայտարարությունը արեց Մալթայի խորհրդարանի Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակ Մ., 2010 թվականի մայիսին, Դուբրովնիկում (Խորվաթիա) «Դիվանագիտություն և միջմշակութային երկխոսություն» թեմայով ֆորումում: Ընկեր 2: Անդրադառնալով խորհրդարանական դիվանագիտության առանձնահատկություններին ու առավելություններին ՝ բանախոսը նշեց. «Խորհրդարանականները կարող են հասարակության աչքից հեռու գործել, քան գործադիրի անդամները: Նրանք կարող են ավելի հեշտությամբ «կոտրել սառույցը», պատրաստվել և ճանապարհ հարթել: ... Մինչ ավանդական դիվանագիտությունը պետության թագավորության ղեկավարն է, սահմաններից դուրս խորհրդարանական միջոցները հատկապես կարևոր են այդ գլուխը սառը պահելու և դիվանագիտական քննարկումների կրքերը հանդարտեցնելու համար: »3 Ըստ Մ. Ֆրենդոյի խորհրդարանական դիվանագիտությունը շատ արդյունավետ է բոլոր երկկողմ հարցերում, որոնցում խորհրդարանականներն ու դիվանագետները ունեն նույն դիվանագիտական ուղերձը, և որտեղ խորհրդարանականները կարող են լավագույնս դառնալ կուլիսային դիվանագիտության կարևոր աղբյուր 4: Իսպանացի քաղաքական գործիչ Պ.Գարսիա-Էսկուդերո Մարկեսը նշում է խորհրդարանական դիվանագիտության հետևյալ առանձնահատկությունները. Մեթոդ Խորհրդարանականների կողմից օգտագործվող մեթոդները պակաս ձևական են, ինչը հեշտացնում է որոշ արտաքին քաղաքական հարցերի լուծումը, նույն տեղում: Նույն տեղում: 446 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ  Խորհրդարանական պատվիրակությունները, որպես կանոն, բաղկացած են խորհրդարանում ներկայացված տարբեր քաղաքական խմբերի ներկայացուցիչներից ՝ ներկայացուցչական բազմակարծություն, որը հարստացնում է արտաքին համագործակցությունը. Access հասանելի է այն հարցերի, որոնք կառավարության համար հասանելի չեն իր պաշտոնական հարաբերություններում, և, հետևաբար, հաճախ ծառայում է որպես առաջին քայլ.  կարող է ծառայել որպես գործադիր իշխանության վերահսկողության գործիք. Government կառավարության հնարավոր փոփոխության դիմացկունություն; հավատարիմ է ժողովրդավարական սկզբունքներին և գաղափարներին. ինչը միանգամայն հասկանալի է ՝ հաշվի առնելով այն խորհրդարանական ինստիտուտները, որոնցից նա ծագել է ... և, վերջապես, խորհրդարանի արտաքին քաղաքական գործունեությունը բնութագրվում է նրանով, որ այն հաշվի է առնում ոչ միայն պետության, այլ նաև միջազգային շահերը: համայնք 5: «Խորհրդարանական դիվանագիտության կարեւոր առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ այն իր տրամադրության տակ ունի հատուկ քաղաքական մեխանիզմներ և ինստիտուտներ, որոնք թույլ են տալիս արդյունավետորեն ազդել իրենց կառավարությունների արտաքին քաղաքական որոշումների վրա: «Ի տարբերություն ավանդական դիվանագիտության, խորհրդարանական դիվանագիտությունն ավելի ազատ է և կաշկանդված չէ կառավարության տարբեր հրահանգներով»: Խորհրդարանական դիվանագիտության զարգացումը 21-րդ դարում: Սենատների դերը », - նիստում նշեց Ռուսաստանի Դաշնության խորհրդի նախագահ Սերգեյ Միրոնովը: Ըստ Միրոնովի, ամենակարևորը, ըստ Միրոնովի, չնայած խորհրդարանականները հավատարմագրեր չունեն, նրանք ունեն ոչ պակաս ծանրակշիռ մանդատ ՝ ընտրողների, այսինքն ՝ իրենց պետությունների ժողովուրդների մանդատ 6: Անդրադառնալով ավանդական և խորհրդարանական դիվանագիտության միջև եղած տարբերությանը ՝ ՌԴ Պետդումայի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ Դ. Ռոգոզինը նշել էր. «Խորհրդարանական դիվանագիտության հիմնական գործընկերները խորհրդարաններն են, ոչ թե նախագահներն ու գործադիր իշխանությունը: Խորհրդարանականները, որպես արտաքին քաղաքականություն իրականացնողներ, ոչ մի դեպքում չեն կրկնօրինակում Արտաքին գործերի նախարարության աշխատանքը, բայց որոշ խնդիրներ իրենք են լուծում, կարելի է ասել «հորիզոնական» մակարդակում 7: «Խորհրդարանը քաղաքական մարմին է, որոշումներն ընդունում են խմբակցությունների մեծամասնությունը: «Իրենց գործունեության բնույթից և ընտրողների առջև իրենց ունեցած պարտականություններից ելնելով ՝ պատգամավորները պետք է համապատասխան գիծ քաշեն խորհրդարանական հանձնաժողովների (այդ թվում ՝ միջազգային) նիստերում, քանի որ այդ լիազորությունները նրանց են փոխանցվել խմբերի խմբերի կողմից: բնակչություն, որը նրանք ներկայացնում են »: Կոսովոն և Վ. Տորոպիգինը ՝ շեշտելով, որ դա էական տարբերություն է գաղափարականորեն չեզոք գործադիր իշխանությունից, որն իր գործունեության մեջ չի բախվում միևնույն խնդրի տարբեր մոտեցումների համաձայնեցման (երբեմն տրամագծորեն հակառակ): Սա ամենակարևոր հատկություններից մեկն է 8: «Մյուս կողմից, 448 ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ, պետության ոչ այնքան սերտ կապը պետության պաշտոնական դիրքորոշման հետ հնարավորություն է տալիս մանևրելու բանակցություններում», - նշում են հեղինակները և հիշեցնում, որ խորհրդարանականները նստել են Լեռնային Karabakhարաբաղի կարգավորման բանակցային սեղանի շուրջ: հակամարտություն առաջին անգամ: Կատարեք առաջին քայլը 9: 2011 թ. Ավստրիայի ազգային խորհրդի նախագահ Բարբարա Պրամարը նույնպես նշեց Նյու Դելիի համալսարանում «Խորհրդարանական դիվանագիտության հնարավորություններն ու առավելությունները» խորագրով իր զեկույցի շրջանակներում խորհրդարանական դիվանագիտության մեծ ճկունությունն ու բաց բնույթը: «Պատգամավորները ծիսական սահմանափակումներ չունեն, ուստի նրանք պարտավոր չեն ներկայացնել իրենց սեփական երկրի պաշտոնական դիրքորոշումը, հետեւաբար: Այդ պատճառով խորհրդարանական դիվանագիտությունը ժողովուրդների միջև ուղղակի կապ հաստատելու լավագույն տարբերակն է: »10 2012 թվական: Հոկտեմբերին Կանադայում, Քվեբեկում կայացած խորհրդարանական դիվանագիտության դերի վերաբերյալ կլոր սեղանի ընթացքում Հնդկաստանի ներկայացուցիչը շեշտեց, որ խորհրդարանականների դիվանագիտական նախաձեռնությունները չպետք է դիտարկվեն այնպես, ինչպես պետական դիվանագիտության հովանու ներքո իրականացվողները: «Չնայած երկուսն էլ ունեն իրենց սահմանափակումները, վստահությունը, հարգանքը և փոխադարձությունը անհրաժեշտ են, մասնավորապես, խորհրդարանական դիվանագիտության իրականացման գործում»: Նույն «կլոր սեղանի» ընթացքում 449 ՔԱOLԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Քվեբեկի Ազգային ժողովի նախագահ J.. Շանիոնը նշել է, որ խորհրդարանականներն օժտված են խոսքի ազատության և անկախության աստիճանով, ինչը նրանց ավելի է մոտեցել հարցերի ըմբռնմանը և ավելի շատ հարցերի լուծմանը: ուղղակիորեն ու ճկուն ՝ հավելելով, որ իր անկախ, բազմակուսակցական բնույթից ելնելով ՝ խորհրդարանական դիվանագիտությունը եզակի է և պարտադիր: 12 Այսպիսով, ի տարբերություն պաշտոնական դիվանագիտության, խորհրդարանական դիվանագիտությունն ավելի քիչ պաշտոնական է: Դիվանագետը գործադիր իշխանության ներկայացուցիչն է, որն արտահայտում է պետության դիրքերը: Այնուամենայնիվ, խորհրդարանի անդամները քաղաքական գործիչներ են, որոնք կարող են քաղաքական համոզմունքներ ունենալ ցանկացած հարցի վերաբերյալ, որը համընկնում է կամ չի համընկնում պետության պաշտոնական դիրքորոշման հետ: Դրանք միջազգային երկխոսության մեջ ավելի ազատ են, կաշկանդված չեն դիվանագիտական արձանագրությամբ պայմանավորված սահմանափակումներով: Նման ճկունությունը խորհրդարանականներին հնարավորություն է տալիս ավելի բաց բանավիճել օտարերկրյա գործընկերների հետ և գտնել միջազգային բարդ հարցերի նորարարական լուծումներ: Այս առավելություններից ելնելով ՝ քաղաքական գործիչների և հետազոտողների մեծ մասը կողմ է խորհրդարանական դիվանագիտությանը ՝ այն համարելով դասական դիվանագիտության արժեքավոր լրացում: «Խորհրդարանական դիվանագիտությունը կարող է լրացնել կառավարության դիվանագիտությունը, քանի որ խորհրդարանի անդամները կարող են ավելի ճկուն լինել իրենց դիվանագիտական գործունեության մեջ», - ասված է Խորհրդարանական գլխավոր քարտուղարների ասոցիացիայի 2012 թ. Հերթական նիստում (Քվեբեկ, Կանադա) Նիդեռլանդների ներկայացուցիչ Գ. Համիլթոնը, շեշտելով, որ խորհրդարանական դիվանագիտությունը ոչ կրկնօրինակում և չի փոխարինում ավանդական դիվանագիտությանը »13: «Խորհրդարանականներն ազատ են միջազգային հարաբերությունների մեջ ավելի կոշտ պահանջներ ներկայացնել, քան ի վիճակի են անել պետական պաշտոնյաները»: 2006 թվականի մայիսին Շվեդիայի խորհրդարանի խոսնակ Բյորն ֆոն Սյուդովը հայտարարեց Խորհրդարանների խոսնակների եվրոպական համաժողովում (Տալլին, Էստոնիա), որ «խորհրդարանականների ներդրումը հաճախ դիտվում է որպես ողջունելի լրացում կառավարության ներկայացուցիչների աշխատանքի մեջ» 14: Ըստ մեքսիկացի միջազգային փորձագետ Խ. Մունոզ Լեդո Կաբրերայի խորհրդարանական դիվանագիտությունը սատարում և ամրապնդում է ավանդական դիվանագիտական մեթոդները: «Այսօր դա, թերեւս, միջազգային հանրությանը հասանելի միակ գործիքն է, որը թույլ է տալիս պետություններին լուծել տարաձայնությունները, հաշտվել երկխոսության, քննարկման և բանակցությունների միջոցով և նույնիսկ միավորել իրենց շահերը»: Նույն կարծիքը կիսում է գայանացի դիվանագետ Օ. Իսմայելը. «Խորհրդարանական դիվանագիտությունը հատկապես օգտակար գործիք է և ավանդական դիվանագիտության կատարյալ լրացում»: Եվրախորհրդի Խորհրդարանական վեհաժողովը, որը կոչվում է «Խթանում է խորհրդարանական դիվանագիտությունը», 451 ՔԱԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ (2010) խորհրդարանական դիվանագիտությունը սահմանում է որպես «ավանդական դիվանագիտության լրացուցիչ գործիք»: Այստեղ հարկ է նշել, որ ավանդական դիվանագիտության հետ հարաբերությունների համատեքստում խորհրդարանական դիվանագիտության անկախության հարցը կառավարության պաշտոնական դիրքից ստանում է ոչ միանշանակ մեկնաբանություններ: «Եթե խորհրդարանական դիվանագիտությունը ավանդական դիվանագիտության մեկ այլ խողովակ է, ապա, ամենայն հավանականությամբ, դրան շատ մեծ ուշադրություն չպետք է դարձնել», - գրում է հույն միջազգային փորձագետ Ս.Ստավրիդիսը և հավելում. «Եվ եթե, ընդհակառակը, դա դիվանագիտության նոր ձև է, որը գրեթե դե ֆակտո ներառում է ժողովրդավարացման տարր, ապա այն պետք է ավելի մեծ ուշադրության արժանի»: Հեղինակի կարծիքով, խորհրդարանական դիվանագիտությունը չպետք է լինի պաշտոնական քաղաքականության հաջորդ խորհրդարանական արտահայտությունը, այլ պետք է դառնա խորհրդարանականների իրական երկխոսություն 17: Բրյուսելի բաց համալսարանի եվրոպական հետազոտությունների ինստիտուտի գիտաշխատող Դանիել Ֆիոտը իր աշխատանքներից մեկում նման կարծիք հայտնեց ՝ նշելով, որ եթե խորհրդարանականները շատ մոտ են և չեն տարբերվում իրենց կառավարությունից, ապա դա կարելի է համարել թույլ կետ: խորհրդարանական դիվանագիտության Ըստ Fi- ի խորհրդարանական դիվանագիտության ուժը նրա անկախությունն է կառավարությունից և այլ ինստիտուտներից 18: Ռուս տեսաբաններ Յու. Կոսովոն և Վ. Տորոպիգինը կարծում են, որ պետության արտաքին քաղաքականության մեխանիզմում հնարավոր է խոսել խորհրդարանական դիվանագիտության մասին, որպես անկախ ճյուղի, միայն առանձին մեխանիզմի, կազմակերպական կառուցվածքի և ոչ թե առանձին քաղաքականության իմաստով 19: 452 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ anyանկացած երկրի միջազգային հեղինակության համար կարևոր է ընդհանուր դիրքորոշում ունենալ միջազգային ասպարեզում երկրի արտաքին քաղաքականության խնդիրները բարձրաձայնելիս, հետևաբար, արդյունավետ պրակտիկա ապահովելու համար, դիվանագիտության այս երկու ճյուղերը պետք է աշխատեն միմյանց հետ հստակ համակարգված: , Չնայած կառավարության շրջանակներում լայնորեն ընդունված է, որ միջազգային հարաբերությունների մեջ խորհրդարանի ավելի լայն ներգրավվածությունը նվազեցնում է նրա ավանդաբար ընկալվող դերը, արդյունքը կլինի երկկողմանի շահավետ, եթե քաղաքականությունը մշակվի համատեղ, և նրանց հարաբերությունները հիմնված լինեն փոխադարձ վստահության վրա 20: Այդ դեպքում ընդունված արտաքին քաղաքական որոշումները հիմնված կլինեն ավելի լայն հավաքական կարծիքի վրա, կավելանա կոլեգիալության մակարդակը: Հատկապես, ինչպես նշեց Մալթայի խորհրդարանի Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակ Մ. Ֆրենդը, եթե հաշվի առնենք, որ շատ միջազգային խնդիրներ ազգային համերաշխության խնդիրներ են, ապա խորհրդարանական դիվանագիտության և ավանդական դիվանագիտության միջև համագործակցության լայն հարթակ կա: Ուստի «պառլամենտական դիվանագիտությունը չպետք է դիտվի որպես անհրաժեշտ անհանգստություն կամ մրցակցային գործունեություն, այլ որպես ազգային դիվանագիտական ջանքերի արդյունավետության ամրապնդման աղբյուր և աղբյուր»: , ։	Ի տարբերություն պաշտոնական դիվանագիտության՝ խորհրդարանական դիվանագիտությունը պակաս ֆորմալ բնույթ ունի։ Դիվա453ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նագետը գործադիր իշխանության ներկայացուցիչն է, ով արտահայտում է պետության դիրքորոշումները։ Խորհրդարանի անդամները, սակայն, քաղաքական գործիչներ են, ովքեր ցանկացած հարցի շուրջ կարող են ունենալ պետության պաշտոնական դիրքորոշման հետ համընկնող կամ չհամընկնող քաղաքական համոզմունքներ։ Նման ճկունությունը խորհրդարանականներին թույլ է տալիս ավելի բաց բանավիճել օտարերկրյա գործընկերների հետ եւ առաջ քաշել միջազգային բարդ հիմնախնդիրների նորարարական լուծումներ։
Եզրակացություններ `կապված ՀՀ քրեական դատավարության նախաքննական ժամկետների հետ Reամկետների խելամիտ սահմանում, դրանց խիստ պահպանումը քրեական դատավարության արդարության և արդյունավետության երաշխիքներից մեկն է: Գործի հրամայականը ողջամիտ ժամկետում արտացոլվել է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայում (այսուհետ `Կոնվենցիա), Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ` ՄԻԵԴ) նախադեպային իրավունքում `ՀՀ Սահմանադրությունը, ՀՀ Սահմանադրական դատարանում (այսուհետ ՝ ՍԴ), ինչպես վերջինիս դեպքում ՝ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումներում շրջանառվող նոր նախագծում (այսուհետ ՝ Նախագիծ): Նախաքննության ժամկետները ներառված են գործի քննության վերջնաժամկետներում առանցքային դեր ունեն: Խոսելով նախաքննության ժամկետների մասին ՝ մենք նախ պետք է պարզենք, թե երբ է սկսվում այդ ժամկետի հոսքը: Օրենսգրքի 197-րդ հոդվածի համաձայն, այն սկսվում է քրեական գործ հարուցելու որոշման օրվանից, մինչդեռ Նախագծի հեղինակները հրաժարվում էին գործ հարուցելուց. այս պարագայում վարույթն իրականացնող մարմնի գործը ժամկետում քննելու ժամանակային հոսքը սկսվում է հանրային հետապնդում սկսելուց հետո (հոդված 192): , Նման մոտեցումն արդարացված է թվում, քանի որ քրեական գործ հարուցելու `« որպես անձ կասկածյալի կամ մեղադրյալի ներգրավման »միջև հաճախ կա որոշակի ժամանակ, և, փաստորեն, նախաքննական ժամանակահատվածը անցնում է ոչ թե պաշտպանյալի, այլ ընդդեմ վարույթն իրականացնող մարմինը: Մյուս կողմից, քրեական գործի դեպքում, երբ հայտնի չէ հանցագործություն կատարած անձը, որի իրավունքները չեն ոտնահարվում կամ չեն սահմանափակվում, այդ դեպքում աննպատակահարմար է դառնում վարույթն իրականացնող մարմնի ժամկետի սահմանափակումը: Անհատական իրավունքների պաշտպանության տեսանկյունից մոտեցումը բխում է նաև ՄԻԵԴ-ի կողմից ընդունված իրավական պրակտիկայից: Մասնավորապես, «Էկլայնն ընդդեմ Գերմանիայի» գործով դատարանը հայտարարեց, որ քրեական գործի «ողջամիտ ժամկետը» սկսում է հաշվարկվել մեղադրանքի առաջադրման պահից: Ինչ վերաբերում է նախաքննության ավարտի պահին, արդյո՞ք Նախագծով նախաքննության ավարտը էական փոփոխություն է կրել, բայց ժամանակի տեսանկյունից ավարտման պահը որոշելու սկզբունքը էական փոփոխության է ենթարկվել: այն ավարտված է համարվում մի դեպքում `համապատասխան վերջնական ակտը կազմելու օրվանից, մյուս դեպքում` այդ ակտը կազմելու պահից: Այսպիսով, օրենսգրքի համաձայն, նախաքննությունն ավարտվում է գործը դատարան ուղարկելու կամ գործով վարույթը կարճելու մասին որոշում կայացնելու օրը, իսկ ըստ Նախագծի ՝ մեղադրական եզրակացություն, մեղադրական եզրակացություն, վերջնական ակտ կամ դադարեցման որոշում կայացնել: վարույթը: Ներկայումս քննչական ժամանակահատվածը ներառված է քննչական ժամանակահատվածի հաշվարկման մեջ: Հաշվի առնելով, որ Նախագծի շրջանակներում հետաքննության հայեցակարգը և էությունը ամբողջությամբ փոխվել են, կարող ենք փաստել, որ օրենսգրքի իմաստով նման ինստիտուտ այստեղ չի նախատեսվում, ուստի հետաքննության առավելագույն տասնօրյակը նախաքննությունը «բացառում է» ընդհանուր հաշվարկը: Հետաքննության ժամկետների վերաբերյալ առաջարկվող «կանոնների» առանցքային տարբերությունը վերաբերում է դրանց տևողությունը երկարացնելու հնարավորությանը: Օրենսգիրքը սահմանում է, որ քրեական գործի նախաքննությունը պետք է ավարտվի ոչ ուշ, քան երկու ամսվա ընթացքում: Նախաքննության ժամկետը երկարացնում է վերահսկող դատախազը `հիմնվելով քննիչի հիմնավորված միջնորդության վրա` որոշում կայացնելով միջնորդությունը ամբողջությամբ կամ մասամբ բավարարելու վերաբերյալ: Այսպիսով, օրենքը, որը չի տարբերակում հանցագործության տեսակները, սահմանում է ընդհանուր առմամբ երկու ամիս ժամկետ, որը չի կարող համարվել առավելագույնը, քանի որ հնարավոր է այդ ժամկետը շարունակաբար երկարաձգել: Որպես նախաքննության ժամկետը երկարաձգելու լիազորությունների չարաշահման «կանխարգելիչ» միջոցներ կարելի է դիտարկել դատախազի կողմից միջնորդությունը մերժելու և այն մասամբ բավարարելու հնարավորությունները: Ակնհայտ է, որ այդ «սահմանափակումները» կարող են օգտագործվել միայն գործող օրենսդրության համապատասխան օրենսդրական ամրագրման և սահմանման դեպքում, մինչդեռ գոյություն ունեցող կարգավորումները, կարծում ենք, թերի են: Խնդիրն այն է, որ 197-րդ հոդվածը չի անդրադառնում դատախազի կողմից միջնորդությունը մերժելու հնարավորությանը, իսկ մասնակի բավարարման կետերը տարբեր մեկնաբանությունների տեղիք են տալիս: Չի բացառվում միջնորդությունը առանց բացառության թողնելու հնարավորությունը, բայց, հաշվի առնելով, որ այս ինստիտուտը ամբողջովին բացակայում է օրենսգրքում, ինչպես նաև հիմնավորված է իրավական որոշակիության սկզբունքի վրա, կարծում ենք, որ միջնորդությունն առանց խոչընդոտների թողնելն անընդունելի է: Գործնականում ստեղծվեց մի իրավիճակ, երբ քննիչը խախտեց միջնորդությունը ներկայացնելու վերջնաժամկետը, դատախազը վերադարձրեց միջնորդությունը ՝ հիմք ընդունելով այն փաստը, որ նախաքննության ժամկետները լրացել էին, և քրեական գործը, փաստորեն, հայտնվել էր փակուղում: Այս համատեքստում ՀՀ Սահմանադրական դատարանը, անդրադառնալով օրենսգրքի 197 հոդվածի (2015 թ. Խմբ.) 1 սահմանադրականության խնդրին, նշել է օրենսդրական հետևյալ բացերը. - Օրենսգիրքը հստակ ժամկետ չի նախատեսում դատախազի կողմից քննիչի որոշումը հաստատելու համար: երկարացնել նախաքննությունը: Քննիչի կողմից միջնորդություն սկսելու որոշումը մերժելու իրավական հետևանքները հստակ կարգավորված չեն օրենսգրքով: Չնայած միջնորդությունը մերժելը դատախազի համար հայեցողական բնույթ է կրում, այնուամենայնիվ, այն բացարձակ չէ, օրենսդրական բացն ավելի պարզ հասկանալու համար անհրաժեշտ է պարզել միջնորդությունը մերժելու հնարավոր դեպքերը: Գործող իրավական դաշտի համաձայն ՝ նախաքննական ժամկետը երկարացնելու միջնորդությունը կարող է մերժվել այն դեպքերում, երբ ՝ • գործը ենթակա է կարճման, • մեղադրական եզրակացությունը պատրաստ է, և քննիչը «ժամանակ է խնդրում» այն փոփոխելու համար, 1 Տե՛ս ՍԴ 28 հուլիսի 2015 թ. Երեւան քաղաքի Մալաթիա-Սեբաստիա վարչական շրջանի ընդհանուր իրավասության դատարանի դիմումի հիման վրա ՀՀ Սահմանադրության 197 հոդվածի 5-րդ և 6-րդ մասերին ՀՀ Սահմանադրության համապատասխանության հարցը որոշելու մասին որոշումը Ընթացակարգի օրենսգիրք: Միջնորդություն ներկայացնելու ընթացակարգային ընթացակարգը չի պահպանվել (ժամկետը խախտվել է, միջնորդությունը չի ստորագրվել, պարզ չէ, թե որ ժամկետի համար է երկարաձգվում միջնորդությունը և այլն): 1 և 2 դեպքերում ակնհայտ է, որ դատախազը մերժում է միջնորդությունը, միջնորդությունը համապատասխանաբար դադարեցնում է վարույթը կամ հանձնարարական է տալիս մեղադրական եզրակացությունը: 3-րդ և 4-րդ դեպքերը կարող են ավելի խնդրահարույց լինել այն դեպքում, երբ նախաքննության ավարտին մնացած ժամանակը, որը սահմանված է օրենքով, քննիչին թույլ է տալիս շտկել միջնորդությունը մերժելու դեպքում թույլ տրված սխալները: Փաստորեն, ՍԴ-ի կողմից նշված փակուղային իրավիճակը կարող է առաջանալ ոչ միայն քննիչի կողմից միջնորդություն ներկայացնելու 4-օրյա ժամկետը խախտելու դեպքում, այլ նաև միջնորդության անհիմն կամ թերի պատճառաբանման դեպքում, ինչպես խախտման դեպքում: այլ ընթացակարգային ընթացակարգերի: Ավելին, այս իրավիճակը կարող է առաջանալ «դատախազի կողմից միջնորդությունը մերժելու» արդյունքում ՝ նրան անհայտ կորած թողնելով: Ինչ վերաբերում է միջնորդության մասնակի բավարարման ինստիտուտին, օրենսգիրքը նախատեսում է, որ նախաքննության երկարաձգման դեպքում քննիչի միջնորդությունը մասնակի բավարարելու դեպքում, վերահսկող դատախազն իրավունք ունի հանձնարարել քննիչին կասեցնել քրեական գործը կամ ուղարկել քրեական գործը դատարան: մինչև 15 օր, իսկ մեղադրական եզրակացություն կազմելու հանձնարարականի դեպքում քննիչին կարող է տրվել մինչև երկու ամիս: Նման պայմաններում կարող է հարց առաջանալ: Եթե քննիչը միջնորդում է նախաքննական ժամկետը երկարացնել 10 օրով, բայց դատախազը որոշում է կայացնում 15-օրյա ժամկետ տրամադրել և հանձնարարում է դադարեցնել դատավարությունը, դա կարո՞ղ է համարվել մասնակի բավարարում: Կամ, հաշվի առնելով, որ յուրաքանչյուր երկարաձգում կարող է լինել ոչ ավելի, քան 2 ամիս, ինչպե՞ս է հնարավոր մասամբ բավարարել միջնորդությունը ՝ տրամադրելով 2 ամիս ժամկետ: Հասկանալի է, որ օրենսդիրը, սահմանելով համապատասխան հանձնարարական տալու դատախազի լիազորությունները, նպատակ ունի հետագայում սահմանափակել քննիչին նույն բովանդակության մեկ այլ միջնորդություն ներկայացնելուց, բայց, կարծում ենք, դա չի բխում մասնակի բավարարումից: միջնորդությունը Ավելին, վերահրապարակման ենթադրյալ արգելքը սույն հոդվածում հստակ չի քննարկվել: Նորմի շարադրանքից պարզ չէ նաև, թե արդյոք քննիչն իրավունք ունի դատախազի վերոհիշյալ ցուցումներից մեկի առկայության դեպքում այլ ընթացակարգային գործողություններ կատարել, քան ցուցումներում նշվածները: Նախագծի դեպքում 192-րդ հոդվածը սահմանում է. 1. Նախաքննական վարույթում, հանրային քրեական հետապնդում սկսելու պահից, այն չի կարող գերազանցել ՝ 1) աննշան հանցագործության դեպքում ՝ երկու ամիսը. 2) չորս ամիս ՝ աննշան հանցագործության դեպքում. 3) ութ ամիս ծանր հանցագործության դեպքում. 4) տաս ամիս ՝ հատկապես ծանր հանցագործության վերաբերյալ վարույթներով: 2. Բացառիկ դեպքերում, երբ դա բխում է արդարադատությունից, վերահսկող դատախազի միջնորդության միջոցով անչափահաս կամ միջին ծանրության հանցագործության համար հանրային հետապնդման ժամկետը երկարացվում է առավելագույնը մեկ ամսով, իսկ ծանր կամ առավելագույնը երկու ամսվա ընթացքում հատկապես ծանր հանցագործություն: Ինչպես տեսնում ենք, նախաքննության ժամկետների վերաբերյալ օրենսգրքի հետ կապված հիմնական տարբերություններն են. • ժամկետների դասակարգում ըստ հանցագործության ծանրության • առավելագույն ժամկետի սահմանում: Հանցագործությունների տարբերակումը, ըստ խստության, ավելի առաջադեմ մոտեցում է, քան Օրենսգիրքը, առաջին հերթին պայմանավորված է նրանով, որ յուրաքանչյուր հանցագործություն եզակի է, տարբերակված մոտեցում ցուցաբերելը օբյեկտիվ անհրաժեշտություն է: Բացի այդ, կարելի է եզրակացնել, որ ավելի բարձր հանրային վտանգի գործողությունները ենթակա են ավելի մանրակրկիտ հետաքննության ՝ ելնելով ոչ միայն հանրային շահից, այլ նաև մեղադրյալներից: Սա փորձ է պարզելու յուրաքանչյուր գործի նախաքննության ավարտի պահը, վերացնելու քննիչի գերծանրաբեռնվածությունը `ամեն անգամ դատախազին դիմելու համար, վերոհիշյալ խնդրահարույց իրավիճակները: Այնուամենայնիվ, նման մոտեցումն ունի իր խոցելի կողմերը: 1. Խստությունը և բարդությունը 6-րդ հոդվածի համաձայն: Կոնվենցիայի 1-ին մասով `ՄԻԵԴ-ը գնահատում է յուրաքանչյուր գործի ներքին վարույթի ողջամտությունը` հաշվի առնելով քննարկվող գործի առանձնահատուկ հանգամանքները: Այնուամենայնիվ, ողջամիտ ժամկետի վիճարկմանը վերաբերող մի շարք գործերի քննության արդյունքում դատարանը մշակել է որոշակի չափանիշներ, որոնք կիրառվում են դատաքննության ողջամտությունը գնահատելիս բոլոր գործերի նկատմամբ: Մասնավորապես, դատարանը հաշվի է առնում գործի բարդությունը, ինչպես դիմումատուի, այնպես էլ համապատասխան մարմինների վարքագիծը, որոնք ազդել են դատաքննության տևողության վրա, արժեքի կարևորության վրա, որի հետ կապված է դատաքննությունը: Ինչ վերաբերում է ողջամիտ ժամկետին, - դատարանը հետևում է հետևյալ չափանիշներից. - գործի բարդությունը, - դիմումատուի համար ողջամիտ ժամկետը չպահպանելու հետևանքները (հաշվի առնելով, մասնավորապես, մեղադրյալի կալանքը) - Աբդելլոն ընդդեմ Նիդեռլանդների 2 »), - համապատասխան մարմինների արդյունավետությունը (հաշվի է առնվում մարմինների գերծանրաբեռնվածությունը.« Միլասն ընդդեմ Իտալիայի »3) - դիմումատուի սեփական վարքագիծը (վկայակոչելով ապացույցները, որ ամբաստանյալը դիտավորյալ հետաձգեց գործը ՝ «IA v. France 4», ինչպես նաև այն գործը, երբ մեղադրյալը փախուստի դիմեց քննությունից ՝ «Վայիչն ընդդեմ Թուրքիայի» 5): Գործի բարդությունը որոշելիս ՝ Եվրոպական դատարանը որպես ելակետ համարում է մի շարք չափանիշներ ՝ նշելով, որ բարդությունը կարող է կապված լինել ինչպես փաստի, այնպես էլ իրավական տեսակետների հետ: Դատարանը մեծապես կարևորում է հետևյալ գործոնները. Ենթա ապացույցների բնույթը, ամբաստանյալների վկաների քանակը, միջազգային գործոնները, դատավարությանը նոր անձանց ներգրավումը, հաշվարկները, փորձագետների անհրաժեշտությունը և այլն: Գործի բարդությունը որոշելիս `Եվրոպական դատարանը հաշվի է առնում« վարույթի ընթացքում «հեռավորությունը և հետաքննվող գործերի կամ փաստերի միջև»: Հաշվի առնելով, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը հետաքննում է գործի փաստերը, հետաքննության ողջամիտ ժամկետի մեկնարկային կետերը որոշելիս անհրաժեշտ է ընտրել ՄԻԵԴ-ի կողմից սահմանված չափանիշներից այն քրեական օրենսգրքում, որոնք կարող են կիրառելի լինել անձի դեմ: Նման գործի քննություն 2 Տե՛ս ABDOELLA v. THE NETHERLANDS ԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ, թիվ 12728/87 բողոք, 1992 թ. Նոյեմբերի 25-ին: 3 Տե՛ս MILASI ընդդեմ ԻՏԱԼԻԱՅԻ ԴԵՊՔ 14/1986/112/160: 4 Տե՛ս CASE OF IA v. FRANCE (1/1998/904/1116), 23 սեպտեմբերի, 1998 թ. 5 Տե՛ս VAYİÇ ընդդեմ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ԳՈՐԸ (բողոք թիվ 18078/02), 20 հունիսի, 2006 թ. Միայն այս փուլում առկա փաստերի հիման վրա կարող է գաղափար լինել գործի բարդության մասին: Կարող են լինել իրավիճակներ, երբ միջին ծանրության հանցագործության քննության հանգամանքներն ավելի բարդ են, քան հանցագործության ծանրությունը, ուստի կարելի է պնդել, որ հանցագործության ծանրությունը չի որոշում դրա հետաքննության բարդությունը: 2. չափազանցված որակավորման ռիսկ Նախաքննական պայմանների նման դասակարգումը պարունակում է հանցագործությունների ուռճացված որակավորման ռիսկ: Հաշվի առնելով, որ հաճախ հանցագործության ծանրությունը ծայրաստիճան սահմանափակ է, շատ հեշտ է արարքին տալ որակ, որը կհամապատասխանի գործի փաստական հանգամանքներին հետապնդման պահին, բայց հստակ չի համապատասխանի հետաքննվող կամ հետապնդվող անձին: , Այն փաստը, որ ավելի լուրջ հանցագործությունների դեպքում, օրենքը թույլ կտա քննիչին ժամանակավորապես պակաս սահմանափակել, առկա գործն ավելի «հանգիստ» ուսումնասիրել, կարող է նպաստել այս արդեն գոյություն ունեցող արատավոր պրակտիկայի շարունակմանը: 3. Անորոշ իրավիճակ մեղադրանքի փոփոխության դեպքում Նախագիծը չի վերաբերում նախաքննության ժամկետը որոշելու դեպքին, երբ նախաքննության ընթացքում մեղադրանքը փոխվում է, ինչը էական բացթողում է: Այսպիսով, եթե ծանր հանցագործության նախաքննության 7-րդ ամսում մեղադրանքը վերածվի ավելի մեղմ հանցանքի, ե՞րբ պետք է ավարտվի նախաքննությունը: Այս և մի շարք այլ խնդիրներից խուսափելու համար առաջարկում ենք, որ դատախազը, ելնելով գործի բարդությունը որոշող հանգամանքներից, որոշում կայացնելով քրեական հետապնդում սկսելու մասին, որոշում կայացնի նաև քրեական հետապնդման ժամկետի վերաբերյալ ՝ 1 -12 ամիս. Նախատեսված իրավական կարգավորումից հետեւում է, որ այս պայմանները առավելագույնն են, ուստի դրանք անկախ հիմք են նախաքննության ավարտի համար: Պայմանները կարող են երկարացվել միայն մեկ անգամ `վերահսկող դատախազի կողմից, առավելագույնը 1 կամ 2 ամսով` կախված հանցագործության ծանրությունից: Որպես հիմք նշվում է բացառիկ դեպքը, երբ դա պահանջում է արդարադատության շահը, այսինքն ՝ իրավապահը պարտավոր է յուրաքանչյուր դեպքում հիմնավորել բացառիկ հանգամանքը, որն իր հերթին կարող է սխալ մեկնաբանությունների տեղիք տալ: Բոլոր մյուս դեպքերում բացառվում է նախաքննական ժամանակահատվածի այլ ձևով երկարացումը: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ մենք կարող ենք քրեական հետապնդումը դադարեցնելու ինստիտուտում կատարված փոփոխությունները համարել այս խնդրահարույց սահմանափակման «հակակշիռ»: Մասնավորապես, նախագծի 194-րդ հոդվածը սահմանում է, որ քրեական հետապնդումը կասեցնելու մասին որոշումը կայացվում է այն բանից հետո, երբ մեղադրյալի բացակայության դեպքում կանցկացվեն բոլոր անհրաժեշտ վարույթները, բայց անհրաժեշտության դեպքում չի սահմանափակում նախաքննության ընթացքում այլ վարույթների անցկացումը: քրեական հետապնդման կասեցում: Իհարկե, այս նորմայի օրինականության հարցը գնահատվել է այս թեմայի սահմաններից դուրս, բայց կարծում ենք, որ ընտրվել է փոխզիջումային տարբերակ ՝ պետական-մասնավոր շահերի հավասարակշռման տեսանկյունից ՝ «ողջամիտ» պահելու շրջանակներում: ժամկետ »: Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք կարծում ենք, որ հանրային քրեական հետապնդման ժամկետի երկարացման դեպքում և այդ երկարացումը պետք է պայմանավորված լինի գործի բարդությամբ և առավելագույն ժամկետ սահմանվի մինչև 3 ամիս: Թաթիկ Սողոյան ՀՀ քրեական դատավարության նախաքննական ժամկետներում ։	Սույն հոդվածի նպատակն է վեր հանել ՀՀ Քրեական դատավարության մեջ նախաքննության ժամկետների հետ կապված որոշ հիմնախնդիրներ, որոնք ունեն ոչ միայն տեսական, այլև պրակտիկ արդիականություն։ Մյուս կողմից փորձ է արվել այդ խնդիրները դիտարկելու ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի շրջանակներում՝ որոշ դեպքերում նշելով նաև հնարավոր բարդությունների առաջացման հավանականությունը։ Վերոգրյալի վրա արվել են համապատասխան առաջարկություններ, որոնք կարող են օգտակար լինել նախագծի հետագա լրամշակման համար։
Մերձավորարևելյանմեզոտարածաշրջանըէկառուցվածքի ամենաթեժԵրկրագնդի աշխարհաքաղաքականկենրոններից մեկը։ Այստեղ գրեթե միշտ հակադրվել են աշխարհիուժային կենտրոնների քաղաքակրթական և տնտեսական շահերը,որոնց սպասարկումն իրականացվել է լոկալ խաղացողների միջոցով ևպարբերաբար հանգեցրել է տարածաշրջանի քաղաքական քարտեզիհանդիսանումուժայինարմատական փոփոխության։ Այստեղ հիմնավորապես պետք էփաստենք այն իրողությունը, որ այդ փոփոխությունների արյունքումգրեթե միշտ շահել են տարածաշրջանի այն սուբյետները, որոնք ունեցելև հստակ ձևակերպել են սեփական շահերը, դրանք իրացնելուառաջնահերթությունների համակարգը ևլավագույնս համադրելԵրկրագնդիաշխարհաքաղաքականհավակնությունների հետ։ Հետևաբար, տարածաշրջանի յուրաքանչյուրսուբյեկտ (քաղաքակրթական, քաղաքական, էթնիկ) կամա թե ակամաներգրավված է աշխարհաքաղաքական մեծ խաղում։ Ամբողջ խնդիրըկայանում է նրանում, թե նրանք հանդես են գալիս սեփականաշխարհաքաղաքական առաջնահերթությունները իրացնող ակտիվսուբյեկտի, թե ուրիշների շահերը սպասարկող պասիվ օբյեկտիկարգավիճակում։ կենտրոններիԺամանակակիցզարգացումներով պայմանավորված՝ ՄեծՄերձավոր Արևելքը մտնում է աշխարհաքաղաքական տուրբուլենտգործընթացների փուլ,ռազմականհամակամրտությունների էքսկալացիայով, նոր թեժ կետերի ի հայտգալով, բնակչության աշխարհագրական տեղաշարժի լայնամասշտաբ ուինտենսիվհավասարակշռությունների փոփոխությամբ, և որի արդյունքում ձևավորվելու էտարածաշրջանի նոր քաղաքական քարտեզը։ գործընթացներով, աշխարհաքաղաքականորն արտահայտվելուէհետևյալկերպ.Հենց վերոնշյալ իրողությունների փաստարկմամբ էլ ամբողջանումէ սույն հետազոտության արդիականությանն ու այժմեականությանըներկայացվող պահանջները, որոնք ընդհանուր առմամբ կարող ենքձևակերպելուքաղաքական շրջանակների համար ձևավորված է սոցիալականպատվեր, այն է՝ տարածաշրջանում տեղի ունեցող և սպասվելիքաշխարհաքաղաքականմշակել,արտահայտելսեփական աշխարհաքաղաքականհավակնությունները։ հանրապետությանգործընթացներիհաշվառմամբգիտականևիրացնելՍույն հետազոտության նպատակն է բացահայտել և գնահատելՀայկական աշխարհաքաղաքականությանևհնարավորությունները՝ Երկրագնդի աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի մերձավորարևելյան մեզոտարածաշրջանում տեղի ունեցողփոփոխությունների համատեքստում։ բովանդակությունըԵլնելով հետազոտական նպատակից՝ առաջադրվել և լուծվել եններքոհշյալ հետազոտական խնդիրները՝• դիտարկել մերձավորարևելյան տարածաշրջանի վերաբերյալառկա աշխարհաքաղաքական պորյեկտների բովանդակությունը,• քննարկել տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական կառուցվածքիև բովանդակության փոփոխության օբյեկտիվ և սուբյետիվգործոնները,բացահայտելբովանդակությունը և հնարավորությունները,աշխարհաքաղաքականությանՀայկական• գնահատելՀայկական աշխարհաքաղաքական առաջնահերթությունների իրացման հնարավորությունները։ Հետազոտությունը կառուցվել է մեթոդաբանության բացառապեստեսական բաղադրիչի վրա, որտեղ առանցքային խնդիրը գիտականկանխատեսման օբյեկտիվության ապահովումն է։ Այսպես օրինակ, նախվերլուծության և համադրման մեթոդների կիառամամբ ճանաչելի ենդարձել կանխատեսման ենթակա աշխարհաքաղաքական օբյեկտների ևերևույթների զարգացման օրինաչափությունները, իսկ արդեն դրանցէքստարպոլացիայիկանախտեսվող(արտարկման)մեթոդներիօգնությամբ։ Բացի դրանից, հետազոտությունում կիրառվել են նաևգիտական վարկածի և գիտական մոդելավորման մեթոդները։ վիճակըևինտերպոլացիայի(միջարկման)բացահայտվելէՀետազոտական առաջին երկու խնդիրների լուծման համար որպեսհիմք ընդունել ենք «Մերձավոր Արևելքի և Հյուսիսային Աֆրիկայիտարածաշրջանային ճարտարապետություևը. աշխարհաքաղաքականռիսկերի, տարածաշրջանային կարգի և ներքին վերափոխումների(տրանսֆորմացիաների)մասշտաբայինհետազոտության արդյունքները [13, 14], որը 2016-2019 թվականներիընթացքում իրականացրել է Եվրոպայի, Մերձավոր Արևելքի ևՀյուսիսային Եվրոպայի առաջատար հետազոտական կենտրոնների ևհամալսարանների կողմից ձևավորված միջազգային կոնսերցիումը։ Վերջինիս հիմնական արդյունքները արտացոլված են «ՄերձավորԱրևելքի և Հյուսիսային Աֆրիայի ապագայի տարբերակները»համապարփակ զեկույցում։ արտահայտությամբ»Եվ այսպես, Մեծ Մերձավոր Արևելքի համար առանձնացվում էզարգացումների երկու սցենար՝ «Հորիզոն-2025» և «Հորիզոն-2050»հեռանկարները։ Առաջինը գնահատված է տարածաշրջանի սոցիալտնտեսական, քաղաքական և ռազմական ոլորտներում առկաժամանակակից միտումների մոդելավորման հեռանկարով։ Երկրորդսցենարը դիտարկվում է որպես նպատակային-«մեգաթրենդային» [13],այսինքն՝ իրենից ներկայացնում է Մեծ Մերձավոր Արևելքի համարկանխատեսվող ցանկալի ապագան։ Հետևաբար որպես համակարգիզարգացման նպատակային արդյունք այն մաքրված է համակարգըքայքայող ժամանակակից գործոններից՝ անցանկալի գործընթացներից։ Այսպիսով, երկու սցենարները տարբերվում են իրարից, և երկրորդը չիհանդիսանում առաջինի տրամաբանական շարունակությունը։ Սույն հետազոտության շրջանակներում մենք կդիտարկենք միայնառաջին՝ «Հորիզոն-2025»-ի արդյունքները, քանի որ կարճաժամկետհեռանկարում կանխատեսումներն առավել իրատեսական են, ինչը թույլկտա սեփական աշխարհաքաղաքականության մշակման հարցումառավել ճշգրիտ նպատակներ փաստարկել։ Դրանից հետո նոր միայնհնարավոր է առավել երկարաժամկետ կտրվածքով առանձնացելսեփական աշխարհաքաղաքական հավակնությունները, առաջնահերթությունները և գործողությունները, ինչն արդեն հետազոտական այլխնդիր է։ Եվ այսպես, «Հորիզոն-2025» միջազգային զեկույցի համաձայն [13, 14], կանխատեսումներն առավել քան հոռետեսական են, քանի որտարաշածրջանում առկա բացասական միտումներն առաջիկա հինգտարիների ընթացքում կպահպանեն իրենց կենսունակությունը։ Մասնագետներն այս համատեքստում առկա խնդիրների համարառանձնացնում են հետևյալ հարթությունները։ Առաջինը ռեսուրսայինպակասորդի խորացումն2025-ինտարածաշրջանի բնակչության թիվը կգերազանցի կես միլիարդը, որն իրհերթին ավելացնելու է բնական միջավայրի վրա անթրոպոգենծանրաբեռնվածությունը։ Եթե դրան ավելացնում ենք կլիմայիցամաքայնացման ներկա միտումների խորացումը, ապա ակնհայտ էդառնում, որ բնակչության կենսապահովման համար անհրաժեշտխմելու ջրի և հողային ռեսուրների պակասորդն ավելի է սրվելու։ Դահանգեցնելու է աշխարհաքաղաքական գործընթացների տրանսֆորմացիաների։ է։ Ըստ կանխատեսումների՝Հաջորդ կարևորագույն հանգամանքը նավթային դարաշրջանիէ։ Այս միտումները նախ կանդրադառնանավարտի սկիզբնտարածաշրջանի երկրների էներգետիկ առաջաներթությունների վրա,քանի որ համաշխարհային միտումներին համապատասխան՝ կմեծանավերականգնվող էներգետիկ ռեսուրսների մասնաբաժինը։ Իսկ դա իրհերթինլուրջ ազդեցություն կունենա տարածաշրջանի երկրներիսոցիալ-տնտեսականցուցանիշների վրա։ Նավթային հարուստերկրներում ի հայտ կգան ֆինանսական ռեսուրսներիլուրջպակասորդներ։ Բացի դրանից, այսօր նկատվող միտումների խորացմանարդյունքում տեղի կունենա նավթի արտահանման աշխարհագրությանփոփոխություն հօգուտ Արևելյան և Հարավային Ասիայի։ Եվրոպայիդերը կտրուկ կնվազի, իսկ ԱՄՆ-ն աստիճանաբար կվերածվի նավթարտահանող երկրների հիմնական մրցակցի՝ Սաուդյան Արաբիայիփոխարենստանձնելովառաջնայիննմանվերադասավորումները կտրուկ կփոխեն տարածաշրջանի նկատմամբաշխարհիաշխարհաքաղաքականհետաքրությունները և ըստ այդմ՝ նաև վերջիններիս վարքագիծը։ շուկաներումէ,դերը։ ԱկնահյտկարգավորողիկենտրոններիուժայինմիջազգայինէներգետիկորէհատվածականությանհասարակություններիՏարածաշրջանում գործընթացների պայթյունավտանգությունըևխորանալուբևեռացման աճին զուգահեռ։ Վերջինիս պատճառ են հանդիսանումինչպես սոցիալ-տնտեսական հակասությունների խորացումը, այնպեսէլ անհատների մոտէթնիկ ու կրոնական նույնականացման«կոշտացումը»։ Ընդ որում՝ այդ հակասություններն արտահայտվելու ենոչ միայն պետությունների, ժողովուրդների և կրոնական խմբերի միջև,այլև վերջիններիս ներսում։ Այսպես օրինակ, բնակչության 10%-իձեռքում կենտրոնոցվածէ տարածաշրջանի հարստության ուռեսուրսների 61%-ը։ Մինչև 2025 թվականն այս բևեռացումը խորանալումիտում ունի։ Այդ պատճառով ոչ միայն սրվելու են հակասություններըպետությունների միջև, այլև նրանց ներսում։ Իրատեսական էհամարվում «Արաբական գարնան» երկրոդ ալիքի հնարավորությունը,որն արդեն կարող է ընդգրկել տարածաշրջանի ապահով երկրները,քանի որ ինչպես վերը նշեցինք, նավթադոլարային եկամուտներըպակասելու են։ Հատկանշական է, որ մասնագետները սոցիալականհենքի վրա հակասությունների հնարավորություն տեսնում են նաև մերհարևան երկրում՝ Թուրքիայիում։ է խմբայիննույնականացմանԲացի դրանից, տնտեսական անհավասարության աճին զուգահեռ՝խորանալու(իդենտիֆիկացման)երևույթները՝ էթնիկ, կրոնական, սոցիալական և այլն։ Ընդ որում՝ այսմիտումները նկատելի էին դեռևս «Արաբական գարնան» առաջին ալիքիժամանակ՝ Լիբիայում և Սիրիայում, որտեղ հիմնական սուբէթնիկմիավորների միջև հակասությունները հանգեցրին երկարաժամկետքաղաքացիական պատերազմների։ Մասնագետների դիտարկմամբ՝մասնատման»միտումները,իսլամի2025-ին նույնիսկ պետական հզոր կառույցներով առանձնացող այնպիսիերկրներ, իչպիսիք են Թուրքիան և Իսրայելը, կարող են դառնալհասարակությունների սոցիալ-քաղաքական «ֆրագմենտացիայի» զոհեր։ Զեկույցի հեղինակներն առավել վտնագավոր են համարումորոնք«քաղաքականշարունակվելու են առաջիկա տարիներին։ Ընդ որում՝ այստեղ խոսքը ոչմիայն վերաբերում է շիիզմի և սունիզմի հակադրությանը, այլև սուննիաշխարհում Թուրքիայի և Սաուդյան Արաբիայի միջև հակասությանխորացմանը։ Բացի դրանից ապագայում էլ ավելի է սրվելուհակասությունները իսլամի «չափավոր» և «ծայրահեղական» թևերիմիջև։ Ըստ այդմ՝ գործողությունների ծայրահեղականացում կդիտվի ոչմիայն սուբէթնիկ կամ կրոնական խմբերի, այլև պետություններիքաղաքականհամատեքստումմասնագետները հատկապես նշում են Թուրքիայի և Իսրայելի օրնակը,որտեղ նույնիսկ 5 տարի հետո իշախնության կմնան աջ-ազգայինծայրահեղականները, համապատասխանաբար՝ քրդերի և պաղեստինցիների օրակարգային հարցերով։ իշխանություններիկողմից։ ԱյսՏարածաշրջանի կայունությանը սպառնացող հաջորդ վտանգը,ըստ մասնագետների, առաջ կգա 2025 թվականի մոտ, երբիշախանության ժառանգականության հարցեր առաջ կգան Պարսից ծոցիմիապետական երկրներում՝ Իրանի հոգևոր առաջնորդի փոխարինման,Եգիպտոսում՝ Աս-Սիսի փոխանորդիհարցերում։ Քաղաքական իշխանության փոխանցման խնդիրները, մասնագետներիհամոզմամբ, անպայման հագեցնելու են պալատական հեղաշրջումների,քաղաքականքաղաքացիականպատերազմների։ վերադասավորումների,որոնմաննույնիսկ Այս ամենի արդյունքում տարծաշրջանը կմնա Երկրագնդիգեոպոլիտիկ կառուցվածքի ամենառազամականացված գոտին, որտեղլոկալ հակասությունները պարբերաբար կհանգեցնեն ռազմականհակամարտությունների։ Ակնհայտ է, որ այս համատեքստում ակտիվ վերադասովորումներկլինեն Աշխարհի ուժային կենտրոնների հավակնություններում ևառաջնահերթություններում, որոնք կարտահայտվեն վերջիններիսվարած ակտիվ քաղաքականության միջոցով։ Այսպես օրինակ, տարածաշրջանում արտաքին խաղացողներիցամենակտիվը կշարունակի մնալ ԱՄՆ-ն, որի աշխարահքաղաքականառաջնահերթությունը տարածաշրջանումքաոսիվերահսկելիէ։ 1 Այն փաստումստեղծումն է։ Պատճառը, ընդհանուր ձևակերմամբ, ԱՄՆ-ի կողմիցխնդրո առարկա տարածաշրջանի համար մշակված և արդեն կյանքիկոչվող «Մեծ Մերձավոր Արևելք» աշխարհաքաղաքական կոնկրետծրագիրնէ տարածաշրջանում ԱՄՆ-իաշխարհաքաղաքական նոր հավակնությունները, որոնք մեկնաբանվումեն իսլամական աշխարհի և «չարի առանցքի» դեմ պայքարով։ Ըստ այդմ՝«ժողովրդավարացման» և «արևմտյան արժեքների արտահանման»գործընթացի միջոցով ապահովելու է կապիտալի և էներգակիրներիվերահսկողություն։ Արևելքումտեղաշարժիվրա ամերիկյանվարչակարգերի փոփոխությունըկազմումնախագծիբաղկացուցիչ մասը։ ԱՄՆ-ը հրաժարվել է այն դոկտրինից, որը այսգերտարածաշրջանում կիրառում էր տասնամյակներ շարունակ. այն է`աջակցել մահմեդականբայցավտորիտար վարչակարգերին` իսլամիստական շարժումները և դրանցհավակնությունները զսպելու նպատակով։ իշխող աշխարհիկ,երկրներումսույնէքաղաքակրթական,Պատճառը՝ Արևմտյան ուժային բևեռը հստակ գիտակցում է, որհամաշխարհային ուժի կենտրոնը եվրատլանտյան տարածաշրջանիցտեղաշարժվում է դեպի խաղաղօվկիանոսյան ավազան։ Հետևաբար`Արևելյան Ասիայի տերությունների տնտեսական վերելքին հաջորդելու էԱրևմուտքիքաղաքականառաջնորդությանը մարտահրավեր նետող նոր ուժի ի հայտ գալը։ Եվայդ ուժը միտված է լինելու հակաարևմտյան դաշինքի ստեղծմանը`առաջին հերթին Արևմուտքի կրոնական-գաղափարական թշնամու`իսլամական Արևելքիհետ։ Աշխարհաքաղաքական այսպիսիզարագացում մատնանշված է նաև Ս. Հանթինգտոնի տեսությունում։ Հետևաբար, վերահսկելի քաոսի միջոցով հնարավոր է չեզոքացնելհնարավոր վտանգները։ ռազմականևԵրկրագնդի ուժային բևեռներից՝ Չինաստանը, կարճաժամկետկտրվածքով, կշարունակի «փափուկ ուժի» կիրառումը։ Այն ենթադրում է1 «Մեծ Մերձավոր Արևելք» եզրույթը շրջանառության մեջ է դրվել ԱՄՆ-ի կողմից` Ջ․ Բուշ. Ավագինախագահության շրջանում։ Ըստ այդմ`ամերիկյան աշխարհաքաղաքական պատկերացումներում «ՄեծՄերձավոր Արևելք»-ը ներկայանում է որպես գերտարածաշրջան, որը ձգվում է Հս. Աֆրիկայից մինչևարևելյան ուժային կենտրոնների` Հնդկաստանի, Չինաստանի և Ռուսաստանի սահմանները։ Պրոյեկտնառավել արդիական դարձավ Մոնադլիզմի գաղափարական դրույթների թուլացման և Հանթինգտոնի«քաղաքակրթություններիվրա։ Ըստ փորձագետների` եթե 2001թ. Աֆղանստանի պատերազը հետապնդում էր «Մեծ Մերձավոր Արևելքի»արևելյան հատվածի կառուցման նպատակ, ապա ներկայումս հերթը հասնում է դրա արևմտյան ևհարավային հատվածներին։ Որպես ապացույց նշվում են 2011-ի արաբական հեղափոխությունները։ Բացիդրանից, կանխատեսվում է «արբական գարնան» նոր ալիք։ Մանրամասն տե՛ս [5, էջ 242-250]։ կապիտալիզացմանտեսությանբախման»հիմքիԸստհետ,ևդարձաննույնմասնագետների՝կապը տարածաշրջանիտարածաշրջանում չինական ազդեցության ընդլայնում՝ տնտեսական,առևտրական, ենթկառուցվածքային ներդրումների միջոցով։ Դրահնարավորություններն առավել ակնառուհամավարակի պայմաններում և ճգնաժամից հետո սպասվողզարգացումներում։ կարճամկետկտրվածքով՝ Պեկինին կհաջողվի ժամանակավորապես չեզոքացնելսեփական խնդիրներիորտեղտարածաշրջանիառանցքայինըմահմեդական աշխարհի հետ ընդհանուր հավակնություններն են։ Սակայն այստեղ պետք է նշենք, որ երկարաժամկետ կտրվածքովանխուսափելի է Պեկին-Անկարա հակասությունը՝ Չինաստանում առկաթուրքական էթնիկ տարրերի վրա ազդեցության համար։ Այնլատենտայինվերածվի ակտիվհակամարտության, որը կարող է հետևանք լինել նույն Թուրքիայիկողմից պանթուրքական տրամադրությունների ակտիվացման ֆոնին։ Այս համատեքստում ոչ երկրորդային դեր կարող է վերապահվել նաևԱդրբեջանին։ իսլամականՍինցզյանիվիճակիցհնարավորէ,որ«կարգավորման»չի ունենա, քանի որՌուսաստանի հավակնությունները և ռեալ գործողություններըտարածաշրջանում կարտահայտվեն հակասական երանգներով։ Այնորպես արտաքին գլխավոր խաղացող ընդհանուր առմամբ կպահպանիիր ռազմական դիրքերը և անմիջական մասնակցություն կունենախնդիրներիհարցերում։ Սակայն աշխարհատնտեսական հարթությունում Մոսկվան մոտ ապագայում էլ ակտիվդերակատարումչի կարող ռեսուրսներիանվերադարձ ներդրումներ կատարել։ Հետևաբար, նրա վարքագծումկնակատվեն հակասական երանգներ, ինչպես տարածաշրջանիպետությունների հետ փոխհարաբերությունների, այնպես էլ կոնկրետռազմական գործողությունների կտրվածքով, չնայած Վ. Պուտինիիշխանության շարունակականությունն ապահովելու համար Կրեմլըձգտելու է գերակտիվ խաղացողի ֆոն ստեղծել։ Մատնանշվածհակասություններն արդեն նկատելիէ սիրիական կոնֆլիկտիշրջանակներում դրսևորվող Թուրքիա-Ռուստաստան հարաբերություններում։ Տարածաշրջանում Եվրամիության դերը շարունակելու է նվազել։ Դա պայմանավորվածնկատմամբմիասնական աշխարհաքաղաքական հավակնությունների և ծրագերիբացակայությամբ, այնպեսսեփական խնդիրների աճով։ ինչպես տարծաշրջանիէլէՄասնագետները վաղուց էին կանխատեսում, որ Եվրոպան 2020-ինհայտնվելու է տնտեսական ճգնաժամերի հերթական ցիկլում [13]։ Տարօրինակ զուգադիպությամբ այն արդեն արտահայտվում է «COVD19» համավարակի հետևանքով։ Բացի դրանից, Եվրոպան, միգրացիոնակտիվէանվտանգության լուրջ խնդիրներ, որի պատճառով աստիճանաբարտարածաշրջանային զարգացումների նկատմամբ ձեռք է բերելուպաշտպանվող սուբյեկտի կարգավիճակ։ պայմանավորված,գործընթացներովունենալուԱյպիսով, մեր տարածաշրջանը մտնում է աշխարհաքաղաքականգործընթացների նոր փուլ։ Մեծ Մերձավոր Արևելքում տեղի ունեցողաշխարհաքաղաքական գործընթացները ձեռք են բերում էլ ավելի մեծինտենսիվությունԸստ այդմ՝տարածաշրջանի քաղաքական քարտեզի որևէ միավոր չի կարողանմասն մնալ այդ գործընթացներից։ Այսինքն՝ յուրաքանչյուր միավոր՝քաղաքակրթական, քաղաքական կամ էթնիկ, պետք է հստակեցնի ումշակի սեփական աշխարհաքաղաքական պատկերացումները և փորձիRealpolitik-ի միջոցով կյանքի կոչել դրանք։ բովանդակային խորություն։ ևպատկերացումներից,Այս տրամաբանությամբ պարտադրված՝ անհրաժեշտ է նաևհստակեցնել տարածաշրջանի նկատմամբ աշխարհաքաղաքական մերպատկերացումներն ու առաջնահերթությունները։ Ակնհայտ է, որվերջիններս պետք է բխեն հայկական աշխարհաքաղաքականությանընդհանուր բովանդակությունից, այսինքն՝ ընդհանուր նպատակից,առաջնահերթություններից,ընդհանուրակտորների գործունեության ենթակարգությունից։ Փաստենք, որնախորդ աշխատանքներում վերոհիշյալ ընդհանուր խնդիրներին արդենանդրադարձել ենք [3, 4, 5 էջ 316-320, 6, 8, 9]։ Հետևաբար, այսպարագայումմիայն տարածաշրջանին առնչվողմոտեցումները, որոնք էլ, ըստ էության, ամբողջացնում են սույնհետազոտությանև առաջարկություններիհատվածը։ Ընդ որում՝ վերջիններս պետք է ներկայացվի նպատակի,առաջնահերթությունների,ռիսկերիգնահատման ընդհանուր փաթեթով, որոնց հավասակշռմամբ էլկբացահայտվի պրագմատիկ քաղաքականության էությունը։ Եվ այսպես.Նպատակի փաստում։ Երևանը տարածաշրջանում պետք է ձգտիաշխարհաքաղաքական «դարպասի» կարգավիճակի, որը ենթադրում էակտիվ սուբյեկտային դերակատարում սեփական աշխարհաքաղաքական հետաքրքրությունները շոշափող բոլոր հակամարտությունհնարավորություններիեզրակացություններիկդիտարկենքևներում՝ առկա և սպասվելիք։ Այսպիսի նպատակի փաստումը բխում էտարածաշրջանում ոչ միայն մեր զարգացման, այլև ընդհանարպես Այս պարագայումգոյության այլընտրանքի բացակայությունից։ անհրաժեշտսեփականաշխարհաքաղաքական պատկերացումները և դրանք կյանքի կոչելուգործիքակազմը։ Ըստ այդմ՝ առանձնացնում ենք երեք հարթություն՝առաջնահերթություններ, հնարավորություններ և ռիսկեր։ ձևակերպելառավելհստակէԱռաջնահերթություններ• Հայաստանըպետքէիսկբնականոններկայացնողի,տարածաշրջանումստանձնիքրիստոնեական աշխարհի հովանավորյալի դերը։ Այն ենթադրում է՝հակամարտությունների կարգավորման ժամանակ քրիստոնյաներիշահերըզարգացումներում՝համաքրիստոնեական պատկերացումները ձևավորողի և իրացնողիառաջնային սուբյեկտի դեր։ Այսօր Մերձավոր Արևելքում ապրում ենավելի քան 15 մլն քրիստոնյաներ, որոնք պատկանում են մոտ 28քրիստոնեական ուղղության [10, 15]։ Ակնհայտ է, որ վերջիններիս մոտչկա միասնականություն, առավել ևս դատարկ է պաշտպանիչ-ուժայինկենտրոնի տեղը, որի կարևորությունն անընդհատ սրվում է տարբերհակամարտություններիիրկառույցների և համաքրիստոնեական նշանակության շնորհիվ, այսհամատեքստում կարող է ակտիվ դերակատարում ունենալ ևվերարժևորել իր կարևորորագույն (ոչ առաջնային) ակտորի դերըՀայկական աշխարհաքաղաքականության մեջ։ ժամանակ։ Հայկականեկեղեցին,էգահանդես• Հայաստանը պետքՑեղասպանությանհետևանքների վերացման միջազգային իրավունքի դիրքերից։ Այսպարագայում, իրավական հիմնավորմամբ, պետք է սահմանվեն մերտարածքային և նյութական փոխհատուցման հավակնությունները՝որպես միջազգային իրավունքի իրացման անքակտելի մաս, որպեսՑեղասպանության հետևանքների վերացման այլընտրանք չունեցողտարբերակ։ • Հայաստանը պետք է ակտիվ ներգրավվի տարածաշրջանայինբաշխման-վերաբաշխման գործընթացներում, առկառեսուրսներիլիրաժեքռեսուրսներից մասնաբաժին ունենալու և սեփականըիրացնելու հեռանկարով։ Այստեղ առանձնահատուկ դեր ունի խմելուջրի գործոնը։ Նավթային դարաշրջանին փոխարինում է «ջրայինդարաշրջանը»։ Ռեսուրս, որով ապահովված է Հայաստանը, և այնկարողպատկերացումների իրացման կարևորագույն գործիք։ սեփականդառանալէաշխարհաքաղաքականմղել։ դուրսԴրանովկբացառվիհիմնահարցը տարածաշրջանային• Հայաստանն իր ակտիվ դերակատարումով պետք է կարողանազարգացումներիԱրցախյանտարբերօրակարգիցգերտերությունների կողմից աշխախահաքաղաքական «զոհասեղանին»հայտնվելու տխուր հեռանկարը, ինչի փորձը ցավալիորեն շատ ենքունեցել։ Արագ պետք է ավարտին հասցվի «Միացման» գոծընթացը, որիներկա «դե ֆակտո» բնույթից զատ, առկա են նաև «դե յուրե» հիմքերը՝ ՀՀանկախության հռչակագրով։ Այսպես կբացառվեն երկու կարևորագույնխնդիրներ. ազգագոյացման հնարավոր գործընթաց՝ իր հետևանքներիկործանարար բնույթով, և ուժային կենտրոնների միջամտությանհնարավորություն։ Ռազմաճակատում հարցի լուծումը մեզ լիարժեքիրավունք և հնարավորություն է տալիս հարցին մոտենալ ուժիտեսանկյունից։ դերիշուրջսփյուռքիհայկականՏրածաշրջանումՀնարավորություններԱ/Հայկական աշխարհաքաղաքական ներուժի հասարակականուբաղադրիչ։ նշանակության վերարժևորում։ Այստեղ12 երկրներումձևավորված են հայկական սփյուռքի հզոր օջախներ՝ մոտ 800 հզ. հայերիև համահայակական հզոր կառույցների ներկայությամբ [7 էջ 98-130]։ Տարածաշրջանի գրեթե բոլոր առանցքային երկրներում հայկականսփյուռքն ունի տնտեսական, քաղաքական և մշակութային ազդեցիկ դեր։ Իսկ առանձին երկրներում՝ Լիբանան, Իրան, հայերը պաշտոնականմասնակցություն ունեն երկրի քաղաքական կյանքին։ Ըստ այդմ՝ պետք էձևավորելնպատակըտարածաշրջանային և համաշխարհային աշխարհաքաղաքականգործընթացներում Հայկական գործոնը պասիվ սուբյեկտից ակտիվօբյեկտի վերածելն է։ Որպես օրինակ՝ կարող ենք բերել Իրանին կամԹուրքիային, որոնք համապատասխանաբար շիա համայնքների ևթուրքալեզու տարրերի միջոցով ակտիվ դերակատարում ունեն գերթեբոլոր զարգացումներում՝ գերթե միշտ ստանալով իրենց մասնաբաժինը։ Պետք է ազատվել այն բարդույթից, որ սփյուռքի մեր հայրենակիցներիտեքով՝ այդ երկրներում ունենք գերիներ, պատանդներ։ Ընդհակառակը,մեկ միասնական նպատակի համար մեկ կենտրոնից կառավարվողցանցային կառույցները կարող են դառնալ հզորագույն գործիք՝տարածաշրջանային զարգացումների ցանկացած սցենարներում։ կառույցներ,ցանցայինորոնցհզորնաևառնելովգիտականԲ/Հայկական աշխարհաքաղաքական ներուժի բնական բաղադրիչ։ Այս հարթությունում մենք դիտարկում ենք երկու կարևոր գոծոն։ Առաջինը ՀՀ տարածքի աշխարհաքաղաքական պահանջվածությունն է,իսկ երկրորդը՝ քաղցրահամ ջրի աշխարհաքաղաքական (հատկապեստարածաշրջանային կտրվածքով) նշանակությունը։ Երկու գործոններինէլ նախորդիվ մանրամասն անդրադարձել ենք [5, 285-297], հետևաբար,հաշվիծավալայինսահմանափակումները, միայն կշեշտադրենք վերջիններիս էականհանգամանքները։ Եվ այսպես, ՀՀ աշխարհագրական դիրքը թույլ էտալիս տարածաշրջանում հավակնել կոմունիկացիոն հանգույցիկարգավիճակի։ Ակնհայտ է, որ մինչև այժմ տարծաշրջանային գերթեբոլոր նախագծերը շրջանցել են մեզ։ Հետևաբար ամբողջապես պետք էվերարժևորվել մեր առաջնահերթություններն այս կտրվածքով ևհայկական գործոնների պարտադրանքով հանգուցային դիրք զբաղեցնելապագա բոլոր պրոյեկտներում։ Այստեղ խոսքը հատկապես վերաբերումէ Իրանի տարածքով (ավտոմոբիլային, երկաթուղային) Հարավային,Արևելյան և Հարավարևելյան Ասիային կապվելու և վերջիններս ՍևԾովի ավազանին ու Ռուսաստանին միացնելու հեռանկարը։ հոդվածիԻնչ վերաբերում է քաղցրահամ ջրի նշանակությանը, ապա պետք էփաստենք, որ ապագայում աշխարհաքաղաքական գործընթացներիբովանադակությունը պայմանավորող գլխավոր ռեսուրսը դառնալու էջուրը` բնական այն ռեսուրսը, որով Հայաստանը համարվում էհամեմատաբար ապահովված։ օժտվածնույնպեսԸնդհանրապես, Հայակական լեռնաշխարհը բարձրադիր ջրբաժանէ Կասպից, Սև ծովերի և Պարսից ծոցի ավազանների միջև։ Այստեղ ենձևավորվում Առաջավոր Ասիայի խոշոր գետերը։ ՀայաստանիՀանրապետությունը, զբաղեցնելովլեռնաշխարհի հյուսիսարևելյանփոքր հատվածը,ռեսուրսներիլեռնային աղբյուրներիհիդրոէներգետիկ մեծ պոտենցիալով ևբարձրորակջրային ռեսուրսներիարտահանման լուրջ հայտ կարող է ներկայացնել, արդեն նախորդիվներկայացրել ենք։ Այստեղ պետք է հաշվի առնել նաև այն հանգամանքը,որ ապագայում այսհամար թե՛տարածաշրջանային և թե՛ համաշխարհային մասշտաբովլուրջմրցակացություն կսկսվի։ Ըստ այդմ՝ Հայաստանը կարող է հայտնվելաշխարհաքաղաքականգործընթացների ակտիվ ազդեցությանտիրույթում, որի հետևանքները խիստ բացասական կարող են լինել։ ջրով։ Այն, որ Հայաստանըռեսուրսի տիրապետմանէջրայինԱյսինքն՝ գործընթացի դանդաղեցումը ոչ միայն զրկում է քաղաքական ևտնտեսական լուրջ ներուժից, այլև նվազեցնում է ռեսուրսի ինքնուրույնօգտագործման հնարավորությունը։ Հետևաբար` անհրաժեշտ ենքհամարում կոնկրետ գործողությունների ենթակարգության մշակումը ևդրանց արագ իրականացումը։ Այն առաջին հերթին ենթադրում է այսբնական ռեսուրսի ամբարման և արտահանման արդյունավետտարբերակների մատնանշում։ Ռիսկերռիսկ,հատկապեստարածաշրջանում• Հայաստանը և հայկական համայնքները կարող են դառնալմահմեդականների թիրախ։ Իհարկե, սա հանդիսանում է բավականինլուրջմահմեդականտրամադրությունների ծայրահեղականացման և համապատասխանահաբեկչականԿա այնպատկերացումը, որ Հայաստանի և հայկական գործոնի պասիվությունը,հաճախ աննկատությունը կարող է չեզոքացնել մահմեդականներիթիրախավորման հնարավորությունը։ Սակայն և՛ սեփական երկրումցեղասպանված լինելու, և՛ սիրիական ու իրաքյան համայնքների տխուրհիշողությունները պարտադրում են ամբողջապես վերաժևորել մերպատկերացումները և մոտեցումները։ կառույցներիձևավորմանֆոնին։ առհելիՀայաստանում։ ներկայությունընույն Ռուսաստանը,• Ռուսաստանի տնտեսական, քաղաքական, մշակութային ևռազմականԱյնսուբյեկտայնության և իքնուրույնության փորձերի համար լուրջ ռիսկեր էպարունակում։ Սակայնորը տարբերճակատներում «թաղված է» աշխարհաքաղաքական տարբեր խնդիրներիմեջ, ունի տնտեսականլուրջ խնդիրներ՝ Արևմուտքի կողմիցտնտեսական սանկցիաների պայմաներում սեփական տարածքում ունի«սառեցված թեժ կետեր», գոնե կարճաժակետ կտրվածքով չի կարողառավելագույնս խոչընդոտել Հայաստանի ինքնուրույնության փորձերը։ Առավելեն Ռուսաստանիտարածաշրջանային շահերին համահունչ։ Ռուսաստանը պետք էգիատկցի,աշխարհաքաղաքականգործընթացներում, ի դեմս Հայաստանի, կարող է ունենալ լուրջ, կարողգործընկեր, բայց ոչ երբեք՝ աշախահաքաղաքական գործիք, քանի որՄոսկվա-Երևան աշխարհաքաղաքական առանցքին այլընտրանք միշտպետք է գոյություն ունենա Վաշինգտոն-Երևան, Բրյուսել-Երևան,Պեկին-Երևան առանցքները, որոնց հայկական գործոնի շնորհիվ կարողէ ցանկացած պահի միանալ և՛ Թեհրանը, և՛ Դամասկոսը, և՛ Բեյրութը։ տարածաշրջանիմատուցվումդրանքևս՝եթեորնպատակայիներկիրդիտարկելուդիրքի պատճառովաշխարհագրությունում,• Հայաստանը կարող է հայտնվել տարածաշրջանի միգրացիոնհոսքերի թիրախում։ Նկատենք, որ այս ռիսկի գոյությունը հնարավոր չէչեզոքացնելլիակատար պասիվության միջոցով։ Ընդհակառակը՝Հայաստանը պետք է ակտիվ դերակատարում ունենա տարածաշրջանիմիգրացիոնորպեսառաջնահերթություն՝ միայն հայերին ապաստան տալու ընտրությանպարտադրանքով։ Աշխարհագրականմենքապագայում կամա թե ակամա հայտնվելու ենք բնակչությանաշխարհագրական տեղաշարժերի կիզակետում։ Միակ այլընտրանքըապագա Մեծ Հայրենադրձության միջոցով բնակչության խտությանկտրուկ բարձրացումն է։ Դա իր հերթին կսահմանափակի Հայաստանըորպեսմիգրանտներիցանկությունները։ • Ադրբեջանիէքսպանսիայիհնարավորությունը։ Այս ռիսկը գոյություն է ունեցել, ունի և ապագայումէլ միշտ գոյություն կունենա՝ անկախ աշխարհաքաղաքական մերպատկերացումներից և հավակնություններից։ Ավելին, այս ռիսկիչեզոքացման միակ տարբերակը սեփական աշխարհաքաղաքականհավակնությունների ամրագրումն ու իրացումնէ։ Ադրբեջանիկտրվածքով՝ այն արտահայտելու է Կուր-Արաքսյան բնական սահմանիամրագրմամբ, որտեղ առանցքային դերը վերապահված է Հայոցբանակին,աշխարհաքաղաքականՀայկականպատկերացումներն իրացնող կարևոր(ոչ առաջնային) ակտոր։ Ակնհայտ է, որ Հայաստանը պետք է դառնա նաև Ադրբեջանի ազգայինփոքրամասնությունների իրավունքների իրացման երաշխավոր [12]։ ԹուրքիայիևկողմիցհոսքերիորպեսԹուրքիայի պարագայում փոխահարաբերությունների կառուցմանգլխավոր ելակետը պետք է լինի Ցեղասպանության հետևանքներիվերացման բնական, միջազգային իրավունքը՝ տարածքային ունյութական փոխահատուցման, և առաջին հերթին՝ 1921 թվականի ռուսթուրքական պայմանագրի վերանայման ակնկալիքով։ Ակնհայտ է, որկարճաժամկետայսհավակնությունների իրացման հնարավորությունը փոքր է։ Սակայն այնկարող է դառնալ անփոխարինելի աշխարհաքաղաքական «գործիք», որըլայն հնարավորություն է բացում քաղաքական պրագմատիկ, շահավետ«գործարքների» համար, ինչքան էլ դա իռացիոնալ տեսանկյունից «ոչբարոյական» հնչի։ Ընդ որում՝ տվյալ «գործիքի» օգտագործմանաշխարհաքաղաքականկտրվածքով՝մենաշնորհըՀանրապետությանը։ պատկանումէբացառապեսՀայաստանիԱյսպիսով, Հայաստանի Հանրապետության ոչ միայն զարգացման,այլև ռեալ գոյության միակ նախապայմանը՝ հզոր պետականությանհիմքով,կարգավիճակիստանձնումնուղղակի«դատապարտված» ենք դառնալու ուժեղ խաղացող՝ Մերձավոր Արևելքկոչվող «խաղատախտակում»։ դարպասի»մոտ ապագայում«աշխարհաքաղաքականէ։ Այսինքն՝մենքпланеты на Ближнем Востоке, а также поведение главных игроков։	Հոդվածում քննարկվել է Երկրագնդի աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի մերձավորարևելյան մեզոտարածաշրջանում առկա ու սպասվելիք փոփոխությունների տրամաբանությունը, ըստ այդմ նաև՝ գլխավոր խաղացողների վարքագիծը, սպասվող գործողությունների քաղաքական վեկտորները։ Այս համատեքստում դիտարկվել են նաև ՀՀ աշխարհաքաղաքական հստակեցման անհրաժեշտությունը, ակտորների ենթարակարգությունը և տարածաշրջանում հայկական գործոնի վերարժևորման հնարավորությունը։
ԿԵՐՊԱՐԱԿԵՐՏՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՍԱԴԵՂ ՀԵԴԱՅԱԹԻ«ՔՈՌ ԲՈՒ» ՎԻՊԱԿՈՒՄՔսաներորդ դարում ժամանակների և կենսակերպի արագընթաց փոփոխություններն իրենց խոր և անջնջելի կնիքը թողեցին արվեստի բոլոր ուղղություններիվրա։ Շրջադարձային փոփոխությունների ենթարկված մարդկային գիտակցություննու աշխարհայացքը, այլևս չբավարարվելով կյանքի արտացոլման «հին» մեթոդներովու ձևերով, ձգտում էին նորովի մարմնավորել իրենց իրականությունը, արտաքին, և,որ առավել կարևոր էր, ներքին աշխարհը։ Հենց այդ ձգտման արդյունքն, ըստէության, կարելի է համարել դարասկզբին սաղմնավորված և դարակեսին արդեն խորարմատներ գցած ուղղության՝ մոդեռնիզմի սկզբնավորումը։ Մոդեռնիզմի փիլիսոփայությունը զարգացավ և 1970-ական թվականներին վերամարմնավորվեց որպեսպոստմոդեռնիզմ կամ հետմոդեռնիզմ, այսինքն՝ այն ամենը, ինչը գալու է մոդեռնիզմից հետո, ինչը հաջորդում է մոդեռնիզմին։ Պոստմոդեռնիզմին բնորոշ են վերացականությունը, խաղարկայնությունը,պատահականությունը, քաոսայնությունը (ռիզոմա), անարխիան, ցրվածությունը,բեկորվածությունը, հեգնանքը, քարացած արժեքների բացասումը, ամեն ինչ արվեստհամարելու միտումը և այլն։ Իսկ թերևս ամենից կարևոր հանգամանքը, որով հատկանշվում է հետմոդեռնիզմի արվեստը, ձանձրացող, անտարբեր մարդն է, ով տառապում է, բայց անտարբեր է իր տառապանքի հանդեպ, ով չունի սրբազան արժեքներ, ով խաղում է ամեն ինչի հետ և անկախ ամեն ինչից։ Պիտի նկատել, սակայն, որայդ խաղն էլ յուրօրինակ միջոց է՝ ցրելու ձանձրույթը, փարատելու լուռ ու հավերժական մենությունը։ Իսկ սա էլ իր հերթին այն հակասականությունն է, որն անձինբաժանում է բազում ես-երի, անթիվ էությունների։ Այս հատկանիշները բնութագրում են 20-21-րդ դարերի մարդուն։ Այդ մարդըհայտնվել է ժամանակի ու տարածության մի հորձանապտույտի մեջ, ինչի համարորևէ նշանակություն չունեն ո՛չ կրոնները, ո՛չ ազգությունները, ո՛չ երկրների միջևեղած աշխարհագրական սահմանները, ո՛չ սեռն ու մաշկի գույնը։ Այդ հորձանքըներառում է Մարդուն առհասարակ։ Եվ ամենևին էլ պատահական չէ, որ ավանդականի դարավոր պատնեշով աշխարհից առերես բաժանված իրանցի գրողընույնքան խորությամբ ընկալում ու պատկերում է իր ժամանակների մարդու հոգուդրաման՝ դրանում տեսնելով մի կողմից՝ սեփական դրաման, մյուս կողմից՝ այդդրաման հարստացնելով ազգային մտածողության և արևելյան մշակույթի տարրերով։ Մեր ուսումնասիրության առանցքում Հեդայաթի ամենից նշանավոր գործերիցԽոսքը վերաբերում է իրանցի արձակագիր Սադեղ Հեդայաթին (1903-1951)։ Հեդայաթն այն գրողներից է, ովքեր դուրս են գալիս ազգային մտածողությանկարծրատիպերից ու հաճախ հալածվում այդ պատճառով։ Եվ գուցե հենց այդ անվերջփնտրտուքներն էլ հանգեցրել են անձնասպանության բազում փորձերի և ի վերջո՝ինքնասպանության։ մեկն է՝ «Քոռ բու» (1937 թ.) վիպակը։ Վիպակը սկսվում է բնաբանով, որի հեղինակն է կենսաբան Ռենե Լանոն. «Այսգրքում, արվեստի նշանակությունը, բառիս ամենապատվաբեր իմաստով, ակնհայտէ» [1]։ Անտարակույս, պիտի համաձայնենք Ռ. Լանոյի այս գնահատականին, քանիոր Հեդայաթի վիպակն այնքան բազմաշերտ է, հոգեբանական շրջապտույտներնայնքան խորքային են ու հարուստ, որ ընթերցող-ուսումնասիրող-գրականագետըվայրկյան անգամ չի կարող վայր դնել մատիտը և կանգ չառնել այս կամ այն արտահայտության վրա, որը խորհրդածությունների տեղիք է տալիս ու թաքցնում էխորհրդանշական որևէ իմաստ։ Ասել է թե՝ վիպակում աշխատում է նշանային հարուստ համակարգ, բինար-օպոզիցիոն հակադրամիասնական զույգեր, առկա ենմիֆակիրառման և միֆաքայքայման տարրերը, սյուրռեալիզմը՝ իր կոլաժայնությամբու մղձավանջային երազներով, բույրերի գեղագիտությունը և այլն։ Վիպակի սյուժեն փոքրիկ է. անանուն հերոսը, որը գրչամաններ է նկարազարդում և այդ կերպ փորձում ցրել իր ձանձրույթն ու մենությունը, սիրահարվում է իրմանկության խաղընկերուհուն, սակայն աստվածացված կինը իրականում սատանաէր. ամուսնանում են տղային դավադրաբար խաբելով, ապա ամուսնությունը դառնումէ ձևական, կինն ամեն գիշեր անցկացնում է մի տարփածուի գրկում։ Իսկ ամուսինըև՛ սիրում է, և՛ ատում, բայց կնոջ ներկայությամբ նա խեղճանում է ու պատրաստ էմուրալու նրա քաղցր հայացքն ու մի համբույրը։ Հոգեբանական անվերջ տանջանքները նրան հասցնում են սահմանային մի վիճակի, երբ ո՛չ այս աշխարհում է, ո՛չ՝ այն.ամեն ինչ դառնում է անիմաստ։ Վրեժ լուծելու նպատակով նա գնում է կնոջ ննջարան,կատարվում է բաղձալի սեռական մերձեցումը, սակայն հաճույքի գագաթնակետինամուսինը դանակը խրում է կնոջ մարմնի մեջ։ Այնուհետև խելահեղության պահինկատարված հանցանքը հարկավոր է թաքցնել. նա կնոջ մարմինը փաթաթում է, դնումճամպրուկը և փորձում առանց կասկածներ հարուցելու թաղել… Սա է գործողությունների ամբողջ ընթացքը, իսկ կոմպոզիցիոն առումովվիպակի տրամաբանական ավարտը դառնում է կառուցվածքային սկիզբ (A3-B1-C2)։ Վիպակի քրոնոտոպը նույնպես նեղ է՝ գերեզմանատիպ սենյակ, իրական գերեզման,ամեն ինչ մշուշային է ու մռայլ, թվում է՝ ողջ ընթացքում մառախուղ է ու անձրև։ Գործողությունները կատարվում են գիշերը, ամեն ինչ պարուրված է խավարով։ Փորձենք առանձնացնել այն հիմնական մոտիվները, որոնց միջոցով վիպակումկերտվում են պատկեր և կերպար։ ա. Նշանային համակարգը վիպակում,բ. Բինարիզմ,գ. Ֆրոյդիզմ (կինը, հերոսը, զոքանչը, աները, կնոջ եղբայր), դ. Սինկրետիզմ։ Ինչպես նշվեց, վիպակն ունի նշանային հարուստ համակարգ, որոնք կարելիէ խմբավորել հետևյալ կերպ՝• աչքեր-հայելի,• ստվեր-դիմակ,• ծիծաղ-քրքիջ-հռհռոց,• ձայն-ճիչ-խզզոց,• գինի, ափիոն,• գերեզման-անդունդ-փոս,• դանակ-արյուն,• դուռ-պատ-վարագույր,• նոճի, նունուֆար, մանրագոր,• ոսկեգույն բզեզ, ճանճեր, բու։ Վիպակում շարունակ երևում են աչքերը։ Հերոսը սիրելի կնոջ աչքերի մեջ էփորձում իմաստավորել իր գոյությունը։ Դրանք դեռ մանկության ընկերուհու կախարդական աչքերն են՝ «դառը նախատինքով լի, գերող, կախարդական, …ապշած,սպառնացող, տագնապահար ու հրավիրող աչքերը» (12)։ Աչքերում ցոլանում է հոգին,դրանք դառնում են կյանքի խորհրդանիշը՝ հակադրվելով մահվանը (մարած, փակաչքեր)։ Աչքերը հաճախ հանդիպում են հայելու հետ զուգահեռում։ Կնոջ կերպարիդեպքում դրանք կանացի անիմանալի էությունն են ցոլացնում, կոկետայինը,կախարդական-հրապուրիչը, որի մեջ հերոսը գտնում է միայն իր կործանումն ու մահը։ Այլ դեպքում հայելին հեղինակային կորսված ես-ը գտնելու միջոց է, որը մի յուրօրինակսահմանագիծ է դառնում հերոսի և մյուս մարդկանց միջև. «Իմ սահմանափակկյանքում հայելին ավելի մեծ տեղ է գրավում, քան ինձ հետ ոչ մի առնչություն չունեցողտականքների աշխարհը» (46)։ Հետաքրքրական է այն հանգամանքը, որ հերոսը իրենև մյուս մարդկանց առանձնացնում է։ Նա խոր ատելությամբ է լցված մարդկությանհանդեպ, տեքստում «մարդ» բառը գրեթե չի գործածվում, փոխարենը հաճախ ենքհանդիպում «տականքների աշխարհ» բնորոշմանը։ Սա կյանք-մահ և այսաշխարհանդրաշխարհ սահմանին կանգնած մարդու համոզմունքն է իր նմանների մասին։ Հայելին հանդիպում է նաև ստվերի հետ զուգահեռում։ Հերոսին համակում էիրեն կորցնելու վախը, սակայն նա վախենում է նաև սեփական ես-ին (ստվեր) առերեսվելուց. «Ես վախենում եմ նայել հայելու մեջ, նայել լուսամուտից դուրս։ Ամենուրեքտեսնում եմ սեփական ստվերիս կրկնապատկերը» (42)։ Հայելի-ստվեր զուգահեռըպատահական չէ. որքան էլ դրանք արտացոլեն իրականությունը, միևնույնն է,դրանցում իրականը կեղծ է. երկուսն էլ իրականության սոսկ շրջված ձևերն են։ Ոչ միհոգեկից չունեցող հերոսի համար ստվերը նաև զրուցակից է, նաև երկվորյակ. «Ինձհամար հաճելի խաղ էր լսել ձայնիս արձագանքը օդում։ Գուցե մենությունս ցրելուհամար էի ստվերիս հետ խոսում» (94)։ Ուշագրավ են ստվեր-դիմակ, ստվեր-բու զույգերը։ Սարսափները, մղձավանջները, այն բոլոր զարհուրելի մտքերը, որոնցից հերոսը փախչում է, բայց որոնք նրանհամառորեն հետապնդում են, կերպավորվում են ստվերների ձևով։ Հատկապեսմսավաճառն է այդպիսին։ Այս կերպարը անվերջ քրքջում է, հրեշավոր, դեմոնականմի բան կա նրա մեջ, նա ամենիմաց է, դահճի նման կարծես ծծում է հերոսի՝ իր զոհիարյունը, կարդում է նրա մտքերը, գուշակում նրա անցյալ ու ապագա սխալները,մեղքերը։ Մսավաճառի ստվերը հեղինակին ուղեկցում է ամենից անսպասելիպահերին և մահագույժ մթնոլորտ է ստեղծում։ Նա կարծես դիմակավորված է. մերթբրուտագործի դիմակով է, մերթ կառապանի, մերթ գերեզմանափորի, մերթ ծերունու,մերթ կնոջ սիրեկանի, և նույնիսկ հենց իր՝ հեղինակի։ Պոստմոդեռնիզմին հատուկվերացականությամբ են բնորոշվում հերոսի և մսագործի հարաբերությունները.կարող ենք անգամ ասել, թե մսագործը ոչ այլ ոք է, քան հենց ինքը՝ հերոսը, նրաբազմաթիվ ես-երից մեկը։ «Ստվերս էությունիցս ավելի իրական էր դարձել։ Ասեսքնձռոտ ծերունին, մսագործը, նանին, լիրբ կինս, բոլորը իմ ստվերներն էին։ Ստվերներ, որոնց մեջ ես բանտարկվել էի։ ….Զարհուրելի կերպարանքներըպատերից ու դռներից, վարագույրի հետևից երևում էին ինձ ու ծամածռություններ էինանում» (104)։ Իսկ դաժան հետապնդումները նրա տրոհված էությունն են ուհակասական խոհերը։ «Բոլոր այդ դեմքերը իմ մեջ և իմն էին։ Մատի մի շարժումովոճրագործ, սահմռկեցուցիչ ու ծիծաղաշարժ դիմակները փոփոխվում էին։ ….Այսբոլոր դեմքերը իմ մեջ էին, սակայն նրանցից ոչ մեկը ինձ չէր պատկանում» (97)։ Հեղինակն անդրադառնում է նաև մահվան դիմակին. տեսնես գոնե մահվանժամանակ մարդը ազա՞տ է լինում դիմակների կեղծիքից, թե՞ ոչ. «Հավանաբար միայնմահվան ժամանակ է դեմքը ազատագրվում այդ վարանումներից և ստանում իրբնական վիճակն ու տեսքը» (97)։ Պատահական չէ, որ այդ հետապնդողներից մեկըավելի հաճախ մսագործի դիմակով է հանդես գալիս։ Դրանով, թվում է, ավելի էընդգծվում դահճի կերպարը, որը արյունոտ դանակով մորթում է և մեծագույնհաճույք ստանում իր գործից, հռհռում սատանայական սարսռազդու ձայնով։ Բոլորդեպքերում էլ այդ դիմակ-ստվերը կաղ է, կռացած, սապատավոր, երեսը շարֆի մեջփաթաթած (ստվերի մեջ՝ գաղտնի մնալու նշան)։ Վիպակում ծիծաղը հանդես է գալիս աստիճաններով՝ քրքիջ, հռհռոց։ Ինչպեսնշեցինք, սապատավոր ծերունու ամենաազդու նշանն է քրքիջը։ Առավել խոսուն եննրա քրքիջի մակդիր-որոշիչները՝ չոր, տհաճ, խռպոտ, ունայն, ահավոր… «դատարկության միջից դուրս հորդացող արձագանք» (14), «ուսերը ցնցելու աստիճան քրքջումէր» (31), «Խռպոտ ու տհաճ մի քրքիջ սթափեցրեց ինձ», «Ծերունին չոր ու տհաճհռհռաց» (33), «Ուսերը ծիծաղից ցնցվում էին» (34), «Ուսերը ցնցվելու աստիճանխռպոտ ու տհաճ քրքջաց, որից փշաքաղվեցի» (53)։ Բացի ծերունուց՝ ծիծաղում է նաև զոքանչի դիակը. «Հանգուցյալը ցցվածատամնաշարով կարծես ծաղրում էր մեզ» (53)։ Իսկ վերջում ծերունու նման և նույնիսկավելի սարսափազդու քրքջում է հերոսը. «Հանկարծ փշաքաղվելու աստիճան,խռպոտ, տհաճ ու սարսափազդու քրքջացի։ Սեփական ձայնս չէի ճանաչում, նման էրդրսից եկող ձայնի։ Երեխան սարսափահար դուրս վազեց սենյակից» (97), «Ձեռքերսդեմքիս առաջ պահած՝ ակամա սկսեցի քրքջալ։ Նախկին քրքիջից ուժգին ու ահավորքրքիջ էր դա։ Մի խորունկ քրքիջ, որը հայտնի չէր՝ մարմնիս որ մի փոսից էր դուրսհորդում։ Կոկորդիս մեջ պտտվող, ամայությունից դուրս եկող ունայն մի քրքիջ» (107)։ Վիպակում սատանայական քրքիջին, հռհռոցին զուգահեռ լսելի է նաև միզսպված ձայն, որը հերոսի հոգուց պոռթկացող ճիչ է, մղձավանջները, սարսափներըվանելու աղաղակ, և որը, սակայն, դուրս է գալիս մի կերպ, լսվում որպես խեղդվողկոկորդի խզխզոց, այսինքն՝ անլսելի է մնում, և հերոսը դարձյալ միայնակ է մնում իրներքին տագնապների հետ։ Այդ ձայնը առավել հաճախ այնքան տարբեր է իրականձայնից և այնքան հեռավոր է, որ հերոսը չի ճանաչում։ Այսինքն՝ վերստին տեղի էունենում անձի երկատում, և ես-երը անծանոթ ու օտար են դառնում միմյանց։ «Սեփական ձայնս չէի ճանաչում, նման էր դրսից եկող ձայնի» (97)։ Այդ դրսից եկողձայնը՝ արձագանքն էլ ըստ էության մի դիմակ է, ինչպես ստվերը, հայելին, որոնցումիրականությունը շրջված է և մոտավոր։ Այդ մարող ձայնը աստիճանաբարանհետանում է դրսի մարդկանց աղմուկի մեջ. «Որքան շատ էի խորասուզվում ինքսիմ մեջ, որջերում ձմեռող կենդանիների պես ավելի շատ ունկնդրում էի այլոց ձայները,իսկ սեփական ձայնս լսում էի միայն կոկորդիս մեջ» (85)։ «Սեփական ձայնս լսումէի կոկորդիս մեջ, սակայն նրանց իմաստը անըմբռնելի էր ինձ։ Գլխիս մեջ այսձայները միաձուլվում էին այլ ձայների հետ» (90)։ Միայն վերջում այդ խեղդվողխզզոցը պոռթկում է որպես քրքիջ, որը պրկված նյարդերի ու ներքին ունայնությանճիչն էր։ Մտապատկերում ակամա հայտնվում է Մունկի «Ճիչը» կտավը, որի հերոսըաղմուկից խլացած, փախչող, մենակ, ունայնությունից սարսափած մարդն է, ինչպեսմեր վիպակի անանուն հերոսը։ «Քոռ բու» վիպակում նկատելի է նաև հերոսի հակումը թմրեցնող միջոցներիհանդեպ։ Գինին, ափիոնը և այլ թմրանյութեր նրան տեղափոխում են մոռացությանգիրկը, պարգևում հաճելի գլխապտույտ, իսկ վիպական մթնոլորտը պատվում էմշուշով։ Կարծես այդ մեղմ ծխի կամ մշուշի շունչը փոխանցվում է նաև ընթերցողին։ «Հիմա ուզում եմ ողջ կյանքս խաղողի ողկույզի պես ճմլել ձեռքերիս մեջ և նրա հյութը՝գինին, կաթիլ առ կաթիլ, որպես սուրբ ջուր, կաթեցնել ստվերիս չոր կոկորդիս մեջ»(40)։ «Ուզում եմ կյանքիս ավիշը, կյանքիս դառը գինին կաթիլ առ կաթիլ ստվերիս չորկոկորդի մեջ կաթեցնելով՝ ասել. «Ահա իմ կյանքը»» (42)։ Նկատենք, որ գինին այսստեղծագործության մեջ ևս սրբազան ըմպելիքի իմաստը պահպանել է. ընկալվում էորպես կենսատու հեղուկ, կյանքի ավիշ, սուրբ ջուր։ Գինու՝ որպես սրբազան ըմպելիքիխորհրդաբանությունը խոր արմատներ ունի. այն գալիս է իրանական դասականպոեզիայից (Օ. Խայամ)՝ առավել վառ դրսևորումներ ստանալով սուֆիական միստիկաշխարհընկալումներում (ըստ սուֆիզմի՝ գինին խորհրդանշում է աստվածային սերը)։ Գինին նաև մահաբեր հեղուկ է՝ բացի կյանքի ավիշը լինելուց, և այդ մահանյութըորդուն էր տվել մայրը. «Ծիրանագույն գինի, հավիտենական հանգիստ պարգևողմահանյութ։ Հավանաբար նա էլ իր կյանքը խաղողի ողկույզի պես ճմլել և թունախառնգինին՝ այն թույնից, որից հայրս վախճանվեց, նվիրել էր ինձ» (51)։ «Մտքերսդանդաղորեն պայծառացան, մեծացան ու հմայիչ դարձան, ու ես սուզվեցի կիսաքունու կիսաթմբիր անէության մեջ» (36). սա էլ ափիոնի անէացնող ազդեցությունն է։ Ինչպես արդեն նշել ենք, վիպակի ամենահիմնական գույնը գորշությունն է, որըմահվան գույնն է և մահագույժ միջավայր է ստեղծում։ Ուստի ամենևին էլպատահական չէ այն հանգամանքը, որ հերոսը ապրում է դագաղ կամ գերեզմանհիշեցնող մի սենյակում։ «Ժամանակը կորցնում է իր իմաստը, երբ մարդ գտնվում էգերեզմանոցում։ Այս սենյակը իմ կյանքի և մտքերի գերեզմանոցն էր» (59-60)։ «Ամբողջ օրն իմ կյանքն անցնում էր, հիմա էլ անցնում է սենյակիս չորս պատերի մեջ։ Ամբողջ կյանքս անցել է չորս պատերի մեջ» (9)։ Հերոսի ամբողջ կյանքն ու միօրինակկենցաղն էլ հիշեցնում են ունայնության փոսը, և թերևս ոչ պատահական կերպով էնրա ճիչը պայթում մարմնի փոսից. «….Մի խորունկ քրքիջ, որ հայտնի չէր մարմնիսոր մի փոսից էր դուրս հորդում» (107)։ Գերեզմանային մթնոլորտը ամբողջանում է փակվող դռների, պատերի,անանցանելի ճեղքերի նշանների միջոցով։ Այսպես՝ «Սենյակի դուռը մեռելի բերնիպես բաց էր թողել» (14) փոխաբերության մեջ դուռ և մեռելի բերան զույգերը ահազդուպատկեր են ստեղծում։ Կամ՝ «Առհասարակ դեպի դուրս ոչ մի անցք ու ճեղք չէրերևում։ Որմնախորշը ամբողջապես փակվել ու մի կտոր պատի էր վերածվել, ասեսերբեք գոյություն չէր ունեցել։ Քառոտանին առաջ քաշեցի և, խենթորեն հարվածներտեղալով պատին, ականջ դրեցի։ ….Որմնախորշից ոչինչ չէր մնացել, և հաստ ուամուր պատին իմ հասցրած հարվածները ապարդյուն անցան։ Պատը վերածվել էրմի կտոր արճճի» (15)։ Հետաքրքիր է վարագույրի պատկերը։ «Ադամամութին աչքերս բացվելուն պեսիմ առջև կենդանանում էր դռան առաջ կախված ձեռագործ վարագույրի պատկերը։ Ի՜նչ զարմանալի ու ահավոր վարագույր էր։ Մի սապատավոր ծերունի, հնդիկ յոգերինման չալման կապած, ձեռքին եռալար ինչ-որ երաժշտական գործիք, նստած էր նոճուտակ։ Նրա դիմաց պատկերված էր հնդկական հեթանոսական տաճարների պարուհի՝Բուգամ Դասիի նման, շղթայակապ ձեռքերով չքնաղ մի աղջիկ, որը ասես ստիպվածէր պարել ծերունու առաջ։ ….Հավանաբար հայրս կամ հորեղբայրս այն ուղարկել էինհեռավոր վայրերից։ Սարսափում էի, երբ ուշադիր նայում էի այդ պատկերին» (71)։ Վիպակում միևնույն պատկերը, տեսարանը կամ նկարագրությունը հաճախ էկրկնվում՝ կարծես ծառայելով որպես պատրաստի «կաղապարներ», որոնք ստեղծագործական հյուսվածքն ամբողջացնում են և կոլաժային բնույթ հաղորդում։ Այդպիսիկրկնվող պատկերներից է ձեռագործ գրչամանին, սափորին, վարագույրին հանդիպող հիշյալ տեսարանը՝ սապատավոր ծերունին նստած է նոճու ստվերի ներքո, նրաառջև կանգնած է կամ պարում է սևազգեստ մի աղջիկ։ Թերևս պատահական չէ նաևայն, որ հենց ձեռագործ առարկային են հայտնվում այդ պատկերները։ Հերոսը մի տեղնշում է, որ գրչամաններ նկարազարդելը իր ձանձրույթը փարատելու և ժամանակըսպանելու նպատակն ուներ, հետևաբար՝ թե՛ ձեռագործ գրչամանին, թե՛ բրուտիպատրաստած սափորին, թե՛ հնդկական վարագույրին հայտնված միևնույն տեսարանը վկայում է սպանված, վատնված, անիմաստ ժամանակի մասին և գուժումմոտալուտ մահը։ Խորհրդանշական իմաստ ունեն նաև նոճին, նունուֆարը, մանրագորը։ Դիցաբանությունից հայտնի է, որ նոճին մահվան խորհրդանիշն է։ Դրանով է բացատրվում այն հանգամանքը, որ նոճին հանդիպում է գերեզմանատներում։ Հինհավատալիքներում այս ծառը համարվել է երկարակեցության, կենաց ծառի, մահիցհետո սկսվող երկնային կյանքի խորհրդանիշը։ Հունական դիցաբանության մեջնոճին Հադեսի թագավորության «գործիքներից» էր, քրիստոնեական ընկալմամբ այսբույսը մարմնավորում է տոկունությունը, մարդկային համառությունը, անձնազոհությունը [2]։ Բոլոր դեպքերում էլ ակնհայտ է կյանքի և մահվան սահմանագծի խորհրդաբանությունը։ Նունուֆարն ու մանրագորն էլ սիրո խորհրդանիշն են։ Աղջիկը սափորինպատկերված է կապույտ նունուֆարը ձեռքին։ Մանրագորը պարսիկները համարումեն սիրո և քնքշության բույս՝ մարդախոտ։ «Նա ինձ հայտնվեց որպես ափիոնիցստեղծված ցնորական տեսիլք… Նա իմ մեջ առաջացրեց մանրագորի սիրո նույնջերմությունը։ ….Նրան կարծես դուրս էին քաշել սիրեկանի գրկից, և նման էր որձիցպոկած էգ մանրագորի» (13)։ Կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչները՝ ճանճերը, բզեզը, որդերը, օձը,բուն, նույնպես խորհրդանիշներ են վիպակում։ Ճանճերը առհասարակ մեղքի,տանջանքների, ներքին տվայտանքների մարմնավորումն են [3]։ Հիշենք թեկուզսարտրյան «Ճանճերը», որոնց բզզոցը հիշեցնում է մարդկային խղճի խայթոցները։ Իսկ այս վիպակում ճանճերը հերոսի մենության, ձանձրույթի խորհրդանիշներն են.«Առհասարակ նախկին համարձակությունը հեռացել էր ինձնից։ Նման էի աշնանսկզբին սենյակ ներխուժած սառն ու անկենդան ճանճերին, որոնք սարսափում ենսեփական թևաբախումի ձայնից։ Որոշ ժամանակ անշարժ մնում են պատերի վրա,իսկ երբ գլխի են ընկնում, որ ապրում են, աներկյուղ իրենց զարկում են դուռ ուլուսամուտներին, նրանց անկենդան մարմինները ընկնում են սենյակի չորս բոլորը»(80)։ Որդերը, ոսկեգույն բզեզը վիպակում հանդիպում են վերջին հատվածում։ Դրանք էլ դիակի շուրջը պտտվող միջատներն են։ «Շորերս պատառոտվել էին ոտքիցգլուխ աղտոտվել էի լերդացած արյունից։ Երկու ոսկեգույն բզեզ թռվռում էին շուրջսև փոքրիկ սպիտակ որդեր խլվլում էին մարմնիս վրա, և ինչ-որ դիակի ծանրությունսեղմում էր կուրծքս» (109)։ Բզեզը կյանքի շարժումն է խորհրդանշում. եգիպտականհավատալիքներում այն կապվում է արևի, կրակի պաշտամունքի հետ։ Օձը կնոջ էության մասնիկներից մեկն է։ Վիպակում ևս կինը աստվածային ևսատանայական բնություններով է ներկայացվում։ Նա օձի նման հմայում է, իր թակարդը գցում։ Օձի խորհրդապատկերը միֆական շերտեր է բացում. Հերոսի մայրը՝պարուհի Բուգամ Դասին, իրեն սիրահարված երկու տղամարդկանց՝ հերոսի հորն ուհորեղբորը, ենթարկում է կոբրայի փորձությանը՝ պայմանով, որ կամուսնանա նրահետ, ով ողջ դուրս կգա խցից։ Այս առասպելական մոտիվը, որ հանդիպում է հատկապես էպոսներում ու հեքիաթներում, կապվում է աղջիկ ամուսնացնելու հնագույնծեսի հետ։ Վիպակի առանցքային նշաններից է բուն։ Պատահական չէ վերնագիրը՝ «Քոռբու»։ Թերևս ոչ մի թռչուն կամ կենդանի այնքան չէր համապատասխանի հերոսիխառնվածքին ու հոգեվիճակին, որքան բուն։ Բուն համարվում է մահվան թռչուն, այնիմաստության, ներքնատեսության, միայնության, գիշերային խավարի, թախծի,տխրության խորհրդանիշն է [4], ինչը լիովին համընկնում է հերոսի հոգեկերտվածքին։ Վիպակի վերջում տեղի է ունենում մարդ-ստվեր-բու կերպարանափոխությունը. «Այսպահին նմանվել էի բուի և կոկորդիս մեջ խեղդվող հառաչներս արյան բծերի տեսքովարտաթքում էի։ Գուցե ինձ նման մտածող բուն էլ ինչ-որ ցավ ունի։ Պատին ընկածստվերս բուի տեսք էր ստացել և ուշադիր, կռացած վիճակով կարդում էրգրառումներս։ Անշուշտ նա լավ էր հասկանում։ Միայն նա կարող էր հասկանալ։ Աչքիսպոչով նայում էի ստվերիս ու սարսափում» (104)։ Եթե փորձենք ընդհանրացնել վիպակի նշանային համակարգը, պիտի նշենք,որ մեր մատնանշած նշանները հանդես են գալիս զույգերով՝ կազմելով բինարօպոզիցիոն շարքեր, ինչպես՝ աչք-հայելի, հայելի-ստվեր, հայելի-դիմակ, ստվերդիմակ, ստվեր-բու, քրքիջ-ճիչ, ճիչ-խզխզոց, ճիչ-արձագանք, ստվեր-արձագանք,աղմուկ-լռություն, արյուն-գինի, գինի-ավիշ, կյանք-գինի, գինի-մահաթույն, գինիանէություն, ափիոն-անէություն, պատ-մենություն, դուռ-անելանելիություն, պատգերեզման, սենյակ-գերեզման, սենյակ-լուցկու տուփ-գերեզման, այսաշխարհ-անդրաշխարհ, մարդիկ-տականքներ, որձ էշ մարդիկ-վավաշոտ հիմար կանայք, դանակարյուն, մարմին-փոս, կին-հրեշտակ, կին-սատանա, կոբրա-կին, կին-երկկենցաղ,կյանք-բզեզ, սեր-նունուֆար, մահ-նոճի, մահ-բու, գիշեր-բու… Այս զույգերից բացի՝վիպակում աշխատում են նաև ավելի ունիվերսալ, ընդհանրական զույգեր, ինչպես՝կյանք-մահ, կյանք-երազ, երազ-իրականություն, քուն-երազ, գիշեր-ցերեկ, լույսխավար, երկինք-երկիր, վերև-ներքև և այլն, և այլն։ Օձին վերաբերող հատվածում հպանցիկ կերպով խոսվեց օձի կամ կոբրայիփորձության միֆի մասին։ Անդրադառնանք միֆակիրառության ևս մի քանի դրսևորումների։ Օրինակ՝ հոգիների տեղափոխության վերաբերյալ հնագույն հավատալիքը,ըստ որի՝ «այն տներում ու ավերված շինություններում …. մարդիկ են ապրել, որոնցոսկորները արդեն փտել և մարմնի որոշ մասերի բջիջները դեռևս, հավանաբար,գոյատևում են կապույտ նունուֆարների մեջ» (37)։ Միֆական հաջորդ դրսևորումըորոշ առումներով հիշեցնում է Փոքր Մհերի միֆը. մանուկ Մհերը ծնվել էր ձեռքը փակ,ափի մեջ՝ արյուն։ Արյան միֆական դրսևորումն է նաև հերոսի կնոջ պարագայում.«Դեռ օրորոցում կինս սովորություն է ունեցել մինչև արյունոտելու աստիճան կրծոտելձախ ձեռքի եղունգները» (57)։ Թերևս ձախ ձեռքը նույնպես պատահական չէ։ Մեկ այլ հատվածում արտացոլված ենք տեսնում ժողովրդական սնահավատությունը, որին հերոսը հավատում է և մտովի պատրաստվում մահվանը. «Ստվերսգլուխ չուներ։ Լսել էի՝ եթե որևէ մեկի ստվերը անգլուխ լինի, տարին չբոլորած՝կմեռնի» (68)։ Վիպակում հանդիպում է նաև բոլոր առաջադիմական կրոններին բնորոշհանդերձյալ կյանքի մասին միտքը կամ միֆը, որը ժխտվում է հերոսի կողմից,այսինքն՝ տեղի է ունենում միֆաքայքայում. «Ես անսովոր հանգստություն էի զգում՝դեն նետելով վզիս փաթաթած կարծիքները։ Ինձ մխիթարող միակ բանը՝ մահից հետոանէանալն ու կործանվելն էր։ Երկրորդ կյանքով ապրելը ինձ սարսափեցնում էր»(85)։ Կամ՝ «Ինձ ոչ աղոթագիրք էր հարկավոր և ոչ էլ տականքների ամեն տեսակիգիր, գրվածք ու միտք։ Ինչիս էին պետք նրանց ստոր ստերը» (75)։ Վիպակի գործող անձանց միջև տեղի են ունենում այնպիսի հարաբերություններ, որոնք մեզ տանում են Զ. Ֆրոյդի տեսության հետքերով։ Այսպես՝ հերոսըամուսնանում է իր իր հորաքրոջ աղջկա՝ քուրացուի հետ։ Այստեղ մի կողմից տեղի էունենում արյունապղծություն՝ ինցեստ, մյուս կողմից՝ հեղինակը բացատրում է իր այդքայլի պատճառը. «Հորաքրոջս, որին շատ էի սիրում, մոր տեղ եմ ընդունել։ Եվ հենցայդ սիրուց դրդված հետագայում ամուսնացա նրա աղջկա՝ իմ քուրացուի հետ,որովհետև նման էր նրան» (52)։ Կամ՝ երկու եղբայրների, ընդ որում՝ երկվորյակեղբայրների սեռական մղումը միևնույն կնոջ հանդեպ, և երկվորյակներից մեկիկործանումը կոբրայի փորձության ժամանակ։ «Հորեղբայրս ինքնամոռաց սիրահարվում է մորս և վերջապես խաբում է նրան։ Հորս հետ ունեցած ներքին և արտաքիննմանությունը դյուրին է դարձնում այդ գործը» (50)։ Հարս և սկեսուր հարաբերություններում ևս ֆրոյդյան հայտնի տեսությունը՝էդիպյան բարդույթն է երևան գալիս, այն է՝ մոր անգիտակցական մղումը դեպիորդին, և խանդը որդու կնոջ նկատմամբ. «Ինչպիսի քինով ու հակակրանքով էրխոսում հարսի մասին, ասես հավուն (ընդհանուր ամուսին ունեցող երկու կին, որոնքմիմյանց համար դառնում են հավու՝ Ք. Բ.) լիներ, որը գողացել էր իր նկատմամբտղայի ունեցած սերն ու կիրքը։ Հավանաբար հարսը գեղեցիկ էր» (74)։ Վիպակում առկա է նաև նույնասեռականության տարրը, որը դրսևորվում էհերոսի ու աներձագի միջև. «Նա երկկես խնձորի պես նման էր քրոջը։ ….Ես նստեցիսաքուին և նրան գիրկս առնելով՝ սեղմեցի ինձ։ Մարմինը տաք էր, սրունքները նմանէին կնոջս սրունքներին և նույն անբռնազբոս շարժումներն ունեին։ Շուրթերը նմանէին հոր շրթունքներին, սակայն այն, ինչ հոր մոտ նողկանք ու ատելություն էրառաջացնում իմ մեջ, որդու մոտ գրավիչ ու ձգող էր։ Ես համբուրեցի նրա կիսաբացշուրթերը, որոնք ասես հենց նոր էին բաժանվել երկարատև ու ջերմ համբույրից ևնման էին կնոջս շուրթերին» (67)։ Ուշագրավ մի հանգամանք ևս. հերոսը գրեթե միշտիր կնոջը անվանում է քած, ինչով շեշտվում է կնոջ երկվությունը՝ աստվածայինն ուսատանայականը, անբարոն, օձայինը։ Հերոսը սեռական մեծ մղումով ձգտում է իր կնոջը, և որքան մերժվում է,այնքան այդ ցանկությունը զորանում է. «Մարմնիս բոլոր բջիջները ցանկանում էիննրան, հատկապես՝ ներքին օրգաններս։ Ճչում էին, որ ցանկանում են։ ….Իմտանջահար ու հիվանդ լույսի օղակը ամենայն ուժով ցանկանում ու դեպի իրեն էրձգում նրա մարմնի մեջ խլրտացող լույսի օղակին» (62)։ Այդ չբավարարվածցանկությունները դուրս են հորդում բառերի ձևով. «Նման պահերին ամեն ոքապավինում է իր կյանքի միակ թուլությանն ու սովորույթի ուժին։ Գինեմոլը հարբումէ, գրողը՝ գրում, քարտաշը՝ քար տաշում, և յուրաքանչյուրն իր մաղձը, հոգեկանանբավարարվածության կուտակումները՝ բախվելով կյանքի ուժեղ ցնցումների հետ,դատարկում ու ազատագրվում է։ Նման դեպքերում իսկական արվեստագետըկարողանում է գլուխգործոցներ ստեղծել» (23-24)։ Հեղինակը հարում է Ֆրոյդի՝արվեստը հարթմնի երազ համարելու տեսությանը. գինու պարգևած հաճելի վայելքըերազի մթնոլորտ է ստեղծում, և նա սկսում է գրել։ Վիպակում առկա է հերոսի՝ սերնդակցական կապի վառ արտահայտվածգիտակցությունը, որը նա ամեն կերպ փորձում է ջնջել, ջանում է դուրս գալժառանգականության բեռից։ Դա հիշեցնում է Կ. Յունգի՝ կոլեկիվ անգիտակցականիտեսությունը. «Կյանքի կարևորագույն բաներից մեկը կարծես նախնիների շարժուձևերը, մտքերը, երազներն ու սովորույթները ասույթների, պատումների միջոցովհաջորդ սերունդներին փոխանցելն է եղել։ Հազարավոր տարիներ այս նույն խոսքն ուզրույցն են արել, այս նույն հավաքույթները, սեռական մերձեցումներն ու երեխայականգլխացավանքներն են ունեցել» (58)։ Այս կերպ ևս մեկ անգամ շեշտվում է կյանքիհավերժական շրջապտույտը և հարակրկնությունը։ «Քոռ բու» վիպակին բնորոշ էհամադրականությունը (սինկրետիզմ)։ Այստեղ կարելի է հանդիպել երազների բազումդրսևորումների։ Այդ երազները մեծ մասամբ մղձավանջային են, մռայլ, թմրանյութերից բորբոքված երևակայության արդյունք են։ Դրանցից մեկում, օրինակ, հերոսըթափառում է անմարդաբնակ, ամայի քաղաքում, որի բնակիչները «անհայտ մահովքարացել ու մահացել էին։ Երկու կաթիլ արյուն նրանց շուրթերից ծորել ու իջել էրմինչև հագուստների վրա։ Ում ձեռք էի տալիս՝ գլուխը պոկվում ու ընկնում էր։ Մսավաճառի խանութի մոտ՝ մեր տան դիմացի քնձռոտ ծերունու նմանությամբ միմարդ, շարֆը վզին, դանակը ձեռքին, բորբոքված աչքերով, որոնց թերթերունքներըասես խուզած լինեին, ակնապիշ նայում էր ինձ։ Ուզեցի ոսկրակոթ դանակը վերցնելԵրբեմն խառնվում են երազի ու իրականության սահմանները, երազը դառնումձեռքից՝ գլուխը պոկվեց ու ընկավ։ Ես տագնապահար փախուստի դիմեցի։ Սարսափահար վազում էի փողոցներով։ Բոլորը քարացել էին իրենց տեղերում։ Վախենում էի ետ նայել։ Աներոջս տան մոտ տեսա աներձագս նստած է սաքուին։ Գրպանիցս երկու բլիթ հանեցի և ուզեցի տալ նրան, բայց հենց որ դիպա նրան, գլուխըպոկվեց ու ընկավ։ Ես ճչացի ու արթնացա» (81)։ է իրականության նախադուռ, կամ իրականությունն է հայտնվում երազում։ Նմանատիպ պատկերներում հայելին իր ուրույն տեղն ունի, օրինակ՝ «Դայակիսդեմքը կարծես անդրադարձել էր ծուռ, գոգավոր հայելու մեջ։ Անհավատալիորենծիծաղելի տեսք ուներ։ Երկարուկ ու նիհար, ասես հսկայական մի ծանրություն նրադեմքը ձգել էր ներքև» (70)։ Հերոսի մարդատյացությունը ևս դրսևորվում է երևակայական ու մղձավանջային պատկերներով. նա սարսափում է այն մտքից, որ մահիցհետո իր ոսկորներն էլ ձուլվելու են մյուս մարդկանց՝ տականքների, սինլքորներիոսկորներին, ուստի երազում է «մահից հետո երկար ձեռքեր ու զգայուն մատներունենալ, որպեսզի մարմնիս բոլոր մասնիկները խնամքով հավաքեի ու երկու ձեռքովպահպանեի» (84)։ Վիպակում շատ են կերպարանափոխության դրսևորումները։ Դրանցից մեկըստվեր-բու կերպարանափոխությունն է, որի արդեն անդրադարձել ենք։ Կերպարանափոխությունը սպասելի երևույթ էր, քանզի բազում դիմակները պիտի պատռվեին՝փոխհաջորդելով միմյանց։ Կերպարանափոխություններում նվազաբերություններն ուչափազանցությունները փոխարինում և լրացնում են իրար։ «Մոռացված սարսափները նորից ու նորից կենդանանում էին։ Սարսափ այն մտքից, որ բարձիս փետուրները դաշույնի շեղբերի կվերածվեն, բաճկոնիս կոճակը մեծանալով դառնաջաղացի քար։ Սարսափ այն մտքից, որ լավաշը, գետնին ընկնելով, ապակու պեսկփշրվի, որ եթե քնեմ, լապտերի ձեթը գետնին կթափվի և քաղաքը հրդեհի մատնվի,մսագործի մոտ թափառող շան ոտքերը ձիու սմբակների պես դոփել սկսեն։ Տագնապ այն մտքից, որ քնձռոտ ծերունին իր փասափուսեքի առաջ նստած,հանկարծ, անզուսպ ու անվերջ քրքջա, տան ավազանի փաշեուում (ոտք լվանալու տեղ- Ք. Բ.) գտնվող ճիճուն վերածվի հնդկական օձի, անկողինս փոխվի գերեզմանաքարի և ծխնիի միջոցով սահելով իր շուրջը՝ ինձ թաղի, և մարմարե ատամնանիվները ագուցվեն իրար։ Սարսափ այն մտքից, որ ձայնս կկտրվի, և օգնությունկանչող բղավոցիս ոչ մեկը չի արձագանքի…» (87)։ Այս հատվածում փետուր-դաշույնիշեղբ, կոճակ-քար, լավաշ-փշրված ապակի, լապտերի ձեթ-հրդեհված քաղաք, շունձի, ճիճու-օձ, անկողին-գերեզմանաքար, բղավոց-խզված ձայն կերպարանափոխությունները դառնում են յուրօրինակ բինար-օպոզիցիոն զույգեր։ Մեկ այլ հատվածումհերոսը դարձյալ ափիոնի ազդեցությամբ վերածվում է բույսի. «Ափիոնի՝ բույսերիհոգին, բույսերի դանդաղաշարժ հոգին ներարկվել էր իմ մեջ։ Ես շրջագայում էիբուսական աշխարհում։ Ես դարձել էի բույս» (89)։ Հետևյալ օրինակում նույնպես հայելին է ցոլացնում կերպարանափոխությունը.«Կանգնեցի հայելու առաջ։ Սարսափից ձեռքերով փակեցի դեմքս։ Ես նմանվել էի…Ոչ, լրիվ կերպարանափոխվել ու դարձել էի քնձռոտ ծերունին։ Գլխիս ու մորուքիսմազերը նմանվել էին այն մարդու մազերին, որը կենդանի դուրս էր եկել կոբրայիխցից։ Մազերս ճերմակել էին, շուրթս ծերունու շուրթի պես ճեղքվել էր, աչքերս զրկվելէին թերթերունքներից։ ….Մարմնիս մեջ մի նոր հոգի էր թափանցել։ Առհասարակուրիշ ձևով էի մտածում, ուրիշ ձևով էի ամեն ինչ զգում և ոչ մի կերպ չէի կարողանաումազատվել իմ մեջ արթնացած դևի ճանկերից» (107)։ Այլ հատվածում էլ սենյակ-դագաղ կերպարանափոխությունը հիշեցնում էբալզակյան «Շագրենի կաշին». «Մերթ սենյակս այնպես էր փոքրանում ու սեղմվում,ասես դագաղում լինեի։ Քունքերս վառվում էին։ Մարմնիս անդամները պատրաստչէին փոքրագույն շարժումի» (104)։ Վիպակը պատկերավոր կերպով տեսանելի է դարձնում գույներն ու բույրերը։ Կնոջ ժպիտը, օրինակ, հիշեցնում է Մոնա Լիզայի առեղծվածային ժպիտը։ Իսկբույրերը ստեղծում են յուրօրինակ գեղագիտություն։ Այս վիպակում բույրերը մռայլ ենու ծանր, ինչպես մռայլ ու ծանր է ողջ վիպական մթնոլորտը։ Ընդհանուր առմամբդրանք մահվան՝ այնաշխարհային հոտեր են։ Ահա հերոսի դագաղանման սենյակինկարագրությունը. «Քրտինքի հոտ, հին հիվանդությունների հոտ, բերանի, ոտքի,մեզի սուր հոտ, փչացած յուղի, փտած խսիրի, վառված ձվածեղի, այրված սոխի,եռացրած դեղաբույսի, տուղտի, երեխայի կղկղանքի և այն պատանու սենյակի հոտը,որը հենց նոր ինքն իրեն հանգստացրել է սեռական կրքերից։ Փողոցից եկածգոլորշիների մեռած կամ հոգեվարք ապրող հոտեր, որոնք բոլորն էլ կենդանի են ևպահպանել են իրենց բնորոշ յուրահատկությունը։ Շատ ուրիշ հոտեր էլ կան, որոնցիսկությունն ու բաղադրությունը թեև անհայտ են, բայց թողել են իրենց հետքերը» (45)։ Մեկ այ հատվածում հերոսն այնպես է տարվում սիրած կնոջ աչքերի հմայքով, որմնացյալ ամեն ինչ նրա համար դառնում է անկարևոր, և նա դիակի աչքերը հանում է.այնպես, ինչպես Պ. Զյուսքինդի «Օծանելիք»-ի հերոսը զոհի մարմնի բույրերը քամելուց հետո դեն էր գցում նրա անպետքացած մարմինը։ «Հիմա ես ունեի այդ աչքերը։ Թղթի վրա ունեի աչքերի հոգին, իսկ կործանման դատապարտված և որդերի ուգետնախորշի մկներին կեր դարձող մարմինը ինձ այլևս հարկավոր չէր» (26)։ Միայն մեկ անգամ է համընդհանուր գորշությունը լուսավորվում, իսկ բույրերըդառնում են քաղցր ու հաճելի։ Դա այն պահին է, երբ հերոսը հիշում է մանկությունը.«Արևի ջերմությունը հազարավոր կլլող բերաններով քամում ու քրտնաթորում էրմարմինս։ Անապատի թփերը պայծառ արևի տակ դեղինկոճի գույն էին ստացել։ Արևը ջերմախտով հիվանդ աչքի պես երկնքի խորքից իր ճառագայթներն էրպարգևում լուռ ու մեռած բնությանը։ Տեղի բուսականության և հողի սուր ույուրահատուկ հոտը ինձ անմիջապես հիշեցրեց մանկությանս պահերը։ ….Մի տեսակքաղցր գլխապտույտի մեջ ընկա, կարծես նորից կորած մի աշխարհում ծնվեցի։ Այսզգացումը արբեցնող հատկություն ուներ և քաղցր, հին գինու պես իր ազդեցությունըթողեց երակներիս ու ավիշներիս մեջ, մինչև էությանս խորքը» (64)։ Սակայն այսարբեցումը կարճատև է լինում, և դատարկ ու տխուր ներկան ամեն ինչ վերադարձնում է սկզբնական մռայլ ու մշուշոտ վիճակին։ Հերոսի և սիրած կնոջ հարաբերությունները ստեղծում են նրբության ևփխրունության մի գեղեցիկ տեսարան՝ հիշեցնելով Բ. Վիանի «Օրերի փրփուրը» վեպիհիմնական մոտիվը՝ փխրունության գեղագիտությունը։ «Նա մի ընտրյալ հոգի էր։ Հասկացա, որ այն նունուֆարները սովորական ծաղիկներ չեն եղել։ Եվ եթեսովորական ջրով լվացվեր, համոզված էի՝ դեմքը կքայքայվեր, իսկ եթե երկար ունուրբ մատներով բնական նունուֆարներ քաղեր, մատները ծաղկաթերթի պեսկթոշնեին» (16), «Սիրտս կանգ առավ։ Շունչս պահեցի՝ վախենալով, որ իմ շնչից նաածխի կամ ամպի պես կանհետանա» (20)։ Ընդհանրացնենք։ «Քոռ բու» վիպակում անհերքելիորեն ցցուն Արևելքի ներկայությունից զատ՝ նույնքան ակնառու է նաև արևմտյան նորագույն գրական ուղղությունների ազդեցությունը։ Մեր վերլուծությունը միտված էր վեր հանելու կերպարակերտման այն միջոցները, որոնք առավելապես բնորոշ են արևմտյան գրականուղղություններին, ինչպես՝ կառուցվածքային-նշանագիտական վերլուծություն, ակտիվորեն գործող համադրական կամ հակադրամիասնական՝ բինար-օպոզիցիոնզույգեր, միֆակիրառում, ֆրոյդիզմ և յունգիզմ, երազներ, իրականության և երևակայության անանջատելի սահմաններ, կերպարանափոխություններ ու միջտեքստային կապեր։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] «Քոռ բու», Թարգմանությունների ժողովածու (Սադեղ Հեդայաթ, Սադեղ Չուբաք,Հուշանգ Գոլշիրի), Երևան, 1992, էջ 7 (վիպակից արված մնացյալ մեջբերումներիէջերը կտրվեն փակագծերով)։ [2] Краткая энциклопедия символов, URL։ http։ //www.symbolarium.ru/index.php/ (датаобращения։ 16.09.2018).[3] URL։ http։ //www.starfate.ru/ezo/ (дата обращения։ 12.09.2018).URL։ http։ //www.newacropol.ru/alexandria/symbols/owl/ (дата обращения։ 04.09.2018).Բագրատյան ՔրիստինեՊԱՏԿԵՐԱԿԵՐՏՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՍԱԴԵՂ ՀԵԴԱՅԱԹԻ«ՔՈՌ ԲՈՒ» ՎԻՊԱԿՈՒՄԲանալի բառեր՝ Սադեղ Հեդայաթ, «Քոռ բու», մոդեռնիզմ, պոստմոդեռնիզմ,կառուցվածքային-նշանագիտական վերլուծություն, միֆաքննադատություն։	Աշխատանքում ժամանակակից մեթոդաբանությամբ ուսումնասիրել ենք իրանցի արձակագիր Ս. Հեդայաթի «Քոռ բու» վիպակը՝ ըստ այն հիմնական մոտիվների, որոնցով կերտվում են պատկեր և կերպար։ Վիպակը ենթարկել ենք կառուցվածքային-նշանագիտական վերլուծության՝ առանձնացնելով նշաններ, որոնք միմյանց հետ հանդես են գալիս հակադրամիասնական, համադրական կամ բինարօպոզիցիոն զույգերով (աչք-հայելի, հայելի-դիմակ, ստվեր-դիմակ, ստվեր-բու…)։ Վիպակում նկատելի են միֆականությունը, ֆրոյդիզմը և յունգիզմը։ Վիպակի առանձնահատկություններից են կոմպոզիցիոն ուշագրավ լուծումները (կրկնվող պատկերի գեղագիտություն, կոլաժայնություն), կերպարանափոխությունները, միջտեքստային կապերը, գույների և բույրերի գեղագիտությունը։
Իրավունքի օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իմաստների հարաբերակցության խնդիրը մինչեւ օրս գտնվում է հայրենական եւ արտասահմանյան գիտնականների ուշադրության կենտրոնում 1 ։ Ժամանակակից իրավաբանական գրականության մեջ արդեն վաղուց գաղտնիք չէ, որ իրավունքն ընկալվում է օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իմաստներով։ Սույն աշխատանքի նպատակն է ցույց տալ դրանց հարաբերակցության եզրերը՝ շեշտադրում կատարելով վերջիններիս իրավական պաշտպանության խնդրի վրա։ Իրավաբանական գրականության մեջ կատարված հետազոտությունները [1, էջեր՝ 25-34] թույլ են տալիս արձանագրելու, որ իրավական իրականությունը երկու տարբեր անկյունների տակ դիտարկելը նպատակ ունի, մի դեպքում ընդգծել իրավունքի՝ որպես հանրային իշխանության կողմից սահմանված եւ պետական հարկադրանքով ապահովված համապարտադիր նորմերի համակարգի (օբյեկտիվ իրավունք [2, էջ 445]), իսկ երկրորդ դեպքում՝ անհատին ընձեռված վարքագծի ընտրության հնարավորության դերակատարությունը (սուբյեկտիվ իրավունք[3, էջ 22] 2 )։ Բացի վերը նշված հանգամանքը, իրավունքն օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ տեսակների տարանջատելու անհրաժեշտությունը կարեւորվում է նաեւ լեզվական հարթությունում։ Օրինակ, անգլերենում նման խնդիրը բացակայում է, քանզի օբյեկտիվ իրավունքի տակ արտաբերվում է «law» 3 , իսկ սուբյեկտիվ իրավունքի պարագայում՝ «right» եզրույթները, ինչի պայմաններում բացակայում է լեզվական իմաստով օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ տերմինների ներմուծումը։ Իսկ, օրինակ, հայերենում՝ «իրավունք», իտալերենում՝ «diritto», գերմաներենում՝ «Recht», ֆրանսերենում՝ «droit», ռուսերենում՝ «право». առանց «իրավունք» բառին բովանդակային որակ տվող եզրույթի (համապատասխան դեպքում օբյեկտիվ կամ սուբյեկտիվ) չես կարող հասկանալ Մանրամասն տե՛ս Maurer, Allgenmeines Verwaltungsrecht, S.164, Մուրադյան Մ.Հ.՝ տես՝ նշված աշխատությունում՝ էջ՝ 24։ Անգլերենում «law» բառը թարգմանաբար նշանակում է նաեւ «օրենք»։ 181ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թե տվյալ դեպքում խոսքը գնում է իրավական նորմերի համակարգի, թե անձին տրված եւ դատական (կամ արտադատական) կարգով պաշտպանության ենթակա իրավական ուժի մասին։ Իրավունքի օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իմաստների հարաբերակցության մասին խոսվել է պատմական տարբեր ժամանակահատվածներում՝ սկսած հռոմեական իրավունքից, որը հետագայում զարգացում ստացավ մայրցամաքային եւ ամերիկյան իրավական համակարգերում։ Սակայն հիմնախնդիրը որոշակիություն ստացավ գերմանական դոկտրինալ աղբյուրներում։ Օբյեկտիվ իրավունքի լույսի ներքո սուբյեկտիվ իրավունքի հերքման փորձեր կատարվել են խորհրդային իրավագետների կողմից։ Ռուսական իրավունքի զարգացման այդ փուլում սուբյեկտիվ իրավունքը հռչակվեց սովետական իրավունքի հետ անհարիր կամ, ինչպես ընդունված էր անվանել, սոցիալիստական հարաբերություններին չհամապատասխանող եզրույթ։ Պետության եւ իրավունքի տեսության որոշ դասագրքերում նույնիսկ բացակայում էին սուբյեկտիվ իրավունքի մասին հիշատակումները [4, С. 105]։ Ընդգծվում է, որ սուբյեկտիվ իրավունքը բուրժուական շքեղություն է եւ անհրաժեշտ է պայքարել դրա դեմ՝ ի պաշտպանություն պետության շահի։ Այս կապակցությամբ Գ. Ֆ. Շերշենեւիչը սուբյեկտիվ իրավունքի դերն ընդգծող իր հետազոտություններում նշում է, որ ցավոք սուբյեկտիվ իրավունքի հետազոտման շեմից արդեն մենք բախվում ենք իրավաբանական գրականության մեջ առկա վերջինիս հերքման փորձերին։ Հեղինակն արդարացիորեն նշում է նաեւ, որ իրավաբանական գրականության մեջ առկա սուբյեկտիվ իրավունքին դիմադրությունը ոչ այլ ինչ է, քան «պայքար փղի դեմ», այլ ոչ թե նրա էության [5, С 600]։ Ավելի ուշ, սուբյեկտիվ իրավունքի վերաբերյալ հերքում պարունակող տեսակետները չստացան համապատասխան աջակցություն։ Առաջ քաշված մոտեցումներում ընդգծվում էր սուբյեկտիվ իրավունքի կարեւորությունը՝ բացառելով վերջինիս հերքման փորձերը[6, С. 11]։ Ավելին, Ս. Ֆ. Կեչեկյանն ընդգծեց, որ սուբյեկտիվ իրավունքը, այսինքն՝ առանձին անհատների իրավունքը, իրավունքի համակարգի եւ իրավագիտության համար անհրաժեշտ հասկացություն է[7, С. 48]։ Արդեն անցյալ դարի սկզբներին առանձին տեսաբաններ սուբյեկտիվ իրավունքը գնահատում էին որպես իրավազորությունների ամբողջու182ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ թյուն, որոնք պատկանում էին անհատին օբյեկտիվ իրավունքի հիման վրա, որը եւ հնարավորություն է տալիս ճանաչել անհատի հետաքըրքըրությունները եւ ապահովում է դրանց իրավական պաշտպանության հնարավորությունը [8, С. 28]։ Արժեքավոր պետք է համարել սուբյեկտիվ իրավունքի վերաբերությամբ Լ. Դյուգի կողմից սեփական հայեցակարգային դիրքորոշման վերանայմանն ուղղված փորձը, որի շրջանակներում հիմնախնդիրը տեւականորեն հերքելուց հետո, տեսաբանն ընդգծեց, որ «օբյեկտիվ իրավունք» եւ «սուբյեկտիվ իրավունք» հասկացությունների տարանջատումը անհրաժեշտ է, եւ հիմնախնդրային համարվող անորոշությունները հստակեցվում են եւ հարմար են։ Տեսաբանն ափսոսանք էր հայտնում այն բանի համար, որ ֆրանսիացի գիտնականները չէին տեսնում այստեղ անհրաժեշտ տարբերություններ [9, С. 1]։ Իրավունքի օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ տարանջատումը ոչ մի պարագայում չի կարելի համարել դոկտրինալ պատահականություն։ Նման տարանջատումը, ի թիվս այլ պատճառների, պայմանավորված է նաեւ միմյանց փոխլրացնող, սակայն չնույնացվող երեւույթների սոցիալական նշանակության ընդգծման անհրաժեշտությամբ։ Օբյեկտիվ իրավունքի սոցիալական նշանակությունը բխում է իրավունքի էությունից, որն էլ արտահայտվում է հասարակական հարաբերությունների կարգավորման մեջ՝ ելնելով արդարության, ազատության եւ հավասարության գաղափարներից՝ ծառայելով հասարակության բարօրությանը եւ նրա շահերին։ Ինչ վերաբերում է սուբյեկտիվ իրավունքի սոցիալական նշանակությանը, ապա իրավաբանական գրականության մեջ առավել հիմնավոր է այն մոտեցումը, համաձայն որի, սուբյեկտիվ իրավունքի սոցիալական նշանակության տակ անհրաժեշտ է հասկանալ այն նպատակները, որոնց հասնելու համար սուբյեկտիվ իրավունքի կրողին տրամադրվում են այդ իրավազորությունները, սակայն այդ նպատակները չպետք է հակասության մեջ մտնեն իրավական կարգավորման նպատակների հետ[10]։ Այս տեսանկյունից, մեր կարծիքով, անհրաժեշտ է քննարկվող եզրույթների հարաբերակցության հարցի անդրադարձ կատարել նաեւ օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իրավունքների իրավական պաշտպանության տեսանկյունից։ Ինչպես գիտենք պետության գործառույթների իրաց183ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ման ձեւերից է վերահսկողությունը, որն առաջին հերթին ծառայում է օբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանությանը։ Իրավակիրառը միշտ կաշկանդված է օբյեկտիվ իրավունքով, որի սահմանադրական լուծումները ամրագրված են ՀՀ Սահմանադրության 6–րդ հոդվածի 1-ին մասում, համաձայն որի՝ «պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարելու միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրությամբ կամ օրենքներով»։ Օբյեկտիվ իրավունքի միայն այն տարրերն են առաջացնում սուբյեկտիվ իրավունքներ, որոնք իրավատիրոջը տալիս են իրավաբանական հնարավորություն պահանջելու պետությունից համապատասխան վարքագիծ։ Ոչ բոլոր իրավական նորմերն են նման հնարավորություն ընձեռում սուբյեկտիվ իրավունքի կրողին։ Սուբյեկտիվ իրավունքը պրակտիկ նշանակություն է տալիս սահմանադրական իրավունքով երաշխավորված մարդու արժանապատվությանն ու անհատականությանը՝ հնարավորություն ընձեռելով ինքնուրույն հանդես գալ պետության դեմ եւ պահանջել իրեն վերաբերող օրենքի կատարում [11, էջեր. 358 – 361]։ Իրավական պաշտպանվածության տեսանկյունից իրավունքը սուբյեկտիվ որակ է ստանում միայն այն դեպքում, երբ անհատին տրված է այն դատական (կամ արտադատական՝ վարչական) կարգով պաշտպանելու իրավական հնարավորություն։ Այս իմաստով կարեւորվում է սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանության մեխանիզմի հստակեցման հարցը[12, С. 3]։ Ամենաընդհանուր բնորոշմամբ, սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանության մեխանիզմ ասելով անհրաժեշտ է հասկանալ իրավական միջոցների ամբողջությունը, որը կոչված է ապահովելու խախտված սուբյեկտիվ իրավունքների վերականգնումը, օրինական շահերի պաշտպանությունը, յուրիսդիկցիոն վարույթի սահմաններում սոցիալ-իրավական վեճերի լուծումը եւ իրավունքի իրացման ճանապարհին այլ արգելքների վերացումը։ Սուբյեկտիվ իրավունքները միայն կոնկրետ իրավունքի կրողին են տալիս իրավական հնարավորություն պահանջելու որոշակի վարքագիծ։ Այս իմաստով սուբյեկտիվ իրավունքն առկա է, երբ իրավունքն օբյեկտիվ հանրային ազդեցությունից բացի, նախատեսված է ծառայելու առանձին անհատների շահերին [12, С. 168]։ 184ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանությունը կարեւորվում է դրա իրացման համար անհրաժեշտ, հասցեատիրոջ վրա դրված պարտականությունների կատարման ապահովման տեսանկյունից։ Կարճ ասած, սուբյեկտիվ իրավունքն իրավազորություններ է տրամադրում իրավունքի սուբյեկտին եւ համապատասխանաբար պարտավորեցնում իրավունքի հասցեատիրոջը։ Իրավունքը սուբյեկտիվ եւ օբյեկտիվ իմաստներով ներկայացնելիս, իրավաբանական գրականության մեջ շատ հաճախ կարող ենք հանդիպել այնպիսի ձեւակերպումների, որ մի դեպքում այն պատկանում է սուբյեկտին, մեկ այլ դեպքում՝ ոչ [13, С. 759]։ «Պատկանելիություն» եզրույթը հստակեցման կարիք ունի։ Դրա տակ պետք է հասկանալ այն որակները, որ սուբյեկտը պետք է ունենա նաեւ իր իրավունքը չիրացնելու, սուբյեկտիվ իրավունքի պաշտպանության առարկան ոչ իրավաչափ միջամտությունից պաշտպանելու իրական իրավական հնարավորություն, իսկ օբյեկտիվ իրավունքի պարագայում «սուբյեկտին չպատկանող» եզրույթի տակ անհրաժեշտ է հասկանալ որ այն կախված չէ սուբյեկտի կամքից եւ վերջինիս հայեցողությունից, եւ, վերջապես, օբյեկտիվ իրավունքը չի կարող ունենալ այն պաշտպանության առարկան, որը բնութագրական է սուբյեկտիվ իրավունքին, ինչը պաշտպանելու համար նվազագույնն անհրաժեշտ է սուբյեկտի առկայություն, իրավունքի կրողի գոյություն եւ այն պաշտպանելու իրական իրավական հնարավորություն։ Ոլորտին վերաբերող հետազոտություններում հաճախ կարելի է հանդիպել այն տեսակետին, որ սուբյեկտիվ իրավունքը, որպես սուբյեկտի կամքից կախված սոցիալ-իրավական երեւույթ, բնութագրվում է որպես դիսպոզիտիվ իրավունք, իսկ օբյեկտիվ իրավունքը կրում է իմպերատիվ, իշխանահրամայական բնույթ եւ կախված է իրավաստեղծի կամքից [14, С. 28]։ Սուբյեկտիվ իրավունքի դեպքում «կամք» ասելով հասկացվում է այն վարքագիծը, որն իրավատերն իրացնում է սուբյեկտիվ իրավունքի օգտագործման ժամանակ (իրավունքի իրացման կամահայտություն՝ վարքագծի տեսակի եւ չափի ընտրության իրավաբանական հնարավորության սահմաններում)։ Իսկ օբյեկտիվ իրավունքի պարագայում, փորձելով հիմնախնդիրը եւս բացահայտել «կամք» բառի միջոցով, այս դեպքում պետք է նկատի ունենալ իրավաստեղծ 185ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կամքը, այլ ոչ թե սուբյեկտիվ իրավունքին, դրա իրացմանը բնութագրական ազատության սահմանները։ Ինչ վերաբերում է դիսպոզիտիվության եւ իմպերատիվության խնդրին, ապա, կարծում ենք, որ այն պիտանի չէ սուբյեկտիվ եւ օբյեկտիվ իրավունքների հարաբերակցության հարցի քննարկման դեպքում։ Հիմնահարցի այդ անկյան տակ դիտարկելն առավել հիմնավոր եւ պիտանի է սուբյեկտիվ իրավունքի եւ սուբյեկտիվ պարտականության հարաբերակցության գնահատման տիրույթում, ինչի մասին խոսվել է նախորդ պարագրաֆի շրջանակներում։ Եթե փորձենք ամենաընդհանուր ձեւով համակարգել օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իրավունքների հարաբերակցության հիմնախնդիրը, ապա կունենանք հետեւյալ պատկերը՝ 1. օբյեկտիվ իրավունքը հանրային իշխանության կողմից սահմանված եւ պետական հարկադրանքով ապահովված համապարտադիր նորմերի համակարգ է, իսկ սուբյեկտիվ իրավունքը՝ օբյեկտիվ իրավունքի միջոցով անհատին ընձեռված իրավազորություն, 2. առանձին իրավական համակարգերում տարանջատման անհրաժեշտությունը պայմանավորված է լեզվաօգտագործման առանձնահատկություններով (տեխնիկական հիմնավորում), 3. սուբյեկտիվ իրավունքն իրավազորությունների ամբողջություն է, որը հնարավորություն է տալիս ճանաչել անհատի հետաքրքրությունները եւ ապահովում է դրանց իրավական պաշտպանության հնարավորությունը, իսկ օբյեկտիվ իրավունքն իրավանորմերի ամբողջություն է, որին հետեւելու պարտականությունը կախված չէ պահանջի իրավունքից, 4. իրավունքի օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իմաստների տարանջատումը պայմանավորված է վերջիններիս սոցիալական նշանակության տարբերությամբ, 5. իրավական պաշտպանության տեսանկյունից օբյեկտիվ իրավունքը գտնվում է հանրային իշխանության վերահսկողության տիրույթում, իսկ սուբյեկտիվ իրավունքն իրավազորություններ է տրամադրում իրավունքի սուբյեկտին եւ պարտավորեցնում իրավունքի հասցեատիրոջը։	Սույն աշխատանքում հստակեցված է իրավունքը սուբյեկտիվ եւ օբյեկտիվ իմաստներով ներկայացնելու եւ վերջիններիս հարաբերակցության գնահատման անհրաժեշտությունը։ Խնդրի համակողմանի լուսաբանման համար աշխատանքում վերլուծվել են հիմնահարցի հետ կապված հայրենական, արեւմտյան եւ ռուսական իրավագիտության շրջանակներում տեղ գտած տեսակետները։ Հոդվածում էական ուշադրության է արժանացել օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իրավունքների իրավական պաշտպանության հիմնահարցը։
ՀՈԼՈՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՈՒՐՎԱԳԾԱՅԻՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ ԵՎՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐԸԳրաբարի, միջին հայերենի և աշխարհաբարի հոլովական համակարգի ավանդման մեթոդական հարցերը պարզելու համար սույն աշխատանքում անդրադառնալուենք յուրաքանչյուր գիտակարգին առանձին-առանձին, ապա ուսումնասիրությունըկշարունակենք` առաջնորդվելով հարաժամանակյա հայեցակետով։ Հարաժամանակյա (պանխրոնիկ) հայեցակետով առաջնորդվելիս լեզվական իրողությունը քննվում էանկախ վերջինիս ժամանակային սահմանափակումներից, որպես իրողություն առհասարակ1։ Հարաժամանակյա հայեցակետը ենթադրում է համադրման և զուգադրման միջոցով կատարել տիպաբանական քննություն` այս պարագայում գրաբարի, միջին հայերենի և աշխարհաբարի լեզվական իրողությունների առնչությամբ։ Հոլովական համակարգի ավանդման սկզբում պարզաբանվում է հոլովում-հոլովառանցքային կապը. ընդունված է հոլովումը դիտարկել իբրև բառերի թեքման օրինաչափությունների ամբողջություն, իսկ վերջինիս առանձին արտահայտությունը համարել հոլով։ Թեմայի ուսուցումը պահանջում է հիմնարար գիտելիքներ լեզուների ձևաբանական կամ տիպաբանական դասակարգման վերաբերյալ։ Գրաբարում և´ հոլովման, և´ խոնարհման համակարգերում քերականական արտահայտության կառուցատիպը գերազանցաբար թեքականությունն է։ Գրաբարումհոլովումը զուգահեռվում է հոլովիչի հետ, իսկ հոլովը` հոլովակերտի հետ։ Գրաբարումհոլովումը որոշվում է հոլովիչների միջոցով։ Հոլովիչները այն ձայնավորներն են, որոնքմասնակցում են բառի հոլովմանը և տեղեկատվություն են պարունակում բառիհոլովման մասին։ Գրաբարում բառի հոլովմանը կարող են մասնակցել մեկ կամ մի քանի հոլովիչներ, ըստ այդմ էլ տարբերում ենք պարզ և խառն հոլովումներ, նաև առանձնացնում ենք արտաքին և ներքին հոլովումներ` ըստ հոլովիչների տեղադրման։ Այսպես` հոլովների կազմության դիտարկումը ցույց է տալիս, որ եզակի թվումուղղականը և հայցականը ձևային կազմով նման են իրար։ Դրանց տարբերակմանմիակ միջոցը զ որոշիչ հոդն է։ Եզակի թվում սեռականը կազմվում է համապատասխան հոլովիչների հավելմամբ։ Տրականը կազմվում է սեռականի նման, միայն որոշտարբերությամբ. բառը տրական հոլովում ստանում է հոլովակերտներ։ Բացառականը սերում է ուղղականի կամ տրականի հիմքից` է հոլովակերտի հավելմամբ։ Գործիականի համար հիմք են ծառայում սեռական, տրական հոլովաձևերը` համապատասխան հոլովակերտների հավելմամբ։ Հոգնակի ուղղականը կազմվում է ք հոգնակերտով, որն ավելանում է կա´մ եզակի ուղղականին, կա´մ եզակի սեռականին` կախվածայն հանգամանքից, թե բառը որ թեքման է պատկանում։ Հոգնակի հայցականըկազմվում է հոգնակի ուղղականից` ք-ս հերթագայությամբ։ Հոգնակի սեռական ևտրական հոլովները նույնական կազմություն ունեն։ Հոգնակի բացառականը1 Տե´ս Աղայան Էդ., Լեզվաբանության հիմունքներ, Երևան, 1987, էջ 128։ կազմվում է տրականից` ի նախդրի և է հոլովակերտի միջոցով։ Գործիականում ք-նավելանում է եզակիի հիմքին1։ Միջին հայերենի քերականական համակարգում, ի տարբերություն գրաբարի,զարգանում է կցականության կառուցատիպը։ Հոլովների կազմը կրում է հետևյալ փոփոխությունները. տեղի է ունենում հայցականի զ-ի հաճախական անկում, դրա հետևանքով տեղի է ունենում ուղղական և հայցական հոլովների նույնացում, ինչպեսնաև` սեռական և տրական հոլովների նույնացում։ Գործիականում (բ-ին զուգահեռ)ով վերջավորությունը ընդլայնում է իր գործածության դաշտը։ Բացառականումհաճախանում է է-ն։ Ներգոյական հոլովը միջին հայերենում դեռևս նոր ձևավորվողքերականական իրողություն է2։ Աշխարհաբարի հոլովման համակարգում քերականական արտահայտությանհիմնական կառուցատիպը կցականությունն է։ Հոլովների համակարգում նույնանումեն ուղղական և հայցական, սեռական և տրական հոլովները։ Միայն դերանուններիդեպքում` սեռական և տրական հոլովները տարբերվում են իրենց ձևային կազմով։ Եզակի և հոգնակի բացառականում հանդես է գալիս ից հոլովական վերջավորությունը, իսկ գործիականը կազմվում է ով և բ հոլովական վերջավորություններով։ Ներգոյականի համար կայունանում է ում մասնիկը։ Գրաբարի, միջին հայերենի և աշխարհաբարի հոլովական համակարգի լեզվական իրակությունների քննությունից պարզում ենք`1. Եթե գրաբարի հոլովական համակարգում գերակշռում են թեքականությանտարրերը, ապա միջին հայերենում և աշխարհաբարում առավել շատ ենկցականության և համադրականության տարրերը։ 2. Գրաբարում բառի հոլովման պատկանելությունը որոշվում է սեռական ևգործիական հոլովների միջոցով, քանի որ գրաբարում տարբերակում ենպարզ և խառը հոլովումներ։ Սակայն պետք է նկատի առնել, որ երբեմն երկրորդ հոլովիչը, որ պետք է հանդես գար եզակի գործիականում, տեսնում ենքբացառական հոլովաձևում, ինչպես Ի-Ա խառը հոլովման բառերի դեպքում,օր.` յեզանէ, ի բեռանէ, ի գառանէ և այլն, այսինքն դեռ գրաբարում պարզ ևխառը հոլովումները մաքուր ու անխառն չէին դրսևորվում։ Հետագայումլեզվական այս իրողությունը վերանում է։ Աշխարհաբարում բառի հոլովմանպատկանելությունը որոշվում է եզակի սեռական հոլովաձևից։ 3. Եթե գրաբարում հոլովակերտի ըմբռնումը կապվում էր հոլովի հետ, իսկհոլովիչինը` հոլովման, ապա միջին հայերենում նկատելիորեն խամրում է հոլովիչի և հոլովակերտի դերը, քանի որ դրանք ավելի հաճախ սկսում են հանդես գալ որպես մեկ միասնական ձևույթ, որը կազմում է այս կամ այն հոլովը։ 4. Եթե գրաբարում սեռական հոլովը կազմվում էր տրականի նման, միայն այնտարբերությամբ, որ տրական հոլովը ստանում էր հոլովակերտներ` յ, ն, ջ, նջ,ում, համապատասխանաբար` Արշակ – Արշակայ, այր – առն, գիւղ – գեղջ,կին – կնոջ, տիւ – տուընջեան, աջ – աջում, ապա միջին հայերենում և աշխարհաբարում սեռական և տրական հոլովները նույնանում են, քանի որ հոլովակերտի ըմբռնումը այլևս չի հասկացվում. միջին հայերենում Ա արտաքինհոլովման բառերի վերջում յ հոլովակերտը այլևս կանոնական կիրառությունչունի, իսկ աշխարհաբարում նման հոլովում չենք առանձնացնում, այր գոյականը գործածական չէ, մանավանդ, որ դրա սեռականի բառաձևը համանունության զույգ կառաջացներ այրի բառույթի հետ։ Կնոջ բառի դեպքում` ֆուզիայի1 Տե´ս Աբրահամյան Ա., Գրաբարի ձեռնարկ, Երևան, 1976, էջ 15-27։ 2 Տե´ս «Ակնարկներ միջին գրական հայերենի պատմության», հ. Բ, Երևան, 1975, էջ 64։ կամ ձուլման հետևանքով ձևույթները ձուլվել են և աշխարհաբարի դիրքերիցայլևս քակտելի չեն։ Տուընջեան բառաձևում (աշխարհաբարում արդեն բառույթի) եան հոլովիչից առաջ հանդես եկած նջ հոլովակերտը այլևս ընկալելի չէ։ Իսկ ում հոլովակերտը կայունացել է որպես համագրական ներգոյականի ձև։ 5. Եթե գրաբարում ուղղական և հայցական հոլովները եզակի թվում զանազանվում էին միայն զ որոշիչ հոդի առկայությամբ կամ բացակայությամբ, իսկ հոգնակի հայցականը կազմվում էր հոգնակի ուղղականից` ք-ս հերթագայությամբ, ապա միջին հայերենում ուղղական և հայցական հոլովները նույնանում են։ Միջին հայերենում տարբերակման միջոց զ-ն կանոնական կիրառություն չունի։ Տարբերվում է միայն այն հոգնակի հայցականը, որի ուղղականըկազմվել է ք հոգնակերտով կամ այն բաղադրյալ հոգնակերտով, որում ք-նվերջադաս բաղադրիչ է։ Աշխարհաբարում հայցականը սեփական ձև չունի,այն մերթ ուղղականաձև է, մերթ` տրականաձև։ 6. Եթե գրաբարում առանձնացնում ենք երեք ներքին հոլովում և վեց արտաքինհոլովում, ապա միջին հայերենում հոլովումների թիվը հասնում է 13-ի,որոնցից ներքին թեքում են ներկայացնում հինգը, իսկ արտաքին թեքում` ութ։ Աշխարհաբարում ունենք վեց արտաքին թեքում և երկու ներքին թեքում,այսինքն` եթե գրաբարում ստվար խումբ են կազմում ներքին թեքման բառերը` պայմանավորված այն հանգամանքով, որ քերականական արտահայտության կառուցատիպը թեքականությունն է, իսկ միջին հայերենում, ապա նաևաշխարհաբարում կցականությամբ պայմանավորված` գերակշռում են արտաքին թեքման բառերը։ 7. Եթե գրաբարում և միջին հայերենում առանձնացնում ենք Ա և Ո արտաքինհոլովումներ, ընդ որում նկատելի է, որ եթե գրաբարում Ա հոլովման էինենթարկվում հիմնականում հատուկ անունները` Արշակայ, Վարդանայ, Տաշրաց, Քուշանաց, ապա միջին հայերենում նաև հասարակ անունները` սուլթանայ, ֆուլանայ, մամկայ, տիկնայ և այլն, ապա աշխարհաբարում այս հոլովումներին պատկանող երկու բառ ենք նշում` աղջկա, սիրո և մի քանի բառեր,որոնք առանձին կիրառություններում գործածվում են գրաբարյան հոլովմամբ, սակայն զուգահեռաբար ենթարկվում են Ի հոլովման` սգո-սգի, հուսոհույսի, լուսո-լույսի և այլն։ 8. Եթե գրաբարում և միջին հայերենում ակտիվություն է դրևորում Ե հոլովումը,ապա աշխարհաբարում նման հոլովում չենք տարբերում, միայն վկայվում ենմի քանի օրինակներ` կայսեր, դստեր, որոնք այլ հոլովմամբ ևս հոլովվում են։ 9. Գրաբարում անկանոն համարվող Օ հոլովումը, որին ենթարկվում էին հայր,մայր, եղբայր և այս արմատներով բարդված բառերը, որոնք միավորում են և՛ձևային (այր տառակապակցությամբ պայմանավորված), և՛ իմաստային (մոտազգակցական նշանակությամբ) հատկանիշներով։ Միջին հայերենում դառնում է կանոն ու օրինաչափություն և փոխանցվում աշխարհաբարին։ 10. Եթե գրաբարում ՈՋ հոլովումը դեռևս գոյություն չուներ, ապա միջին հայերենում ջ հոլովակերտը, միաձուլվելով ո հոլովիչի հետ, հանդես է գալիս իբրևմեկ միասնական ձևույթ և առաջանում է նոր հոլովում։ Այս թեքման ենթարկվում են անձնանիշ գոյականներ` այրոջ, յարոջ, քուրոջ, տիրոջ և այլն։ Աշխարհաբարում ևս այս հոլովման են պատկանում անձ ցույց տվող գոյականները։ 11. Գրաբարում ՎԱՆ հոլովումը գոյություն չուներ, իսկ միջին հայերենում ՎԱՆ հոլովումը դեռևս նոր ձևավորվող քերականական նորույթ էր և աչքի էր ընկնումսահմանափակ կիրառությամբ։ Աշխարհաբարում այս հոլովումը, ինչպես միջինհայերենում, իմաստային է, որին պատկանում են ժամանականիշ գոյականներ։ 12. Գրաբարում հոգնակի ուղղականը գերազանցաբար կազմվում է ք հոգնակերտով, սակայն հոգնակիության գաղափարն արտահայտվում է նաև այլ հոգնակերտ մասնիկներով ևս։ Եթե գրաբարում այս ձևույթները բազմիմաստ են`պայմանավորված քերականական արտահայտության թեքական կառուցատիպով, այսինքն` կարելի է դիտարկել և՛ իբրև հոլովանիշ, և՛ իբրև թվանիշձևույթ, ապա միջին հայերենում հոգնակի ուղղականը հոլովանիշ ձևույթ չիստանում, մյուս թեք ձևերից տարբերվում է միայն թվանիշ ձևույթ(ներ)ի առկայությամբ։ Միջին հայերենում թվանիշ ձևույթները բազմաթիվ են, սակայնգործառական ակտիվությամբ աչքի են ընկնում –ք,-եր, -ներ, -նի։ Աշխարհաբարում ևս հոգնակի ուղղականը հոլովանիշ ձևույթներ չի ստանում, այլ թվանիշ ձևույթներ` –եր, -ներ։ 13. Եթե գրաբարում բացառականը կազմվում էր ի նախդրի և է հոլովակերտիմիջոցով, իսկ հոգնակի բացառականը կազմվում է տրականից` ի նախդրի հավելմամբ, միջին հայերենում եզակի բացառականը կազմվում է կա´մ վերջավորությամբ, կա´մ առանց է վերջավորության։ Հոգնակի բացառականըկազմվում է կա´մ գրաբարատիպ ձևով, կամ կազմությանը մասնակցում է երկու ձևույթ` մեկը` թվի, մյուսը՝ հոլովի քերականական իմաստ արտահայտելուհամար։ Զարգանում է քերականական արտահայտության կցական կառուցատիպը։ Աշխարհաբարում բացառական հոլովն ունի ից, ուց վերջավորությունները, որոնք ավելանում են կա´մ ուղղականին, կա´մ սեռականին։ Այսպես` գրաբարյան ի արտաքին հոլովման հոգնակի ձևերի ազդեցությամբձևավորվում ու կայունանում է աշխարհաբարյան բացառականի ցուցիչը` ից,ինչպես եզակի, այնպես էլ հոգնակի թվերում։ Իսկ գրաբարյան եզակի բացառականի է հոլովակերտը արևմտահայերենում վերածվում է հոլովանիշձևույթի` եզակի և հոգնակի բացառականի ցուցիչի։ Հատկանշական է, որ իցի դեպքում հոգնակիությունն է ազդել, «ճնշել» եզակիությանը. Ից-ը հոգնակիթվից անցնում է եզակի թվի դաշտ, իսկ է-ի դեպքում` եզակիությունն է գերիշխողը. Է-ն եզակի թվից անցնում է հոգնակի թվի դաշտ։ 14. Գրաբարում գործիականը կազմվում էր եզակի սեռականից` համապատասխան հոլովակերտներ ստանալով, իսկ ու հոլովման բառերը ստանում ենքերականական զրո վերջավորություն։ Հոգնակի գործիականը կազմվում էրեզակի գործիականից` ք-ի հավելմամբ։ Միջին հայերենում գործիականըկազմվում է ով ձևույթով, որը գրաբարյան ո հոլովման բառերից բացի, տարածվել է նաև այլ հոլովման պատկանող բառերի վրա։ Հոգնակի գործիականը կազմվում է երկու եղանակով` գրաբարատիպ, երբ ք հոգնակերտն է, որավելանում է եզակի գործիականին։ Հոգնակի գործիականի երկրորդ տիպըբաղադրյալ կազմություն ունի. բաղադրվում է ուղղականի հոգնակերտների ևեզակի գործիականի թեքույթների համադրությամբ։ Աշխարհաբարում գործիական հոլովաձևը կազմվում է ով և բ ձևույթներով։ Գործիականը հիմնականում կազմվում է ուղղականի հիմքից։ Ինչպես եզակի թվում, այնպես էլհոգնակի թվում հանդես է գալիս ով վերջավորությունը։ 15. Եթե գրաբարում ներգոյական հոլովի իմաստն արտահայտվում եզակին` «ի +եզ. տրական», իսկ հոգնակին` «ի + հոգն. հայցական» կաղապարներով, ապամիջին հայերենում այս կաղապարները դեռևս ներգոյականի իմաստն արտահայտելու տեսակետից գործուն են։ Զուգահեռաբար հանդես են գալիս նաևայլ կաղապարներ, ինչպես ներգոյական հոլովի արտահայտման միջոց է ծառայել նաև ի նախդիրը և ոջ ձևույթը, որը գրաբարում ևս ներգոյականիիմաստ էր արտահայտում, սակայն արդեն վերացող լեզվական իրողությունէր, պայմանավորված այն հանգամանքով, որ ոջ տարբերակը կայունանում էսեռական-տրական հոլովի համար։ Աշխարհաբարի ներգոյական հոլովըծագում է գրաբարյան «ի + ում վերջավորությամբ տրականի» հիմքից։ Ումվերջավորությունը ավելանում է ուղղականի հիմքին։ Հայարփի ԲաղդասարյանՀՈԼՈՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՈՒՐՎԱԳԾԱՅԻՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ՀԱՐՑԵՐԸԲանալի բառեր՝ հոլովական համակարգ, հոլով, հոլովում ։	Սույն հոդվածում քննության առարկա ենք դարձրել գրաբարի, միջին հայերենի ու աշխարհաբարի հոլովական համակարգը և վերջինիս ավանդման հարցերը։ Ուսումնասիրությունն իրականացնելիս առաջնորդվել ենք հարաժամանակյա (պանխրոնիկ) հայեցակետով։ Այս հայեցակետը ենթադրում է համադրմամբ և զուգադրմամբ քննել տիպաբանական առանձնահատկությունները։ Համալիր կերպով քննվել է հոլով-հոլովում առանցքային կապը վերը թվարկված գիտակարգերում։ Կատարվել է անդրադարձ հոլովների կազմությանն ու դասավանդման հարցերին։
Նախաբան։ և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների բուռն զարգացման պայմաններումտնտեսության մեջ լայնորեն կիրառություն են գտնում արհեստականբանականության համակարգերը։ ինֆորմատացմանդասականԱրհեստական բանականության համակարգերն ունեն ակնհայտառավելություններկառավարման ավտոմատացվածհամակարգերի նկատմամբ, մասնավորապես ինտելեկտուալ խնդիրլուծելու կարողությունը, նախկին փորձի հիման վրա սովորելուունակությունըհնարավորությունը՝տվյալների բազայի և գիտելիքների բազայի հիման վրա։ Նմանատիպհամակարգերի նախագծման ժամանակ կարևոր նշանակություն ունիգիտելիքներիկառուցվածքայինմեթոդաբանորենճարտարապետությանհիմնավորվածդրված խնդրիիրականացման գործիքային միջոցների ընտրությունը։ ենթահամակարգիևնաևտեսականորենինչպեսընտրությունը,որոշումներիկայացմանմշակմանևՏաքսիների ծառայությունների համակարգում առաջարկի ևպահանջարկի ապահովման համար աշխարհի մի շարք երկրներումտաքսիների ծառայություն մատուցող ընկերությունները օգտագործումեն մեծ տվյալներ (Big data) և արհեստական բանականություն, քանի որարհեստական բանականության վրա հիմնված կանխատեսումներըհնարավորություն են տալիս առավել արդյունավետ պլանավորելռեսուրսների օգտագործումը և ավելի մրցունակ լինել։ Արդիական էհամարվում մեքենայական ուսուցման մեթոդների կիրառությունըլայնորեն տարածում գտած տաքսիների ծառայության ծրագրայինհամակարգում։ Հոդվածում որպես մեքենայական ուսուցման կիրառությունդիտարկվում է պատվերների բաշխման կանխատեսումը և դրա հիմանվրա օպտիմալ երթուղու պլանավորումը։ Կանխատեսման շնորհիվկարելի է իրականացնել տաքսիների օպտիմալ տեղաբաշխումաշխարհագրականնվազագույնկորուստով։ Հոդվածում ներկացված է կանխատեսման ինտելեկտուալծրագրային համակարգի նախագծման խնդիրը։ կոորդինատներով՝ժամանակիծրագրայինծառայությանԽնդրի դրվածքը։ Խնդրի դրվածքն է՝ մշակել մեթոդ և ծրագրայինհամակարգումլուծում՝ տաքսիներիպատվերներիբաշխման կանխատեսման համար։ Պատվերներիբաշխման կանխատեսումը նախատեսված է տրված աշխարհագրականկոորդինատներով տարածքի, տրված ժամանակահատվածի համար։ Խնդրիլուծման համար առաջարկվում է կիրառել մեքենայականուսուցման մեթոդներ՝ հիմնվելով գոյություն ունեցող տվյալներիվերլուծության վրա։ Ուսումնասիրման օբյեկտը իրական ժամանակում կատարվածպատվերն է, որն ունի աղյուսակ 1-ում ներկայացված բնութագրիչները(features)։ Աղյուսակ 1։ «Պատվեր» օբյեկտի բնութագրիչների ցանկըԲնութագրիչՏվյալներիտիպՆկարագրությունՅուրաքանչյուր պատվերիեզակի նույնացուցիչըՊատվերը սկսելու ժամանակըՊատվերը սկսելուկոորդինատը(longitude)Պատվերը սկսելուկոորդինատը(latitude)Պատվերը սկսելու հասցենՊատվերը ավարտելուկոորդինատը(longitude)Պատվերը ավարտելուկոորդինատը(latitude)Պատվերը ավարտելուժամանակըՊատվերը ավարտելու հասցենՈւղևորների քանակըՎարորդին տրվածգնահատականըՊատվերի արժեքըՏաքսի պատվիրելու ժամանակըՅուրաքանչյուր պատվերի համար հայտնի է ինչպես պատվիրողիաշխարհագրական դիրքը, այնպես էլ պատվերի ժամանակը։ Ըստաշխարհագրական կոորդինատների՝ առանձնացված են m հատտարածաշրջան։ Ուսումնասիրության համար առանձնացված են k հատ(24) ժամանակային միջակայքեր 1 ժամ պարբերությամբ (1-00։ 00-01։ 00,2-01։ 00-02։ 00,…, 24-23։ 00-00։ 00)։ Ներկայացնենք առաջադրվածմաթեմատիկականնկարագրությունը։ Ենթադրենք, ունենք որոշակի ժամանակատվածի (nօրվա) կտրվածքով Y պատվերներ՝ ըստ m հատ նախապես սահմանվածտարածաշրջանի և ըստ k հատ ժամանակային միջակայքերի՝խնդրի։ Անհրաժեշտ(n+1)-րդօրվատարաշարջանների և 1-k ժամանակային միջակայքերի համարպատվերների քանակը՝կանխատեսելէորտեղ j= 1,𝑚 - տարածաշրջանի համարն է, t= 1,𝑘 - տվյալ օրվա մակարդակով ժամանակահատվածի համարն է, T={ti}, M={mi},որտեղ i= 1,𝑛 ։ Այսպիսով n հատ օրվա համար (m հատ տարածաշրջան և k հատ ժամանակային միջակայք) ստացվում է՝ ։ Խնդրիլուծմանմիջակայքերը(ժամանակային, և տարածաշրջանային) կախված են ոչ միայնժամանակից և տարածաշրջանից, այլև մի շարք այլ դիսկրետպարամետրերից, օրինակ՝մեթոդը։ Առանձնացվածորտեղ X1-ը շաբաթվա օրերի բազմությունն է։ որտեղ X2-ը օրերի տեսակների բազմությունն է (1՝ նախատոնական, 2՝ տոնական, 3՝ հետտոնական, 4՝ աշխատանքային)։ որտեղ X3-ը օդի ջերմաստիճանի միջակայքերի բազմությունն է (1՝-10°C ևցածր, 2՝ -10 °C -0 °C, 3՝ 0 °C -10 °C, 4՝ 10 °C -20 °C, 5՝ 20 °C և բարձր)։ որտեղ X4-ըտեղումների տեսակների բազմությունն է(1՝ տեղումներ չկան,2՝ տեղումներ անձրևի տեսքով, 3՝ տեղումներ ձյան տեսքով)։ որտեղ X5-ը տարվա եղանակների բազմությունն է (1՝ գարուն, 2՝ ամառ,3՝ աշուն, 4՝ ձմեռ)։ ((3)-(7))-ը հաշվի առնելով՝ ուսումնասիրման համար ունենում ենք, որը կարելի է(T,M)=fj(T,M,X1, X2, X3, X4, X5), որտեղ- տվյալ օրվա մակարդակովմի քանի պարամետրով դիսկրետ ֆունկցիաներկայացնել հետևյալ տեսքով՝ժամանակահատվածի համարն է։ - տարածաշրջանի համարն է, t= Անհրաժեշտէկանխատեսել(n+1)-րդօրումսպասվողպատվերների քանակը՝ հաշվի առնելով վերևում նշվածները.n+1=fj(n+1,X1, X2, X3, X4,X5)։ Հաշվի առնելով այն, որ յուրաքանչյուր պարամետր ազդում էելքային ֆունկցիայի արժեքի վրա տարբեր չափով, ուստի կարելի էներառել նաև w կշռային գործակիցը։ Այսպիսով՝ կանխատեսվողֆունկցիայի համար ստանում ենք հետևյալ արտահայտությունը.որտեղդիսկրետ ցուցանիշների, W={wk},k={1,5}՝ կշռային գործակիցները [2]։ ={1,5} կանխատեսման լոկալ ֆունկցիաներն են՝ ըստ Այսպիսով՝ սպասվող պատվերների քանակի կանխատեսումը(n+1)-րդ օրվա համար բերում է կշռային գործակիցների (wi) օպտիմալորոնմանը։ Տրված խնդիրը հնարավոր է լուծել ինչպես փորձագետներիկողմից՝ հաշվի առնելով առանձին դիսկրետ պարամետրերիկարևորության աստիճանը (կշռային գործակիցների արժեքը), այնպես էլմեքենայականկիրառելով արհեստականնեյրոնային ցանցի մոդելը, ընտրելով հավանականային սխալիհաշվարկի ֆունկցիա՝ հաշվի առնելով կանխատեսվող Yj,t ֆունկցիայիուսումնասիրման արդյունքումնախորդ արժեքներիբազմությունը։ Աշխատանքում կշռային գործակիցների փնտրմանալգորիթմը իրականացվել է մեքենայական ուսուցման հիման վրա։ ուսուցմանստացվածշնորհիվ՝Ենթադրենք ունենք հայտանիշների հետևյալ հավաքածուն՝ f1,…,fn։ (f1(x),…,fn(x)), վեկտորը անվանում են օբյեկտի հայտանիշայիննկարագրում x ∈ X։ Ընտրված Xl բոլոր օբյեկտների հայտանիշայիննկարագրումը, որը կարելի է ներկայացնել l×n մատրիցի տեսքով,կոչվում է օբյեկտ-հայտանիշների մատրից [1].Մեքենայականերկու փուլից՝ուսուցանում (train) և ստուգում (test)։ Ուսուցման փուլում՝µ մեթոդը ըստXl=(xi,yi)li=1 ընտրության, ստանում է a=µ(Xl) ալգորիթմը.ուսուցումըբաղկացածէՓորձարկման փուլ՝ a ալգորիթմը xi´ նոր օբյեկտների համարտալիս է a(xi´) պատասխանը.Ունենալով միայն նախորդ պատվերների վերաբերյալ տվյալները՝ներկայացված (9) բանաձևի միջոցով հնարավոր է կանխատեսումներանել, սակայն արված կանխատեսումները բնականաբար կարող ենունենալ սխալանքի որոշակի արժեք։ Ծրագրային համակարգի մշակումը։ Ծրագրային իրականացմանհամար օգտագործվել է https։ //www.kaggle.com [3] կայքում տեղադրվածՆյու Յորքի տաքսիների ծառայության տվյալների բազան։ Որպեսծրագրավորման լեզու՝ ընտրվել է python-ը, որն ունի ներկառուցվածմեքենայական ուսուցման գրադարանների և մեծ տվյալների հետաշխատելու միջոցներ։ Ստորև ներկայացված է ծրագրային կոդիորոշակի հատված.def plot_on_map(df, BB, nyc_map, s=10, alpha=0.2)։ Եզրահանգում։ Հոդվածում առաջարկվող մեքենայական ուսուցմանհիման վրա պատվերների բաշխման կանխատեսման ալգորիթմը ևծրագրայինլուծումը թույլ կտա տվյալ ծառայությունից օգտվողընկերությանը բարձրացնել աշխատանքի արտադրողականությունը՝նախապեսնախորդփորձարկումներից ստացված տվյալների հիման վրա՝ ժամանակինվազագույն կորուստով։	Հոդվածում որպես մեքենայական ուսուցման կիրառություն դիտարկվում է պատվերների բաշխման կանխատեսումը և դրա հիման վրա պլանավորումը։ Կանխատեսման շնորհիվ կարելի է իրականացնել տաքսիների օպտիմալ տեղաբաշխում աշխարհագրական կոորդինատներով,ինչը կհանգեցնի ժամանակի և ռեսուրների օպտիմալ օգտագործման։ Հոդվածում ներկացված է կանխատեսման ինտելեկտուալ ծրագրային համակարգի ալգորիթմը և իրականացումը։
ՕԴԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ՄԻATIONԱԳԱՅԻՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՀԱՐSԵՐ ICAO կանոնադրություն 1-ն է: Այս աշխատանքի առարկան պետությունների, իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց կենսական շահերի ապահովման միջազգային իրավական հիմնախնդիրներն են, որոնք հիմնականում վերաբերում են ավիացիայի և օդային տրանսպորտի գործունեության համար օդային տարածքի օգտագործմանը: Աշխարհի առանձին երկրներում տեղի ունեցող քաղաքական և տնտեսական փոփոխությունները, ավիացիայի ոլորտի զարգացման առանձնահատկությունները (այդ թվում `միջազգային իրավական տեսանկյունից) վկայում են, որ Չիկագոյի կոնվենցիայի որոշ նորմեր մասամբ կամ ամբողջությամբ դադարել են համապատասխանել ժամանակակից իրականությունը: Այս գիտական հոդվածը սիստեմատիկորեն ուսումնասիրում է միջազգային ավիացիայի իրավունքի ոլորտում 194 պայմանագիր 194 ազգային օրենսդրության կիրառման այլ պայմանագրերի կիրառման փորձը 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիայի դրույթների կիրառման արդյունավետության տեսական և գործնական հարցերը հնարավոր փոփոխության տեսանկյունից, Կոնվենցիայի լրացում, վերացում կամ մասնակի վերանայում: Այսպիսով, Չիկագոյի կոնվենցիայի 1-ին հոդվածը սահմանում է օդային տարածքի վերին սահմանի նորմ 2: Ներկայիս պայմաններում, փաստորեն, ձևավորվել է միջազգային սովորութային իրավունքի նորմ, ըստ որի ՝ օդային սահմանը գտնվում է ծովի մակարդակից 100110 կմ բարձրության վրա, որը համընկնում է տարածության սահմանի հետ: Ուստի պետությունների խնդիրն է միջազգային պայմանագրով ամրագրել այդ նորմը, այսինքն ՝ լրացում կատարել 1944 թ. Չիկագոյի համագումարում: Նպատակահարմար է նաև Կոնվենցիայում ամրագրել 1982 թ. Օդային տարածքի որոշ մասերի իրավական ռեժիմը: Inովային իրավունքի մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի լույսի ներքո, որը մտցրեց Չիկագոյի կոնվենցիայի ընդունման պահին անհայտ հասկացություններ, ինչպիսին է արշիպելագի իրավական ռեժիմը 3: Բացի այդ, Չիկագոյի կոնվենցիայի 2-րդ հոդվածում «Պայմանավորվող պետության տարածք» սահմանումը `« Սույն Կոնվենցիայի նպատակների համար, պետության տարածք են համարվում նրա ինքնիշխանության, ինքնիշխանության, պրոտեկտորատի կամ հարակից ջրերի տակ գտնվող հողային տարածքները »: Նախ, այն օդային տարածքը չի սահմանում որպես տարածություն: Երկրորդ, այն օգտագործում է հասկացություններ, ինչպիսիք են «ինքնիշխանությունը», «պրոտեկտորատը կամ մանդատը», որոնք գոյատևել են գաղութային ժամանակներից, մինչդեռ այսօր չկա գաղութային կամքեր 4: 1 Տե՛ս Քաղաքացիական ավիացիայի միջազգային կոնվենցիան 1944. ICAO Doc. 7300/6 (1980/93): 6-րդ հրատարակություն: Pereizdana vnobre 1993: 2 Տե՛ս Haanappel P., Ինքնիշխանության վերափոխումը օդում: / P. Haanappel: // Օդային և տիեզերական իրավունք, 1995, հ. XX, №6, էջ 311317: 3 Տե՛ս Maleev G., International Air Law. вопросы теории и прасти, 1986, էջ 179-185: 4 Տե՛ս Բորդունով Վ., Օդի զարգացում ԱՊՀ-ում: ժամանակակից միտումները. / Վ.Դ.Բորդունով // Օդային և տիեզերական իրավունքի տարեգրություն: 1994, հատոր XIX-II, էջ 223-228: Առևտրային իրավունքների (օդային ազատությունների) կարգավորման տարածաշրջանային միտումները սահմանում են, որ Չիկագոյի կոնվենցիան պետք է ամրագրի անդամ պետությունների ազատականացման սկզբունքի հիման վրա պետությունների `տարածաշրջանային ընդհանուր ավիացիոն շուկա հիմնելու իրավունքը: Դա պետք է արվի Չիկագոյի կոնվենցիայի 5-րդ, 6-րդ և 7-րդ հոդվածներում փոփոխություններ կատարելու միջոցով: Անհրաժեշտ է անդրադառնալ կաբոտաժի վերացմանը առևտրային իրավունքների (օդային իրավունքներ) համատեքստում 1: Մենք գտնում ենք, որ Չիկագոյի կոնվենցիայի 7-րդ հոդվածն ասում է. «Յուրաքանչյուր Պայմանավորվող պետություն իրավունք ունի թույլ չտալ իր Պայմանավորվող պետությունների ինքնաթիռների ՝ իր տարածքից դեպի նպատակակետ տեղափոխելու համար նախատեսված ուղևորների, բեռների կամ փոստի փոխադրում: Յուրաքանչյուր Պայմանավորվող պետություն պարտավորվում է չկնքել որևէ պայմանագիր, որը բացառիկ հիմքերով այդպիսի արտոնություն է տրամադրում ցանկացած այլ պետության կամ որևէ այլ պետության ավիաընկերությանը `ցանկացած այլ պետությունից որևէ բացառիկ արտոնություն ստանալու համար: մրցակցային իրավունքների իրավունքներ, որոնք բխում են պետությունների ինքնիշխանությունից: Անհրաժեշտ ենք համարում ուսումնասիրել 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիայով նախատեսված ICAO- ի վեճերի լուծման մեխանիզմները ցույց են տալիս այդ մեխանիզմները բարելավելու ուղիներ: Լավագույն լուծումը Չիկագոյի կոնվենցիայի վերազգային տարրը ամրապնդելն է, որը պետք է իրականացվի ICAO բանաձևերի մեծ մասը կատարելու հնարավորությամբ: ԻԿԱՕ-ի վեհաժողովին կամ խորհրդին պետք է իրավունք տրվի անդամ պետությունների համար պարտադիր չափանիշներ ընդունել ավիացիայի, օդային սերտիֆիկացման, ուղեկցորդի լիցենզավորման և թռիչքի անվտանգության հետ կապված 2: ICAO- ի շրջանակներում ավիացիոն վեճերի կարգավորման առկա մեխանիզմների վերանայման դեպքում շեշտը պետք է դրվի պարտադիր ընթացակարգերի ընդունելի մեխանիզմների ստեղծման վրա `որպես չլուծված վեճերի կարգավորման վերջին փուլ: Այսպիսով, անհրաժեշտ է կազմել ԻԿԱՕ-ի շրջանակներում արբիտրների ցուցակ, որում ընդգրկված կլինեն անդամ երկրների կողմից առաջադրված միջազգային ավիացիոն իրավունքի ոլորտի ամենահեղինակավոր փորձագետները, որոնց կտրվեն անկախության որոշակի երաշխիքներ իրենց գործառույթներն իրականացնելիս 3 , Նման արբիտրաժի անցկացման կարգը պետք է մանրամասն կարգավորվի ՝ հաշվի առնելով այն փաստը, որ դրա որոշումները պարտադիր են վեճի կողմերի համար: Ավիացիոն վեճերի կարգավորման մեխանիզմում նպատակահարմար է կարգավորել վեճերի կարգավորման մեխանիզմները, ինչպիսիք են միջկուսակցական խորհրդատվությունները (երկկողմ կամ բազմակողմ), որոնցում ICAO- ի Գլխավոր քարտուղարը, Նախագահը կամ ICAO- ի այլ մարմիններ հանդես կգան որպես միջնորդ: Դա կհամապատասխանի այդ ոլորտում Խորհրդի դրական պրակտիկային 4: Մենք կարծում ենք, որ արդարացված է ICAO- ի կառավարման ինստիտուցիոնալ մեխանիզմի (ICAO վեհաժողով և ICAO խորհուրդ) ուժեղացման հնարավորությունն ու անհրաժեշտությունը: Չիկագոյի կոնվենցիան պետք է նշանակի ICAO- ի մեկ (երկուսի փոխարեն) մեկ բարձրաստիճան պաշտոնյա: Անհրաժեշտ է համապատասխան փոփոխություն կատարել Չիկագոյի կոնվենցիայում, որը թույլ կտա որքան հնարավոր է շատ երկրներ ակտիվորեն մասնակցել Խորհրդի աշխատանքներին ՝ առանց դրա անդամների քանակի ավելացման: Նպատակահարմար է Չիկագոյի կոնվենցիայով նախատեսել դրույթ, որն արգելում է անդամ պետություններին անընդմեջ երեք անգամ ընտրելը 5: Անհրաժեշտ է ընդունել Չիկագոյի կոնվենցիայի մի ուղղում, որը նախատեսում է մեկ բարձրաստիճան պաշտոնյայի գոյություն, ինչպես դա տեղի է ունենում միջազգային այլ կազմակերպություններում: 1 Տե՛ս Sheehan WM, Air Cabotage և Chicago Convention. / WM Sheehan // Harvard Law Review, 1950, էջ 415-417: 2 Տե՛ս Dempsey PS, Քաղաքացիական ավիացիայի միջազգային կազմակերպության դերը կարգավորման, խտրականության և վեճերի լուծման վրա: / PS Dempsey // Journal of Air Law and Commerce, 1987, Vol. 52, №2, էջ 530-583.3 Տե՛ս Kotaite A., Կա՞ արդյոք պետական ինքնիշխանության թուլացում կամ իրական համագործակցություն գլոբալ ոլորտում: / Ա. Կոտայտե: // Օդային և տիեզերական իրավունք, 1995, №6, էջ 288-293 4 Տե՛ս Vereщagin A., (մենագրություն «Քաղաքացիական ավիացիայի միջազգային կազմակերպություն (ICAO)», 1969, էջ 79-88): 5 Տե՛ս Կոպիլով Մ., «Միջազգային ավիացիոն կազմակերպությունների գործունեության իրավական մեխանիզմ», 1989, էջ 228-231: Անկախ այդպիսի պաշտոնի կոչումից (օրինակ ՝ Գլխավոր տնօրեն), գործող նախագահից պահանջվում է կատարել խորհրդի նախագահի դերը արի Գլխավոր քարտուղարի 1: Չիկագոյի կոնվենցիայի 62-րդ հոդվածի համաձայն `Վեհաժողովն իրավունք ունի սահմանափակել ցանկացած անդամ պետության քվեարկության իրավունքները Վեհաժողովում և Խորհրդում, եթե այդ անդամը ողջամիտ ժամկետում չի կատարում Կազմակերպության առջև իր ֆինանսական պարտավորությունները: Պետք է տրամադրվի պետությունների վրա ազդելու պարտադիր մեխանիզմ, որը կանդրադառնա ապառք ունեցող պետությունների վրա (օրինակ ՝ Ասամբլեայում և Խորհրդում ձայնի իրավունքից զրկելը): ՄԱԿ-ի, Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության և Միջազգային ծովային կազմակերպության կողմից ընդունված մոդելը կարող է նախապայման հանդիսանալ նման միջոցառման համար 2: Կազմակերպչական հարցերի մասին Չիկագոյի կոնվենցիայի փոփոխություններն ուժի մեջ են մտնում erga omnes հիմունքներով: Հակառակ դեպքում, ստեղծված իրավիճակում տարբեր պետություններ վավերացնում են տարբեր փոփոխություններ, կարգավորման միասնականությունը չի ապահովվում: Ընդհանուր առմամբ, ուսումնասիրությունը ենթադրում է, որ միջազգային ավիացիայի և միջազգային օդային հաղորդակցության պրակտիկան, ինչպես նաև նորմատիվ և տեսական գրականությունը բավարար հիմք են ենթադրելու, որ Քաղաքացիական ավիացիայի 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիայի վերանայումը ժամանակի հարց է: Այնուամենայնիվ, դա չի ենթադրում բոլորովին նոր կոնվենցիայի ընդունում: Տարիների ընթացքում 1944 թ.-ի Չիկագոյի կոնվենցիայի դրույթների մեծ մասն ապացուցեց դրանց արդյունավետությունը: Ինչ վերաբերում է լրացումներին և փոփոխություններին, որոնց ընդգրկումը ակնհայտ է Կոնվենցիայում, դրանք պայմանավորված են օբյեկտիվ պատճառներով, որոնք արտացոլում են պետությունների, տարածաշրջանների և ավիացիայի ոլորտի տնտեսական և քաղաքական զարգացման օրինաչափությունները: Նման օբյեկտիվ պատճառներից մեկը 2003 թվականն է: «Օդային տրանսպորտի ազատականացում» թեմայով համաշխարհային գիտաժողովի հրավիրում: Անի Խլղաթյան ՕԴԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ՄԻATIONԱԳԱՅԻՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Միջազգային օդային հաղորդակցություն, 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիա, ԻԿԱՕ, կաբոտաժ, «օդային ազատություններ»: ։	Սույն գիտական հոդվածում համակարգային ուսումնասիրության են ենթարկվել 1944 թ. Չիկագոյի կոնվենցիայի դրույթների էֆեկտիվության և իրավական բովանդակության տեսական ու գործնական խնդիրները՝ կապված Կոնվենցիայի հնարավոր փոփոխման, լրացման և մասնակի վերանայման հետ։ Ներկայացված են նաև միջպետական ավիացիոն վեճերի լուծման արդյունավետ մեխանիզմների ներդրման հնարավորությունը ԻԿԱՕ շրջանակներում և ԻԿԱՕ ղեկավար մարմինների իրավազորության ընդլայնման կարևորությունը։ Միաժամանակ անդրադարձ է կատարվում առևտրային իրավունքների, այդ թվում՝ կաբոտաժի տրամադրման առանձնահատկություններին։
ԿՐԿԻՆ ԱՆԳԱՄ ԴԱՏՎԵԼՈՒ ԱՆԹՈՒՅԼԱՏՐԵԼԻՈՒԹՅԱՆ (NON BIS IN IDEM)ՍԿԶԲՈՒՆՔԻ ԱՊԱՀՈՎՄԱՆ ՔՐԵԱԴԱՏԱՎԱՐԱԿԱՆ ԵՐԱՇԽԻՔՆԵՐԸԱնձին նույն հանցագործության համար երկրորդ անգամ դատելու անթույլատրելիության սկզբունքն այնքան հին է, որքան հանրային իրավունքն ինքնին1։ Այն ամրագրված է ինչպես պետությունների ճնշող մեծամասնության հիմնական օրենքներում, այնպես էլ միջազգային մի շարք պայմանագրերում։ «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ նաև` Կոնվենցիա) 7-րդ արձանագրության4-րդ հոդվածի համաձայն. «Ոչ ոք չպետք է միևնույն պետության իրավազորությանշրջանակներում երկրորդ անգամ դատվի կամ քրեական դատավարության կարգովպատժվի այն հանցագործության կապակցությամբ, որի համար նա արդեն վերջնականապես արդարացվել է կամ դատապարտվել այդ պետության օրենքին և քրեականդատավարությանը համապատասխան»։ «Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագրի 14-րդ հոդվածի 7-րդ կետի համաձայն. «Ոչ ոք չպետք է կրկին անգամ դատվիկամ պատժվի այն հանցագործության համար, որի համար նա արդեն վերջնականապես դատապարտվել է կամ արդարացվել յուրաքանչյուր երկրի օրենքին և քրեականդատավարության իրավունքին համապատասխան»։ Քննարկվող սկզբունքն իր ամրագրումն է ստացել ՀՀ Սահմանադրության 22-րդհոդվածում, որի 7-րդ մասի համաձայն. «(...) Ոչ ոք չի կարող կրկին անգամ դատվելնույն արարքի համար»։ Այն արտացոլված է նաև ՀՀ քրեական դատավարությանօրենսգրքի 10-րդ և 21-րդ հոդվածներում։ Non bis in idem սկզբունքը պետության չորս նեգատիվ պարտականություններիհամակարգ է, որի տարրերը սերտորեն փոխպայմանավորված են, և դրանց ինքնուրույնությունը սոսկ հարաբերական է։ Այդ երաշխիքներն են նույն արարքի համարանձին կրկին (ա) պատժելու, (բ) դատապարտելու, (գ) դատելու, (դ) քրեական հետապնդման ենթարկելու արգելքները2։ Նշված սկզբունքի բովանդակությանն անդրադառնալով` ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արտահայտել է հետևյալ դիրքորոշումը. «[Կ]րկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության (non bis in idem) սկզբունքը հիմնարար տեղ է զբաղեցնում ՀՀ Սահմանադրությամբ և միջազգային պայմանագրերով երաշխավորված պաշտպանությանհամակարգում, որի հիմքում ընկած է մեղքը քաված լինելու կանխավարկածը, և այնիրենից ներկայացնում է նույն արարքի համար նույն անձին կրկին քրեական հետապնդման չենթարկելու, չդատապարտելու, չպատժելու երաշխիք։ Ընդ որում` «նույնարարքի համար» ձևակերպումը նշանակում է, որ կրկնակի դատապարտման անթույ1 Տե՛ս Hunter J., Development of the Rule against Double Jeopardy, “Journal of Legal History”, 1984, 3-4։ 2 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության մեկնաբանություններ, խմբ.՝ Գ. Հարությունյանի, Ա. Վաղարշյանի, Երևան, 2010, էջ 272։ լատրելիության առարկան պետք է ընկալվի ոչ թե հանցանքի իրավական որակման,այլ փաստական նկարագրության իմաստով»1։ Վերոգրյալից հետևում է, որ քննարկվող սկզբունքը ենթադրում է անձի և պետության միջև որոշակի արարքի կապակցությամբ ծագած քրեական և քրեադատավարական իրավահարաբերությունների վերջնական դադարում։ Ընդ որում՝ քրեադատավարական տեսանկյունից այն հիմնվում է քրեական հետապնդման սպառնալիքիվերջավորության գաղափարի վրա։ Ի ապահովումն դրա՝ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված են քննարկվող սկզբունքի երաշխիք հանդիսացող՝ քրեական գործի վարույթըկամ քրեական հետապնդումը բացառող երկու հիմքեր, որոնք սահմանված են ՀՀքրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 7-րդ և 8-րդ կետերով։ Նշված նորմերի համաձայն. «1. Քրեական գործ չի կարող հարուցվել և քրեական հետապնդում չի կարող իրականացվել, իսկ հարուցված քրեական գործի վարույթը ենթակա է կարճման, եթե`(…) 7) անձի նկատմամբ կա նույն մեղադրանքով օրինական ուժի մեջ մտած դատավճիռ կամ դատարանի այլ որոշում, որը հաստատում է քրեական հետապնդմանանհնարինությունը.8) անձի նկատմամբ կա նույն մեղադրանքով քրեական հետապնդում իրականացնելուց հրաժարվելու մասին հետաքննության մարմնի, քննիչի և դատախազիչվերացված որոշում.(…)»։ Վերը նշված նորմերի բովանդակությունից հետևում է, որ քրեական գործ չի կարող հարուցվել, և քրեական հետապնդում չի կարող իրականացվել, իսկ հարուցվածքրեական գործի վարույթը ենթակա է կարճման, եթե անձի նկատմամբ նույն մեղադրանքով առկա է առաջին հիմքի դեպքում՝ 1. մեղադրական դատավճիռ (դատապարտում), 2. արդարացման դատավճիռ (արդարացում), 3. քրեական հետապնդման անհնարինությունը հաստատող դատական այլորոշում։ Իսկ երկրորդ հիմքի դեպքում՝ քրեական հետապնդում իրականացնելուց հրաժարվելու վերաբերյալ հետաքննության մարմնի, քննիչի և դատախազի չվերացվածորոշում։ Քննարկվող երկու հիմքերի առանձնացումը պայմանավորված է դատավարության փուլերի տարբերակմամբ` առաջինը կիրառելի է դատական վարույթում (ընդգրկելով դատավարության թե՛ դատապարտմամբ, թե՛ արդարացմամբ, թե՛ այլ կերպավարտվելու դեպքերը), իսկ երկրորդը` մինչդատական վարույթում ավարտվածքրեական գործով։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն. «Արդարացված է այն անձը, որի նկատմամբ քրեական հետապնդումը դադարեցվել կամ քրեական գործով վարույթը կարճվել է սույն օրենսգրքի 35-րդ հոդվածիառաջին մասի 1-3-րդ կետերով և երկրորդ մասով՝ նախատեսված որևէ հիմքով, կամորի նկատմամբ կայացվել է արդարացման դատավճիռ»։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 366-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն. «Դատարանը պարտավոր է սույն օրենսգրքի 35 հոդվածի առաջին մասի 1-3-րդկետերով և երկրորդ մասով նախատեսված հիմքերից որևէ մեկի առկայության դեպքում տվյալ դատական նիստում կայացնել արդարացման դատավճիռ»։ 1 Տե՛ս Դավիթ Բաբայանի վերաբերյալ թիվ ԿԴ1/0043/01/11 քրեական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի2012 թ. հունիսի 8-ի որոշում։ Նույն օրենսգրքի 22-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն. «Արդարացվածն իրիրավունքների վերականգնման, այդ թվում` քրեական վարույթն իրականացնող մարմինների կողմից իրեն պատճառված նյութական վնասի հատուցման իրավունք ունի»։ Վկայակոչված նորմերի բովանդակությունից հետևում է, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերով նախատեսված քրեական գործի վարույթը կամ քրեական հետապնդումը բացառող հանգամանքներնիրենց իրավական հետևանքների բնույթով պայմանավորված կարող են լինել արդարացնող (ռեաբիլիտացնող) և ոչ արդարացնող (ոչ ռեաբիլիտացնող)1։ Արդարացնող (ռեաբիլիտացնող) հիմքերի շարքին են դասվում ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-3-րդ կետերով և 2-րդ մասովնախատեսված հիմքերը, որոնց կիրառումը մինչդատական վարույթում հանգեցնում էքրեական հետապնդումը դադարեցնելու և (կամ) քրեական գործի վարույթը կարճելուորոշման, իսկ դատական վարույթում՝ արդարացման դատական ակտ կայացնելուն։ Դրանք իրենց բովանդակությամբ ենթադրում են հանցավոր արարքի բացակայություն կամ անձի կողմից իրեն մեղսագրվող արարքը չկատարելը (անձի առնչությունըապացուցված չլինելը)։ Արդյունքում անձը ձեռք է բերում արդարացվածի կարգավիճակ, ինչը ենթադրում է նրան օրենքով վերապահված մի շարք իրավունքներ, այդթվում՝ փոխհատուցում ստանալու, իր նկատմամբ քրեական գործի վարույթը կարճելու կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու հիմքերը կամ արդարացման դատավճիռը բողոքարկելու և այլ իրավունքներ (ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի66-րդ հոդված)։ Արդարացնող (ռեաբիլիտացնող) հիմքերով արդարացման դատական ակտ կայացնելու, քրեական գործի վարույթը կարճելու և (կամ) քրեական հետապնդումը դադարեցնելու որոշում կայացնելու դեպքում դատարանը, դատախազը, քննիչը, հետաքննության մարմինը պարտավոր են արդարացվածին պարզաբանել վնասի հատուցումստանալու իրավունքը (ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 67-րդ հոդված)։ Այսպիսով, քննարկվող հիմքերի առկայության դեպքում պետությունն ընդունում է իր կողմից քրեական հետապնդում իրականացնելը հիմնավորված չլինելուփաստը և դրա հետևանքով անձի խախտված իրավունքները վերականգնելու իրպարտավորության առկայությունը։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի մնացած կետերովնախատեսված հիմքերը հանդիսանում են ոչ արդարացնող (ոչ ռեաբիլիտացնող) հիմքեր։ Այդ հիմքերով քրեական հետապնդումը դադարեցնելու կամ քրեական գործի վարույթը կարճելու դեպքում, որպես կանոն, փաստվում է, որ անձի կատարած արարքըպարունակում է հանցագործության հատկանիշներ, սակայն օրենքով սահմանվածպայմանների առկայության ուժով նրա նկատմամբ դադարեցվում է քրեական հետապնդումը։ Արդյունքում, օրենսդիրն անձին արդարացվածի կարգավիճակ, հետևաբարռեաբիլիտացիայի իրավունք չի տրամադրում։ Կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի բովանդակությունիցհետևում է, որ դրա հիմքով քրեական հետապնդման դադարեցումը և քրեական գործի կարճումը պետք է ենթադրի հանցավոր արարքի բացակայությունը, քանի որ1 Քրեական գործի վարույթը կամ քրեական հետապնդումը բացառող հանգամանքների նշված դասակարգումն առկա է ինչպես տեսությունում (Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարություն։ Ընդհանուր մաս, Երևան, 2010, այնպես էլ գործնականում (քաղաքացիներ Արամ Սարգսյանի և ԿարապետՌուբինյանի դիմումի հիման վրա` Հայաստանի Հանրապետության Քրեական դատավարության օրենսգրքի35-րդ հոդվածի 2-րդ մասի և 67-րդ հոդվածի 3-րդ մասի` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ ՀՀ Սահմանադրական դատարանի30.03.2010 թ. թիվ ՍԴՈ-871 որոշում, թիվ ԵԱՔԴ/0009/11/13 քրեական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի2013 թ. սեպտեմբերի 13-ի որոշում, կետ 16)։ քրեական մեղադրանքի բովանդակությունը կազմող արարքի կապակցությամբ անձիև պետության միջև համապատասխան իրավահարաբերությունները ծագել և վերջնականապես դադարել են, այսինքն՝ իրավական առումով «հանցավոր արարք» գոյություն չունի, հետևաբար պետության կողմից անձի նկատմամբ քրեական հետապնդում իրականացնելը և նրա իրավունքների ցանկացած սահմանափակում չիկարող հիմնավորված լինել։ Նշվածից հետևում է, որ կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի իրացմանն ուղղված քրեական հետապնդումը դադարեցնելու և քրեական գործըկարճելու հիմքերը պետք է օժտված լինեն ռեաբիլիտացնող հիմքերին բնորոշ հատկանիշներով։ Հակառակ դեպքում հնարավոր է իրավիճակ, երբ կոնկրետ արարքի համար անձն արդարացվի, ապա նույն արարքի կապակցությամբ ենթարկվի քրեականհետապնդման (ինչը ենթադրում է նրա հիմնական իրավունքների սահմանափակում),և այն դադարեցվի ոչ արդարացնող հիմքով։ Ստացվում է, որ անձի նկատմամբ նույնարարքի կապակցությամբ կարող են առկա լինել օրինական ուժի մեջ մտած արդարացման դատական ակտ և ոչ արդարացնող հիմքով քրեական հետապնդումը կարճելու մասին որոշում, ինչն անթույլատրելի ենք համարում։ Սակայն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով կրկին անգամ դատվելուանթույլատրելիության սկզբունքի իրացմանն ուղղված քրեական հետապնդումըդադարեցնելու և քրեական գործը կարճելու հիմքերը սահմանված չեն ռեաբիլիտացնող հիմքերի շարքում, հետևաբար հանդիսանում են ոչ ռեաբիլիտացնող։ Հարկ է նշել, որ, բացի վերը վկայակոչված անթույլատրելի իրավիճակներից, նմանկարգավորումը հակասում է նաև «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի պահանջներին։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից ձևավորած սկզբունքների համաձայն. «(a) ելնելով օժանդակության սկզբունքից` առաջին հերթին ներպետական մարմինների խնդիրն է Կոնվենցիայի ենթադրյալ խախտումների դիմացհատուցում տրամադրելը։ Այս կապակցությամբ, այն հարցը, թե արդյոք դիմողը կարող է հավակնել ենթադրյալ խախտման «տուժողի» կարգավիճակի` վերաբերում էԿոնվենցիայի հիման վրա վարույթի բոլոր փուլերին, (b) դիմողի համար բարենպաստ որոշումը կամ միջոցառումն սկզբունքորենբավարար չէ նրան «տուժող» կարգավիճակից զրկելու համար, քանի դեռ ներպետական մարմիններն ակնհայտորեն կամ ըստ էության չեն ընդունել Կոնվենցիայիխախտումը և հետագայում տրամադրել հատուցում, (c) դիմողի` «տուժողի» կարգավիճակ ունենալու հնարավորությունը կախված էայն հատուցումից, որը ներպետական պաշտպանության միջոցները տրամադրել եննրան, (d) օժանդակության սկզբունքը չի նշանակում հրաժարվել ներպետական պաշտպանության միջոցներն օգտագործելու միջոցով ձեռք բերված արդյունքի նկատմամբվերահսկողությունից, այլապես Կոնվենցիայով երաշխավորված իրավունքներըկզրկվեն իրենց էությունից։ Այդ կապակցությամբ պետք է կրկնել, որ Կոնվենցիայինպատակն է երաշխավորել ոչ թե տեսական կամ պատրանքային, այլ գործնական ևարդյունավետ իրավունքներ»1։ Մի շարք գործերով Եվրոպական դատարանն ամրագրել է այն դիրքորոշումը, որանձը կորցնում է Կոնվենցիայի իմաստով` 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածիխախտման հետևանքով «տուժողի» կարգավիճակը, երբ պետությունը ճանաչում է1 Տե՛ս “Mutatis mutandis Nikolova and Velichkova v. Bulgaria” գործով Մեծ պալատի 2008 թ. մարտի 20-իվճիռ, գանգատ, թիվ 7888/03, կետ 49։ կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի խախտման փաստը, դադարեցնում է երկրորդ հետապնդումը և անձին առաջարկում համարժեք հատուցում1։ Վերոգրյալից հետևում է, որ Պետության կողմից Կոնվենցիային կից 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված կրկին ագամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի խախտումը համարվում է վերացած, երբ Պետությունը՝- ընդունում է կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի խախտում թույլ տալու փաստը, - դադարեցնում է խախտումը, - անձին տրամադրում է համարժեք հատուցում։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի բովանդակությունից հետևում է, որ,որպես կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի երաշխիք, նախատեսված են միայն դրա հիման վրա քրեական հետապնդումը կամ քրեական գործըկարճելու հիմքերը, որոնք հանդիսանում են քրեական հետապնդումը դադարեցնող ոչռեաբիլիտացնող հիմքեր։ Մինչդեռ անձի նկատմամբ քրեական հետապնդում իրականացնելը, անկախ դրա դադարեցումից, արդեն իսկ ենթադրում է կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի խախտում։ Անհրաժեշտ է նշել, որ իրավունքիխախտման դադարեցումը դեռևս չի նշանակում խախտված իրավունքի լիարժեքպաշտպանություն կամ վերականգնում։ Իսկ ՀՀ օրենսդրությունը կասկածյալի կամմեղադրյալի վնասների հատուցում պահանջելու իրավունքը պայմանավորում է արդարացվածի կարգավիճակ ձեռք բերելու փաստով։ Նման դիրքորոշում է արտահայտել նաև ՀՀ Սահմանադրական դատարանը30.03.2010 թ. թիվ ՍԴՈ-871 որոշմամբ, որի համաձայն. «(...) Մինչդատական վարույթում անձն արդարացվածի կարգավիճակ ձեռք է բերում քր. դատ. օր.-ի 35-րդհոդվածի 1-ին մասի 1-3-րդ կետերով և 2-րդ մասով նախատեսված հիմքերով քրեական հետապնդման դադարեցման դեպքում, իսկ դատական քննության փուլում` օրինական ուժի մեջ մտած արդարացման դատավճռի դեպքում (ՀՀ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 64-րդ հոդվածի 3-րդ մաս)։ Մինչ այդ, կասկածյալին կամ մեղադրյալին պատճառված վնասի հատուցման պահանջի իրավունք գոյություն չունի,որովհետև դեռևս նա արդարացված չէ։ Անձը կարող է ՀՀ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածի հիման վրա հատուցման պահանջով դատարանդիմել միայն դրանում նշված հիմքերով արդարացվածի կարգավիճակ ձեռք բերելուցհետո (...)»2։ Վերոգրյալից հետևում է, որ կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիությանսկզբունքի խախտմամբ անձի նկատմամբ քրեական հետապնդում իրականացնելուդեպքում ՀՀ օրենսդրությամբ անձին վերապահված չէ իր խախտված իրավունքը վերականգնելու իրավական միջոց, ինչի հետևանքով նշված կոնվենցիոն սկզբունքիցբխող անձի իրավունքը դառնում է տեսական և պատրանքային, իսկ անձը Կոնվենցիայի իմաստով շարունակում է մնալ «տուժող»։ Վերը շարադրված իրավական դիրքորոշումների հիման վրա գտնում ենք, որկրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի խախտման հետևանքովքրեական հետապնդումը դադարեցնելու դեպքում անձին պետք է տրվի արդարաց1 Տե՛ս “Zigarella v. Italy” գործով 2002 թ. հոկտեմբերի 3-ի որոշում, գանգատ թիվ 48154/99, Falkner v.Austria գործով 2004 թ. սեպտեմբերի 30-ի որոշում, գանգատ թիվ 6072/02, “Sergey Zolotukhin v. Russia”գործով 2009 թ. փետրվարի 9-ի վճիռը, գանգատ թիվ 14939/03, կետ 115։ 2 Տե՛ս քաղաքացիներ Արամ Սարգսյանի և Կարապետ Ռուբինյանի դիմումի հիման վրա` ՀայաստանիՀանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 2-րդ մասի և 67-րդ հոդվածի3-րդ մասի` ՀՀ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 30.03.2010 թ. թիվ ՍԴՈ-871 որոշում, կետ 9։ վածի կարգավիճակ` դրանով պայմանավորված փոխահատուցում ստանալու (ռեաբիլիտացիա) իրավունքով։ Հակառակ դեպքում քրեական հետապնդման դադարեցումըչի հանգեցնի կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի խախտմանվերացմանը։ «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի և ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի միջևքննարկվող հարցի կապակցությամբ առկա հակասությունը ՀՀ Սահմանադրության6-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն պետք է լուծվի հօգուտ Կոնվենցիայի, սակայնՀՀ դատական պրակտիկայի ուսումնասիրությունից հետևում է, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 7-րդ և 8-րդ հոդվածներով քրեական հետապնդումը դադարեցվում է՝ անձին արդարացվածի կարգավիճակ չշնորհելով1։ Այս առումով ընդունելի մոտեցում է դրսևորվել ՀՀ քրեական դատավարությաննոր օրենսգրքի նախագծով2 (այսուհետ՝ Նախագիծ), մասնավորապես՝ Նախագծի 12րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ և 4-րդ կետերով որպես քրեական հետապնդումը բացառող հանգամանքներ նախատեսված են գործող օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 7-րդ և 8-րդ կետերին համարժեք հիմքեր, միևնույն ժամանակ նույն հոդվածի 2-րդմասով սահմանված է. «Սույն հոդվածի 1-ին մասի 1-4-րդ կետերով նախատեսվածհիմքերով քրեական հետապնդումը դադարեցնելու դեպքում մեղադրյալը ստանում էռեաբիլիտացիա պահանջելու իրավունք»։ Փաստորեն, Նախագծով վերացվել է Կոնվենցիայի և ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի միջև առկա հակասությունը, ինչը լիովին արդարացված է և համապատասխանում է միջազգային չափանիշներին։ Միևնույն ժամանակ Նախագծով նախատեսված է կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի գործողության այնպիսի կարգավորում, որպիսինառկա չէ գործող օրենսգրքով։ Նախագծի 25-րդ հոդվածով 6-րդ մասի համաձայն.«Եթե անձին դատապարտելիս պարզվում է, որ նույն արարքի համար նրա նկատմամբ կիրառվել է վարչական կամ կարգապահական պատասխանատվության` պատժին համարժեք միջոց, ապա նրա նկատմամբ պատիժ նշանակելու դեպքում այնպետք է վերացվի և հաշվի առնվի պատիժ նշանակելիս»։ Նշվածից հետևում է, որ, Նախագծի համաձայն, անձի նկատմամբ պատժին համարժեք վարչական կամ կարգապահական պատասխանատվության միջոց կիրառված լինելը չի բացառում նրա նկատմամբ քրեական հետապնդում սկսելը և քրեականպատասխանատվության ենթարկելը, սակայն այն հաշվի է առնվում պատիժ նշանակելիս։ Հարկ է նշել, որ Եվրոպական դատարանն իր մի շարք վճիռներում անդրադարձելէ կրկին անգամ դատվելու սկզբունքի տեսանկյունից կարգապահական և վարչականպատասխանատվության միջոցների և քրեական պատասխատավության հարաբերակցության հարցին։ Այսպես, «Էնգելը և այլք ընդդեմ Նիդեռլանդների» գործով Եվրոպական դատարանը դիրքորոշում է հայտնել, որ (...) Կոնվենցիան, անկասկած թույլ է տալիս պետություններին հասարակական շահերի պաշտպանի գործառույթն իրականացնելիս սահման անցկացնել քրեական և կարգապահական վարույթների միջև, ինչպես նաև իրականացնել դրանց սահմանազատումը, սակայն՝ հաշվի առնելով որոշակի պայմաններ։ Կոնվենցիան պետություններին ազատություն է տրամադրում իրավունքներից մեկի1 Տե՛ս, օրինակ՝ Դավիթ Բաբայանի վերաբերյալ թիվ ԿԴ1/0043/01/11 քրեական գործով ՀՀ վճռաբեկդատարանի 2012 թ. հունիսի 8-ի որոշումը։ 2 ՀՀ կառավարության կողմից 2013 թ. նոյեմբերին ներկայացվել է ՀՀ Ազգային ժողով։ բնականոն իրականացումից շեղվող որևէ գործողություն կամ անգործություն որպեսհանցագործություն բնորոշելու հարցում։ Խոսքն այն իրավունքների մասին է, որոնքպաշտպանվում են Կոնվենցիայով։ (...) Եթե պայմանավորվող պետությունները կարողանային իրենց հայեցողությամբ իրավախախտումը որակել որպես կարգապահական՝ քրեականի փոխարեն, կամ «խառը» իրավախախտում կատարողին հետապնդելկարգապահական, այլ ոչ թե քրեական մակարդակով, ապա 6-րդ և 7-րդ հոդվածներիհիմնական դրույթների գործողությունը կենթարկվեր նրանց ինքնիշխան կամքին։ Իրավասության այդպիսի ընդլայնումը կարող է հանգեցնել Կոնվենցիայի նպատակների և խնդիրների հետ անհամատեղելի արդյունքների։ Այդ պատճառով Դատարանը6-րդ հոդվածին համապատասխան (...) իրավունք ունի հավաստիանալու, որ կարգապահական վարույթը ոչ մի կերպ չի փոխարինում քրեական վարույթին1։ «Գալստյանն ընդդեմ Հայաստանի» գործով Եվրոպական դատարանը հետևյալդիրքորոշումն է հայտնել. «Դատարանը գտնում է, որ որպեսզի պարզվի, թե արդյոքիրավախախտումը Կոնվենցիայի իմաստով որակվում է որպես «քրեական», առաջինհերթին անհրաժեշտ է որոշակիացնել, թե իրավախախտումը սահմանող դրույթը Պատասխանող պետության իրավական համակարգում գտնվում է քրեական իրավունքում, հաջորդը՝ պետք է հաշվի առնվի «իրավախախտման բնույթը» և հնարավորպատժի ծանրությունը (…)։ Բոլոր դեպքերում, ներպետական իրավական համակարգում տրված բնորոշումը 6-րդ հոդվածի իմաստով որոշիչ չէ և խնդրո առարկա իրավախախտման բնույթն առավել կարևոր գործոն է (...)։ Դատարանը նշում է, որ (...)դիմումատուի նկատմամբ կիրառված սանկցիայի նպատակը եղել է զուտ պատժիչ ևկանխարգելիչ։ Ի վերջո, ինչ վերաբերում է պատժի խստությանը, Դատարանը գտնումէ, որ ազատությունից զրկման կիրառումը որպես պատիժ ընդհանուր առմամբ պատկանում է քրեական ոլորտին, եթե այն իր բնույթով, տևողությամբ կամ իրականացման եղանակով էականորեն վնասակար չէ (...)։ Սույն գործով դիմումատուն ազատությունից զրկվել է երեք օր ժամանակով և այս ընթացքում պահվել է փակի տակ։ Ընդորում, առավելագույն պատիժը, որը կարող էր սահմանվել, հանդիսանում էր 15-օրյակալանքը։ Այս դիտարկումները բավարար են հաստատված համարելու, որ այն արարքը, որի կատարման համար դիմումատուն մեղադրվում էր, Կոնվենցիայի իմաստովկարելի է դասակարգել որպես քրեական (...)»2։ «Սերգեյ Զոլոտուխինն ընդդեմ Ռուսաստանի» գործով կայացված վճռի համաձայն՝ (…) Դատարանը կարծում է, որ 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածը պետք էընկալվի այնպես, որ արգելվի երկրորդ «հանցագործության» մեջ մեղադրելը կամդատապարտելը, քանի որ այն բխում է նույն փաստերից կամ այնպիսի փաստերից,որոնք, ըստ էության, նման են։ 7-րդ արձանգրության 4-րդ հոդվածում ամրագրվածերաշխիքները ենթակա են կիրառման նոր մեղադրանք հարուցելու ժամանակ, երբսկզբնական արդարացումը կամ դատապարտումն արդեն ձեռք է բերել res judicata ուժը։ Այս հատման կետում առկա նյութը, անկասկած, ներառում է այն որոշումը,որով առաջին «պատժիչ վարույթը» եզրափակվել է, և այն մեղադրանքները, որոնքներկայացվել են դիմողին նոր վարույթով։ Որպես կանոն, այս փաստաթղթերումպետք է երկուստեք առկա լինեն այն հանցագործության փաստական հանգամանքները, որի համար դիմողն արդեն դատապարտվել է, և այն հանցագործության, որոնցհամար նրան մեղադրանք է առաջադրվել։ Դատարանի կարծիքով, նման փաստականհանգամանքները որպես ելակետ բավարար են՝ պարզաբանելու համար այն հարցը,թե արդյոք երկու վարույթների փաստերը եղել են նման, թե՝ ըստ էության նույնական։ 1 Տե՛ս “Engel and others v. The Netherlands” գործով 1976 թ. հունիսի 8-ի վճիռը, գանգատ թիվ 5100/71,5101/71, 5102/71, 5354/72, 5370/72, կետ 81։ 2 Տե՛ս “Galstyan v. Armenia” գործով 2007 թ. նոյեմբերի 15-ի վճիռը, գանգատ թիվ 26986/03, կետեր 56-60։ Դատարանը շեշտադրում է, որ կարևոր չէ, թե նոր մեղադրանքների որ հատվածներնեն, ի վերջո, հետագա վարույթներով բավարարվել կամ մերժվել, քանի որ 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածն ամրագրում է երաշխիքներ՝ ուղղված նոր վարույթով մեղադրվելու կամ պատասխանատվության ենթարկվելու դեմ և ոչ թե երկրորդ անգամդատապարտվելու կամ արդարացվելու արգելքի դեմ (…)։ Դատարանը կրկնում է, որ7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածը չի սահմանափակում երկու անգամ չմեղադըրվելու և դատարանի առաջ չկանգնելու իրավունքը (…)։ 7-րդ արձանագրության 4րդ հոդվածը կիրառվում է անգամ այն դեպքերում, երբ անձը մեղադրվել է, սակայն չիդատապարտվել։ Դատարանը կրկնում է, որ 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածըսահմանում է երեք տարբեր երաշխիքներ և նշում, որ որևէ մեկը չպետք է լինի ա) մեղադրման ենթակա, բ) մեղադրված կամ գ) դատապարտված նույն հանցագործությանհամար1։ Նշված իրավական դիրքորոշումներից հետևում է, որ Կոնվենցիայի իմաստով արարքը «քրեական» որակվելու դեպքում անձին պետք է տրամադրվեն այդպիսի արարքների քննության համար Կոնվենցիայով երաշխավորված բոլոր երաշխիքները, այդ թվում՝ փաստական կողմով նույն արարքի համար կրկին անգամ չդատապարտվելու երաշխիքը։ Նշվածի հիման վրա ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, իրականացնելով իրավունքի զարգացման իր առաքելությունը, Եվրոպական դատարանի՝ վերը վկայակոչված դիրքորոշումներին համահունչ դիրքորոշում է ձևավորել Դ. Բաբայանի գործով 08.06.2012 թ.որոշմամբ՝ նշելով. «(…) չնայած Դ. Բաբայանին յուրաքանչյուր դեպքում համապատասխանաբար 10 կամ 5 օր կարգապահական մեկուսարանում պահելը կիրառվել էորպես կարգապահական տույժ, սակայն նրա կողմից կատարված իրավախախտմանբնույթը, ինչպես նաև նշանակված ներգործության միջոցի բնույթն ու խստությունըթույլ են տալիս եզրահանգելու, որ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի իմաստով այն հավասարազոր է այդ արարքների համար նրան «քրեական մեղադրանքի» համար դատապարտելուն։ (…) Դ. Բաբայանը, փաստորեն, նույն արարքի՝ զորամասն ինքնակամ թողնելուհամար ենթարկվել է նախ՝ կարգապահական պատասխանատվության, ապա նույնարարքի համար նրա նկատմամբ մեղադրանք է առաջադրվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 361-րդ հոդվածի 1-ին մասով, որով էլ Առաջին ատյանի դատարանի 2011 թ.սեպտեմբերի 27-ի դատավճռով նա մեղավոր է ճանաչվել, և նրա նկատմամբ պատիժէ նշանակվել կարգապահական գումարտակում պահելը` մեկ տարի ժամկետով։ Դ.Բաբայանի նկատմամբ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 361-րդ հոդվածի 1-ին մասով իրականացված քրեական հետապնդումը վերաբերվել է այն նույն արարքին՝ նույն փաստական հանգամանքներով, որի համար նա ենթարկվել է կարգապահական պատասխանատվության, որն իր բնույթով և նշանակված պատժի խստությամբ հավասարազոր է քրեական մեղադրանքի համար քրեական պատասխանատվության ենթարկվելուն։ Վերոգրյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործովտեղի է ունեցել Կոնվենցիայի 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածի խախտում` Դ.Բաբայանը նույն արարքի համար կրկին դատվել է։ Այլ խոսքով` զորամասն ինքնակամ թողնելու համար Դ. Բաբայանի նկատմամբ կալանքը որպես կարգապահականտույժ կիրառված լինելու պայմաններում նույն արարքի համար նրան քրեական պատասխանատվության ենթարկելիս խախտվել է կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքը»2։ 1 Տե՛ս “Sergey Zolotukhin v. Russia” գործով 2009 թ. փետրվարի 9-ի վճիռը, գանգատ թիվ 14939/03, կետեր107-122։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, կետ 29-31։ Նման պայմաններում կարող է թվալ, որ Նախագծով նախատեսված կարգավորումը հակասում է Կոնվենցիային։ Սակայն հարկ է նշել, որ Շչուկինան ընդդեմԼիտվայի գործով Եվրոպական դատարանը Կոնվենցիայի 7-րդ արձանագրության 4րդ հոդվածի հիմքով ներկայացված գանգատը համարել է անընդունելի՝ պատճառաբանելով, որ հաշվի է առել Լիտվայի Գերագույն դատարանի որոշման մեջ հաստատումը, որ դիմումատուն նույն արարքի համար կրկնակի պատժվել է՝ միևնույն ժամանակ նշելով, որ դիմումատուի վարչական պատասխանատվությունը կարող է վերացվել վարչական դատավարության վերաբացման միջոցով (տե՛ս նաև՝ համապատասխան ներպետական օրենսդրությունը)1։ Վերը վկայակոչված «Զոլոտուխինն ընդդեմ Ռուսաստանի» գործով եվրոպականդատարանը նշել է, որ Ռուսաստանի իրավական համակարգում դատավարությանկրկնության արգելքը սահմանափակված է քրեական արդարադատության շրջանակներով։ Քրեական դատավարության օրենսգրքի համաձայն՝ նախկին դատապարտումը, ըստ էության, նույն վարչական զանցանքի համար չի հանդիսանում քրեականդատավարությունը կարճելու հիմք։ Նույն կերպ Ռուսաստանի Սահմանադրություննանձին պաշտպանում է միայն նույն «հանցագործության» համար երկրորդ դատապարտումից։ Այստեղից հետևում է, որ, ի տարբերություն Շչուկինայի գործի, Ռուսաստանի դատարաններն իրենց տրամադրության տակ չունեին իրավական նորմեր,որոնք թույլ կտային խուսափել դատավարության կրկնությունից այն դեպքում, երբքրեական վարույթ իրականացվում է այն ամբաստանյալի նկատմամբ, ով արդեն իսկվերջնականապես դատապարտվել կամ արդարացվել է Վարչական իրավախախտումների մասին օրենսգրքի համաձայն։ Նշվածի հիման վրա Եվրոպական դատարանն արձանագրել է Կոնվենցիայի 7-րդ արձանագրության 4-րդ հոդվածի խախտում։ Հարկ է նշել, որ Լիտվայի՝ վարչական իրավախախտումների մասին օրենսգրքի301-րդ հոդվածը սահմանում է, որ եթե այն որոշումը, որով անձը ճանաչվել է վարչական պատասխանատվության ենթակա, վերացվում է, վճարված տուգանքը պետք էհետ վերադարձվի (…) և [վարչական պատասխանատվության] հետ կապված այլսահմանափակումները պետք է ուժը կորցրած ճանաչվեն։ Իսկ Լիտվայի Գերագույնդատարանը, փաստորեն, իր որոշմամբ նշել էր վարչական դատավարության վերաբացման հնարավորության մասին։ Քանի որ Դիմումատուն չէր դիմել վարչական վարույթի վերաբացման համար, Եվրոպական դատարանը մերժեց դիմումի ընդունումը՝պատճառաբանելով, որ դիմումատուն չի սպառել իրավունքի պաշտպանության ներպետական միջոցները։ Վերոգրյալից հետևում է, որ կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիությանսկզբունքի խախտումը գնահատելիս, բացի արարքի քրեաիրավական բնույթից ևնույնությունից, պետք է գնահատման ենթարկվի նաև դատապարման մասին «վերջնական որոշման» առկայությունը։ Այն պայմաններում, երբ նախորդ որոշումը «վերջնական» չէ՝ առկա է բողոքարկելու, «դատապարտումը» վերացնելու հնարավորություն, կրկին անգամ դատվելու սկզբունքի խախտման առկայությունը կարող է գնահատման ենթարկվել միայն այդ հնարավորությունը սպառված լինելու դեպքում՝«տուժող» կարգավիճակի վերաբերյալ մեր կողմից վերը վկայակոչված չափանիշներին համապատասխան։ Վերը նշված իրավական վերլուծության համատեքստում դիտարկելով Նախագծով նախատեսված կարգավորումը՝ գտնում ենք, որ այն, նախատեսելով կարգապական կամ վարչական պատասխանատվության միջոցը վերացնելու և այն պատիժ1 Տե՛ս “Ščiukina v. Lithuania” գործով Եվրոպական դատարանի 2006 թ. դեկտեմբերի 5-ի որոշումը, գանգատթիվ 19251/02։ նշանակելիս հաշվի առնելու պահանջ՝ ըստ էության վերացնում է անձի՝ նախկինում«դատապարտված» լինելը, իսկ «տուժողի» կարգավիճակի բացառման համար որպեսհատուցում նախատեսում է այդ միջոցի հաշվառումը պատիժ նշանակելիս։ Փաստորեն, նշված կարգավորումը համապատասխանում է Կոնվենցիայի պահանջներին,սակայն այն վիճահարույց է հետևյալ պատճառաբանությամբ.(ա) Փաստացի անձի նկատմամբ քրեական հետապնդում սկսելով՝ արդեն իսկառաջանում է կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի խախտում,իսկ վարչական կամ կարգապահական պատասխանատվության միջոցի վերացումը ևդրա հաշվառումը կատարվում են միայն անձի նկատմամբ պատիժ նշանակելիս։ Հետևաբար Նախագծի կարգավորումը թերի է, քանի որ չի ներառում այն դեպքերը, երբքրեական հետապնդման արդյունքում անձն արդարացվի, կամ հետապնդումը դադարեցվի ոչ արդարացնող հիմքով։ Փաստորեն, քրեական վարույթի ավարտման մնացած դեպքերում խախտման վերացման հարցը մնում է չլուծված։ (բ) Նախատեսված չէ կարգապահական կամ վարչական պատասխանատվությունը վերացնելու կառուցակարգը։ Այսպես՝ կարգապահական կամ վարչական պատասխանատվության միջոցը անձի նկատմամբ կիրառվում է համապատասխանմարմնի (վարչական մարմին, դատարան) որոշմամբ և դատարանի կողմից քրեականհետապնդման արդյունքում անձին դատապարտելիս անձն արդեն իսկ կարգապահական կամ վարչական պատասխանատվությունը կրած ավարտած է լինում, քանի որդրանք նախորդում են քրեական հետապնդմանը և իրենց բնույթով կարճատև են։ Նշվածից հետևում է. պատիժ նշանակելիս դրան նախորդած կարգապահական կամվարչական պատասխանատվության միջոցի վերացումը կարող է լինել միայն իրավաբանորեն (դե յուրե), քանի որ փաստացիորեն (դե ֆակտո) այն արդեն իսկ ավարտված է։ Իսկ դե յուրե պատասխանատվության միջոցի վերացումը ենթադրում է այննշանակած համապատասխան մարմնի որոշման վերացում։ Նման պայմաններումհարց է առաջանում՝ արդյոք քրեական արդարադատություն իրականացնող դատարանն իրավասո՞ւ է քրեական գործի քննության շրջանակներում վերացնել վարչականմարմնի կամ վարչական արդարադատություն իրականացնող դատարանի կողմիցկայացված օրինական ուժ ունեցող որոշումը, ընդ որում՝ առանց դրանք բողոքարկելու իրավունք ունեցող անձի բողոքի։ ՀՀ-ում առկա դատարանակազմության սկըզբունքների և տրամաբանության, ինչպես նաև իրավական որոշակիության սկզբունքիշրջանակներում նշված հարցի պատասխանը բացասական է։ Վերոգրյալի հիման վրա կարծում ենք, որ քննարկվող հարցը կարող է լուծվելհամապարփակ օրենսդրական կարգավորման միջոցով։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսդրության կարգավորման առարկայի շրջանակներում հարկ է նախատեսելնորմ, որի համաձայն քրեական հետապնդման ավարտման ցանկացած դեպքում վարույթ իրականացնող մարմինն իր որոշմամբ պետք է արձանագրի կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի խախտում թույլ տրված լինելու փաստն այնդեպքերում, երբ քրեական հետապնդում է իրականացվել այն անձի նկատմամբ, ովնույն արարքի համար արդեն իսկ ենթարկվել է պատժին համարժեք կարգապահականկամ վարչական պատասխանատվության միջոցի։ Դրան համապատասխան քրեական հետապնդումն անձի դատապարտմամբավարտվելու դեպքում կարգապահական կամ վարչական պատասխանատվությանհետ կապված հարցերը կարգավորող իրավական ակտերում հարկ է նախատեսելնորմեր, որոնց համաձայն քրեական վարույթ իրականացնող մարմնի կողմից կրկինանգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի խախտման փաստը հաստատողորոշումը հիմք է հանդիսանում (որպես նոր երևան եկած հանգամանք) անձի բողոքիհիման վրա կարգապահական կամ վարչական պատասխանատվության ենթարկելումասին որոշումը վերանայելու համար։ Վերջինիս արդյունքում համապատասխանորոշումը վերացվելու, ինչպես նաև քրեական հետապնդման ավարտման մնացածդեպքերում անձի փոխհատուցման հարցը կարող է լուծվել քաղաքացիական օրենսդրությամբ նախատեսված՝ վնասի ինստիտուտի շրջանակներում։ Սակայն դրանումնույնպես հարկ է նախատեսել նորմեր կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի խախտման հիմքով կարգապահական կամ վարչական պատասխանատվության ենթարկելու մասին որոշման վերացման, ինչպես նաև քրեական գործիվարույթը դատապարտմամբ չավարտվելու, քրեական վարույթ իրականացնող մարմնի որոշմամբ քննարկվող սկզբունքի խախտման փաստն արձանագրվելու դեպքերումանձին ինչպես իրական, այնպես էլ բարոյական վնասի հատուցում տրամադրելումասին։ Անի ԴանիելյանԿՐԿԻՆ ԱՆԳԱՄ ԴԱՏՎԵԼՈՒ ԱՆԹՈՒՅԼԱՏՐԵԼԻՈՒԹՅԱՆ (NON BIS IN IDEM) ՍԿԶԲՈՒՆՔԻ ԱՊԱՀՈՎՄԱՆ ՔՐԵԱԴԱՏԱՎԱՐԱԿԱՆ ԵՐԱՇԽԻՔՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ non bis in idem, կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունք,քրեական հետապնդման դադարեցում, քրեական գործի կարճում, արդարացնող(ռեաբիլիտացնող), ոչ արդարացնող (ոչ ռեաբիլիտացնող), վարչական պատասխանատվություն,կարգապահական պատասխանատվություն, վնասի հատուցում։	Հոդվածը նվիրված է կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության (non bis in idem) սկզբունքի ապահովման քրեադատավարական երաշխիքներին։ Մասնավորապես դրանում ուսումնասիրվել և վերլուծության են ենթարկվել կրկին անգամ դատվելու անթույլատրելիության սկզբունքի հիմքով քրեական հետապնդման դադարեցման և քրեական գործի կարճման հանգամանքների իրավական բնույթը, դրանց համապատասխանությունը Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից ձևավորած չափանիշներին, ինչպես նաև քննարկվող սկզբունքը դիտարկվել է քրեական հետապնդման և վարչական կամ կարգապահական պատասխանատվության հարաբերակցության համատեքստում։ Վերլուծությունն իրականացվել է ինչպես գործող օրենսդրության, այնպես էլ ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի ու Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային պրակտիկայի համատեքստում, և առաջարկվել են վեր հանված խնդիրների հնարավոր լուծումներ։
2016 թվականի Դավոսի Համաշխարհային տնտեսական ֆորումը նշանավորվեց կրթության զարգացման հիմնահարցերի առաջադրմամբ։ Քննարկելով կրթության ոլորտի մասնագետների կարողություներն ու հմտությունները՝ 2020 թվականի համար առանձնացվեցին առավել արդիական հետեւյալ հմտությունները՝ գտնել առաջադրված խնդիրների համալիր լուծումներ, ընդունել դատողություններին համապատասխան որոշումներ, իրականացնել համատեղ գործունեություն, բանակցություններ վարել, ցուցաբերել քննադատական մտածողություն, ստեղծագործականություն, մարդկային ռեսուրսների կառավարում, հուզական կայունություն, իմացական ճկունություն (Davos, 2016)։ Ապագայի մասնագետների համար մասնավորապես կարեւորվում են քննադատական մտածողության եւ հուզական ինտելեկտի առկայությունը։ 37Հայ գիտնականներն իրենց տեսական ենթադրությունների ու էմպիրիկ հետազոտությունների համապատասխան՝ առանձնացնում են շախմատի ուսուցիչների հետեւյալ հմտությունները՝ առարկայի իմացություն, շփում եւ հաղորդակցում, ուսուցման ռազմավարության եւ մեթոդների ընտրություն, մտածական կարողություններ, նպատակների պլանավորում եւ առաջադրում, ուսուցման հմտություններ՝ սովորողների պահանջմունքների գիտակցում, դասարանի կառավարում եւ մոտիվացում, գնահատում (Սարգսյան, Խաչատրյան, 2019, էջ 12)։ Վ. Սարգսյանը եւ Հ. Խաչատրյանը մասնավորապես ընդգծում են շախմատի ուսուցչի՝ «քննադատաբար մտածելու» կարողության անհրաժեշտությունը։ Ըստ հեղինակների՝ «քննադատաբար մտածել» նշանակում է տեղեկատվությունը, գիտելիքը քննարկել բազմակողմանիորեն, վերլուծել, համեմատել, ձեւափոխել, որպես արդյունք՝ հանգել որոշակի դիրքորոշման, այն ընդունել կամ ժխտել։ Ընդ որում, նման ուսուցիչը ոչ միայն ինքն է դրսեւորում այդ որակները, այլեւ զարգացնում է դրանք իր սաների մեջ» (Սարգսյան, Խաչատրյան, 2019, էջ 15)։ Ս. Խաչատրյանը դիտարկում է «Շախմատ» առարկայի այն առանձնահատկությունները, որոնցում դրսեւորվում է դրա հանրակրթական արժեքը։ Մասնավորապես, հեղինակի կարծիքով, շախմատը նպաստում է սովորողների ուշադրության կենտրոնացմանը, կազմակերպական որակների ձեւավորմանը, դիմացինի քայլերը հաշվի առնելու կարողության եւ քննադատական մտածողության զարգացմանը։ Ըստ Ս. Խաչատրյանի՝ շախմատի ուսուցիչը պետք է քննադատական մտածողությունը դիտարկի որպես վերջնանպատակ (Խաչատրյան, 2019, էջ 12)։ Քննադատական մտածողության վերջնանպատակն է իրադրությունը վերլուծելու, որոշումներ կայացնելու եւ խնդիրներ լուծելու հմտությունների ձեւավորումը։ Քննադատաբար մտածող անձինք իրենց եզրակացությունները կառուցում են ավելի շատ փաստերի, քան զգացմունքների վրա։ Նրանք կարողանում են վերլուծել սեփական դատողությունները, հայտնաբերել բացթողումներն ու կանխատեսել հետեւանքները՝ ընդհանուր առմամբ կատարելագործելով իրենց գաղափարները (Murawski, 2014, Lundquist, 1999)։ 21-րդ դարում մրցակցային աշխատաշուկան իրապես կարեւորում է քննադական մտածողությամբ օժտված ուսուցիչների դերը սերնդի կրթության եւ դաստիարակության գործում։ Սակայն կրթական համակարգում քննորեն մտածող ուսուցիչներին «պահելու» եւ մոտիվացնելու պահանջը մեծացել է, եւ գործատուները գիտակցում են նաեւ դրա կարեւորությունը։ Վերջին տասնամյակում մշակվել են աշխատանքային մոտիվացիայի բնութագրման բազմաթիվ տեսություններ, որոնք մեծամասամբ ուսումնասիրում են անձի պահանջմունքները, դրանց ազդեցությունը եւ դերը աշխատանքային գործունեության մոտիվացիոն ոլորտի վրա։ Նպատակ ունենալով արձանագրել եւ բացահայտել դպրոցում դասավանդման «լավագույն փորձ» ունեցող շախմատի ուսուցիչների քննադատական մտածողության եւ դրա բաղադրիչների, ինչպես նաեւ աշխատանքային մոտիվացիայի մակարդակը՝ 2019 թվականին «Շախմատ» գիտահետազոտական 38ինստիտուտի հոգեբանների թիմն իրականացրել է փորձարարական հետազոտություն ։ Փորձարարական հետազոտությունն իրականացվել է հետեւյալ հաջորդական փուլերով. 1. Հետազոտության տեսամեթոդաբանական հիմքերի մշակում 2. Հետազոտության մեթոդների ընտրություն, փորձնական կիրառում, հարմարում 3. Գիտահետազոտական աշխատանքի իրականացում 4. Ստացված տվյալների վերլուծություն, եզրակացությունների եւ գործնական առաջարկությունների ձեւակերպում Հետազոտության տեսամեթոդաբանական հիմքերն են. 1. Լ. Մուրաուսկու եւ Ռ. Լանդքուիսթի քննադատական մտածողության մասին տեսական դրույթները (Murawski,2014, 2. Ֆ. Հերցբերգի աշխատանքային մոտիվացիայի տեսությունը Հետազոտության ընտրակազմը Փորձարարական հետազոտությունն անցկացվել է Կոտայքի մարզում՝ ընդհանուր թվով շախմատի 45 ուսուցչի շրջանում։ Կոտայքի մարզի տարբեր դպրոցներից փորձարկվողներն ընտրվել են ըստ հետեւյալ չափանիշների՝ 1. փորձագիտական գնահատական 2. հավատարմագրման արդյունքներ Փորձարարական հետազոտության մեթոդներն են. 1. «Քննադատական մտածողության» հարցարան (հեղինակային մշակում) Քննադատական մտածողության հեղինակային հարցարանը կազմելիս հիմնվել ենք Լ. Մուրաուսկու եւ Ռ. Լանդքուիսթի քննադատական մտածողության մասին տեսական դրույթների վրա (Murawski, 2014, Lundquist, 1999)։ 2. Ֆ. Հերցբերգի «Մոտիվացիոն կառուցվածքի թեստ» (Herzberg, 2010)։ Ձեռք բերված գիտական արդյունքները Ստորեւ ներկայացնենք մասնագիտական գործունեության ընթացքում շախմատի ուսուցիչների քննադատական մտածողության բաղադրիչներից յուրաքանչյուրի դրսեւորման առկա մակարդակը՝ ըստ միջինացված տվյալների. 1. անձնային սահմանափակումների ընդունում՝ 60 %, 2. խնդիրներին՝ որպես մարտահրավերի դիտում՝ 40 %, 3. նպատակի կարեւորության գիտակցում՝ 55 %, 4. վճիռը կայացնելու համար ապացույցների կիրառում՝ 45 %, 5. մյուսների մտքերով հետաքրքրվածություն՝ 55 %, 6. փոփոխությունների ընդունում՝ 30 %, 7. կարծրատիպերի մերժում՝ 40 %, 8. հուզականությունից խուսափում՝ 30 %, 9. նոր մտքերի ընդունում՝ 35 %, 10. ակտիվ լսելու ընդունակություն՝ 45 %։ 39Քննադատական մտածողության բաղադրիչների ցուցանիշներն ավելի տեսանելի դարձնելու նպատակով՝ ներկայացնենք դրանք գծապատկերով (Տե՛ս Գծապատկեր 1)։ ակտիվ լսելու ընդունակություն նոր մտքերի ընդունում հուզականությունից խուսափում կարծրատիպերի մերժում փոփոխությունների ընդունում մյուսների մտքերով հետաքրքրվածություն վճիռը կայացնելու համար ապացույցների կիրառում նպատակի կարեւորության գիտակցում խնդիրներին որպես մարտահրավերի դիտում անձնային սահմանափակումների ընդունում Գծապատկեր 1. Շախմատի ուսուցիչների քննադատական մտածողության բաղադրիչների առկա մակարդակ Հետազոտական տվյալներից պարզ է դառնում, որ «Քննադատական մտածողության» հարցարանի կիրառման արդյունքում հետազոտվող շախմատի 45 ուսուցիչներից 62 %-ն առավելապես դրսեւորում է քննադատական մտածողություն (Տե՛ս Գծապատկեր 2.)։ Քննադատական մտածողություն Ոչ քննադատական մտածողություն Գծապատկեր 2. «Քննադատական մտածողության» հարցարանի կիրառման արդյունքների վերլուծություն 40Հետազոտական աշխատանքը պլանավորելուց եւ իրականացնելուց առաջ մեր հետազոտական թիմի համար կարեւոր էր նաեւ հետեւյալ հարցադրումը՝ որքանո՞վ են դասավանդման լավագույն փորձ ունեցող շախմատի ուսուցիչները մոտիվացված, եւ աշխատանքային գործունեության ընթացքում հատկապես ո՞ր մոտիվներն են գերիշխում։ Նպատակ ունենալով բացահայտել դպրոցում դասավանդման «լավագույն փորձ» ունեցող շախմատի ուսուցիչների աշխատանքային մոտիվացիայի մակարդակը՝ կիրառել ենք Ֆ. Հերցբերգի «Մոտիվացիոն կառուցվածքի թեստ»-ը, որն ուղղված է բացահայտելու աշխատանքային մոտիվացիայի կառուցվածքում գերիշխող մոտիվների համախումբը (Herzberg, 2010)։ Ֆ. Հերցբերգի երկգործոնային տեսության հիմքում ընկած է պահանջմունքների երկու մեծ խումբ. արտաքին եւ ներքին։ Արտաքին գործոնները կապված են շրջապատող այն միջավայրի հետ, որտեղ իրականացվում է աշխատանքային գործունեությունը, իսկ ներքին գործոնները պայմանավորված են աշխատանքի բնույթի հետ։ Ֆ. Հերցբերգը պահանջմունքների առաջին խումբն անվանել է հիգիենիկ՝ օգտագործելով «հիգիենա» (նախազգուշացում) բառի բժշկական իմաստը։ Նրա կարծիքով՝ այս գործոնները բնորոշում են աշխատանքային միջավայրը եւ կարող են աշխատանքից բավարարված չլինելու առաջնային գործառույթ ունենալ։ Պահանջմունքների երկրորդ խումբը Հերցբերգն անվանել է մոտիվացնող կամ նպաստող, որոնք դրդում են աշխատանքային գործունեության լավագույն կատարմանը։ Նշենք, որ Հերցբերգն իր ուսումնասիրությունների արդյունքում եզրակացրել է, որ աշխատավարձը աշխատանքային գործունեության մոտիվացնող գործոն չէ եւ գտնվում է առաջին խմբում (Herzberg, 2010)։ Աղյուսակ 1. Աշխատանքային մոտիվացիայի Կառուցվածքն՝ ըստ Ֆ.Հերցբերգի Արտաքին մոտիվներ Ղեկավարության քաղաքականություն Աշխատանքային պայմաններ Աշխատավարձի չափ եւ սոցիալական ստատուս Ղեկավարության հետ միջանձնային հարաբերություններ Թիմային համագործակցություն Ներքին դրդող մոտիվներ Հաջողություն Կարիերայում առաջընթաց Աշխատանքի արդյունքների ընդունում եւ խրախուսանք Պատասխանատվություն Ստեղծագործական եւ մասնագիտական աճի հնարավորություն Հետազոտական արդյունքների վերլուծությունից պարզվում է, որ շախմատի ուսուցիչների աշխատանքային մոտիվացիայում ներքին, դրդող մոտիվները գերիշխում են արտաքինին։ Հետաքրքրական է, որ արտաքին մոտիվները՝ ղեկավարության քաղաքականությունը, աշխատանքի պայմանները, ղեկավարության հետ միջանձնային հարաբերությունները, աշխատավարձի չափը եւ սոցիալական ստատուսը քիչ տոկոս են կազմում՝ 25 %։ 41Արդյունքներն ավելի տեսանելի դարձնելու նպատակով՝ ներկայացնենք աղյուսակի տեսքով (Տե՛ս Աղյուսակ 2.)։ դրանք Աղյուսակ 2. Ֆ. Հերցբերգի մոտիվացիոն կառուցվածքի թեստի բաղադրիչների առկա մակարդակ Ներքին մոտիվներ Գործոններ Արտաքին մոտիվներ Միջինացված միավորներ Գործոններ Միջինացված միավորներ Աշխատանքի բովանդակություն 19,8 Թիմային համագործակցություն 16,2667 Անձնային ձեռքբերումներ 18,93333 Ղեկավարության հետ հարաբերություններ Հասարակական ճանաչում 11,7333 Ֆինանսական մոտիվներ 15,4667 Կարիերա, առաջընթաց աշխատանքում Աշխատանքի պատասխանատվություն Այսպիսով, կարող ենք եզրակացնել, որ Ֆ. Հերցբերգի մոտիվացիոն կառուցվածքի թեստի կիրառման արդյունքում ընդհանուր թվով հետազոտվող շախմատի 45 ուսուցիչներից 75 %-ի մոտ աշխատանքային գործունեության ընթացքում գերիշխում են ներքին, իսկ 25 %-ի մոտ՝ արտաքին մոտիվները (Տե՛ս Գծապատկեր 2.)։ Գծապատկեր 3. Շախմատի ուսուցիչների աշխատանքային մոտիվացիայի կառուցվածքն՝ ըստ Ֆ. Հերցբերգի։ «Մոտիվացիոն կառուցվածքի թեստի կիրառման արդյունքների վերլուծություն Ներքին մոտիվներ Արտաքին մոտիվներ 42Հաշվի առնելով փորձարարական հետազոտության արդյունքները՝ եզրակացնում ենք, որ շախմատի դասավանդման լավագույն փորձ ունեցող ուսուցիչները մասնագիտական գործունեության ընթացքում ընդունում են իրենց անձնային սահմանափակումները, գիտակցում նպատակի կարեւորությունը, հետաքրքրված են մյուսների մտքերով եւ ցուցաբերում են ակտիվ լսելու ընդունակություն։ Սա վկայում է նրանց քննորեն մտածելու կարողության մասին. միեւնույն ժամանակ բացահայտվեց նաեւ, որ շախմատի դասավանդման լավագույն փորձ ունեցող ուսուցիչները մասնագիտական գործունեության ընթացքում հատկապես կարեւորում են առաջընթացը կարիերայում, հաջողությունը, աշխատանքի արդյունքների ընդունումն ու խրախուսանքը, պատասխանատվությունը, ստեղծագործական եւ մասնագիտական աճի հնարավորությունը։ Սա վկայում է այն մասին, որ անկախ աշխատավարձի չափից եւ սոցիալական ստատուսից, ուսուցիչները հատկապես առաջնորդվում են ներքին մոտիվներով։ Մեր խորին համոզմամբ՝ շախմատի դասավանդման «լավագույն փորձով» ուսուցիչների մասնագիտական վերոնշյալ հմտությունների առկայությունն էլ նպաստում է ուսումնական գործընթացի կազմակերպման արդյունավետությանը։ Ուստի, կարեւորելով շախմատի դասավանդման «լավագույն փորձ»-ի տարածումը՝ ներկայումս մեր հետազոտական խմբի կողմից մշակվում է «Շախմատ»-ի ուսուցիչների դասավանդման «Լավագույն փորձի» մոդել՝ ուղղված 21-րդ դարի ուսուցչի հիմնարար հմտությունների ձեւավորմանն ու բաղադրիչների զարգացմանը։	Հոդվածում ներկայացվում են շախմատ դասավանդելու «լավագույն փորձ» ունեցող ուսուցիչների քննադատական մտածողության եւ դրա բաղադրիչների առկա մակարդակը, աշխատանքային մոտիվացիայի մակարդակը։ Հետազոտության հիմքում ընկած են «Քննադատական մտածողության» հարցարանը (հեղինակային մշակում) եւ Ֆ.Հերցբերգի «Մոտիվացիոն կառուցվածքի թեստ»-ի արդյունքների վերլուծությունը։ Հետազոտական տվյալներից պարզ է դառնում, որ «Քննադատական մտածողության» հարցարանը կիրառելիս հետազոտվող 45 շախմատի ուսուցիչների 62 %-ն առավելապես դրսեւորել է քննադատական մտածողություն։ Ֆ. Հերցբերգի մոտիվացիոն կառուցվածքի թեստը կիրառելիս հետազոտվող 45 շախմատի ուսուցիչների 75 %-ի դեպքում աշխատանքային գործունեության ընթացքում գերիշխել են ներքին, իսկ 25 %-ի դեպքում՝ արտաքին մոտիվները։
ՀՀ URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Tourismբոսաշրջությունն այսօր Հայաստանի Հանրապետությունում զարգանում է բավականին կայուն տեմպերով: Developedարգացած երկրներում զբոսաշրջության ոլորտը համարվում է տնտեսության առաջնային ճյուղը ՝ ապահովելով երկրի եկամտի մեծ մասը: Թեմայի արդիականությունը պայմանավորված է նրանով, որ արդեն մի քանի տարի է, ինչ Հայաստանում զբոսաշրջության ոլորտը հայտարարվում է տնտեսության առաջնային ոլորտներից մեկը ՝ ապահովելով երկրի եկամուտների մեծ մասը: Այնուամենայնիվ, կան մի շարք իրավական խնդիրներ, որոնք պետք է լուծվեն և լուծվեն: Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել ՀՀ զբոսաշրջության իրավական կարգավորման, պետական քաղաքականության ծրագրերի, ընթացիկ իրավական հարցերի վերաբերյալ փաստաթղթերը, որոնց կարգավորումը կնպաստի ոլորտի զարգացմանը: Օրենսդրության կատարելագործումը բխում է առկա օրենսդրական դաշտի կատարելագործման անհրաժեշտությունից, որն առաջացել է զբոսաշրջության ոլորտին բնորոշ դինամիկ զարգացման, նոր մարտահրավերների, աշխարհում հայկական տուրիստական արտադրանքի մրցունակության ուժեղացման և բարձրացման անհրաժեշտության պայմաններում: զբոսաշրջության շուկան, ներառյալ զարգացման դիվերսիֆիկացումը, մարդկային ռեսուրսների զարգացումը, միջազգային համագործակցության ակտիվացումը և այլն: Ուստի պետք է մշակել զբոսաշրջության զարգացման միասնական ռազմավարություն ՝ հիմնվելով «Tourismբոսաշրջային գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի վրա: Տարբեր երկրների փորձը ցույց է տալիս, որ զբոսաշրջության ոլորտի զարգացման արդյունավետությունն ուղղակիորեն կախված է պետության աջակցությունից: Այս ոլորտում պետական քաղաքականությունն առաջին հերթին պահանջում է անհրաժեշտ նորմատիվային դաշտի ձևավորում: Հաշվի առնելով, որ երկրում զբոսաշրջությունը հայտարարվում է առաջնահերթություն, ավելի լայնորեն օգտագործվում է այն իրավական դաշտը, որում գործում է այս ոլորտը: Հայաստանի Հանրապետությունում տուրիզմի ոլորտը կարգավորող օրենսդրական դաշտը ձևավորվում է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով, Tourismբոսաշրջության մասին ՀՀ օրենքով, Tourismբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգով, իրավական գործում է [2]: Վերջին տարիներին ՀՀ կառավարությունն ընդունել է զբոսաշրջությանը վերաբերող ոլորտները կարգավորող մի շարք օրենսդրական փաստաթղթեր, հաստատել է «ՀՀ տարածքում առողջարանային տների զարգացման հայեցակարգը», «ՀՀ զարգացման պետական ծրագիր Առողջարաններ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում »: Tourismբոսաշրջության ոլորտում ՀՀ կառավարության վարած կայուն քաղաքականության շնորհիվ ոլորտի գերակայությունը համարվում է Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական զարգացման հիմնական ուղղություններից մեկը: ՀՀ զբոսաշրջության ոլորտում առկա իրավիճակի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ երկրի կառավարությունը տնտեսության պետության զարգացման հայեցակարգային մոտեցումներում մեծ կարևորություն է տալիս այս ոլորտում պետական ուղղվածություն ունեցող քաղաքականության իրականացմանը, որը ներկայացված է ՀՀ կառավարության 2017-2022թթ. ծրագրում: Րագիրն ամբողջությամբ ընդգրկում է զբոսաշրջության արդյունաբերությունը փոքր և միջին ձեռնարկատիրության ոլորտում: Քանի որ կառավարությունը մտադիր է 2017-2022թթ. Ձեռնարկված քայլերի և ձեռնարկված միջոցառումների արդյունքում զբոսաշրջիկների տարեկան թիվը հասցնել առնվազն 3 միլիոնի: «Tourismբոսաշրջության մասին» ՀՀ օրենքը, որն ընդունվել է 2003 թ. Դեկտեմբերի 17-ին, առանցքային դեր է խաղում Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջության ոլորտի կարգավորման գործում: Այստեղ ներկայացված են ենթա տուրիզմի ոլորտում պետական քաղաքականության ընդհանուր դրույթները. Զբոսաշրջիկների նպատակները, շահերը, իրավունքները, պարտականությունները անվտանգության խնդիրները: Tourismբոսաշրջության ոլորտում պետական քաղաքականության հիմնական նպատակները, գերակայությունները և միջոցառումները սահմանված են վերոնշյալ օրենքում, մասնավորապես `զբոսաշրջության ընթացքում քաղաքացիների իրավունքների ապահովումը, շրջիկ քաղաքացիների կարիքները բավարարող զբոսաշրջային համակարգի ստեղծումը, նոր աշխատատեղերի ստեղծումը: , ավելացնում է պետության և նրա քաղաքացիների եկամուտները: Touristբոսաշրջության գրավչության, պատմական և մշակութային ժառանգության ռեսուրսների շրջակա միջավայրի պահպանում: բնության ռացիոնալ օգտագործումը [1]: Հայաստանի Հանրապետությունը նաև զբոսաշրջության կառավարման կարևոր գործիք է: Tourismբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգը, որը հաստատվել է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից փետրվարի 13-ին [3]: Հայեցակարգի նպատակն է նկարագրել և գնահատել Հայաստանի զբոսաշրջային ռեսուրսները, զբոսաշրջության զարգացման միտումները Հայաստանում, հեռանկարները, սահմանել զբոսաշրջության ոլորտում պետական քաղաքականության հիմնական նպատակները, գնահատել մարտահրավերները և որոշել պետական քաղաքականության խնդիրները, ուղղությունները և սկզբունքները նպատակների իրականացում: Լինելով փոքր երկիր ՝ այն ունի հսկայական ռեսուրսներ և անհրաժեշտություններ զբոսաշրջային գործունեության կազմակերպման և զարգացման համար: Երկրի բազմազան լանդշաֆտը, գեղեցիկ բնությունը, բազմազան, հարուստ բուսական և կենդանական աշխարհը, ինչպես նաև բնույթով ապամոնտաժված պատմական հուշարձանները մեծ կարևորություն ունեն Հայաստանի Հանրապետության զբոսաշրջային գործունեության կազմակերպման գործում: Դրանք լիարժեք և ճշգրիտ օգտագործելով ՝ Հայաստանը կարող է դառնալ այս ոլորտում աշխարհի ամենաակտիվ և զարգացած երկրներից մեկը: Համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 10-րդ հոդվածի `պետությունն ապահովում է շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը, վերարտադրությունը և բնական պաշարների ողջամիտ օգտագործումը [5]: Հայաստանի Հանրապետությունում շրջակա միջավայրի պաշտպանությունն ապահովող օրենսդրությունը զարգանում է բնական ռեսուրսների օգտագործման և բնության պահպանության ոլորտների կատարելագործման ուղղությամբ: Բնության, բնության պահպանության, շրջակա միջավայրի և օգտագործման մասին ենթաօրենսդրությունները սերտորեն կապված են տուրիստական գործունեության կազմակերպման հետ, բայց դրանք ուսումնասիրելիս մենք տեսնում ենք, որ. Լրացնում են մյուսին, ինչպես ցույց է տրված հղումներում. սահմանափակումներ տուրիզմի ոլորտում: Այս կետերը վերաբերում են վերը նշված բոլոր իրավական փաստաթղթերին, որոնք անմիջականորեն առնչվում են զբոսաշրջության ոլորտին: Ոլորտային զարգացման կառավարման ճիշտ մեխանիզմ ընտրելու համար անհրաժեշտ է վերանայել ոչ միայն տուրիզմի գործունեությանն առնչվող օրենքները, այլ նաև հարակից այլ իրավական փաստաթղթերը: «Tourismբոսաշրջության մասին» ՀՀ օրենքը (ընդունված 17.12.2003 թ.) Ներկայացնում է զբոսաշրջության բնագավառում պետական քաղաքականության ընդհանուր դրույթները. Նպատակներ, հետաքրքրություններ, իրավունքներ, զբոսաշրջիկների պարտականություններ, անվտանգության խնդիրներ: Inբոսաշրջության կոմիտեի համապատասխան մասնագետների կողմից 2017 թվականին վերանայվել են օրենքում առկա մի շարք բացեր և խնդիրներ: Վերանայման արդյունքում մշակվել է «Tourismբոսաշրջության մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու, «Մաքսային կարգավորման մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու, «Վարչական իրավախախտումների մասին» ՀՀ օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու, «Լիցենզավորման մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու համար: ՀՀ օրենքների նախագծերը: Օրենքների նախագծերը ներառել են բացթողումներ գործող օրենքներում, կատարվել են փոփոխություններ, առանձին կետեր և դրույթներ մասամբ կամ ամբողջությամբ վերանայվել են [4]: Հնարավոր լրացումներից է «Լիցենզավորման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 43-րդ հոդվածի աղյուսակը (ընդունվել է 2001 թ. Մայիսի 30-ին), այսինքն `այն լրացնել 17.1 մասով. 1. ուղեցույցի գործունեություն, 2 ուղեկցորդի գործունեությունը, 3. տուրօպերատորի գործունեությունը, 4 տուրիստական գործակալի գործունեության լիցենզավորումը, 5. հյուրանոցային ծառայությունները: Այս փոփոխությունը թույլ կտա միայն ոլորտի բարձրորակ ծառայություններ մատուցող առաջատար և ընկերությունների գործունեություն, առաջատար մասնագետների, հմուտ և փորձառու զբոսավարների, տուրօպերատորների և տուր գործակալների գործունեություն: Գործող օրենքի համեմատ, նոր օրենքի նախագիծը. • Օրենքի հիմնական հասկացությունները, «տուր փաթեթ» հասկացությունը, փաթեթի տուրի պայմանագիրը, երթուղին, շրջագայությունը մանրամասն ներկայացված են: • Հստակ տարանջատված են ներկայացված տուրիստական սուբյեկտները (նրանց լիցենզավորումը կամ ստանդարտացման կարգը) և հարմարությունները: • Հյուրանոցների ցանցերի, սննդի օբյեկտների, ավտոբուսների որակավորման կարգը: • Նախագիծը ներառում է նաև զբոսաշրջության ոլորտի վարչական ռեգիստրը և տուրիստական ռեսուրսների ռեգիստրը: • controlբոսաշրջության ոլորտը կարգավորող օրենսդրության պահանջների պահպանման նկատմամբ սահմանվում է պետական վերահսկողություն: ՀՀ զբոսաշրջության օրենսդրության կատարելագործմանը զուգահեռ պետք է կիրառվի այնպիսի քաղաքականություն, որը կնպաստի երկրում զանգվածային տուրիզմից կայուն զբոսաշրջության անցմանը: Այս դեպքում, զբոսաշրջության ոլորտի զարգացման ծրագիր կազմելիս, կառավարությունը հաշվի կառնի ՀՀ տարածքային ներուժը, համապատասխան և բարձրորակ ենթակառուցվածքների առկայությունը, մասնագետներին սպասարկող մասնագետ մարդկային ռեսուրսները: Հաշվի առնելով վերոնշյալի բացակայությունը ՝ կարելի է ասել, որ երկիրը պատրաստ չէ ընդունել 3 միլիոն զբոսաշրջիկների: Այսպիսով, իրավական կարգավորման համակարգը չի կարող հետ մնալ հանրային կյանքի փոփոխություններից, փոփոխված Դինամիկ զարգացող ոլորտի փոփոխությունները, ինչպիսիք են զբոսաշրջությունը, նույնպես պետք է արտացոլվեն իրավական ակտերում: Արդյունաբերական զբոսաշրջային քաղաքականության իրականացման համար անհրաժեշտ բոլոր շահագրգիռ կողմերի ակտիվ-արդյունավետ համագործակցություն `պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմիններ, մասնավոր հատված` բնակչություն `արդյունավետ: Tourismբոսաշրջության իրավական կարգավորման միջոցով ոլորտը զարգացնելու անհրաժեշտությունից ելնելով `աշխատանքային ուսումնասիրության արդյունքում մենք ներկայացնում ենք հետևյալ առաջարկությունները. 1. tourismբոսաշրջության ոլորտում միջազգային իրավական համակարգը պետք է ուսումնասիրվի, զարգանա և տեղայնացվի Հանրապետությունում: Հայաստանի 2. Կարգավորել զբոսաշրջության առանձին ուղղությունները, դրանք կենտրոնացնել Հայաստանի Հանրապետության մարզերի, այդ թվում ՝ գյուղական համայնքների վրա: 3. Անհրաժեշտ է տարանջատել ներքին ներգնա տուրիզմի գնային քաղաքականությունը և այն ամրագրել օրենքով: 4. Բարելավել Հայաստանի հասանելիությունը համաշխարհային շուկա `տրանսպորտային հասանելիության մատչելի մուտքի և ելքի հասանելիության ավելացման միջոցով. 5. Մշակել և զբոսաշրջիկների և այցելուների էթիկայի կանոնագիրք `հաշվի առնելով Tourismբոսաշրջության համաշխարհային էթիկայի կանոնակարգը: 6. Ոլորտում պետք է ներգրավվեն միայն լիցենզավորված և պատրաստված լիցենզավորված մասնագետներ: 7. Օրենքով սահմանել և հստակ նշել, թե ով է պատասխանատու ոլորտային կառավարման, ռեսուրսների հավասար բաշխման, ծրագրերի իրականացման, պետական-մասնավոր հատվածի գործառույթների տարանջատման համար: 8. Նոր ուղղությունների, տուրիստական ուղղությունների իչների չափանիշների ստեղծման կարգը պետք է սահմանվի օրենքով: 9. tourismբոսաշրջության գործունեության արդյունքում բնօգտագործման չարաշահումները պետք է ներառվեն օրենքում `տուգանքներ և տույժեր կիրառելով: 10. Վերանայել և հաստատել tourismբոսաշրջության մասին Հայաստանի Հանրապետության նոր օրենքի նախագիծը: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] «Tourismբոսաշրջության մասին ՀՀ օրենք», Երեւան, 17 դեկտեմբերի, 2003 թ. [2] Մարգարյան Ա., «Tourismբոսաշրջության ծառայությունների կազմակերպման իրավական կարգավորումները», Երեւան, 2017, էջ 77-84: [3] «ՀՀ զբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգ», Երեւան, 2008: [4] Tourismբոսաշրջության մասին օրենքի նախագծեր, ՀՀ հարկային օրենսգրքում փոփոխություններ, «Մաքսային կարգավորման մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ, Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքում փոփոխություններ, «Լիցենզավորման մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ, Երեւան, 2017: [5] Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրություն, Երեւան, 6 դեկտեմբերի, 2015 թ. [6] Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2017-2022 թվականների ծրագիր, Երեւան, 2017, էջ. 52 Հակոբյան Անի ՀՀ URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ԸՆԹԱԻԿ ԻՐԱՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Բանալի բառեր. ։	Սույն հոդվածում ուսումնասիրվել են ՀՀ զբոսաշրջության իրավական կարգավորումների վերաբերյալ փաստաթղթերը, պետական քաղաքականության ծրագրերը, իրավական արդի հիմնախնդիրները, որոնց կատարելագործումը բխում է գործող իրավական դաշտի բարելավման անհրաժեշտությունից։ Իրավական համակարգի բարելավման խնդիրն առաջացել է զբոսաշրջության բնագավառին բնորոշ դինամիկ զարգացման և նոր մարտահրավերների պայմաններում Հայաստանի և հայկական զբոսաշրջային արդյունքի` համաշխարհային զբոսաշրջային շուկայում մրցունակության ամրապնդման ու բարձրացման անհրաժեշտությունից, այդ թվում` նպաստելով համայնքներում զբոսաշրջության զարգացմանը, տարածքային տնտեսական համաչափ զարգացմանը, մարդկային ռեսուրսների զարգացմանը, միջազգային համագործակցության ակտիվացմանը և այլն։
Արդի հայ գրականությունը հարուստ է կենսագրական վեպերով։ Ժամանակի քննադատությունը այս կամ այն չափով անդրադառնում է դրանց։ Իրենցհոդվածներում, կենսագրական վեպերի հետ կապված, տարբեր խնդիրներարծարծել են Ս.Սարինյանը [11, 13, 14], Ժ. Քալանթարյանը [20], Ս. Մարգարյանը [15], Դ. Գասպարյանը [4, 16], Զ. Ավետիսյանը [2], Գ. Խաչիկյանը [7, 8], մենք՝հոդվածի հեղինակը [10] և այլք։ Կենսագրական վեպի հեղինակներն էլ շատ քիչդեպքերում են առանձնացնում իրենց վեպերի բնույթը. պարզապես նշում ենվեպ։ Հոդվածում մեր ուշադրությունը սևեռել ենք Հայկազ Հաբոբջանյանի«Կյանքս այնպես դժվարին էր» և Աշոտ Ավետիսյանի «Մենավորի աստղը» կենսագրական վեպերի գրականագիտական վերլուծությանը։ Վահան Տերյանը դարագլուխ բացեց հայ պոեզիայում, և կարելի է ասել,որ մեր բանաստեղծներից ոչ մեկը չունեցավ հետևորդների այդքան մեծ բույլ։ Նրա ստեղծագործությունները բարձր են գնահատել նշանավոր գրականագետներ Ա. Տերտերյանը, Է. Ջրբաշյանը, Ս. Սարինյանը, Ռ. Իշխանյանը, Հ. Թամրազյանը, Դ. Գասպարյանը և այլք։ Ակադեմիկոս Է. Ջրբաշյանը երկու մենագրությունէ նվիրել Տերյանի ստեղծագործություններին՝ «Չորս գագաթ։ Թումանյան, Ւսահակյան, Տերյան, Չարենց» [18] և «Վահան Տերյանի տաղաչափական համակարգը» [19]։ Սպասելի էր Տերյանի կերպարի արտացոլումը նաև կենսագրականվեպերում։ Կենսագրական վեպերի հեղինակները, բնականաբար, պիտի օգտվենգրողների մասին գրված մենագրություններից, հուշագրություններից և նամականիից։ Երբեմն հեղինակների գրականագետ լինելու հանգամանքը նկատվումէ նաև վեպերում։ Կենսագրական վեպի լավագույն վարպետ Տինյանովի վեպերի կապակցությամբ գրականագիտության մեջ տարակարծություններ կան. ոմանքդրանք համարում են պատմավեպեր, ոմանք՝ կենսագրական վեպեր, իսկ մյուսներն էլ՝ բանասիրական վեպեր. ավելին՝ նրան համարում են վեպի այդ ենթաժանրի հիմնադիր [20]։ Թերևս Հակոբջանյանի վեպում ևս կարելի է նշմարելբանասիրական վեպի տարրեր, բայց բանասիրական վեպերում գրող-գրականագետի դիտարկումները համաձուլվում են վեպի գեղարվեստական հյուսվածքին։ Աշոտ Ավետիսյանի վեպը զուտ կենսագրական ենք համարում, չնայած բանասիրական վեպի մասին գրականագետների պատկերացումները, ըստ մեզ,վիճահարույց են։ Հայկազ Հակոբջանյանը երեք կենսագրական վեպի հեղինակ է՝ «Սպիտակ էդելվեյսներ. Ռ. Սևակ», «Առկայծ ճրագ. Դ. Վարուժան», «Ո՜վ մարդկայինարդարություն. Սիամանթո», որոնց առաջաբանները գրել է ակադեմիկոս Ս.Սարինյանը։ Թվում էր, թե գրողի փորձը պիտի դառնար փորձառություն, ևվերջին վեպը լավագույնը լիներ։ Բայց Տերյանի մասին գրված կենսագրականվեպը լուրջ թերություններ ունի։ Վեպը բաղկացած է չորս մասից։ Առաջին գլուխը բանաստեղծի ծննդյան,մանկության, ուսանողության և հայացքների ու որպես բանաստեղծ ձևավորմանմասին է։ «Տիզիվավա», լալկան Վանիկը դառնում է Վահան Տերյան։ Տերյանի՝որպես բանաստեղծի հռչակումը Հակոբջանյանն ավելի շատ ներկայացնում էգրականագետի, քան գրողի հայեցակետից։ «Մինչև վերջին սահմանն անկեղծ» Տերյանն` իր երազներով, իդեալներով, կարոտներով ու ապրումներով և սիրո առեղծվածով բացվում է երկրորդմասում։ Ըստ հեղինակի` նրա մեծ և իսկական սերն Անթառամ Միսկարյանն էր,բայց Տերյանն ամուսնանում է շրջապատում անմատչելի թվացող ՍուսաննաՊախալովայի հետ։ Հետևում է ապագան կանխազգացող քնարական զեղումը.«Ի՞նչ է առեղծվածային պարգև համարված Սերը…. Նա անտես ճիրաններովվայրի գազանիկ է, կարող է շոյանքի տակ ննջել քո գրկում...» [13, էջ 166-167]։ Գրողը Տերյանին ներկայացնում է որպես սիրող, հոգատար ամուսին, բայցևսիրո տառապյալ, որովհետև չհասկացված էր։ Նրբորեն են գծագրվում բանաստեղծի ներքին տագնապներն ու վախերը։ Տերյանի «Հայ գրականության գալիք օրը» և «Հոգևոր Հայաստան» զեկուցումները ներկայացնելիս հեղինակի մեջ քննադատն է առաջնայինը։ Երբ Տերյանն ասում է, որ Թումանյանի մի «Փարվանան» չի փոխի հանկարծակի հեթանոսացած պոլսահայ պոետների ստեղծագործությունների հետ, Հակոբջանյանըհակադրվում է. «Տերյանը, ցավոք, չըմբռնեց արևմտահայ մշակույթի և գրականության մեջ դարասկզբին ծայր առած և գրական ու մշակութային հզոր արժեքներ ստեղծած «հեթանոսական գրական շարժման» հիմնական էությունը ... » [13,էջ 249]։ «Հեթանոսական» գրական շարժումը արևմտահայ դաժան իրականությունից վեր սավառնելու հնարավորություն տվեց, դա օրվա հրամայականն էր՝գրականություն բերել ուժը, խիզախությունը, գեղեցկությունն ու ազատությունըև դրանք ներարկել ազգային գիտակցության մեջ։ Այս գրականության տիրույթում ստեղծվեցին բարձրարժեք գրական գոհարներ, որի լավագույն արտահայտությունը Դ. Վարուժանի ստեղծագործությունն էր։ Երրորդ գլուխը թողնում է պատմական ակնարկի տպավորություն։ Պատմում է եղեռնի և պատմական իրադարձությունների նկատմամբ բանաստեղծիվերաբերմունքի մասին, հետո անում է մեջբերումներ Տերյանի բանաստեղծություններից, Վաչե Պարտիզունու վերլուծությունից. «Իր հոգում «նաիրյան հոգուբարձր տառապանքը» կրող բանաստեղծի համար հայ «արյունլվիկ ժողովրդի»վիճակի հարցը դարձել էր «ֆանտոմ», բոլոր հարցերի հարցը։ Այս «ֆանտոմից» էծնվել-սնվել «Երկիր Նաիրի» երգաշար-պոեմը, որը, Չարենցի արտահայտությամբ, դարձավ «նաիրյան խոսքերի գանձարան»։ Գրականագիտական մենագրությունից կամ քննադատական հոդվածից տարբերությունն արտահայտվումէ ընդամենը նրանով, որ գրողն առանց հղման մանրամասների է բերում հատվածը։ Այնուհետև մեջբերում է Չարենցի բանաստեղծությունից. «Ա՜խ, կարծեսնստած ես դռանը և ինձ հետ Տերյան ես կարդում» [13, էջ 279-280]։ Հատվածիմանրամասն ներկայացումով մատնանշում ենք, որ այստեղ բացակայում էգրողի մտահղացումը։ Հեղինակը Տերյանի հայրենանվեր գործունեության մասին է ակնարկում,ընդարձակ մեջբերում անում «Թուրքահայաստանի մասին» դեկրետից. գրողի«պատմական էքսկուրսը» լրացնում են Տերյանի բերած փաստերը։ Այստեղներկայացվում է նաև բանաստեղծի միամիտ հավատը, որ խորհրդային իշխանության հաստատման շնորհիվ կլուծվեն հայի դարավոր երազները, պատմումէ նաև բանաստեղծի՝ որպես խորհրդականի և պատվիրակության անդամի՝Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրի կնքմանը մասնակցելու և թարգմանականգործունեություն ծավալելու մասին։ Մեռնում է բանաստեղծի առաջնեկը։ Սուսաննան ոչինչ չի գրում. «Երբ մայրն է լռում, ցավից պիտի գոռան սար ու քար,ճչան սրտապատառ, քանզի… այլևս չկա այն անմեղ հրեշտակը» [13, էջ 322]։ Պետական աշխատանքների մեջ թաղված բանաստեղծից կամաց-կամաց օտարվում է կինը. հեղինակը նրբանկատորեն ներկայացնում է կարոտը ԱնթառամՄիսկարյանի նկատմամբ. հեղինակի և հերոսի ներքին ձայնը, իրար միաձուլված ու միասնաբար, հանդիմանում և հորդորում են հերոսին, մասնակցումնրա տառապանքներին ու ցավերին` երբեմն նկատել չտալով, թե դա հերոսիներքին մենախոսությո՞ւնն է, թե՞ հեղինակի խոհը. «Ո՞ւր է Անտյան… Երջանի՞կէ արդյոք… Պետրովի հետ.... Ես հոգնել եմ, ինձ փայփայի՛ր, եղի՛ր քնքուշ ուանչար.... Հեռո՛ւ վանիր մութ կասկածները, հուսահատության սև մաղձը ևտոկա՛, ոտքի՛ ել և գնա՛ առաջ» [13, էջ 341]։ Իդեալի ու երազայինի արտահայտությունն է Անտենկան. անհաս ու անմատույց սերն է` խորհրդավոր ու գերող, չհասկացված ու չգնահատված։ Իրականը Սուսաննան է, որի բնավորությունը խորհրդավոր է, գիշերվա պես մութ։ Անտրիտուր սիրող ամուսին չէ, պարզապես կարող է լինել առաջինը։ Հասունացել էր նաև կնոջ հեռացումը։ Քաղաքացիական պատերազմի պատճառով իրարից հեռու էին, վերադարձն` անհնար, և Տերյանին մնում էր միայն բաժանումիցավը։ Այս մեկնաբանությանը համամիտ չէ բանաստեղծի ծոռը և կնոջ արարքըփախուստ ու լքում էր համարում Տերյանի ամենամոտ ընկերոջ` Ալ. Մյասնիկյանի հետ [5, էջ 35-36]։ Նշենք նաև, որ Աշոտ Ավետիսյանը նույնպես այս հարցըառկախ է թողել։ Ըստ ամենայնի հեղինակները չեն կարողացել թափանցել Տերյանի և Սուսաննայի անձնական կյանքի մութ ծալքերի մեջ։ Դրանից վեպերըհոգեբանորեն ավելի կշահեին։ Վերջին գլխում իրադարձություններն անհամեմատ արագ են զարգանում. բանաստեղծը հիվանդ է ու մենակ. կնոջ՝ Սուսաննայի գգվանքներից նրանփոխանցվեց անբուժելի ցավը, որ հեգնաբար պիտի կոչի «բանաստեղծականհիվանդություն»։ Թարգմանական մեծ գործ է ծավալում, ուրախ է ՀայաստանիԱռաջին Հանրապետության հաստատումով, Բաշ-Ապարանի և Սարդարպատիհերոսամարտերով, տագնապած է, որ վտանգված է երկրի անկախության գոյությունը։ Ֆիզիկապես հյուծված ու հիվանդ բանաստեղծին հայտնվում է երազիպես գերող ու քնքուշ Անահիտ Շահիջանյանը, որն անգիր գիտի նրա բանաստեղծությունները։ Ահա Անահիտը հղի է, իսկ ինքը պետական կարևոր հանձնարարություններ ունի։ Եվ վախճանը` փաստական հայտնի մանրամասներով։ Հակոբջանյանն առատորեն ներգրավել է նամակներ, հուշեր, վկայություններ, կատարել ընդարձակ մեջբերումներ։ Կենսագրական վեպերի հիմնական աղբյուրը գրողների նամականին է։ Նույնիսկ նշանավոր գրականագետ,կենսագրական վեպի ժանրում հիմնարար դերակատարություն ունեցող Տինյանովն է մեծապես օգտվել նամականուց [23, էջ 9-17], բայց դրանցից օգտվելիսստեղծագործողը նրբանկատություն պիտի դրսևորի և ոչ թե շարադրանքը գրեթեամբողջությամբ հեղի նամակներով՝ այն դեպքում, երբ դրանք հասանելի ենընթերցողներին, և առաջին լույսընծայողն ինքը չէ։ Գրողն օգտվում է Տերյանի ոճավորումից, սակայն այս դեպքում էլ երբեմնչի նկատվում, թե երբ է ավարտվում հեղինակի պատումը, կամ որն է ուղղակիմեջբերումը Տերյանի նամակներից ու բանաստեղծություններից։ Հակոբջանյանըմեծ ուշադրություն է դարձնում Տերյանի հոգեաշխարհի, նրա բնավորությանգեղեցիկ հատկանիշների ձևավորմանն ու բացահայտմանը, ինչին նպաստել էբանաստեղծի թողած նամականին։ Բանաստեղծի դժվարին կյանքը պատկերելիս փորձում է հատկապես նրան ներկայացնել «հոգով մերկ», իսկ բանաստեղծնայդպես անկեղծ էր հիմնականում Անթառամ Միսկարյանի առաջ։ Վեպը բնույթով փաստագրական է, իհարկե, գեղարվեստական որոշակիտարրերով, քանի որ փաստագրական վեպը ևս զուրկ չէ գեղարվեստականությունից։ Գրողը մինչև անգամ մատնանշում է փաստի աղբյուրը, որոշակի թվագրություն ունեցող ընդարձակ մեջբերումներ է անում նամակներից։ Օրինակ`«1884 թ. Արամ Տեր-Գրիգորյանը «Տարազում» գրում է» [13, 14], «Ահա վարպետիհուշերից մի պատառիկ» [13, էջ 66], «գրում է տերյանագետ Սաքո Սուքիասյանը»[13, էջ 387] և այլն, նամակներից կատարում որոշակի թվագրություն ունեցող ընդարձակ մեջբերումներ։ Հեղինակի օգտագործած փաստական նյութի աղբյուրըհետևյալ գրքերն են` Տերյանի ստեղծագործությունների ժողովածուն (1-4, Եր.,1972-1979), «Վահան Տերյանը ժամանակակիցների հուշերում» (Եր., 1964), ՎաչեՊարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը (Եր., 1984), Սաքո Սուքիասյան «ԷջերՎահան Տերյանի կյանքից» (Եր., 1959), Նվարդ Տերյանի կազմած «Վահան Տերյան. նամակներ» (Անթառամ Միսկարյանին) (Եր., 1972), Հ. Թամրազյան, «Վահան Տերյան» (Եր., 1985)։ Ակադեմիկոս Հ. Թամրազյանի «Վահան Տերյան» մենագրության վերջին գլուխը կոչվում է «Բանաստեղծի եղբայրության ուղին (Չարենցի հետ)»։ Թամրազյանը ներկայացնում է Չարենցի վերաբերմունքը Տերյանին և բերում նրա «Վահան Տերյանի հիշատակին» բանաստեղծությունը [7, 219228]։ Հակոբջանյանը ևս նույն կերպով է ավարտում իր վեպը՝ Չարենցի գնահատմամբ և «Վահան Տերյանի հիշատակին» բանաստեղծությամբ։ Այնուհանդերձ,եթե մյուս գրականագետներից գրողի կախվածությունը անուղղակի է, ապաՀակոբջանյանի կախվածությունը Վաչե Պարտիզունու գրքերից ակնհայտ է, անգամ վերնագրի հարցում։ Համեմատենք` «Վաչե Պարտիզունի, Տերյանի կենսապատումը», որպես բնագիր օգտագործել է «Իսկ կյանքս այնպես դժվարին էր»նույնավերնագիր բանաստեղծության առաջին տողը, Հակոբջանյանն իր գիրքըվերնագրել է «Կյանքս այնպես դժվարին էր. Վահան Տերյան. կենսապատում»։ Հակոբջանյանի օգտագործած արխիվային և փաստական նյութերի պակասըպայմանավորված է նրանով, որ հեղինակը հայրենիքից հեռու՝ Ֆրանսիայում էրգտնվում։ Այդ իրողությունը էականորեն ազդել է վեպի վրա. այն սոսկ ճանաչողական նշանակություն ունի։ Տվյալների սակավությունը վեպը թերի է թողնում, և Հակոբջանյանի Տերյանը հղկված ու ողորկ, մեզ հայտնի զուտ բանաստեղծական կերպարն է, և ճիշտչի մեկնաբանվել։ Հեղինակն զգացել է, որ շատ բան կիսատ է մնացել և «Որպեսվերջաբան» մասում, ներկայացնելով իր գիրքը, գրում է. «Թերացումներս` ներիր» [13, էջ 390]։ Այլ որակ ունի Աշոտ Ավետիսյանի «Մենավորի աստղը» վեպը։ Այստեղևս գրողի կենսապատումը ներկայացված է մանկությունից մինչև մահ։ Տերյանիկերպարը զարգանում է բնական միջավայրի մեջ, իսկ դա առաջին հերթին ընտանիքն էր։ Բանաստեղծի եղբայրները բավականին մանրակրկիտ և հետաքրքիր են ներկայացրել գրողի կյանքը, ընտանիքը, անգամ հարևաններին ևիրենց զբաղմունքը։ Գրողին մնացել է այդ ամենը ներառել վիպական գործողությունների տիրույթ։ Բայց դա ևս հմտություն է պահանջում, և գրողը ներկայացվում է հերոսների երկխոսությունների, խոհերի ու հեղինակային պատումիմիջոցով։ Իրադարձությունները զարգանում են բնական հունով, իսկ գեղարվեստական կերպարները ձևավորվում են տիպական միջավայրում։ Միջավայրիկոլորիտը ևս համոզիչ է տրված, քանի որ հեղինակը Տերյանի հայրենակիցն է։ Վիպագիրը գրականագետի մանրակրկիտ և լուրջ աշխատանք է կատարել,ուսումնասիրել նաև արխիվային, քիչ հայտնի փաստական նյութը։ Վեպի մեջփաստը ներմուծելիս հեղինակը պահպանում է գրողական ինքնուրույնությունըև բնականությունը վիպական տիրույթի մեջ։ Օրինակ` ռուս գրող Լեոնիդ Բոլշակովը կարողացել է գտնել Տերյանի հիշատակած «պրինցուհի Նա»-ի հետքերը.հայ աղջիկ, «որը, փախչելով թշնամու յաթաղանից և ապաստան գտնելով հեռավոր Բուլուզակում, եկել էր փնտրելու հարազատներին» [3, էջ 46]։ Աշոտ Ավետիսյանի վեպում Պողոս Մակինցյանը, Վահան Տերյանից ճշտելով քնարերգության հերոսուհու մասին, ասում է. «Ես էլ մտածեցի, թե Բլոկի պես չքնաղ դամաես գտել ու պոեզներ ես նվիրում։ …._Չէ՛, Բլոկի շարքի պես չի լինելու» [1, էջ 347]։ Դրանով նա մատնանշում է, որ Տերյանի խորհրդապաշտությունը ազդեցությանարդյունք չէ, այլ ինքնուրույն և անհատական կնիք ունեցող ուղղություն։ Գրականագետները ևս հաստատում են դա։ Գրողը կարողանում է ներկայացնելՏերյանին չեզոք դիրքորոշմամբ, և գլխավոր հերոսն ընթերցողի համար բացահայտվում է ոչ թե հեղինակի ակնհայտ սիրով ու փաղաքշանքիով, այլ սեփականճանաչողության արդյունքում։ Վեպում ներկայացված է Վահան Տերյանի ամբողջական կերպարը`հայացքների ձևավորմամբ, որոնումներով, սերերով, կասկածներով, ձգտումներով, ոգևորություններով և հիասթափություններով։ Այստեղ երևում են նաև ժամանակի քաղաքական կյանքը, հասարակ մարդկանց ու մտավորականների արձագանքները քաղաքական իրադարձություններին։ Կենսագրական վեպը անկարելի է պատկերացնել առանց հերոսին շրջապատող մարդկանց։ Թույլ թե ուժեղ արտահայտված լինեն դրանք, այնուհանդերձ, ամբողջացնում են վիպական միջավայրը։ Լիարյուն կերպար է Տերյանիուսուցիչ Կարապետ Կուսիկյանը, որը մեծ դեր ունեցավ նրա հայացքների ձևավորման մեջ և որի հետ մտերմությունը պահեց մինչև նրա կյանքի վերջը։ Ներկայացված են հայ և ռուս մտավորականները, ժամանակի գրական ուղղությունները, քաղաքական կյանքը։ Տերյանի ամենամոտ ընկերոջ` Պողոս Մակինցյանիկերպարի հակասականությունը ներքին գործերի և լուսավորության ժողկոմդառնալուց հետո ևս լիարժեք է ներկայացված։ Երկխոսության մեջ երևում էնրանց օտարացումը իրարից։ Բրյուսովին, նրա կնոջը և Տերյանին հայոց կաթողիկոսի հրավերից հետո Պողոսն ասում է. «Հո վեհարանում էլ եղունգդ չէի՞րկրծում։ Թե չէ խիստ կվիրավորեիր մեր նրբաճաշակ ու խորագետ կաթողիկոսին» [1, էջ 358]։ Սա կասկածելի է թվում Տերյանին. նախանձի՞ց է այդպես խոսում, թե՞ իրոք դառնացած է ամեն ինչից։ Մակինցյանը ճեմարանից ազատում էայն ուսուցիչներին, որ խանդավառված չէին խորհրդային կարգերով։ ՍուրենԽաչատրյանը, որը Տերյանի աջակցությամբ ճեմարանին կից գեղարվեստականստուդիա էր բացել, դասախոսների կազմում չի ընդգրկում Մակինցյանին՝ասելով, թե նրա հետ գործ չունի։ Կյանքի վերջին շրջանում նրանց հարաբերությունների սառնության դրսևորմանը չենք հանդիպում Հակոբջանյանիվեպում։ Սա փաստում է, որ Ավետիսյանը նյութին քաջատեղյակ է։ Հատկապես հետաքրքրական է ներկայացված քաղաքացի Տերյանը։ Հեղինակը բանաստեղծին ներկայացրել է նոր և ժամանակակից պատկերացումներով։ Նոր կարգերի փոփոխվելու հետ Տերյանը մնում է նույն գիտակից հայրենասերը։ Գնդակահարությունից ազատում է դաշնակցական բժիշկ Զավրիևին, ինչը թանկ է նստում վրան, և լարված հարաբերություններ են ստեղծումԱվանեսովի հետ։ Բանաստեղծը մտահոգված է մտավորականության վիճակով.ցավ է ապրում, որ մտավորականությունը հայտնվել է դժվարին վիճակում, ևհավասար կերպով, անկախ կուսակցական պատկանելությունից, պաշտոններէ տալիս իր մտերիմներին, գումար է բաժանում գաղթականներին, այցելումորբերին։ Հեղինակը պատմում է նաև, որ Տերյանը մտադիր է եղել պոեմ գրելՎանի հերոսամարտի մասին։ Իսկ թե արդյոք ծանոթ է Տերյանի հորդորովորբերի գրած հիշողությունների բնագրերին, համոզված չենք։ Ավելի շատ հակված ենք այն տեսակետին, որ Ավետիսյանը փաստին ծանոթ է Վ. Պարտիզունուգրքերից [17, էջ 284-286]։ Բանաստեղծի թոռ Գ. Էմին-Տերյանը 2016 թ. հրատարակեց «Վահան Տերյանի անհայտ նախաձեռնությունը. հայ որբերի հուշերը»մենագրությունը, որտեղ տպագրեց նաև Տերյանի հորդորով որբերի գրած բնագրերը, որոնք լրացնում են հայոց ցեղասպանության վավերագրերի շարքը և ըստԷմին-Տերյանի համեմատելի են միայն Աննա Ֆրանկի օրագրի հետ, «բայց եթեվերջինիս ձեռագիրը գտնվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հատուկ հսկողության տակ,ապա Հայոց ցեղասպանության վավերագրերը մինչ այժմ անտիպ էին և պահվում էին սխալ արխիվացմամբ… այսինքն՝ ուսումնասիրողն այն կարող էրգտնել միայն պատահաբար» [6, էջ 5]։ Ճեմարանի նախկին ուսուցիչ Բարսեղ Գասպարյանը նույնպես զայրացած է բանաստեղծի վրա (սրա աղջկան՝ Նյուրային է նվիրած Տերյանի առաջինբանաստեղծությունները՝ «Արյուն» վերնագրով, Նյուրա անվան հակառակ գրությունն է՝ Արիւն>Նիւրա). փոխանակ գրականությամբ զբաղվելու` Տերյանը նորկարգերն է տարածում. քանդել են ու ավերել ամեն ինչ։ Իսկ երբ Տերյանը Նյուրայից է հարցնում, նա պոռթկում է, թե այդ հարցը ինքը պիտի տար։ Կամացկամաց սրվում են հարաբերությունները բոլշևիկների հետ։ Բանաստեղծինկատմամբ դրսևորվող «հոգատարությունը»` բուժման համար արձակուրդիուղարկելը, փաստում է, որ նրան հեռացնում են ասպարեզից։ Սկզբում Տերյանը միամիտ հավատ ուներ խորհրդային կարգերի նկատմամբ, Լենինի հանդեպ. «Պայծառ է նա ու զարմանալի»։ Իսկ երբ Սուսաննանհարց է տալիս, թե ասում են՝ օրական տասնյակներով մարդկանց են գնդակահարել, պատասխանում է, թե բամբասանքներ են. «Եթե թխկացնում են, ուրեմնպետք էր թխկացնել» [1, էջ 405]։ Ահա կնքվում է Բրեստ-Լիտովսկի չարաբաստիկպայմանագիրը, Պռոշ Պռոշյանը հեռանում է բոլշևիկյան կառավարությունից։ Տերյանն ընկճված էր. «Ռուսաստանը` ցարական թե խորհրդային, կապրեր, էլիկմնար Ռուսաստան։ Իսկ իր երկիրը...» [1, էջ 408]։ Գրքում ճշտորեն է ներկայացված խորհրդային կարգերի հաստատումը` իր դաժանությամբ, որ հետագայում պիտի հասներ վայրագության։ Ամենևին պարտադիր չէ, որ բոլոր փաստերն ընդգրկվեն կենսագրականվեպերում, բայց պարտադիր է փաստի ճշգրտությունը։ Այս առումով հետաքրքիր է կենսագրական վեպերի հեղինակ և տեսաբան Անդրե Մորուայիդիտարկումը. «Ես չեմ հորինում ո՛չ իրավիճակներ և ո՛չ էլ խոսքեր... Ես հիմնվումեմ փաստի վրա, որոնք գտնում եմ փաստաթղթերում, նամակներում, թերթերում, հուշերում. ես կառչում եմ փաստից այնպիսի պահանջկոտությամբ,ինչպես համալսարանական ատենախոսությունների հեղինակները և պրոֆեսիոնալ էրուդիտները» [22, էջ 46-47]։ Աշոտ Ավետիսյանը ճշտորեն օգտվել էփաստերից, որոնք բացահայտված են պատմական ճշմարտությամբ։ 2011-ին վեպն արժանացել է ՀԳՄ Դերենիկ Դեմիրճյանի անվան մրցանակի։ Գրականագետ Զավեն Ավետիսյանը, «Առավոտ» օրաթերթի օգոստոսի 25-իհամարում անդրադառնալով վեպին, նրանում բացառեց բելետրիստիկան (բացասական իմաստով), ինչը չենք կարող ասել Հակոբջանյանի վեպի մասին։ Ահանրա տված բարձր գնահատականը վեպին. «Հեղինակի տաղանդի, իմացությունների հարուստ պաշարի, ստեղծագործական համառության ու տառապանքի արդյունքում ստեղծվել է մի գիրք, որը, համոզված եմ, արժանանալու էընթերցող հասարակայնության լայն շրջանների ուշադրությանն ու հավանությանը» [2, էջ 6]։ Եզրակացություն. Տերյանի մասին ստեղծվել են երկու կենսագրականվեպեր։ Հեղինակներից յուրաքանչյուրն իր ձևով և պատկերացումներով է ստեղծել Տերյանի գեղարվեստական կերպարը։ Հակոբջանյանը ուղղորդված է Տերյանի զգացմունքների աշխարհի արտահայտմանը և թերի է թողնում նրա գրական ճաշակի ձևավորումն ու զարգացումը, և քաղաքական հայացքները։ ԱշոտԱվետիսյանն ստեղծում է գրողի լիարյուն, ամբողջական կերպարը։ Հակոբջանյանի մոտ Տերյանը ավելի շատ իդեալական գծերով է ներկայացված, Ավետիսյանի վեպում` որպես կենդանի անհատականություն։ Ավետիսյանի կախվածությունը սկզբնաղբյուրներից չի մատնվում. երկն ընկալվում է որպես ինքնուրույնգեղարվեստական ստեղծագործություն։ Ավետիսյանի վեպն ավելի բարձր ենքդասում Հակոբջանյանի վեպից, բայց որպես գեղարվեստական գործ` կատարյալչէ։ Դավիթ Գասպարյանը, խոսելով արդի գրականության պահանջների մասինև մեջբերելով Հեմինգուեյի «գրելիս պետք է հասնել ճշմարտության և ճիշտարտացոլել, ոչ թե նկարագրել» միտքը, եզրակացնում է. «Ահա այս նկարագրելուև արտացոլելու միջև շատ մեծ տարբերություն կա։ Իսկ մերոնք դեռևսնկարագրում և երկար-բարակ պատմում են» [4, էջ 97]։ Թե՛ Ավետիսյանը, թե՛ Հակոբջանյանը մնացել են նկարագրել-պատմելուպարզագույն շրջանակներում։ Այդ իսկ պատճառով երկու վեպերն էլ ունենառնվազն ճանաչողական նշանակություն։ We have presented Haykaz Hakobjanyan's "My Life Was so Hard։ Vahan Teryan”known materials to the extent of his power։ based on his own taste and preferences, butԳ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Ավետիսյան Ա. Շ. Մենավորի աստղը։ Երևան։ ՀԳՄ հրատարակչություն։ 2010։ 481 էջ։ 2. Ավետիսյան Զ. Վ. Վեպ Տերյանի մասին։ Երևան։ «Առավոտ» հրատարակչություն։ 25.08.2011 թ։ 3. Բոլշակով Լ. Ն. Վահան Տերյանի վերջին գործուղումը։ Երևան։ «Սովետական գրող» հրատարակչություն։ 1985։ 79 էջ։ 4. Գասպարյան Դ.Վ. Հայ գրականություն։ Գիրք 6։ Երևան։ «Տիգրան Մեծ»հրատարակչություն։ 2017։ 736 էջ։ 5. Էմին-Տերյան Գ. Գ. Վահան Տերյան. անտիպ ու անհայտ էջեր։ Երևան։ «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն։ 2014։ 740 էջ։ 6. Էմին-Տերյան Գ. Գ. Վահան Տերյանի անհայտ նախաձեռնությունը. հայորբերի հուշերը։ Երևան։ «Անտարես» հրատարակչություն։ 2016։ 376 էջ։ 7. Թամրազյան Հ.Ս. Վահան Տերյան։ Երևան։ «Սովետական գրող» հրատարակչություն։ 1985։ 232 էջ։ 8. Խաչիկյան Գ. Վ. Կենսագրական վեպ ամերիկահայ նշանավոր գեղանկարիչԱրշիլ Գորկու մասին։ Երևան։ «Ազգ»։ 18. 08. 2017։ 9. Խաչիկյան Գ. Վ. Հովիկ (Հովհաննես) Չարխչյանի կենսագրական վեպերը //«Շիրակ»։ Թիվ 5։ Գյումրի։ 2017։ 10. Կարախանյան Ն. Հ. Նահապետ Քուչակի կենսապատումը։ «Կանթեղ»։ 2017։ էջ 17-26։ 11. Հակոբջանյան Հ. Ա. Առկայծ ճրագ. Դանիել Վարուժան։ Գյումրի։ «Դպիր»հրատարակչություն։ 2004։ 304 էջ։ 12. Հակոբջանյան Հ. Ա. Ո՜վ մարդկային արդարություն. Սիամանթո։ Երևան։ ՀԳՄ հրատարակչություն։ 2005։ 313 էջ։ 13. Հակոբջանյան Հ. Ա. Կյանքս այնպես դժվարին էր. Վահան Տերյան։ Երևան։ «Գասպրինտ» հրատարակչություն։ 2011։ 392 էջ։ 14. Հակոբջանյան Հ. Ա. Սպիտակ էդելվեյսներ. Ռ. Սևակ։ Երևան։ «Նաիրի»հրատարակչություն։ 1997։ 414 էջ։ 15. Մարգարյան Ս. Ա. Կենսագրական վեպի սահմանը (Ալ. Թոփչյան. «Եվանգամ մահից հետո») //Գրական զուգահեռներ։ 2009։ էջ 218-236։ 16. Չարխչյան Հ. Ա. Սուլամիթա. Պարույր Սևակի մեծ սերը։ Երևան։ «ՎանԱրյան» հրատարակչություն։ 2004։ 174 էջ։ 17. Պարտիզունի Վ. Զ.։ Տերյանի կենսապատումը։ Երևան։ «Սովետական գրող»հրատարակչություն։ 1884։ 354 էջ։ 18. Ջրբաշյան Է.Մ. Չորս գագաթ. Թումանյան, Իսահակյան, Տերյան, Չարենց։ Երևան։ «Սովետական գրող» հրատ.։ 1982։ 468 էջ։ 19. Ջրբաշյան Է. Մ. Վահան Տերյանի տաղաչափական համակարգը։ Երևան։ «Պարբերական» հրատ.։ 1995։ 224 էջ։ 20. Քալանթարյան Ժ. Ա. Ուրվագծեր արդի հայ գրականության։ Երևան։ «Զանգակ-97» հրատարակչություն։ 2006։ 208 էջ։ литературной жизни։	Հոդվածում քննաբանում ենք Հայկազ Հակոբջանյանի «Կյանքս այնպես դժվարին էր. Վահան Տերյան» (2011) և Աշոտ Ավետիսյանի «Մենավորի աստղը կամ Վահան Տերյանի կյանքը» (2010) կենսագրական վեպերը։ Տարբեր հեղինակներ օգտագործել են գրեթե նույն փաստական նյութը, բայց ամեն մեկը կերտել է իր Տերյանին։ Յուրաքանչյուր գրող հայտնի նյութից օգտվել է յուրովսանն` սեփական ճաշակից և նախասիրություններից ելնելով, բայց երկուսի նպատակը մեկն է` բացահայտել Տերյանի աշխարհը։
ՍԱՀՄԱՆԻ ՓՈԽԱՆՈՒՄԸ ՏԻՊԼԻZԻՈՆ ՈՉՆՉԱՈ ASՆԵՐԻ ԱՍԻՄՊՏՈՔՍԻԿԱԿԱՆ ՎԱՐՔԻ ՎՐԱ Այսինքն ՝ Ֆուրիեի շարքի միջոցով նամակագրություն է առաջանում գործառույթների «հաջորդականությունների» միջեւ: Սահմանում Եթե T- մատրիցը կազմվում է գործառույթին համապատասխանող Ֆուրիեի գործակիցների հաջորդականությամբ, ապա ֆունկցիան կկոչվի T- մատրիցայի խորհրդանիշ, որը նշվում է հետևյալ հավասարմամբ: Եկեք նշենք գծի հատվածը վիտամիններով `մատրիցայի առաջին կարգի հիմնական անկյունը, հասկանանք այն մատրիցը, որը ստացվել է գծերի խաչմերուկում (cid): (3) -ն արդեն վերջավոր, քառակուսային մատրից է, որովհետև վերջավոր մատրիցների մասին հայտնի բոլոր հասկացությունների փաստերը նրա համար ճշմարիտ են: Դժվար չէ տեսնել, որ (1) Ֆուրիեի սերիայի գործակիցները օժտված են առանձնահատկությամբ: Դրանից բխում է, որ մատրիցան ինքնալուծարվում է: (4) նշանակում է մատրիցայի որոշիչը = (cid): Եթե ածանցյալ մասում f (x) ֆունկցիան դրական է, որը բավարարում է հավասարումը, և դրա ածանցյալը պայմանական է, ապա տեղի կունենա հետևյալ սահմանային հավասարումը, որը կոչվում է. միջին երկրաչափական ֆունկցիան, որտեղ ` իսկ md- ը նշանակում է ֆունկցիայի Ֆուրիեի գործակիցները: Նշում. (6) բանաձևում անդամը գործում է որպես նորմատիվային բազմապատկիչ: Դա իրոք դժվար չէ տեսնել: ) Սահմանի հատման թեորեմ: Հաշվի առեք նման խնդիրը: Դիր, հաջորդականություն, գործառույթ: Անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչ պայմաններում են միմյանց սահմանված գործառույթների ամբողջությունը միմյանց միանում Այս դեպքում սահմանային հավասարումը տեղի կունենա: Անալոգիայի միջոցով կարելի է ցույց տալ, որ նույնիսկ հավասար զուգահեռության դեպքում մենք չենք կարող պնդել հավասարությունը (7): Այսինքն ՝ մոտավոր գործառույթների մոտ գործառույթը պետք է ընտրվի այնպես, որ դրանք բավարարեն որոշակի հատկությունները: և նշում Նախքան բուն թեորեմին անցնելը նախ եկեք ապացուցենք օժանդակ պնդումը: Լեմա Ենթադրենք, որ ոչ բարձր կարգի եռանկյուն բազմանդամների դրական մոտավորության քառակուսին համապատասխան ինտեգրալ գործառույթների շարունակականության մոդուլից և n, անկախ k- ից: Այդ դեպքում գոյություն ունեցող արժեքները գոյություն ունեն այնպես, որ ապացույցները: Օգտագործելով acksեքսոն-Ստեչկինի անհավասարությունը (տես [3]) մենք անմիջապես կարող ենք գրել, որ. Showույց տվեք (8) անհավասարության մյուս կողմը: Լեմման ապացուցվեց: Եկեք անցնենք հիմնական թեորեմի ապացույցին: Թեորեմ Ենթադրենք, որ գործառույթները և դրական են, բաժնում սահմանված ածանցյալ գործառույթները, և դրանց ածանցյալներն ունեն շատ գործառույթներ հավասար պայմանին (5): Եթե մասում և դրանց ածանցյալներից կազմված ֆունկցիայի ածանցյալում հաջորդականությունը միջինը միջինը զուգահեռ է գործառույթի սահմանին: Ապացույց Հավասար զուգադիպության դեպքում, օգտագործելով (6), դժվար չէ տեսնել, որ ապացուցող հավասարումը (7) նույնն է, ինչ ապացուցել, թե որտեղ (9) ցույց է տալիս այդպիսի փոփոխություն, մենք նախ նշում ենք ֆունկցիայի Ֆուրիեի գործակիցը m: Ույց տվեք, որ Անդամն անսահման փոքր է: Եկեք նշանակենք և փոխենք Գումարը վերադարձվում է ձեզ , և (11) հավասարումը ստանալու համար մենք օգտագործեցինք Լագրանժի վերջավոր աճի բանաձևը: Բայց քանի որ. , այնպես որ կարող ենք գրել, որ k- ի բավականին մեծ արժեքից սկսած, շարունակելով (11), կարող ենք գրել: Հետո Օգտագործելով ինքնությունը, մենք ուր ենք հասնելու , և ընդունելով հողը: անհավասարությունը կստացվի (12) -ից: Այսինքն, մենք կարող ենք գրել, որ վերջին ինտեգրալի համար մենք օգտագործում ենք մասերի ինտեգրման բանաձևը. Դրանից օգտվելու դեպքում կստացվի, որ. Համադրելով ստացված անհավասարությունների շղթան ՝ կարող ենք գրել, որ կստացվի, որ, հատելով սահմանը (14) անհավասարությունը, այսինքն ՝ մենք ցույց տվեցինք, որ, իրոք, Մյուս կողմից, . Այն անսահման փոքր է: (15) (15) Վերջին հավասարման հանրագումարի առաջին գումարը անսահման փոքր է, հետեւաբար, վերջավոր է, իսկ երկրորդ գումարումը վերջավոր է ՝ համաձայն թեորեմի պայմանի, հետևաբար, ամբողջ գումարը վերջավոր է: Հաշվի առնելով, որ անսահմանորեն փոքր թվի արտադրանքը անսահմանորեն պակաս է (10) -ից, մենք ստանում ենք, որ ուղեծրային էքսպոնենտալ ֆունկցիան շարունակական է, ուստի ճիշտ է (9): Թեորեմը ապացուցեց: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԻիգրան ԴանիելՍԱՀԱՆԻ ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿՈՒՄԸ ՏԵՍԱԿԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼԻ ԱՍԻՄՊՏՈՏԱԿԱՆ վարքի վերաբերյալ Հիմնաբառեր. Թեոպլիկյան մատրիցա, մատրիցայի խորհրդանիշ, Սեգիո: ։	Սույն աշխատանքում ստացվել է բավարար պայման տյոպլիցյան դետերմինանտի ասիմպտոտիկ վարքի գնահատականը փոխարինելու տյոպլիցյան դետերմինանտների ասիմպտոիկ գնահատականների հաջորդականության սահմանով՝ սիմվոլի մոտարկման եղանակով։ Տյոպլիցյան դետերմինանտների ասիմպտոտիկ վարքի գնահատումն օգտագործվում է ստացիոնար գործընթացների հետազոտման ժամանակ, գծային հիպոթեզների ստուգման և գնահատման խնդրիներում։
ՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐՆԵՐ ԱՆՀԻՄՆ ՀԱՐՍՏԱՑՄԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼԱնհիմն հարստացման ինստիտուտը, ծագելով հռոմեական իրավունքումորպես սուբյեկտիվ իրավունքների պաշտպանության լրացուցիչ միջոց, հետագայում զարգացել և իր յուրօրինակ դրսևորումն է ստացել իրավական տարբեր համակարգերի երկրների օրենսդրություններում։ Այն առանձնանում է կիրառման դեպքերի յուրօրինակ դրսևորումներով, ինչը պայմանավորված է ինստիտուտի հիմնական նպատակով՝ գույքի սխալ բաշխման արդյունքում վերականգնել քաղաքացիաիրավական շրջանառության մասնակիցների խախտված իրավունքները դրանց ճիշտ վերաբաշխման միջոցով։ Ինստիտուտի մյուսկարևոր առանձնահատկությունը դրա սուբսիդիար բնույթն է, որի շնորհիվշատ հաճախ կոնդիկցիոն հայցը խախտված գույքային իրավունքների պաշտպանության միակ հնարավոր միջոցն է։ Ինստիտուտի կարգավորմանը նվիրված է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի1 61-րդ գլուխը։ Հարկ է նշել, որօրենսգրքի ընդունումից՝ 1998 թվականից ի վեր այս ինստիտուտի կարգավորումը երբևէ փոփոխության չի ենթարկվել, ինչի արդյունքում, պայմանավորված քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների զարգացմամբ, ավելի ուավելի հաճախ է անհրաժեշտություն առաջանում մեկնաբանելու նոր, երբևէչկանոնակարգված հարաբերությունների նկատմամբ կիրառվող իրավունքինույն նորմերը։ Դրա մասին են վկայում Վճռաբեկ դատարանի կողմից միայնվերջին 2 տարվա ընթացքում ընդունված թվով յոթ որոշումները։ Անհիմն հարստացումից ծագող պարտավորությունները ներկայումսհայտնի են ինչպես մայրցամաքային Եվրոպայի, այնպես էլ անգլոամերիկյանգրեթե բոլոր երկրների իրավակարգերին և ծագում են հռոմեական իրավունքիcondictio ինստիտուտից (լատ.` condictio - ստացում, ձեռքբերում), որում անհիմն հարստացման անթույլատրելիությունը բխեցվում բոլոր քաղաքացիների`օրենքի առջև հավասարության սկզբունքից։ 1 Ընդունվել է 05.05.1998 թ., ուժի մեջ է մտել 01.01.1999։ ՀՀՊՏ 1998.08.10/17(50), ՀՕ-239։ Իր մի շարք նախադեպային որոշումներում2 Վճռաբեկ դատարանը նշել է,որ անհիմն հարստացման ինստիտուտը քաղաքացիական իրավունքի ինստիտուտներից մեկն է, որի նպատակը քաղաքացիական շրջանառության մասնակիցների գույքային իրավունքների պաշտպանության իրականացումն ապահովելն ու դրան նպաստելն է։ Անհիմն հարստացումը առաջանում է, երբ առանցիրավական հիմքի ձեռք է բերվում կամ խնայվում ուրիշի գույքը, այդ թվում`աշխատանք, ծառայություն և այլն։ Ընդ որում՝ հարստացման անհիմն լինելուհանգամանքով էլ պայմանավորված՝ կոնդիկցիոն պարտավորություններըդասվում են արտապայմանագրայինների շարքին։ Քաղաքացիական օրենսգիրքը սահմանում է, որ անհիմն հարստացմանդեպքում հարստացման առարկա գույքը ենթակա է վերադարձման բնեղենով,իսկ անհիմն հարստացման կամ խնայման միջոցով ձեռք բերված գույքը բնեղենով վերադարձնելու անհնարինության դեպքում ձեռք բերողը պետք է տուժողին հատուցի ձեռքբերման պահին այդ գույքի իրական արժեքը (ընդ որում՝հաշվի չառնելով կողմերից որևէ մեկի բարեխղճությունը)։ Փաստացի կոնդիկցիոն պարտավորությունը այս համատեքստում ենթադրում է, որ ցանկացած պարագայում վերադարձման ենթակա է օբյեկտիվորենստացածը. ձեռք բերողը վերադարձնում է այն ծավալով, ինչ ծավալով ստացելէր։ Ի հակադրություն այս կարգավորմանը՝ Գերմանիայի և Շվեյցարիայի համապատասխանաբար Քաղաքացիական օրենսգիրքը և Պարտավորականօրենքը3 հարցին տվել են այլ կարգավորում՝ մասնավորապես սահմանափակելով կոնդիկցիոն հայցով պահանջվող անհիմն հարստացման ծավալը այն չափով, ինչ չափով այն պահպանվել է ստացողի մոտ այն պահին, երբ իմացել էրհարստացման անհիմն լինելու մասին։ Եթե համեմատականներ անցկացնենք անգլոամերիկյան համակարգի երկրների կարգավորումների հետ, կնկատենք, որ այստեղ անհիմն հարստացման հայցի համար առկա են մի շարք սահմանափակումներ4, որոնք որոշակիորեն բարդացնում են ինստիտուտի կիրառումը։ Խոսքը մասնավորապես իրավական սխալի մասին է՝ mistake of law։ Անգլիական դատարանները մերժումեն հայցվորի պահանջը սխալմամբ վճարված գումարի համար, եթե նա թույլ էտվել իրավունքի խախտում։ Նման մոտեցման հիմնաքարը դրվեց 1802 թվականին Bible v. Lumley գործով։ Այդ գործով հայցվորը՝ ապահովադիրը, պա2 Տե՛ս օրինակ՝ Վճռաբեկ դատարանի թիվ ԵԷԴ/0540/02/12 քաղաքացիական գործով (ըստԱրթուր Հովհաննիսյանի հայցի՝ ընդդեմ Նորիկ Սողոմոնյանի) 17.07.2015 թ.-ին կայացրած որոշումը։ 3 Ընդունվել է 10 դեկտեմբերի 1907 թ.՝ Swiss Civil Code, CH231, դրա մասը կազմող Statute onObligatory Law՝ 1 հունվարի 1912թ.։ 4 Տե՛ս Understanding Unjust Enrichment, Jason W. Neyers, Mitchell Mcinnes And Stephen G. A.Pitel, Oxford And Portland, Oregon, Hart Publishing, 2004, էջ 135։ հանջում էր ապահովագրված պատասխանողից իրեն վճարված ապահովագրական հատուցումը այն հիմնավորմամբ, որ վերջինս չէր հայտնել պայմանագիր կնքելիս այնպիսի հանգամանքների մասին, որոնք մեծացնում են ռիսկը։ Դատարանը հաստատեց, որ հայցվորը հատուցում վճարելիս գիտեր կամ կարող էր իմանալ բոլոր հանգամանքների մասին, որոնք կարող էին հիմք հանդիսանալ հատուցման մերժման համար։ Դատարանը հայտնեց հետևյալ դիրքորոշումը. յուրաքանչյուր անձ, ենթադրվում է, որ պետք է իմանար օրենքը, հակառակ դեպքում հնարավոր չէր լինի պարզել այն շրջանակները, որոնց պարագայում օրենքի չիմացությունը կդիտվեր հարգելի։ Ճիշտ է ներկայումս այս գործով ներկայացված իրավիճակը կլուծվեր փոքր-ինչ այլ տարբերակով, սակայնայս պարագայում կարևորվում է հենց անգլիական իրավունքում ձևավորվածայդ սկզբունքը։ Այդ նույն տրամաբանությամբ անգլիական իրավունքի երկրներում գործում է այն մոտեցումը, համաձայն որի՝ ենթակա չէ հատուցման հօգուտ այնպիսի պատասխանողի անհիմն վճարվածը, որը, գտնվելով բարեխիղճ մոլորության մեջ, պահանջել է հայցվորից վճարել գոյություն չունեցողպարտավորության համար, իսկ վերջինս, իրավական տեսանկյունից սխալգնահատելով փաստական հանգամանքները, իրեն համարել է պարտավորություն կրող5։ Մայրցամաքային երկրներին նման սկզբունքը անծանոթ է սխալմամբ վճարելու հիմքով կոնդիկցիոն հայցերը բավարարվում են, անգամ եթետեղի է ունեցել իրական սխալ։ 6Գոյություն ունի կոնդիկցիայի նկատմամբ կիրառվող մեկ այլ սահմանափակում ևս, որը կիրառվում է ինչպես անգլոամերիկյան, այնպես էլ մայրցամաքային իրավակարգ ունեցող երկրներում։ Խոսքը այնպիսի անհիմն վճարմանմասին է, որը կատարվել է հակաբարոյական նպատակներով կամ անօրինական գործարքի հիման վրա։ Այս մոտեցումը իր յուրօրինակ դրսևորումն էստացել Վճռաբեկ դատարանի թիվ ԵԷԴ/0540/02/12 գործով կայացած որոշմամբ7. Վճռաբեկ դատարանը արձանագրել է, որ որպես առևտրային կաշառքտրամադրված գույքը հանցագործության առարկա է, որը քաղաքացիական իրավունքի տեսանկյունից չի կարող բնորոշվել որպես անհիմն հարստացում։ Իր դիրքորոշման հիմքում Վճռաբեկ դատարանը դրել է մասնավորապես այնհանգամանքը, Եթե անհիմն հարստացման օբյեկտը տուժողի գույքային իրավունքներն են, ապա առևտրային կաշառքի օբյեկտ են առևտրային կամ այլ5 Տե՛ս Bible v. Lumley (1802), 2 East 469, 102 Eng. Rep. 448։ Տե՛ս նաև՝ Введение в сравнительное правоведение в сфере частного права, Москва ЦвайгертК., Кетц Х., Т. 2, էջ 323։ 6 Տե՛ս Understanding Unjust Enrichment, Jason W. Neyers, Mitchell Mcinnes And Stephen G. A.Pitel, Oxford And Portland, Oregon, Hart Publishing, 2004, էջ 164։ 7 Տե՛ս Վճռաբեկ դատարանի թիվ ԵԷԴ/0540/02/12 քաղաքացիական գործով (ըստ ԱրթուրՀովհաննիսյանի հայցի՝ ընդդեմ Նորիկ Սողոմոնյանի) 17.07.2015 թ.-ին կայացրած որոշումը։ կազմակերպությունների օրինական գործունեությանն ապահովմանն ուղղվածհասարակական հարաբերությունները։ Ընդ որում, եթե անհիմն հարստացմանարդյունքում ձեռք բերված գույքի վերադարձման հիմնական և առաջնայիննպատակը քաղաքացիական շրջանառության մասնակիցների գույքային իրավունքների պաշտպանությունն ապահովելն ու դրա իրականացմանը նպաստելն է, ապա որպես առևտրային կաշառք տրամադրված գույքի բռնագանձումը հօգուտ պետության, ինչպես ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված ցանկացած հարկադրանք, նպատակ է հետապնդում վերականգնելու սոցիալականարդարությունը, կանխարգելելու հնարավոր հանցագործությունները։ Մյուս սահմանափակումը նույնպես հանդիպում է երկու իրավական համակարգերում։ Անհիմն հարստացման վերադարձի պահանջը կարող է մերժվել, եթե բարեխիղճ ձեռք բերողի կարգավիճակը այնքան է փոխվել, որ ստացածի ամբողջական վերադարձ պահանջելը կլիներ ոչ արդարացի (change ofposition)8։ Այսպես՝ Lipkin Gorman v. Karpnale Ltd գործով լորդ Գոֆֆը հետևյալկերպ է արտահայտել այդ դիրքորոշումը. Եթե բարեխիղճ պատասխանողիկարգավիճակը այնքան է փոխվել, որ նրանից ստացված գումարի լրիվ կամմասնակի պահանջելը կլիներ ոչ արդարացի, ապա նման վերադարձի անարդարացիությունը առավել ծանրակշիռ է, քան հայցվորի ներկայացրած կոնդիկցիոն հայցը մերժելը9։ Նման մոտեցման կիրառման համար սահմանվում է, որնախ այն կիրառելի է միմիայն բարեխիղճ ձեռք բերողի նկատմամբ, և երկրորդ՝ կարգավիճակի փոփոխման համար միայն ստացածի օգտագործման վերաբերյալ ապացույց ներկայացնելը բավարար չէ։ Սակայն եթե կատարվել ենայնպիսի ծախսեր, որոնք հարստացման բացակայության դեպքում ամենայնհավանականությամբ չէին կատարվի, արդարացված կլինի ազատել նրան գումարը վերադարձնելու պարտավորությունից։ Նման անարդարացիություն կարող է դրսևորվել նաև ծախսերի մասով։ Ինչպես արդեն խոսվել է, կոնդիկցիայի պարագայում հատուցվում է ինչպես ուղղակի, այնպես էլ անուղղակիհարստացումը (փաստացի ստացածը և եկամուտները)՝ հանելով այն ծախսերը, որոնք կատարել է հարստացողը՝ կապված ուրիշի գույքի ձեռքբերման կամխնայման հետ։ Նման ծախսերը կարող են լինել ինչպես անհրաժեշտ, այնպեսէլ այնպիսին, որոնք ուղղակիորեն հարստացման օբյեկտի վրա չեն ծախսվել,սակայն որոնցից հարստացողը սովորական պայմաններում կհրաժարվեր(օրինակ՝ անձը, ձեռք բերելով չպլանավորված գույքի ավելացում, կատարում էբարեգործություն)։ Եվ այստեղ կարող է հարց առաջանալ. արդյո՞ք նման ծախ8 Տե՛ս Vincent Sagaert, Unjust Enrichment and Change of Position, 11 Maastricht J. Eur. &Comp.,2004, էջ 42։ 9 Տե՛ս Lipkin Gorman v. Karpnale Ltd. (1991) 2 А, 548, 579։ սերի հատուցումը մտնում է անհիմն հարստացման ինստիտուտի կարգավորման շրջանակներում։ Կարգավիճակի փոփոխման առավել սպառիչ ցանկ տալիս է Ռեստիտուցիայի կիրառման կանոնակարգի10 142-րդ հոդվածը, որ սահմանում է, որ կարգավիճակի փոփոխումն առկա է ոչնչացման, կորստի կամ գույքի գողության,նրա վնասով վաճառքի, ձեռք բերված գույքի կապակցությամբ կատարվածծախսերի, ստիպողաբար պարտավորությունների ստանձնման դեպերքում,որոնցից հնարավոր չէ հրաժարվել առհասարակ կամ միայն վնաս կրելով,հրաժարում իրավունքներից ու երաշխիքներից, սեփական իրավունքներիիրացման ժամկետ անց, անհիմն ձեռք բերված դրամական միջոցների վնասովներդրում կատարելը, ձեռքբերածի նվիրում, ձեռք բերած գույքի ծախսում11։ Եթե հարստացման առարկա գույքը ծախսվել է, օգտագործվել է բարեխիղճ ձեռք բերողի կողմից կամ օտարվել է սովորականից ցածր գնով, թե՛ գերմանական և թե՛ անգլիական դատարանը կարող է ամողջությամբ կամ մասնակի մերժել անհիմն հարստացման առարկան վերադարձնելու պահանջը12։ Փաստացի ներպետական կարգավորումը կոնդիկցիայի կիրառման նմանտարբերակ չի նախատեսում։ Ինչպես կարելի է նկատել, անհիմն հարստացման ներկայիս կարգավորման պայմաններում հարստացման չափը ոչ միշտ է համապատասխանումկրած կորստի չափին։ Օրինակ՝ այն դեպքում, երբ առանց օրինական հիմքիստացված գույքը վաճառվում է իր շուկայական արժեքից ցածր գնով, հատուցման է ենթակա դրա արժեքը, ուստի ակնհայտ է, որ հարստացման չափը պակաս է տուժողի կրած վնասի չափից։ Այս իրավիճակում արդեն առաջ է գալիսայն հարցը, թե ինչ չափով հատուցում պետք է վճարի հարստացողը։ Ներկայիսկարգավորումը սահմանում է գույքի ձեռքբերման պահին իրական արժեքը։ Ստացվում է` անհիմն հարստացողը ստիպված կլինի վճարել ավելին, քան նաստացել էր հարստացման արդյունքում։ Հատկանշական է, որ այս հարցի կապակցությամբ Ֆրանսիայի13 քաղ. օր.1380-րդ հոդվածը սահմանում է, որ եթե բարեխիղճ հարստացողը վաճառում է10 1937 թվականին Իրավունքի ամերիկյան ինստիտուտը կազմել է Ռեստիտուցիայի կանոնակարգ, որի հեղինակներն էին Ուորեն Սիվեևը և Օստին Սքոթը։ Կանոնակարգն ամբողջականացնում է անհիմն հարստացումից ծագող հարաբերութունների ոլորտում ձևավորված պրակտիկան։ 11 Տե՛ս Цвайгерт К., Кетц Х., նշվ. աշխ., էջ 348։ 12 Տե՛ս German Civil Code6։ 212-րդ հոդվածի 2-րդ և 3-րդ կետեր։ Տե՛ս ավելի մանրամասն Цвайгерт К., Кетц Х., Введение в сравнительное правоведение в сфере частного права, Москва, Междунар. отношения, 2000, էջ 343-350, Machtel F., The DefenceVol. 5. N 1, p. 23-46։ 13 Ընդունվել է 21 ապրիլի 1804 թ. The Napoleonic Code։ անհիմն ստացածը իսկական (շուկայական) գնից ցածր գնով, հատուցվում էայդ պայմանագրի գինը, ոչ թե գույքի արժեքը։ Հնարավոր են դեպքեր, երբ ձեռ բերողի մոտ հարստացման արժեքը փոքրանում է՝ կապված գույքի արժեքի նվազման հետ։ Տուժողը ինքն է հաճախ մեղավոր լինում իր հաշվին ուրիշի հարստացման մեջ։ Այդ դեպքերում բարեխիղճձեռքբերողը, որ չէր կասկածել գույքի ձեռքբերման կամ խնայման անհիմն լինելու մասին, դրվում է առավել բարդ կացության մեջ՝ պարտավորված լինելովվերադարձնել այն, ինչին այլևս չի տիրապետում։ Նույն կարգավորումը կգործինաև հակառակ իրավիճակում, երբ հարստացողը գույքը վաճառում է ձեռքբերման պահին գույքի իրական արժեքից առավել բարձր գնով։ Մի դեպքում դակարող է պայմանավորված լինել հարստացողի անձնական/մասնագիտականհատկանիշներով։ Սրա առնչությամբ տեսաբանները միասնական դիրքորոշումեն հայտնում` նշելով, որ այդ պարագայում որպես հատուցման սահմանաչափվերցվում է այն գումարը, որ կստանար տուժողը սովորական քաղաքացիաիրավական շրջանառության պայմաններում14։ Եթե հարստացողը գույքը վաճառում է ձեռքբերման պահի գնից առավել բարձր գնով, և դա պայմանավորվածէ գույքի արժեքի ինքնին ավելացմամբ, օրինակ՝ դրա հնեցմամբ, և եթե հարստացողը չգիտի հարստացման անհիմն լինելու մասին, տուժողը չի կարող պահանջել նրանից ստացված եկամտի հատուցում, ինչը այս ինստիտուտի շրջանակներում, կարծում ենք, լիովին արդարացված է։ Այդ նույն տրամաբանությամբ պայմանավորված՝ գերմանական իրավունքում ընդգծվում է, որ անհիմնհարստացման պարագայում հատուցվում է այն դրական տարբերությունը, որառկա է ստացված եկամուտների, օգուտների և դրա արդյունքում կրած վնասների արդյունքում15։ Հաշվի առնելով վերոնշյալ հնարավոր խնդիրները՝ առաջարկում ենք նախատեսել բարեխիղճ ձեռք բերողին ներկայացվող պահանջի սահմանափակման հնարավորություն՝ 1095-րդ հոդվածը լրացնելով հետևյալ կետով. «Անհիմն հարստացման վերադարձման կամ դրա արժեքի հատուցման պահանջըկարող է մերժվել, կամ հատուցման չափը կարող է նվազեցվել, եթե գույք ձեռքբերողը նախքան այն պահը, երբ իմացել կամ կարող էր իմանալ հարստացմանանհիմն լինելու մասին, օտարել է գույքը անհատույց կամ այնպիսի գնով, որզգալիորեն նվազ է ձեռք բերման պահին գործող գնից, կամ առկա է ձեռքբերողի կարգավիճակի այլ այնպիսի փոփոխություն, որի պայմաններում հարստացման արժեքը հատուցելը անհամաչափորեն վատթարացնում է իր վիճակը»։ 14 Տե՛ս Толстой Ю. К., Сергеев А. П., Гражданское право, Москва, «Проспект», с. 774-775։ 15 Տե՛ս Цвайгерт К., Кетц Х., նշվ. աշխ., էջ 343-344։ Հարկ ենք համարում անդրադառնալ նաև հետևյալ հարցին. Քաղ. օր.1097 հոդվածը սահմանում է, որ հարստացողը պարտավոր է հատուցել ուղղակի հարստացման հետ նաև անուղղակի հարստացումը՝ դրա մեջ ընդգրկելով ոչ միայն փաստացի ստացած եկամուտը, այլև այն եկամուտը, որը կարողէր ստանալ։ Հնարավոր եկամուտի վերադարձման պահանջը հակասում է անհիմն հարստացման ինստիտուտի ամբողջ գաղափարին, որի հիմնական նպատակը փաստացի ստացված, առարկայացած հարստացման հատուցումն է, ոչթե ենթադրյալ՝ ի տարբերություն դելիկտային պարտավորությունների, որոնցհամար նախատեսվում է բաց թողնված օգուտի հատուցում։ Նման տեսակետէ հայտնել նաև Պեռկունովը, որը ընդգծում է, որ բաց թողնված օգուտի պահանջի իրավունքը հակասում է կոնդիկցիոն պարտավորությունների էությանը,որոնք ուղղված են վերադարձնելու ստացածը, ոչ թե հնարավոր ստացվելիքը16։ Հետևաբար կարծում ենք, որ 1097-րդ հոդվածի 1-ին կետից պետք է հանել «կամ կարող էր ստանալ» արտահայտությունը և շարադրել հետևյալկերպ. «Անձը, որը անհիմն ստացել կամ խնայել է գույք, պարտավոր է տուժողին հատուցել կամ վերադարձնել այն բոլոր եկամուտները, որոնք նա ստացելէ այդ գույքից` սկսած այն օրվանից, երբ իմացել է կամ պետք է իմանար հարստացման անհիմն լինելու մասին»։ Առանձին ուշադրություն պետք է դարձնել նրան, որ անհիմն հարստացման ինստիտուտի կարգավորումից դուրս է մնացել բարելավումների հարցը։ Կիրառելով առաջարկվող կարգավորումը հատուցման սահմանափակման մասով՝ բարելավում կատարած հարստացած անձի գույքային իրավունքներըորոշակիորեն կպաշտպանվեն, սակայն, այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որառավել արդյունավետ կլինի առաջնորդվել վինդիկացիայի կանոններով` տիրապետողի բարեխղճության դեպքում նախատեսելով համապատասխանկարգավորում անջատվող և անանջատ բարելավումների համար։ Նման կարգավորումը կբխի նաև բնեղենով վերադարձի իրավունքի ապահովման սկզբունքից։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ուղղակի հղում կատարելըվինդիկացիայի համապատասխան հոդվածին աննպատակահարմար է՝ պայմանավորված կոնդիկցիայի որոշ առանձնահատկություններով, ուստի առաջարկվում է 1098-րդ հոդվածը լրացնել հետևյալ կետով.«Անձը, որը անհիմն ստացել կամ խնայել է գույք, իրավունք ունի իրենթողնել իր կատարած բարելավումները, եթե դրանք կարող են առանձնացվելառանց գույքին վնաս պատճառելու։ Եթե բարելավումներն առանձնացնելնանհնար է, ապա նման պահանջ կարող է ներկայացվել միայն այն բարելավումների մասով, որոնք կատարվել են նախքան այն պահը, երբ անձը իմացելկամ կարող էր իմանալ հարստացման անհիմն լինելու մասին»։ 16 Տե՛ս Перкунов Е., Неосновательное обогащение-место в Гражданском кодексе и практикаВысшего Арбитражного Суда Российской Федерации, Вестник ВАС РФ, N 2, Москва, 2004, էջ 172։ Այսպիսով՝ սույն աշխատանքում, հաշվի առնելով կոնդիկցիոն հարաբերությունների առանձնահատկությունները և ուսումնասիրելով այլ երկրներումընդունված իրավակիրառ պրակտիկան՝ փորձ կատարվեց որոշակիորեն հստակեցնելու անհիմն հարստացումից բխող պարտավորությունների կարգավորումը՝ առանձնակի ուշադրություն դարձնելով վերադարձման ենթակա հարստացման չափին, դրա հնարավոր սահմանափակումներին, ինչպես նաև եկամուտներին և բարելավումներին վերաբերող հարցերին։ Լուիզա ՄելիքսեթյանՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐՆԵՐ ԱՆՀԻՄՆ ՀԱՐՍՏԱՑՄԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼԲանալի բառեր` անհիմն հարստացում, կոնդիկցիա, անուղղակի հարստացում, եկամուտներ, բարելավումներ, կարգավիճակի փոփոխություն։	Անհիմն հարստացման ինստիտուտի ներպետական կիրառման առանձնահատկությունները, ինչպես նաև արտասահմանյան երկրների փորձը վկայում են ներպետական կարգավորման որոշակի խնդիրների մասին։ Խոսքը, մասնավորապես, վերաբերում է հատուցման այնպիսի խնդիրներին, ինչպիսիք են պարտապանի գույքային իրավունքների պաշտպանությունն ու դրան համապատասխան հատուցման չափի հնարավոր նվազեցումը, հատուցման պահանջի մերժումը, հնարավոր եկամուտների և կատարված բարելավումների հատուցումը։ Սույն հոդվածում ուսումնասիրվել են թե մայրցամաքային և թե անգլոամերիկյան իրավական համակարգերի իրավակարգավորման առանձնահատկությունները և դրանց համապատասխան ներկայացվել են ինստիտուտի կատարելագործմանն ուղղված որոշակի առաջարկներ։
ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՍՆԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄՎերջին ժամանակներում միջազգային մասնավոր իրավունքի գիտության մեջմիջազգային սնանկությանն առավել լուրջ ուշադրություն է հատկացվում։ Ցավոք, ՀՀօրենսդրության մեջ իրավիճակը սկզբունքորեն այլ է. «Սնանկության մասին» ՀՀօրենքն (այսուհետ՝ Օրենք) չի պարունակում անգամ «միջազգային սնանկություն»հասկացությունը։ Նման իրավիճակը շատ լուրջ թերություն է հայրենական կարգավորման մեջ, քանի որ միջազգային սնանկության իրավական կարգավորումը ժամանակակից և բարդ իրավական երևույթներից է և ունի չափազանց կարևոր իրավաբանական և տնտեսական հետևանքներ [1]։ Ինչպես նշում է ՀՀ Սահմանադրականդատարանը՝ «Սնանկության հետ կապված հարաբերությունների իրավական կարգավորումը յուրաքանչյուր պետության տնտեսության կայունության ապահովման երաշխիքներից է» [2]։ Որպես կանոն, միջազգային սնանկության մասին կարելի է խոսել այն դեպքերում, երբ անվճարունակ պարտապանը և պարտատերերն ունեն ազգային տարբերպատկանելիություն, կամ անվճարունակ պարտապանի գույքը գտնվում է տարբերպետությունների տարածքում [1, 3, 4]։ Միջազգային մասնավոր իրավունքի դոկտրինում օտարերկրյա տարրով սնանկությունը (cross-border insolvency) բնութագրելու համար գործածվում են տարբեր եզրեր՝ «միջազգային մրցակցային իրավունք», «միջազգային սնանկություն», «անդրազգային անվճարունակություն» (Трансграничная несостоятельность), «անդրազգային սնանկություն» [4, 5]։ «Միջազգային սնանկություն»կամ «անդրազգային անվճարունակություն» եզրույթներն ավելի հակիրճ ու ընդունելիհասկացություններ են, և հստակորեն ցույց են տալիս, որ մեկ ազգային իրավականհամակարգի շրջանակներում ընթացող սնանկության վարույթն ունի ազդեցություննաև տվյալ պետության սահմաններից դուրս [5]։ Զարգացած երկրներում բացակայում է միջազգային սնանկության՝ իրավունքիորևէ կոնկրետ ճյուղի պատկանելիության վերաբերյալ միասնական մոտեցումը։ Գերմանիայում, Անգլիայում և Ֆրանսիայում, օրինակ, այն համարվում է միջազգայինմասնավոր իրավունքի ոլորտ, իսկ Նիդերլանդներում՝ ոչ [4]։ Միջազգային մասնավորիրավունքի ռուսական գրականության մեջ այս հարցն առավել մանրամասն ներկայացված է Լ. Պ. Անուֆրիևայի [4], Վ. Վ. Ստեպանովի [6], Ս. Ս. Տրուշնիկովի [7]աշխատանքներում։ Ըստ Լ. Պ. Անուֆրիևայի՝ միջազգային սնանկությունը հատուկոլորտ է, որն ունի ինչպես նյութաիրավական, այնպես էլ դատավարական հատկանիշներ, ինչն այն դարձնում է sui generis կարգավորման ոլորտ [4]։ Ընդունելի ենք համարում միջազգային սնանկության ներառումը միջազգայինմասնավոր իրավունք՝ որպես նյութադատավարական նորմերի ամբողջություն, որոնքկարգավորում են միջազգային սնանկությունը, և այն բնորոշել որպես միջազգայինմասնավոր իրավունքի ինքնուրույն բնագավառ։ «Միջազգային սնանկության իրավունք» տերմինն (International Insolvency Law, International Bankruptcy Law) վաղուցարդեն գործածվում է արևմտյան դոկտրինում։ Միջազգային սնանկության նյութաիրավական կարգավորման հիմնախնդիրները։ ՀՀ-ում առկա է միջազգային սնանկության ոլորտի իրավական կարգավորման վակուում, քանի որ չկա միջազգային սնանկության ոլորտի նյութաիրավական կարգավորում նախատեսող իրավական որևէ ակտ։ ՌԴ «Անդրազգային անվճարունակության մասին» դաշնային օրենքի նախագծի վերաբերյալ մեկնաբանողականգրությունում նշվում է. «Սնանկության մասին գործող օրենսդրությունը չի պարունակում դրույթներ, որոնք կկարգավորեն օտարերկրյա տարրով սնանկության հարաբերությունները (օտարերկրյա պարտատերեր, պարտապանի գույքի գտնվելը օտարերկրյա պետությունում)… Պրակտիկայում առաջանում է իրավական անորոշություն,երբ պարտապանի նկատմամբ, ով իր գործունեությունն իրականացնում է մի քանիպետություններում կամ ակտիվներ ունի մի քանի պետությունների տարածքում, պետություններից մեկի տարածքում կամ միանգամից մի քանի պետություններում հարուցվում է սնանկության վարույթ» [8]։ Ասվածը հավասարապես վերաբերում է նաևՀՀ-ին, հատկապես, երբ օտարերկրյա ներդրումների ներգրավումը երկրի տնտեսական քաղաքականության հիմնական ուղղություններից է։ Միջազգային սնանկության հետ կապված գործերի թվի աճն արտացոլում էհամաշխարհային մասշտաբով առևտրային և ներդրումային գործունեության մշտական ընդլայնումը։ Պարզապես, որոշ երկրների սնանկության մասին օրենսդրությունները հետ են մնում այդ միտումից, քանի որ դրանք շատ հաճախ միջազգային բնույթիգործերը կարգավորելու համար բավականաչափ մշակված չեն։ Սա հաճախ հանգեցնում է ոչ համապատասխան և չունիֆիկացված իրավական մոտեցումների կիրառմանը, ինչը խոչընդոտում է ֆինանսական ծանր դրության մեջ գտնվող ձեռնարկության պահպանումը, չի օժանդակում միջազգային սնանկության արդարացի և արդյունավետ կարգավորմանը, խոչընդոտում է անվճարունակ պարտապանի ակտիվների պաշտպանությունը փոշիացումից և խանգարում է այդ ակտիվների արժեքիառավելագույն ավելացմանը։ Բացի այդ, միջազգային սնանկության գործերի կարգավորման մեջ կանխատեսելիության բացակայությունը խոչընդոտում է կապիտալի տեղաշարժը և խանգարող ազդեցություն ունենում օտարերկրյա ներդրումների համար։ Անվճարունակ պարտապանի կողմից խարդախությունների իրականացումը,մասնավորապես՝ գույքը թաքցնելու կամ դրանք այլ պետության տարածք տեղափոխելու միջոցով, ահագնացող խնդիր է ինչպես հաճախակիանալու, այնպես էլ՝ մասշտաբների տեսանկունից։ Ժամանակակից փոխկապված աշխարհը հեշտացնում էնման խարդախությունների իրականացումը։ Մոտեցումները, որոնք հիմնված են բացառապես միջազգային քաղաքավարության դոկտրինի կամ էկզեկվատուրաների կոնցեպցիայի վրա, ի վիճակի չեն միջազգային սնանկության ոլորտում ապահովելու այն աստիճան կանխատեսելիություն ևհուսալիություն, որը կարող է ապահովել հատուկ օրենսդրությունը [9]։ Այս համատեքստում կարևորում ենք ՀՀ-ում միջազգային սնանկության ոլորտըկարգավորող առանձին իրավական ակտի ընդունումը՝ հաշվի առնելով նաև այն հանգամանքը, որ միջազգային պրակտիկայում մշակվել են այս ոլորտն արդյունավետորեն կարգավորող իրավական փաստաթղթեր, որոնք արդեն տասնամյակից ավելի է՝ապացուցել են իրենց պրակտիկ նշանակությունը։ Այդպիսի փաստաթղթեր ենԵվրոպական Միության 2000 թ. մայիսի 29-ի սնանկության գործով վարույթի մասինN 1346/2000 Ռեգլամենտը [10] (այսուհետ՝ ԵՄ ռեգլամենտ), Սնանկության որոշմիջազգային հիմնախնդիրների մասին եվրոպական կոնվենցիան (1990 թ.) [11], Միջազգային առևտրային իրավունքի մասին Մոնտեվիդեոյի պայմանագիրը (1889 և1940 թթ.), Միջազգային մասնավոր իրավունքի մասին կոնվենցիան («Բուստամանտեի օրենսգիրքը», 1928 թ.) [12]։ Այս ոլորտը կարգավորող միջազգային փաստաթղթերի շրջանակում կցանկանայինք հատկապես կարևորել ՅՈՒՆՍԻՏՐԱԼ-ի մշակած Անդրազգային անվճարունակության մասին տիպային օրենքը (այսուհետ՝ Տիպային օրենք) [13]։ Ինչպես նշվումէ Միջազգային սնանկության մասին ՅՈՒՆՍԻՏՐԱԼ-ի Տիպային օրենքի ընդունման ևկիրառման մասին Ուղեցույցում, Տիպային օրենքը կոչված է օգնել պետություններին՝ապահովելու սնանկության մասին իրենց օրենսդրությունը ժամանակակից, ունիֆիկացված և արդարացի շրջանակներում, առավել արդյունավետորեն կարգավորելումիջազգային սնանկության գործերը, որոնք վերաբերում են անվճարունակ կամ ծանրնյութական դրության մեջ գտնվող պարտապաններին [9]։ Տիպային օրենքում նախ և առաջ քննարկվում են իրավական համակարգերիհամագործակցության շրջանակները, և առաջարկվում են լուծումներ, որոնք կարողեն օգնել լուծելու մի շարք պարզ, բայց միևնույն ժամանակ շատ կարևոր հարցեր,ինչպես նաև օժանդակել՝ ունիֆիկացված մոտեցում կիրառելու միջազգային սնանկության նկատմամբ։ Տիպային օրենքը ներառում է կարգավորման չորս հիմնականոլորտ, որոնցից յուրաքանչյուրն արդյունավետորեն լուծում է վերոնշյալ խնդիրները,մասնավորապես՝ 1. Հասանելիություն։ Հասանելիության մասին դրույթները սնանկության գործովկառավարչին հնարավորություն կտան ՀՀ օրենսդրությանը համապատասխան որոշակի գործողություններ կատարել այլ երկրներում տեղական վարույթի անունից։ Մյուս կողմից՝ այլ պետությունում ընթացող վարույթի (այսուհետ՝ օտարերկրյա վարույթ) կառավարիչը (այսուհետ՝ օտարերկրյա կառավարիչ) իրավունք կունենա դիմելու ՀՀ դատարաններ, օտարերկրյա այն վարույթի ճանաչման դիմում ներկայացնելու, որում նա նշանակվել է որպես կառավարիչ։ Ճանաչումից հետո օտարերկրյակառավարիչը հնարավորություն կունենա մասնակցելու նույն պարտապանի նկատմամբ ՀՀ-ում ընթացող սնանկության վարույթին, պահանջելու այնպիսի միջոցներիկիրառում, որոնք թույլ չեն տա վնաս պատճառել պարտատերերին։ 2. Ճանաչում։ Ճանաչման մասին դրույթները հնարավորություն կտան ՀՀ-ումճանաչելու այլ պետության տարածքում ընթացող սնանկության վարույթը։ Ճանաչմանհիմնական նպատակն այլ պետությունում ընթացող վարույթին օգնության տրամադրումն է, սակայն, որպես հավելում, օտարերկրյա կառավարիչը, ինչպես արդեն նշվեց,հնարավորություն կստանա մասնակցելու ցանկացած վարույթի, որին որպես կողմմասնակցում է պարտապանը։ 3. Դատական օգնություն։ Դատական օգնության առանցքային տարրն օտարերկրյա վարույթի ճանաչումից հետո պարտապանի նկատմամբ հայցերի կամ պարտապանի գույքի նկատմամբ կատարողական վարույթի հարուցման, ինչպես նաևպարտապանի՝ իր գույքի օտարման կամ ծանրաբեռնման իրավունքի կասեցումն է։ Ընդ որում, նման մորատորիումի գործողությունը սկսվում է մեխանիկորեն՝ անմիջապես օտարերկրյա վարույթի ճանաչման պահից։ Հայցային և կատարողական վարույթների կասեցումը նպատակ ունի պարտապանին «շունչ քաշելու» հնարավորություն տալ, իսկ ժամանակակից տնտեսական համակարգի գլոբալիզացիայի պայմաններում գույքի օտարման կասեցումը՝ կանխել դրամական միջոցներն ու գույքը այլպետության տարածք տեղափոխումը։ 4. Համագործակցություն և կոորդինացիա։ Տիպային օրենքի իմաստով համագործակցությունն իրականացվում է ինչպես դատարանների, այնպես էլ սնանկությանգործով կառավարիչների միջև, և դրա իրականացման համար ճանաչումը պարտադիր չէ։ Ինչ վերաբերում է կոորդինացիային, ապա սա վերաբերում է այն դեպքերին,երբ միևնույն պարտապանի նկատմամբ երկու պետությունների տարածքում իրականացվում է սնանկության վարույթ։ Այս առումով Տիպային օրենքը սահմանում է«hotchpot» կանոնը, որը թույլ չի տալիս պարտատերերից մեկին առավելություն ստանալ այլ պարտատերերի նկատմամբ՝ տարբեր պետությունների տարածքում ընթացողվարույթներում պահանջ ներկայացնելու և իր պահանջների բավարարում ստանալումիջոցով։ Միջազգային սնանկության ոլորտի նյութաիրավական և կոլիզիոն-իրավականկարգավորման արդյունավետ փաստաթուղթ է նաև ԵՄ ռեգլամենտը, որի նպատակներից է «…ներքին շուկայի պատշաճ գործողությունը՝ խուսափելու կողմերի այնպիսիգործողություններից, որոնք ուղղված են ակտիվները կամ դատական ընթացակարգերը տեղափոխել անդամ Պետությունից մեկ այլ անդամ Պետություն՝ նպատակ ունենալով ձեռք բերել ավելի ձեռնտու իրավական կարգավիճակ (forum shopping)» (4-րդկետ)։ Պետք է նշել, որ վերոնշյալ երկու իրավական փաստաթղթերը կարգավորումներով բավականին նման են և կարող են կարևոր ուղենիշ լինել զարգացողերկրների համար միջազգային սնանկության ոլորտի ավելի արդյունավետ և արդարացի կարգավորման համար։ Միջազգային այս երկու փաստաթղթերի կարևոր ընդհանրություններից մեկն այն է, որ թույլ է տրվում միևնույն պարտապանի նկատմամբտարբեր պետությունների տարածքում իրականացնել սնանկության գործով զուգահեռ վարույթներ՝ նախատեսելով այդ վարույթների միջև համագործակցության ևփոխօգնության լայն շրջանակներ։ Գործող եվրոպական փորձը ցույց է տալիս, որզուգընթաց վարույթների սկզբունքը կարող է բավականին արդյունավետորեն օգտագործվել, եթե ապահովվեն համագործակցության համար սահմանված պայմաններնինչպես պետությունների ու դատարանների, այնպես էլ՝ սնանկության գործով կառավարիչների միջև։ Այս առումով խիստ կարևորում ենք ՀՀ-ում միջազգային սնանկության ոլորտըկարգավորող օրենքի ընդունումը, որի համար հիմք կարող է լինել հենց Տիպայինօրենքի և ԵՄ ռեգլամենտի կարգավորումները։ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան իր 1997թ. դեկտեմբերի 15-ի 52/158 բանաձևում, հիմնավորելով ՅՈՒՆՍԻՏՐԱԼ-ի Տիպայինօրենքի ընդունումը, ուղղակիորեն հայտարարել է այդ տեքստի ընդունման անհրաժեշտությունը։ Պատահական չէ, որ ՅՈՒՆՍԻՏՐԱԼ-ը կարևորում է այն հանգամանքը,որ պետությունները միջազգային սնանկության ոլորտը կարգավորող օրենք ընդունելիս հնարավորինս չփոփոխեն Տիպային օրենքի դրույթները։ Տիպային օրենքի կարգավորումները ներկայումս գործում են աշխարհի 43 երկրներում, այդ թվում՝ Ավստրալիայում, Կանադայում, Հունաստանում, ԱՄՆ-ում, Մեծ Բրիտանիայում, Նիդերլանդներում և այլ պետություններում [13]։ Տիպային օրենքի հիման վրա նախագիծըմշակվել է նաև Ռուսաստանում [8]։ Միջազգային սնանկության կոլիզիոն-իրավական կարգավորման հիմ-նախնդիրները. Այն դեպքերում, երբ սնանկության գործով վարույթում ներառված ենտարբեր պետությունների տարածքում գտնվող կողմեր կամ ակտիվներ, կարող ենբարդ հարցեր առաջանալ՝ կապված այդ ակտիվների, իրավունքների կամ այլ պահանջների վավերության կամ իրավաբանական ուժի, ինչպես նաև նման ակտիվներիռեժիմի և սնանկության գործով վարույթի նկատմամբ կիրառման ենթակա իրավունքիհետ։ Նման վարույթի դեպքում դատարանը, որպես կանոն, պետք է կիրառի միջազգային մասնավոր իրավունքի նորմերը (կամ կոլիզիոն նորմերը)՝ հստակեցնելու, թեինչ իրավունք պետք է կիրառվի իրավունքի կամ պահանջի իրավաբանական ուժըկամ վավերությունը որոշելու համար, դրանց ռեժիմի կամ սնանկության գործով վարույթի նկատմամբ։ Պետք է նշել, որ ՀՀ գործող օրենսդրությամբ միջազգային սնանկության կոլիզիոն-իրավական կարգավորումն ամբողջությամբ բացակայում է։ Չկաորևէ միանշանակ կոլիզիոն նորմ, որը կսահմանի միջազգային սնանկության կարգավիճակը և այն կտարբերակի կոլիզիոն մյուս կապերից։ Միակ կոլիզիոն նորմը, որըինչ-որ չափով կարելի է բնորոշել որպես միջազգային սնանկության կարգավիճակըորոշող կոլիզիոն նորմ, Քաղաքացիական օրենսգրքի 1272-րդ հոդվածն է, որի համաձայն իրավաբանական անձի դադարման հարցերը որոշվում են վերջինիս անձնական օրենքով, իսկ սնանկության վարույթը որոշ առումով կարելի է համարել իրավաբանական անձի դադարման (լուծարման դեպքում) գործընթաց։ Պարզապես այսկոլիզիոն նորմը չի կարող լուծել այն բազմաթիվ հարցերը, որոնք կապված ենօտարերկրյա տարրով սնանկության հարաբերությունների հետ, և որոնք առաջանումեն պարտապանի սնանկության վարույթի շրջանակներում։ Պետք է նշել, որ ՅՈՒՆՍԻՏՐԱԼ-ի միջազգային սնանկության մասին Տիպայինօրենքը չի պարունակում ունիֆիկացված կոլիզիոն-իրավական նորմեր այն պետությունների համար, որոնք ընդունել են այդ Տիպային օրենքը, և նման պարագայում այդհարցերը թողնվել են գործող կանոնների և պրակտիկայի լուծմանը։ Միջազգայինսնանկության ոլորտի կոլիզիոն-իրավական կարգավորում նախատեսում է ԵՄռեգլամենտը(4-րդ հոդված)։ Կոլիզիոն-իրավական կարգավորմանը նվիրվածառանձին հոդված կա նաև ՌԴ «Անդրազգային անվճարունակության մասին» օրենքինախագծում (հոդված 7)։ Ներկայումս միջազգային սնանկության կոլիզիոն-իրավական կարգավորման հարցերն առավել մանրամասն ներկայացված են ՅՈՒՆՍԻՏՐԱԼի՝ 2004 թվականին ընդունած Օրենսդիր մարմինների համար անվճարունակությանմասին օրենսդրության հարցերով Ուղեցույցում [14], ընդ որում, վերջինիս և ԵՄ ռեգլամենտի կոլիզիոն-իրավական կարգավորման մոտեցումները գրեթե նույնական են։ Առավել ընդունված մոտեցման համաձայն՝ սնանկության գործով վարույթը կարգավորվում է այն պետության օրենքով, որում այն հարուցվել է (lex fori concursus)։ Իրավունքների և պահանջների վավերության նկատմամբ կիրառման ենթակա իրավունք. Սնանկության մասին օրենսդրության դրույթները հստակ չեն«ստեղծում» իրավունքներ (անձնական կամ գույքային) կամ պահանջներ, այլ ապահովում են այն իրավունքների և պահանջների պահպանումը, որոնք պարտապանինկատմամբ ձեռք են բերվել այլ իրավունքի նորմերին համապատասխան՝ լինի քաղաքացիական, թե հանրային։ Սնանկության մասին օրենսդրության հետաքրքրությանառարկան սնանկության գործի հարուցումից հետո այդ պահանջներից և իրավունքներից յուրաքանչյուրի կարգավիճակի որոշումն է, իսկ անհրաժեշտ դեպքերում՝ այնպիսի սահմանափակումների և փոփոխությունների իրականացումը, որոնք սնանկության գործով վարույթի մեջ կներառեն այդ պահանջներն ու իրավունքները՝ վարույթի կոլեկտիվ նպատակներին հասնելու համար։ Այդ սահմաններն ու սահմանափակումները «սնանկության հետևանք» են, քանի որ ծագում են պարտապանի նկատմամբ սնանկության վարույթի հարուցման փաստի ուժով։ Միջազգային սնանկության համատեքստում անհրաժեշտ է տարբերակում մտցնել դատարանի կողմից կոլիզիոն նորմին համապատասխան կիրառման ենթակաօրենքի ուժով իրավունքների և պահանջների ծագման և նման պահանջների ու իրավունքների համար սնանկության հետևանքների միջև։ Քանի որ, ինչպես արդեն նշվելէ, սնանկության մասին օրենսդրությունը չի ստեղծում իրավունքներ և պահանջներ,այն հարցերի լուծումը, թե վավեր է արդյոք այս կամ այն կոնկրետ իրավունքը կամպահանջը, և նման պահանջի կամ իրավունքի բովանդակությունը, վերաբերում ենընդհանուր կոլիզիոն նորմերի կարգավորման ոլորտին։ Օրինակ, ընդհանուր կոլիզիոն նորմերը սովորաբար նախատեսում են, որ lex rei sitae-ն պետք է որոշի այս կամայն պարտատիրոջ օգտին անշարժ գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքի գոյության փաստը և այլն։ Այս ոլորտում դատարանը պետք է կիրառի սեփական կոլիզիոն նորմերը, ներառյալ՝ միջազգային ցանկացած գործող պայմանագրի դրույթները։ Սնանկության գործով վարույթի դեպքում դատարանը, որպես կանոն, պետք է կիրառի սեփական կոլիզիոն նորմերը՝ որոշելու համար՝ ինչ իրավունք պետք է կարգավորիիրավունքի կամ պահանջի վավերությունը կամ իրավաբանական ուժը՝ նախքանսնանկության գործով վարույթի շրջանակներում այդ պահանջի կամ իրավունքիռեժիմին անդրադառնալը։ Կարևոր է շեշտել, որ վավերության կամ իրավաբանականուժի որոշումը սնանկության ոլորտի խնդիր չէ. այն կարգավորվում է կիրառման ենթակա այլ իրավունքի նորմերով։ Սնանկության գործով վարույթի նկատմամբ կիրառման ենթակա իրավունքը՝ Lex fori concursus. Այն բանից հետո, երբ որոշվում է կոնկրետ պահանջի կամիրավունքի վավերությունը և իրավաբանական ուժն այն իրավունքին համապատասխան, որը սահմանված է որպես կիրառման ենթակա՝ դատարանի վայրի կոլիզիոննորմերին համապատասխան, մնում է երկրորդ հարցը, որը վերաբերում է սնանկության գործով վարույթի՝ նման պահանջի կամ իրավունքի համար առաջացրածհետևանքներին, այսինքն՝ այն հարցը, թե արդյոք տվյալ իրավունքը կամ պահանջըկճանաչվի և կներառվի վարույթի շրջանակ, և եթե այո, ապա ինչ կարգավիճակով։ Այս հարցը վերաբերում է սնանկության ոլորտին։ Կոլիզիոն իրավունքի տեսանկյունիցերկրորդ փուլում առաջացող հարցը ենթադրում է այն իրավունքի որոշումը, որը պետքէ կիրառվի սնանկության նկատմամբ։ Տիպային է այն իրավիճակը, երբ նմանվարույթի հարուցման, իրականացման և ավարտի, ինչպես նաև կառավարման հարցերը կարգավորվում են այն պետության օրենքով, որում հարուցվել է սնանկությանվարույթը, այսինքն՝ lex fori concursus-ը։ Այդ հարցերը, որպես կանոն, ներառում ենպարտապանների շրջանակի որոշումը, որոնց նկատմամբ կարող են կիրառվելսնանկության մասին օրենսդրության նորմերը, կողմերը, որոնց նախաձեռնությամբկարող է հարուցվել սնանկության գործով վարույթը, վարույթի հարուցման հետևանքները, ներառյալ մորատորիումի կիրառման շրջանակը, գույքային զանգվածի կառավարման շրջանակը, մասնակիցների իրավասությունները և գործառույթները, պահանջների առաջնությունը և բավարարման հերթականությունը, բավարարման կանոնները։ Համապատասխանաբար, այդ օրենքը կկարգավորի սնանկության հետևանքներն իրավունքի և պահանջի համար, այդ թվում նաև նրանք, որոնք ձեռք ենբերվել օտարերկրյա իրավունքին համապատասխան, օրինակ այն հարցը, թե հաշվիառնելով բնույթն ու պայմանները, արդյոք այս իրավունքը կամ պահանջը, ինչպեսնաև դրա բավարարման հնարավոր հերթականությունը կարող են ներառվել պարտապանի սնանկության գործով վարույթի շրջանակներում։ Խնդիրներ կարող են առաջանալ այն դեպքերում, երբ իրավունքը, որը կարգավորում է պահանջների հերթականությունը, և կիրառման ենթակա իրավունքը (ոչսնանկության մասին օրենսդրությունը), որը կարգավորում է պահանջների հետկապված հարցերը, տարբերվում են։ Պահանջների առաջնահերթությունների և արտոնությունների գործող կատեգորիաները (օրինակ՝ ապահովված պարտատերերիհամար Օրենքը սահմանում է որոշակի արտոնություններ, ֆինանսական առողջացման ծրագրի շրջանակներում որպես ֆինանսավորող հանդես եկող անձիպահանջները բավարարվում են առաջնահերթորեն), ինչպես նաև դրանց բավարարման հերթականությունը միշտ որոշվում են lex fori concursus-ով։ Որպես կանոն, նմանկատեգորիաների և հերթականության հաստատման համար սնանկության մասինօրենսդրությունը հնարավորություն է տալիս այդ պահանջը ներկայացնելու ներպետական օրենսդրությանը համապատասխան։ Միևնույն ժամանակ պարտատիրոջպահանջը կարող է ծագել օտարերկրյա իրավունքին համապատասխան։ Նմանպարագայում անհրաժեշտություն է առաջանում որոշելու՝ օտարերկրյա իրավունքինհամապատասխան առաջացած որ պահանջները կարող են համարվել համարժեքպահանջներ այն պահանջներին, որոնց համար ներպետական օրենսդրությանըհամապատասխան սահմանված են որոշակի արտոնություններ և առաջնահերթություն։ Այլ կերպ ասած՝ անհրաժեշտ է որոշել՝ արդյոք օտարերկրյա իրավունքին համապատասխան առաջացած իրավունքն իրավունքի այնպիսի տեսակ է, որի համարսնանկության գործով վարույթի շրջանակներում lex fori concursus-ը սահմանում է հատուկ կարգավիճակ։ Այս հարցի լուծման համար կիրառվող չափանիշները հետևյալնեն. երկու պահանջները (հաշվի առնելով դրանց հիմնական բովանդակությունը ևգործառույթները) համապատասխանու՞մ են միմյանց այն աստիճան` «գործառութային առումով միմյանց փոխարինող» համարվելու համար։ Եթե այս հարցին տրվիդրական պատասխան, ապա պահանջները պետք է համարվեն համարժեք, և սնանկության գործով վարույթի ընթացքում օգտագործվեն միևնույն ռեժիմով։ Այն դեպքերում, երբ նման համարժեքությունը հաստատել հնարավոր չէ, պահանջը, որպեսկանոն, ընդունվում է իբրև սովորական պահանջ [14]։ Lex fori concursus-ից բացառություն կարելի է թույլատրել ֆինանսական շուկաների համար, որոնք, ինչպես արտահայտված է շատ պետությունների օրենսդրություններում, պետք է բացառվեն lex fori concursus-ի կիրառման ոլորտից։ Համակարգիկամ շուկայի նկատմամբ կիրառման ենթակա իրավունքին վերադառնալու դեպքումկարելի է խուսափել մասնակիցներից մեկի սնանկության դեպքում կարգավորվողշուկայում միջամտությունից, ինչը թույլ կտա պահպանել ընդհանուր որոշակիություննու վստահության միջավայրը շուկայում, ինչպես նաև խուսափել համակարգայինռիսկերի առաջացումից (ԵՄ կանոնների 27-րդ կետ, ՌԴ «Անդրազգային անվճարունակության մասին» օրենքի նախագծի 7-րդ հոդվածի, 4-րդ մաս)։ Սնանկության մասին մի շարք օրենսդրություններ lex fori concursus-ից բացառություններ են նախատեսում սնանկության վարույթում ապահովված իրավունքներիկարգավորման համար։ Այս մոտեցումը ենթադրում է, որ իրավունքը, որը որոշում էգույքային իրավունքները, պետք է որոշի ոչ միայն դրանց ծագումն ու ընդհանուրվավերությունը, այլև վարույթի ընթացքում սնանկության գործով դրանց իրավաբանական ուժը։ Այլ կերպ ասած՝ այլ պետության տարածքում հարուցված սնանկությանգործով վարույթի ընթացքում ապահովված գույքային իրավունքի կարգավիճակըպետք է որոշվի ոչ թե lex fori concursus-ով, այլ ապահովված իրավունքի նկատմամբկիրառման ենթակա իրավունքի սնանկության մասին օրենսդրությամբ։ Հակառակդեպքում lex fori concursus-ի կիրառումը կարող է վնասել ապահովմամբ վարկավորման իրավաբանական բազան, ինչը կարող է հանգեցնել անկայունության գործոնիաճի, ինչն էլ իր հերթին կարող է հանգեցնել ներքին շուկայում ֆինանսավորման արժեքի աճի։ Եթե օտարերկրյա վարույթը շոշափում է տեղական ապահովված շահերը,ապա նման ապահովված շահերի արժեքը կարող է լրջորեն խախտվել։ Համանմանկերպով, պարտապանի գործարարական շահերի կենտրոնի տեղափոխումն այլ պետություն կարող է հանգեցնել ապահովված կողմի կարգավիճակի արմատական փոփոխության։ Ամփոփելով վերոնշյալը՝ կարող ենք եզրակացնել, որ միջազգային սնանկությանոլորտի իրավական կարգավորումը ՀՀ-ի համար օբյեկտիվ անհրաժեշտություն է,հատկապես, երբ այժմ ընթանում են սնանկության մասին օրենսդրության բարեփոխման աշխատանքներ։ Գտնում ենք, որ ոլորտի իրավական կարգավորում նախատեսելիս անհրաժեշտ է լայնորեն հիմնվել միջազգային պրակտիկայում մշակված, այսոլորտը արդյունավետորեն կարգավորող իրավական փաստաթղթերի վրա։ Ընդհանուր առմամբ, միջազգային առևտրի և ներդրումների պահանջներինպատշաճորեն օժանդակող և համապատասխանող օրենսդրական դաշտ գոյությունունի միայն սահմանափակ թվով պետություններում։ Ներկայումս ՀՀ-ում ակտիվորենխրախուսվում է օտարերկրյա կապիտալի ներդրումը, ուստի ազգային օրենսդրությունում միջազգային սնանկության ոլորտի արդյունավետ կարգավորման նախատեսումըհնարավորություն կտա ընդունելու այնպիսի որոշումներ, որոնք առավել կհամապատասխանեն պարտատերերի և պարտապանների շահերին, կապահովեն պետությունների միջև սնանկության գործերով դատական համագործակցության իրականացումը։ Նման մեխանիզմների առկայությունը որևէ պետության իրավունքում գնահատվում է որպես բարենպաստ գործոն տվյալ պետությունում օտարերկրյա ներդրումների և առևտրի համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 2008 թ. փետրվարի 25-ի ՍԴՈ-735 որոշում։ 11, 2016, сс. 3266–3270, URL։ http։ //e-koncept.ru/2016/86689.htm. URL։ http։ //economy.gov.ru/minec/activity/sections/corpmanagment/bankruptcy/doc20110 225_04 (дата обращения։ 15.08.2017). Official Journal of the European Communities, 30.6.2000, L 160/1, URL։ http։ //eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ։ L։ 2000։ 160։ 0001։ 0018։ en։ PDF.URL։ http։ //www.uncitral.org/uncitral/ru/uncitral_texts/insolvency/1997Model.html.Ալեքսանյան ՔրիստինեՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՍՆԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր` միջազգային սնանկություն, ՅՈՒՆՍԻՏՐԱԼ-ի Տիպային օրենք,սնանկության վարույթի կոլիզիոն-իրավական կարգավորում, սնանկության վարույթինյութաիրավական կարգավորում, lex loci concursus։	Հոդվածը նվիրված է միջազգային սնանկության իրավական կարգավորման վերաբերյալ ՀՀ-ում առկա հիմնախնդիրների ուսումնասիրությանը։ Աշխատանքում հիմնավորվում է ոլորտի նյութաիրավական և կոլիզիոն-իրավական կարգավորում նախատեսող առանձին իրավական ակտի ընդունումը, և որպես ուղենիշ ներկայացվում են միջազգային հեղինակավոր կառույցների ընդունած իրավական փաստաթղթերի հիմնական դրույթները։
ANTHONY DE ST EXUPERIE- Ի «ՓՈՔՐ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ» ՈՐՊԵՍ ԲԱՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ՀԵՔԻԱԹ Ֆրանսիացի օդաչուն, ով երազում էր նվաճել բարձունքները, որը միշտ առաջ էր շարժվում, հաճախ նայում էր յուրաքանչյուր երեխայի: «Մանկությունը հսկայական դրախտ է, որտեղից գալիս են բոլորը: Որտեղից ես? «Ես ծնվել եմ իմ մանկությունից», - ասում է Exupery1- ը: Անտուանը դպրոցի փայլուն աշակերտներից չէր, նա ոչնչով աչքի չէր ընկնում: Ապագա գրողի տաղանդի հետք չկար: Բայց մանկությունից նա ուներ վառ երեւակայություն: Նրա մոր դերն այդ դեպքում մեծ էր: Նա հաճախ էր պատմում Անտուանի հեքիաթները, որոնց այլաբանական պատկերները բորբոքում էին երեխայի երեւակայությունը: Երեխաների առաջին դաստիարակ Պաուլան պատմություններ էր պատմում: Իսկ փոքրիկի տաղանդն արտահայտվում էր ոչ միայն բանաստեղծություններ գրելով, այլև նկարելով: Իր տետրում, բանաստեղծությունների հետ միասին, նա նկարեց շարժիչներ, որոնք հետագայում ցնցելու էին աշխարհը: Եվ նկարչության հանդեպ սերը շարունակում է ուղեկցել կայացած օդաչուին: Էքզյուպերին մասնագիտությամբ օդաչու է, բայց բացի կայացած օդաչու լինելուց, նա նաև հմուտ գրող է, որի համաշխարհային համբավի բանալին իր հայտնի «Փոքրիկ իշխանն» աշխատությունն էր: «Փոքրիկ իշխանը» հեքիաթը գրել է Էքզյուպերին 1942 թ.-ին, իր կյանքի վերջում, երբ նա ապրել է Նյու Յորքում, և լույս է տեսել մեկ տարի անց ՝ 1943 թվականին: 1935 թվականը մեծ դեր խաղաց հեքիաթի ստեղծման գործում: Դեկտեմբերի 29-ին տեղի ունեցած վթարը: Էքզյուպերին փորձում էր ռեկորդ սահմանել Փարիզից Սայգոն թռչող S. 630 ինքնաթիռով, բայց Սահարայում վթարի ենթարկվեց, նա ու իր մեխանիկ բեդվինների շնորհիվ փրկվեցին ծարավից հունվարի 1-ին: Սահարայի 7 օրերը մեծ ազդեցություն ունեցան գրողի վրա, և դա արտահայտված է այս հեքիաթում: «Փոքրիկ իշխանը» պատկանում է հեղինակի ստեղծած հեքիաթների խմբին, որի ուսումնասիրության ընթացքում հիմնական շեշտը պետք է դնել փիլիսոփայական կողմի վրա: Հեքիաթի գլխավոր հերոսը Իշխանն է: Նա մտացածին կերպար է, բայց իր մտքերով և զգացմունքներով նման է հեղինակին, կարելի է ենթադրել, որ իշխանը հեղինակի բնույթի, մտքերի արտացոլումն է, ինչ-որ տեղ, նրա կյանքը: Նա ամփոփում է Էքզյուպերիի ուղերձը մարդկությանը, քանի որ բացահայտում է այս հեքիաթի փիլիսոփայական հարուստ շերտերը, որոնք ամփոփված են «մանր ընտրված պարզ բառերի» պարզ սյուժեի մեջ: «Խնդրում եմ, երեխաներ, ներեք ինձ այս գիրքը մեծահասակին նվիրելու համար: Ես պետք է արդարանամ, այդ մեծահասակն իմ ամենամտերիմ ընկերն է: Բացի այդ, նա հասկանում է աշխարհում ամեն ինչ, նույնիսկ մանկական գրքեր: Եվ վերջապես, նա ապրում է Ֆրանսիայում, և այժմ սով և ցրտահարություն է տիրում: Եվ նա շատ մխիթարության կարիք ունի: Եթե այս ամենն ինձ չարդարացնի, ես այս գիրքը կտամ այն տղային, ով ժամանակին նման էր իմ չափահաս ընկերոջը: Ի վերջո, բոլոր մեծահասակները նախկինում երեխաներ են եղել, նրանցից միայն քչերն են հիշում դա: Այսպիսով, ես ուղղում եմ Լեոն Վերտիին իմ նվիրման մեջ, երբ նա փոքր էր: ”4 արդարացնում է Էքզյուպերին` որոշ չափով փակագծերը բացելով: Փոքրիկների համար դա կարող է թվալ արկածային հեքիաթ, բայց նրանք դա կհասկանան տարիների ընթացքում կամ մեծահասակում կրկին կարդալիս, բայց մեծահասակները շատ բան կսովորեն այս պատմությունից: 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Անտուան դը Սենտ-Էքզյուպերի, Փոքրիկ իշխանը, Երեւան, 1985, էջ: 1 Նրանք ունեն ինչ-որ բան և նրանց ավելի շատ է պետք, ինչպես Exupery- ի ավագ ընկեր Վերտին (ապագայում մենք բազմիցս կհամոզվենք այս հարցում): Իր հեքիաթում Էքզյուպերին անդրադառնում է մինչ այժմ ամենահրատապ խնդիրներից մեկին ՝ մարդկային հարաբերությունների ավելի ու ավելի սառեցման խնդրին, որը տանում է դեպի կործանում: «Մեծահասակները շատ են սիրում թվերը: Երբ նրանց ասում եք, որ նոր ընկեր եք ձեռք բերել, նրանք երբեք չեն հարցնում ամենակարևորի մասին: Նրանք երբեք չեն ասի: - Եվ ի՞նչ ձայն ունի նա: Ինչպիսի՞ խաղեր է նա սիրում խաղալ: Թիթեռներ է բռնում, թե ոչ: » Հարցնում են. "Քանի տարեկան է նա. Քանի՞ եղբայր ունի նա: Որքա՞ն է քաշը: Ինչքա՞ն է վաստակում նրա հայրը: » Եվ դրանից հետո նրանք կցանկանային, որ ճանաչեին այդ մարդուն 1: Մարդիկ այլևս չեն հետաքրքրվում ամենակարևոր հատկություններով, որոնք մարդուն մարդ են դարձնում: Այս գաղափարը ընթերցողին պատում է պատմության սկզբից մինչև վերջ; Իշխանը սկսում է կարոտել հպարտ Վարդինին ՝ արցունքներով լի միապաղաղ օրերը, իսկ ընթերցողը սկսում է խղճալ նրան ՝ որոշ չափով հայտնաբերելով իրեն ՝ իր ներսում ապրող իշխանին: Էքզյուպերին իր յուրաքանչյուր հերոսին գաղափարի կրող է դարձրել, և մի հերոս իր մտքերով, դատողություններով օգնում է գտնել մյուսին, և բոլորը միասին լրացնում են հեքիաթի փիլիսոփայական շղթան, որը հարուստ է տարբեր հարցեր առաջացնող շրջանակներով: Այսպիսով, Աղվեսը բացահայտում է Վարդի կարծես ամբարտավան կերպարը, որից Իշխանը վիրավորված էր ու հոգնած: Վարդը արքայազն մոլորակի թագուհին էր, որն ուներ իսկական նախատիպ: Էքզյուպերին սիրահարված էր Լուիզ անունով մի աղջկա, որն անտարբեր էր նրա հանդեպ: Երիտասարդի հոգում ուժեղ հույզերով լի փոթորիկ էր: Նա հաճախ իրեն միայնակ ու դժբախտ էր զգում: Մի անգամ նա գրեց իր մորը. «Ես կնոջս կոչ եմ անում հանգստացնել իմ ներքին հակասություններն ու տագնապները: Այդ պատճառով ինձ կին է պետք: Շատ դժվար է երիտասարդ տարիքում մենակ մնալ, մայրիկ: Ձեր երիտասարդ կյանքը համարում եք անօգուտ: » 2 Նա չկարողացավ գտնել իրեն, նա փնտրում էր «իր մոլորակը»: Սակայն նրա սիրո պակասը լրացնում է ապագա կինը ՝ Կոնսուելոն, ով դարձավ Վարդի նախատիպը: Կոնսուելոն նույնպես ինքնավստահ էր և ինքնամփոփ, սիրում էր ուշադրության կենտրոնում լինել, ուզում էր, որ ամուսինն անընդհատ հիանա իրենով, մի փոքր անտարբերություն ներեց, հաճախ էր նեղվում և հեռանում տնից: Այս կերպարը շատ լավ է լրացնում Էքզյուպերին իր հեքիաթում, և ինչպես իշխանն է սիրում, և նա ծառայում է իր Վարդին, այնպես էլ Էքզյուպերին ծառայում է Կոնսուելոյին: Ինչպես նշվեց վերեւում, իշխանի նախատիպը կարծես Էքզյուպերի լինի, իսկ Վարդի նախատիպը ՝ Կոնսուելոն: Եվ այսպես, մենք կարող ենք ենթադրել, որ Ռոուզ-Պրինս հարաբերությունների հիմքը Էքզյուպերի-Կոնսուելո հարաբերությունն է: Էքզյուպերին ավարտեց իր և կնոջ հարաբերությունները Ռոուզ-Պրինս հարաբերությունների մեջ, արտացոլեց նրանց միջև տիրող մթնոլորտը, արտահայտեց իր սերն ու հոգատարությունը վարդի ՝ Կոնսուելոյի հանդեպ: Իր մոլորակի իշխանի միակ ընկերը Վարդն էր, որի սերունդը ընկել էր տիեզերքից, նա համոզել էր Արքայազնին, որ միակն է ամբողջ տիեզերքում: Իշխանն ամեն օր հոգ էր տանում նրա մասին ՝ պաշտպանելով նրան քամուց ու միջատներից: Միայն Վարդի շնորհիվ է, որ Իշխանը հասկանում է կյանքի հնարավոր պայմաններից մեկը: Հաջողության հասնելու, կատարելության հասնելու համար պետք է համբերատար անցնել բոլոր դժվարությունները և անտեսել անհարմարությունները, պետք է հանդուրժել, որ որոշ թրթուրներ թիթեռներ տեսնեն: Երբ Արքայազնը հազարավոր վարդեր է տեսնում Երկրի վրա, ասում է. «Անկախ նրանից, թե որքան զայրացած էր, եթե դիտեիք այս տեսարանը ... նա իսկապես կմահանար: միայն թե դա ինձ նվաստացներ ... Եվ ես կարծում էի, որ միայն ես եմ աշխարհում ծաղկի տեր, ոչ մեկի նման, մինչդեռ այն ամենասովորական ծաղիկն էր: Ես ունեի միայն մի պարզ վարդ ... »3: Բայց աղվեսի հետ խոսելուց հետո Արքայազնի կարծիքը Վարդի մասին փոխվում է: Իշխանը հասկանում է, թե որքան է սիրում և կարոտում է իր Վարդին ՝ իր Արքայադստերը: Աղվեսի շնորհիվ Արքայազնը հասկանում է իր ունեցածը, սկսում է գնահատել գեղեցկուհուն: Աղվեսը նրան սովորեցնում է սիրելու արվեստը: Եվ իշխանն ասում է վարդերին: «Դուք գեղեցիկ եք, բայց դատարկ, - շարունակում է նա, - ոչ ոք չի ուզում մեռնել ձեզ համար»: Իհարկե, մի անցորդ, նայելով իմ վարդին, կասի, որ նա հենց քեզ նման է: Բայց միայն ինձ համար նա բոլորիցս թանկ է: »4 Եվ իշխանը սկսում է մտածել իր վերադարձի մասին: 2 «Հրապարակ», 8 փետրվարի, 2013 թ., Երեւան: 3 Անտուան դը Սենտ-Էքզյուպերի, էջ. 41 4 Նույն տեղում, Պ. Աղվեսը ամենաուժեղ օղակն է Exupéry փիլիսոփայության մեջ: Իշխանը Աղվեսից գիտի ամենակարևորը կյանքի, մարդկային հարաբերությունների, սիրո մասին, անգամ իր մասին: Աղվեսը այս հեքիաթի ամենաիմաստուն, բազմաբնույթ հերոսն է: Նա ինքնատիպ վերլուծություններ է անում և բացում է խորը կյանքի վարագույրը Արքայազնի համար, որն այնքան խորթ էր իշխանի համար: Իշխանը սովորում է տեսնել ամենակարևորը: «Միայն սիրտն է սուր: Ամենակարևորը `իմ աչքերին չնայել: »1 Աղվեսը արքայազնին սովորեցնում է սիրել և սպասել: այն, ինչ Արքայազնը երբեք չէր զգացել, կամ գուցե զգացել էր լուսադեմին ՝ սպասելով թրթուրների թիթեռ դառնալուն, իր Վարդի բացմանը: Նա սովորեց տարբերակել հազարավոր քայլեր սիրելիի հետքերից, որոնք կուղեկցվեն սրտի բաբախյունով: Աղվեսի խոսքերով ՝ կա նաև կյանքի միօրինակության գաղափարը ՝ գոյության պայքարը: «Ես հավ եմ որսում, իսկ մարդիկ ՝ ինձ»: Անկախ իշխանի գոյությունից, անկախ նրա մանկական անկեղծությունից ՝ կյանքը շարունակվում է իր բնական հունով: Կենդանիները գոյատեւում են միմյանց ուտելով, իսկ մարդիկ շարունակում են դաժանորեն սպանել կենդանիներին: Եվ Աղվեսը զարմացած է, որ Արքայազնը ընկերներ է փնտրում: Նա զարմացած է իշխանի միամտությունից: Ինչու է ընկերոջ հասկացությունը վաղուց մոռացված: Էքզյուպերիական փիլիսոփայության ճյուղը Օձն է, որի փիլիսոփայությունը որոշ չափով մոտ է աստվածաշնչային օձի փիլիսոփայությանը: Աստվածաշնչյան օձը կերպարանափոխված սատանան է, որը Եվային կյանքի ծառի պտուղ տալով ՝ դատապարտում է նրան, Ադամին և ամբողջ մարդկությանը մահվան: Իսկ Էքզյուպերիի հեքիաթում Օձը կծում է Իշխանին և վերադարձնում նրան տիեզերք, իր մոլորակ, անմահություն: Երկու դեպքում էլ Օձը դառնում է կամուրջ կյանքի և մահվան միջև, միայն Ադամն ու Եվան են այդ կամրջով քայլում դեպի մահ, իսկ Իշխանը ՝ դեպի անմահություն: Ինչպես նշվեց վերևում, Էքսյուպերիի վթարը 1935 և 7 օր Սահարայում նշանակալից էր հեքիաթը ստեղծելու համար: Ահա թե ինչու հեքիաթում գրողը առանձին հատված է նվիրում ջրի փիլիսոփայությանը ՝ ցույց տալով դրա կարևորությունը մարդու կյանքում: Waterուրը կյանքի խորհրդանիշն է, բոլոր կենդանի էակների աղբյուրը, Երկրի չորս հիմնական տարրերից մեկը: Արքայազնը համոզված է, որ մարդիկ կարող են մի կում ջրի մեջ գտնել այն, ինչ փնտրում են: Այլ կերպ ասած, ջուրը կյանքի խորհրդանիշն է, այն ամփոփում է կյանքի իմաստը: «Եթե հիսուներեք րոպե ժամանակ ունենայի, ուղղակի կգնայի աղբյուրը ջուր խմելու ...» 3: Այս տողերում Էքզյուպերին ամփոփում է անապատում գտնվող մարդու հոգեկան ապրումները, կարոտը, որ նա զգացել էր փրկվելուց օրեր առաջ: Էքզյուպերին իր փիլիսոփայական հեքիաթն ավարտում է մահվան, կորստի գաղափարի նոստալգիկ ամփոփմամբ: Ի վերջո, բոլորը համակերպվում են այդ մտքի հետ և մխիթարում հուշերով ու հիշողություններով: «Եվ երբ դուք մխիթարվեք (ի վերջո, բոլորը մխիթարվեն), ուրախ կլինեք, երբ ինձ կճանաչեք»: Դուք միշտ կլինեք իմ ընկերը… »4: Ըստ Էքզյուպերիի ՝ մահը կատարելություն է, որին ի վերջո հասնում են բոլորը: Եվ այս միտքն ամփոփվում է Իշխանի հետևյալ խոսքերով. «Գիտեք, երբ շատ տխուր ես, լավ է տեսնել օրվա վերջը»: Վերջնական լույսը տանում է դեպի կատարելություն, անընդհատ ինքնամաքրում: Ի վերջո, նա օրվա վերջում մահանում է և նորից ծնվում: Եվ արքայազնին պետք էր այդ կատարելությունը, գտնել իրեն, հասունանալ և ճանաչել իրեն, որին նա հասավ տարբեր մոլորակներ ճանապարհորդելու շնորհիվ: Եվ վերջապես նրա հատկություններն ավարտվեցին Երկրի վրա: Բայց պարզ է, որ այլ մոլորակներում հիմնականում Արքայազնը բացահայտեց Երկրի բնակիչների թերություններն ու սխալները, միայն Երկրում նա սկսեց իմանալ լավը, անկեղծը, նա բացահայտեց իրական երջանկության գաղտնիքը: 1 Անտուան դը Սենտ-Էքզյուպերի, էջ. 45 2 Նույն տեղում, Պ. 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում, էջ 56: Անահիտ Վարդանյան ANTOUAN DE SENT EXUPERI «ՓՈՔՐ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ» ՈՐՊԵՍ ՓԻԼԻՍՈՖԻԿԱԿԱՆ ՀԵՔԻԱԹ Բանալի բառեր. Փոքրիկ իշխան, փիլիսոփայական հեքիաթ, Օձ, կյանքի իմաստ, գեղեցիկի ընկալում, աղիություն ։	Սույն հոդվածում ներկայացվում է, թե ինչպես է Էքզյուպերին հմուտ փիլիսոփայի հոգեբանությամբ Իշխանի միջոցով ընթերցողին է փոխանցում իր խորհրդածությունները, կյանքի նկատմամբ իր ուրույն և իրավացի պատկերացումները։ Նա իր հեքիաթ-պատմվածքով ուղերձ է հղում բոլոր տարիքային խմբի ընթերցողներին, և յուրաքանչյուր ընթերցող հնարավորություն է ստանում այս հեքիաթի միջոցով բացահայտել ինքն իրեն և իրեն շրջապատող աշխարհը։
Նախաբան։ 1917թ. փետրվարյան հեղափոխությունից հետո անդրկովկասյան երկրամասում բարեփոխումներ իրականացնելու և ազգային սահմաններ գծելու համար ամենալուրջ խոչընդոտներից էր գոյություն ունեցող վարչատարածքային միավորները։ Դրությունը հատկապես մտահոգիչ էր հայերի համար, քանի որ Անդրկովկասի հայաբնակ 28 գավառներից միայն չորսում էինկազմում մեծամասնություն [3, թ. 26], սակայն թվաքանակով երրորդն էին երկրամասում՝ թաթարներից և վրացիներից հետո, իսկ շատ քաղաքներում կազմումէին մեծամասնություն [1, թ. 232]։ Պետրոգրադի Ժամանակավոր Կառավարության ներքին գործերի նախարարությանը կից կազմված հանձնաժողովի կողմիցհավանության արժանացած Անդրկովկասի վարչատարածքային սահմաններիփոփոխության ծրագիրը քննարկման է ենթարկվում Անդրկովկասյան Առանձինկոմիտեի վարչատարածքային սահմանների փոփոխության հանձնաժողովում,որի կազմում ընդգրկված էին հինգական ներկայացուցիչներ անդրկովկասյան 3գլխավոր ազգություններից։ [12] Վիճելի են համարվում Ելիզավետպոլի, Երևանի և Թիֆլիսի նահանգները, Զաքաթալայի, Կարսի, Բաթումի շրջանները։ Հանձնաժողովի նիստերում քննարկումներն ընթանում էին տարաձայնություններով՝սուր կերպով արտահայտվելով հայ և մուսուլման ներկայացուցիչների միջև, ինչի պատճառով որոշվում է ծրագիրը ենթարկել փոփոխությունների։ Այն կազմում է հայազգի գյուղատնտես Ստեփան Իվանի Կամսարականը, ով ակտիվմասնակցություն էր ունեցել հայկական ծրագրի կազմման աշխատանքներին՝հիմնվելով ազգագրական, տնտեսական, տեղաերկրաբաշխական սկզբունքներիվրա։ [4, թ. 199] Թեմայի ուսումնասիրությունն արդիական է ցայսօր, հաշվի առնելով տարածաշրջանային իրողությունները, Ադրբեջանի կողմից հնչեցված հայտարարություններն ու նկրտումները հայկական հողերի նկատմամբ։ Հոդվածի համարորպես հիմք հանդիսացել են մինչ այժմ չհրատարակված արխիվային փաստաթղթեր Հայաստանի Ազգային, Վրաստանի Կենտրոնական պետական պատմության արխիվներից։ Նախարարական ծրագրով, որի հիմքը Գևորգ Խատիսյանի կազմած նախագիծն էր [6, թ.1-21], նախատեսվում էր հայաբնակ շրջաններից կազմավորելԱլեքսանդրապոլի, Երևանի, և Գանձակի նահանգներն իրենց գավառներով [15],իսկ Ս. Ի. Կամսարականի կազմած ծրագրով [7,թ.3] պետք է ձևավորվեր մեկ նահանգ՝ 15 գավառներով [8, թ.1-17]։ Ստորև կներկայացնենք դրանցից յուրաքանչյուրի կազմությունը նախարարական ծրագրի համեմատությամբ [10]։ Նորգավառների կազմման համար որպես վարչատարածքային միավորներ վերցվելեն գյուղատնտեսական շրջանները, նահանգները, գավառները, ոստիկանականգավառամասերը, գյուղական հասարակությունները, գյուղերը, շրջանները։ 1. Քարվանսարայ գավառը պետք է ընդգրկեր համանուն գյուղատնտեսական շրջանը, որը համապատասխանում էր Ղազախ գավառին [9, թ 81],Երևան նահանգի Նոր Բայազետ գավառի չորրորդ ոստիկանական գավառամասից Ջիլ գյուղական հասարակության Արդանիշ, Աղբուլաղ, Թոխլուդջա, Նադեժդինո, երկրորդ ոստիկանական գավառամասից Ելենովսկ գյուղական հասարակության [5 թ. 125 ] Սեմյոնովկա ու Չիրչիրսկ գյուղական հասարակությանՉիբուխլի գյուղերը [8 թ. 9-10]։ Նախարարական ծրագրով Քարվանսարայի գավառում ընդգրկված էին նաև Կոթիքենդ և Թաթլիքենդ գյուղական հասարակությունները, որոնք այս ծրագրով միացվելու են թաթարական Ղազախ գավառիշրջանին [2 թ. 153]։ Նորաստեղծ գավառի կենտրոնը պետք է լիներ Քարվանասարայ գյուղը։ Կազմվելիք Քարվանսարայ գավառի ազգաբնակչության ընդհանուր թիվը կլիներ 80հզ.7, որից հայերը կլինեին՝ 63հզ. (78%,) մուսուլմանները՝14հզ.(17%), իսկ այլազգիները՝ 4հզ. (5%) [8, թ9]։ Ըստ նախարարական ծրագրի՝Քարվանսարայ գավառը մտնելու էր Գանձակ նահանգի մեջ՝ ունենալով 74հզ.բնակչություն, որից հայերը կկազմեին՝ 61 հզ. (83%), մուսուլմանները՝ 9հզ.(11%),իսկ այլազգիները՝ 4հզ. (5,5%) [13]։ 2. Գանձակ գավառը, որը հայտնի էր նաև Ջրաբերդ-Գյուլիստան անվամբ,կազմվելու էր Ելիզավետպոլի և Երևանի նահանգների մասերից։ Ելիզավետպոլնահանգից ընդգրկվելու էր Ելիզավետպոլ և Ջևանշիր գավառներից գավառամասեր [5թ.48-49], որոնք կազմում էին Ուլու-Ղարաբեկ գյուղատնտեսական շրջանը, [9, թ. 81-82], սակայն, ի տարբերություն նախարարական ծրագրի, Ուլու-Ղարաբեկ գյուղատնտեսական շրջանից հանվում էր Գեշտակ գյուղական հասարակությունը և միանում Նոր Բայազետ գավառին, իսկ Երևանի նահանգից միանալու էր Նոր Բայազետ գավառի չորրորդ ոստիկանական շրջանի Ջիլ գյուղականհասարակությունը։ Գավառը կունենար 135հզ. բնակիչ, որոնցից հայերը կկազմեին 79 հզ.(60 %), մուսուլմանները՝ 42հզ. (31%), իսկ այլազգիները՝ 13հզ. (9%)[8,թ.8-9]։ Գավառի կենտրոնը լինելու էր Ելիզավետպոլ քաղաքի աջափնյա՝ հայկական մասը։ Նախարարական ծրագրով Գանձակի գավառը կունենար 114 հզ. Ազգաբնակչություն, որից հայերը կկազմեին 67 հզ. (59%), մուսուլմանները՝ 29 հզ. (25%), այլազգիները՝ 18 հզ. (16%) [2 թ. 131]։ 3. Շուշիի գավառը կազմվելու էր Ելիզավետպոլ նահանգի Շուշի, Կարյագին, Զանգեզուր գավառամասերից։ Նորաստեղծ գավառի կենտրոնը լինելու էրՇուշի քաղաքը։ Գավառը կունենար 169500 բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 114հզ. (67%), մուսուլմանները՝ 54հզ. (32%), այլազգիներինը՝ 1500 (0,7%) [8,թ. 8-9]։ Նախարարական ծրագրով նախատեսված էր ազգաբնակչության ընդհանուր թիվը 214հզ, որից հայերը՝ 88 հզ. (69%), մուսուլմանները 38հզ. (30%), այլազգիները՝ հզ. (1 %) [2թ.131]։ 4. Զանգեզուր և Ղափան գյուղատնտեսական շրջաններից կազմվելու էրԶանգեզուրի գավառը, Գերյուսի կենտրոնով, ներկայումս Գորիս։ Նախարարական ծրագրով թաթարական Կարյագին գավառին Զանգեզուր գավառից պետք էանցներ Թեմուր-Մուսկալինսկ, Դոնդարլինսկ, Շիխավենսկ, Խոջագանսկ, Մօլլա-Բուռանսկ, Ռաբանդսկ գյուղական հասարակությունները, սակայն Կամսարականի ծրագրով մնալու էին Զանգեզուր գավառին։ Նորաստեղծ գավառում7 Վիճակագրական տվյալներն ըստ բնագրերի են։ բնակչությունը կկազմեր 136000, որից հայերը կլինեին 88000 (66 %), մուսուլմանները՝ 46000(33%) իսկ այլազգիներինը՝ 2000(1%)[8 թ. 8-9]։ Նախարարականծրագրով ազգաբնակչության թիվը կազմում էր 127հզ, որից հայերը կազմում էին88հզ. (69%), մուսուլմանները՝ 38հզ. (30%), այլազգիները՝ հզ (1%) [2 թ. 131]5. Նախիջևանի գավառը կազմվելու էր Երևան նահանգի Նախիջևան ևՇարուր-Դարալագյազ գավառամասերից, Նախիջևան, Օրդուբադ քաղաքներից։ Նորաստեղծ գավառի կենտրոնը պետք է լիներ Նախիջևանը։ Նախարարականծրագրով Նախիջևան գավառի առաջին ոստիկանական գավառամասի Կիվրագգյուղական հասարակությունը միանալու էր նորաստեղծ գավառին, իսկ Կամսարականի նախագծով՝ Շարուրի գավառին։ Գավառում ընդհանուր կլինեին135հզ., որոնցից հայերը կկազմեին 57հզ. (42%), մուսուլմանները՝ 77հզ (57%),այլազգիներինը՝ հզ. (1%)։ [8, թ.8-9] Նախարարական ծրագրով գավառի բնակչության ընդհանուր թիվը լինելու էր 143 հզ., որից հայերը 58 հզ. (41%), մուսուլմանները՝ 84 հզ. (58%), այլազգիները՝ հզ (1%) [14]։ 6. Շարուրի գավառը կազմվելու էր Երևան նահանգի Շարուր-Դարալագյազ, Երևան, Նախիջևան և Սուրմալու գավառների մասերից։ Շարուր-Դարալագյազ գավառից ընդգրկվելու էր առաջին ոստիկանական գավառամասիԱլախլին, Ենգիջին, Յայջին, Զեյվա, Պուսիան, Քարաբուջ գյուղական հասարակությունները, Երևանի գավառի չորրորդ ոստիկանական գավառամասից՝ Սադարակ, Դավալու, Բուրուկին գյուղական հասարակությունները և Վեդիչայ գյուղական հասարակության կեսը, իսկ նախարարական ծրագրով ամբողջ ոստիկանական գավառամասը /Արմիկսկ, Ղարախաչ և Վեդիչայսկ մյուս մասը/։ Նախիջևանի գավառից առաջին ոստիկանական գավառամասի Կիվրագ գյուղական հասարակությունը նախարարական ծրագրով մնալու էր Նախիջևանի գավառին։ Սուրմալու գավառից երկրորդ ոստիկանական գավառամասի Արալըխգյուղական հասարակությունից Արալըխ-Բաշքենդ, Արալըխ-Սուրբ-Օհան, Առատան, Ջութլուղ, Ղարաբեկլու և Էմիջա գյուղերը։ Գավառը կունենար 78հզ.բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 9հզ. (12%), մուսուլմաններ՝ 61հզ. (78%), ևայլազգիները՝ 8հզ. (10%)։ [8 թ.8-9] Նախարարական ծրագրով գավառի ազգաբնակության թիվը կկազմեր 98հզ., որից հայերը՝ 18հզ. (19%), մուսուլմանները80հզ. (81%) [2 թ. 134]։ 7. Էջմիածնի գավառը կազմավորվելու էր Էջմիածին և Սուրմալու գավառների մասերից։ Ի տարբերություն նախարարական ծրագրի, Կամսարականիծրագրով Էջմիածնի գավառին պետք է միանար Սուրմալու գավառի առաջին ոստիկանական գավառամասն, առանց Ալիքուչակ գյուղական հասարակության,չորրոդ գավառամասից Կոշ գյուղական հասարակությունը, իսկ Էջմիածնի գավառի երրորդ ոստիկանական բաժանմունքից նորաստեղծ Կուլպինսկ գավառինէր միանալու Շահրիար գյուղական հասարակությունից Հաջի-Բայրամլու, Խեյրիբեկլու, Ասար, Խահավուրտ, Խոջա-Յարալու գյուղերը։ Գավառը կունենար183հզ բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 130հզ. (71,0%), մուսուլմանները՝47հզ. (26,0%,), այլազգիները՝ 6հզ. (3,0%)։ [8, թ.8-9] Նախարարական ծրագրովազգաբնակչության թիվը կլիներ 132հզ., որից հայերը կկազմեին 95հզ. (72%), մուսուլմանները՝ 36հզ. (27%), այլազգիները՝ հզ, (1%)[2թ թ. 134]։ 8. Նոր Բայազետ գավառը պետք է կազմավորվեր Ելիզավետպոլ նահանգի Ջևանշիր, Երևան նահանգի Երևան, Նոր Բայազետ, Շարուր-Դարալագյազգավառների մասերից և Նոր Բայազետ քաղաքից։ Ի տարբերություն նախարարական ծրագրի՝ կորցնում է Ջիլ գյուղական հասարակությունը, որն անցնելու էրՔարվանսարայ և Գանձակ գավառներին, սակայն նրան է միանում Ջևանշիր գավառից Գեշտակ գյուղական հասարակությունը, իսկ Երևանի գավառից Արմիկ,Ղարախաչ գյուղական հասարակությունները, Վեդիչայսկ գյուղական հասարակության մի մասը։ Գավառը կունենար 174հզ. ազգաբնակչություն, որոնցից հայերը կկազմեին 102հզ. (60,0%), մուսուլմանները՝ 69հզ. (39,0%), այլազգիները՝ 3հզ.(1,0%)։ [8, թ. 8-9] Նախարարական ծրագրով ազգաբնակչությունը կկազմեր146հզ., որից հայերը կլինեին 100հզ. (68%), մուսուլմանները 45հզ. (32%)՝ այլազգիները՝ հզ. (1%)։ [2, թ.134 ] 9. Երևանի գավառը պետք է կազմվեր Երևան նահանգի Երևան, Նոր Բայազետ գավառամասերից և Երևան քաղաքից։ Ի տարբերություն նախարարական ծրագրի Կիվրագսկ գյուղական հասարակությունը միանում է Շարուրի գավառին։ Գավառում ազգաբնակության թիվը կկազմեր 220հզ., որից հայերը կլինեին 140հզ. (64,0%), մուսուլմանները՝ 70հզ. (32,0%), այլազգիները՝ 10հզ (4,0%)։ Նախարարական ծրագրով ընդհանուր թիվը կլիներ 238 հզ, որից հայերը կկազմեին 154 հզ. (65%), մուսուլմանները՝ 73 հզ. (31%), այլազգիները՝ 11հզ.( 4%)։ 10. Կուլպինսկ (Կողբ) գավառի կազմավորում նախատեսված չի եղել նախարարական ծրագրով։ Նրա ազգաբնակչության հիմնական մասը պետք է լինեին քրդեր և եզդիներ։ Որպես ազգային փոքրամասնություն՝ պահանջ է առաջանում նրանց համար ձևավորելու առանձին գավառ, ինչին դեմ է հանդես գալիսթաթար պատվիրակ Շեյխուլիսլամովը[8, թ.2]՝ արտահայտելով այն միտքը, որքրդերը, որպես մուսուլման, պետք է միավորվեն թաթարների հետ, սակայն նրաառաջարկությունները չեն ընդունվում։ Իսկ նախարարական ծրագրով կազմվելիք Սուրմալու գավառը չի ընդգրկվում Կամսարականի կազմած ծրագրումև նրա մասերից ձևավորվելու էին Էջմիածին, Կուլպինսկ գավառները։ Կուլպինսկ գավառը կազմվելու էր Երևան նահանգի Սուրմալու, Էջմիածին ևՆախիջևան գավառների մասերից և Կաղզվանի շրջանից։ Սուրմալուի գավառից ընդգրկվելու էր առաջին ոստիկանական գավառամասի Ալիքուչակ գյուղական հասարակությունը, երրորդ ոստիկանական գավառամասի Գյուլուջի, Ջալալի-Սականլիի, Եզդի-Հասանլիի, Կուլպինի, Օղրուջինի և Ռադիկի-Սինակ գյուղական հասարակությունները։ Էջմիածնի գավառից ընդգրկվելու էր երրորդ ոստիկանական գավառամասի Շահրիար գյուղական հասարակության Ասար, Շախվերուտ, Խոջա-Յառալու, Խեյռիբեկլու և Հաջիբայրամլու գյուղերը, չորրորդ ոստիկանական գավառամասից Բողուտլին, Ներքին-Աղջաքիլիսա և Թալիշ գյուղական հասարակությունները։ Կաղզվանի շրջանից ընդգրկվելու էր Նախիջևանի ոստիկանական գավառամասի Ջամալդինի, Ալյամսկ, Պակրանսկ, Դիգորի, Նախիջևանի, Եզդիական, Բադժալինսկի, Սուսուզսկի, Զիլանսկի, Ջիրիխլինսկի, Զիրչինսկի, ՊիվիկՍուֆլինսկի, Թուրքմենաշեն գյուղական հասարակությունները։ Նորաստեղծգավառի բնակչության ընդհանուր թիվը կլիներ 84հզ., որից հայերը կկազմեին25հզ. (30,0%), մուսուլմանները՝ 24հզ.(29,0%) իսկ այլազգիները՝ քրդեր և եզդիներ,35հզ. (41,0%) [8, թ 9]։ 11. Ալեքսանդրապոլի գավառն ընդգրկելու էր համանուն գավառը, բացառությամբ առաջին ոստիկանական գավառամասը Փամբակ կենտրոնով։ Ազգաբնակչության ընդհանուր թվաքանակը լինելու էր 191հզ., որոնցից հայերը կազմելու էին 176հզ. (92,0%), մուսուլմանները՝ 3հզ. (2,0%), այլազգիները՝ 12հզ.(6,0%)։ [8, թ.9] Նախարարական ծրագրով Ալեքսանդրապոլի գավառը պետք է ունենար204հզ. բնակչություն, որից հայերը կկազմեին 160հզ. (83,0%), մուսուլմանները՝22հզ. (11,0%), այլազգիները՝ 12հզ. (6%)։ [14]12. Լոռվա գավառը պետք է կազմվեր Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլև Թիֆլիսի նահանգի Բորչալու գավառների մասերից։ Նախարարական ծրագրով Լոռվա գավառի մեջ պետք է մտներ Ալեքսանդրապոլ գավառի առաջին ոստիկանական գավառամասն ամբողջությամբ՝ Փամբակ կենտրոնով, իսկ Կամսարականի ծրագրով նրանից հանվում և Ալեքսանդրապոլին է միացվում Նալբանդ գյուղական հասարակությունը։ Լոռվա գավառում ազգաբնակչության ընդհանուր թիվը կլիներ 105հզ., որից հայերը կկազմեին 79հզ. (74,0%), մուսուլմանները՝ 10հզ.(10,0%), այլազգիները՝ 16հզ.(15,0%)։ [8, թ.9] Նախարարական ծրագրով Լոռվա գավառն ունենալու էր 120հզ. ազգաբնակչություն, որից հայերըկկազմեին 92հզ. (77,0%), մուսուլմանները՝ 14հզ. (12,0%), այլազգիները՝ 14հզ.(11,0%)։ [2 թ. 133]13. Ախալքալակի գավառը համընկնում էր նախարարական ծրագրին՝կազմվելով Թիֆլիս նահանգի Բորչալու, Գորի, Ախալքալակ գավառամասերից։ Ընդհանուր բնակչության թիվը լինելու էր 120հզ., որից հայերը կկազմեին 94հզ.(79,0%), մուսուլմանները՝ 10հզ. (8,0%,), այլազգիները՝ 16հզ. (13,0%)։ [2, թ. 133]14. Կարսի գավառը ևս համապատասխանում էր նախարարական ծրագրին և կազմվելու էր ամբողջությամբ Կարսի շրջանից՝ համանուն կենտրոնով։ Ընդհանուր բնակչության թիվը կկազմեր 193հզ., որից հայերը կլինեին 83հզ.(43,0%), մուսուլմանները՝ 49հզ.(25,0%), այլազգիները՝ 61հզ. (32,0%)։ [14]15. Կաղզվանի գավառը, որը ևս համընկնում էր նախարարական ծրագրին, կազմավորվելու էր Կաղզվան շրջանի Կաղզվան, Խորասան գավառներիմասերից, առանց Նախիջևան գավառամասի՝ Կաղզվան կենտրոնով։ Ազգաբնակչության ընդհանուր թիվը կլիներ 82հզ., որից հայերը կկազմեին 35հզ(45,0%), մուսուլմանները՝ 26 հզ. (32,0%), այլազգիները՝ 21 հզ (23,0%)։ [2, թ 133] Եզրակացություն։ Փոփոխությունների ենթարկված նախագիծը ևս չի ընդունվում հանձնաժողովի կողմից և այն տապալվում է վրաց-թաթարական ներկայացուցիչների կողմից 1917թ. հոկտեմբերի 14-15-ին տեղի ունեցած Անդրկովկասյան Առանձին կոմիտեի զեմստվային գլխավոր խորհրդակցության նիստերիժամանակ։ [11 թ. 177-178] Խորհրդակցության նախագահ, վրաց ներկայացուցիչԱ. Չխենկելու առաջարկությամբ մերժվում է նույնիսկ նախագծով զբաղվելը.նրա առաջարկին վրացիներից բացի միանում են նաև թաթարները։ [16] Վրացթաթարական ներկայացուցիչների նման վերաբերմունքի պատճառն այն գիտակցումն ու վախն էր, որ ծրագիրն անխոցելի էր և կազմված իրականհիմքերով։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Իշխանյան Բ. «Վիճակագրական ուսումնասիրություն Անդրկովկասյան ժողովուրդների»։ Առաջին մաս, ժողովուրդների տերիտորիալ բաժանումը ևնրան աճումը Անդրկովկասում։ Բագու, տպարան «Ուրարդիա»։ 1919թ.։ 254 էջ։ 3. Վրացեան Ս. Կեանքի ուղիներով, Դէպքեր, Դէմքեր, Ապրումներ, Դ. Հատոր։ Բէյրութ։ Տպարան «Մշակ»։ 1965թ.։ 306 էջ։ Փ Ա Ս Տ Ա Թ Ղ Թ Ե Ր 4. Համահայկական խորհրդակցություններ (1912-1920ԹԹ.), Փաստաթղթերի ևնյութերի ժողովածու։ Կազմողներ՝ Ամատունի Վիրաբյան, Գոհար Ավագյան,Ռոժենտ Գրիգորյան, Ալբերտ Կիրիմյան, Երևան։ Հայաստանի ազգայինարխիվ։ 2004թ.։ 788 էջ։ 6. Հայաստանի ազգային արխիվ (այսուհետև ՀԱԱ), ֆոնդ 375, ցուցակ 1, գործԱ Ր Խ Ի Վ Ա Յ Ի Ն Փ Ա Ս Տ Ա Թ Ղ Թ Ե Ր 69։ 7. ՀԱԱ ֆոնդ 375, ցուցակ 1, գործ 70։ 8. ՀԱԱ Ֆոնդ 375, ցուցակ 1, գործ 76։ 9. ՀԱԱ ֆոնդ 375, ցուցակ 1, գործ 78։ 10. ՀԱԱ ֆոնդ 375, ցուցակ 1. գործ 75։ опись 1, документ 13։ Պ Ա Ր Բ Ե Ր Ա Կ Ա Ն Մ Ա Մ Ո Ւ Լ 15. «Արեվ», Բաքու, N 220, 19 հոկտեմբերի, 1917թ.։ 16. «Հորիզոն», Թիֆլիս, N 228, 26 հոկտեմբերի, 1917թ.։	1917թ. ամռանն Անդրկովկասյան Առանձին կոմիտեին կից կազմավորվում է Անդրկովկասի վարչատարածքային բաժանման հանձնաժողով, որը պետք է քննարկեր Ժամանակավոր Կառավարության Ներքին գործերի նախարարության կողմից ուղարկված Անդրկովկասի վարչատարածքային բաժանման նախագիծը։ Հանձնաժողովում համաձայնության չգալով, որոշում են նախագիծը փոփոխության ենթարկել, որն էլ ստանձնում է գյուղատնտես Ստեփան Իվանի Կամսարականը։
ՀՈՒԼԱՎՈՒ ԻՐԱՆԱԿԱՆ ԱՆՁՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ Մերձավոր Արևելք մոնղոլների արշավանքի նախօրեին Իրանում իսմայիլական տոհմը և Իրաքում Բաղդադի խալիֆայությունը պահպանեցին իրենց անկախությունը: Այս երկու երկրների գրավմամբ ամբողջ Մերձավոր Արևելքը վերջապես ընկնելու էր մոնղոլների ձեռքը: Նախքան Մերձավոր Արևելք մոնղոլների արշավանքի խնդրին անդրադառնալը, նախ պետք է ուշադրություն դարձնել այն գործոններին, որոնք հանգեցրին Իսմայիլի պետության թուլացմանը: Հասան ալ-Սաբահը իր հետնորդներին թողել էր բավականաչափ ուժեղ պետություն, որը անհաշտ պայքարի մեջ էր շրջապատող ավատարական իշխանությունների հետ, որի ընթացքում գրավվեցին լեռնային շատ անհասանելի ամրոցներ: Այնուամենայնիվ, իսմայիլականների պետությունը, գտնվելով Ավատարի դարաշրջանի ծաղկման շրջանում, բնականաբար չէր կարող չփոխվել: Այս աստվածապետությունը, որը անդադար պայքար էր մղում ամբարիշտների դեմ, շուտով դարձավ չար երկիր: Դա արտացոլված է ինչպես կառավարության, այնպես էլ գաղափարախոսության մեջ: 1240-1250 Ակտիվացան ավատադիր խմբի ներկայացուցիչները: Իսմայիլականների առաջնորդ Իսմայիլ ալ-Դինը դաժանորեն հետապնդվել է իսմայիլականների կողմից, ովքեր դեմ էին նրա ներքին և արտաքին քաղաքականությանը: Նրա վայրագությունները դրդել են ժամանակակիցներին նրան «խենթ» անվանել: Այսպիսով, մոնղոլների արշավանքի նախօրեին Իսմայիլյան տոհմում սկսվեցին սոցիալական բաժանումներ, ինչը մեծ հարված հասցրեց երկրի պաշտպանությանը: Ալամութում անկայուն իրավիճակը պետք է դյուրացներ մոնղոլների առաջխաղացումը: Իրանական կամ Մերձավոր Արևելքի արշավանքը որպես կայսերական ձեռնարկություն ամենահաջողված մոնղոլական ռազմական գործողություններից մեկն էր: Այն նաև ուներ ներքին բովանդակություն, քանի որ այս արշավանքը պետք է սկսեր պատերազմ, որը երկար ժամանակ շարունակվելու էր Չինգիզ խանի որդիների միջև ՝ Տոլուն և Ջ չի կարող չի կարող ժ ժ ժ ժ ժ ժ առանգ և չի ժ և ժ և և և, և, և Չինգիզ խաների շրջանում հաստատված «համաձայնության ֆրատրումի» խախտումը, որը հաճախ թվում էր, թե ձուկ է, հանգեցրեց երկար միջուկային բախումների: «Հեռավոր Արևելքի տարածքները» ենթարկելու որոշումը կայացվել է, համաձայն Ռաշիդ ալ-Դինի 2 Ջ wayուվեյնի 3, 2 »: Ահա թե ինչու մեծ մշակույթում խանության գահը գահ բարձրանալուց հետո նա այլևս չէր մտածում խանդի մասին, նա իր ուշադրությունը սեւեռեց հեռավոր արևմտյան տարածքների նվաճման վրա »(zhուվեյանին, Չինգիշան): 3 Երբ մեծ պաշտամունքի երկրորդ տարին եկավ, ընկերների և թշնամիների հարցերն ավարտվեցին, օգոստոսի մտքերը կենտրոնացան հեռավոր աշխարհի քաղաքներում, արևելքի և արևմուտքի «մեծ» պաշտամունքի մեջ, կամ անմիջապես հետո այն Ըստ Կիչանովի, Իրանի և ընդհանրապես արևմտյան շրջանի նվաճումը համաձայնեցվել է Օնոն գետի հովտում 1253 թ. Գարնանը Չինգիզների հատուկ ժողովում 1: Ամենայն հավանականությամբ, բառը 1251 է: Խոսքը Կուրուլտայի մասին է, որտեղ խանության գահին հաստատվեց Տոլուի որդին ՝ Մանգուն: Մյուս կողմից, հարկ է նշել, որ «մեծ» Քուրուլթայ Ռաշիդ ալ-Դինը և կոչվում է ժողով, որը իշխանությունը փոխանցեց Տոլուի տան ներկայացուցիչներին: Ավելին, veուվեյինը նշում է, որ զորքերի առաջխաղացումը դեպի Իրան և Չինաստան սկսվել է 1252 թ. Կարելի է ենթադրել, որ Իրանի նվաճման հետ կապված խնդիրները քննարկվում էին մեծ պաշտամունքի շրջանակներում, բայց հստակ որոշումներ կայացվեցին 1252 թվականին: Ոչ ուշ: Իրանի վերջնական նվաճման մասին տեղեկությունները պահում էր նաև «Յուան Շինը»: Ըստ նրա, 1252 թ.-ին 19-րդ դարի սկզբին Կեդբուղա (Կիտբուղա) Նոյոնը հրաման ստացավ գրավել իսմայիլների երկիրը, մասնավորապես ՝ Հիրդ-կուհ 3 ամրոցը: Իրան ներխուժումն, ըստ էության, պետք է իրականացվեր ինչպես տոլուիդների, այնպես էլ ջուխիդների համատեղ գործողություններով: Սակայն Կարակորումում լուրջ տարաձայնություններ կային այս հարցում: Մոնղոլների կողմից Իրանի նվաճումը, ըստ Կուրուլտի որոշման, պետք է ղեկավարեր Մանգու Խանի եղբայրը ՝ Հուլավունը 4: Վերջինիս ուղեկցում էր իր կրտսեր եղբայր Սուբադայը, իսկ Բաթուի ուղարկած թումանացիները գլխավորում էին Julուլին, Բալախանը և Թութարը: Tekuder և Bugha-Temur5- ը մասնակցել է Chaghatayids- ից 5: Քանի որ արշավանքի նպատակը արևմտյան տարածքների վերջնական կցումն էր կայսրությանը, արշավանքին մասնակցող զորքերը տեղափոխվեցին իրենց ընտանիքների հետ միասին: Մոնղոլական տերմինաբանության մեջ տարածքների նման անվանումն անվանում են տանիմա կամ տանմա 6: Պատվիրված էր: «Չինգիզ խանի զորքերից, որոնք բաժանված են նրա որդիների, եղբայրների ժառանգների միջև», յուրաքանչյուր տասը մարդուց երկուսը որպես վիրավորանք էին տալիս Հուլավու խանին, որպեսզի վերջինս հնազանդվեր նրան: Եվ բոլորը, նշանակելով իրենց որդիներին, որդիներին և հարազատներին, ուղարկեցին Հուլավու ՝ ծառայության: »7 Բացի այդ, նրա տրամադրության տակ են դրվել Բաչուի ու Դայրբահաթուրի ուժերը, որոնք տեղակայված էին Իրանի ու Հնդկաստանի սահմաններին: Ամենայն հավանականությամբ, հենց այս ժամանակահատվածում են դրանք ուժեղանում փոխադարձ նվաճման արդյունքում »(Ռաշիդ ադ-Դին, Սբորնիկի տարեգրություն, հատոր 2, պր. Ver. Վերխովսկոգո, Մոսկվա - Լենինգրադ, 1960, էջ 144): 2 «Կեդ-Բուղա Բավուրչին առաջին անգամ ձեռնամուխ եղավ umումմադ ամսվա կեսին, Ա.Հ. 650 թվականին (1252-ի հուլիս) ՝ վրեժ լուծելու հերետիկոսներից (իսմայիլականներից) (Джувейни, стр. 432): Հուլավուն տոնախմբությունները սկսեց 1253 թ.-ին սպասվող արշավանքի հետ կապված ՝ գարնանը, ապես վերջապես ՝ ԱՀ 651 թվականին: Շաբան ամսվա 24-րդ օրը (1253 թ. Հոկտեմբերի 14-ին) դուրս եկավ քամու օգնությամբ, որը ավետում էր հաջողություն: »- Նույն տեղում, էջ 22: 443: 3 Աբրամովսկի Վ., Մոնգկեի չինական տարեգրությունը: Uberzetzung des 3. Kapitels des Yuan-shi, «Zentraasia4 Hulavun կամ Hulaghun (1217-1265) ամենահայտնի մոնղոլ գեներալներից մեկն է: Չինգիզ Խանը Տոլուի և Սորխախտանիի որդին է: Հուլավուի գլխավորությամբ իրանական արշավանքը թե կազմակերպվածությամբ, թե արդյունքներով չի զիջում չինացիների ներխուժմանը Չինգիզ խան, տե՛ս http: //www.iranicaonline.org/articles/hulagu-khan (08.01.2014): 6 Դա է վկայում Յուվեն ՝ խոսելով ինժեներական աշխատանքի մասին (նույն տեղում, էջ 442), երբ նա անում է Կիրակոս Գանձակեցին, երբ նա նշում է Բաթուի կողմից ուղարկված Julուլիաներին, Թութարներին և Բալախանիոններին, որոնք, ըստ պատմողի, «եկել էին սայլերով «Դերբենտի միջոցով: (Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Երեւան, 1982, էջ 268): «Բայց արշավանքի կազմակերպումը ցույց տվեց, որ նրանց միջեւ որոշակի պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել»: Բայց այստեղ Ռաշիդ ալ-Դինը մեջբերում է մի շատ հետաքրքիր փաստ. Նրա խոսքով ՝ իր իրական նպատակները թաքցնելու համար Մանգու խանը իր եղբորը հրապարակավ հրամայեց «վերջ տալ այս կարևոր գործերին և վերադառնալ իրենց բնակության վայրեր», այսինքն ՝ չհաստատվել նվաճված երկրներում 1: Սա, ըստ ամենայնի, սպասելի էր, քանի որ, լինելով Իլխանության շահերի պաշտպան, Ռաշիդադ-Դինը կարծես նվաստացնում էր Մանգուի հեղինակությունը. Հիմնական տարաձայնությունները վերաբերում էին իրանական ժառանգության խնդրին: Ի վերջո, ազդեցության ո՞ր տարածքներին պետք է բաժանել Իրանը: և Ինչպե՞ս պետք է բաժանել ավարը: Դատելով ռազմական համարի 2 տվյալներից ՝ մենք տեսնում ենք, որ ջուչիդները բավականին լուրջ էին վերաբերվում իրանական ներխուժմանը, քանի որ նրանք այդ ժամանակ մասնակցություն չունեին չինացիների հարավ ներխուժման մեջ: Մյուս կողմից, նվաճված երկրները պետք է ղեկավարվեին uchուչիի հետնորդները Չինգիզ խանի հրամանով, ուստի Բաթու խանը, օգտագործելով այս փաստը, բացի բուն հավակնություններից, թվում էր, թե այս ամենին տալիս է օրինական երանգ, որով ջուխիդները ցույց են տալիս իրենց հավակնությունները ամբողջ Արևմտյան Ասիայի նկատմամբ: Բացի դրանից, հյուսիսում իրենց տնտեսական գործունեությանը համարժեք հող ձեռք բերող ջուչիդները ձգտում էին տիրել Իրանի քաղաքային արոտավայրերին, որոնք ավելի հարուստ էին ժամանակի եվրոպական քաղաքներից: Հատկանշական է իրանական Հուլավու ներխուժման աննախադեպ դանդաղ տեմպը: Դա բոլորովին չէր համապատասխանում մոնղոլական ռազմական մարտավարությանը: Բացակայում էր արագության և հանկարծակիության գործոնը: Ջ. Սմիթը կարծիք հայտնեց, որ դանդաղ տեմպերի պատճառը մոնղոլ ցեղերի հսկայական հորդաներն էին (750-900 հազար), ինչպես նաև խոշոր և մանր եղջերավոր անասունների տեղաշարժը 3: Վերջինիս առկայությունը թույլ տվեց օրական ավելի քան 3-4 կմ ճանապարհ անցնել: Պատմաբան ալ-Օմարը տեղեկություններ է պահպանել այս հարցի վերաբերյալ ՝ նշելով, որ Հուլավուն ստիպված է եղել ավելի քան երկու տարի սպասել Ամու Դարիայի ափին ՝ հաշվի առնելով Բաթու խանի գործոնը 4: Հուլավուի սկզբի, իրանական արշավանքի սկզբի վերաբերյալ տվյալները պահպանվել են պարսկական աղբյուրների, մասնավորապես ՝ Juուջանի կողմից: Պատմողը նշում է, որ Ոսկե հորդան շատ դժգոհ էր Հուլավուի նշանակումից: Անդրադառնալով Բերկայում 2 մոնղոլական բանակների թվին, աղբյուրները տարբեր տեղեկություններ են հաղորդում: Մուին ադ-Դին Նաթանզին նշում է, որ Հուլավուի տրամադրության տակ կար մոտ 70 հազ. զինվոր «Սաջարաթ ալ-Ատրակ» անանուն աշխատության մեջ նշվում է մոտ 120 հազ. բանակի մասին (Amitai Preiss R., մոնղոլներ և մամլուքներ): Մամլուք-Իլխանյան պատերազմը, 1260-1281, Քեմբրիջ, 1995, էջ. 15) Ըստ venուվենիի, Հուլավուին կրկնակի անգամ ավելի շատ զորք է տրվել, քան Խուբիլային, բայց պատմաբանը լռում է վերջինիս տրամադրած զորքերի քանակի մասին (venուվենի, էջ 432): Ըստ Ռաշիդ ադ-Դինի ՝ «Թումանյան 70,000 զորք ուղարկվեց Խուբիլայից հետո Չինաստան (Չինաստան)» (Ռաշիդ ադ-Դին, հատոր 2, էջ 156): Բնականաբար, այս տեղեկությունները չափազանց ուռճացված են: Ըստ Ն. Մունկուի հաշվարկների, Հուլավուն ընդունեց շուրջ 27800 զինվոր, որոնց միացավ 40,000 Իրան, որոնք դեռ այստեղ էին Չարմաղանի օրոք (Մունկուև Ն., Նշումներ հին մոնղոլների մասին, "Թաթար-մոնղոլները Ասիայում և Եվրոպայում", Մոսկվա, 1970, էջ 372): և Բատուի խոսքում պատմողը նշում է, որ իմանալով այդ մասին ՝ Բերքան 1-ը դիմում է Բաթուին հետևյալ բառերով. «Մենք բարձրացրինք Մանգու խանին. ինչպե՞ս է նա մեզ պարգևատրում»: Վատ պատասխանելով իր ընկերներին, խախտելով մեր դաշինքները, ատելով մեր դաշնակցին, հավակնություններ ցույց տալով խալիֆայի տիրույթների նկատմամբ, իմ դաշնակից, որի «կերպարը» ուղերձային կապ ունի »2: Այնուամենայնիվ, Բերքան առաջին Չինգիզյանն էր, այժմ միայն մահմեդական է, ուստի ճիշտ է նշել Չ. Halperin 3, որ Չինգիզյանները խստորեն հավատարիմ են Մեծ խանությանը: հնազանդվել «անհնազանդ» ժողովուրդներին, նրանց, ովքեր չեն ճանաչում մոնղոլների ինքնիշխանությունը, իսկ ինչ վերաբերում է կրոնին, կրոնական գործոնը էական դեր չի խաղացել մոնղոլների արտաքին քաղաքականության մեջ: Բերքան անկասկած կարևոր դեր խաղաց իրանական արշավանքի կազմակերպման գործում: Նա մահացավ 1251 թվականին: Նա մեծ պաշտամունքի կազմակերպիչներից էր, իսկ հետագայում `theիրանի արշավի կազմակերպիչներից մեկը: Մյուս կողմից, Բերկայի մտահոգությունը խալիֆայի նկատմամբ մի փոքր կասկածելի է, քանի որ իրադարձությունների այդ փուլում խալիֆայի ճակատագրի վերաբերյալ հստակ որոշումներ չեն կայացվել 1251 թ. Կուրուլտայում: Խալիֆան հնարավորություն ունեցավ հաշտություն կնքել մոնղոլների հետ բավականին լավ պայմաններով: Ըստ Ռաշիդ ալ-Դինի ՝ Մանգուն, իր եղբորը ուղարկելով դեպի արևմուտք, պահանջում է. «Եթե խալիֆը համաձայնի հնազանդվել մեզ, ապա ոչ մի դեպքում նրան մի վիրավորեք»: Այստեղ մենք կարող ենք ենթադրել, որ իրական պատճառը իրանական աշխարհի ազդեցության համար պայքարն է, որն, ըստ էության, ստացել է կրոնական երանգ: Մանգուն, 1252 ոստիկան Արղունից տեղեկություններ ստանալով Իրանի մասին Միջին Արևելքում, վերջինս գործուղվել է Իրան: Հնարավոր է, որ Արղունից ստացված տեղեկությունները ստիպել են նրան վերանայել 1251 թ. Կուրուլտայի որոշումը: Արշավն իրականացվելու էր կենտրոնական կառավարության վերահսկողության ներքո. և ղեկավարումը պետք է ստանձներ իշխող պալատի ներկայացուցիչը, որը պետք է ամրապնդեր Կարարակումի դիրքերը Արևմտյան Ասիայում: 13-րդ դար 19-րդ դարի կեսերին մոնղոլական խանութի պետական կառավարման ոլորտում վերջապես ստեղծվեց «ժառանգական համակարգը»: Յուրաքանչյուր ulus ղեկավարում էին մեծ իշխանների ժառանգները ՝ «ulus medek ku′ut» 6: Երբ նրանց կախվածությունը կենտրոնից մեծանում էր, այդ տարածաշրջաններում թուլացավ մեծ խանի իշխանությունը: Հարցն ավելի շատ Իրանի մասին էր: Սելջուկյան կայսրության անկումից հետո Իրանը վերածվեց ռազմական բախումների ասպարեզի, որտեղ անզիջում պայքարում էին թուրքական, իրանա-քրդական ծագմամբ շատ մելիքներ, շահեր, ատաբեկներ և սուլթաններ: Իսկ մոնղոլական 12201250-ականները: Այս ձեռքբերումները հետագայում նպաստեցին անարխիայի վիճակի խորացմանը, քանի որ միապետության հակասությունները բարդանում էին մոնղոլների նոր միջուկային էլիտայի հակասություններով: Այսպիսով, Կենտրոնական 1 Բերքան (1209-1266) Բաթու խանի եղբայրն էր, որը մոնղոլների տիրակալներից առաջինն էր, ով իսլամացավ: Եթե Բատուն համարվում է Ոսկե հորդայի փաստացի ստեղծողը, ապա Բերկային պետք է վերագրվի Մոնղոլական կայսրությունից Ոսկե հորդայի օրինական տարանջատումը: 3 Halperin Ch., The Kipchak Con nection. Իլխանները, Մամլուքները և Այն alալուտը. «Bulletin School of Oriental and4 Ինչպես ճիշտ է նշել Պ. Acksեքսոնը, այս փուլի ոչ մի աղբյուր չի նշում, որ արշավանքի նպատակը խալիֆայությունը գրավելն էր (Jackson P., The Dissolution of the Մոնղոլական կայսրություն, Կենտրոնական Ասիայի հանդես, հատոր 22, 1978, էջ 188-191): Իշխանությունների դիրքի ամրապնդում Հետագա ձեռքբերումների իրականացման համար անհրաժեշտ էին փոփոխություններ կառավարման համակարգում: Հետևաբար, պատճառը, որ Մանգուն նշանակեց Հուլավուին: Նույնը նա արեց իր մյուս եղբոր ՝ Խուբիլայի հետ և նշանակեց նրան չինական արշավանքի հրամանատար: Եվ Խուբիլայը, և Հուլավուն հարմար թեկնածուներ էին այդ իրադարձությունները ղեկավարելու համար: Սա ամրապնդեց Toluid House- ի իշխանությունը Մերձավոր Արևելքում: Սակայն աղբյուրները չեն նշում, որ ի սկզբանե որոշվել է, որ Իրանում պետք է հիմնվի նոր Ուլուս: Դա է վկայում այն փաստը, որ Հուլավուն հիշատակեց իր անունը Մանգու խանի մահից առաջ թողարկված մետաղադրամներում, բայց միայն Մանգուի մահից հետո է, որ մետաղադրամների վրա հայտնվում է «Իլխան» տիտղոսը 1: Իրանական ներխուժման հետ կապված վեճերը հնարավոր է քննարկվել են 1254-1255 թվականներին, քանի որ դրանք իրականացվել են ջուխիդների կողմից «Սարթախ 2» -ի կողմից: Սարտախի հանկարծակի շարժումը դեպի հարավ-արևելք և Հուլավու դեպի արևմուտք շարժումը վկայում է այն մասին, որ Սարթախը պետք է միջանկյալ դիրք էր գրավել Մանգուի, Բաթուի և Հուլավու հենակետերի միջև: Բանակցությունների ընթացքում որոշվել են երկու ուլուսների սահմանները: Ներխուժումից հետո ջուխիդները պետք է պիտակավորվեին այն տարածքներով, որտեղ Բաթու խանի պաշտոնյաները ներգրավված էին հարկային քաղաքականության իրականացման մեջ, ոստիկանության Արղունի հետ միասին: Աբդուլլահ Քաշանը մեզ տեղեկություններ է հաղորդում նման պիտակի առկայության մասին, ըստ որի ուզբեկ խանը 712 թ. Umումմադ ամսին (1312 հոկտեմբեր) նա իր դեսպանորդներին ուղարկեց Օլջայտու խանի մոտ ՝ պահանջելով «այն ամենը, ինչ մեզ է պատկանում Մանգու խանի հրամանով» 3: Այն փաստը, որ Սարտախին կայսրական հրաման տրվեց տիրույթները հանձնելու մասին, ապացուցում է նաեւ հայ պատմաբան Վարդան Արսելցին: Եվ նույն տարվա որդի Սարդախը թունավորվեց իր եղբայրների կողմից նախանձից ելնելով, քանի որ իշխանությունը նրան էր հանձնել նրա հայր հավելվածը ՝ Մանգու ղանի հավելումով: » Կիրակոս Գանձակեցին, Ոսկե հորդայի իշխանությունը Սարտախ տեղափոխելը, վկայում է նրա բացառիկ դիրքի մասին `նշելով.« Նրա (Սարտախի) գալու Մանգու hanանը շատ ուրախ էր, նա գնաց նրան ընդառաջ և մեծ պատվով պատվեց նրան: Նա նրան տվեց իր հոր զորությունը ՝ ղեկավարելու բոլոր զորքերը և իր իշխանության բոլոր հնազանդները, երկրորդին կանչեցին և հրամայելու կառավարելու համար: եց նրան ուղարկեց իր տուն: »5 Փաստորեն, Կիրակոս Գանձակեցին վկայում է ոչ միայն իշխանության ժառանգության, այլ նաև Սարթախի բարձր պաշտոնի մասին, որը ժամանակին պատկանել է իր հորը ՝ Բաթուին: Նման փոխզիջման գնալու Մանգուի քայլը կարելի է բացատրել այն փաստով, որ, չնայած առկա հակասություններին, դրանք մինչ այժմ կարգավորվել են իրանական ներխուժման մասին վերջնական համաձայնագրի միջոցով: Այսպիսով, Իրանի վերջնական նվաճումը մոնղոլների արտաքին քաղաքականության 2 սարտախներն էին ՝ uchուխիդների երրորդ տիրակալ Չինգիզ խանի թոռը ՝ Բաթուի ավագ որդին: Ըստ Innocent IV- ի նամակների ՝ Sartachus- ը հավատքով քրիստոնյա էր, հավանաբար ՝ Նեստորյան (Bartholomew W., Works on ცალკეական խնդիրների կենտրոնական Ասիայի պատմության մեջ, (2), Moscow, 1964, http: //www.portal-credo.ru/site/?act=lib&id=214): 4 Վարդան Արսելցի, Տիեզերական պատմություն, Երեւան, 2001, էջ: 199 5 Կիրակոս Գանձակեցի, էջ 267: 1240-1250-ական թվականներին: Դա հրատապ խնդիր էր դարձել: Դրա իրականացման պայմաններն առավել քան բարենպաստ էին: Խոսքը իսմայիլականների պետության թուլացման մասին է: դա իրեն զգացնել տվեց Ալա ադ-Դինի օրոք: 1240-1250թթ. Ալա ադ-Դինը հայտնվեց բարդ իրավիճակում: Նրա մտերիմներից շատերը գաղտնի աջակցում էին «Ավատար» խմբին: Նրա սեփական որդին ՝ Հուրշահը, դավադրություն էր կազմակերպում իր հոր դեմ: Ռուքն ադ-Դին Հուրշան Ալա ադ-Դինի ավագ որդին էր: Հոր տարիքային տարբերությունը 17 տարեկան էր: Որպես ալ-Հուրշահի պատանեկություն, նա Ալա ալ-Դին Դինորդին հայտարարեց իր իրավահաջորդ և հաջորդ իմամ, բայց ժամանակի ընթացքում, տեսնելով որդու ագահության նշաններ և սերտ կապեր բռնապետության հետ, ալ-Դին ալ-Դինը որոշեց չեզոքացնել իր որդուն: 1252 1945-ի օգոստոսին Կեդ-Բուղա Նոյոնը, 12000 հոգանոց զորքով, Կարակորումից շարժվեց դեպի Իրան ՝ որպես Հուլավիի ռազմաճակատի պահակ: 1253 Այդ տարվա մարտին մոնղոլները հատեցին Ամուդարիա գետը և ռազմական գործողություններ սկսեցին Կուհիստանում: Theանգվածի պայքարը մոնղոլների դեմ հստակ ցույց տվեց իսմայիլների վերաբերմունքը ընդհանրապես մոնղոլների արշավանքի նկատմամբ: Մոնղոլական պաշարման մեքենաները չէին կարող կոտրել իսմայիլականների կամքը: Ինչ վերաբերում է հայրապետական շրջանակին, ապա այն ամբողջությամբ սատարում էր Ռուկն ադ-Դինին: Մեծ վասալները ՝ բոզորգաները (պարսկերեն «ناگرزب» բառից - «մեծ»), մոնղոլներին հնազանդությունը համարում էին իրենց տիրույթն ապահովելու միակ միջոց, ուստի Ռուքն ադ-Դինի իշխանության գալը հրատապ դարձավ նախորդ օրը: Տեղի ունեցավ մեկ այլ պալատական սպանություն: Wayուվենին այդ առիթով գրել է. «Մի օր նրա (Ռուկն ադ-Դին) հայրը (Ալա ադ-Դինը) գինու մեջ էր խմում տնակում, նրա շուրջը քնած էին ստրուկները, զինվորներն ու հովիվները: Նրան գտել են մահացած կեսգիշերին: Կացնի հարվածից գլուխը բաժանվեց: Նրա շուրջ քնած հնդիկ և թուրքմենները վիրավորվել են Այս իրադարձությունը տեղի է ունեցել Շաուալ ամսվա վերջին օրը ՝ ԱՀ 653 թվականին (1255 թվականի դեկտեմբերի 1): Ալամութում գահ բարձրացավ Ռուքն ադ-Դին Հուրշահը (1255-1256): Նա սկսեց վարել քաղաքականություն ՝ ելնելով ավտորիտար խմբի շահերից: Նա հրամայեց իսմայիլականների տիրույթում հայտարարել նոր կառավարչի անունը: Նա հրամայեց, որ արքայությունում ապրող մարդիկ վերադառնան «իսկական հավատքին» 2, այսինքն ՝ սուննիզմին: Ռուկն ադ-Դինի վարած արտաքին քաղաքականությունը վերագրվում էր մոնղոլների հետ հաշտեցմանը, որի միակ ճանապարհը անվերապահ անհատականությունն էր: Այդ ժամանակ Իրանի, Մավերանահրիի, Անդրկովկասի, Փոքր Ասիայի կառավարիչները շտապում էին հավատարմություն հայտնել Հուլավուին ՝ այդպիսով փրկելով իրենց տարածքները մոնղոլական ավերածություններից: Բացառություն չէր նաև Ռուկն ադ-Դինը, որի վրա մեծ ազդեցություն ունեցան Ռաշիդ ադ-Դին 3-ը, Խոջա Նասիր նադ-Դին Թուսին, բժիշկներ Ռայս ադ-Դոուլը և Մուվաֆիկ ադ-Դոուլը: Ռուկն ադ-Դինը անմիջապես բանակցություններ սկսեց մոնղոլների հետ, բայց մինչև վերջ վախեցավ ներկայանալ Հուլավուին, ուստի պատանդներ ուղարկեց մոնղոլներին: Բանակցություններին զուգահեռ 2 Նույն տեղում, էջ 518: 3 «Նրանք հաճախ հանդիպում էին գաղտնի ՝ մտածելով, թե որքան ավելի հեշտ ու արագ պետք է նվաճի նա (Հուլավու)» (Ռաշիդ ադ-Դին, հատոր 3, էջ 28-29): Ռուկ ադ-Դինը առաջինն էր, ով 1256 թվին ուղարկեց իր կրտսեր եղբորը ՝ Շահնշահին, մայիսի 9-ին, իսկ սեպտեմբերի 9-ին ՝ իր վեզիր Շամս ադ-Դին ilaիլակին, իսկ հոկտեմբերի 26-ին ՝ իր մյուս եղբորը ՝ Շիրանշան: Այնուամենայնիվ, այս ուղղությունները նշանակալի դեր չեն խաղացել (Stroeva L., էջ 235-236): Ռազմական գործողությունները շարունակեցին գրավել իսմայիլականների անմատչելի ամրոցները: Սա վկայում է այն մասին, որ հասարակ իսմայիլականները ընդհանրապես մտադրված չէին ենթարկվել մոնղոլներին: 1256-ի հուլիսի 5-ին Յասավուր Նոյոնը ներխուժեց Ռուդբարի շրջան: Միեւնույն ժամանակ, Հուլավուն շարժվեց Մեյմունդիզի ուղղությամբ: Նա պահանջեց, որ Հուրշահը ոչնչացնի ամրոցները և անձամբ գա իր մոտ: Պահանջները բավարարելու համար Ռուքն ալ-Դինը Հուլավու ուղարկեց իր խորհրդականներից մեկին ՝ Կայ-Կուբադիին: Ըստ Ռաշիդադ-Դինի ՝ նա խոստացել է քանդել բերդերը Հուրշայի անունից: Նա աղաչում էր հաջորդ տարի թողնել այցը, որպեսզի Ալամութն ու Լումբեսերը, որոնք իսմայիլականների հին բնակավայրերն են, ավերածությունից չմնան, իսկ մնացած բերդերը հանձնվեն իր խնդրանքով: Այնուամենայնիվ, վերջին պահանջն այնքան էլ դյուրին չէր իրականացնել, քանի որ Ռուքն ադ-Դինը դե ֆակտո իշխանություն չուներ զանգվածների վրա: 1256 Այդ տարվա հոկտեմբերին Հուլավոն տեղափոխվեց Լար եմ Դեմավենդ ՝ մոտենալով Ռասի մոտակայքում գտնվող Կասրանին: Այնտեղից նա դեսպանորդներ ուղարկեց Ռուքն ադ-Դին ՝ պահանջելով արտահանձնել Մայմունդիզին: Եթե Հուրշահը դա աներ, Հուլավուն նրան ջերմորեն կընդուներ, եթե ոչ ՝ «միայն Աստված գիտի, թե ինչ կլինի նրա հետ» 2: Միեւնույն ժամանակ, Կեդ-Բուղան պաշարեց Շահդիզ ամրոցը: Ամրոցի պաշարումը սկսվեց նոյեմբերին: Նա հրամայեց Հուրշահին անմիջապես ներկայանալ նրա մոտ, որպեսզի ավելորդ զոհեր չլինեն: Այնուամենայնիվ, Հուրշահը որոշեց դիմել խորամանկության: Նրա մարդիկ ասացին, որ Հուրշահը ամրոցում չէ, բայց որ նա չի կարող հանձնվել առանց Հուրշայի հրամանի: Այլ ելք չկար: Հուլավունը հրամայեց գրոհել: Հայտնվելով անելանելի իրավիճակում ՝ Հուրշահը վերջապես լքեց ամրոցը 1256 թվականին: Այն հուլիսին հանձնվեց Հուլավուին: Վերջինս ջերմորեն ողջունվեց լեռների վերջին Oldերունու կողմից, քանի որ նրան դեռ անհրաժեշտ էր մոնղոլները ՝ համեմատաբար հեշտությամբ տիրանալու մյուս ամրոցներին: Ըստ wayուվենիի, Ռուկն ադ-Դինը, Հուլավուի խորհրդով, հրաման է ուղարկել հանձնվել ամրոցներին, որի պատճառով մոնղոլները գրավեցին մոտ 40 ամրոց 3: Ալամութի կառավարիչ Մուքադդամ ադ-Դինը հրաժարվեց ենթարկվել մոնղոլներին, բայց երկար դիմադրություն ցույց չտվեց: 1256 Ամրոցը հանձնվեց դեկտեմբերի 16-ին: Մոնղոլները նրան «պատվավոր անձի» հնարավորություն տվեցին, այսինքն ՝ նրանք թույլ տվեցին նրան երեք օրվա ընթացքում դուրս հանել բնակիչների ունեցվածքը, և դեկտեմբերի 19-ին նրանք ներխուժեցին բերդ, քանդեցին պատերը, հրկիզեցին բոլոր շենքերը: Ինչպես վկայում է wayուեյնը 4, երբ Հուլավուն բարձրանում էր բերդը, նա «զարմանքից մատը կծեց»: Այսպիսով ընկավ Ալամութը, որը իսմայիլների կենտրոնն էր 1090 թվականից: Ամրոցը գրավելուց հետո մյուս ամրոցները մեկը մյուսի հետեւից հանձնվեցին: Ամրոցները գրավելուց հետո Ռուքն ադ-Դինն այլևս կարիք չունեին մոնղոլների համար, ուստի Հուլավուն սկսեց մտածել նրանից ազատվելու մասին: Դրանից հետո բացահայտ սպանությունը, իհարկե, ընդունելի չէր Հուլավուի համար: Շուտով հենց Ռուկն ադ-Դինն է տալիս այս հարցի լուծումը: Նա ցանկություն հայտնեց տեսնել Մանգու խանին: 1257 1945 թ.-ի մարտի 9-ին Ռուքն ադ-Դինը շարժվեց դեպի Կարակոր: Այստեղ նրան բավականին սառը էին վերաբերվում: Մանգուն նույնիսկ պատվիրեց տեսնել իրեն: Ինչպես նշում է wayուվենին, երբ Մանգու Խանը իմացավ Ռուքն ադ-Դինի գալստյան մասին 3 Նույն տեղում, էջ 522: 4 Նույն տեղում, էջ 523: Նա ասաց. «Այդ ճանապարհորդության համար անհրաժեշտ չէր ձիերը հոգնեցնել» 1: Վերադարձի ճանապարհին Ռուկն ադ-Դինը սպանվեց անհայտ հանգամանքներում: Այդպիսին էր սարերի վերջին Oldերունու վերջը: Իսմայիլի պետության անկումը երկրում ավանգարդ հարաբերությունների խորացման արդյունք էր, որի դեմ նախկինում իսմայիլականներն անխնա պայքարում էին: Ավտորիտար խմբի ներկայացուցիչները, որոնք վաղուց կորցրել էին կապը զանգվածների հետ, մտածում էին «սեփական հողերը փրկելու» մասին, ճանապարհին նրանք նույնիսկ շրջանցեցին Ռուկն ադ-Դինը ՝ պահանջելով, որ նա հանձնվի մոնղոլներին: Իսմայիլների տոհմի անկումը ավարտեց մոնղոլների կողմից Իրանի գրավումը: Արամ Պողոսյան ՀՈՒԼԱՎՈՒ ԻՐԱՆԱԿԱՆ ՆԵՐԱՈՒՅ Key Հիմնաբառեր. Լեռների serերունի, Ալամուտ, Կարակորում, Նոյոն-Նուկեր էլիտա, uchուչիդս, Հասան աս-Սաբահ, Իսմայիլականներ: ։	Աշխատանքի նպատակն է լուսաբանել Իրանի միջնադարյան պատմության հակասական հետևանքներով աչքի ընկնող էջերից մեկը՝ մոնղոլական արշավանքների ժամանակաշրջանի քաղաքական անցուդարձերը։ Մասնավորապես, մեծ ուշադրություն է դարձված իսմայիլականների պետության գոյության վերջին երկու տասնամյակների պատմությանը, որն անխզելիորեն կապված է մոնղոլական արշավանքների հետ, ինչպես նաև սոցիալ-տնտեսական գործոնների պարզաբանմանը։ Իրանի մոնղոլական նվաճումն ինքնին արտաքին երևույթ չէր, քանզի, իր հետ բերած ավերածություններով և ոչնչացումներով հանդերձ, խոր փոփոխություններ առաջ բերեց երկրի սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և մշակութային կյանքի ոլորտներում։
Դեռևս անցյալ դարի 70-ականներին մասնագետները կանխորոշումէին, որ գիտության ապագան դրա կիրառելիության մեջ է1։ Գլոբալացման գործընթացների և գիտության ու տեխնոլոգիաներիոլորտների փոխգործակցության խորացման արդի պայմաններում, ըստՏնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության(OESD) գնահատականի, երկրների նորարարական քաղաքականությունը,մեծ հաշվով, հանգում է ավելացված արժեքի գլոբալ շղթայում երկրիմրցակցային առավելությունների խթանմանը՝ նորարարական ուղղվածություն ունեցող սեգմենտների զարգացման հաշվին։ Քանի որ երկրի ինտելեկտուալ պոտենցիալը և գիտելիքի վիա հիմնված այլ ակտիվները առավելխոցելի և մոբիլ են, տնտեսություններն այս պարագայում մրցակցում ենայդ ակտիվների հնարավորինս մեծ ծավալների ներգրավման ոլորտում,ինչն իրականացվում է ազգային գիտահետազոտական «էկոհամակարգերի» ստեղծման հաշվին2։ Հաշվի առնելով ոլորտի համաշխարհային զարգացման միտումները՝2014-2025 թթ. ռազմավարական զարգացման հայեցակարգում, որպեսհիմնական նպատակ, ամրագրվեց ՀՀ–ը դարձնել գիտելիքահենք տնտեսություն ունեցող, հիմնարար ու կիրառական գիտական հետազոտությունների ու մշակումների մակարդակով եվրոպական գիտատեխնիկական տարածքում մրցունակ երկիր3։ Երկարաժամկետ զարգացման տեսլականում նման նպատակի որդեգրումը միանշանակ դրական է, սակայն մեր ուսումնասիրությունները ցույցտվեցին, որ ո՛չ հեռանկարային զարգացման ռազմավարությունում, ո՛չ էլմիջնաժամկետ կամ տարեկան զարգացման որևէ հայեցակարգային փաստաթղթում չի նշվում գիտության ոլորտի ձեռքբերումներն ի նպաստ տնտեսության զարգացմանն օգտագործելու և գիտություն-տնտեսություն ինտենսիվ կապի ստեղծման որևէ հստակ մեխանիզմ, ինչն այսօր կարող էդառնալ ՀՀ տնտեսության զարգացման ու մրցունակության ապահովմանգրավականը։ 1 Hannay N.B., Science and Industry։ The Private Sector. Using Science, Proc. Nat. Acad. Sci.3 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության 2014-2025 թթ. հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիր, հավելված ՀՀ կառավարության 2014 թ. մարտի 27-ի N 442 Ն որոշման,Երևան, 2014, էջ 149։ Ավելին, գիտության ոլորտի ֆինանսավորման վերաբերյալ մեր հետազոտության արդյունքները վկայում են, որ ՀՀ տնտեսությունում մասնավորհատվածի հետաքրքրվածությունը գիտական արդյունքի ֆինանսավորմանգործում դրսևորում է ընդգծված նվազման միտում (2013 թ. գիտությանհետազոտությունների ֆինանսավորումը ի հաշիվ մասնավոր հատվածիկազմել է ընդհանուր ֆինանսավորման 28.3%-ը՝ 2004 թ. 48.2%-ի փոխարեն), իսկ պետական ֆինանսավորումը բավարար չէ ոլորտի զարգացմանհամար (2004-2013 թթ. գիտությանն ուղղված պետական ֆինանսավորման ծավալների տեսակարար կշիռը ընդհանուր բյուջետային ծախսումներում կազմել է միջինը 0.6%)1։ Ըստ ՀՀ ԱՎԾ տվյալների՝ 2010-2014 թթ. գիտական կազմակերպությունների2 թվաքանակը Հայաստանում 81-ից հասել է 66-ի, իսկ դրանց աշխատողների թվաքանակը 6558-ից կրճատվել է՝հասնելով 5627-ի3։ Փաստորեն 931 մարդ համալրել է գործազուրկներիշարքերը կամ փոխել գործունեության ոլորտը։ Հետազոտությունների և մշակումների վրա կատարված ներքին ծախսերի 2010-2014 թթ. դինամիկան դրսևորել է հետևյալ միտումները (տե՛սգծապատկեր 1).Հետազոտությունների և մշակումների վրա կատարված ընդհանուրներքին ծախսեր (մլն.դրամ)Հետազոտությունների և մշակումների վրա կատարվածբյուջետային ծախսեր (մլն.դրամ)Գծ. 1. Հետազոտությունների և մշակումների վրա կատարված ներքին ծախսերը 2010-2014 թթ.41 Տե՛ս Գյոզալյան Վ., ՀՀ գիտության ոլորտի ֆինանսավորման հիմնախնդիրները գիտելիքահենք տնտեսության կառուցման համատեքստում, Տնտեսագիտության ժամանակակից հիմնահարցեր, 3-րդ միջազգային գիտաժողով, նյութերի ժողովածու, Եր.։ ԵՊՀ ԵԳՄ, էջ 15-20։ 2 Ըստ ՀՀ ԱՎԾ մեթոդաբանության՝ գիտական հետազոտություններ և մշակումներ կատարողգիտական կազմակերպություններ են գիտահետազոտական ինստիտուտները, շինարարական նախագծային և նախագծահետազոտական կազմակերպությունները, դեպի դուրս արտադրանք բաց չթողնող փորձարարական գործարանները, բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները, գիտահետազոտական, նախագծաճարտարագիտական և տեխնոլոգիական աշխատանքներ կատարող արդյունաբերական կազմակերպությունների գիտատեխնիկական ստորաբաժանումները, հաշվետու տարում իրենց կազմում հետազոտություններ ևմշակումներ կատարող ստորաբաժանումներ ունեցող այլ կազմակերպությունները։ 3 Տե՛ս ՀՀ վիճակագրական տարեգիրք 2015, էջ 146-147։ 4 Գծապատկերը կազմվել է՝ ըստ «Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք 2015»-ի տվյալների։ Գծապատկերի տվյալները վկայում են, որ չնայած դիտարկվող ժամանակահատվածում գիտական հետազոտություններին ու մշակումներինուղղված ընդհանուր ծախսերն աճել են, սակայն առավելապես՝ ոլորտինուղղված պետական միջոցների անվանական աճի հաշվին։ Մասնավորապես՝ 2014 թ. բյուջետային միջոցների տեսակարար կշիռը հետազոտություններին ու մշակումներին ուղղված ընդհանուր ներքին ծախսերումկազմել է 75.9 %, երբ նույն ցուցանիշը 2010 թ. կազմել է 66.3 %։ Հետևաբար, ՀՀ որակյալ մարդկային կապիտալի ներուժը, ունենալովմրցունակության զգալի պոտենցիալ, միաժամանակ սուղ ֆինանսականմիջոցների պատճառով չի կարողանում լիարժեք իրացվել՝ ի նպաստտնտեսության զարգացման։ Այս պայմաններում՝ գիտական արդյունքիառևտրայնացման գործուն մեխանիզմի ներդրումը ՀՀ տնտեսությունումդառնում է առաջնային հրամայական։ Նշված գործընթացի բարդությունն, առաջին հերթին, տնտեսությանիրական հատվածի հետ փոխգործակցության հստակ գործիքակազմի բացակայությունն է։ Այսօր գիտական արդյունքների կիրառականացման ամենարդյունավետ ուղին գործընթացի բոլոր կողմերի փոխշահավետ տնտեսական համագործակցությունն է, որտեղ և՛ գիտնականները, և՛ արտադրողներն ուներդրողները հավասարապես շահագրգիռ են նորարարական գաղափարիառևտրային հաջողության գործում1։ Արդյունավետ առևտրայնացման գործընթացից կողմերը հնարավորություն ունեն ստալու մի շարք փոխադարձ օգուտներ, մասնավորապես.• առևտրային կազմակերպությունների ներկայացուցիչների համար ապահովվում է նոր գիտական ակտիվների հասանելիություն, իսկ գիտականկազմակերպությունները և բուհերը դառնում են շուկայի պահանջներինկատմամբ ավելի ճկուն,• համագործակցության արդյունքում աճում են ֆինանսավորման ծավալները,• նվազում են նախագծերի իրականացման ռիսկերը,• արդյունավետ լուծում է ստանում կադրային խնդիրը, համատեղ նախագծերում երիտասարդ կադրերի ներգրավման հաշվին,• ավելի լայն դաշտ է ստեղծվում խորհրդատվական ծառայությունների համար, որոնք շահավետ են ինչպես առևտրային, այնպես էլ գիտական կազմակերպությունների համար՝ որպես լրացուցիչ ֆինանսական ռեսուրսների ներգրավման աղբյուր2։ Գիտական արդյունքի առևտրայնացումը կարել է ներկայացնել՝ որպեսփոխգործակցություն երեք շուկաներում (տե՛ս գծապատկեր 2)։ ԳԻՏԵԼԻՔԻՇՈՒԿԱ1. Գիտատեխնիկական արդյունքի իրացումՄՏԱՎՈՐ ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆՕԲՅԵԿՏՆԵՐԻ ՇՈՒԿԱՕՕ2. Մտավոր սեփականության օբյեկտների օգտագործման իրավունքներիիրացումԱՊՐԱՆՔԱՅԻՆՇՈՒԿԱ3. Գիտականարդյունքի վերածում սերիականարտադրանքիԳծ. 2. գիտական արդյունքի առևտրայնացման սխեմանԱռաջին էտապը ներառում է հիմնարար և կիրառական հետազոտությունները, մշակումներն ու նախագծերը, որոնք շրջանառվում են գիտելիքիշուկայում։ Այստեղ որպես հիմնական սուբյեկտներ հանդես են գալիս գիտահետազոտական կազմակերպություններն ու բուհերը։ Գիտահետազոտական գործունեության՝ որպես ստեղծագործականգործընթացի հիմնական նպատակներից մեկը մտավոր սեփականության,մասնավորապես՝ արդյունաբերականօբյեկտներիստեղծումն է, որը ներառում է բոլոր տեսակի գյուտերը, արդյունաբերականնմուշները և ապրանքային նշանները1։ սեփականությանՀՀ մտավոր սեփականության ոլորտը կարգավորվում է մի շարքօրենքներով2, որոնք ձևավորում են բավարար օրենսդրաիրավական դաշտստեղծարար գործունեության տիրապետման իրավունքի լիարժեք իրացման համար։ Այլ է խնդիրը, որ մտավոր սեփականության նկատմամբ իրավունքիտիրապետումը մեր տնտեսությունում չի վերածվում այն գործիքի, որըթույլ կտա ներդրումներ խրախուսել և զարգացնել դրա հետ կապվածարդյունաբերությունը3։ Ելնելով վերը նշվածից՝ կարծում ենք, որ խնդիրը ոչ թե իրավանորմատիվային դաշտի անկատարություններն են, այլ գործընթացի հիմականսուբյեկտների, այն է՝ գիտական արդյունքի «մատակարար» կազմակերպությունների և դրա պոտենցիալ գնորդ հանդիսացող մասնավոր հատվածի կազմակերպությունների միջև պահանջների անհամապատասխանությունը։ Այլ կերպ ասած, խնդրի լուծումը պետք է փնտրել գիտական արդյունքինկատմամբ պահանջարկի ու առաջարկի անհամամասնությունում, որոնք,մեր կարծիքով, ՀՀ տնտեսությունում պայմանավորված են մի շարք, այդթվում՝ համակարգային գործոններով, մասնավորապես.1 Ղանթարջյան Ս., Նորարարությունների կառավարում և մտավոր սեփականության օբյեկտների գնահատում, ուսումնական ձեռնարկ, Երևան, 2004, էջ 5։ 2 Ոլորտըwww.armpatent.org։ 3 Ղանթարջյան Ս., էջ 9։ օրենսդրաիրավականհենքը տե՛սկարգավորողհամապատասխան• տեղեկատվական ասիմետրիան. գիտական արդյունքի պոտենցիալսպառողները հաճախ տեղեկացված չեն հետազոտությունների, գյուտերիբովանդակության, որակական կազմի ու դրանց շուկայական կիրառությունից սպասվելիք տնտեսական հնարավորությունների մասին,• գիտական նախագծերի կյանքի կոչման բարձր ռիսկայնությունը,• պահանջարկի բացակայությունը ՓՄՁ ոլորտի կողմից,• պատրաստի նախագիծը մինչև մասնավոր ներդրողին ներկայացնելը, այսպես կոչված, «ապրանքային տեսքի» բերման համար համապատասխան միջոցների բացակայությունը,• գիտահետազոտական կազմակերպությունների ու ներդրողների նպատակների ու մոտիվացիայի անհամապատասխանությունը։ Գիտական արդյունքի առևտրայնացման գործընթացում առաջարկն ուպահանջարկը դիտարկելով որպես հիմնական շարժիչ ուժեր՝ առաջարկիտեսակետից, առաջին հերթին, անհրաժեշտ է գնահատել գիտական ներուժի որակական կազմը, իսկ պահանջարկի տեսակետից՝ ներդրումայինդաշտի գրավչությունն ու ռիսկ-եկամտաբերություն հարաբերակցությունը1։ Նորարարական գործունեության խթանման կարևորագույն տարրերիցմեկն, անշուշտ, այս ոլորտում կադրերի պատրաստման ու վերապատրաստման համակարգի առկայությունն է։ Թրենինգ կենտրոնները կամ,այսպես կոչված, քոուչինգ կենտրոնները կարող են ստեղծվել ինչպես համալսարաններին կից ենթակառուցվածքների, այնպես էլ առանձին մասնագիտացված ցանցի տեսքով՝ նպաստելով գիտական արդյունքի՝ շուկայական պահանջներին համապատասխանեցմանը։ Մյուս կողմից, շատ կարևոր է մեծ բիզնեսի՝ որպես առևտրայնացմանգործընթացի առանցքային մասնակցի նորարարական կողմնորոշումը ևարհեստավարժ ու մասնագիտացված կադրերով ապահովվածությունը։ Օրինակ՝ Մեծ Բրիտանիայում արդյունաբերության ոլորտի կազմակերպությունների ղեկավար օղակներում կադրերի ոչ բավարար կրթական մակարդակն առանձնացվել է՝ որպես հիմնական խոչընդոտ նորարարականզարգացման և բիզնեսի ու բուհերի միջև գործընկերային կապերի հաստատման համար2։ ՀՀ տնտեսությունում գիտական արդյունքի առևտրայնացման գործընթացի ֆինանսավորման գործում մասնավոր հատվածի ներգրավման հիմնախնդիրը ևս պետք է դիտարկել՝ թիրախավորելով գլխավորապես խոշորձեռնարկատիրության ոլորտը, քանի որ հայրենական տնտեսության զարգացման ներկա փուլում ՓՄՁ ոլորտը հաճախ զուտ գոյատևման խնդիր էլուծում, մինչդեռ խոշոր կազմակերպությունները մեկ աշխատողի հաշվովնորարարական ծախսերի տեսանկյունից ավելի դինամիկ են։ Շատ վերլուծաբանների կարծիքով՝ այսօր կառավարություններիգլխավոր տնտեսական խնդիրներից մեկը գիտության և մասնավոր հատ1 Commercialization of Academic Research Results, Innovation Policy in Focus, Editors։ D.Nordfors, J. Sandren, C. Wessner, VINNOVA Forum 2003։ 1, pp. 69-70.վածի միջև արդյունավետ հաղորդակցման դաշտի ստեղծումն է և դրաբնույթի ու ծավալների հստակեցումը1։ Այս առումով կարևոր է հաջողված միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը։ Կարծում ենք՝ ուշադրության է արժանի, օրինակ, այսպես կոչված,«բաց նորարարությունների» քաղաքականությունը, որը գլոբալ մրցակցության պայմաններում ֆիրմաների և գիտահետազոտական կազմակերպությունների ու համալսարանների միջև համագործակցության գործունտարբերակ է։ Այն ենթադրում է գիտական կազմակերպությունների կողմից համապատասխան տեղեկատվական բազաների ստեղծում, որը հնարավորություն կտա կազմակերպություններին՝ ծանոթանալ առկա նորարարական առաջարկներին2։ Կարևորում ենք նաև միջնորդների կայացած ինստիտուտի առկայությունը։ Դրանց թվին են դասվում լիցենզավորմամբ, խորհրդատվությամբև նորարարությունների մարքեթինգով զբաղվող մասնագիտացած կազմակերպությունները։ Բացի կողմերի միջև պահանջների համապատասխանեցումից, վերջիններս կատարում են ևս մեկ չափազանց կարևոր գործառույթ՝ օգնելով խուսափել մտավոր սեփականության իրացումից ստացված եկամտի անհավասար բաշխման իրավիճակներից, որոնք հաճախդիտվում են, երբ գիտական կազմակերպությունները փորձում են ինքնուրույն բանակցություններ վարել պատվիրատու ընկերությունների հետ3։ Այս առումով, ՀՀ տնտեսությունում դաշտն ամբողջովին բաց է, և կարծում ենք, ոլորտում միջնորդ կազմակերպությունների ի հայտ գալը կարողէ լուրջ խթան հանդիսանալ ներդրումային ակտիվության մակարդակիբարձրացման համար։ Արդյունավետ մեխանիզմ կարող է դիտվել նաև նախագծերի իրականացումը՝ համաֆինանսավորման սկզբունքով։ Այս մոդելը հաջողության էհասել մասնավորապես Միացյալ Նահանգներում՝ համալսարանների ևարդյունաբերության համագործակցության ծրագրի շրջանակներում (TheUniversity-Industry Collaboration Programme - UICP4)։ Ծրագրի ընդհանուրծախսերի 50%-ը ֆինանսավորվում է պետական միջոցների հաշվին, ներառյալ գիտնականների աշխատավարձը, իսկ անհրաժեշտ մեքենասարքավորումների ձեռքբերման հետ կապված և այլ ծախսերն իր վրա է վերցնումմասնավոր ընկերությունը։ Մեր կարծիքով՝ վերը նշված մեխանիզմները, կարող են ուղղորդող լինել ՀՀ տնտեսությունում գիտական արդյունքի առևտրայնացման ոլորտիկառավարելիության մակարդակի բարձրացման համար` նպաստելով մի1 Tether B., Tajar A., Beyond industry–university links։ Sourcing knowledge for innovation from2 Մանրամասն տե՛ս Сервантес А., Масснер Д., Коммерциализация научных исследований вгосударственном секторе по модели “открытых инноваций”։ новые тенденции, Форсайт,3 Дежина И.Г., Салтыков Б.Г., с. 37։ 4 Աղբյուրը՝ http։ //www.itf.gov.hk/eng/UICP.asp.շարք առանցքային խնդիրների լուծմանը, ինչպիսիք են գիտության ոլորտում կադրերի երիտասարդացումը, նոր աշխատատեղերի ստեղծումը,մասնավոր հատվածի կողմից գիտական նախագծերի ֆինանսավորմանհաշվին գիտության ոլորտի ենթակառուցվածքների ու նյութատեխնիկական բազայի արդիականացումը, գիտական ներուժի արտագաղթի կրճատումը և այլն։ Այս հանգամանքը նույնպես կարելի է բացատրել ՕTT մրցակցությամբ։ Վարդուշ ԳյոզալյանՀՀ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔԻ ԱՌԵՎՏՐԱՅՆԱՑՄԱՆՀԻՄՆԱԽՆԴՐԻ ՇՈՒՐՋ Բանալի բառեր՝ գիտական արդյունք, առևտրայնացում, նորարարական գործընթաց, գիտության ֆինանսավորում։	Հոդվածը նվիրված է ՀՀ տնտեսությունում գիտական կազմակերպություններից դեպի արդյունաբերական ոլորտ գիտական գիտելիքի փոխանցման գործընթացի ուսումնասիրությանը։ Անդրադարձ է կատարվում ՀՀ տնտեսությունում գիտական արդյունքի առևտրայնացման մեխանիզմների ներդրման անհրաժեշտությանը, հիմնական խոչընդոտներին և գործընթացի կառավարելիության ապահովման գործիքակազմին։
ԱՆՁԻ ԻՆՔՆԻՐԱՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱԴՐՈՒՅԹՆԵՐԸ ԵՎԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԻնքնիրացման հարցը թերևս այն հարցերից է, որը չի կորցնում իր արդիականությունը, որքան էլ փոխվեն ժամանակները, հասարակարգերը, որքան էլտեխնիկական, տնտեսական, սոցիալական զարգացումներ գրանցվեն։ Ինքնիրացումն այն հարցն է, որը վերաբերում է յուրաքանչյուր մարդու` անկախ ժամանակաշրջանից, և որի մասին խոսել են հոգեբանության տարբեր ուղղությունների մի շարք ներկայացուցիչներ` յուրովի մեկնաբանելով խնդիրը։ Այնանձի բոլոր կողմերի հավասարակշռված և ներդաշնակ բացահայտումը, պահպանումն ու զարգացումն է։ Այսօր ինքնիրացման հարցը հատկապես արդիական է մասնագիտականգործունեությունում։ Դա կապված է այն փաստի հետ, որ ներկա ժամանակներում մարդիկ ձգտում են ավելի ինքնուրույն լինել, կատարելագործվել, բացահայտել սեփական ընդունակություններն ու իրականացնել դրանք, և այդ ամենը արտահայտվում է հատկապես մասնագիտական գործունեությունում։ Մասնագիտական կայացումը բարդ և երկարատև գործընթաց է, որի ընթացքում իհայտ են գալիս խոչընդոտներ և որոնց հաղթահարումը նպաստում է ոչ միայնմասնագիտական, այլև անձնային աճին և նպաստում է ինքնիրացմանը։ Տվյալ աշխատանքում ուսումնասիրվում են անձի ինքնիրացման առանձնահատկությունները, դրան նպաստող գործոնները և մասնագիտական գործունեության մեջ ինքնիրացման գործընթացի բնույթն ու բովանդակությունը։ Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել ինքնիրացման գործընթացի բնույթըև մասնագիտական գործունեության մեջ ինքնիրացման առանձնահատկությունները։ Ինքնիրացման խնդրին անդրադարձել են դեռևս անտիկ շրջանի արևելքիև արևմուտքի փիլիսոփաները։ Արևմուտքում ինքնիրացման ուսմունքը ծագելէ Արիստոտելից։ Այդ հարցին անդրադարձել է նաև Պլատոնը` կատարելով ոչմիայն տեսական վերլուծություններ, այլ նաև ինքնիրացման ուղիների և միջոցների գործնականում կիրառելի եղանակներ։ Արիստոտելը և նրա հետևորդները կարծում էին, որ ինքնիրացման են ենթակա մարդու այն հատկությունները, որոնք կազմում են նրա բնույթը1։ Ըստ հոգեբանական և հոգեվերլուծական բառարանի՝ «Ինքնիրացումնանձի բոլոր կողմերի հավասարակշռված և ներդաշնակ բացահայտումն է, գենետիկական և անձնային հնարավորությունների զարգացումը»։ Այն գիտակցված կատարվող տեսական գործունեություն է, ինքնակտուալացման նախադրյալ է2։ Ինքնակտուալացումը պրակտիկ գործունեություն է, որն ունի նյութականարդյունք։ Այսինքն՝ այն ուղղված է կյանքի ծրագրերի իրականացմանը, խնդիրների լուծմանը3։ Ինքնիրացման խնդրի գիտական մոտեցումները սկսվում են 19-րդ դարիերկրորդ կեսից, երբ փիլիսոփայության կենտրոնական հարցը մարդու կյանքիուսումնասիրությունն էր։ Մարդու ուսումնասիրման նոր ուղղությունների հիմնադիրներն են Ս. Կյերկեգորը, Ա. Շոպենհաուերը, Ֆ. Նիցշեն և ուրիշներ4։ Ս.Կյերկեգորի հետ է կապված էկզիստենցիալ հոգեբանության ֆորմալ սկիզբը(1834 թ.)։ «Ինքնակտուալացում» տերմինը՝ որպես օրգանիզմային տեսությանպոստուլատներց մեկը ներմուծել է Կուրտ Գոլդշտեյնը 1939 թվականին «Օրգանիզմ» աշխատությունում։ Կլինիկական պրակտիկայի առաջին փուլումԳոլդշտեյնը, ինքնակտուալացում ասելով, նկատի ուներ օրգանիզմի որոշ ներքին ռեսուրսների ակտիվացում, որն առաջանում է վնասվածքի պատճառով։ Երկրորդ փուլում Գոլդշտեյնը ինքնակտուալացումը փիլիսոփայորեն ներկայացնում է որպես կյանքի ունիվերսալ սկզբունք՝ գրելով «բարձրագույն ինքնիրացման» մասին։ Նա օրգանիզմը դիտում է որպես ամբողջություն, այսինքն միմասի փոփոխությունը ազդում է ամբողջ օրգանիզմի վրա։ Ըստ Գոլդշտեյնի՝ ինքնակտուալացումը մարդու կյանքի հիմնական դրդապատճառն է, այն գործողություն է, որն ուղղված է պահանջմունքների բավարարմանը։ Ինքնակտուալացումը օրգանիզմի համար կարող է ունենալ դրական կամ բացասական հետևանքներ։ Այն երբեք չի լինում առանց արտաքին աշխարհի հետ պայքարի։ Ինքնիրացումը իրականացվում է միայն կողմերից մեկի զիջման արդյունքում5։ Գոլդշտեյնի հայեցակարգերը այնուհետև նպաստել են ինքնիրացման հոգեբանական տեսությունների առաջացմանն ու զարգացմանը։ Դա հատկապեսզարգացավ հումանիստական ուղղությունում, որն առաջացել է 1960-ականթվականներին։ Հումանիստական հոգեբանության արմատները սկիզբ են առ1 Ամիրյան Ս., Անձի ինքնիրացման հիմնախնդիրները։ Ուսումնաօժանդակ ձեռնարկ, -Եր.։ ԵՊՀհրատ., 2011,102 էջ։ 2 Տ՛ես նույն տեղը, էջ 20։ 3 Вахромов Е., Психологические концепции развития человека։ теория самоактуализации, -М.։ Егорьвеск։ Московский государственный гуманитарный университет, 2004, с.32-395 Вахромов Е., Психологические концепции развития человека։ теория самоактуализации, -М.։ նում էկզիստենցիալ հոգեբանությունից, և հիմնական գաղափարը, որը հումանիստական ուղղությունը փոխառել է այս ուղղությունից, կայացման հասկացությունն է։ Մարդը երբեք կայուն չէ, այլ միշտ գտնվում է կայացման գործընթացում։ Կ. Ռոջերսը իր տեսությունը ձևակերպել է հումանիստական ուղղությանշրջանակներում6։ Ըստ Ռոջերսի և Գոլդշտեյնի՝ օրգանիզմը կենսաբանականամբողջություն է, որը ձգտում է մեծացնել լարվածությունը։ Սրանով Ռոջերսըև Գոլդշտեյնը հակադրվում են հոմեոստատիկ տեսություններին։ Բացի այդ՝նրանք գտնում են, որ ինքնակտուալացումը օրգանիզմի միակ դրդապատճառային միտումն է, այսինքն նրանք մերժում են առանձին դրդապատճառներիառկայությունը7։ Ռոջերսը, ինքնակտուալացում ասելով, հասկանում է` հայտնաբերել, զարգացնել և պահպանել անձի լավագույն որակները։ Այն ակտիվգործընթաց է, որն ապահովում է օրգանիզմի ձգտումը դեպի տարաբնույթնպատակներ, ինչպես նաև մարդուն ուղղորդում է ինքնավարության և ինքնաբավության հասնելուն։ Ռոջերսը պնդում էր, որ սա կոնստրուկտիվ կենսաբանական միտում է, որը հատուկ է ոչ միայն մարդուն, այլ նաև ողջ կենդանականաշխարհին։ Անձի տեսանկյունից ինքնակտուալացման միտումը գործընթաց է,որն ընթանում է մարդու ամբողջ կյանքի ընթացքում, և որի նպատակն է իրականացնել պոտենցիալները և դառնալ լիարժեք գործառող անձ8։ Երբեմն օրգանիզմի և անձի իրացումը տարբեր ճանապարհներով են ընթանում կամ նույնիսկ լինում են հակասական (ոչ կոնգուրենտ), ինչը դառնում է կոնֆլիկտի ևարդյունքում՝ նևրոզի պատճառ։ Ա. Մասլոուի տեսության ձևավորման վրա (հումանիստական ուղղությաններկայացուցիչ էր), նույնպես հատուկ ազդեցություն են ունեցել Գոլդշտեյնիգաղափարները9։ Մասլոուն գտնում էր, որ յուրաքանչյուր մարդ դրական աճիև կատարելագործման համար ունի բնածին պոտենցիալներ։ Նա ուշադրությունը առավելապես կենտրոնացնում էր ոչ թե պաթոլոգիկ, այլ հոգեպես առողջ մարդու վրա, այսինքն՝ հոգեկան հիվանդությունները չեն կարող բացատրվել, եթե սկզբում չհասկանանք հոգեկան առողջությունը, իսկ ինքնիրացումը համարվում է առողջ մարդու բնութագիր։ Ինքնակտուալացվող մարդը ամբողջությամբ ձգտում է կատարելագործման, ինքնիրացման, ընդունակությունների, տաղանդների բացահայտման ևզարգացման, այսպես ասած՝ իր առաքելության իրականացմանը և անձի ամբողջականացման ձգտմանը, ինտեգրացիայի։ Սա պոտենցիալների զարգացման անընդհատ և դինամիկ գործընթաց է, որը հանգեցնում է անձնային աճի։ 6 Хьелл Л., Зиглер Д., Теории личности։ СПб.։ Питер Пресс, 1997, 608 с.7 Леонтьев Д., Современная психология мотивации։ М., Смысл 2002-343 с.8 Rogers C., Client-centered therapy։ Its current practice, implications and theory. Boston։ Houghton9 Вахромов Е., Понятие «самоактуализация» в психологии։ Реферат.-М., 2000, 282 с.Ըստ Մասլոուի՝ պահանջմունքները ունեն հիերարխիկ կառուցվածք։ Նաառաջարկել է պահանջմունքների բուրգը, որը կազմված է մի քանի մակարդակներից` ըստ դոմինանտության սկզբունքի։ Առավել գերակշռող պահանջմունքները գտնվում են բուրգի ներքևի հատվածում. դրանք բնորոշ են նաևկենդանիներին։ Մասլոուի կողմից առաջարկված պահանջմունքներն են` ֆիզիոլոգիական պահանջմունքներ, անվտանգության, պատկանելության և սիրո, ինքնահարգանքի պահանջմունքները և բուրգի գագաթում գտնվող ինքնակտուալացման պահանջմունքը։ Մասլոուն գտնում էր, որ որքան բարձր կարգի պահանջմունքներ ունի մարդը, այնքան ավելի առողջ է, և ավելի շատ է արտահայտված նրա անհատականությունը։ Իր դիտարկումների արդյունքում Մասլոուն առանձնացրել է մի շարք հատկանիշներ, որոնք բնորոշ են բոլոր ինքնակտուալացված մարդկանց, բայց նաև նշել է, որ այսպիսի մարդիկ նույնպես ունեն թերություններ և կարող են դրսևորել ոչ կառուցողական վարք10 ։ Ինքնիրացման վերաբերյալ խոսել են նաև հոգեվերլուծության դպրոցիայնպիսի ներկայացուցիչներ, ինչպիսք են՝ Կ. Յունգը, Ա. Ադլերը և ուրիշներ։ Ի տարբերություն ինքնիրացման հումանիստական դրույթների, որտեղ ինքնիրացումը զարգացման գլխավոր միտումն է ու շարժիչ ուժը, հոգեվերլուծական ուղղություններում այս երևույթի մասին առավելապես նշվում է որպեսորոշ գործընթացների հետևանք։ Ըստ Կ. Յունգի՝ զարգացման նպատակը հանդիսանում է ինքնիրացումը,այսինքն՝ ես-ի ամբողջական իրականացումը։ Դա նշանակում է անձի բոլորկողմերի առավելագույնս ամբողջական, ավարտուն տարբերակում և ամբողջական համակցում։ Յուրաքանչյուր մարդու զարգացումը յուրօրինակ է, այնշարունակվում է ամբողջ կյանքի ընթացքում և ներառում է «անհատականացում» հասկացությունը։ Անհատականացումը հակազդող ներանձնային ուժերիև միտումների ինտեգրացիայի դինամիկ և զարգացող գործընթաց է, որինհասնելը հեշտ չէ։ Իր վերջնական ձևերում անհատականացումը ենթադրում է անձի բոլոր տարրերի գիտակցված զարգացում և արտահայտում։ Ստացվումէ, որ Յունգը անհատականացման իրականացումը կոչել է ինքնիրացում։ Նագտնում էր, որ զարգացման այս վերջնական փուլը հատուկ է միայն օժտված ևբարձր զարգացվածություն ունեցող անձանց11։ Ա. Ադլերը ինքնիրացումը կապում է թերարժեքության բարդույթի փոխհատուցման և գերազանցության ձգտման հետ։ Ըստ նրա տեսության՝ մարդն ունի թերարժեքության զգացում, որը փորձում է փոխհատուցել` անընդհատ ձգտելով կատարելության, աճի, զարգացման։ Անձը կարող է ամբողջական համարվել միայն այն ժամանակ, երբ անընդհատ ձգտում է հասնել իր նպատակներին, իսկ կյանքի այն նպատակները, որոնք մարդիկ ընտրում են և այն, թե ինչ ձևով են ձգտում հասնել դրանց, որոշում են, թե ինչ իմաստ են նրանք վե10 Маслоу А., Мотивация и личность, СПб.։ Евразия, 1999, 479 с.11 Юнг К., Структура и динамика психического, Пер. с англ, -М.։ «Когито-Центр», 2016, 480 с.րագրում իրենց կյանքին։ Ադլերը մտցրել է ստեղծագործական ես-ի գաղափարը, որը փնտրում, մեկնաբանում և իմաստավորում է օրգանիզմի այն փորձը,որը կնպաստի անձի կյանքի ոճի իրականացմանը։ Եթե այն գտնել հնարավորչէ, ես-ը փորձում է ստեղծել այն12։ Հոգեվերլուծության մեջ անձն առավելապես պայմանավորված է իր անցյալով, պահանջմունքներով, կենսաբանական, սոցիալական սահմանափակումներով, և ստացվում է, որ ինքնիրացումը ինչ-որ գործոնի հետևանք է։ Այսինքն՝ նշված տեսություններում մի դեպքում ինքնիրացումը զարգացման արդյունք է, մյուս դեպքում՝ թերարժեքության բարդույթի փոխհատուցում։ Մինչդեռ հումանիստները այն դիտարկում են որպես բնածին պահանջմունք, դրդապատճառ, որն ուղղորդում է անձի վարքը։ Առհասարակ հետազոտողները հակված են ինքնիրացումն ուսումնասիրելանկախ որևէ գործունեությունից, բայց այսպիսի ընդհանրացումը հանգեցնումէ նմանատիպ հետազոտությունների պրակտիկ կիրառելիության նվազմանը։ Մարդկանց կյանքի հիմնական գործունեություններից մեկը մասնագիտական ոլորտն է, հետևաբար շատ կարևոր է մարդու ինքնիրացման հարցը դիտարկելհենց մասնագիտության շրջանակներում։ Մասնագիտությունը ոչ միայն նյութական կարիքները հոգալու միջոց է, այլ նաև կապված է ավելի բարձր կարգիպահանջմունքների հետ։ Հենց դա է վկայում այն փաստը, որ մարդիկ մասնագիտություն ընտրելիս սովորաբար հաշվի են առնում սեփական հետաքրքրությունները և հնարավորությունները13։ Մասլոուն նշում է, որ անձը կարող է ինքնակտուալացվել`լավագույնս կատարելով իր գործը։ Միևնույն ժամանակ ինքնակտուալացվող մարդը կարող էհասնել մասնագիտական հաջողությունների որոշակի «տրանսցենդենտալ»մակարդակի՝ ի տարբերություն այն աշխատողի, որն ուղղակի լավ է կատարում իր գործը։ Մյուս ոչ պակաս կարևոր չափանիշը աշխատանքից բավարարվածությունն է և պոտենցիալների բացահայտման հնարավորությունը14։ Մասնագիտական գործունեությունը մարդու կենսագործունեության այնոլորտներից է, որը երկար ժամանակաշրջան է ընդգրկում և առավել հարմար էուսումնասիրությունների համար։ Մասնագիտական ինքնիրացման վերաբերյալ ուսումնասիրություններ է կատարել Բ. Գ. Անանևը։ Նա դրել է մարդումասնագիտական ոլորտում ինքնիրացման ուսումնասիրությունների մեթոդաբանական հիմքը։ Անանևի ուսմունքում մարդն ամբողջական է, զարգացող ևակտիվ։ Նա հատկապես ուշադրություն է դարձնում զարգացման վրա։ Ըստ Անանևի՝ անձը անհատական-հոգեբանական զարգացման արդյունք է։ Դիտարկելով մարդու ինքնիրացման հիմնահարցը կենսագործունեության մասնագի12 Adler A., The practice and theory of individual psychology. New York, NY։ Routledge, 2014, 352 p.տական ոլորտում` նա հատկապես կարևորում է ինքնազարգացման դերը։ Խոսելով այդ մասին` անհրաժեշտ է կարևորել կենսական ուղու դերը անձի ինքնիրացման գործում, քանի որ կենսական ուղին կապված է այն միջավայրի, ժամանակաշրջանի հետ, որում ապրում է մարդը։ Անանևը գտնում է, որ մարդուգլխավոր բնութագրիչներից են կենսական ուղղվածությունն է, որը արտահայտվում է «կենսական նպատակներում», և գործողությունների կատարմանձևերը, որոնք արտահայտում են գործողությունների ոճը։ Այսինքն, մարդը լինելով ամբողջական և ունենալով նպատակներ, գիտակցում է դրանք և իրականացնում պրակտիկայում։ Դա էլ հենց կարելի է հասկանալ ինքնակտուալացման գործընթացը15։ Սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ մի շարք գործոններ ազդում են մարդու ինքնիրացման գործընթացի բովանդակության և դինամիկայի վրա։ Սուբյեկտիվգործոնները կախված են անձից։ Դրանք ներառում են արժեքային կողմնորոշիչները, մարդու՝ ինքն իր հետ աշխատելու ցանկությունն ու հնարավորությունը, բարոյական որակները, կամքը և այլն։ Մյուս գործոնները, որոնք կախվածչեն անձից, համարվում են օբյեկտիվ գործոններ և կապված են երկրի սոցիալտնտեսական պայմաններից, նյութական ապահովվածությունից, զանգվածային լրատվամիջոցների ազդեցությունից և այլն։ Շատ կարևոր են նաև հասարակության մեջ մարդու սեփական ներգրավվածության զգացումը, ուրիշների և բնության հետ ներդաշնակ փոխհարաբերությունները։ Ինքնիրացմանհամար մարդը պետք է նաև ունենա որոշակի գիտելիքներ, հմտություններ,կարողություններ, որոնք նպաստում են որևէ գործունեության իրականացմանը և հեշտացնում են մարդկանց միջև հարաբերությունների հաստատումը16։ Մասնագիտական գործունեությունում անձի ինքնիրացումը կախված էնրանից, թե որքանով է մարդը ընդունում իր մասնագիտական գործունեությունը որպես անձի զարգացման պայման։ Աշխատանքային գործունեությունումմարդու մոտիվացիայի և վարքի վրա նշանակալի ազդեցություն են թողնումդրական ինքնագնահատականը և սրա հետ կապված՝ ինքնահարգանքը, սեփական որակների, հնարավորությունների, ընդունակությունների գիտակցումը։ Ինքնահարգանքի ցածր մակարդակ ունեցող անձինք առավել ուշադրություն են դարձնում իրենց թերություններին, թույլ կողմերին, բացասական որակներին։ Ա. Կոռմանան առաջարկել է մի մոդել, համաձայն որի՝ աշխատանքայինգործունեության արդյունավետությունը և ներքին բավարարվածության առկայությունը աշխատակցի ինքնահարգանքի գործառույթներն են։ Բարձր ինքնահարգանք ունեցող աշխատակիցները ամենայն հավանականությամբ ավելիլավ կկատարեն իրենց աշխատանքը, քանի որ նրանց մոտիվացիան ներքին է՝15Ананьев Б., Человек как предмет познания. СПб.։ Питер, 2011, 288 с.ի տարբերություն ցածր ինքնահարգանք ունեցող անձանց։ Ինքնակտուալացման գործընթացը կարելի է դիտարկել տարաբնույթ գործունեություններիհանդեպ անձի վերաբերմունքով։ Օրինակ, ըստ Ա. Կ. Մարկովայի, մասնագիտության մեջ անձի ինքնակտուալացումը հնարավոր է մասնագիտական նորմերը իրականացնելիս սեփական հնարավորությունների գիտակցումով, գործունեության կատարման անհատական հնարավորությունների, սեփականդրական որակների գիտակցական ուժեղացմամբ, անհատական ոճի ամրապնդմամբ, սեփական հնարավորությունների առավելագույն իրականացման միջոցով17։ Ինքնիրացման հիմնական պայման են նաև զարգացած ինքնագիտակցությունն ու ռեֆլեքսիան, որոնց օգնությամբ մարդը կարողանում է գիտակցել ևճանաչել իրեն և շրջապատող աշխարհը, իրական և պոտենցիալ ընդունակություններն ու կարողությունները, հետաքրքրություններն ու արժեքները, անձնային և մասնագիտական աճի հեռանկարները։ Մասնագիտական գործունեությունը կարող է ապահովել մասնագիտական ինքնիրացման երեք կողմեր` հոգեբանական, գործիքային և սոցիոմշակութային։ Հոգեբանական կողմը ենթադրում է մասնագիտական գործունեությունում անձնային հնարավորությունների գիտակցում և արտահայտում։ Գործիքային կողմը ենթադրում է պոտենցիալների, ռեսուրսների, կարողությունների,հմտությունների, ընդունակությունների օգտագործում, իսկ սոցիոմշակութայինինքնիրացումը վերաբերում է մարդու կողմից սեփական առաքելության գիտակցմանն և արտահայտմանը, որը դրսևորվում է այլ մարդկանց, հասարակության, մարդկության հանդեպ մասնագիտական գործունեության միջոցով։ Հնարավոր է, որ հենց սրանք են նպաստում անձի մասնագիտական ինքնիրացմանը18։ Շատ կարևոր է նաև մարդու ընդհանուր ինտելեկտուալ զարգացումը, որընույնպես մասնագիտական գործունեության մակարդակի բարձրացման խթանէ։ Այն դրականորեն է ազդում մոտիվացիայի, հետաքրքրությունների, պահանջմունքների ձևավորման վրա, որոնք էլ նպաստում են նոր հմտությունների, կարողությունների ձևավորմանը, մասնագիտական վարպետության աճին19։ Լ. Ա. Կոռաստիլյովան առանձնացնում է մասնագիտական ինքնիրացմանմի քանի փուլեր, որոնք ունեն իրենց առանձնահատկությունները։ Առաջինփուլը մասնագիտական ինքնորոշումն է, որտեղ գերակշռում է «ուզում եմ» բլոկը, քանի որ միայն այդպես` մոտիվացիոն-իմաստային և արժեիմաստային կապերի միջոցով է հնարավոր իրականացնել անձի մասնագիտական հեռանկաсти/ http։ //econf.rae.ru/pdf/2010/11/1595af6435.pdf.19 Ամիրյան Ս., Անձի ինքնիրացման հիմնախնդիրները։ Ուսումնաօժանդակ ձեռնարկ։ -Եր.։ ԵՊՀհրատ., 2011, 102 էջ։ րի կառուցումը։ Երկրորդ փուլը մասնագիտական կայացման փուլն է, երբ արդեն ընտրված է մասնագիտությունը, և յուրացված են մասնագիտության մեթոդները, որոնցով ձեռք են բերվում հմտություններ։ Այստեղ գերակշռում է«կարող եմ» բլոկը։ Երրորդը մասնագիտական աճի և կոմպետենտության զարգացման փուլն է, որում գերակշռում է «պետք է» բլոկը20։ Նշված փուլերը պայմանականորեն են առանձնացված, և դրանց տևողությունը տարբեր մարդկանց դեպքում տարբեր է լինում։ Անձի մասնագիտացումն ընդգրկում է մարդու կյանքի ամբողջ աշխատունակ շրջանը և յուրաքանչյուր փուլում ունի իրենբնորոշ դրդապատճառները և արժեքները։ Մասնագիտացմանը զուգընթացմեծանում է ներքին մոտիվացիայի դերը` կապված ինքնահարգանքի հետ, ինչնէլ գալիս է ինքն իրեն՝ որպես պրոֆեսիոնալ մասնագետի ընդունումից21։ Մասնագիտական գործունեության նշված փուլերում կարող են հանդիպելխոչընդոտներ։ Դրանց թվում են ակտիվ կյանքում մարդու ներգրավվածությանբացակայությունը, հոգևոր և մշակութային սահմանափակումները, գիտակցության թերի զարգացվածությունը, նյութական և նեղ պրագմատիկ արժեքայինհամակարգը, նարկոմանիան, ալկոհոլիզմը, ինչպես նաև մասնագիտության ոչհամապատասխան ընտրությունը և այլն22։ Ամփոփելով նշենք, որ գոյություն ունեն ինքնիրացմանը վերաբերող բազմաթիվ տեսություններ, որոնք ունեն շատ ընդհանրություններ, բայց, այնուամենայնիվ, յուրովի են բացատրվում տարբեր հեղինակների կողմից՝ կախվածնրանց մոտեցումներից և նաև այն դպրոցների գաղափարներից, որոնց հարում են։ Բոլոր դեպքերում կարող ենք ասել, որ ինքնիրացումն անձի հնարավորությունների բացահայտումը, զարգացումն է, ամբողջականության և ներդաշնակության ձեռքբերումը, որը նպաստում է անձնային աճին։ Տեսությունների տարբերությունները հիմնականում վերաբերում են ինքնիրացման ձգտմանառաջացման մեխանիզմներին, բայց բովանդակային առումով նույնատիպ են։ Մասնագիտական ոլորտում ինքնիրացումը՝ որպես գործընթաց և արդյունք, կապված է իր և հասարակության համար օգտակար լինելու, սեփականաշխատանքը սիրելու և դրանում ամբողջովին ներգրավվելու, մասնագիտական գործունեությունում առավելագույն ձեռքբերումներ ունենալու հանգամանքների հետ, որոնք էլ նպաստում են մարդու` ինքն իրեն լիարժեք, բավարարված, ներդաշնակ զգալուն։ Մասնագիտական ոլորտում անձի ինքնիրացումը ինչպես մասնագիտական աճի, այնպես էլ անձնային աճի գործոն է։ Այսպիսով՝ մարդու մասնագիտական ինքնիրացումը կախված է մի շարքգործոններից։ Ընդհանրացնելով՝ կարելի է ասել, որ դրանք են` ինքնագիտակցության զարգացվածության բարձր մակարդակը, ներքին մոտիվացիայի առ20 Коростылева Л., Психология самореализации личности։ Затруднения в профессиональнойсфере-СПБ.։ Изд.-во «Речь», 2005-222 с. կայությունը, բարձր ինքնահարգանքը, սեփական հնարավորությունների, ընդունակությունների գիտակցումն ու դրանց կիրառումը պրակտիկ գործունեությունում, ինչպես նաև նյութական ապահովվածությունը, երկրի սոցիալ-տնտեսական պայմանները և այլն։ Անձի մասնագիտական ոլորտում ինքնիրացմանգործընթացը պայմանականորեն բաժանվում է փուլերի։ Ինքնիրացումը տեղիէ ունենում միայն այն ժամանակ, երբ մարդը ներդաշնակ է ապրում հասարակության և բնության հետ և գիտակցում է դրա անհրաժեշտությունը։ Ինչպեսնաև հաջողված ինքնիրացման համար մարդը պետք է ունենա նպատակներ,հաղթահարի դժվարությունները և դրանում տեսնի իմաստ։ Անի ԿարակյանԱՆՁԻ ԻՆՔՆԻՐԱՑՄԱՆ ՀԻՄՆԱԴՐՈՒՅԹՆԵՐԸ ԵՎ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ ինքնիրացում, ինքնակտուալացում, ինքնիրացման տեսություններ,մասնագիտական գործունեություն, ինքնիրացումը մասնագիտական գործունեությունում,անձնային աճ, մասնագիտական գործունեության մեջ ինքնիրացմանը նպաստող գործոններԱմփոփում։	Հոդվածի նպատակն է ուսումնասիրել ինքնիրացման գործընթացի բնույթը և մասնագիտական գործունեության մեջ դրա առանձնահատկությունները։ Խնդիրներն են` ինքնիրացման գործընթացի վերաբերյալ տեսությունների միջև համեմատական վերլուծության իրականացումը, մասնագիտական գործունեության դերի ուսումնասիրությունն անձի ինքնիրացման գործընթացում և մասնագիտական գործունեության մեջ անձի ինքնիրացմանը նպաստող գործոնների բացահայտումը։ Ինքնիրացումն անձի բոլոր կողմերի հավասարակշռված և ներդաշնակ բացահայտումն ու զարգացումն է, որը կարող է դրսևորվել նաև մասնագիտական գործունեության մեջ։ Ինքնիրացման վերաբերյալ տեսությունները տարբեր կողմերից են մեկնաբանում խնդիրը, սակայն երևույթը իր բովանդակային կողմով նույնատիպ է այդ մեկնաբանություններում։ Մասնագիտական գործունեությունում այն կապված է մասնագիտական գործունեությունում ներգրավված լինելու, աշխատանքից բավականություն ստանալու, դրանում առավելագույն ձեռքբերումներ ունենալու հանգամանքների հետ, որոնք նպաստում են անձնային և մասնագիտական աճին։
ՋՈՒՐ-ԴԻՄԵԹԻԼՍՈՒԼՖՕՔՍԻԴ-ԷԹԻԼԵՆ ԳԼԻԿՈԼԵՌԿՈՄՊՈՆԵՆՏ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԾԱՎԱԼԱՅԻՆՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸՆերածությունԱշխատանքի նպատակն է եղել ուսումնասիրել ջուր-դիմեթիլսուլֆօքսիդ(ԴՄՍՕ)-էթիլեն գլիկոլ (ԷԳ) եռկոմպոնենտ համակարգի ծավալային հատկությունները։ Աշխատանքը կատարվել է խտաչափության մեթոդով։ ԷԳ և ԴՄՍՕն ունեն լայն կիրառություն քիմիայի տարբեր բնագավառներում, երկուսն էլհայտնի են որպես սառցապաշտպանիչներ։ Առաջացնում են տարածականցանցով ջրածնական կապեր։ Համակարգի ֆիզիկաքիմիական ուսումնասիրությունը կարևորվում է, քանի որ բաղադրիչներից յուրաքանչյուրը հակված է ինքնաասոցման, ուստի կարելի է ենթադրել ինչպես հոմո-, այնպես էլ հետերոասոցիատների առաջացում։ Հավելյալ մոլային ծավալը ցույց է տալիս լուծույթում ընթացող փոխազդեցությունների բնույթը։ Այն իրենից ներկայացնում է համակարգի ընդհանուրծավալի և առանձին բաղադրիչների ծավալների գումարի տարբերությանը [1]՝որտեղ Vi 0-ն և xi –ն i-րդ բաղադրիչի մոլային ծավալը և մոլային բաժինն են։ V-ն լուծույթի ծավալն էորտեղ xi, Mi, I i-րդ բաղադրիչի մոլային բաժինը, մոլային զանգվածը և խտություններն են,  -ն` լուծույթի խտությունը։ Հավելյալ մոլային ծավալի կախումը մոլային բաժնից ներկայացվում էՌեդլիխ–Կիստերի հավասարմամբ։ Երկկոմպոնենտ համակարգի դեպքում այնունի հետևյալ տեսքը՝Եռկոմպոնենտ համակարգի համար հետևյալ տեսքը՝։ (3)։ (4)0iiEVxVViiiiiEmMxMxV....2212121xxCxxBAxxVE...22112322331132112321231312123xxCxxBxxBxxBAxxxVVVVEEEE (4) հավասարումից երևում է, որ եռկոմպոնենտ համակարգում տեղի ունեցող փոխազդեցություններն ուսումնասիրելուց առաջ նախ անհրաժեշտ էքննարկել տվյալ երեք բաղադրիչներից կազմված հնարավոր բոլոր երկկոմպոնենտ համակարգերի ծավալային հատկությունները։ Ուստի՝ սկզբում ուսումնասիրել ենք ջուր-ԴՄՍՕ, ջուր-ԷԳ և ԴՄՍՕ-ԷԳ երկկոմպոնենտ համակարգերը։ Փորձարարական մասԱշխատանքում օգտագործվել են կրկնակի թորած ջուր՝ 25 0C-ում 2Ս/սմից պակաս տեսակարար էլեկտրահաղորդականությամբ, ԴՄՍՕ՝ 99.9%-ոցAlfa Aesar ֆիրմայի, քիմիապես մաքուր ԷԳ։ Չափումները կատարվել են Anton Paar DMA 4500 տատանողառեզոնանսային խտաչափի օգնությամբ, որի ճշտությունը կազմում է 510-5 գ/սմ3 է, վերարտադրելիությունը՝ 110-5 գ/սմ3։ Չափումները կատարվել են 20 0C ջերմաստիճանում։ Արդյունքներ և քննարկումՈւսումնասիրվել են ջուր-ԴՄՍՕ-ԷԳ եռկկոմպոնենտ համակարգի ծավալային հատկությունները 200C ջերմաստիճանում։ Ինչպես արդեն նշվել է, եռկոմպոնենտ համակարգում տեղի ունեցող փոխազդեցություններն ուսումնասիրելուց առաջ նախ անհրաժեշտ է քննարկել հնարավոր բոլոր եկկոմպոնենտհամակարգերի ծավալային հատկությունները։ Այդ նպատակով ուսումնասիրելենք ջուր-ԴՄՍՕ, ջուր-ԷԳ և ԴՄՍՕ-ԷԳ երկկոմպոնենտ համակարգերը։ Ուսումնասիրության համար մենք օգտվել ենք մեր կողմից նախկինում կատարածփորձերից և գրականության մեջ եղած տվյալներից, որոնք վերաբերվում ենԴՄՍՕ-ջուր [2] և ԴՄՍՕ-ԷԳ [3] երկոմպոնենտ համակարգերին։ Այդ տվյալներիհիման վրա ներկայացրել ենք հավելյալ մոլային ծավալի կախվածություններըբաղադրիչներից որևէ մեկի մոլային բաժնից՝Նկար 2. Ջուր-ԴՄՍՕ, ջուր-ԷԳ և ԴՄՍՕ-ԷԳ երկկոմպոնենտ համակարգերի հավելյալմոլային ծավալների կախվածությունը բաղադրությունիցԳծագրից երևում է, որ հավելյալ մոլային ծավալը ողջ կոնցենտրացիոնտիրույթում ընդունել է բացասական արժեք, ինչը պայմանավորված է նրանով,որ տեղի է ունենում մաքուր բաղադրիչների կառուցվածքների քանդում և ավելի էֆեկտիվ ծրարում՝ շնորիվ ջրածնական կապերի։ Հավելյալ մոլային ծավալը իր բացարձակ արժեքով ամենամեծն է ԴՄՍՕ- ջուր համակարգում և ամենափոքրը՝ ԴՄՍՕ-ԷԳ համակարգում։ Ստացվածը վկայում է այն մասին որամենաուժեղ փոխազդեցությունները ընթանում են ԴՄՍՕ–ջուր համակարգում, իսկ ամենաթույլը՝ ԴՄՍՕ-ԷԳ համակարգում։ Դա, հավանաբար, պայմանավորված է ինչպես առանձին բաղադրիչների բևեռայնությամբ ու ջրածնական կապեր առաջացնելու ունակությամբ, այնպես էլ ինքնաասոցիատներիցանցից ու առանձին մոլեկուլների տարածական կառուցվածքից։ Այժմ անդրադառնանք եռկոմպոնենտ համակարգի ծավալային հատկություններին։ Աղյուսակում բերված են ջուր-ԴՄՍՕ-ԷԳ համակարգի խտությանև հավելյալ մոլային ծավալի արժեքները՝ կախված բաղադրիչների մոլայինբաժիններից։ Աղյուսակ 1․ Ջուր-ԴՄՍՕ-ԷԳ համակարգի խտության և հավելյալ մոլային ծավալի արժեքները 20 0Cx(ջուր)x(ԴՄՍՕ)x(ԷԳ)ρ, գ/սմ3VE, սմ3/մոլԽտության արժեքների հիման վրա (2) հավասարման միջոցով հաշվարկվել են հավելյալ մոլային ծավալի արժեքները։ Ինչպես երևում է աղյուսակիտվյալներից, ջուր-ԴՄՍՕ-ԷԳ համակարգի հավելյալ մոլային ծավալն ընդունումէ բացասական արժեք ամբողջ կոնցենտրացիոն տիրույթում։ Ստացվածտվյալների մշակումը «Origin» համակարգչային ծրագրի միջոցով թույլ է տվելմեզ որոշակիացնել համակարգում առկա ամենաուժեղ փոխազդեցություններին համապատասխանող քանակական բաղադրությունները։ Նկար 2. Ջուր-ԴՄՍՕ-ԷԳ եռկոմպոնենտ համակարգի հավելյալ մոլային ծավալի կախվածությունը բաղադրությունիցԳծագրի վրա ամենամուգ գույնով պատկերված է էքստրեմումի տիրույթը։ Քանի որ հավելյալ մոլայի ծավալը ողջ կոնցենտրացիոն տիրույթում ընդունումէ բացասական արժեք, հետևաբար էքստրեմումին համապատասխանում է մինիմումը, այսինքն համակարգում առկա ամենաուժեղ փոխազդեցությունները։ Ավելին, ստացված տվյալների մշակումը թույլ է տվել որոշակիացնել համակարգում առկա ամենաուժեղ փոխազդեցություններին համապատասխանողքանակական բաղադրությունները (արժեքները տրված են մոլային բաժիններով)՝x(ԷԳ) = 0.001  0.14,x(ջուր) = 0.45  0.61,x(ԴՄՍՕ) = 0.38  0.52։ 0.000.250.500.751.000.000.250.500.751.000.000.250.500.751.00x(¾¶)x(H2O)x(¸Øêú)Ինչպես տեսնում ենք, ամենաուժեղ փոխազդեցությունները տեղի են ունենում ԴՄՍՕ-ի և ջրի բարձր պարունակությունների և ԷԳ-ի փոքր պարունակությունների պարագայում։ Երկկոմպոնենտ համակարգի համար ստացվածտվյալներից կարելի էր ենթադրել, որ ԴՄՍՕ-ջուր համակարգին ԷԳ ավելացնելիս տեղի է ունենալու հավելյալ մոլային ծավալի մեծացում։ Նկար 2-ից ակնառու է, որ առավել էֆեկտիվ սեղմումներ տեղի են ունենում ԴՄՍՕ-ջուր բաղադրության դեպքում և ԷԳ-ի կոնցենտրացիայի մեծացմանը զուգընթաց մրցակցային փոխազդեցությունների հետևանքով ջուր-ԴՄՍՕ փոխազդեցության ուժը թուլանում է, ինչն էլ հանգեցնում է համակարգի ծավալի ընդարձակմանը։ ԳրականությունՄարիետա ԲադալյանՋՈՒՐ-ԴԻՄԵԹԻԼՍՈՒԼՖՕՔՍԻԴ-ԷԹԻԼԵՆ ԳԼԻԿՈԼ ԵՌԿՈՄՊՈՆԵՆՏ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԾԱՎԱԼԱՅԻՆ ՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ ծավալային հատկություն, հավելյալ մոլային ծավալ, դիմեթիլսուլֆօքսիդ, էթիլենգլիկոլԱմփոփում։	Ուսումնասիրվել են ջուր-դիմեթիլսուլֆօքսիդ (ԴՄՍՕ)-էթիլենգլիկոլ (ԷԳ) եռկոմպոնենտ համակարգի ծավալային հատկությունները խտաչափության մեթոդով 200C ջերմաստիճանում։ Խտության արժեքներից ելնելով որոշվել է համակարգի հավելյալ մոլային ծավալը։ Եռկոմպոնենտ համակարգի ծավալային հատկությունների քննարկման նպատակով որոշվել են նաև ջուր-ԴՄՍՕ, ջուր-ԷԳ և ԴՄՍՕ-ԷԳ երկկոմպոնենտ համակարգերի հավելյալ մոլային ծավալները։ Տվյալների մշակումը թույլ է տվել որոշակիացնել ջուր-ԴՄՍՕ-ԷԳ համակարգում ամենաուժեղ փոխազդեցություններին համապատասխանող քանակական բաղադրությունը։ Ցույց է տրվել, որ ԴՄՍՕ-ջուր համակարգին ԷԳ ավելացնելիս տեղի է ունենում ծավալի ընդարձակում՝ շնորհիվ մրցակցային փոխազդեցությունների։
ԲԱՅ ԱՐԳԻՍԻ ԽՈՍՔՈՒՄ պարզ և բարդ խառնուրդները Գրական լեզուն իր մաքուր և մաքուր ձևով ծառայում է ավելի սահմանափակ մարդկանց: Իսկ բարբառները, լինելով բնականորեն զարգացած, լեզվական երևույթներ, որոնք առաջանում են որոշակի պատմական շրջանում, ծառայում են ժողովրդի ավելի լայն զանգվածներին: Ինչպես գրում է Ա. Ghaարիբյան. «Բարբառները տեղական բարբառային բնույթ ունեն, դրանք սահմանափակվում են մեկ տարածաշրջանում կամ մեկ կամ երկու գյուղերում» 1: Բազմաթիվ տարբերություններ կան հայկական բարբառների միջև: Անգամ աշխարհագրականորեն հարակից բարբառները էապես տարբերվում են միմյանցից: Գյուղ առ գյուղ մեծ տարբերություններ կան: Այն, ինչը բնորոշ է գյուղի բարբառին, հաճախ բնորոշ չէ հարեւան բնակավայրի բարբառին: Կադրեր Աճառյան և բար Այլ բարբառագետներ հատուկ կարևորում են սահմանային եղանակի ներկայիս կազմի տարբերությունները 2: Բարբառների դասակարգման և ուսումնասիրության այս մոտեցումը գիտական է ՝ արդարացված պատմությամբ: Հոդվածում փորձեցինք ուսումնասիրել բայի պարզ և բարդ ժամանակները Տավուշի մարզի Արճիս գյուղի բարբառում: Եվ քանի որ բայը նախադասության հիմնական անդամներից է, տրված բառի ավելի խորը և ընդգրկուն պատկեր ստանալու համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել ներկա ժամանակի հատկությունները, ներկա ժամանակի հատկությունները, կազմը: բայերի, գործածության, կատարյալի, կատարյալի, բացասականի: Բանավոր համակարգի հիմնական տարբերությունները ժամանակակից գրական հայերենի համեմատ կարող են արտահայտվել հետևյալ կետերով. • Անբայական բայերի հոլովման ձևերի տարբերակում, • Հին գրաֆիկական տիպի առկայություն, • Բացական թեքության կռվի ճկույթի բացառիկ բայեր Ձիերի դերբիի առկայություն, • Անցյալ անկատար ժամանակի պարզ կոմպոզիցիա, • Բացասական մասնիկների հետադասական օգտագործում, անցյալ դերբայի: Արճիսի բարբառում առկա է ժամանակակից հայերենի 8 բայերից 7-ը ՝ անորոշ, ենթական, մասնիկ (ժամանակի), կատարյալ, անկատար, va 1 Gharibyan A., Armenian բարբառագիտություն, Երեւան, 1947, էջ: 5 2 ahահուկյան Գ., Հայ բարբառագիտության ներածություն, Երեւան, 1972, էջ: 104 ghagakar մեկ և s մեկ, ձիավոր դերբի: Ապարնայ դերբին բացակայում է, քանի որ մակդիր բառի իմաստն արտահայտվում է հարկադրված ժամանակահատվածների միջոցով: Այնպես որ, ես կբերեմ, ձիերը կբերեի: Այնուամենայնիվ, խոսքում մենք տեսնում ենք խմելու ջուր, հագուստ գցելը, գիրք կարդալը և նման շատ ձիեր նշանակել, և առաջին հայացքից հակասություն կա վերոհիշյալ պառավ տիկնոջ դերբիի բացակայության հետ: Դրանց գոյությունը բացատրվում է անորոշ սեռի գործածմամբ, որը նախադասության մեջ օգտագործվում է որպես որոշիչ: Արճիսի բարբառում անորոշ հոդն ունի e (այսինքն), a, i և բայեր, օրինակ ՝ լվանալ, լվանալ, վերցնել, խոսել, նստել: Նման անորոշ դերբի ունեն ոչ միայն Արճիս բարբառը, այլև Ալավերդու և Նոյեմբերյանի մի շարք գյուղեր, ինչպիսիք են Կոթին, Բերդավանը, Շնողը և այլն: Այս ելույթներում, փաստորեն, պահպանվել են գրաբարի բոլոր բառապաշարները: E rtslutyan բայերը բազմաթիվ են Արճիս բարբառով և հիմնականում համապատասխանում են ժամանակակից գրական հայերենում rtsurdutyun- ի բայերին: Բայի մեջ բայերը կազմում են համեմատաբար փոքր թիվ, որոնցից են ՝ նստել // նստել, խոսել // խոսել, քնել // քնել, կրել // կրել: Այն պահպանվել է իմ ունեցած բայի մեջ իմ ունեցած բայի մեջ: Արճիս բարբառով գրաբարյան ածականի բայերի մեծ մասը, ի տարբերություն գրական հայերենի, որում գերակշռում են գերակշռող դերանունները, փոխվել են բայերի մեծ մասի դեպքում, օրինակ ՝ aganil // հագնում-մաշում, հագնում, գտնում // գտնել-գիդնուլ, հասանիլ // հասնել-հասնել, մտնել // մտնել-մտնել: Grabaryanarnul բայը, ի տարբերություն մոտակա այլ բնակավայրերի բարբառների, պահպանել է իր ձուն: Հարբել և վախենալ բայերը դարձել են պարզապես հարվածել, վախենալ: Grabaryan- ը և ltsurdutyun- ը կարծես հեռանում են // հեռանալ բայի մեջ: Անորոշ մասնիկներից խոսքում ակտիվ են միայն il, el, al, analz1: Մյուս մասնիկները ՝ nil, nul, chil nal, enal, քարացած են, դրանք օգտագործվում են ընդամենը մի քանի բայերի մեջ, նրանք նոր բառեր չեն կազմում: Եկեք վերցնենք նման քարացած ձիերի մի քանի օրինակներ: անցնել, ցնցել // թափ տալ, նայել // մտածել և այլն: Խոսքում անորոշ հոդն օգտագործվում է որպես գոյական: Ներկայ ժամանակով գործածվելիս անորոշ հոդը շարադրվում և գծագրվում է, և հոլովելով ՝ զբաղեցնում է նախադասության այլ խնդիրներ, խնդիր, օրինակ ՝ «Լացը լավ բան չէ» (ենթակա), «Նա մտածում է ուտելու և խմելը »(խնդիր): Բայական գործածության մեջ անորոշ հոդը մասնակցում է մի շարք ժամանակների ՝ պարտադիր անցյալ դերբայ, անցյալ դերբայ բացասական, պայմանական բացասական անցյալ դերբայ, բացասական անցյալ դերբայ անցյալ դերբայի հրամայական: Անկատար դերբիի բարբառով այն ձեւավորվում է ում ավարտով. Կոտրել, հեռանալ, գնալ, խոսել և այլն: Միայն երկու բառ. Գալ և անկատար տալ 1 Asatryan M., Lori ելույթ, Երեւան, 1968, էջ 116: Դերբին ձեւավորվում է իմ ավարտով, որը դնում են անորոշ ձիու վրա, գալիս է, տալիս է: Անկատար բայը ունի միայն բայի գործածություն: Նա մասնակցում է սահմանային եղանակի ներկա ժամանակին. Գալիս եմ, տալիս եմ, խոսում եմ, լաց եմ լինում և այլն: Նախընտրական արտիճուկի բարբառում, ինչպես հարևան շրջանների այլ բարբառներում, այն կազմվում է ե / էլ ածանցով, որը տեղադրվում է il, el և nul, chil, al վերջավորությամբ բայերի անորոշ բայի վրա, վերջացրած անալով ավարտվող բայերը, օրինակ ՝ նստել, խոսել, լսել, լսել, հագնել, հագնել, փախչել, փախչել, լվանալ, լվանալ, թրջվել և այլն: Նախադասական բայը ունի միայն բայի գործածություն: Այն մասնակցում է նախդիր նախադասի և անցյալ նախդիրական ժամանակների կազմությանը, օրինակ ՝ ես եղել եմ, եղել եմ // եղել եմ, եղել եմ, եղել եմ և այլն: Արճիս բարբառում մակդիրը կազմվում է ածանցով, որը հիմնված է բայի վրա նույն կանոններով, ինչպես նախադրյալ դերբիում, օրինակ ՝ նստելը, լսելը, հագնելը, վերցնելը, վազելը, լվանալը, բարձրացնելը և այլն: Ընդհանուր դերբին բաղկացած է պասիվ-չեզոք սեռի բոլոր բայերից, որոնք նշում են վիճակ կամ անցյալ դերբայ, օրինակ ՝ կարդում են, գրում են, նստում են, այրում են և այլն: Անփոփոխ բայերը, որոնք չեն արտացոլում այդ հատկությունները, օգտագործելի չեն: Ընդհանուր ածանցումը, ինչպես ժամանակակից գրական հայերենում, Արչիի բարբառում և կարող է անվանական գործածություն ունենալ ՝ նախադասության մեջ հայտնվելով ենթականի, որոշիչի, խնդրի դիրքերով, օրինակ ՝ գիրք կարդալ, կարդալ կարդալը և չմոռանալ , Ենթանուն ածանցը կազմվում է –ող վերջավորությամբ, որը դրվում է բոլոր բայերի հիմքի վրա ՝ անորոշ ածանցյալների փոխարեն ՝ –իլ, –ել, –ալ և –ուլ, օրինակ ՝ իզաթել – իզատող, գրագիր, դիզել -դիզող Ենթադրական բայը չի մասնակցում ժամանակների կազմությանը. այն ունի միայն անվանական գործածություն ՝ նախադասության մեջ հայտվելով որպես վճռական, առարկա, խնդիր, օրինակ ՝ մահացող մարդ, փախուստի դիմած բռնվել է և այլն: Հոլովակը կազմվում է –is ածանցով, որը հիմնված է անորոշի վրա, օրինակ ՝ ասելիս, գնալիս, գալիս տալիս և այլն: Մ.Ասատրյանի «Լոռվա խոսք» գրքում մեղսակից դերբին կոչվում է ժամանակի դերբի, քանի որ ցույցի ժամանակ կատարվում էր հիմնական գործողության ժամանակը, օրինակ, երբ նա վազում էր տնից, մոռանում էր վերմակը // մոռանում էր բանալիները տանից դուրս գալու ժամանակ: Հոլովն օգտագործվում է to be // լինել բայի հետ, կազմելով երկրորդական ժամանակներ. Գալիս է, գալիս է // գալիս է, կարդում է այն // կարդում է, անում է այն, ինչ անում է // խոսում է և այսպես շարունակ: D- ի ածանցյալը կազմվում է –են ածանցով, որը դրվում է անորոշի վրա, ընդ որում ՝ il վերջավորությամբ բայերի դեպքում –il փոխվում է –el, օրինակ ՝ նստել-նստելուց, խոսել-խոսել, և այլն Ձիերի դերբին ցույց է տալիս, թե ինչպես է ձին կատարում գործողությունը, որը գալիս է a // երգելուց: Դրանով դուք կարծես անորոշ սեռական հոլովակ լինեք: Բայց Արճիսի բարբառում կա 5 ձև ՝ սահմանային, ցանկալի, պայմանական, պարտադիր և հրամայական: Սահմանային եղանակը Արխիսի բարբառում ունի 5 ժամանակ ՝ ներկա, անկատար անցյալ, նախդիր, նախդիր անցյալ և կատարյալ անցյալ: Literaryամանակակից գրական հայերենում առաջին 4-ը կազմված են վում, կազմվում են էնդերբա և օժանդակ բայով, իսկ անցյալ կատարյալը պարզ է, վում կազմվում է ebay- ի վրա հիմնված և ճակատային վերջավորություններով, ապա Արճիսի բարբառով պարզ է անցյալի անկատար ժամանակը ՝ գրել, կարդալ , խոսել, ասել և այլն Ներկայի աջակիցներն են. Ես, ես, ես, մենք, դու, նրանք են: Օժանդակ բայի անցյալ դերբայներն են ՝ եղել է, եղել է, եղել է, եղել է, եղել է: Դրանք օգտակար են նաև այն դեպքում, երբ բացառությամբ եզակի երրորդ դեմքի, e օժանդակ բայը ընկնում է մյուս դեմքերի մեջ ՝ i, ir, er, he, ik, in: Սահմանի խորացման առակում որոշ լեզվաբաններ նշում են անցյալ ժամանակի անցյալը: Մեր հոդվածում մենք կներկայացնենք նաև այդ ժամանակների կազմը և խոնարհությունը: Դրական հոլովման դեպքում սահմանային ժամանակի ներկա ժամանակը կազմվում է անկատար ածանցյալի, օժանդակ բայի ներկա ժամանակով, օրինակ ՝ հավաքում եմ // Անցյալ անկատարը, ինչպես արդեն նշեցինք, ի տարբերություն ժամանակակից հայոց լեզվի, պարզ ժամանակ է և հիշեցնում է գրաբար անկատար, այսինքն ՝ այն չի կազմվում ածանցյալ-օժանդակ բայով, այլ բայի վերջավորությամբ և վերջավորություններով , օրինակ, Անցյալ անկատար ձուն, լինի դա Գրաբարի անկատարի ուղղակի շարունակություն, թե բարբառի հիման վրա մշակված նոր քերականական ձու, Արչիի խոսքի ամենահետաքրքիր երեւույթներից մեկն է: Նախադասական ժամանակը առաջանում է դերբիով և օժանդակ բայերի հետ, օրինակ ՝ gnnats emgnnats esgnats Անցյալ ժամանակի անցյալը կազմվում է օժանդակ բայի անցյալ դերբայի անցյալով, օրինակ ՝ լվացվեցի // լվացվեցիր // լվացվեցիր, լվացվեցիր // ծածկվեցիր // ծածկված էիք //: Անցյալ կատարյալը բայ է il // էլ-ով ավարտվող բայերի դեպքում, այն ունի ,, -ir, -, -ink, -ik, -s ածանցներ, ածանցով, օրինակ `նստէցինստէցիրնըստէցնըստէքնըստէցիկնըցեցին: Ա-ի հոլովման բայերի դեպքում անցյալ կատարյալը դարձյալ անցյալ է, մասնիկով և նույն վերջավորություններով, օրինակ ՝ կարդալ-կարդալ-կարդալ-կարդալ-կարդալ-կարդալ: Null, chill բայերը, որոնք ավարտվում են անցյալում կատարյալով և կորցնում են իրենց վերջածանցները դրանից կազմված ձևերով: Անցյալ կատարյալը գոյություն է ունենում գոյություն չունեցող, արմատական հիմքի վրա `-ra, -ar, -av, ank, -ak, -an ածանցներով, օրինակ` փախած փախած փախած փախած: Ձիերի հոլովումը - և - բաղաձայնի հետ բաղաձայնի պարզ բայերից տարբերվում է նրանով, որ անցյալ կատարյալում, հիմքում ընկած հիմքում, n վերջածանցը փոխվում է ts, որի ներկա ժամանակի երրորդ դեմքն ունի - ավ վերջանում է, օրինակ. ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, ,,,,,,,,,,,,,,,, Ինչպես արդեն նշեցինք, որոշ լեզվաբաններ անցյալ դերբայը դասակարգում են որպես անցյալ ժամանակի անցյալ դերբայ: Ներկայիս ժամանակը կազմվում է հոլովման բայի և ներկայիս օժանդակ բայի միջոցով: Սովորական բայերը սովորաբար ունենում են հարաբերական ժամանակներ: // նրանք ուժասպառ էին erb: Երկարատև եղանակը իր կազմով և դրսևորմամբ բավականին մոտ է եգիպտահայ լեզվի տևական եղանակին: Բայերի ապագա ժամանակով ավարտվող բայերի դեպքում այն կազմվում է և -em, -es, -e, -enk, -ek բայի հիման վրա, այդ վերջավորություններով, օրինակ, BizhanemBijanesBizhanebejzanenkBizhanekBijane: Իլ, չիլ ավարտվող բայերի դեպքում -իմ, -իս, -ի, -ինկ, -իկ, -ին ածանցները ավելացվում են բայ-հիմքին, օրինակ `nstimnnstisnistinstinqstnikstinst: 1 Ասատրյան Մ., Էջ 123: Ալ-ով ավարտվող բայերի դեպքում բային ավելացվում են անալ, -ամ, ինչպես, -ա, -անկ, -ակ, -ան, օրինակ ՝ մոռանալ-մոռանալ-մոռանալ-մոռանալ-մոռանալ-մոռանալ: Ուլ-ով ավարտվող բայերի դեպքում -ում, -ուս, -ու, -յունք, -ուկ, -ուն ածանցները ավելացվում են բայական հիմքին, օրինակ `arnarnarusarnarunarknarukarnun: Քանի որ մենք արդեն նշել ենք, որ Արճիսի բարբառով անցյալ անկատարը նման է անցյալի անցյալ ժամանակին, մենք անցյալ դերբանը չենք բաժանում անցյալի համար: Եղձականի անցյալ դերանունի իմաստը կարելի է արտահայտել անցյալի անցյալ դերբայի միջոցով, օրինակ ՝ Էռնակն ինձ տարավ իր հետ // Երանի նա ինձ տարներ իր հետ, Ի՞նչ կլիներ, եթե դու նրան տարեիր // Ի՞նչ կլիներ, եթե դու նրան տարար Պայմանական ժամանակը բաղկացած է բայի անցյալից, անցյալ դերբայով, օրինակ, խոսելու է խոսնակի հետ խոսակցին խոսողը խոսողի հետ: Ավելին, հարակից բայերի դեպքում k կամ k մոդերատորը, բնականաբար, ստանում է հոլովման երկրորդ մասը ՝ բայի մասնիկները, օրինակ ՝ կախված դրանց կախվածությունից, թե ոչ: Կախեմ // Կախեմ կկախեմ Կկախեմ Կամ կտամ Կամ կտանեմ Կուզեմ Կամ կտամ Կուզեմ Կխնդրեմ Կկատարեմ Կկատարեմ will will will will will will will will will will will will will will will will will will will will will կամք եմ կամնելու եմ will will will will Պարտադրված եղանակի դեպքում վարողը դրվում է ներկա ճակատային վերջույթների վրա, օրինակ ՝ թիմ նկարել, տուն նկարել, տուն նկարել, տուն նկարել, տուն նկարել: Հավասարապես օգտակար է անցյալ ժամանակի ներկա ժամանակն, օրինակ ՝ այն պետք է գծել, գծել, գծել, գծել, գծել, գծել: Նրանք նկարել են տունը: Անցյալի անցյալ ժամանակի համար և մեզ հարկավոր է անցյալ դերբայ + անցյալի նախադրյալ կառուցվածք: Հրամայական տրամադրություն Արճիսի բարբառում անալ, չիլ, նուլ ավարտվող բայերը կազմվում են անորոշ հիմքից - ին, իսկ հոգնակի հրամայականը ՝ անցյալ կատարյալ ժամանակից, այդ վերջավորություններով, ինչպես գրական հայերենում, օրինակ, նստում են -ի-խոսիր: Ա բայի հրամայական եզակի թիվը կազմված է ներկա ժամանակից ՝ վերջավորությամբ, իսկ հոգնակիը կազմվում է անցյալ կատարյալ ժամանակից ՝ վերջավորությամբ, օրինակ. Հոլովման բայերի հրամայական եզակիը կազմվում է ներկա ժամանակից ՝ վերջավորությամբ: իսկ հոգնակի թիվը ՝ կատարյալ անցյալից, վերջանում ես, օրինակ, գրիր, գրիր: Հետաքրքիր է բայի հրամայական եզակի կազմությունը, այսինքն ՝ բի! Արտիճիսի բարբառում, ի տարբերություն գրական հայերենի, բացասական մասնիկները տեղադրվում են ածանցյալ ձևերից և խոնարհվող բայերից հետո: Սա Արշիպելագի առավել ցայտուն առանձնահատկություններից մեկն է: Օժանդակ բայի բացասական կողմը կազմվում է մասնիկ ch- ով: Ներկա ժամանակի մեջ ներկա դերբայի մեջ // ոչ ներկա մասնիկի մեջ // ներկա մասնիկի մեջ // սակավ // iqchein // in. Միայն օժանդակ բայը դառնում է բացասական որոշված ժամանակի բարդ ժամանակների բացասական ժամանակի կազմման ժամանակ, օրինակ ՝ ես չեմ եկել, չեմ խոսել, չեմ խոսել, չեմ ունեցել, չեմ ունեցել և այլն: Անցյալ կատարյալ կատարյալ ժամանակի հերքումը կազմվում է մասնիկով, որը կրկին տեղադրվում է շեղված բայից հետո, օրինակ ՝ գրեցիվոչ, մնացի վոչ, էկա վոչ և այլն: Պայմանական անցյալի ժխտումը ժամանակի անցյալ դերբայը կազմվում է անորոշ անցյալի դերբայի և օժանդակ բայի ժամանակի կամ անցյալ դերբանի ժխտման ձևերի միջոցով, օրինակ ՝ չեմ գրելու, չեմ խոսելու, չենք խոսելու, չենք խոսելու խոսիր, մենք չենք խոսելու: Անցյալ ժամանակում անորոշ անցյալի անցյալ դերբայը կազմվում է անորոշ անցյալ դերբայի բացասական անցյալի կողմից յալ կրկին հետդիրից: Այս մոդերատորի բացասական կողմերն են ՝ ներկա ժամանակ, ներկա ժամանակ, ներկա մասնակից, ներկա մասնակից, ներկա մասնակից, ներկա մասնակից, ներկա մասնակից, ներկա մասնակից, ներկա մասնակից, ներկա մասնակից, ներկա մասնակից: Արգելակող հրամայականը կազմվում է անորոշ ածանցյալներով, «մեկ» մասնիկներով, որոնք ունեն հետամնաց դիրք, օրինակ `գնալ // mek, կարդալ a // mek, կոտրել a // mek և այլն: Երկրորդական բարդ ժամանակները բավականին տարածված են Արթիսի բարբառում: Դրանք կազմված են հոլովված և մակդիրներից և to // լինել խոնարհված բայերի հետ, օրինակ `ես գնում եմ, կարդում եմ, երգում եմ և այլն: Մարիամ Մարտիրոսյան ԼԻՆԵՔ ԱՐ SPԻ ԽՈՍՔՈՒՄ պարզ և կոմպլեքս եղանակներ Հիմնաբառեր. Դերբի, աղեղ, եղանակ, եղանակ, մասնիկ, զուգակցում, խոսք, պարզ և բարդ ժամանակ: ։	Տերմինաբանությունը յուրաքանչյուր լեզվի կարևոր շերտերից մեկն է, որը պահանջում է համապատասխան մոտեցում։ Երբ խոսքը վերաբերում է անգլերենի տնտեսագիտական տերմինների յուրացմանն ու թարգմանությանը, երկիմաստությունից և թյուրըմբռնումից խուսափելու համար անհրաժեշտ է կարևորել դրանց ձևաբանական և շարահյուսական առանձնահատկությունները անգլերեն և հայերեն լեզուներում։
ՈՒՍԱՆՈՂՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԲՈԼՈՆՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ (ԵՊՀ-Ի ՕՐԻՆԱԿՈՎ)2005 թվականի մայիսի 20-ին Բերգենում կայացած եվրոպական երկրների կրթության նախարարների խորհրդաժողովը բեկումնային եղավ Հայաստանի կրթական համակարգի համար։ Հենց նույն խորհրդաժողովին ՀայաստանիՀանրապետությունը պաշտոնապես միացավ Բոլոնյան գործընթացին։ Հերթական խորհրդաժողովը հիմնական շեշտադրումը կատարում էր գիտական հետազոտությունների ոլորտի վրա։ Կարևորելով դրա զարգացումը,բուհերի ներսում գիտական գործունեության ծավալման խթանումը և առկածավալների ավելացումը՝ համակարգը փորձում էր ամրապնդել կապը երկրների գիտահետազոտական կենտրոնների և կառույցների միջև՝ այդպիսով բարձրագույն եվրոպական տարածքին ինտեգրելով նաև եվրոպական գիտահետազոտական տարածքը1։ Այդ իսկ կապակցությամբ առաջարկվեց ներմուծելկրթական եռաստիճան համակարգ, որը ենթադրում էր բակալավրի և մագիստրատուրայի հավելում` դոկտորանտուրայով։ Ընդ որում՝ երրորդ փուլիմասնակիցները դիտարկվում էին որպես ուսանողներ, որոնց աշխատանքայինբեռնվածությունը պետք է կազմեր 3-4 տարի։ Եվ այդ շրջանում տրված կրթությունը ևս պետք է համապատասխաներ եվրոպական տարածքի որակավորումների շրջանակին։ Այսպիսով՝ միանալով Բոլոնիան գործընթացին՝ ՀՀ բարձրագույն կրթական համակարգը կանգնեց ոչ միայն բարձրագույն մասնագիտական կրթականհամակարգի, այլև գիտահետազոտական ոլորտում կատարվելիք անհրաժեշտփոփոխությունների առջև։ Բայց և այնպես, Բոլոնյան համակարգին միանալըՀայաստանի համար ոչ թե պարտավարություն էր, այլ ռազմավարական հեռատես քաղաքականություն, որից ակնկալում էին մեծ սպասելիքներ։ Դրա միջոցով նախատեսվում էր.• խորացնել և ընդլայնել Հայաստանյան բուհերի ներքին և արտաքինհամագործակցության մակարդակը և խթանել պրոֆեսորադասախոսական անձնակազմի և ուսանողների շարժունության բարձրացումը,1 ՀՀ ԿԳՆ, ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ ԽՈՐՀՐԴԱԺՈՂՈՎԻ ԿՈՄՅՈՒՆԻԿԵ (Բերգեն, 19-20 մայիսի 2005), հասանելի է 05.04.2016, http։ //edu.am/index.php?id=-1521&topMenu=17&menu1=-1&menu2=17&arch=0։ • բարձրացնել կրթության որակը` հնարավորինս համապատասխանեցնելով միջազգային չափանիշներին, ինչին էլ հենց խստորեն կհետևենպարբերաբար անցկացվող միջազգային աուդիտորական խմբերը։ Բուհերը կստանձնեն ոչ միայն ուսանողներ պատրաստելու գործընթացը,այլ նաև ակտիվ քաղաքականություն կիրականացնեն, բուհում` գիտահետազոտական կյանքը աշխուժացնելու ուղղությամբ՝ այդպիսով աշխատաշուկայիններկայանալով ոչ միայն պատրաստի կադրերով, այլև շուկային ներկայացնելով իրենց գիտահետազոտական արդյունքները2։ Ուսանողների գիտելիքների վերահսկման և գնահատման գործընթացները առանցքային նշանակություն ունեն կրթական գործընթացի կազմակերպման գործում։ Մեր օրերում, երբ գլոբալիզացիան հասել է անգամ կրթությանոլորտ, շատ բուհեր սկսել են վերանայել իրենց գնահատման համակարգերը ևառաջարկել նոր մեթոդներ։ Գնահատման և կրթական համակարգի բարեփոխումների գլխավոր նպատակը, կրթության տրամադրման և մասնագետներիպատրաստման որակական արդյունավետության բարձրացնումն է։ Քանի որգնահատականը դասախոսի համար հետադարձ կապի մեխանիզմ է՝ հասկանալու և կենտրոնանալու այն բացերի վրա, որոնք առաջացել են ուսանողիմոտ դասընթացի ընթացքում3։ Ինչպես նաև գնահատումը համարվում էկրթական գործընթացի կարևորագույն գործիքներից մեկը, չնայած զանազանհետազոտությունների գնահատման համակարգը դեռ շատ հեռու է իդեալական տիպից։ Ոչ օբյեկտիվ գնահատման հետևանքներից մեկն էլ այն է, երբիրականում բարձր գնահատական ստացած ուսանողն՝ այլ առարկաներիուսուցման ժամանակ սկսում է չափազանցնել իր ունեցած գիտելիքների աստիճանը։ Այս գործընթացը բացատրվում է սոցիալական համեմատության ևպատճառահետևանքային կապի տեսությունների շրջանակներում, որոնց համաձայն՝ նմանատիպ վարքագիծը բնական է, բայց նաև այն պարունակում էվտանգներ անհատի հետագա կյանքի և նրան շրջապատի համար։ Դրանիցբացի՝ ոչ օբյեկտիվ գնահատումը մեծ վնաս է հասցնում բուհի, դասախոսիհամբավին՝ միաժամանակ արժեզրկելով բուհի կողմից տրամադրվող դիպլոմիկարևորությունը։ Գնահատման համակարգի գրագետ կիրառումը, համարվումէ բուհի վարկանիշի բարձրացման գլխավոր գործոններից մեկը, բացի այդ՝ այդկերպ բուհը պատրաստում է մասնագետներ, որոնք նույնպես բարձրացնում եննրա համբավը հասարակական շրջանակներում, ինչի վրա հիմնված է բուհիհամբավի կառուցակցումը։ Բերենք Հարվարդի օրինակը։ Գործատուն բարձր էգնահատում այնտեղի դիպլոմը, քանի որ գիտկացում է, որ այնտեղ դասավանդում են ոլորտի մասնագետները՝ տալով լավագույն գիտելիքները և փորձը։ 2 «ԱՈւՖ» ՈւՄ խորհուրդ, Բոլոնյան կրթական համակարգի ընդհանուր դրույթները, Մարտ 6,2015, հասանելի է 05.04.2016. http։ //civilngo.com/bolonyan-hamakargi-yndhanur/։ Այնտեղի դիպլոմը նայելիս պարզ է դառնում, թե ուսանողը ինչ հմտություններև գիտելիքներ ունի։ Այսինքն, եթե ինչ-որ առարկայի դիմաց գրված է «գերազանց», ապա դա նշանակում է, որ, առանց որևէ չափազանցության, ուսանողըամբողջովին տիրապետում է առարկային, ինչպես նաև պետք է դնել հստակտարբերակում, որ այնտեղ «բավարար» գնահատականը չի նշանակում խղճահարության արդյունքում դրված անցողիկ գնահատական, այլ հստակ արտահայտում է ուսանողի ունակություններն ու գիտելիքները տվյալ առարկայիշրջանակներում։ Այսպիսով՝ կարող ենք եզրակացնել, որ օբյեկտիվ կարող ենք համարել գիտելիքի այն գնահատումը, որն իրականում արտահայտում է կոնկրետ թեմայիշրջանակներում ուսանողի գիտելիքների և պատրաստվածության աստիճանը։ Ուսանողի գիտելիքների օբյեկտիվ գնահատմանը խոչընդոտող դրույթներն են.• ոչ հստակ ձևակերպված քննական հարցեր, որոնք թույլ են տալիս դասախոսին կամայականորեն մեկնաբանել հարցը,• քննական հարցին տրվող միավորների ոչ հստակ տարանջատում։ Այսինքն, եթե քննական հարցը գնահատվում է առավելագույնը 4 միավոր, պետք է լինի հստակ սխեմա, թե ինչպես է ձևավորվում այդ 4 միավորը։ Այդպիսի խնդիրներ հատկապես առաջանում են 9 – 9 գնահատման սանդղակով դասընթացների ժամանակ, երբ գրավոր քննությանը ներկայացվում է 2 հարց, յուրաքանչյուրը՝ 4,5 ական միավորով։ Եվ գրեթե անհնարին է դառնում պահպանել օբյեկտիվությունը ամենբալը տալու կամ չտալու գործընթացում,• դասախոսի ձգտումը՝ համեմատելու տարբեր ուսանողների աշխատանքները՝ դրանց շարքում առանձնացնելով լավագույն և վատագույնաշխատանքներ։ Դասախոսը պետք է իրականացնի գնահատումը նախօրոք սահմանված չափանիշների հիման վրա և չշեղվի դրանցից՝պատճառաբանելով, թե «մյուսները ավելի վատ են գրել»։ Գնահատման նման ձևաչափը հանգեցնում է ուսանողներին առաջադրվող պահանջների իջեցման, ինչն էլ վտանգի տակ է դնում բուհի վարկանիշը,քանի որ իրականացվում է ոչ օբյեկտիվ գնահատում, • փոքր, առավել անկարևոր դետալների վրա կենտրոնացումը, որնառանձնապես չի առնչվում առարկային տիրապետելուն։ Շատ հաճախնման հարցեր կարելի է հանդիպել հատկապես թեստային առաջադրանքներում, որտեղ ուսանողը չունի պատասխանը այլ կերպ ներկայացնելու հնարավորություն։ Դա կարող է հանգեցնել մի իրավիճակի,որտեղ ուսանողները փորձում են մտապահել առանձին դրվագներ՝չփորձելով անգամ ամբողջովին հասկանալ նյութի էությունը։ Եվ նմանպարագայում չեն կարող փաստել, որ անթերի կատարած աշխատանքը խոսում է ուսանողի՝ առարկային ամբողջովին տիրապետելու մասին, • դասախոսի նախապաշարմունքները։ Շատ դեպքերում ուսանողի մասին կազմված պատկերացումները, դասերին չմասնակցելը, նրա արտաքին տեսքը, անգամ սեռը և այլ գործոններ, խանգարում են դասախոսին իրականացնելու օբյեկտիվ գնահատում։ Մինչդեռ բոլոր դասերին ներկայացած, առաջին շարքում նստած, դասընթացի ընթացքումգրառումներ կատարած, շատ հարցեր տված ուսանողների հանդեպդասախոսներն առավել բարյացկամ են տրամադրված։ Ընդ որում շատերը կարող են անգամ չգիտակցել դա։ Ինչպե՞ս կարելի է շարունակել գնահատումը՝ պահպանելով օբյեկտիվությունը։ Շատերը այս խնդրի լուծումը տեսնում են թեստերի կիրառմամբ։ Իրոք,թեստային պատասխանների գնահատմամբ վերանում է սուբյեկտիվությանգործոնը։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ թեստային հարցաշարերը դասախոսին հնարավորություն չեն տալիս գնահատելու, թե որքանով է ուսանողըտիրապետում առարկային։ Ժամանակի ընթացքում առարկայական դետալներկամ մանրամասներ կաորղ են մոռացվել, բայց կարևոր է, որ հիմնական իմաստը միշտ մնա հիշողությունում։ Բանավոր քննությունները, ընդհակառակը, կարող են հանգեցնել ոչ օբյեկտիվ գնահատման։ Քանի որ այստեղ նորից սուբյեկտիվ գործոնները կարող ենազդել դասախոսի վրա։ Բանավոր քննության ժամանակ ուսանողը կարող էնրբորեն շրջանցել այն թեմաները, որոնց այդքան էլ վարժ չի տիրապետում։ Բացի դրանից՝ դասախոսի համար բավականին բարդ է գնահատել՝ նախապես սահմանված չափանիշների վրա հիմնվելով, հատկապես, երբ նա չունիայդ ամենը կրկին լսելու հնարավորություն։ Ինչպես նաև այն խնդրահարույց էգնահատականի բողոքարկման պարագայում, երբ կորչում է հստակությունը։ Բայց հակառակ տեսանկյունից նայելով՝ դասախոսի ինքնակառավարմանբարձր մակարդակ ցուցաբերելու պարագայում բանավոր քննությունը կարողէ աչքի ընկնել նաև բարձր արդյունավետությամբ։ Այսինքն՝ բանավոր քննության ժամանակ դասախոսը հնարավորություն ունի վերհանելու ուսանողի գիտելիքները՝ փորձելով բացահայտել նրա իրական տեղեկացվածության աստիճանը, որը չի կարողանում ինքնուրույն անել ուսանողը։ Ոսկե միջին տարբերակներից է գրավոր և բանավոր քննությունների համակցումը։ Այս պարագայում, եթե լուծելի է դառնում գրավոր քննություններիժամանակ ուսանողների անունները գաղտնիության պահպանումը, ապա այնդառնում է բավականին արդյունավետ միջոց։ Գնահատման համակարգի ընկալումների մակարդակը մերօրյա կրթական համակարգի լրջագույն խնդիրներից է։ Այս թեմայի շրջանակներում մեր կողմից անցկացվել է՝ նաև հետազոտություն։ Փորձ ենք արել՝ պարզելու ԵՊՀ ուսանողների և դասախոսների ընկալումները գնահատման համակարգի վերաբերյալ։ Դասախոսների կողմից ուսանողների գնահատումը իրականացվում էըստ նախապես սահմանված սանդղակների հիման վրա (4-4-2-10; 9-9-2)։ Դասախոսները լիարժեք տիրապետում են գնահատման նոր համակարգի մեխանիզմներին և ընթացակարգերին։ Բայց կարևոր է նաև նշել, որ ամեն ինչ այնքան էլ միանշանակ չէ, քանի որ տվյալ պարագայում նաև իր դերակատարումնէ ունենում սուբյեկտիվության գործոնը։ Շատ դեպքերում դասախոսները ունենում են նախընտրելի ուսանողներ, որոնք արժանանում են առանձնահատուկվերաբերմունքի, և դասընթացը կազմակերպվում է հիմնականում նրանցշուրջ։ Կամ բավականին մեծ ուշադրություն է դարձվում այն ուսանողներին,որոնք ամբողջ կիսամյակի ընթացքում եղել են ակտիվ, մասնակցել են դասընթացներին և պատասխանել են սեմինարներին։ Ու այստեղ կիրառվում է ոչֆորմալ գնահատում, այսինքն՝ շատ դասախոսներ, սեմինարներ պատասխանելու համար ուսանողներին դնում են +, որոնք հաշվի են առնվում վերջնականքննության ժամանակ։ Կա՛մ ուղղակի դիտարկվում են որպես առավելություն,կա՛մ որոշ դեպքերում անգամ փոխակերպվում են կոնկրետ բալլերի (օրինակ՝ստանալով 1 կամ 2 բալ ՝ +-ների համար)։ Ինչ վերաբերվում է գնահատմանը,կան մի շարք կարծրատիպեր, որոնցով հաճախ առաջնորդվում են դասախոսները։ Դրանցից ամենատարածվածը, գրավոր քննությունը ըստ ծավալի գնահատելն է։ Շատ դեպքերում դասախոսները գնահատում են ուսանողներինտվյալ կուրսում արդեն դասավանդած առարկայից ստացված արդյունքներիհիման վրա, այսինքն՝ նախորդ առարկայի ընթացքում լուծարք ունեցած ուսանողը չի կարող այստեղ հավակնել բարձր գնահատականի, կամ շատ դեպքումդասախոսները ցանկություն են հայտնում նայել այլ առարկաներից ստացվածգնահատականներին։ Այսինքն՝ ինչ է ստացվում. դասախոսը, վստահ չլինելովիր կողմից նշանակված գնահատականի վրա, փորձում է ուսանողին գնահատել միջինացված տվյալներով, այսինքն՝ հիմնվելով այլ դասախոսների գնահատականների հիման վրա, որը նաև առաջացնում է կոմպետենտության խնդիր։ Դրանից զատ՝ այստեղ հարցը նաև ավելի շատ էթիկական բնույթ է կրում, քանի մի դասախոսը, տեսնում է մյուսի գնահատականը ստուգման գրքույկի մեջ։ Նմանատիպ տարբերակումներ կարելի է տեսնել անգամ անվճարների պարագայում։ Որոշ ֆակուլտետներում ռոտացիոն համակարգը կարծես ձևականբնույթ է կրում, քանի, որ դասախոսները անվճար սովորողներին վերաբերվումեն որպես անձեռնմխելի աստիճանների։ Անգամ պրակտիկայում հանդիպումենք այնպիսի դասակարգումների, ըստ որոնց՝ դասախոսը առանձնացնում էանվճարների խումբ։ Ժամանակ առ ժամանակ այդ տարանջատումները ստանում են աննորմալ արտահայտումներ, երբ դասախոսը բաժանում է խումբը՝դասընթացն անցկացնելով միայն աղջիկների կամ միայն տղաների հետ։ Այսպիսով՝ կարող ենք եզրակացնել, որ բացակայում են գնահատմանօբյեկտիվ չափանիշներ, և գնահատման մեթոդները ուղղակիորեն կապված ենդասավանդման մեթոդների հետ։ Դասավանդման յուրաքանչյուր մեթոդ ունիիր գնահատման մեթոդը, բայց մեր կրթական համակարգում դա դեռևս չգիտակցված երևույթ է, ինչը վկայում է այն մասին, որ դասավանդման մեթոդների արդիականացումը միֆ է, իսկ սահմանված կրթական վերջնարդյունքները(որոնց հասնում են դասավանդման մեթոդների միջոցով) ուղղակի ապահովված բառաքանակ են՝ միջազգային հանրության աչքերում մեր կրթականծրագրերի արդիականությունը մատնանշելու համար։ Այսպիսով՝ ուսանողներին գնահատման օբյեկտիվությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ համալիր միջոցառումներից մեկը քննական հարցերի մանրակրկտորեն պատրաստումն է, որոնց ներկայացնելու ժամանակ ուսանողը կկարողանա ցույց տալիր տրամաբանությունը, վերլուծություններն ու դատողությունները հարցիշուրջ, այլ ոչ թե միայն անգիր արած տեքստերը։ Արամ ԱռաքելյանՈՒՍԱՆՈՂՆԵՐԻ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲՈԼՈՆՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ (ԵՊՀ-Ի ՕՐԻՆԱԿՈՎ)Բանալի բառեր՝ Բոլոնյան համակարգ, օբյեկտիվ գնահատում, Կրեդիտների կուտակման ևփոխանցման եվրոպական համակարգ (ԿԿՓԵՀ), գնահատման համակարգի ընկալումներԱմփոփում։	Բոլոնյան համակարգի առանցքային դրույթներից մեկն է կրթական վերջնարդյունքի հիման վրա կառուցված առարկայական պլանների և դասընթացների մշակումը և ներդնումը ամբողջ ԵԲԿՏ-ով։ Որակյալ կրթության տրամադրման գլխավոր նախադրյալներից մեկը ուսանողների օբյեկտիվ գնահատում իրականացնելն է, որը մեծ ազդեցություն է ունենում բուհի վարկանիշի ձևավորման և իրական մասնագետների պատրաստման գործում։ Հոդվածում հակիրճ անդրադարձ է կատարվում գնահատման մեթոդաբանության հայաստանյան տարբերակներին՝ փորձելով նկարագրել գնահատման համակարգի առավելությունները, թերությունները և հնարավոր հետևանքները։
ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ ՀԱՅ ԵԿԵԵԻՆԵՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻԱԿԸ Հայոց ցեղասպանությունից անցել է ավելի քան մեկ դար, բայց մինչ օրս Թուրքիայի հայերի պատմական և մշակութային ժառանգությունը շարունակում է ոչնչացվել: 1915 Այսօրվա դրությամբ հայկական պատմամշակութային ժառանգությունը ներառում էր հազարավոր եկեղեցիներ և վանքեր, որոնք պատմական և գեղագիտական մեծ արժեք ունեին: Peopleողովրդի կամ էթնիկական խմբի մշակույթը ոչնչացնելու ուղղությամբ ձեռնարկված գործողությունները կոչվում են ազգային-մշակութային ցեղասպանություն: Genocideեղասպանությունը ոչ միայն ազգային կամ կրոնական խմբի ֆիզիկական ոչնչացում է, այլ նաև նրա ազգային հոգատար մշակույթի ոչնչացում: Բազմաթիվ փաստեր ցույց են տալիս, որ Օսմանյան կայսրությունում հայ բնակչության կոտորածներին և տեղահանություններին զուգահեռ, երիտթուրքերի կառավարությունը կանխամտածված և կանխամտածված կերպով փորձում էր ոչնչացնել իր հայկական քաղաքակրթության իրեղեն ապացույցները: Գիտակցելով եկեղեցու դերը, հայ ժողովրդի կյանքի հանդեպ հավատը, թուրքական կառավարությունը կանխամտածված սպանեց հայ հոգևորականներին, ավերեց եկեղեցիներ և վանքեր, բռնագրավեց եկեղեցական գույքը և հազարավոր միջնադարյան ձեռագրեր: Համաձայն 1912-1913թթ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից Թուրքիայի կառավարությանը ներկայացրած պաշտոնական պատմագրության համաձայն, Օսմանյան կայսրությունում հայկական եկեղեցիների և վանքերի թիվը գերազանցել է 2000-ը (ներառյալ IV-V դարերի վաղ քրիստոնեական եզակի հուշարձաններ): Նրանց մեծ մասը թալանվել, այրվել և ոչնչացվել է ցեղասպանության ժամանակ: Երիտթուրքերի ոչնչացման քաղաքականությունը հայ ժողովրդի պատմական և մշակութային ժառանգության նկատմամբ շարունակվեց նաև հանրապետական Թուրքիայում, քանի որ այդ հուշարձանները համարվում էին որպես հայկական ներկայության անցանկալի վկաներ: Արեւմտյան Հայաստանի տեղանունների փոփոխման գործընթացը սկսվել է Թուրքիայում 1920-ականներին: Ներկայումս Արեւմտյան Հայաստանի տեղանունների ավելի քան 90% -ը թուրքական է: Հայկական աշխարհագրական անվանումները փոխարինվել են թուրքականով, հարյուրավոր ճարտարապետական հուշարձաններ դիտավորյալ ոչնչացվել են, կամ նրանց հայկական ինքնությունը վնասազերծվել է: Ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 1974 թ. Համաձայն տվյալների, 1923 թվականից հետո կանգուն մնացած 913 հայկական պատմաճարտարապետական հուշարձաններից 464-ը ամբողջությամբ անհետացել են, 252-ը ավերակ են, 197-ը `ամբողջական վերականգնման կարիք ունեն: Պայթեցվել են հայկական ճարտարապետական կառույցները, օգտագործվել են որպես թիրախ թուրքական զորավարժությունների ժամանակ, իսկ քարերը օգտագործվել են որպես շինանյութեր: Որոշ գյուղական վայրերում նրանք ծառայում են որպես գոմեր, պահեստներ և բանտեր: Շատ դեպքերում հայկական եկեղեցիները վերածվել են մզկիթների: 1987 թ. Հունիսի 18-ին Եվրախորհրդարանի կողմից ընդունված բանաձևի 6-րդ կետում նշվում է, որ Թուրքիայի կառավարությունը պետք է ուշադրություն դարձնի Թուրքիայում բնակվող հայ համայնքի լեզվին, մշակույթին և կրթական համակարգին, միևնույն ժամանակ պատշաճ վերաբերմունք ցուցաբերի հայկական հուշարձանների նկատմամբ Հնդկահավ. Հայկական մշակութային ժառանգության հետևանքով ոչնչացումը հայերի նկատմամբ ցեղասպանության թուրքական քաղաքականության շարունակությունն է: Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերանորոգումը համարվում է քաղաքական քայլ, որը պետք է ուղեկցվի հստակ միջոցներով, որպեսզի «պարբերաբար քանդված դարերի» ընթացքում մոռացված ամբողջ հայկական ժառանգությունը անմիջապես հայտնվի պետության պաշտպանության տակ, վերականգնվի և վերադառնա իր օրինական սեփականատերեր, ինչպես ամրագրված են Թուրքիայի կողմից ստորագրված միջազգային փաստաթղթերում: Ուստի այս հարցը պետք է հստակեցվի միջազգային իրավունքի տեսանկյունից: Լոզանի պայմանագրի 42 3 3-րդ հոդվածի համաձայն, Թուրքիայի կառավարությունը պարտավորվեց լիարժեք հոգ տանել այդ փոքրամասնությունների եկեղեցիների, սինագոգների, գերեզմանատների և այլ կրոնական հաստատությունների մասին: Բնականաբար, ամբողջական պահպանումը ներառում է ոչ միայն եկեղեցիների քանդում և չքանդում, այլ նաև դրանց ուժեղացում և նորոգում: Ուստի, Սբ. Եկեղեցու շենքի մասնակի վերանորոգումը ոչ թե բարի կամքի արտահայտում է, այլ Թուրքիայի կողմից որպես հիմնական օրենք ստանձնած միջազգային պարտավորությունների շատ թերի կատարում ՝ օգտագործելով որոշ քաղաքական շահարկումներ: Թուրքիայի իշխանությունները խոչընդոտում են հայկական եկեղեցիների և մատուռների պահպանմանը ՝ օգտագործելով կրոնական ծառայություններ: Հայ եկեղեցու վերականգնման, վերակառուցման կամ վերափոխման կամ ընդլայնման ցանկացած տեսակ, որը որոշակի ծախսերից վեր է, գտնվում է Կրոնի գլխավոր վարչության, ինչպես նաև Արտաքին գործերի նախարարության իրավասության ներքո: Համաշխարհային նշանակության ոչնչացված քանդված ճարտարապետական ժառանգությունը ինչպես հայ, այնպես էլ օտարերկրյա գիտնականների համար: Հայկական պատմամշակութային ժառանգության ոչնչացման ցուցակը բավականին ընդգրկուն է. 1. 5-րդ դարում կառուցված Թեքոր տաճարը, Շիրակի մարզի համանուն գյուղի գմբեթավոր բազիլիկ եկեղեցի, այժմ ՝ Կարսի մարզի Դիգոր քաղաքում: , Թուրքիա, Անիից ոչ հեռու: Այս պահին այն ամբողջությամբ ավերված է և վերածվում է մզկիթի: 2. Սուրբ Աղբակ Բարդուղիմեոսի վանքը: Դեյր, Դհեր, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգում, Մեծ abաբ գետի աջ ափին գտնվող բլրի գագաթին: Ավանդության համաձայն, այն հիմնադրվել է 1-ին դարում Սանատրուկ թագավորի կողմից Բարդուղիմեոս առաքյալի գերեզմանի վրա, բորոտությունից բուժվելուց հետո, նրա կողքին գտնվող Կաթնաղբյուրի ջրով: Վանքը հիշատակվում է XIII դարից: 3. Սուրբ Կարապետ վանքը կողոպտվել և մասամբ ավերվել է 1915 թվականին: Այն վերածվեց քարերի կույտի: 1960 Այդ շրջանում թուրքական բանակը օգտագործվել է հրետանային պատրաստության համար: Հետագայում այդ նույն քարերն օգտագործվել են նույն տեղում գյուղ ստեղծելու համար: 4. Վարագա վանք: Դա միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր կրոնական և մշակութային կենտրոնն է, որը գտնվում է Վան քաղաքից հարավ-արևելք ՝ Վարագալերայի արևմտյան լանջին: Հիմնադրվել է VII դարում: Վանական համալիրը բաղկացած է վեց եկեղեցուց, գավթից, գավթից և օժանդակ շինություններից: Թուրքիայի կառավարության հրամանով առաջին հարկը ոչնչացվել է: 5. 1998 Կարսի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին վերածվել է մզկիթի: Բիթլիսի մզկիթի վերանորոգման համար օգտագործվել են բազմաթիվ քարե բեկորներ, արժեքավոր հայկական խաչքարեր և քարե գրություններ: Թուրքիան Անին ներառել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մշակութային հուշարձանի կարգավիճակի թեկնածուների ցուցակում: ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն հաստատել է ցուցակը, որն ընդգրկում է 35 հուշարձան: Եվ երբ Անինքը կներառվի վերջնական ցուցակում, դա պարզ կդառնա առաջիկա տարիներին: Ըստ թուրքական օրենսդրության ՝ եկեղեցիները և նրանց հարակից հաստատությունները չունեն իրավաբանական անձի կարգավիճակ: Իրավական սահմանափակումների արդյունքում այդ հաստատությունները կարող են եկամուտ ստանալ բացառապես անշարժ գույքի վաճառքից, վարձակալությունից կամ ամփոփումից: Այս հաստատությունները եկամուտ են կուտակում գույքի վարձույթից `իրենց սեփական կարիքների համար, ինչպես նաև դպրոցներին և հիվանդանոցներին օգնելու համար: Թուրքիայի հայկական հաստատությունները, չունենալով գույք ձեռք բերելու իրավունք, կարող են նույնիսկ զրկվել իրենց ունեցվածքից: Եթե համայնքը կամավորների թվի կրճատման պատճառով օգտագործում է իր ունեցվածքը շուրջ տաս տարի, ապա, ըստ Թուրքիայի օրենսդրության, պետությունը իրավունք է ստանում օգտագործել և տնօրինել այդ գույքը [2]: Թուրքիայում հայկական եկեղեցիների վիճակի մասին մանրամասն նկարագրություն կարող է կատարվել, մասնավորապես, անդրադառնալով Էրզրումից 9 կմ դեպի արևմուտք գտնվող հին հայկական Գեզ (Գեզկյո) գյուղի ներկայիս վիճակին: «Սպանեք 7 հայի, երկնքում կընկնեք», «հայկական ծնունդ», «հայ» և «հայ երեխա» արտահայտությունները մինչ այժմ Էրզրումում օգտագործվում են որպես անեծքներ և վիրավորանքներ: 1915-ի sinceեղասպանությունից ի վեր հայերի նկատմամբ ատելությունն ու զզվանքը չի վերացել: Հիմա նրանք վրեժ են լուծում հայ ժողովրդից ՝ հայկական եկեղեցիները վերածելով ավերակների: Հին հայկական Գեզ գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցին այսօր շատ վատ վիճակում է: Պատմական արժեք ունեցող այս կառույցը վերածվել է ավերակների: Էրզրումի Ազիզիե քաղաքում վերափոխման աշխատանքների շրջանակներում պարզվել է, որ 17-րդ դարում հայերի կողմից կառուցված եկեղեցին շրջանի բնակիչների կողմից որպես ախոռ է օգտագործվել մինչև 2012 թվականը: Բացի այդ, տուժել է Սուրբ Մինաս եկեղեցին, որը մինչ օրս շարունակում է տառապել գանձ որոնողների արկածներից, իսկ եկեղեցու պատերին հայերին վիրավորող բառեր են գրված: Արեւմտյան Հայաստանում և Թուրքիայում հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը շարունակական էր: Բազմաթիվ փաստեր ապացուցում են, որ Հայոց ցեղասպանության հետ մեկտեղ թուրքերը միտումնավոր «պլանավորել են ոչնչացնել» հայկական քաղաքակրթության իրեղեն ապացույցները [3]: Վերջերս Թուրքիայի իշխանությունները սկսել են վերականգնել որոշ հայկական հուշարձաններ, ինչը բացատրվում է ինչպես միջազգային հեղինակությունը բարձրացնելու, այնպես էլ զբոսաշրջությունը զարգացնելու և եկամտի նոր աղբյուր ունենալու ցանկությամբ: Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր հայկական եկեղեցիներն են գտնվում Թուրքիայի պետության ուշադրության կենտրոնում: Հայկական չափի հուշարձանները կամ ոչնչացվում են կամ օգտագործվում են որպես քարհանքեր, կամ վերածվում են այլ նշանակության շենքերի ՝ գոմեր, ախոռներ, պահեստներ: Վերականգնելով հայկական եկեղեցիները ՝ Թուրքիան ցանկանում է ստվերել Հայոց ցեղասպանությունը ժխտելու և հայ-թուրքական սահմանը բացելու իր քաղաքականությունը: Թուրքիայում աշխատելու նման ձևը պարտադրում է միշտ «բացասական վերաբերմունքը» «ամեն հայկականի» նկատմամբ: Եկեղեցիները վերանորոգելու թուրքական քաղաքականությունն ունի ինչպես քաղաքական, այնպես էլ տնտեսական շահեր: Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերականգնման մասին պաշտոնական հայտարարությունը արքեպիսկոպոս Արամ Աթեշյանն արեց անցյալ տարվա հոկտեմբերի 30-ին: Թուրքիայի մշակույթի նախարարը խոսեց նաև եկեղեցու վերականգնման մասին ՝ խթանելով Թուրքիայի տնտեսական զարգացման շահերը: Ինչ վերաբերում է Սուրբ Կիրակոս եկեղեցուն, ապա այն 1918-ին վերածվել է մզկիթի: Այն Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի հովանու ներքո գտնվող յոթ եկեղեցիներից մեկն է: Ամենամեծ հայկական եկեղեցիներից մեկը, որտեղ ավելի քան 2000 մարդ էր բնակվում և ուներ յոթ խորան, այժմ պահպանում է ընդամենը երեքը: Այն չի օգտագործվել ավելի քան 50 տարի, և միայն անցյալ տարի էր այն օգտագործվել նպատակով: Չնայած եկեղեցին նորոգվելու է, ներկայիս Դիարբեքիրում հայկական համայնք չկա, և եթե 2004-ին 22 հայ կար, 2006-ին ՝ 7, այժմ Դիարբեքիրում ապրում է ընդամենը 3 հայ: 1948 թ.-ին Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի ընդունումից հետո գործընթաց սկսվեց, երբ ընդունվեցին մեծ թվով միջազգային փաստաթղթեր, որոնք այժմ հիմք են հանդիսանում մարդու իրավունքների միջազգային նորմերի և նորմերի համար: Մարդու իրավունքների ոլորտում Թուրքիան ստորագրել է բազմաթիվ միջազգային փաստաթղթեր, որոնք ուղղակիորեն չեն ամրագրում փոքրամասնությունների հատուկ իրավունքները, բայց ապահովում են հավասար իրավունքներ բոլորի համար: Միևնույն ժամանակ, միջազգային փաստաթղթերի մեծ մասը, որոնք ինչ-որ կերպ առնչվում էին փոքրամասնություններին և նրանց իրավունքներին, Թուրքիայի կողմից ստորագրվել են հատուկ վերապահումներով `համաձայն 1923 թ. Երկրի Սահմանադրության: Լոզանի պայմանագրի դրույթների հետ հակասություններից խուսափելու համար: Թուրքիայի քաղաքականությունը կրոնական փոքրամասնության, մասնավորապես հայկական մշակութային ժառանգության նկատմամբ ունի խիստ խտրական բնույթ: Թուրքիան խախտեց 1982 թ. Սահմանադրության 63-րդ հոդվածը, որը սահմանում է պետության պատասխանատվությունը բնական ժառանգության պատմական, մշակութային, պաշտպանության և այդ նպատակով ձեռնարկված միջոցառումների համար: Այս գործողությունները չեն համապատասխանում Թուրքիայի քրեական օրենսգրքի «Հանցագործությունները դավանանքի ազատության դեմ» գլխին: Հայկական մշակութային ժառանգությունը ոչնչացնելու Թուրքիայի քաղաքականությունը մշակութային արժեքների պաշտպանությունը երաշխավորող միջազգային իրավունքի հիմնական նորմերի խախտում է: Մշակութային ժառանգության պահպանումը նշանակում է հարգանք դրա նկատմամբ և նրա անվտանգության երաշխիք, որը տրամադրվում է ստորև ներկայացված որոշ միջազգային փաստաթղթերում. 1. 1899. և 1907 Հաագայի կոնվենցիաներ, մասնավորապես `1907 թ. , 2. Գիտական և մշակութային հաստատությունների և պատմական հուշարձանների պահպանության մասին 1935 թ. Ապրիլի 15-ի Zյուրիխի համաձայնագրով: 3. ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Conventionինված բախումների արդյունքում մշակութային ժառանգության պահպանության մասին կոնվենցիա (Հաագայի կոնվենցիա, 1954 թ. Մայիսի 14-ին), երկու ուղեկցող արձանագրություններով (1954 թ. Մայիսի 14 - 1999 թ. Մարտի 26): Չորրորդ կոնվենցիայի առաջին և երկրորդ լրացուցիչ արձանագրություններով Սա կրոնի ազատության տեսակ է, որն այսօր գերակշռում է Թուրքիայում, մի երկրում, որը բազմիցս կատարել է հայերի, հրեաների և ասորիների ցեղասպանություն, ավերել է քրիստոնեական տաճարը և այն վերածել մզկիթի: Թուրքիան այժմ մզկիթներ է կառուցում ամբողջ աշխարհում, հատկապես Գերմանիայում, պահանջում է ազատություն իսլամական պրոզելիտիզմի համար, ակտիվացնում է թուրք իսլամիստներին, նրանց վտարում է երկրից և հովանավորում դպրոցներ և մզկիթներ: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Փոքրամասնությունների իրավունքների մոնիտորինգի հանձնաժողով: Փոքրամասնությունները Թուրքիայում, Ստամբուլ, 2004, էջ. 6. [3] Միրզոյան Լ., Հայ պատմամշակութային ժառանգությունը Թուրքիայում, Երեւան, 2015, էջ 14-7: Արման Անդրիկյան ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ ՀԱՅ ԵԿԵCHԵԻՆԵՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻԱԿԸ Հիմնաբառեր. Էթնոս, ինքնություն, կրոնական հիմունքներ, ՅՈՒՆԵՍԿՕ, լիզինգ, մզկիթ, ՄԱԿ, միջազգային դրույթներ և նորմեր համաձայն նորմերի, Հաղազերիկ, Հագայզիկ ։	Հոդվածի նպատակն է վեր հանել հայկական եկեղեցիների վիճակը Թուրքիայում, պարզաբանել դրանց իրավական կարգավիճակը՝ միջազգային կոնվենցիաների դրույթների և թուրքական օրենսդրությամբ, ինչպես նաև ցույց տալ թուրքական կառավարության կողմից ստանձնած միջազգային կոնվենցիաների խախտումը՝ կապված մշակութային նյութական ժառանգության պահպանման հետ, անդրադառնալ Թուրքիայում խոնարհված և կանգուն հայկական եկեղեցիների թվաքանակին։ Հոդվածում անդրադառնում ենք նաև վերջին շրջանում թուրքական իշխանությունների՝ հայկական որոշ կոթողներ վերականգնելու քաղաքականությանը, ինչը բացատրվում է ինչպես միջազգային հեղինակությունը բարձրացնելու, այնպես էլ՝ զբոսաշրջությունը զարգացնելու և եկամտի նոր աղբյուր ունենալու ձգտման հետ։ Հայկական եկեղեցիները վերանորոգելով` Թուրքիան ցանկանում է ստվերել հայոց ցեղասպանության ժխտման և հայ-թուրքական սահմանի բացման հարցում որդեգրած քաղաքականությունը։
Գիտ. Ղեկավար ՝ տեխնիկական գիտությունների թեկնածու, դոց. Ս. Նահապետյան Լեռնային Karabakhարաբաղի Հանրապետության տնտեսական հատվածի կազմակերպությունների ֆինանսավորման հետ կապված խնդիրների լուծումը պահանջում է ժամանակակից մեթոդների ներդրում, զարգացում և մեխանիզմներ: Լ theՀ տնտեսության մասնավոր հատվածի կառուցվածքի ներկայիս տեսքը: 2014 թ.-ին ձեռնարկությունների ռեգիստրում գրանցված տնտեսվարող սուբյեկտների ընդհանուր թվի 89.4% -ը գերփոքր (3654), 7.5% -ը `փոքր (306), 1.5% -ը` միջին (62) և 1.5% - (63) խոշոր սուբյեկտները: Ինչ վերաբերում է աշխատողների տեղաբաշխմանը, ապա մասնավոր հատվածում աշխատողների ընդհանուր թվի կեսից ավելին `54,7% -ը բաժին է ընկնում խոշոր, իսկ շատ փոքր, փոքր` միջին ձեռնարկություններին `համապատասխանաբար 15,5%, 20,0% - 9,8%: Արտադրության ծավալը բաշխված է այս կազմակերպությունների միջև հետևյալ կերպ. 26.4% -ը բաժին է ընկնում փոքր ընկերություններին, 20% -ը `փոքր, 11.2% -ը` միջին և 41.8% -ը `խոշոր ընկերություններին 1: Եվ եթե հաշվի առնենք, որ ստեղծվող փոքր միկրո միկրո կազմակերպությունները գործում են միջինը ընդամենը 2.5 տարի, անհնար է եզրակացնել, որ մեր տնտեսության մեջ միկրո միկրո փոքր տնտեսվարողները բավականին թույլ զարգացած են, և միջին - չափի սուբյեկտները դեռ ձևավորման խնդիր ունեն: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ փոքր ձեռնարկությունների անբավարար զարգացման հիմնական պատճառներն են `1. Թողարկված արտադրանքի ոչ մրցունակությունը` պայմանավորված առկա արտադրական սարքավորումներով և տեխնոլոգիայով, 2. equipmentամանակակից սարքավորումներ գնելու ֆինանսական միջոցների բացակայություն և անբավարարություն, 3. Անբարենպաստ վարկային պայմանները թույլ չեն տալիս փոքր ձեռնարկություններին օգտագործել այն, մինչդեռ արտադրական գործունեությունը, ի տարբերություն առևտրի, ավելի մեծ ներդրումներ է պահանջում շահույթ ստանալու համար: Ինքնաֆինանսավորման մեխանիզմների (վարկային միություններ, փոխադարձ ապահովագրական ընկերություններ) բացակայություն: 1 Լ NKՀ վիճակագրական տարեգիրք, http: //stat-nkr.am/: Ներքին տնտեսության ձեռնարկությունների ֆինանսավորման հետ կապված խնդիրները հիմնականում դիտարկվում են աշխատանքում: Այսօր մեր երկրի տնտեսության կառուցվածքն այնպիսին է, որ խոշոր, փոքր և միջին կազմակերպությունները ունեն ֆինանսական աղբյուրների լուծման համար ֆինանսավորման աղբյուրների փոքր ընտրություն: Հետխորհրդային Հայաստանում ընտրված քաղաքականությունը առաջնահերթություն է տալիս ֆինանսական հատվածում բանկային համակարգի կայացմանն ու զարգացմանը: Եվ քանի որ այսօր բանկային համակարգը անհամեմատ զարգացած է տնտեսության ֆինանսական հատվածում, ուստի տնտեսության իրական հատվածի կազմակերպությունները ֆինանսավորման համար դիմում են բանկային վարկեր ստանալու համար: Այնուամենայնիվ, կան մի շարք խոչընդոտներ, հատկապես փոքր ձեռնարկությունների համար, որոնք ավելի նպատակահարմար է բաժանվել երկու խմբի ՝ խոչընդոտներ վարկառու ՓՄՁ-ների տեսանկյունից, խոչընդոտներ վարկատու կազմակերպությունների տեսակետից: ՓՄՁ վարկառուների տեսանկյունից հիմնական խոչընդոտները. ՓՄՁ-ների վարկատուի հետ աշխատելու խնդիրները հաճախ պայմանավորված են ՓՄՁ-ների համար բիզնես վարելու բիզնեսի հմտությունների բացակայությամբ: Պարտատերերի գիտելիքների պակաս ՝ ՓՄՁ-ների վարկավորման ռիսկը գնահատելու համար: Բացի այդ, ՓՄՁ-ներին սովորաբար պակասում են ռեսուրսները և վարկային պատմությունը վարկատուների կողմից նախընտրելի ավանդական վարկատուների կողմից, շատ ՓՄՁ-ներ չունեն վարկային պատմություն և համապատասխան ֆինանսական տեղեկատվություն. Վարկատուները սովորաբար չեն առաջարկում ֆինանսական գործիքներ `հասունության, ծախսերի և բիզնեսի կարիքները բավարարելու առումով: ՓՄՁ-ների;  Փոխատուները փոքր փորձ ունեն ՓՄՁ վարկավորման հարցում. հաճախ ՓՄՁ-ները հաճախ չեն կարող տրամադրել վարկատուի պահանջած գրավը.  Տեղական արժույթով վարկերը կամ չեն տրամադրվում, կամ սովորաբար չափազանց թանկ են ՓՄՁ-ների համար: Long Երկարաժամկետ վարկավորման գործիքներ չեն առաջարկվում: Վարկատուների տեսանկյունից ՓՄՁ վարկավորման խնդիրները հետևյալն են. Financialշգրիտ ֆինանսական տվյալներ  Փոքր և միջին ձեռնարկություններին հասանելի չեն սահմանափակ արժողությամբ ազգային արժույթով վարկեր, մինչդեռ ՓՄՁ վարկատուների համար արտարժութային վարկերն անընդունելի են ռիսկի տեսանկյունից, ինչպես ՓՄՁ-ներն են անում: համապատասխան արժույթով շահույթ չստանալ: Պատճառով Բարձր ռիսկի պատճառով ՓՄՁ վարկավորումը հաճախ պահանջում է ավելի բարձր վարկային վարչարարություն, որի արդյունքում վարկատուները ավելի բարձր տոկոսադրույքներ են սահմանում, ինչը վարկերը պակաս գրավիչ է դարձնում: 2014 թ.-ին վերջին առևտրային բանկերի կողմից տրամադրված ընդհանուր վարկերի 35% -ը (9 039,5 մլն դրամ) կազմում էին դրամով տրամադրված վարկերը և 65% -ը `արտարժույթով 1: Տնտեսության մեջ մասնավոր հատվածի ֆինանսավորման հետ կապված վերոհիշյալ խնդիրները լուծելու համար Լ GovernmentՀ կառավարությունը հիմնադրել է Արցախի ներդրումային հիմնադրամի «Գյուղական» գյուղատնտեսական աջակցության հիմնադրամ: Այս միջոցները, մասնակիորեն սուբսիդավորելով առևտրային բանկերի կողմից տրամադրվող վարկերի տոկոսադրույքները, ինչպես նաև վարկեր և փոխառություններ ինքնուրույն տրամադրելով, նպատակ ունեն էլ ավելի ընդլայնել կապը տնտեսության իրական և ֆինանսական հատվածների միջև: 2008-2014 թվականներին Գիտությունների ազգային ակադեմիան օգնություն է տրամադրել 25 միլիարդ դրամի, որի գերակշիռ մասը ՝ 74% -ը, հիմնադրամի կողմից տրամադրված վարկերն են, որոնք տրամադրվել են գյուղատնտեսությամբ զբաղվող 67 իրավաբանական անձանց: 36.730 անհատ: 2 Նպատակ ունենալով խթանել երկրում ՓՄՁ ոլորտի զարգացումը, ԼRՀ կառավարությունը համապատասխան ներդրումային ծրագրեր է իրականացնում Արցախի ներդրումային ֆոնդի (MIF) միջոցով: ԱԳՆ-ի միջոցով ՓՄՁ ոլորտին տրամադրվող աջակցության ընդհանուր գումարը 19 միլիարդ դրամ է 3: Այնուամենայնիվ, այս ծրագրերի իրականացման արդյունավետությունը ենթադրում է դրված նպատակներին հասնելու հավանականությունը անմիջականորեն կապված է մի շարք գործոնների հետ: Նախևառաջ, ոչ միայն ֆինանսական աջակցությունը, խորհրդատվությունը պետք է տրամադրվի նորաստեղծ և գործող կազմակերպություններին, այլև համապատասխան մասնագետների ներգրավմամբ `ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու համար, այս տեսակի գործունեության հիմնական սկզբունքները ներդնելու համար: Գործարար հասկացությունը ոմանց կողմից մինչ այժմ ընկալվում է որպես բացասական երեւույթ: Ձեռնարկատիրական հոգեբանության ըմբռնումը և ձեռներեցության հիմնական հմտությունների յուրացումը շատ կարևոր է: Դա կնպաստի վարկերի տեսքով ստացված միջոցների ռացիոնալ օգտագործմանը: Ինչ կլինի սպասվող արդյունքը: Կբացառվի ներկայումս ստեղծվող Լ NKՀ վիճակագրական 1 տարեգիրքը: 2 Լեռնային Karabakhարաբաղի Հանրապետության գյուղի և գյուղատնտեսության աջակցության հիմնադրամ, http: //agrofund.am/index.php/am: Համապատասխան ֆինանսական ռեսուրսներ ստանալիս իրավիճակները, դրանց անարդյունավետ օգտագործման արդյունքում, վարկառուները ոչ միայն ստիպված են դադարեցնել իրենց գործունեությունը, այլ նաև դիմում են բանկերին `նոր վարկեր ստանալու համար` առկա վարկերը վերաֆինանսավորելու համար: Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք, համապատասխան ծրագրերի միջոցով իրական հատվածում պետության մասնակցությունը պետք է համարվի Լ NKՀ տնտեսության զարգացման առանցքային առանձնահատկությունը: Դա պայմանավորված է նրանով, որ Լ andՀ տնտեսության ֆինանսական և իրական հատվածները ի վիճակի չեն միմյանց հետ ինքնուրույն համագործակցել: Իհարկե, հետպատերազմյան շատ մեծ երկրում տնտեսության վերականգնման համար այս պետական աջակցության ծրագրերի դերը: Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ տնտեսության վերականգնումը դեռ բավականին դանդաղ է ընթանում: Սա ենթադրում է, որ պետության զարգացման միջամտությունը տնտեսական զարգացմանը պետք է արտահայտվի ոչ միայն ֆինանսական աջակցության ձևով ՝ համապատասխան ռեսուրսների մատչելիությունը մեծացնելու համար, այլև առաջին հերթին պետք է ստեղծվեն իրական հատվածում կազմակերպությունների առողջ մրցակցության պայմաններ: Լուսինե Սանթրյան Լ NKՀ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱԿԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ՖԻՆԱՆՍԱՎՈՐՄԱՆ ԳՈՐԸՆԹԱՆԵՐ ։	Շուկայական տնտեսվարման արդի պայմաններում մասնավոր հատվածում գործող կազմակերպությունների կենսունակությունը մեծամասամբ պայմանավորված է նաև դրանց ֆինանսավորման արդյունավետությամբ։ Սակայն հենց այս կազմակերպությունների կարգավիճակով պայմանավորված` ֆինանսավորման գործընթացը բախվում է մի շարք խոչընդոտների, որոնց հաղթահարումը ենթադրում է համալիր միջոցառումների իրականացում պետության, վարկառուների և վարկատու կազմակերպությունների կողմից։ Հոդվածը նվիրված է կազմակերպությունների ֆինանսավորման հետ կապված խնդիրների լուծմանն ուղղված որոշ մոտեցումների մշակմանը։
Educationalանկացած ուսումնական գործընթացի արդյունավետությունն առաջին հերթին պայմանավորված է գիտելիքի որակի գնահատմամբ և գնահատմամբ: Էլեկտրոնային ուսուցման դեպքում լայնորեն կիրառվում է գիտելիքների ավտոմատացված ստուգում, որն ապահովում է ճկուն, առաջադեմ թեստավորման մեթոդների կիրառումը: Գիտելիքների ավտոմատացված ստուգումը հիմնված է մանկավարժական թեստերի օգտագործման վրա, որոնց կազմումը գիտական և աշխատատար խնդիր է `հիմնված համապատասխան փորձի և հոգեֆիզիոլոգիական բնույթի ռացիոնալ մոտեցումների վրա: Բազմաթիվ հետազոտություններ են իրականացվում մանկավարժական թեստերի ստեղծման ուղղությամբ, որոնք ուղղված են թեստավորման գործընթացի ավտոմատացմանը և դրա ճշգրտության բարձրացման խնդիրներին [1,17 էջ]: Կրթական համակարգում համակարգչային թեստավորման տեխնոլոգիաների կիրառմամբ թեստերն օգտագործվում են ընդունելության քննությունների, ընթացիկ գիտելիքների թեստերի, կիսամյակային քննությունների, հեռավար ուսուցման, քննությունների հանձնելու գործընթացում: Քննությունների համակարգչային թեստը թույլ է տալիս ստուգել տվյալ առարկայի գիտելիքները, ապահովում է գնահատման օբյեկտիվությունը, ուսուցչին ազատում է գրավոր աշխատանքների աշխատատար փորձարկումներից: Հարկ է նշել, որ համակարգչային թեստավորման և գիտելիքների գնահատման օբյեկտիվությունը մեծապես կախված է թեստերի բովանդակության որակից: Թեստերի զարգացումը ուսուցիչների, բանախոսների դասախոսների գիտամեթոդական աշխատանքի ուղղություններից մեկն է: Այս հոդվածում քննարկվում են մանկավարժական թեստերի զարգացման բաղադրիչները և դրանց հիմնական պահանջները: Թեստավորման գործընթացում կա ճանաչողության չորս մակարդակ: Առաջին մակարդակում տեղեկատվությունն ընկալվում է, ներկայացվում է առարկան: Դրա նպատակը (կամ խնդիրը) օբյեկտների և երևույթների ճանաչումն է: Երկրորդ մակարդակում կատարվում է ոչ միայն տեղեկատվության ընկալումը, այլ նաև դրա մեխանիկական ներկայացումը, որի նպատակը (խնդիրն է) ստացված տեղեկատվության փոխանցումն ու վերապատմումն է: Երրորդ մակարդակում տեղեկատվությունը ընկալվում է, արտացոլվում, վերլուծվում, իրացվում և ընդունվում դրա հիման վրա: Երրորդ մակարդակի նպատակը (կամ առաջադրանքը) տարբեր իրավիճակներում ձեռք բերված գիտելիքների գործնական կիրառումն է: Չորրորդ մակարդակում ձեռք բերված գիտելիքները ոչ միայն կիրառվում են, այլ դրանց հիման վրա ստեղծվում են նորերը: Չորրորդ մակարդակի նշանը նոր գիտելիքների ստեղծագործական վերարտադրությունն է: Ըստ ճանաչողական գործունեության մակարդակների, կարելի է առանձնացնել թեստային առաջադրանքների չորս տեսակ: Առաջին տեսակը ներառում է առաջադրանքներ, որոնք հեշտացնում են տեղեկատվության յուրացումը ծանոթության մակարդակով: Օրինակ ՝ ապրանքի երաշխիքային ժամկետը, պահպանման սահմանները և այլն: Երկրորդ տեսակը ներառում է առաջադրանքներ, որոնք ներառում են սովորողի կողմից տեղեկատվության յուրացում և վերարտադրում այն պարզ տրամաբանական գործողությունների մակարդակում: Երրորդ տեսակը ներառում է առաջադրանքներ, որոնք պահանջում են համեմատաբար բարդ տրամաբանական գործողություններ `տեղեկատվությունը յուրացնելու համար` ոչ ստանդարտ դրույթների վրա գործելու ունակություն: Ըստ բովանդակության, նման խնդիրները հիմնականում խնդրահարույց են, ենթադրում են մեկնաբանման, փաստարկման և գնահատման գործողություններ: Չորրորդ տեսակը խնդիրների լուծման առաջադրանքներ են, որոնք զարգացնում են արդյունավետություն, ստեղծագործական գործունեություն, ներառյալ բարդ իրավիճակների վերլուծության, եվրիստիկական որոնման, խնդիրների լուծման խնդիրներ: Նման առաջադրանքները կարող են լինել մի քանի սկզբունքորեն ճիշտ պատասխաններ, որոնք փոքր-ինչ տարբերվում են ստանդարտից: Բացի այդ, շատ կարևոր է իմանալ, թե ինչպես է սովորողը եկել այս կամ այն լուծմանը, պարզել իր դատողությունների ընթացքը, ծանոթանալ նրա հաշվարկներին և ենթադրություններին: Հիմնականում նրանք օգտագործում են գրավոր աշխատանքներ ՝ նման խնդիրներ լուծող խնդիրների գնահատման և կատարման համար: Թեստի խնդիրների զարգացում Սովորողի հմտությունների ավտոմատացում Ավտոմատացումը Թեստավորումը բարդ գիտամեթոդական խնդիր է, որի լուծումներից մեկը համակարգչային մոդելավորման բիզնես խաղերի օգտագործումն է [2, 107 էջ]: Եվ ինչպիսի՞ն պետք է լինեն թեստային առաջադրանքները: Ավանդական հարցերն ու խնդիրները, որոնք օգտագործվում են գրավոր և բանավոր թեստերի քննությունների ժամանակ, և խնդիրները, որպես կանոն, չեն կարող կիրառվել անփոփոխ թեստերում: Նրանց համար հատուկ առաջադրանքներ են մշակվում փորձարկման ձվով: Այս աշխատանքը, ըստ ծանրաբեռնվածության, դժվարության: ունակությունը, կարելի է համեմատել նոր ուսումնական առարկայի դասագրքի փուլային զարգացման հետ: Փորձը ցույց է տալիս 2, որոշ առաջադրանքների զգալի մասը բազմիցս մշակվում և խմբագրվում է: Սովորողների տարբեր խմբերի վրա կատարված թեստերի արդյունքում հանվում են ամենապարզ, բարդ և թույլ ձևակերպված առաջադրանքները: Ըստ սովորողի կատարած գործունեության բովանդակության ՝ առաջադրանքները կարելի է բաժանել հետևյալ խմբերի. • Մեկ պատասխանի ընտրություն, • Մի քանի պատասխանների ընտրություն, • Երկու խմբերի տարրերի միջև համընկնումի որոնում. • լրացնել դատարկ տեղերը, • փակցնել, • կազմել պատասխանը, • հաշվել պատասխանը: Թեստային առաջադրանքները կարող են լինել հարցական, հաստատական, տեքստային, աղյուսակային, գծապատկերային և այլն: Թեստային առաջադրանքի ընտրությունը կախված է առարկայից, թեստի առաջադրանքից ընթացիկ գիտելիքների ստուգումից, քննություններ հանձնելուց, թեստ-դասավանդող և այլն , հաստատված սովորություններ, ուսանողների մասնագիտացում, համակարգչային թեստավորման հնարավորություններ և այլն: Ըստ անվանման ՝ նույն առարկան, օրինակ ՝ «Ինֆորմատիկայի հիմունքները» տարբեր մասնագիտությունների ուսանողների համար, օրինակ ՝ հաշվապահներ, ֆինանսիստներ, մենեջերներ և այլն, անցնում են տարբեր հատորներով: Դրանցից կախված է նրանց համար տարբեր թեստային առաջադրանքների մշակման հարցը: Դրանք սովորաբար նախապատվությունը տալիս են առաջադրանքների, որոնց դեպքում ճիշտ պատասխանը գուշակելու հավանականությունը մոտ է կամ հավասար է զրոյի: Հաշվարկներ պահանջող առաջադրանքների ճիշտ պատասխանները դժվար թե կանխատեսեն: Բավականին դժվար է նաև կանխատեսել համապատասխանության հաստատման, ճիշտ հաջորդականության, տեսակավորման և լրացման առաջադրանքների ճիշտ պատասխանները ըստ որոշ նշանի [3, 24 էջ]: Ամեն դեպքում, մշակված թեստային առաջադրանքները պետք է ապահովեն ուսանողների գիտելիքների գնահատման օբյեկտիվությունը և relia3 հուսալիությունը: Քննական առաջադրանքները պետք է բավարարեն հետևյալ պահանջները. Արդյունավետություն և այլն: Թեստային առաջադրանքները գնահատվում են առանձնահատկությամբ, վերացականությամբ, ընդհանրացման խորությամբ, գիտելիքների ամբողջականությամբ: Խնդիրը պետք է լինի պարզ, միանշանակ և հնարավորինս կարճ: Առանց թեստի, առաջադրանքը չի կարող թեստ լինել: Խորհուրդ չի տրվում թեստում ներառել հարցեր, որոնք պահանջում են ոչ միատարր պատասխաններ: Առաջադրանքի «բարդության» դժվարությունը հիմնականում կախված է դրա բովանդակությունից և ձեզանից: Առաջադրանքի բարդությունը կարող է որոշվել սխալ պատասխանների առումով `« սխալ պատասխանների հարաբերակցությունը պատասխանների ընդհանուր թվին »: Թեստային առաջադրանքներում կարող է լինել տարբեր քանակությամբ «համեմատաբար ճիշտ» սխալ պատասխաններ: Խորհուրդ չի տրվում բերել ակնհայտ սխալ պատասխաններ, որոնք սովորողը կճանաչի անմիջապես: Սխալ պատասխանները պետք է իրատես լինեն: Կարճ մեկ տողով պատասխանը համարվում է լավագույնը: Երկու-երեք տողից ավելի պատասխանի տարբերակը չի առաջարկվում «մեծ տեքստը դժվար է ընթերցել»: Առաջադրանքի մեջ բառերի տողերը նույնպես խորհուրդ չեն տրվում «դա դժվարացնում է ընթերցումը»: Թեստային առաջադրանքների պահանջներից մեկը պատասխանի համար անհրաժեշտ տեղեկատվության նվազագույն քանակն է ՝ անիմաստ կորուստ: Ավելորդ մանրամասնությունը, ավելորդ բառերը, հերոսները սովորողին շեղում են հիմնական ընկալումից: Տեքստի վատ դասավորությունը, անզգույշ նկարազարդումը, հապավումների օգտագործումը, որոնք համընդհանուր ճանաչում չունեն, դժվարացնում են տեղեկատվության ընկալումը: Գիտելիքների ավտոմատացված առաջադրանքները նախատեսված են հաշվի առնելու էկրանի և համակարգչային փորձարկման համակարգի սահմանափակումները: Կարճ պատասխանները տեղադրվում են էկրանի կենտրոնում: Պատասխանի ընտրանքները էկրանին բաժանվում են մեկ կամ երկու դատարկ տողերով: Հնարավոր է տեքստի գույնի նշ գույների նշում, բայց դա չպետք է ուսանողին շեղի առաջադրանքի բովանդակությունից: Թեստային առաջադրանքների բովանդակությունը պետք է համապատասխանի ընթերցված դասախոսությունների նյութերին, առաջարկվող դասագրքերին, ուսանողներին հասանելի ուսումնամեթոդական նյութերին: Թեստեր նախագծելիս ուսումնական նյութի բովանդակությունն ընտրելիս պետք է հաշվի առնել հետևյալ սկզբունքները. • Առավել համապատասխան գիտելիքների, հիմնական տարրերի ընտրություն. Առարկայի բովանդակության փոփոխության հետ կապված, • «հեշտ» առաջադրանքների աճող դժվարությունը, որը սովորողների մեծ մասը ճիշտ է կատարում, մինչև ամենադժվարը: Հայտնի է, որ նույն թեստով անհնար է ճիշտ որոշել տարբեր մակարդակի պատրաստվածության ուսանողների գիտելիքները: Ուստի հաճախ թեստեր են մշակվում ՝ միջին մակարդակի սովորողների գիտելիքները ստուգելու համար: Այսպիսով, կրթական համակարգում, օգտագործելով համակարգչային փորձարկման տեխնոլոգիաներ, կարող ենք ասել, որ դրանք բարձրացնում են գիտելիքների գնահատման գործընթացի արդյունավետությունը, ինչպես գիտելիքների ստուգման այլ ձևերը, բացահայտում են բացերը, խրախուսում են ուսումը, ինչպես նաև տալիս են հետադարձ կապ ուսուցման որակի վերաբերյալ: Գրականություն 1. Միքայելյան ԱՍՍ Գնահատման նոր գործող համակարգը `որպես կրթության որակի բարելավման խթան: Ուսուցչի ձեռնարկ / ՕՀ Միքայելյան, Ս.Օ. Միքայելյան: ՀՀ կրթության ազգային ինստիտուտ, 2010, 80 էջ: 3. Сёмочкин, А.Н. Էլեկտրոնային թեստերի խմբագիր: Էլեկտրոնային թեստերի ստեղծման և օգտագործման մեթոդական առաջարկներ / ANSymochkin: - Բլագովեշչենսկ: Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Համոբյան Մամիկոն alալիբեկ - տեխնիկական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ, ՀՊՄՀ մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի, ինֆորմատիկայի ֆակուլտետի դոցենտ, ինֆորմատիկայի ամբիոն և դրա դասավանդման մեթոդները, էլ. [email protected] Ալվարդ Գ. Կիրակոսյան - բ.գ.թ., դոցենտ, ՀՊՄՀ կենսաբանության, քիմիայի, աշխարհագրության, կենսաբանության ֆակուլտետի դոցենտ, դրա ուսուցման մեթոդները, էլ. [email protected] Մանուկյան Վարդուհի Արամայիս - Ինֆորմատիկայի ֆակուլտետի մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի և ինֆորմատիկայի ամբիոնի մասնագետ, իր դասավանդման մեթոդիկայի, ՀՊՄՀ, էլ. ։	Հոդվածում նկարագրված է թեստերի մշակման կարևոր բաղադրիչները և դրանց ներկայացվող պահանջները, որոնք բարձրացնում են գիտելիքների գնահատման գործընթացի արդյունավետությունը, գիտելիքների ստուգման այլ ձևերի նման բացահայտում են բացերը և խրախուսում ուսուցումը, ինչպես նաև ապահովում հետադարձ կապ ուսուցման որակի հետ։
ՀՐԱՊԱՐԱԿԻ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԻ VERԱVERԿՈՒՄԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԹԵՐԹՈՒՄ 1994 թ. Մայիսի 12-ին ՀՀ Պաշտպանության նախարարը, ԼRՀ ՊԲ հրամանատարը և ԱՀ Պաշտպանության նախարարը ստորագրեցին զինադադարի պայմանագիր, որով կողմերը պայմանավորվեցին հետևյալը. «Ապահովել կրակի և ռազմական գործողությունների ամբողջական դադարեցումը 1994 թվականից ի վեր: Մայիսի 12, 00 ժամ 01 րոպե: Մինչև 1994 թվականը: Հրադադարի մասին համապատասխան հրամանները կտան մայիսի 11-ին և կփոխանցվեն դրանց իրականացման համար պատասխանատու զորամասերի հրամանատարներին: Մինչև մայիսի 12-ի ժամը 23: 00-ն, Կողմերը փոխանակում են հրադադարի մասին իրենց հրամանների տեքստերը `դրանց հնարավոր լրացման և հետագայում նմանատիպ գործիքների հիմնական դրույթների հետագա ներդաշնակեցման նպատակով: Հրադադարի ստորագրումից անցել է 20 տարի, և համաձայնագրի առաջին և ամենակարևոր կետը մնացել է չիրականացված: Այս աշխատանքով մենք ներկայացնում ենք, թե ինչպես է թշնամին ակտիվանում տարվա ընթացքում, հատկապես որոշակի շրջաններում, և ինչպես է այդ գործունեությունը լուսաբանվում հայկական լրատվական դաշտում: Ուսումնասիրելով մի քանի տարի շարունակ հրադադարի ռեժիմի խախտման վերաբերյալ պաշտոնական տվյալները (ՀՀ ForcesՈՒ և ԼRՀ ՊԲ), պատկերը հետևյալն է. 2010 2010-ին `7450 կրակոց,  2011-ին` 12619 կրակոց,  2012-ին `15232 կրակոց,  2013-ին: 12739 կրակոց 2. Ինչո՞վ է պայմանավորված մրցակցի ակտիվությունը: Ըստ մեր դիտարկման արդյունքների ՝ տարվա ընթացքում հակառակորդը ինտենսիվորեն խախտում է հրադադարի ռեժիմը, հատկապես նշանակված օրերին, օրինակ ՝  հունվար կամ Արյունոտ հունվար (հասցե ՝ Քարա Յանվար, 1990 թվականի հունվարի 20-ի գիշերը: Խորհրդային բանակը ներխուժեց Բաքու: , սպանելով հարյուրավոր մարդկանց): ) Հունվարի 28-ին ՝ ՀՀ զինված ուժերի կազմավորման օրը, 25 փետրվարի 25-26-ը, Խոջալուի դեպքերը, որոնք ադրբեջանական կողմը փորձում է աշխարհին ներկայացնել որպես «ցեղասպանություն», 27 փետրվարի 27, Սումգայիթի ջարդեր , Մայիսի 9-ին և 12-ին, Շուշիի հրադադարի ռեժիմի ազատագրման հաստատման մասին համաձայնագիր, 2 սեպտեմբերի 2 և 21` Արցախի և ՀՀ անկախության օրեր, 1 Տե՛ս Լ NKՀ պաշտոնական կայք `http: //www.nkr.am/hy/ceasefire-agriage/147/: 2 Տե՛ս «Երկիր օրաթերթի» կայքի ինֆոգրաֆիկան ՝ http: //www.yerkir.am/hy/news/57632.htm:  Նոր տարի, գարնանային աշնանային զորակոչ-զորացրում կատարելու ժամանակահատվածը ՀՀ զինված ուժերում տարին երկու անգամ, շրջան գարնանային ինժեներական աշխատանքային ժամանակահատված, և ՀՀ արտաքին գործերի նախարարների հանդիպումներ ,  Հանրապետության Նախագահի այց Հայաստանի սահմանամերձ շրջաններ, Ադրբեջանի ներքին ներքին քաղաքականություն, մասնավորապես 2013 թ. կադրային փոփոխություններ պաշտպանության համակարգում 2014 թ. (պաշտպանության նախարար Zakաքիր Հասանովի նշանակում և այլ հետագա փոփոխություններ): Այժմ մենք ներկայացնում ենք, թե ինչպես են մեկնաբանվում այս իրադարձությունները հայկական մամուլում: 2014 թ. Հունվարի 19-ի լույս 19-ի գիշերը թշնամու դիվերսիոն խմբերի կողմից միաժամանակ փորձեր են կատարվել ներթափանցել Արցախի հայ-ադրբեջանական շփման գծի հյուսիս-արևելյան (raրաբերդ) և հարավ-արևելյան (Կորգան) ուղղություններում: Մահացավ կրտսեր սերժանտ Արմեն Լոնի Հովհաննիսյանը: Դրանից հետո սահմանի երկայնքով լարվածությունն ուժեղացավ, եւ որոշ «փորձագետներ» սկսեցին կանխատեսել լայնամասշտաբ ռազմական գործողությունների վերսկսումը: Հունվարի 20-ին հայկական կողմը հայտարարեց, որ հունվարի 19-ի դիվերսիան անպատասխան չի մնա: Հաջորդ օրը ադրբեջանական կայքերում, այդ թվում ՝ Ադրբեջանի ՊՆ պաշտոնական կայքում, հայտարարվեց, որ հայկական կողմը հարձակվել է: «Ադրբեջանի ՊՆ հայտարարությունը, թե իբր հարձակվել ենք, հերթական ապատեղեկատվությունն է: Անցած գիշեր հակառակորդի ստորաբաժանումները տասն անգամ ավելի ինտենսիվ կրակ են արձակել ՝ խախտելով հրադադարի պահպանման ռեժիմը: Երեկ մենք խոստացանք համապատասխան ձիով պատասխանել հունվարի 19-ի դիվերսիան ՝ քաջատեղյակ լինելով այդ մասին, նրանք վախեցած գնդակահարեցին առաջնագծի ողջ երկայնքով: «Մեր ստորաբաժանումների պատասխան կրակի արդյունքում հակառակորդը լռել է, մենք զոհեր չունենք», - ասաց ՀՀ ՊՆ մամուլի քարտուղար Արծրուն Հովհաննիսյանը: Հավելենք, որ ՊԲ օպերատիվ տվյալների համաձայն ՝ հունվարի 12-ից 18-ն ընկած ժամանակահատվածում հակառակորդը հրադադարի պահպանման ռեժիմը խախտել է 150 անգամ, որի ընթացքում տարբեր տրամաչափի հրաձգային զինատեսակներից հայ դիրքապահների ուղղությամբ արձակվել է ավելի քան 800 հրազեն: կրակոց 2 Համեմատելով այս թվերը միայն հունվարի 20-ին հրապարակված թվերի հետ, ստացվում է հետևյալ պատկերը. Մեկ շաբաթվա ընթացքում ավելի քան 800 կրակոց, մեկ օրվա ընթացքում ավելի քան 2000 կրակոց 3: Այսպիսով, հակառակորդը զգալիորեն ուժեղանում է «հունվար» -ի ընթացքում, խախտում է հրադադարի պահպանման ռեժիմը, որի արդյունքում, ցավոք, հայկական կողմն ունի մարտական զոհ (ներ): Ըստ այդմ ՝ հունվարի 19-ին ադրբեջանական դիվերսիոն գործողությունն իրականում կանգնած է հունվարի 20-ին ինտենսիվ կրակի առջեւ ՝ առաջնագծի ողջ երկայնքով, ընդ որում ՝ ադրբեջանական կողմը հարձակման է ենթարկվելու: 1 Տե՛ս «Ռազմինֆո» ռազմական նորությունների կայքի հրապարակումը ՝ http: //razm.info/29642: 2 Տե՛ս ՊԲ մամուլի ծառայության (այսուհետ ՝ ՊԲ պատգամավոր) հրապարակումը http: // www. //nkrmil.am/main/am/newsMore650.html: 3 Տե՛ս Պաշտպանության բանակի պատգամավորի հրապարակումը. Http: //nkrmil.am/main/am/newsMore653.html: գրիպի պայմաններում: Այս հանգամանքը եւս մեկ անգամ ապացուցում է, որ Ադրբեջանում պաշտպանության նոր նախարարի նշանակումը չի ազդել ընդհանուր իրավիճակի վրա: Ադրբեջանը շարունակում է իր քաղաքականությունը Հայաստանի նկատմամբ, և արցախյան հիմնախնդրի խաղաղ կարգավորման կոչերը, որոնք հաճախ հնչում են Ադրբեջանի նախագահի և բարձրաստիճան պաշտոնյաների կողմից, քարոզչական հերթական քայլն է: Միայն մեկ օր անց, երբ իրավիճակը սահմանին դեռ բավականին լարված էր, հակառակորդը սկսեց ինտենսիվ կրակել հայ-ադրբեջանական սահմանի ՝ Տավուշի մարզի սահմանամերձ գյուղերի ուղղությամբ: Մի շարք հայկական լրատվական կայքեր, մասնավորապես news.am- ը, երեկոյան սկսում են լուրեր տարածել հետևյալ վերնագրով. «Ադրբեջանական կողմը կրակում է Այգեպար և Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղերում. Բնակիչներին տարհանելու համար»: Բովանդակությունը հետեւյալն է. «Ադրբեջանական կողմը շուրջ 1 ժամ առաջխաղացում է բացել Տավուշի մարզի Այգեպար և Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղերի ուղղությամբ: Գյուղացիները տարհանվել են իրենց տներից, այժմ նրանք գտնվում են հատուկ ապաստարաններում: Այս մասին NEWS.am -ին հայտնեցին Այգեպարի բնակիչները, ովքեր սարսափել են նման քանակի կրակոցներից: « Որոշ ընդհանուր գնահատական տալով ՝ լրատվամիջոցը ապատեղեկատվություն է տարածում: Հրադադարի ռեժիմի հաստատումից հետո հրադադարի ռեժիմի խախտումների դեպքում բնակչությունը երբեք չի տարհանվել ոչ մի հայկական գյուղից, չի տեղափոխվել որևէ «հատուկ ապաստան»: Ի՞նչ է նշանակում «Այգեպարի բնակիչները հայտնում են այս մասին», երբ մի շարք այլ լրատվամիջոցներ կեսգիշերին ստիպված էին հերքել մեկ լրատվամիջոցի անպատասխանատու հայտարարությունը: Հետաքրքիր է, որ լրատվամիջոցները, շատ լավ հասկանալով, որ վաղ թե ուշ փաստացի տեղեկատվությունը կբացահայտվի, մեկ ժամից փոխում են իր հոդվածի վերնագիրը ՝ ստիպելով «ադրբեջանական կողմը կրակել Այգեպար և Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղերի ուղղությամբ»: Ավելին, կայքը խմբագրում է նյութի տեքստը ՝ հեռացնելով տեղեկատվություն պարունակող բաժինները: «Մոտ մեկ ժամ առաջ ադրբեջանական կողմը կրակ է բացել Տավուշի մարզի Այգեպար և Ներքին Կարմիրաղբյուր սահմանամերձ գյուղերի ուղղությամբ: Գյուղացիները տարհանվել են իրենց տներից և այժմ գտնվում են հատուկ ապաստարաններում: Այս մասին NEWS.am -ին հայտնեցին Այգեպարի բնակիչները: « Խմբագրված բաժնում այլ նախադասություն չկա. «Ով սարսափեց այսքան կրակոցներից»: Միգուցե մեկ ժամվա ընթացքում նրանց ոչ ոք չի վախեցրել, այդ պատճառով կայքը որոշեց խմբագրել: Ստացվում է, որ որոշ հայկական լրատվական կայքեր ապատեղեկատվություն են տարածում հայ հասարակության մեջ ՝ ավելացնելով լարվածությունն ու վախը, որը սկսվել է հունվարի 19-ից: Ադրբեջանական կողմը հանգիստ օգտագործում է այս փաստը և ներկայացնում, որ «հայերը լքում են իրենց տները, որ իրենց զինված ուժերը չեն կարողանում պաշտպանվել, որ Ադրբեջանը շատ հզոր է» և այլն: Հայտնի է, որ մարդիկ հակված են ավելի շատ հավատալ նախնական տեղեկատվությանը, քան ավելի ուշ տրված բացատրություններին: Երբ ճշգրիտ տեղեկություններ են հաղորդվում այն մասին, որ ոչ ոք չի տարհանվել, իրավիճակը վերահսկում են Հայաստանի զինված ուժերը, հասարակության մեծամասնությունը կարծում է, որ դա արվում է լարված մթնոլորտը թուլացնելու, ինչպես նաև ուշադրությունը շեղելու համար: Այդ պատճառով աշխատանքի նման ոճը սպառնալիք է մեր ազգային անվտանգության համար, քանի որ 1 Տե՛ս http: //news.am/arm/news/190568.html: Եթե ճգնաժամային իրավիճակում երաշխիք չլինի, որ կեղծ տեղեկությունները իրական վնաս չեն պատճառի, դա խուճապ կստեղծի ՝ առաջին հերթին հարվածելով սահմանին կանգնած զինվորին ՝ սահմանամերձ գյուղի բնակչին: Մեկ այլ օրինակ: Հունվարի 28-ին հակառակորդը կրկին խախտել է հրադադարի պահպանման ռեժիմը, որի պատճառով Կարեն Գալստյանը զոհվել է հակառակորդի դիպուկահարի գնդակից ՝ Արցախի հյուսիսային ուղղությամբ տեղակայված զորամասերից մեկի մարտական դիրքում: Եկեք խոսենք մեկ կարևոր կետի մասին, թե ինչպես 2013-ին Jդրանից հետո ՝ հոկտեմբերի 22-ին, թշնամին որոշեց «նվեր մատուցել» Ադրբեջանի նորանշանակ պաշտպանության նախարարին: Ադրբեջանի Նախագահ Իլհամ Ալիի հրամանագրով երկրի պաշտպանության նախարար Սաֆար Աբին փոխարինվեց irաքիր Ասկեր օղլու Հասանովով: Միևնույն ժամանակ I. Ալիի հրամանագրով Z.Հասանովը ստացավ գեներալ-գնդապետի զինվորական կոչում 1: Նույն օրը, հոկտեմբերի 22-ին, ժամը 13-ից 14-ն ընկած ժամանակահատվածում, ՀՀ Տավուշի մարզի Բերդ-Իջան ավտոճանապարհի Պառավաքար հատվածում զոհվել է ժամկետային զինծառայող Գարիկ Պողոսյանը ՝ կրակի վրա զինծառայողներ տեղափոխող ռազմական մեքենաների շարքը: Consամկետային զինծառայողներ Արթուր Անդրանիկյանը, Արայիկ hamամհարյանը և Մարտին Պետրոսյանը ստացել են տարբեր հրազենային վնասվածքներ: ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը հայտարարեց, որ հակառակորդի հանցավոր քայլը անպատասխան չի մնա, ևս մեկ անգամ սադրանքի պատասխանատվությունը կմնա սանձազերծված: Ամփոփելով, ստորագրված զինադադարը ցանկացած պահի կարող է փոխարինվել ռազմական գործողություններով: Դեպքերը չպետք է լուսաբանվեն, քանի որ հակառակ դեպքում այն հակված է քնելու խաղաղության պատրանքը, ինչը պակաս վտանգավոր չէ հայ հասարակության համար, քան հոգեբանական ճնշումը: Հայկական լրատվական դաշտում գործող «Ռազմինֆո» ռազմավերլուծական կայքը ունի վերլուծական նյութ, որտեղ հրադադարի ռեժիմի խախտումը համարվում է հոգեբանական գործողություն: «Հաճախակի կրակոցները մեր զինծառայողներին անընդհատ լարվածության վիճակում են պահում (գումարած հերթապահության ծանր ռեժիմը), ինչն իր հերթին մեծացնում է տարբեր միջադեպերի հավանականությունը, ինչը կարող է հանգեցնել ոչ մարտական կորուստների»: Ադրբեջանական կողմը շատ լավ հասկանում է, որ հայկական լրատվամիջոցներում դիրքերում հրաձգության դեպքերի մասին մշտական լուրերը հայ հանդիսատեսին հոգեբանական ճնշման տակ են պահում: Նման հաղորդագրությունը դառնում է անհանգստության, սթրեսի և երբեմն նույնիսկ խուճապի աղբյուր ապագա զորակոչիկների ՝ երիտասարդ զորակոչիկների հարազատների համար: Եվ բացի սահմանամերձ գյուղերում անընդհատ կրակոցներից, բնակիչները ցնցվում են մայրաքաղաքից եկող անհիմն դատողություններից և ապատեղեկատվությունից, կարծես լքում են գյուղերը կամ իրենց տները: Պատերազմող երկրի համար լավ պատրաստված ու գրագետ մեդիա դաշտ ունենալը չի զիջում պատերազմի տիրոջը, քանի որ իրական պատերազմում հաղթելու հավանական երաշխիքներից մեկը տեղեկատվական պատերազմում հաղթելն է: 1 Տե՛ս http: //razm.info/23478: 2 Տե՛ս http: //razm.info/23432: 3 Տե՛ս http: //razm.info/5475: Հասմիկ Մելիքսեթյան Ե՞րբ է ընդդիմախոսը գործում ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀՐԱՊԱՐԱԿԻ ԽԱԽՏՈՒՄԸ ՈՒVERԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Հայաստան, Ադրբեջան, հրադադարի ռեժիմի խախտում, հայ-ադրբեջանական սահման ։	Հոդվածում ներկայացվում է, թե զինադադարի հաստատումից 20 տարի անց ինչպես է խախտվում հրադադարի ռեժիմը, հատկապես որ օրերին և ինչի հետ կապված է շփման գծում ակտիվանում հակառակորդը։ Անդրադարձ է կատարվում նաև հրադադարի ռեժիմի խախտման լուսաբանմանը, թե ինչպես այն կարող է հոգեբանական ազդեցություն ունենալ հասարակության, մասնավորապես` սահմանամերձ գյուղերի բնակիչների վրա։
ԳՐԻԳՈՐ ԶՈՀՐԱՊԻ ԱՆՑԱԾ ՈՒՂԻՆ ՕՏՅԱՆ ԱԿԱՆԱՏԵՍԻ ԱՉՔԵՐՈՎՍույն հոդվածում մեր քննության առարկան է լինելու Գրիգոր Զոհրապի կյանքը Երվանդ Օտյանիվեպերում, մասնավորապես՝ «Թիվ 17 խաֆիեն» և «Անիծյալ տարիները (1914-1919)», քանզի փաստերն առավել արժեքավոր են ականատեսի աչքերով ներկայացնելիս։ «Թիվ 17 խաֆիեն» վեպումառաջին անգամ Երվանդ Օտյանի անունը հնչում է իր երեք ընկերների հետ միասին, որոնք պահանջում էին Ազգային ժողովից դատապարտել վարչության վտանգավոր արարքներ կատարող մի քանիանդամների։ Առաջին իսկ գլխում, որը հեղինակն անվանել է «Ազգային ժողովի դռնփակ նիստը»,գրված է.«Ցավոք լսեցինք թե,- կը գրեին երեսփոխանները,- Ազգային Կեդրոնական Վարչության անդամներեն մեկ քանին, օգտվելով իրենց վստահված պաշտոնական հանգամանքեն, կարգ մը դատապարտելի արարքներու մեջ գտնված են, արարքներ, որոնք կրնան մեծապես վտանգել ազգին արժանապատվությունը և ազգային իշխանության վարկը, եթե արդեն չեն վտանգած։ Այս պահանջումը ընող չորս երեսփոխաններ էին Ս. Պեհրեյան, Դոկտ. Թուլյան, Արամ Անտոնյան ևԵրվանդ Օտյան»1։ Թե՛ հուշագրության, թե՛ վեպի կերպարները բազմազան են` թուրք ոստիկանության նշանավորպաշտոնյաներից ու հայ լրտեսներից մինչև հասարակ, անպաշտոն թուրքերն ու հայերը։ Օտյանի երկերում ներկայացվում է հայ լրտեսների ու թուրք բարձրաստիճան պաշտոնյաներիշահադիտական կապը, ինչպես նաև` Թալեաթ-Զոհրապ մտերմությունը։ Օտյանն ակնհայտորեն ցույց էտալիս այդ մտերմությունը՝ նշելով, որ Թալեաթը Զոհրապին հանդիպել էր անգամ իր ձերբակալմաննախորդող գիշերը։ Լինելով հեռատես մարդ` Զոհրապը կշռադատում էր իր կողմից հնչած ամեն միփոքր արտահայտության արժեքը։ Զոհրապը մեծ տերությունների դեսպանատներին նամակներ էրգրում` ակնկալելով վերջիններիս օգնությունը։ Զոհրապն ամեն կերպ պետք է փորձեր դուրս գալԹալեաթի լարած թակարդներից, ինչն այնքան էլ հեշտ չէր, կարելի է ասել՝ գրեթե անհնար։ Թալեաթիհամար «պատերն անգամ ականջներ ունեն» ու այդպիսի պայմաններում դժվար էր Զոհրապին ելքգտնել։ Ահա Թալեաթ-Զոհրապ վերջին հանդիպման եղելությունների ընթացքը. «Ձերբակալման գիշերը Զոհրապ, Սերքլը տ’Օրիանի մեջ մինչև կեսգիշեր թուղթ խաղացեր է Թալեաթ Փաշային և Խալիլ պեյի հետ։ Հետո ոտքի կելլէ մեկնելու համար։ Թալեաթ ինքն ալ ոտքի կելլէ ումոտենալով Զոհրապին՝ անոր երեսը կհամբուրէ։ Համակրանքի այս անսովոր ցույցը կը շփոթեցնէ Զոհրապը։ - Ինչո՞ւ համար այս համբույրը, կը հարցնէ։ - Սրտես բխավ, կը պատասխանէ մյուսը։ Զոհրապ դուրս կելլէ սրահեն չափազանց յուզված։ Նախազգուշացումը կունենայ թե այդ համբոյրըաղետաւոր նշան մըն է»2։ Զոհրապի կյանքի վերջին օրերի մասին ուշարժան վավերագրական փաստաթուղթ է Օտյանի«Դեպ ի մահ. Զոհրապ և Վարդգես» հոդվածը։ Ըստ Օտյանի վկայագրության` այս եղելությունըԶոհրապը պատմել է Պ. Մազլըմյանին։ «Հազիվ ճամբայ ելած՝ կը նշմարէ որ մեկը կը հետապնդէ զինքը։ Պահ մը կը խորհի որ թերևս սխալենթադրություն մըն է ըրածը և փողոցին մյուս կողմը կանցնի։ Մարդն ալ կը հետևի իրեն։ Զոհրապքայլերը կարագե, նույնը կընէ զինքը հետապնդողը, վերջապես՝ անհամբեր ետին կը դառնայ և կըսէ.- Արդյոք զի՞ս կը հետապնդեք։ - Այո՛, կը պատասխանէ մյուսը, որ ոստիկանության քոմիսեր մըն է եղեր։ - Ինչո՞ւ համար...- Այնպես հրաման եկած է ինծի։ 1 Երվանդ Օտյան, «Թիվ 17 խաֆիեն», Գիրք Ա, Երևան, 2000, էջ 33։ 2 «Արիամարտ», Կ. Պոլիս, 1918, № 21 (1836), 15 դեկտեմբեր։ - Գիտեք թե ես ո՛վ եմ։ - Այո՛, Զոհրապ էֆենտին։ - Բայց սխալմունք մը ըլլալու է, կը գոչէ խեղճը, ես հիմա Ներքին Գործոց Նախարարին հետ էի...- Կրնայ ըլլալ, բայց ինծի տրված հրամանը բացարձակ է և ստիպված եմ հպատակելու։ Զոհրապ ճարահատ ճամբան կը շարունակէ ու կը հասնէ բնակարանը, որուն դրան առջև ոստիկանմը կը սպասեր։ Քոմիսեր և ոստիկան սափարթըմանին սանդուխներեն վեր կը հետևին իրեն։ - Ի՞նչ է ձեզի տրված հրամանը, կը հարցնէ Զոհրապ։ - Ձեզ ոստիկանություն տանիլ։ - Հիմա՞, անմիջապե՞ս...- Այո՛, անմիջապես։ - Եւ եթե երթալ չուզիմ։ - Այն ատեն բռնի պիտի տանինք։ - Չէ՞ք գիտեր որ ես մեպուս եմ։ - Գիտենք, բայց մեզի տրված հրամանը բացարձակ է»։ Արշակ Չոպանյանը հիշատակում է, որ Զոհրապի ձերբակալության պատճառ է հանդիսացել նրա`Թալեաթին ուղղված այն խոսքերը, թե վերջինս պատասխանատվության կենթարկվի իր կատարածոճրագործության համար. « - Օր մը, կ’ըսէ, ապահով եղեք, որ հաշիվ պիտի պահանջվի ձեզմէ և դուք չպիտի կարենաքարդարացնել ձեր արարքները։ Թալեաթ պեյ հեգնանքով կը հարցնէ.- Ո՞վ պիտի պահանջէ այդ հաշիվը։ - Ե՛ս, կը պատասխանէ Զոհրապ, Խորհրդարանի մեջ իբր Հայ մեպուս ձենէ հաշիվ պիտի պահանջեմ»1։ Այս իրողությունն իրենց հուշերում արձանագրել են նաև Շիրվանզադեն և Սերովբե Դավիթյանը2։ Օտյանը` որպես ականատես, իր գործերում մանրամասն ներկայացնում է Վարդգեսի ու Զոհրապիանցած ուղին, նրանց կրած տառապանքներն ու տանջանքները, նրանց մտորումներն ու անհանգստությունները։ Օտյանի գործերը վավերական փաստաթղթեր են, որովհետև Խաչիկ Փելթեքյանի «Հինգտարի Զոհրապի հետ» և Արամ Անտոնյանի «Զոհրապի և Վարդգեսի սպանության պարագաները»վկայություններում ևս ականատես ենք լինում գրեթե նույն իրողությունների պատկերմանը։ Ա. Անտոնյանը ոչ միայն գրել է այն, ինչ տեսել է, այլ նաև վերապատմել է դեպքերն իր հավաքած նյութերի հիմանվրա։ Անտոնյանի այս մեծածավալ նյութը մեզ հասել է Շ. Միսաքյանի գրառմամբ3։ Միևնույն դեպքերի ու իրադարձությունների զուգադրական քննության արդյունքում նկատում ենք,որ Օտյանի վավերագրությունը տարբերվում է մի կարևոր առանձնահատկությամբ, այն է` նա արձանագրում է փաստեր, դեպքեր, իրողություններ առանց հուզական հագեցվածության ու հեղինակային մեկնաբանության։ Աքսորման ժամանակ և՛ Վարդգեսը, և՛ Զոհրապը, և՛ վերջինիս կինը ջանք ու եռանդ չէին խնայում,որպեսզի աքսորականները տուն վերադառնային։ Նրանք նամակներ են գրել բազմաթիվ թուրքպաշտոնյաների, անգամ անձամբ հանդիպել, բայց ապարդյուն… բոլորը խոստանում էին դրական ընթացք տալ գործին, սակայն խոստումները մնում էին անկատար։ Զոհրապի ու Վարդգեսի վերջին օրվա իրադարձություններն Օտյանը հուշագրել է հետևյալ կերպ.«Ահռելի եղեռնը տեղի կ’ունենայ Ուրֆայեն քանի մը ժամ անդին։ Թուրք չէթէներու խումբը մը կըպաշարէ կառքը։ Չէթէներու պետը, ինչպես լսեցի Հալեպի մեջ, Իալիլ պէյը եղած է, Էնվերի մէկ ազգականը, որ հետո Պաղտատի թրքական բանակին հրամանատար կարգվեցավ, անշուշտ Զոհրապն ուՎարդգեսը սպաննելու քաջագործությանն իբրև վարձատրություն։ Ոճրագործները կառքը կը կեցնեն և կը հրամայեն երկու աքսորականներուն կառքեն վար իջնել։ Զոհրապ կ’իջնէ մինչ Վարդգես կը պոռա.- Ո՛չ, վար չեմ իջներ, կառքին մէջ մեռցուցեք զիս։ Այսպես կը նահատակվին Զոհրապ և Վարդգես, հայ ազգին երկու ազնվական զավակները»4։ Տաճատ Տաքեսյանը նույնությամբ պատմել է Վարդգեսի ու Զոհրապի մահը՝ հավելելով Զոհրապիխոսքերը. «Անգութներ, կը ցավիմ՝ ոչ թե մեռնելուս, այլ ձեզի պես վատերու, դավաճաններու ձեռքովսպաննվելուս։ Զիս կրնաք անդիի աշխարհը ղրկել, բայց այս աշխարհի մեջ կը մնան դեռ երկու Զոհ1 «Գրիգոր Զոհրապը ժամանակակիցների հուշերում և վկայություններում», Երևան, 2006, էջ 232-233։ 2 Նույն տեղում, էջ 277-278, 281-283։ 3 Նույն տեղում, էջ 300-370։ 4 «Արիամարտ», Կ. Պոլիս, 1918, № 25 (1840), 19 դեկտեմբեր։ րապ զավակներս որոնք պիտի կրնան իմ վրեժս ձենէ լուծել»։ 1 Զարեհ Վ. Որբերյանը, գրելով«Զոհրապի ու Վարդգեսի վերջին գիշերը Ուրֆայի մեջ» հուշը, նույնպես նկարագրել է այդ դաժան օրըև վավերագրել Զոհրապի վերջին խոսքերը. «Իսկապես վատեր ու դահիճներ եք դուք՝ բոլոր թուրքերդ... Օսմանյան Կայսրության հլու հպատակը եղող հայերուն հանդեպ ձեր սարքած բոլորոճիրներուն համար հաշիվ պիտի տաք... այս գեհենային փոթորիկեն վերապրող հայ ժողովուրդն է, որձեզմէ հաշիվ պիտի պահանջէ... դուք ստորիններ...»2։ Երբ Զոհրապի ընտանիքը Կառավարությունից վավերական նյութեր է պահանջում, վերջինս տալիս է երկու պաշտոնագիր, ըստ որի՝ նա մահացել է բնական մահով։ Մեկն ստորագրված էր Զոհրապինթաղող քահանայի կողմից, մյուսը՝ Ուրֆայի թաղապետական բժշկի։ Ե. Օտյանն իր «Թիվ 17 խաֆիեն» վեպում արձանագրում է Հայոց եղեռնի վավերագրական մի իրողություն՝ քաղաքի կենտրոնից մինչև ծայրամասի մտավորականների ձերբակալումն ու աքսորը։ Օտյանը վեպում մեզ է ներկայացնում Պոլսում մինչեղեռնյան քաղաքական դեպքերի ընդլայնվելնիրար հաջորդող իրադարձությունների բովում հայ լրտեսների ակտիվ գործունեություն ծավալելը՝ որպես դեպքերի անմիջական ականատես ու գործող անձ։ Աստիկ Մարկոսյանը` որպես նախաեղեռնյան բազմաթիվ դեպքերի կազմակերպիչն ու կամակատարը, զգալիորեն տարբերվում է Զոհրապից։ Կարող ենք տեսնել, թե որքան տարբեր են այս երկուհայերը։ «Թիվ 17 խաֆիեն» վեպի երեք գրքերում հանդիպում ենք նրան. եթե անգամ նա ներկա չէիրադարձություններին, բայց նրա անունը միշտ շրջանառության մեջ է։ Վերջինս թուրքականիշխանության ձեռքի տակ մի խաղալիք էր, փողն ամենից վեր դասող խղճուկ մարդ, որ չէր ճանաչումո՛չ իր անցյալը, ո՛չ իր հայրենիքը և ո՛չ իր ազգությունը։ Օտյանը «Թիվ 17 խաֆիեն» վեպում չի անդրադառնում, թե աքսորվելուց հետո ինչ ճակատագրի էարժանանում Աստիկը, բայց կարդալով Օտյանի «Անիծյալ տարիները (1914-1919)» հուշագրությունը,հանդիպում ենք աքսորյալ Աստիկին` արդեն Ասատուր տէր Մատթեոսյան անունով.«Նույն վայրկյանին դեմերնիս (Երվանդ Օտյանի և Աբիկ Մուպահեաճյանի) ելավ Ասատուր ՏերՄատթեոսյանը քանի մը տարագիր Հայերու հետ։ - Չափազանց զբաղված եմ, եղբայր,- ըսավ ձեռքերնիս սեղմելով,- այս բոլոր տարագիրներունգործերը ես կ’ընեմ կոր. գլուխ քերելու ատեն չունիմ։ Կ’ուզեի ձեզի հետ երկարորեն տեսակցիլ, բայցհիմա ժամանակը չէ…։ - Մենք ալ կը փափաքինք տեսնվիլ,- ըսի։ - Հիմա գայմագամին կ’երթամ կոր սա մարդոց գործը տեսնելու,- շարունակեց,- ժամի մը չափ գործունիմ, հետո ազատ եմ, օֆիսս հրամմեցեք, հոն տեսնվինք։ - Օֆի՞ս բացած եք հոս,- հարցուցի զարմացած։ - Այո՛, օֆիս մը ունիմ, ժամէ մը անպատճառ հրամմեցե՛ք, կ’սպասեմ։ - Ո՞ր կողմն է ձեր օֆիսը։ - Փոսթային մոտերը, աջ կողմի փողոցին մեջ, Նիքոլիին խանութը հարցուցեք։ Բայց անպատճառ կըսպասեմ։ Առայժմ մնաք բարով։ Չմոռնաք, մեկ ժամեն…»։ Խոստացանք երթալ իր օֆիսը։ Թե՛ ես, թե՛ Մուպահեաճյան շատ լավ կը ճանչնայինք Ասատուր Տեր Մատթեոսյանը, գիտեինք իրՊոլսո արկածախնդրական կյանքը, բայց չէինք երևակայեր թե այս աքսորական ու հալածական վիճակին մեջ կրնար օֆիս մը հաստատել» 3։ Լինելով գեղարվեստական ստեղծագործություն` այն ունի իր յուրահատկությունը, քանի որնկարագրելով Եղեռնի նախապատրաստությունը, այն իր վավերական կերպարների միջոցով` ականատեսի աչքերով վավերագրում է հայ ժողովրդի պատմությունը։ 1 «Գրիգոր Զոհրապը ժամանակակիցների հուշերում և վկայություններում», էջ 395-401։ 2 Նույն տեղում։ 3 Երվանդ Օտյան, «Անիծյալ տարիներ (1914-1919)», Երևան, 2004, էջ 165։ Հռիփսիմե ԿոստանյանԳՐԻԳՈՐ ԶՈՀՐԱՊԻ ԱՆՑԱԾ ՈՒՂԻՆ ՕՏՅԱՆ ԱԿԱՆԱՏԵՍԻ ԱՉՔԵՐՈՎԲանալի բառեր՝ Երվանդ Օտյան, Գրիգոր Զոհրապ, «Թիվ 17 խաֆիեն» վեպ, «Անիծյալ տարիները (1914-1919)» հուշագրություն, վավերական կերպար։	Մեր քննության առարկան է Գրիգոր Զոհրապի կյանքն Օտյանի վեպերում, մասնավորապես՝ «Թիվ 17 խաֆիեն» և «Անիծյալ տարիները (1914-1919)»։ Թե՛ հուշագրության, թե՛ վեպի կերպարները բազմազան են` նշանավոր թուրք ոստիկանության պաշտոնյաներից ու հայ լրտեսներից մինչև հասարակ, անպաշտոն թուրքերն ու հայերը։ Օտյանը, որպես ականատես, իր գործերում մանրամասն ներկայացնում է Վարդգեսի ու Զոհրապի անցած ուղին, նրանց կրած տառապանքները, նրանց մտորումներն ու անհանգստությունները։ Միևնույն դեպքերի ու իրադարձությունների զուգադրական քննությամբ նկատում ենք, որ Օտյանի վավերագրությունը տարբերվում է մի կարևոր առանձնահատկությամբ, այն է` նա արձանագրում է փաստեր, դեպքեր, իրողություններ՝ առանց հուզական հագեցվածության ու հեղինակային մեկնաբանության։
Համալսարաններում բարձրագույն մասնագիտական կրթության հիմնական սպառողը համալսարանի շրջանավարտն է, ով ձգտում է կրթության `հասարակության մեջ բարեկեցիկ դիրքեր ձեռք բերելու համար: Հետևաբար, արհեստագործական կրթության ոլորտում բարեփոխումները պետք է առաջին հերթին բավարարեն կրթական ծառայությունների սպառողների հետաքրքրությունները, որոնք ներկայումս իրենց տեղն են գտնում բուհերի վարկանիշային համակարգում: Կրթության կառավարման մասնագետների կողմից որակի գնահատումը հիմնավորված է նրանով, որ բակալավրիատի կամ մագիստրոսի կոչում ունեցող շրջանավարտը, որը դեռ համալսարանի դիմորդ է, պետք է համոզված լինի, որ մասնագիտությունը պահանջարկ կունենա աշխատանքի շուկայում: Ներկայումս միջազգային շուկայում ներկայացված են տարբեր վարկանիշային սանդղակներ ՝ նշելով դրանցում համալսարանի մրցակցային դիրքը (տե՛ս Աղյուսակ 1): Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ բացի տնտեսական ճգնաժամերից, ուսման ընթացքում մասնագետի հմտությունների և կարողությունների բացակայությունը կարող է լինել Եվրոպական բարձրագույն կրթական տարածքում (ՍSՏՀ) համալսարանների շրջանավարտների գործազրկության հիմնական պատճառներից մեկը: Այս առումով, համալսարանները ձգտում են ուսման արդյունքները հնարավորինս ուղղել դեպի մասնագիտական կրթության առաջին կամ երկրորդ մակարդակում պահանջվող մասնագետի հմտություններ և կարողություններ: Տե՛ս Եվրոպական բարձրագույն կրթության տարածքը 2015 թ. Իրականացման հաշվետվություն, էջ. 171-173 3 ՄԱՆԿԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 1 Համալսարանների տասնյակը ըստ միջազգային ճանաչված վարկանիշավորման սանդղակի (2017) միջազգային ուսանողներ Եվ խնդիրը միայն այն չէ, որ ասպիրանտ մասնագետը կարող է չունենալ բավարար հմտությունների կամ կարողությունների բավարար տիրույթ, և, այդպիսով, գործատուի կողմից չի պահանջվի: Գործնականում շատ դեպքեր կան, երբ գործատուն չի բավարարվում կրթության ընթացքում ձեռք բերված մասնագիտական հմտությունների լայն շրջանակով, քանի որ այն «գերհագեցած է» և կիրառելի չէ աշխատանքում: Եվ ստացվում է, որ այդ դեպքում բակալավրիատի կամ մագիստրատուրայի շրջանավարտները գործատուները համարում են «բարձր որակավորում» և արդյունքում չեն անցնում աշխատանքի: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ Արևմտյան Եվրոպայում գործազուրկ համալսարանական շրջանավարտների գործատուների շրջանում գործատուի համար 4 ՄԱՍՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆ «գերբարձր որակավորում» ունեցող երիտասարդ մասնագետների տեսակարար կշիռը տատանվում է 14-35% 3: Քննարկվող իրավիճակը Հայաստանի Հանրապետությունում սրվում է, քանի որ ըստ պաշտոնական վիճակագրության, վերջին տարիներին գործազուրկների ամենամեծ թիվը բարձրագույն կրթություն ունեցող մարդիկ են (տե՛ս Աղյուսակ 2), ովքեր ունեն կրթական բարձր որակավորում և գերազանցում են գործատուներին: իրենց մասնագիտական հմտությունների և ունակությունների որակի մեջ: Պահանջների մակարդակը, և վերջիններիս կողմից գնահատվելով որպես «բարձր որակավորում» ՝ նրանք պարզապես աշխատանքի առաջարկ չեն ստանում: Աղյուսակ 2 Հայաստանում գործազուրկ կրթական գրաքննությամբ (հազար մարդ) բարեփոխումները հիմնականում կապված են բարձրագույն կրթության կառուցվածքային բնութագրերի հետ և, ընդհանուր առմամբ, դեռ չեն ազդել կրթական ծրագրերի բովանդակության և որակի վրա 5: ԱՎSS տարեգիրք, 2015, էջ 72 Գաբրիելյան Մ., Բոլոնիայի գործընթաց: Ուսանողակենտրոն համակարգ: // Բաց հասարակության հիմնադրամ - Հայաստան 5 մանկավարժություն Սրանք, իրենց հերթին, բերում են այն փաստի, որ կրթական համակարգը, ընդհանուր առմամբ, դեռևս «անջատված» է աշխատավայրից և ամբողջությամբ հաշվի չի առնում գործատուների պահանջները: Մասնագիտական կրթության ծրագրերը հաճախ գերհագեցած են առարկաներով, որոնք անմիջականորեն չեն առնչվում շրջանավարտներից պահանջվող հմտություններին և ունակություններին, կամ չեն ներառում արդի առարկաներ, որոնք կզարգացնեն այսօր ավարտական իրավասությունները `ուղղված գործատուի պահանջներին: Ակնհայտ է մարդկային գործոնի կարևորությունը ուսումնական գործընթացի կազմակերպման գործում: Բազմաթիվ օրինակներ կան, երբ բավարար տեղեկատվություն, հնարավորություններ կան, բայց ուսանողներն ու ուսուցիչները չեն օգտագործում դրանք կամ չեն ցանկանում օգտագործել դրանք 6: Ուստի համալսարանները պետք է շտապ անցնեն կրթության կազմակերպմանը ՝ հիմնվելով ուսման արդյունքների վրա, հստակ նշելով մասնագիտական ուսումնական ծրագրում, թե որքանով և ինչպես է առարկան առնչվում շրջանավարտի մասնագիտական ունակությունների և հմտությունների ձևավորմանը: Այս եղանակով հնարավոր կլինի բեռնաթափել ուսումնական ծրագիրը ծանրաբեռնված «անուղղակի» առարկաներից, փոխարենը ներառելով նոր առարկաներ վերջնական արդյունքներով, որոնք բավարարում են աշխատաշուկայի պահանջարկը ուսումնական գործընթացում: Աշխատաշուկայի պահանջներին ուղղված ուսման արդյունքների հասցեականությունը մեծապես կբարձրացնի մասնագիտական կրթության համակարգում բարեփոխումների արդյունավետությունը: Ուստի այսօր կրթական ծրագրերը համարվում են մրցակցային, ինչի արդյունքում ձեւավորվում են ոչ միայն «բանիմաց», այլեւ «ստեղծագործական հմտությունների» շրջանավարտներ: Այս առումով, մասնագիտական կրթական ծրագրերում պետք է մեծ ուշադրություն դարձնել ուսանողի ձևական, այլ ոչ թե ֆորմալ անհատական աշխատանքի արդյունքներին ՝ նպատակ ունենալով զարգացնել ուսանողի ստեղծագործական կարողությունները, նորարար Գաբրիելյան Մ., Բոլոնիայի գործընթաց: Ուսանողակենտրոն համակարգ: // Բաց հասարակության հիմնադրամ-Հայաստան: 6 ՄԱՆԿԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ և ինքնարտահայտում, ինչը Բոլոնիայի ընթացիկ գործընթացի պահանջներից մեկն է 7: Մասնագիտական կրթության ծառայությունների մատուցման մրցունակությունը գնահատելու համար արդեն ավանդույթ է դարձել համալսարանների վարկանիշային սանդղակների հրապարակումը, որոնք միջազգային պրակտիկայում մի քանի տասնամյակ օգտագործվել են տարբեր վարկանիշային գործակալությունների կողմից: Հայաստանի Հանրապետությունում բուհերի վարկանիշավորման պրակտիկան իր կիրառությունը գտել է միայն 2013 թվականից: Այսպիսով, 2015 թ.-ին Երևանի պետական համալսարանը առաջին տեղում էր, Հայ-ռուսական սլավոնական համալսարանը `երկրորդ, Երևանի պետական բժշկական համալսարանը` երրորդ, Ամերիկյան համալսարանը `չորրորդ, և Ազգային պոլիտեխնիկական համալսարան Հայաստանը հինգերորդ տեղում էր: Համալսարան, 6-րդ ՝ Հայաստանում Ֆրանսիական համալսարան, 7-րդ ՝ Nationalարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան, 8-րդ ՝ Խ. Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանը, 9-րդը ՝ Վ.Բրյուսովի անվան պետական լեզվահասարակագիտական համալսարանը, 10-րդը ՝ Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանը 8: Այնուամենայնիվ, բուհերի վարկանիշը միանշանակ չի ընդունվում կրթության ոլորտի շահառուների կողմից, ինչպես մեր հանրապետությունում, այնպես էլ արտերկրում: Այս առիթով Եվրոպական ուսանողների միությունը հռչակագիր ընդունեց ՝ ընդգծելով վարկանիշի թերությունները: Նախևառաջ, ուսանողները կարծում են, որ Բոլոնիայի գործընթացը պետք է ավելի շատ կենտրոնանա բուհերի որակի ապահովման հաշվետվողականության վրա, այլ ոչ թե վարկանիշի: Եթե որակյալ տեղեկատվությունը ուսանողների համար ուղեցույց է դառնում, ապա դասակարգման աղյուսակը սրում է արևմուտքի և արևելքի բևեռացումը և ընդգծում կրթության անհավասարությունը BKET- ում: Բացի այդ, ուսանողները դեմ են բուհերի շուկայավարմանը ՝ դիտելով բարձրագույն կրթության նախարարների համաժողովի վարկանիշային աղյուսակը, Երևան 2015 հաղորդագրություն: Աղբյուրը ՝ www // ranking.armedu.am 7 PEDAGOGY- ի շուկայավարման գործոն 9: Նրանք գտնում են, որ վարկանիշավորումը սպառնալիք է սոցիալական կողմնորոշման տեսանկյունից և չի կարող ամուր ուղղորդիչ դեր ունենալ համալսարանի ընտրության հարցում, քանի որ կրթական շուկայում վարկանիշավորումը նպատակաուղղված է համալսարանի հեղինակությանը և համապարփակ կերպով չի արտացոլում շահերը ուսանողը և դիմումատուն: , ։	Մրցունակ կարող են համարվել բակալավրիատի եւ մագիստրատուրայի այն կրթական ծրագրերը, որոնք հասցեագրված են ուսումնառության գործընթացի շահառուներին եւ բավարարում են վերջիններիս պահանջները, եւ ոչ թե բարձր որակներով վարկանիշավորվում են գնահատման տարբեր գործակալությունների կողմից։
Պետության եւ եկեղեցու առանձնացման եւ խղճի ազատության վերաբերյալ հիմնահարցերը առավելապես գտնվել են միջնադարյան եվրոպայի փիլիսոփաների այլախոհական մտքի ազդեցության ներքո։ Վաղ կապիտալիստական հարաբերությունների սաղմնավորմանը զուգահեռ Իտալիայում ծնունդ առավ եւ Եվրոպայում տարածվեց վերածննդի դարաշրջանը։ Վերջինիս գաղափարական դարբնոցում թրծվեցին այնպիսի աշխարհիկ փիլիսոփայական ուղղություններ, ինչպիսիք էին քննադատական ռեալիզմը, հումանիզմը 17 , որոնք ազատագրելով մարդուն կրոնական ինքնապաշարումից՝ հռչակեցին նրան որպես բարձՀումանիստները մարդուն դիտում էին ոչ թե դժոխային մեղքերի մեջ թաղված եւ ճակատագրի քմահաճույքին թողնված անգործունակ արարած, այլ ստեղծարար նախաձեռնողականությամբ օժտված եւ կատարելության ձգտող սոցիալապես ակտիվ էակ։ Նրանց գաղափարախոսության արդյունքում աստվածային նախախնամությունը եւ հանդերձյալ կյանքի ձգտումը աստիճանաբար իր տեղը զիջեց երկրային երջանկությանը։ Հումանիստական շարժման առանձին մի ճյուղ էլ հանդիսանում է բնապաշտական (գիտական) հումանիզմը, որից սերում է աշխարհիկ հումանիստական փիլիսոփայությունը։ Կրելով էվոլյուցիայի տեսության անմիջական ազդեցությունը՝ աշխարհիկ հումանիզմը ժխտում էր Աստծո գաղափարը, երկնային կյանքը, մարդուն դիտում սոցիալական էվոլյուցիայի, այլ ոչ թե արարչաստեղծության արդյունք։ «Աշխարհիկ հումանիզմի հռչակագրի» սկզբունքներից մեկն էլ հանդիսանում է պետությունից եկեղեցու անջատումը։ 187ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րագույն արժեք, բնության եւ տիեզերքի առանցքային տարր, կարեւորեցին անկաշկանդ, նախաձեռնող մտքի եւ բանականության վրա հիմնված մարդակենտրոն աշխարհայեցողությունը [7]։ Աշխարհիկ պետության հայեցակարգի ձեւավորման շրջանում ի հայտ են գալիս աշխարհիկ գիտությունը, արվեստը, տիեզերքի վերաբերյալ աշխարհիկ ընկալումը։ Կրոնական դոգմաների եւ պատկերացումների, ինչպես նաեւ կանոնական իրավունքի աստիճանական թուլացման հետ մեկտեղ ձեւավորվում է աշխարհիկ իրավագիտակցությունը։ Այս շրջանում, երբ իրավական-քաղաքական միտքը պարուրված էր կրոնական պատկերացումների ոգով, իսկ Կաթոլիկ եկեղեցու հավատաքննության ատյանը (ինկվիզիցիա) անողոք դատաստան էր տեսնում այլադավանության եւ այլակարծության ցանկացած դրսեւորման նկատմամբ, հրապարակ իջան քաղաքական գործիչներ, տեսաբաններ, որոնք առաջադրեցին կրոնական հանդուրժողականության ապահովման, Կաթոլիկ եկեղեցու ներքին վերակազմավորման, պետությունից անջատման եւ նրա ենթակայության տակ անցնելու հիմնահարցերը։ Այսպես ֆրանսիացի փիլիսոփա, աստվածաբան Հովհան Փարիզեցին իր «Թագավորական եւ պապական իշխանության մասին» («De Potestate Regia et Papali») աշխատությունում (1302թ.) հիմանվորում է հոգեւոր եւ աշխարհիկ իշխանությունների գործառութային ինքնուրույնությունը եւ անկախությունը։ Պետությունը համաձայն Փարիզեցու ընդհանուր բարիքի համար միավորված մարդկանց միություն է, որտեղ առկա է աշխարհիկ առաջնորդի միահեծան իշխանությունը։ Ի վերջո օրինական իշխանությունը միշտ էլ Աստծուց է, բայց այն ոչ թե եկեղեցու միջոցով է իրականացվում, այլ ժողովրդի, քանի որ ժողովուրդն է ընտրում միապետին [4, էջ 434]։ Պետք է արձանագրել, որ 14-րդ դարի սկզբին արեւմտաեվրոպական մի շարք երկրներում եւ, մասնավորաբար Իտալիայում պետական եւ հասարակական կյանքը ուղեկցվում էր քաղաքական, տնտեսական բուռն գործընթացներով։ Ֆեոդալական հարաբերությունների խորացումը կասեցնում էր առեւտրի, գյուղատնտեսության զարգացման հնարավորությունները եւ դրան զուգահեռ բուրժուա դասակարգի հզորացումը խթանում էր քաղաքների եւ առեւտրի աշխուժացումը եւ նպաստում բնակչության ֆեոդալական կախվածության թուլացմանը։ Լայնորեն 188ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տարածվում էր այն թեզը, որ ներդաշնակ գոյակցությունը եւ քաղաքացիական համերաշխությունը հնարավոր է միայն ամուր աշխարհիկ պետության առկայության շնորհիվ։ Հետզհետե թագավորական իշխանության կենտրոնացումը դառնում էր օրակարգի խնդիր։ Հենց այս իրադարձությունների տրամաբանության մեջ էլ կարեւորվում է Դանթե Ալիգերիի եւ Մարսիլիուս Պադուացու տեսական-գաղափարական դերակատարությունը։ Վաղ հումանիզմի նշանավոր ներկայացուցիչ, իտալացի բանաստեղծ Դանթե Ալիգերիի 18 իրավաքաղաքական հայացքները ամփոփվեցին «Միապետության մասին» («De Monarchia») աշխատության մեջ՝ կանխորոշելով պետություն-եկեղեցի հարաբերությունների արմատական վերանայման նոր կառուցակարգեր [6, էջեր 327-346]։ Դանթեն առաջ քաշելով աշխարհիկ եւ հոգեւոր իշխանությունների ինքնավարության գաղափարը քննադատում էր այն մարդկանց տեսակետը, որոնք միապետի իշխանությունը ենթարկում էին պապի իշխանությանը։ Մեջբերելով աստվածաշնչյան միտքը Դանթեն գրում է. «Աստված ստեղծել է երկու հսկայական լուսատուներ՝ մեծ եւ փոքր, որպեսզի մեկը լուսավորի առավոտյան, իսկ մյուսը գիշերը։ Ընդ որում, նրանք դա հասկանում են որպես այլաբանական խոսք՝ հոգեւոր եւ աշխարհիկ իշխանությունների մասին»։ Դանթեն հերքում է հոգեւորականների այս ընկալումը, որոնք միապետին նույնացնելով լուսնի հետ նշում էին, որ այն իբրեւ փոքր լուսատու իր լույսը ստանում է արեւից՝ պապից [5, էջեր 102-103]։ Դանթեն ոչ միայն հիմնավորում էր, որ աշխարհիկ իշխանությունը չի կարող կախման մեջ գտնվել հոգեւորից, այլեւ պնդում, որ այդ երկուսի գործառույթների մեկտեղումը հակասում է նրանց էությանը եւ հղի է լուրջ վտանգներով։ Այս տեսանկյունից պապը եւ միապետը՝ որպես աստվածային կամքի արտահայտողներ ոչ թե հակադրվում, այլ փոխլրացնում են միմյանց [4, էջեր 127-138]։ Դանթեն ակտիվորեն ներգրվված էր Իտալիայի քաղաքական գործընթացներում եւ սկզբնական շրջանում հարում էր գվելֆների քաղաքական հոսանքին, որոնք լինելով պապական իշխանության կողմնակիցներ սուր հակամարտության մեջ էին միապետի համախոհների՝ գիբելինների հետ՝ կանխորոշելով պետության եւ եկեղեցու առճակատումը։ Սակայն գվելֆների հետ ունեցած տարակարծությունները գաղափարական կտրուկ շրջադարձ կատարեցին Դանթեի մոտեցումներում, որի պարագային Ֆլորենցիայի ազատագրման եւ Իտալիայի միավորման հեռահար նպատակ ընկալվում էր արդեն միապետը իր աշխարհիկ իշխանությամբ։ 189ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Դանթեն պետության լավագույն ձեւ համարում էր միապետությունը, որտեղ միապետի բացարձակ իշխանությունը հիմնված է իրավունքի, բարոյականության եւ աստվածային պատվիրանների վրա։ Ավելին՝ նա աշխարհի խաղաղության ապահովման երաշխիք տեսնում էր միասնական համաշխարհային աշխարհիկ պետության կազմավորման տեսլականի մեջ, որը կգլխավորեր Աստծո պատվիրակ միապետը (կայսրը) [4, էջեր 48-50]։ Աշխարհիկ եւ հոգեւոր իշխանությունների տարանջատման սկզբունքը այլաբանորեն արտահայտվում է նաեւ իտալացի մտածողի «Աստվածային կատակերգություն» հանրահայտ երկում, որտեղ Դանթեն գրում է. «Հռոմ, որ բարեկարգել էր աշխարհ, ուներ երկու արեւ, որոնք ցույց էին տալիս երկրի եւ երկնքի ճանապարհ։ Մեկը մյուսին մարեց, եւ սուրն ու մական խառնվեցին, եւ հետեւանքն այն եղավ, որ երկուստեք դարձան անկարգ, ապական։ ...Արդ ձուլելով իր մեջ երկու վարչություն, եկեղեցին Հռոմա ցեխն է ընկնում եւ աղտեղում իրեն եւ իր բեռը զույգ» [1, էջեր 89-90]։ Փաստորեն Դանթեն ընդհանուր բարոյալքման պատճառը տեսնում էր աշխարհիկ եւ հոգեւոր իշխանությունների միաձուլման մեջ։ Զարգացնելով աշխարհիկ պետության մասին իր պատկերացումները, Դանթե Ալիգերին առաջ է քաշում բացարձակ ազատության գաղափարը՝ որպես Աստծո կողմից տրած պարգեւ։ Իսկ այդ ազատությունը նախ եւ առաջ որոշում կայացնելու ազատությունն է, ասել է թե՝ կամքի, համոզմունքների ազատությունը [4, էջեր 41-42]։ Աշխարհիկ պետության գաղափարը իր ձեւավորման ակունքներում նշմարվում է իտալացի մեկ այլ մտածող, Մարսիլիուս Պադուացու հայացքներում։ Նրա ստեղծագործական կյանքի բարձունքը համարվում է «Խաղաղության պաշտպանը» («Defensor pacis») աշխատությունը, որտեղ շեշտադրվում է ոչ միայն աշխարհիկ եւ կրոնական, այլ նաեւ օրենսդիր եւ գործադիր իշխանությունների առանձնացման հիմնահարցը, որը ըստ էության դարձավ Ռեֆորմացիայի տեսական-գաղափարական հիմնասյուներից մեկը [2, էջ 149]։ Պադուացին ընդգծված կերպով հակադրվեց կրոնական վերնախավին՝ վրդովվելով պապական իշխանության հեղինակությունը։ Ըստ նրա Կաթոլիկ եկեղեցու քաղաքական գերակայության դոկտրինը «...կործանարար է մարդկային ցեղի համար եւ սպառնում է անդառնալի 190ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վնաս հասցնել ցանկացած համայնքի կամ նրա մի մասին, եթե վերջ չդրվի դրան» [2, էջ 67]։ Գերագույն իշխանությունը պետք է պատկանի թագավորական իշխանությանը, իսկ Կաթոլիկ եկեղեցին պետք է զերծ մնա աշխարհիկ իշխանությանը բնորոշ գործառույթներից, ինչպես նաեւ ապաքաղաքականացվի եւ բերվի հարկային դաշտ։ Եկեղեցին օժտված լինելով հարաբերական ինքնուրույնությամբ դիտարկվում էր պետական մեխանիզմի բաղադրատարր։ Սրանով, սակայն Պադուացին հակված չէր բացարձակացնելու աշխարհիկ իշխանության դերը, այն սահմանափակելով իրավունքով։ Միապետը պետք է հետեւի օրենքներին եւ դուրս չգա դրա սահմաններից։ Պադուանցին չի հերքում իշխանության աստվածային ծագման թեզը, բայց միեւնույն ժամանակ ընդգծում է, որ Աստված պետական կառավարումը հաստատում է մարդկային ազատ բանականության միջոցով [2, էջ 101] առանց հոգեւոր դասի միջամտության։ Այս համատեքստում մարդիկ կարող են ունենալ իրենց համոզմունքներին համապատասխան աշխարհայացք, եթե միայն մարդկային օրենքը չի արգելում։ Սա նշանակում էր, որ հավատի ազատության սահմանափակման հիմքերը ամրագրում էր պետությունը, այլ ոչ թե Կաթոլիկ եկեղեցու ինկվիզիցիան։ Ասվածի համատեքստում զարգացնելով իր մոտեցումները Պադուացին զատորոշում էր մարդկային օրենքները աստվածայինից։ Ավելին, նա կարծում էր, որ աստվածային օրենքները հաստատվում են միայն Աստծո կողմից եւ արտահայտվում Սուրբ գրքում, իսկ դրանից դուրս գործող մյուս բոլոր կանոնները եւ սկզբունքները կազմում են մարդկային օրենքները, որոնք ստեղծվում են մարդու կողմից եւ արդարության պահանջների հիման վրա կարգավորում են երկրային կյանքը։ Լինելով ջատագովը մեկ միասնական օրենսդրության ձեւավորման՝ Պադուացին ընդգծում էր, որ բոլոր մարդիկ, թե՛ աշխարհիկ եւ թե՛ հոգեւոր, պարտավոր են ենթարկվել մարդու իրավունքների պարտադիր նորմերին [2, էջ 288]։ Պապական իշխանության նկատմամբ համանման վարքագիծ է դրսեւորել նաեւ Պադուացու գաղափարակից, նոմինալիստ Ուիլյամ Օկկամը [3, էջ 34]։ Նա իր «Երկխոսություն», «Ութ հարցեր պապական իշխանության մասին» աշխատություններում սուր քննադատության է ենթարկում Կաթոլիկ եկեղեցին՝ պաշտպանելով միապետական իշխա191ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ նության գերակայությունն ու ամբողջականությունը։ Միաժամանակ, Օկկամը առաջադիմական դատողություններ է անում ի բնե բոլոր մարդկանց հավասարության, հավատի ազատության, պետության կողմից համընդհանուր շահի պահպանման, իրավունքի՝ որպես հասարակական հարաբերությունների հիմնական կարգավորչի, բնական եւ պոզիտիվ իրավունքի ներդաշնակության հարցերի վերաբերյալ։ Հատկանշական է, որ վերոնշյալ մտածողները լինելով հոգեւորկրոնական դասի անխոնջ քննադատներ եւ աշխարհիկ պետության գաղափարի սերմանողներ, հանդես չէին գալիս Աստծո բացառման, հասարակական գիտակցությունից օտարման եւ աստվածխռովության դիրքերից, այլ հակառակը ընդգծում էին Աստծո՝ որպես անքննելի գերբնականության իրողությունը, իսկ միապետի իշխանությունը բխեցնում Աստծուց։ Այսպիսով ակնհայտ է դառնում աշխարհիկ պետության հայեցակարգի կայացման գործում վերածննդի շրջանի մտածողների հումանիստական դատողությունների ազդեցությունը, որոնք վերափոխեցին մարդ-աստված հարաբերություններում մարդու կշիռը եւ նորովի մեկնաբանեցին բնական իրավունքի եւ հատկապես մարդու հիմնական իրավունքների տեսական դրույթները։	Հոդվածում վերածննդի դարաշրջանի մտածողների իրավաքաղաքական մտքի վերլուծության միջոցով փորձ է արվել վեր հանել աշխարհիկ պետության իրավական-սոցիալական կոնցեպտի զարգացման հիմնահարցերը։ Հատկապես ուշադրության է արժանացել այս շրջանում պետության եւ եկեղեցու աստիճանական առանձնացման եւ խղճի ազատության իրավունքի արժեւորման գործընթացը եւ դրանց վերաբերյալ իրավաքաղաքական մտքի հումանիստական անդրադարձը։
ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՄԱՐԴՈՒ Ստամոքսի դեպքում [արյան չարամիտ նորագոյացություններ] 14 Նախորդ ուսումնասիրությունները ընդգծել են պոլիամինի կենսասինթեզի խթանող դերը ուռուցքի աճում [8, 10]: Պոլիամինները փոքր մոլեկուլային քաշի ալիֆատիկ ամիններ են, որոնք առաջանում են L արգինինի կատաբոլիզմում: Արգինազ ֆերմենտը կատալիզացնում է L-arginine- ի հիդրոլիզը L-ornithine զ urea: Epoliamines- ը սինթեզվում է L-ornithine- ից ornithine- ով `decarboxylase ֆերմենտով, որը արդյունք է արգինազի ռեակցիայի: Պոլիամինները հայտնաբերված են մի շարք պրոկարիոտների բոլոր էուկարիոտ բջիջներում: Գրականության մեջ տարբեր տվյալների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ չարորակ նորագոյացությունների առկայության դեպքում արգինազի ակտիվությունը մեծանում է: Orույց է տրվել, որ ornithine- ի (պոլիամինի) բարձր պարունակությունը նպաստում է քաղցկեղածնությանը `բարձր արգինազի ակտիվության պատճառով: Պոլիամինի քանակի ավելացումը խթանում է ուռուցքի և մետաստատիկ գործընթացների անգիոգենեզը: Տարբեր օրգաններում չարորակ ուռուցքների առկայության դեպքում ցույց է տրվել արյան շիճուկում պոլիամինի (պուտրեսցին, սպերմիդին, սերմի) քանակի կտրուկ աճ [12]: Օրնիտին դեկարբոկիլազա ֆերմենտը Myc ուռուցքածինների համար առաջին ուղղակի թիրախն է: Պոլիամինի բարձր մակարդակը նպաստում է քաղցկեղի բջիջների արագ աճին: Իմունային բջիջների կողմից պոլիամինի կլանումը ճնշում է հակատուռուցքային ցիտոկինների ՝ կպչունության մոլեկուլների քանակի արտադրությանը, որն ի վերջո դադարեցնում է իմունային բջիջների ցիտոտոքսիկ ակտիվությունը: Սա քաղցկեղի բջիջներին թույլ է տալիս շրջանցել իմունային համակարգը: CD44 և E-cadherins- ը սոսինձ մոլեկուլներ են, որոնց սինթեզը ճնշվում է հիպոքսիայով `պոլիամինի բարձր կոնցենտրացիաների պատճառով, ինչը նպաստում է մետաստազների տարածմանը, քանի որ այն հեշտացնում է բջիջների առանձնացումը ծնողական ուռուցքից: Անոթի պատին կցվելուց հետո, պոլիամինի մեծ սինթեզի պատճառով, ուռուցքային բջիջները արագ աճում և բաժանվում են [6, 15]: Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության տվյալներով ՝ տարիքային սահմանափակման պատճառով Հայաստանում 100,000 մարդու մահացությունը 39,8 է, ինչը Հայաստանը դարձնում է աշխարհում առաջին երկիրը քաղցկեղով մահացության ցուցանիշով: Հասկանալով արգինազի պոլիամինի ազդեցության տարբեր ուղղությունները քաղցկեղի մեջ, հնարավոր է մշակել կանխարգելման և բուժման մոդելներ: Այս ուսումնասիրության նպատակն էր ուսումնասիրել մարդու շիճուկում պոլիամինի և արգինազի ակտիվության քանակի կապը մարդու ստամոքս-աղիքային տրակտի չարորակ նորագոյացությունների դեպքում: Հիվանդները Հետազոտություններն իրականացվել են VA- ի կողմից Ֆանարջյանի անվան ուռուցքաբանության ազգային կենտրոնի կողմից տրամադրված ստամոքս-աղիքային քաղցկեղով հիվանդների շիճուկային նմուշներում: Ուսումնասիրվել է 25 հիվանդի արյան շիճուկ (I-IV աստիճան, 48-75 տարեկան, G1 և G2 տարբերակում, տղամարդկանց և կանանց արյան շիճուկում ստացված արդյունքները առանձնացված չեն): Հիվանդները դեռ չեն ստացել քիմիաթերապիա կամ ճառագայթային թերապիա, ինչպես նաև հիվանդների արյան շիճուկ, որոնց մոտ դեռ այլ հիվանդություն չի ախտորոշվել: Վերահսկիչ խումբը բաղկացած էր 7 առողջ անհատներից ՝ 51 51 15 տարիքային խմբում (4 կին և 3 տղամարդ): Քաղցկեղը գնահատվել է TNM (ուռուցք, նոդուլ, մետաստազ) համակարգի միջոցով: Կերակրափողի, ստամոքսի և հաստ աղիքի քաղցկեղով հիվանդների արյան շիճուկի հետազոտության արդյունքները ներկայացվել են գիտաժողովի տեսքով: Աղեստամոքսային տրակտի տարբեր օրգանների չարորակ նորագոյացություններով հիվանդների մոտ ախտորոշվում է զարգացման հետևյալ փուլերը. 6 հիվանդ ՝ I աստիճանի (62 ± 7, T1 կամ T2, N0, M0), 7 հիվանդ ՝ II աստիճանի (56 ± 12, T3) կամ T4, N0, M0), 7 հիվանդ ՝ III աստիճանի (63 ± 11, T1- 4, N1 / N2, M0) և 5 հիվանդ ՝ IV աստիճանի (71 ± 15, T1-4, N1-2, M1): Ռեակտիվներ: Փորձի ընթացքում օգտագործվել են L-arginine, glycine buffer, MnCl2 × 4H2O, YEK, DAMO, թթվային խառնուրդ, HClO4, դենսիլ քլորիդ, Na2CO3, պրոլին, էթիլացետատ, քրոմատագրական թիթեղներ, քլորոֆորմիլ / տրի քլոր: Արգինազի իզոֆերմենտի տեսակի, գործունեության և սպիտակուցների քանակի սպեկտրի որոշում: Գելի ֆիլտրում (Sephadex G-150, արտազատում ֆոսֆատային բուֆերի անընդհատ հոսքով (0.2 Մ, pH 7.2)) իոնափոխանակիչ քրոմատագրություն (CM- ցելյուլոզա, M1, աստիճան 0.15 Մ, 0.2 Մ, 0.25 Մ KCl լուծույթներով 5 մմ Tris- HCl, pH 7.5) օգտագործելով Kossman մեթոդը [14]: Որոշակի փոփոխություններով ակտիվությունը որոշելու համար օգտագործվել է Վանսլայկի և Արչիբալդի մեթոդը [1, 2, 14]: Դեղին գույնի ուժգնությունը չափվեց սպեկտրաֆոտոմետրիկ մեթոդով. Սպիտակուցի քանակական վերլուծություն 487 նմ-ով: Սպիտակուցի քանակը որոշվեց պոլիամինի խտացումով և բարակ շերտով քրոմատագրությամբ: Որոշակի երկարությամբ (Genesys 10, ԱՄՆ): Ֆերմենտի ակտիվությունն արտահայտվում էր մոլ x վրկ -1 (կատ): Համաձայն Լոուրիի մեթոդի: Morgan մեթոդը օգտագործվել է փոփոխություններով: Արդյունքների մշակում Statistica 10 (StatSoft) ծրագրով: Ստացված արդյունքները ներկայացված են միջին ± ստանդարտ շեղման (M ± SD) արժեքներով: Մշակված է Statistica 10 ծրագրի միջոցով: Արդյունքները վերլուծվել են Student t-test- ի միջոցով (եզակի նմուշ): Այս ուսումնասիրության նպատակն էր ուսումնասիրել «արգինազի ակտիվության փոխկապակցվածությունը» պոլիամինի քանակի հետ, ինչպես նաև «պարզաբանել» արգինազի իզոենզիմային կազմը ստամոքս-աղիքային տրակտի (կերակրափող, ստամոքս) տարբեր աստիճանի չարորակ նորագոյացություններում: , կրկնակետ). Փորձարարական աշխատանքի առաջին փուլում որոշվել է տարբեր աստիճանի բարդություններ ունեցող հիվանդների արյան շիճուկում արգինազի գործունեության ակտիվությունը (նկ. 1): Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ աղեստամոքսային քաղցկեղով հիվանդների շիճուկային արգինազի ակտիվությունը մեծանում է առողջ մարդու շիճուկային արգինազի գործունեության համեմատ `I աստիճանի դեպքում` 2.18, II աստիճանի դեպքում `2.5, III աստիճանի դեպքում` 2.71, և IV աստիճանի դեպքում 2.94 անգամ: Արգինազի ակտիվությունը մեծանում է քաղցկեղի բարդությունների ավելացման հետ միասին: Մարդու ստամոքս-աղիքային տրակտի չարորակ նորագոյացություններում շիճուկի արգինազի ակտիվության տողի փոփոխություն (n = տե՛ս հիվանդի նկարագրությունը, p <0,001): Արգինազի ակտիվության աճը պետք է ինչ-որ կերպ արտացոլվի նապոլիմինների քանակի մեջ: Այս ենթադրությունը հաստատելու համար աշխատանքի հաջորդ փուլում առողջ և հիվանդ մարդու արյան նմուշներում կատարվել է պոլիամինի քանակական որոշում: Տող Շիճուկային պոլիամինի քանակական-որակական վերլուծություն բարակ շերտի քրոմատագրման միջոցով: Ձախ սյուն - նորմ, աջ սյուն - II աստիճանի ստամոքսային քաղցկեղ, RF SPM - 0.21, RF SPD - 0.85, RF PUT - 0.89, ծագում - սկիզբ, SPM - սերմ, SPD - սպերմիդին, PUT - պուտրեսցին: Քրոմատագրական պատկերը ցույց է տալիս, որ քաղցկեղի յուրաքանչյուր փուլում արգինազի ակտիվության հետ մեկտեղ նապոլիմինների քանակը մեծանում է (նկ. 2 և աղյուսակ 1): Աղյուսակ 1. Աղեստամոքսային տրակտի քաղցկեղ ունեցող առողջ մարդու արյան շիճուկում պոլիամինի քանակի փոփոխություն (n = 5, p <0,05): Պոլիամինի քանակը ներկայացված է nM պոլիամինով `1 մլ արյան շիճուկում: SPM- սերմնահեղուկ, SPDspermid, PUT-putrescin: Քաղցկեղի ընթացքում պոլիամինի քանակի ընդհանուր աճը նորմայի համեմատ `համապատասխանաբար 59,3%, 68,4%, 80,3% և 113,3% I, II, III և gradesV դասարաններում: Առողջ աղեստամոքսային տրակտով հիվանդների քաղցկեղով հիվանդների արյան շիճուկում կատարվել է արգինազի իզոենզիմային կազմի որոշում: Ի տարբերություն դրա, շիճուկային սպիտակուցի և արգինազի ակտիվ քրոմատագրերով հիվանդների մոտ գել իոնափոխանակությամբ քրոմատագրությունից հետո ստացված պիկերը շեղվում են աջ, իսկ մասամբ մաքրված արգինազի ակտիվությունն աճում է գագաթներին համապատասխան խմբակցություններում: Կաթնասունների լյարդի արգինազի (արգինազ I) իզոէլեկտրական կետի (pI) արժեքը տատանվում է 8,8-ից 9,4-ի սահմաններում: PH <pI- ով, սպիտակուցները ստանում են էնդոգեն լիցք: Մեր լաբորատորիայում կատարված ուսումնասիրությունները (5 մմ Tris-HCI- ով, pH 7.5, տող 3 C և D- ով մաքրում) ցույց տվեցին, որ արգինազի ակտիվությունը միայն կատիոնային սպիտակուցների ֆրակցիաներում է, ինչը համահունչ է գրականությանը: Արդյունքները ցույց են տալիս, որ արգինազ 2 իզոենզիմների շիճուկում առկա է միայն արգինազ I- ը (նկ. 3): Տող 3. Արգինազի ակտիվության շիճուկ (▲) կորուստ սպիտակուցային (■) սպիտակուցային կորերի գել (A: Ve = 92 մլ և B: Ve = 108 մլ, Sephadex G-150 աշտարակ (2 x 40 սմ)) Սիոնային փոխանակում (C: Ve = 96 մլ և D. Ve = 104 մլ, CM- ցելյուլոզային աշտարակ (1 x 18 սմ) քրոմատագրությունից հետո (n = 3, p <0,05, II աստիճանի քաղցկեղի բարդություն): Այսպիսով, ստամոքս-աղիքային տրակտի քաղցկեղի դեպքում շիճուկային արգինազի ակտիվությունը զգալիորեն մեծանում է, ինչը կապված է քաղցկեղի փուլերի հետ: Մեր արդյունքները ցույց են տալիս, որ հիվանդության փուլերի հետ մեկտեղ ավելանում է պոլիամինի զուգարանը: Մենք առաջարկում ենք, որ արգինազի գործունեության քանակի պոլիամինի մակարդակի վերահսկումը կարող է օգտագործվել քաղցկեղի հնարավոր բուժման համար: Հաշվի առնելով վերոգրյալը, այս ֆերմենտային ինհիբիտորներն օգտագործող այլ ուսումնասիրություններում լաբորատորիան ուսումնասիրեց առնետների մոտ արգինազի ակտիվության հակատուռուցքային հատկությունները ՝ ի տարբերություն 7,12-դիմեթիլբենզանտրացենի (DMBA) առաջացրած կրծքի քաղցկեղի: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [3] Bonavida B., ազոտի օքսիդ և քաղցկեղ: Պաթոգենեզ և թերապիա, Springer InternClin Cancer Res, 2011, 30: 95. [11] Munder M., Arginase. կաթնասունների իմունային համակարգի զարգացող հիմնական դերակատար: Բջիջներ և հանդուրժողականություն քաղցկեղի մեջ: Մեխանիզմները և թերապևտիկ հեռանկարները: Immunol Rev., GHorgyan ARGHIK ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՇԻHՈՒԿԻ ԱՐԳԻՆԱՍԻ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՊՈԼԻԱՄԻՆՏԻՏՈՒԹՅԱՆ ԳՈՒՄԱՐԸ ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ԱՍՏROԱՄԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ, ԿՏԵ ՈՒ TԵՐ, ԿԱՆԳԱԽՈՒՄԲ ԽԵANԳԵՏԻՆ, ՈՒԼՈՒUMԵՐ: ։	Հիվանդության վաղ փուլերում արյան շիճուկում արգինազի ակտիվության և պոլիամինների քանակության աճը և հետագա բարձրացումը զարգացման աստիճանին զուգահեռ` հաստատում է L-արգինինի նյութափոխանակային ուղու այս մետաբոլիտների կարևորագույն դերը քաղցկեղի զարգացման գործընթացներում։ Մենք եզրակացնում ենք, որ արգինազի ակտիվության արգելակման ճանապարհով պոլիամինների քանակության նվազումը քաղցկեղի զարգացման գործընթացներում կարող է ունենալ հակաուռուցքային ազդեցություն, մասնավորապես՝ անգիոգենեզի և մետաստազի գործընթացներում։
ԳՐՈԻ ՊԱՏԿԵՐԸ ԵՎ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼՐԱԳՐՈՆԵՐԻ ԼԵՎՈՆ ԽԵՉՈՅԱՆԻ ՆՈՎԵԼԻ «ՍԵՎ ԳԻՐ, BEԱՆ BE ETԱՆԳ» Իրական գրողը միշտ մենակ է… Լ Խ. Խեչոյան. Նա արվեստի և գրականության ցանկացած ժամանակաշրջան է դնում գրականության պատմության մեջ: Literatureամանակ առ ժամանակ գրականությունը ճգնաժամ է ապրում, բախվում է դժվարին հարցի ՝ ինչպե՞ս գրել, ինչի՞ մասին: Տեղի է ունենում գրական փլուզում, որը հաղթահարում են հենց գրողները: Այս տեսական հարցերի բարձրացումը և քննարկումը հաճախ կատարվում են գրական աշխատանքների միջոցով: Նման ժամանակաշրջանը եկավ Հայաստանի Հանրապետության անկախության շրջանում, այդ ժամանակահատվածը տևեց բավականին երկար: Խոսելով այս շրջանի մասին ՝ Սեյրան Գրիգորյանը անհանգստությամբ հայտարարում է գրականության նահանջի մասին. «Փորձելով դրա պատճառները տեսնել քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական հեղաշրջումներում». Որքան շատ է վերջինիս պատճառը, այնքան շատ է հետևանքը: Գրիգորյանը տեսնում է գրականության ամուլության մի շարք պատճառներ ՝ սկսած քաղաքական իրավիճակից (ԽՍՀՄ փլուզում, Արցախյան շարժում, պատերազմ) պատճառած քաղաքական իրավիճակից, որը ծանր հարված հասցրեց հայ գրողների գրական կամքին, փաստը, որ գրողները հրաժարվում են իրենց հիմնական պարտականություններից և զբաղվում են քաղաքականությամբ: Լեոն Խեչոյանի «Beանր բզեզի գիրքը» վեպը այն գործերից է, որը, ի թիվս այլ բարձրացված հարցերի, եկել է պատասխանելու իր ժամանակի տեսական ու գեղագիտական մի շարք հարցերի: Գրականությունը ԽՍՀՄ-ում պլանային քաղաքականություն էր: Խիստ քննադատության պայմաններում գրողը գաղափարական սնուցման խնդիր ուներ: Գրական քննադատության ճնշման ներքո ազգի խնդիրներով մտահոգ, բայց ինքնարտահայտվել չկարողացող բանտարկված գրողը մեկ խնդիր ուներ ՝ գաղտնի բարձրացնել ազգային, գաղափարական և քաղաքական խնդիրներ: Այսօր այդ ժամանակաշրջանի գրողների ստեղծագործությունները մեծապես գնահատվում են ոչ միայն գեղարվեստական ասպեկտների, այլ նաև այն փաստի համար, որ նրանք ի վիճակի էին բարձրաձայնել գաղափարական կոչեր, թեկուզ այլաբանորեն: Ո՞րն է անկախության շրջանի գրողի խնդիրը: «Լիակատար ազատության» պայմաններում գրողը կարծես կորցնում է իր առաջնային դերն ու նշանակությունը: Այդ ազատությունն ընկավ հայ գրողի գրականության վրա (բնորոշ է հետխորհրդային բոլոր երկրներին) որպես հարբեցողություն, ամենաթողություն: Այնուամենայնիվ, եթե անկախության շրջանի գրականությունը ենթադրում է քարոզչության բացակայություն, սա է 1 Տե՛ս Գրիգորյան Ս., Բանասիրություն և բանավեճ, Երևան, 2002, էջ 142-155: Դա չի նշանակում, որ գրողն այլևս պատասխանատու չէ հասարակության առջև: Այս պայմաններում գրականությունը կարող է դառնալ մի տեսակ ինքնանպատակ, ինքնաբավ և քաոսային իրադարձություն: Գրականության նպատակից բացի, հրատապ է դառնում գրականության բովանդակության հարցը: Անկախության շրջանի գրականությունը նույնպես շատ զգայուն է ձիերի խնդրի նկատմամբ, դասական կառույցներն այլևս արդիական չէին և նոր բառը ՝ նոր բովանդակությամբ բառը, պետք է ունենար նոր ձու: Այս պայմաններում առաջնային են դառնում երկու հարց. Առաջին ՝ ինչու՞ գրել, և երկրորդ ՝ ինչպե՞ս գրել: Առաջին հարցին, ցավոք, սպառիչ պատասխանում են հենց գրողները: Գ Այս մասին Խանջյանն ասում է. «Գրողը պետք է պատերազմ ունենա աշխարհի հետ, նա պետք է վերից այնքան օժտված լինի, որ կարողանա իրեն կշռել այդ պատերազմում, և արդեն գրականությունն ինքնաբերաբար կկատարի իր գործառույթը» 1: Այստեղ և Լ. Խեչոյանը իր «Գիրքը ծանր բզեզ» վեպում անդրադառնում է գրողի գրականության խնդրին, առաջարկում իր ժամանակի գրականության համար մի շարք կարևոր տեսական և գեղագիտական հարցեր: Այս կերպ նա կարծես տալիս է իր ժամանակակիցների գրականությունը հասկանալու բանալիները: Ժ. Քալանթարյանն իր «reանրը թարմացնելու ճանապարհին» հոդվածում անդրադառնում է այս վեպին ՝ այն քննելով հիմնականում այս տեսական ու ժանրային տեսանկյունից: Գրականագետը նախ «վերաբերում է մտավորականի կերպարին» և նկատում, որ այս վեպում գրողը առաջարկում է նոր գեղարվեստական ծրագիր, որը հիմնական դրդապատճառներով կարող է սովորական լինել այս ժանրի ժամանակակից արտադրության համար: Նա նկատում է, որ հեղինակը բացի գեղարվեստական պատմություն ստեղծելուց, ժանրի առումով փորձում է տեսական լուծումներ տալ նաեւ իր ժամանակի համար: «Սա ժանրի և նրա կառուցվածքի նոր մոտեցում է, որը, հաշվի չառնելով իրավապահներին (« Չեմ սիրում փքուն դեմքերով գերազանցներին ») առաջ է քաշում հեղինակը, ինչը, մեր տպավորությամբ, բնորոշ է ոմանց Խեչոյանի սերունդների (Գ. Խանջյան, Վ. Թամարյան և այլք): Դա նշանակում է, որ Խեչոյանը որոշ չափով ընդհանրացնում է գեղարվեստական փորձը: »2 Modernամանակակից հայկական վեպը, ինչպես ներկայումս ստեղծվող գրեթե բոլոր գրականությունները, ավելի հակված են խորաթափանցության: Դա ավելի շատ ներքին աշխարհի քննարկում է, վերլուծություն, կենդանի, ներքին բախում, քան արտաքին աշխարհում դասական բարոյական բախումների նկարագրություն: Եվ եվրոպական փորձը, և պայմանները, որոնցում ստեղծվում է այդ գրականությունը, իրենց ազդեցությունն են թողնում հայ ժամանակակից գրականության վրա: Հերոսի ենթագիտակցական աշխարհը նշանակալի տեղ է գրավում այդ ինքնահեռանկարային գրականության մեջ: Բնորոշ են առասպելական հագեցվածությունը, դիցաբանական տարրերի ներթափանցումը գրականություն, միստիկա, ֆանտազիա, արտաքին ուժերի ազդեցությունն այս կյանքի վրա: Կարելի է հասկանալ, թե ով է այսօրվա վեպի հերոսը: Դա կարող է լինել հեղինակի եսը: Նա կարող է լինել հեղինակ ՝ իր անունով կամ մեկ այլ անունով, իր կամ մտացածին կենսագրությամբ կամ իր սեփական կենսագրությամբ, որում թափանցում են անիրական կամ մտացածին իրադարձություններ: Հարկ է նշել, որ Որբի վեպի հերոսն առանձնանում է առաջին հերթին կենսաբանական էակ լինելուց, որի գործողությունները հաճախ պայմանավորում են ոչ թե բնազդը, այլ բնազդը: 1 Գրական թերթ, 2004, թիվ 34: 2 Քալանթարյան J.., Reանրը թարմացնելու եղանակով, http: //www.cultural.am/hy/gradaran/tester/jenyaqalantaryan-janri-tarmacman-ughiov. նկրտումներ: Նա հաճախ միայնակ, խորթ, չհասկացված անձնավորություն է, ով փորձում է գտնել կյանքի և գոյության իմաստը: Վերջինը եվրոպական գրականության, մի կողմից ՝ նատուրալիզմի, մյուս կողմից ՝ էքզիստենցիալիզմի ազդեցությունն է, որն իր արտահայտությունը գտավ արեւմտյան գրականության մեջ անցյալ դարի սկզբին: Անկախության շրջանում ստեղծվել են բարենպաստ պայմաններ հայ գրականության մեջ այս ուղղությունների ազդեցության ակտիվացման համար: Մի կողմից ԽՍՀՄ փլուզումից խոսքի գրեթե լիակատար ազատությունը () ոչ միայն) թույլ տվեց գրողներին (և ոչ միայն) խոսել (ոչ միայն) նատուրալիստական թեմաների մասին, որոնք նախկինում, եթե արգելված չէին, առնվազն մյուս կողմից չխրախուսվեց երկրաշարժն ու պատերազմը, ինչը հայ մարդուն, առհասարակ, մտավորականին, մասնավորապես, ստիպեց կրկին մտածել կյանքի, մահվան իմաստի մասին: 1999 թվականին Խեչոյանը բերեց անհատի (զինվորի, մտավորականի, մարդու) պատմությունը «Ս. Գիրք, ծանր բզեզ» վեպով «S գիրք, ծանր բզեզ» վեպը պատմում է ոչ վաղ անցյալի իրադարձությունների մասին, ընթերցողը կարող է հեշտությամբ տեսնել այստեղ ապրած օրերի արձագանքը, ժամանակագրական առումով խոսքը Արցախյան պատերազմի, Հայաստանի անկախության առաջին շրջանի մասին է: Վեպը բազմաշերտ է, այն ավելի շատ դրվագների հավաքածու է: Հեղինակը ոչ թե սյուժե է պատմում, այլ կառուցում է վեպ ՝ ստեղծելով առաջին հերթին մշակութային-գոյաբանական միջավայր, հերոսին երբեմն դնելով այս կամ այն իրավիճակում: Հեղինակի խնդիրն չէ բարոյական բախումների միջոցով բարձր դասի այլ արժեքների տարածումը այլ դասական եղանակով: Մենք հոգնել ենք հավիտենական հարցերից և պատրաստ պատասխաններից: Հեղինակը փորձում է լուծարել մարդուն տվյալ պահին, տվյալ իրավիճակում: Վեպը կառուցված է գիտակցության հոսքով, հերոսը ոչ թե ավելի է գործում, այլ մտածում, վերլուծում, զգում, ապրում, հեղինակի և հերոսի էգոները միահյուսված են Օնանի կերպարում: Քրոնոտոպը վեպում ստանում է բավականին ուշագրավ լուծում: «Գիրք In» -ում ժամանակը բաժանված է, չկա ընդհանուր ժամանակ, որում հերոսներն ապրում և աշխատում են, զարգանում են իրադարձությունները: Իրականի, երազածի, երեւակայականի, ենթագիտակցության, անցյալի իրադարձությունների փոխազդեցությունը ստեղծում է եզակի տարածա-ժամանակային պատկեր, որի արդյունքում վեպում մենք անընդհատ բախվում ենք զուգահեռ տարածատ-ժամանակային հարթությունների հետ, երբ տարբեր ժամանակներ խառն են, անցյալի իրադարձություններն անընդհատ հետ են բերվում ներկային: և հակառակը: Խեչոյանի վեպում ժամանակը հոսում է գիտակցության պես: Վեպը որոնում է ոչ միայն այն, ինչ կա երեք ժամանակային չափումներում (անցյալ, ներկան, ապագա), այլև այն, ինչ լիովին ժամանակից դուրս է: «Նրա ծագման աղբյուրը, այն ինչին նա ձգտում էր, այդ սպիտակ լույսը ժամանակի, ժամանակի հետ էր: Ամբողջ տիեզերքում պե՞տք է որ գոյություն ունենան ժամանակից այն կողմ: »(Էջ 180): Եթե մենք խոսելու ենք վեպում գրողի կերպարի մասին, ապա պետք է նշենք, որ գլխավոր հերոս Օնանից, որը մտավորական է և գրող, կա մի միգրանտ, որը վեպում ունի և՛ իմիջ, և՛ ազդեցություն: , Խոսքը Հրանտ Մաթոսյանի մասին է, որի ազդեցությունը Խեչոյանի գրականության վրա գրականագետները նկատել են «Խնկի ծառեր» առաջին գրքի քննության ժամանակ, որտեղ տեսանելի են Ահնիձորի ազդեցությունները: «Գիրք S» - ի Հրանտ Մաթոսյանի ազդեցությունների մասին մտածելիս այն անմիջապես զուգահեռվում է «Խումհարի» հետ: «Գիրք S» - ում, ինչպես «Խումհարում», գործողությունները գյուղից տեղափոխվում են քաղաք, առաջին պլան է մղվում մտավորականի կերպարը, ով վերջապես փորձում է գրել նոր գործ: Ինչպես «Կախում» -ում, այնպես էլ «Գիրք իր» -ում հեղինակը մի շարք տեսական հարցեր է առաջացնում իր ժամանակի գրողների համար: Մի կողմից դրանք գրական գործեր են, մյուս կողմից ՝ գրականության մասին գործեր: Այս վեպից առաջ գրված Խեչոյանի գրեթե բոլոր գործերը մասամբ ներառվել են գրքում, այլ գործերի նման խառնուրդը հատուկ է նաև վեպին ՝ Մաթոսյանի «Խումհար» -ը: Մատ և Օսյանի «Կախազարդը» քննարկում է անհատական միայնության հարցը, և նույնիսկ եթե այն հերքվի, կբարձրացվի կոլեկտիվի միայնության հարցը: Այս խնդրի մասին Խեչոյանը գրում է իր վերջին վեպում ՝ մեկնաբանելով Մհերի և Վահագնի առասպելների միջոցով միայնության միջոցով օտարման խնդիրը (հետագայում, երբ Խեչոյանը հասունացավ, այս Մհերի առասպելի գաղափարը վերածվեց վեպի): Հետաքրքիր է, որ հեղինակն ինքը «Գիրքում» մի քանի անգամ անդրադառնում է Մաթոսյանին: Նախ, հեղինակը հիվանդանոցում հանդիպում է «մեծ գրողին», որը հեղինակին հիշատակեց «կեսից պակաս» `կապված իր առաջին գրքի հրատարակման հետ (սա վավեր հիմք է): Մեծ գրողի աչքում նա տեսնում է «հոգնածությունը, ուժը, կասկածի կասկածը ուժը, ուժը», նա նկատում է, որ մեծ գրողը մենակ է, և հետո գրում է այդ մասին. «Իրական գրողը միշտ միայնակ է խուճապի պահին, հայտնության պահին իս հեռու ափերից աննկատ հնչյուններ է լսում »1: Հեռանալիս հեղինակը հանկարծ զգում է, որ «նա ապրում է երկու աշխարհի սահմանին, հասել է մենության տված իմաստության վերջին մակարդակին, և ես պետք է այդ վերջին խաչմերուկից հետագա ճանապարհով գնամ, և նա իմ մասին ոչինչ չգիտի: անմիջական մենակություն »(էջ 80): Այդ «Ես պետք է ճանապարհը միայնակ անցնեմ» ենթադրում է, որ Խեչոյանն ինքը զգացել և գիտակցել է Մաթոսյանի ազդեցությունն իր ստեղծագործական գրականության վրա: Մի անգամ նա փորձեց հաղթահարել մեծ գրողի ուղին և ինչ-որ պահից շարունակել մենակ մնալ ՝ միաժամանակ տանելով նախորդ ժառանգությունը: Հետաքրքիր փաստ. Խեչոյանի զինվորները հանկարծ սկսում են գրքում խոսել Մաթոսյանի հովիվների խոսքերով: «Նույնիսկ Մոսկվայի Սահմանադրության ամենահավատարիմ անձը չի նկատի Սիբիրի անհետացումը քարտեզից, և եթե կովերի հոտը Թալինի ցորենի դաշտով անցնի, Երջանը հոգեվարքի մեջ է ընկնելու» (էջ 150): Այնուամենայնիվ, չնայած մաթոսական ազդեցություններին կամ այդ ազդեցությունները հաղթահարելու փորձին, «S գիրքը» վճռական քայլ էր անկախության շրջանի արձակի համար ոչ միայն որպես գրական-գեղարվեստական երևույթ, այլ նաև պատասխանելով մի շարք տեսական գեղագիտական հարցեր կամ գոնե պատասխաններ փնտրելը: Գրողի մյուս հերոսը, որն արդեն վեպի գլխավոր հերոսն է `ինքը` հեղինակը, վեպում առաջին անգամ է երեւում `կապված իր վեպի հետ կապված գյուղացիների բողոքների հետ: Հեղինակը, կարծես, ցույց է տալիս իր առաջին վեպը ստեղծելու ճանապարհը, բացահայտում է նրա գեղագիտական սկզբունքները, գրողի աշխարհայացքը տեքստերի միջոցով, որոնք մոտավորապես բացահայտում են գյուղացիների ժխտման իրողությունը: «Կերպարների ճշմարտացիությունը չի նշանակում մեկ մարդու պատմություն երկրի վրա գյուղ մեկ գյուղում» (էջ 24): Նա ասում է, որ իսկական գրողը կարող է շատ ավելին տեսնել ժամանակի և տարածության հեռավորությունից և 1 Խեչոյան Լ., Ձայներ և տեսլականներ, Երևան, 2006, էջ: 40 Հաջորդը, այս գրքի հղումը մեջբերված է փակագծերում: նույնիսկ տեսնել անտեսանելին, որ նույն իրականությունն անհասանելի է անհեռատես կամ սովորական մարդու համար: «Իմ գրածը իմ ներքին խաղաղության միջով անցած գյուղի պատմությունն է, որն ամբողջ կյանքում քրտնաջան աշխատել է ՝ ծնված անվերջ հրաժարվելուց, լիակատար խաղաղության խորհրդի կազմից, և իմ կենսագրությունը դարձել է պատմություն այն մարդկանց մասին, ովքեր եղել են ենթագիտակցորեն պահպանված իմ գեղարվեստական հիշողության մեջ: Timeամանակն անցել էր, «վերստեղծվեցին կենսագրությունները, որոնք համապատասխանում էին հեռվից դիտողի իմ կարողությանը, տեսանողի աչքերին» (էջ 26): Այնուհետև հեղինակը խոսում է գրողի առօրյա ընկալման և գեղագիտական ընկալումների մասին, որոնք երբեմն կարող են իրականությունը վերափոխել այնպես, որ այդ իրականությունն իրեն չճանաչի: Իրականությունն ուղղակիորեն չի արտացոլվում գրականության մեջ, այլ անցնում է հեղինակի ենթագիտակցության ու երեւակայության միջով, ձեռք է բերում գեղարվեստականություն: «Եթե ես չցանկանայի, նույնիսկ նրանք չէին կարող իրենք իրենց իմանալ: Ընդհանրապես, նրանց համար անհնար կլիներ կռահել, թե ով ով է: Կարող էր փոխվել նաև առօրյա կյանքի իմ ընկալումը, որը հետագայում վերածվեց գեղարվեստական հոսքի »(էջ 27): Հետո գրողին տեսնում ենք Աննայի մասին պատմվածքում: Ահա արդեն կա հեղինակի մյուս վեպի ՝ «Արշակ թագավորը, Դրաստամատ Ներքինը» մասերից մեկը, որը, ինչպես հեղինակը չի հապաղում ընդունել, դա այն է, ինչ ունի և Աննայի միջանկյալը: Դրանով նա կարծես շփվում է, պարզեցնում, աշխուժացնում է սիրո այն տեսարանը, որը, կարդալով պատմական վեպը, կարծես հեռվից է գալիս, իր մեջ խորհրդավոր գեղեցկություն ունի: Հետո գրողը գնում է մարտի դաշտ, դառնում է զինվոր, հավասար է մյուս զինվորներին, դառնում է շարքային մարտիկ, կյանքի ու գոյության համար պայքարող: Այստեղ է, որ նա ասում է. «Writerշմարիտ գրողը միշտ մենակ է» (էջ 40): Պատերազմից վերադառնալուց հետո գրողը հասկանում է, որ խայտաբղետ տարրերից կազմված կառավարությունում նման մտավորականը տեղ չունի: Սկսվում է նոր ճակատամարտ ՝ գոյության կռիվ հայրենիքում, ոչ պակաս դաժան ու մեղավոր, քան ռազմի դաշտի գոյության համար մղվող, գուցե նույնիսկ ավելի ամոթալի, ինչը հեղինակը չի խուսափում բարձրաձայնելուց: Գրքի տպագրության համար ընտանիքի կարիքները հոգալու համար գրողը պետք է բոլոր հնարավոր, անհնար միջոցներով հաճոյանա կառավարության ներկայացուցիչներին, հաճախ նա անպատվաբեր է. «Ես հետույքին հարմարավետ օճառ էի օգտագործում»: Անհաջող թողնելով իր բնօրինակ աշխատանքը ՝ նա սկսում է նոր գիրք ՝ սցենար գրելով ոչ թե գեղարվեստական երգ ստեղծելու, գրականության մեջ իր խոսքն ասելու, այլ «կաթողիկոսից փող խլելու» համար: Լաբիրինթոսի երազային թափառումներից պարզ է դառնում, որ նորանկախ Հայաստանում գրողը առաջնային, ճակատագրական խնդիր ուներ ՝ պահպանել իր գոյությունը: Հաջորդ քայլը նրա միջոցով կանանց միջոցով խոսելն է: Գրող Օնայի մասին խոսող առաջին կինը Մելանն է: «Ինձ դուր չի գալիս ձեր գրածը, ձեր պատկերն ինձ հիվանդացնում է» (էջ 136): Մելանիի միջոցով նա քննադատում և նույնիսկ մերժում է իր գրվածքների ստեղծած գրականությունը: «Դուք մոնոպոլիստ եք, ֆանատիզմով գրված գործերը չեն կարող լավը լինել, դրանք դոգմա են դառնում: Եթե քննադատողները խելացի լինեն, նրանք կտեսնեն ձեր գրածի անճկունությունը, դրանք նույնիսկ ավելի վատն են »(էջ 136, 137): Վեպն ավարտվում է Օնանի սիրուհու `Էլենի մեկ այլ նամակով` ուղղված իր որդուն: Ելենի վերջին նամակով նա, կարծես, մի տեսակ գրական ուսումնասիրություն է կատարում իր ստեղծած գրականության վերաբերյալ: Որքան էլ անհավատալիորեն անկեղծ լինի այս նամակում մոր և որդու զրույցը առաջին հայացքից, որը գրականագետների համար հաճախ անհամոզիչ է թվում, բայց նամակի առջև դրված է մի շարք տեսական հարցերի քննարկումը, թեկուզ Էլենի որդու զրույցի միջոցով: Գուցե նամակը չի դադարում անօրգանական լինել վեպի համար, բայց այստեղ մեր խնդիրն այլ է: Նամակի առաջին խնդիրն է բարձրացնել տեսական հարցեր, քննարկել, տալ նոր ժամանակների գրականության չգնահատված գնահատական, ամփոփել գրողի և գրականության վերաբերյալ ընդհանրացված գաղափարները: Դիմելով որդուն ՝ Էլենը անմիջապես գրեց, որ պատրաստվում է խոսել մեկի մասին, ում ստեղծագործությունները չունի դրական կարծիք իր ուսանողների մասին և անմիջապես պարզաբանեց, որ իր աշխատություններում չկա ո՛չ հանգույց, ո՛չ էլ ակադեմիական գրականության համակարգ: 175): Սա Խեչոյանի գրականության առաջին բնութագիրն է, բայց սա ոչ միայն Խեչոյանի բնորոշ առանձնահատկությունն է, կարելի է ասել, որ այն ունիվերսալ է ժամանակակից և հատկապես հետմոդեռն գրականության համար: Առաջընթացի ընթացքում նա, հիշելով իր քննադատներին, գրում է, որ իրեն հաճախ մեղադրում են «իրար հաջորդող գլուխների, կորցրած ռիթմի, անճաշակ պատմվածքի» մեջ (էջ 175), դա անմիջապես բացատրելով իր գեղագիտական սկզբունքների համաձայն. հասկանալով ենթագիտակցական խորհուրդը: Ոչ էլ գրված է ամբողջական փաստերով, որպեսզի հնարավոր լինի դրանք մանրակրկիտ վերլուծել »(էջ 175): Տեսականորեն բացատրելով նամակում իր ստեղծած գրականությունը ՝ Խեչոյանը իր շարադրանքին տալիս է ոչ թե իր հայտնի գիտակցության հոսքը, այլ հոգեկան վիճակի հոսքը, որը գրականություն է առանց գաղափարախոսության, առանց նախապես ծրագրված գործողությունների: «Դա փակ է ՝ անօգնականության համակարգում ապրող թվացյալ ամբողջական ժամանակի մասին, կարծես մեր մտքին ժամանակ տրվի պատմության ընթացքը, հեղափոխական իրադարձությունները, պատերազմների բռնկումները, մեր մահվան կամ ծննդյան ժամանակը հաշվարկելու համար: փաստ, կա մի տիեզերական ժամանակ, երբ Աստված սպանում է մարդկանց »(էջ 176): Մեկ այլ առիթով նա ինքն է նկարագրում այս հոգեվիճակի հոսքը: «Neverգայական էակի հոսքը երբեք հնարավոր չէ արտահայտել բառի տեսքով» 1: Բառը գրողի ամենամեծ զենքն է, խոսքը կենդանի է, բառի սիրտը բաբախում է, նույն բառը տարբեր գրողների մեջ այլ կերպ է ապրում, բառը գրականություն չէ, բայց բառը դառնում է գրականություն: «Բառի քերականական, ուղղագրական կառուցվածքը մեկ ձայնով լսվում էր գիշերվա մթության մեջ, իսկ մյուսով` օրվա լույսի ներքո: Այդ պատճառով բառի նկատմամբ վերաբերմունքը միանշանակ չէր, բառը նրա մեջ կենդանի էր: «Երբ բառը շնչում է, ոճը նույնպես շնչում է», - գրում է Յելլենը Օնանի մասին »(էջ 178, 179) (շեշտադրումն ավելացված է): Խեչոյանը համեմատում է գրականություն գրելու և դրանով զբաղվելու կարողությունը էկեոլոգիայի հետ: «Շատ հնարավոր է, որ նրա խելագարությունը ճշմարտությունից վեր լինի, որը մենք փնտրում ենք» (էջ 182): Այնուհետև նա շարունակեց իր «Երկաթե ճանապարհներ Եվրոպայի» էսսեում `ասելով, որ միայն խելագարը կարող է ստեղծել իրական գրականություն` ընդգծելով Յունգի ուսմունքը, որ արվեստի գործեր կարող են ստեղծել միայն նյարդային խանգարումներ ունեցող մարդիկ: Նա նաև հստակեցնում է իր պատկերացումները վեպի ժանրի վերաբերյալ: «Մեր օրերում գրելու համար պետք է խենթ լինել, իսկ եթե այդ հիվանդությունն անբուժելի է, ուրեմն պետք է այնպես գրել, որ ոչ մի ծրագրի մեջ չտեղավորվի: Վեպը չպետք է վերապատմվի, այն պետք է տպագրվի համատեղ սյուժեի գործողությունների օրենքներում 1 Խեչոյան Լ., Հունիսի հինգ-վեց, Երևան, 2002, էջ: 121: հուզական ներկայի խորքից ՝ գույնի և նրա անիմաստության, ձիու և նրա իմաստի որոնում, հուզական իրադարձություն աց »1 (շեշտադրումը ՝ T. T..): Ամփոփելով ասվածը ՝ կարելի է եզրակացնել, որ Խեչոյանի վեպը, որն, ըստ էության, Արցախյան պատերազմի մասին առաջին հայացքից գրված գործ է, եկել է պատասխանելու հետանկախության շրջանի հայ գրականությանը, մասնավորապես, մի շարք վեպի ժանրին վերաբերող հարցեր: Գրողն իր վեպում լուծումներ է տվել գրականության առջև ծառացած տեսական խնդիրներին, պատասխանել այն հարցին, թե ինչպիսին պետք է լինի գրականությունը և գեղարվեստորեն իրականացրել դրանք նույն վեպում: «Այս գիրքը ՝ ծանր բզեզը» դարձավ 20-րդ դարը: Վերջում գրված մեր լավագույն վեպերից մեկը, որպես այդպիսին, դեռ կարելի է համարել դասականների հետ նույն շարքում: Թագուհի hazազարյան ԳՐՈ IMԻ ՊԱՏԿԵՐԻ ԵՎ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐIONԵՐ ԼԵՎՈՆ ԽԵՉՈՅԱՆԻ ՆՈՎԵԼԻ «ՍԵՎ ԳԻՐՔ, AԱՆՐ ETԱՆԳ» Հիմնաբառեր. Գիրք S, ծանր բզեզ, Լոն Խեչոյան, գրող, տեսական ժամանակակից, գեղագիտական խնդիրներ: ։	Մեր ուսումնասիրության թեման Լևոն Խեչոյանի «Սև գիրք, ծանր բզեզ» վեպում արծարծված տեսական-գեղարվեստական հարցեր են։ Թեմայի ուսումնասիրման ընթացքում մենք նկատեցինք, որ հեղինակը գեղարվեստական վեպի միջոցով բարձրաձայնել է իր և ժամանակակիցների համար կարևոր տեսական հարցեր։ Խեչոյանին, ինչպես ցույց տվեց ոսումնասիրությունը, մշտապես հետաքրքրել են այն գեղարվեստական լուծումները, որոնք պետք է տրվեն ժամանակակից գրականության մեջ, և նա դրանք կարողացել է ներմուծել վեպ՝ իբրև ստեղծագործության երկրորդ շերտ։
Առցանց դասավանդման պարագայում համալսարաններին պետք է տրամադրվեն նաեւ ուսումնական գործընթացի բովանդակության ձեւավորման ակադեմիական լայն ազատություններ։ Չնայած այն հանգամանքին, որ կրթական ծրագրերը «կաղապարված են սահմնանված չափորոշիչների պահանջներով, այնուամենանիվ, ելնելով հեռավար դասավանդման առանձնահատկություններից՝ բուհերը գնում են ակադեմիական ազատությունների ճանապարհով։ Ակադեմիական ազատություններին ձգտումը միշտ էլ նկատելի է եղել ավանդական կրթական համակարգում։ Բարձրագույն մասնագիտական կրթական ծառայությունների մատուցումը միտված է ոչ միայն ուսանողի, այլեւ գործատուի շահերին։ Աշխատանքի շուկայի դինամիկ փոփոխությունները գործատուին կարող են ստիպել ակտիվ մասնակցություն հանդես բերելու ուսումնական պլանների հրատապ շտկման կամ բարելավման ուղղությամբ։ Եվ դրանով իսկ բուհը նման իրավիճակներում չի կարող խստորեն պահպանել կրթական չափորոշիչների 86ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ տառի պահանջները, հապաղել եւ օպերատիվ չարձագանքել աշխատանքի շուկայի հարափոփոխ պահանջներին։ Հետեւաբար, համալսարանական համակարգին տրամադրվում է կրթական ծրագրերի բովանդակության փոփոխման ակադեմիական ազատությունների շրջանակ, որպեսզի հաշվի առնելով գործատուի պահանջները՝ բարեփոխումներ կատարվեն ուսումնական պլաններում, մինչեւ պետության կողմից նոր սերնդի պետական չափորոշիչների հաստատումը։ Կրթական շուկայում մրցակցային դիրքեր ապահովելիս համալսարանները ձգտում են հնարավորինս հաշվի առնել նաեւ ուսանողության շահերը եւ փոփոխվող պահանջները ուսուցման բովանդակության ձեւավորման պարագայում։ Մասնավորապես, ելնելով ուսանողության նախասիրություններից՝ օրախնդիր է դառնում վերանայելու ընտրովի դասընթացների կազմը, անդրադառնալու ատեստավորման եւ գիտելիքների գնահատման ձեւերի դինամիկ փոփոխություններին, որոնք չպետք է լինեն ժամանակավրեպ։ Ուստի համալսարաններին ազատության որոշ չափաբաժին է տրվում շեղվել կրթական չափորոշիչների պահանջներից՝ ապահովելով ուսանողության շրջանում կրթության գրավչությունը։ Ներկայումս բուհերը ձգտում են նաեւ հիմնական մասնագիտական կրթության ծրագրի յուրացման ընթացքում ուսուցման զանազան ձեւերի զուգորդմանը։ Այսպես, առկա ուսուցման պարագայում արդյունավետ է դառնում ուսանողներին տրամադրել որոշ մոդուլների գծով հեռաուսուցում, որը մի կողմից տնտեսում է համալսարանի կրթական ծառայությունների մատուցման ծախսերը, մյուս կողմից, բարելավում է նաեւ ուսանողների ժամային ծանրաբեռնվածության կառուցվածքը։ Հետեւաբար, առանց վնասելու կրթական ծառայությունների մատուցման որակը, բուհերին որոշ չափով տրամադրվում են ազատություններ` զուգորդելու առկա եւ հեռաուսուցման տեխնոլոգիաները։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս [1, էջ 7], որ Եվրոպական ուսումնական հաստատությանը իրավունք է վերապահվում` - մինչեւ 5%-ի չափով փոփոխել առարկայախմբերի ժամաքանակը, - փոփոխել առանձին առարկաների ծրագրային նյութերի բովանդակությունը 15%-ի սահմաններում, - սահմանել միջանկյալ ատեստավորման անցկացման ձեւերը, 87ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ օգտագործել ուսումնական հաստատության պահուստային ժամաքանակը մասնագիտացման, ինչպես նաեւ արտադրական (մասնագիտական) պրակտիկայի համար, - սահմանել ուսումնական բեռնվածության (լսարանային եւ արտալսարանային) ընդհանուր ծավալը յուրաքանչյուր առարկայից, - մասնագիտական առարկայախումբը եւ մասնագիտացումներն ընտրելու հարցում հաշվի առնել գործատուների, մասնագիտական ոլորտը կառավարող պետական լիազորված մարմինների, այլ շահագրգիռ սուբյեկտների (սոցիալական գործընկերների) առաջարկությունները, - ընտրովի առարկաները սահմանել այնպես, որ դրանք նախատեսեն շրջանավարտի մրցունակության ապահովումը առնվազն տարածաշրջանային աշխատաշուկայում, - կամընտրական (ֆակուլտատիվ) առարկաների ցանկը եւ դրանց բովանդակությունը ձեւավորել ուսանողների նախասիրություններին համապատասխան, - ինքնուրույն սահմանել ուսանողների բացակայությունների հաշվառման կարգը, - հիմնական մասնագիտական կրթության ծրագրի յուրացման ընթացքում զուգորդել տարբեր տեսակի ուսուցման ձեւերը, - թույլատրել ուսանողներին հնարավորինս ակտիվորեն մասնակցել իրենց կրթական ծրագրերի կառուցման ճարտարաետությանը։ Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ կրթական չափորոշիչներում ընդգրկված ոչ պարտադիր (ընտրովի) մոդուլների տեսակարար կշիռը կազմում է շուրջ 30%։ Ուստի ուսանողը, իր նախասիրություններից ելնելով, ընտրում է ոչ միայն կրթական մոդուլ, այլեւ նույնիսկ դասավանդող պրոֆեսորներ։ Ակադեմիական նման ազատությունը էապես նպաստում է կրթական ծառայությունների պատվիրատուի (ուսանողի) ուսումնառության նախասիրությունների բավարարմանը, սակայն զուգահեռաբար մեծացնում նաեւ ուսանողի պատասխանատվության աստիճանը իր իսկ կառուցած ուսումնառության բովանդակության որակն ապահովելիս [1, էջ 9]։ 88ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Հեռավար ուսուցման ծրագրերում ընդգրկված ուսանողի աշխատաժամանակի ծանրաբեռնվածության ազատություններն ընդլայնվում են նաեւ համալսարանի կողմից գիտելիքների բազմագործոնային գնահատման համակարգ կիրառելիս, երբ միջանկյալ եւ ամփոփիչ քննություններից բացի, մոդուլի յուրացումը գնահատվում է անհատական աշխատանքով, էլեկտրոնային վարժանքների հաճախումների աստիճանով, էլեկտրոնային թեսթային աշխատանքների ակտիվությամբ։ Հետեւաբար, ուսանողը ինքն է որոշում իր գնահատականի ձեւավորման վերը թվարկած «որոշիչ ուղղությունները»։ Այսպես, եթե հեռավար դասընթացին մասնակցող ուսանողը գերազանցապես համացանցում ներկա է եղել տեսաձայնային դասերին եւ ակտիվ մասնակցություն ունեցել գործնական պարապմունքներին, WEB սեմինարներին՝ վաստակելով տվյալ մոդուլի գնահատականի ձեւավորման բարձր վարկանիշ, ապա կարող է ինչ-որ տեղ «լիցքաթափվել եւ համեմատաբար քիչ ժամանակ տրամադրել միջանկյալ եւ ամփոփիչ քննությունների նախապատրաստմանը եւ հակառակը։ Դրանով իսկ, հեռավար դասավանդվող ուսանողին որոշակի ազատություններ են տրամադրվում ակադեմիական աշխատաժամանակի կառուցվածքը ձեւավորելիս։ Ուսանողներին տրամադրվող ակադեմիական ազատությունների ընդլայնման պարագայում, որպես կանոն, ուսումնառության զգալի մասը կատարվում է լսարանից դուրս եւ արդյունքում ուսանողները ակտիվ ներգրավվում են իրենց իսկ ուսումնառության պլանավորման եւ կազմակերպման գործում։ Կրթական ծառայությունների մատուցման նման իրավիճակում ուսանողները կարող են ընտրել ոչ միայն, թե ի՛նչ կարող են սովորել, այլեւ պատկերացնել, թե ինչո՛ւ եւ ինչպե՛ս սովորել Հետեւաբար, ակադեմիական ազատությունների ընդլայնմամբ մեծանում է նաեւ ուսանողի պատասխանատվությունը գիտելիքների յուրացման խնդրում, քանի որ զուգահեռաբար փոքրանում է դասախոսությունների ծավալը (տե՛ս գծապատկեր 1.)։ Միաժամանակ ձեւավորվում է դասախոս-ուսանող հարաբերությունների նոր որակ` հիմնված անհատական աշխատանքի ստեղծագործական կազմակերպման եւ դասախոս-ուսանող որակական հարաբերությունների վրա։ 89ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Նման պարագայում մեծանում է ակադեմիական ազատությունների շրջանակը, քանի որ կոնտակտային ժամերի ծանրության կենտրոնը ուսանողական հոսքերից տեղափոխելիս անհատ ուսանողին, ուսանողներն ու դասախոսները հետզհետե հրաժարվում են կարծրատիպ ուսուցման ավանդական եղանակներից եւ կրթական ծառայություններ մատուցելիս յուրաքանչյուր պարագայում հանդես են բերում երկուստեք վերլուծական մոտեցում։ Գծապատկեր 1. Ուսանողի ակադեմիական ժամային ծարաբեռնվածության կառուցվածքը։ «դասախոսակենտրոն ուսուցում» «ուսանողակենտրոն ուսուցում» 90ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Առցանց ուսուցման եւ ավանդական հեռաուսուցման տարբերություններից մասնագիտական գրականությունում առանձնացվում են նաեւ մի շարք տիպիկ հոգեբանական մանկավարժական խնդիրներ, որոնք ստիպված են լուծել դասախոսներն ու ուսանողները։ Դրանք են. 1) դժվարություններ՝ կապված ուսուցման գործընթացի մասնակիցների միջանձնային շփման հետ, 2) խնդիրներ՝ կապված արդյունավետ աշխատող փոքր ուսումնական խմբերի ձեւավորման հետ՝ համագործակցված ուսուցում իրականացնելու համար, 3) խնդիրներ՝ կապված ունկնդիրների կողմից տեղեկատվության ընկալման անհատական առանձնահատկությունների ուսումնասիրության հետ՝ առավել արդյունավետ ուսումնական գործընթաց կազմակերպելու նպատակով, 4) դասախոսի համապատասխանությունը հեռավար ուսուցման համար ընտրված մեթոդիկային եւ մանկավարժական տեխնոլոգիաներին[2, էջ 13]։ Սակայն, անկախ վերոնշյալ դժվարություններից, ուսանողակենտրոն առցանց դասավանդումը տեսանելի ապագայում կրթական շուկայում գերիշխող դիրք է գրավելու եւ ունենալու կազմակերպչական հեռանկարային առանձնահատկություններ. Առաջին. WEB լսարանի նոր կոնցեպտի նախագծում, որը հնարավորինս կտեղափոխի ավանդական ուսուցման մոտեցումները էլեկտրոնային միջավայր։ Այս դեպքում, հնարավոր կդառնա վիրտուալ միջավայրում կիրառելու ավանդական լսարանային ուսումառությանը հատուկ դասախոսություններ, սեմինար-քննարկումներ, խմբային պրեզենտացիաներ, բանավեճային ակումբներ, կլոր սեղաններ, որոնք հնարավոր կլինի կազմակերպել ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաներով։ Երկրորդ, մանկավարժական նորամուծությունների ներմուծում, որոնք կապահովեն ակտիվ եւ սպառիչ հետադարձ կապը դասավանդողների եւ ուսանողների միջեւ, ինչպես նաեւ` ակադեմիական համագործակցությունը ուսանողական խմբերի միջեւ։ Բացի այդ, մանկավարժական նորամուծությունները կթիրախավորվեն ուսանողակենտրոն ուսուցմանը, երբ ուսանողը ակտիվ մասնակցություն կունենա 91ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ինքնակրթության գործընթացին, էլեկտրոնային վարժանքերով կզարգացնի իր մասնագիտական կարողությունները, էլեկտրոնային թեսթերով կանցնի ինքնագնահատման համակարգով։ Երրորդ, էլեկտրոնային վարչարարության ընդլայնում, երբ առցանց համակարգում ընդգրկված ուսանողի ակադեմիական վարքագիծը ամբողջովին իր թվայնացումը կունենա եւ կվերահսկվի էլեկտրոնային դեկանատի կողմից։ Նման պարագայում, էապես կբարձրանա դեկանատների, ամբիոնների վարչակառավարչական գործունեության արդյունավետությունը եւ հեռավար դասընթացների նպատակամետությունը` ուղղված կրթության շահառուների պահանջմունքերի բավարարմանը եւ առցանց կրթական ծառայությունների որակի բարձրացմանը։	Առցանց ուսուցումը ամբողջապես ենթադրում է ուսանողակենտրոն ուսուցում եւ ուսումնառության ինքակազմակերպման բարձր մակարդակ։ On-Line մասնագիտական կրթական ծրագրերը ենթադրում են ուսանողի գործուն մասնակցություն իր ուսումնառության գործընթացի կառավարմանը, որը զուգորդվում է մանկավարժական նորամուծությունների ներմուծմամբ, առցանց համակարգում դասավանդողների եւ ուսանողների միջեւ ակտիվ եւ սպառիչ հետադարձ կապի ապահովմամբ։
ԱԿՐԻԼԱԹԹՎԻ ԱԾԱՆՑՅԱԼՆԵՐԻ ՄԻԽԱԵԼԻ ԿՈՆԴԵՆՍՈՒՄԸ ՀԻՄՆԱՅԻՆՄԻՋԱՎԱՅՐՈՒՄՄիխաելի կոնդենսման ռեակցիան հնարավորություն է տալիս տարբեր տեսակիα,β-չհագեցած կարբոնիլային միացությունների (ակցեպտոր) և CH-թթուների (դոնորխմբեր) միացումից ստանալ նոր միացություններ` զանազան ֆունկցիոնալ խմբերով։ Ակրիլաթթվի ածանցյալների կոնդենսումը CH-թթուների հետ բերում է բազմաֆունկցիոնալ միացությունների ստացմանը, որոնք հիմք են հանդիսանում կենսաբանական բազմաթիվ ակտիվ միացությունների [1], ներկանյութերի, հակաբիոտիկներիստացման համար [5-8]։ α,β-չհագեցած կարբոնիլային միացությունների (ակցեպտոր) և նուկլեոֆիլ ռեագենտների (դոնոր) կոնդենսումը կարող է կատալիզվել հիմնային կամ թթվային միջավայրում։ Առաջին դեպքում նուկլեոֆիլը անիոն է, փոխազդեցության արդյունքում գոյանում է էնոլատ անիոն (ռեակցիան կատալիզվում է հիմքով), որը հետագայում փոխազդեցության մեջ է մտնում ակրիլաթթվի և դրա ածանցյալների հետ։ Երկրորդ դեպքում ակցեպտորի ակտիվացումը իրականացվում է թթվային կատալիզատորով [4]։ Ներկայումս թթվային կատալիզատորների օգտագործումը հետ է մղվում օրգանականսինթեզում վտանգավոր հոսքաջրերի գոյացման և սարքավորումների կոռոզիոնվտանգների պատճառով։ Օրգանական միացությունների միջև փոխակերպումներ իրականացնելու համարմիշտ կարևորվել են հիմնային միջավայրով համակարգերը։ Մասնավորապես էականէ միջֆազային կատալիզ մեթոդի կիրառումը կարբանիոնների առաջացման համար։ Դրանք Միխաելի ռեակցիայում հանդես են գալիս որպես նուկլեոֆիլներ։ Օրգանական լուծիչ, հիմք, ջրային լուծույթ համակարգում հիմքի ֆունկցիան կայանում էսուբստրատի դեպրոտոնացման` համապատասխան անիոնային մասնիկների առաջացման մեջ։ Որպես հիմք ծառայում են ալկալիական և հողալկալիական մետաղներիալկոհոլատները, հիդրիդները, հիդրօքսիդները, կարբոնատները, ինչպես նաև ամինները [4]։ Հայտնի է, որ «Նավթ-ջուր» մոդելային համակարգի ուսումնասիրման շրջանակներում ուսումնասիրվել է ջրալույծ N-տրի(հիդրօքսիմեթիլ) մեթիլակրիլամիդի և ճարպալույծ դեցիլամինի միջև ռեակցիայի կինետիկան, երկֆազ ջուր-հեպտան համակարգում, մակերևութային նյութերի (դոդեցիլ, տրիէթիլ ամոնիումի բրոմիդ) ներկայության և բացակայության պայմաններում։ Ցույց է տրվել, որ մեծացնելով միջֆազային մակերևույթը և ռեակցիոն խառնուրդի խառնման արագությունը՝ ռեակցիայիարագությունը մեծանում է [3]։ Իրականացվել է նաև ջրալույծ դիէթանոլամինի փոխազդեցության ռեակցիա ճարպալույծ բութիլակրիլատի հետ, միջֆազային կատալիզատորների` չորրորդային ամոնիումային աղերի ներկայությամբ, երկֆազ ջուր-հեպտան համակարգում [2]։ Չորրորդային ամոնիումային աղի (ՉԱԱ) ազդեցությունը ակրիլամիդի (մետակրիլամիդի) և ացետաքացախաթթվական էսթերի փոխազդեցությունը ռեակցիայիընթացքի վրա չափազանց էական է [5-8]։ Որպես ՉԱԱ օգտագործվել են տետրամեթիլամոնիումի քլորիդը (ՏՄԱՔ), տրիմեթիլ, հեպտիլ ամոնիումի քլորիդը (ՏՄՀԱՔ), տրիմեթիլ, ցետիլ ամոնիումի քլորիդը (ՏՄՑԱՔ)։ Հաստատված է, որ միացման ռեակցիայիարագությունը բարձրանում է ՉԱԱ-ի հիդրոֆոբային մասի չափերի մեծացմամբ։ Այսպես, ռեակցիայի արագության բարձրացմանը առավել նպաստում է ՏՄՑԱՔ-ը,որն օժտված է առավել մեծ մակերևութային ակտիվությամբ։ Օրինակ, ռեակցիայիարագությունը ՏՄՑԱՔ-ի դեպքում 2 անգամ բարձր է ՏՄԱՔ-ի համեմատ։ Նախկինում հաստատվել է, որ ակրիլ և մետակրիլամիդը փոխազդում են ացետաքացախաթթվական էսթերի և մի շարք այլ C-H թթուների հետ, երկֆազ կատալիտիկ համակարգում տարբեր չորրորդային ամոնիումային աղերի, հիմքի և ամիդների պոլիմերումը ճնշող անտիօքսիդանտների ներկայությամբ, 20-30 0C ջերմաստիճանային պայմաններում [5-8]։ Շարունակելով ուսումնասիրությունները այս բնագավառում՝ սույն աշխատանքում իրականացվել է բութիլակրիլատի կոնդենսումը ացետաքացախաթթվական էսթերի հետ հիմնային պայմաններում միջֆազային կատալիզատորների առկայությամբ, 20-30 0C ջերմաստիճանային պայմաններում։ Ռեակցիոն խառնուրդի հոմոգենացմանը նպաստում են միջֆազ կատալիտիկ պայմանները` ապահովելով առավելմեղմ պայմաններ (20-30 0C)։ Հայտնի է, որ Միխաելի կոնդենսացումը տեղի ունի 1, 4 դիրքում, այնուհետև տեղի է ունենում վերախմբավորում։ Ակցեպտոր մոլեկուլի C=C կրկնակի կապի ակտիվությունն այնքան է բարձր, որքան մեծ է դրական լիցքը β ածխածնի ատոմի վրա-qβcև բացասական լիցքը կարբոնիլային խմբի թթվածնի վրա-q0։ Դրանով է բացատրվումացետաքացախաթթվական էսթերի փոխազդեցության դանդաղումը մետակրիլամիդիհետ, մինչդեռ ռեակցիան ակրիլամիդի հետ ընթանում է ավելի արագ։ Ուշադրություն է դարձվել այն հանգամանքին, որ արտադրության փոքրածավալպայմանների դեպքում անհրաժեշտ է հնարավորինս խուսափել ռեակցիոն խառնուրդում որևէ ռեագենտի ավելացումից, քանի որ դրանք թանկարժեք են, և դրանց մաքրումն ու վերադարձը կապված է տեխնոլոգիական բարդությունների հետ։ Աղյուսակ 1-ում բերված են (2) ռեակցիայի արդյունքում ստացված արգասիքի ելքերը տարբեր կատալիզատորների դեպքում։ RAcEtO2C+I, IIIII, IVAcEtO2CCONH2RCONH2AcEtO2C+COOBuAcEtO2CCOOBuԲութիլակրիլատի փոխազդեցությունը ացետաքացախաթթվական եթերի հետ 20-300Cջերմաստիճանային պայմաններում, տարբեր միջֆազային կատալիզատորների դեպքումԱղյուսակ 1. ԿատալիզատորԵԼՔ, %Առանց կատալիզատորՏետրամեթիլ ամոնիումի քլորիդը (ՏՄԱՔ) Տրիմեթիլ, հեպտիլ ամոնիումի քլորիդը (ՏՄՀԱՔ) Տրիմեթիլ, ցետիլ ամոնիումի քլորիդը (ՏՄՑԱՔ) Տրիմեթիլբենզիլամոնիումի քլորիդ (ՏՄԲԱՔ)Այս ամենը հաշվի առնելով՝ ռեակցիայի հաշվարկը իրականացվել է ռեագենտ0=105 րոպե, T=30 0Cների էկվիմոլային հարաբերությունների քանակներով` CI ջերմաստիճան։ Փորձնականորեն կոնվերսման աստիճանը կազմել է 0,96 0,02, չորս անկախ փորձերի արդյունքում, 1,75 ժամ ռեակցիայի տևողության դեպքում` 0,95 վստահելիության ինտերվալում։ Փորձնական և հաշվարկային տվյալների համեմատման արդյունքում կարելի էեզրահանգել, որ ստացված կինետիկական հավասարումը վստահելի է, հետևաբարայն կարելի է օգտագործել արտադրական սարքավորումների հաշվարկման համար։ Նկար 1-ում բերված է (2) ռեակցիայի կինետիկական կորը ՏՄՑԱՔ կատալիզատորի դեպքում։ Այն իրենից ներկայացնում է համակարգի օպտիկական խտությանկախումը ժամանակից։ Կինետիկական կորից երևում է, որ ացետաքացախաթթվական եթերը փոխակերպվում է 25 %-ով։ Ռեակցիայի արագությունը որոշվում է որպեսctgα, որտեղ α-ն կինետիկական կորին տարված շոշափողի անկման անկյունն է։ Ռեակցիայի արագությունը նկարագրվում է հետևյալ հավասարումով`հետևաբար k=W/ [²øԷ][´²], ստացվում է՝ k=1,9.10-4լ/մոլ.վ.[ԱՔԷ]0, մոլ/լW=k [²øԷ][´²]Նկար 1. Ռեակցիայի կինետիկական կորԲերված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ որպես միջֆազային կատալիզատոր տրիմեթիլ, ցետիլ ամոնիումի քլորիդի (ՏՄՑԱՔ) կիրառումը ռեակցիայիարագությունը բարձրացնում է 2-3 անգամ [5-8]։ t, րոպեԻԿ սպեկտորները ստացվել են «Specord 75 IR» սարքի վրա` բարակ շերտում։ Նրբաշերտ խրոմատոգրաֆիայի համար կիրառվել են «Silufol UV-1-245» թիթեղիկներբենզոլ-էթանոլ (2։ 1) լուծույթ, երևակումը իրականացվել է յոդի գոլորշիներով։ Ստացվել է Միխաելի ռեակցիայի կոնդենսման արդյունք 1-ացետիլ,-1-կարբէտօքսի-կարագաթթվի բութիլ էսթեր, որի Rf-ը կազմում է 0.71։ Կինետիկական ուսումնասիրությունները իրականացվել են ՈՒՄ սպեկտրոսկոպիայով «Specord-50» սպեկտրոմետրի վրա, դիագրամները դուրս են բերվել ASPECTPLUS համակարգչային ծրագրի օգնությամբ։ Փորձնական մաս։ Կոլբում, սպասարկված խառնիչով, հետադարձ սառնարանով,կաթեցնող ձագարով, ջրային բաղնիքի վրա (25-30 0C), խառնվել է 7,48 գ (0.0576մոլ) ացետաքացախաթթվական էսթերի 10 N KOH-ի 4,8 մլ (0,048 մոլ) ջրային լուծույթ, ՉԱԱ-ի (0,0024 մոլ) խառնուրդը 20 րոպեի ընթացքում հավասարաչափ կաթեցվել է 6,14 գ բութիլակրիլատի ջրային լուծույթը (25 մլ ջուր)։ Ռեակցիոն խառնուրդը 2ժամ ենթարկվել է խառնման։ Ստացված ռեակցիոն խառնուրդները լուծահանվել են բենզոլով, յուղային շերտերը չորացվել են MgSO4-ի վրա։ Ջրային մասը նույնպես ենթարկվել է բենզոլով լուծահանման։ Բենզոլային լուծույթին ավելացվել է ռեակցիոն խառնուրդի օքսիդացումիցհետո ստացված խառնուրդը և (5,9 մլ 30 %-ոց HCl-ի լուծույթ)։ Բենզոլը հետ է թորվելնորմալ պայմաններում։ Ստացվել է մածուցիկ բաց գորշավուն նյութ՝ 1-ացետիլ,-1կարբէթօքսի-կարագաթթվի բութիլ էսթեր (աղ. 1)։ ԻԿ սպեկտորներում նկատվել են հետևյալ տատանումները` (v, սմ-1) 2960, 2945,2926 (ալկիլային խմբերի վալենտային ասիմետրիկ տատանումներ), 1740, 1720,1700 (COOC2H5 և COOC4H9 խմբերի վալենտային տատանումներ), 1680, 1640, 1620(COОR խմբի դեֆորմացիոն տատանումներ), 1470, 1460, 1380, 1350 (ալկիլայինխմբերի սիմետրիկ դեֆորմացիոն տատանումներ), 1290, 1260, 1140, 1090, 1030 (O-C խմբի վալենտային տատանումներ), 770, 730, 640 (C-C)։ Եզրակացություն։ Իրականացվել է բութիլակրիլատի կոնդենսումը ացետաքացախաթթվական եթերով, միջֆազ կատալիտիկ, 20-30 0C ջերմաստիճանային, հիմնային պայմաններում և տարբեր չորրորդային ամոնիումային աղերի առկայությամբ։ Հաստատվել է, որ արգասիքի բարձր ելքեր ստացվում են տրիմեթիլցետիլ ամոնիում քլորիդի դեպքում։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում ստացվել է մածուցիկ բաց գորշավուննյութ` 1-ացետիլ,-1-կարբէթօքսի-կարագաթթվի բութիլ էսթեր։ Որոշվել են Միխաելի կոնդենսման ռեակցիայի արագությունը և տևողությունը։ ԳրականությունՄելանյա Խաչատրյան, Գագիկ ԹորոսյանԱԿՐԻԼԱԹԹՎԻ ԱԾԱՆՑՅԱԼՆԵՐԻ ՄԻԽԱԵԼԻ ԿՈՆԴԵՆՍՈՒՄԸ ՀԻՄՆԱՅԻՆՄԻՋԱՎԱՅՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ Միխաելի ռեակցիա, միջֆազային կատալիզ, CH-թթուներ, բութիլակրիլատ,չորրորդային ամոնիումային աղեր, տրիմեթիլցետիլ ամոնիումի քլորիդ։	Միխաելի կոնդենսման ռեակցիան հնարավորություն է տալիս տարբեր տեսակի α,β-չհագեցած կարբոնիլային միացությունների(ակցեպտոր) և CH-թթուների (դոնոր խմբեր) միացումից ստանալ նոր միացություններ` զանազան ֆունկցիոնալ խմբերով։ Հոդվածում բերված է ակրիլաթթվի բութիլ եթերի կոնդենսման արդյունքները ացետաքացախաթթվական էսթերի հետ, հիմնային պայմաններում, տարբեր չորրորդային ամոնիումային աղերի ներկայությամբ։ Առավելագույն ելք ստացվել է, որպես միջֆազային կատալիզատոր, տրիմեթիլցետիլ ամոնիումի քլորիդի կիրառման դեպքում։
ՓՈԽԱՌՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ ՀՀ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՄԲՔաղաքացիաիրավական հարաբերությունների զարգացումն առանց ֆինանսական կամ այլ նյութական օգնության հնարավոր չէ պատկերացնել, քանի որ քաղաքացիական հարաբերությունների մեկ սուբյեկտից մյուսը գումար կամ գույք փոխանցելուանհրաժեշտություն է անընդհատ առաջանում։ Տվյալ հարաբերությունները կարգավորվում են Քաղաքացիական օրենսգրքում նախատեսված փոխառության պայմանագրի մասին դրույթներով։ Փոխառության պայմանագրի իմաստն այն է, որ մեկ կողմը(փոխատուն) մյուս կողմին (փոխառուին) է հանձնում ի սեփականություն դրամ կամտեսակային հատկանիշներով որոշվող այլ գույք, իսկ փոխառուն պարտավորվում էփոխատուին վերադարձնել միևնույն գումարի դրամ (փոխառության գումարը) կամփոխատուից ստացված գույքին հավասար քանակի և նույն տեսակի ու որակի գույք։ Պայմանագրից առաջացող պարտավորությունը խիստ միակողմանի է, քանի որ փոխատուն ձեռք է բերում միայն պահանջի իրավունք, իսկ փոխառուն ստանձնում էպարտքը վերադարձնելու պարտականություն։ Որպես կանոն, փոխառությունը հատուցելի է։ Օրենքը սահմանում է, որ փոխատուն իրավունք ունի փոխառության գումարից տոկոսներ ստանալ փոխառուից, եթե այլ բան նախատեսված չէ փոխառության պայմանագրով։ Քաղաքացիական օրենսգրքի համաձայն՝ փոխառության պայմանագիրը ենթադրում է անտոկոս, դրանում այլ բան նախատեսված չլինելու դեպքում, եթե քաղաքացիների միջև պայմանագիրը կնքված է նվազագույն աշխատավարձի հիսնապատիկը չգերազանցող գումարով և այն կապված չէ կողմերից որևէ մեկի ձեռնարկատիրական գործունեության հետ, փոխառուին պայմանագրով հանձնվելէ ոչ թե դրամ, այլ տեսակային հատկանիշներով որոշվող այլ գույք։ Փոխառությանպայամանագիրն ունի որոշակի առանձնահատկություններ, որոնցով և տարբերվում էմնացած քաղաքացիական գործարքներից։ Առաջին հերթին` փոխառության պայմանագրի առարկա են համարվում դրամը կամ տեսակային հատկանիշներով որոշվողիրերը, որոնց օգտագործումը հնարավոր է միայն իրացնելու միջոցով1։ Այդ իսկ պատճառով փոխառուի վրա չի կարող դրվել նույն դրամի կամ գույքի վերադարձման պարտականություն, ինչպես դա տեղի է ունենում գույքի անհատույց օգտագործման, վարձակալության և այլ գործարքների ժամանակ։ Պայմանագրի առարկա համարվողգույքը կամ դրամը փոխառուին փոխանցելու պահից դառնում է նրա սեփականությունը, քանի որ նա պետք է հնարավորություն ունենա տնօրինել ստացած գույքը։ Իսկգույքի անհատույց օգտագործման պայմանագրով գույքը փոխանցվում է ոչ թե սեփականության, այլ օգտագործման, տիրապետման իրավունքով։ Գույքի անհատույց օգտագործման պայմանագրից փոխառությունը տարբերվում է նաև այլ առանձնահատկություններով։ Նշված պայմանագիրը կնքվում է միայն անհատույց ձևով, իսկ փոխա1 Տե՛ս Брагинский М., Витрянский В., Договорное право, кн. 5, т. 1, Договоры о займе, банковском кредите ифакторинге. Договоры, направленные на создание коллективных образований, Москва, 2006, էջ 45։ ռությունը կարող է լինել ինչպես անհատույց, այնպես էլ՝ հատուցելի։ Գույքի անհատույց օգտագործման պայմանագիրը կնքվում է՝ միայն օգտագործողի շահերից ելնելով, այն դեպքում, երբ փոխառությունը երկու կողմերի համար էլ շահավետ է։ Գույքիպատահական կորստի կամ վնասվածքի ռիսկն ընկնում է փոխառուի վրա, որպեսդրա սեփականատեր, իսկ անհատույց օգտագործման դեպքում` անհատույց օգտագործման տրամադրողի` սեփականատիրոջ վրա1։ Դրա հետ մեկտեղ գույքի անհատույց օգտագործողի վրա կարող է դրվել գույքի վնասվածքի փոխհատուցման պարտականություն, այնինչ փոխառության պայմանագրի դեպքում պարտականությունըխիստ միակողմանի է։ Փոխառությունը դասվում է ռեալ պայմանագրերի շարքին։ Այն կնքված է համարվում դրամ կամ տեսակային հատկանիշներով որոշվող իր հանձնելու պահից2։ Փոխառուի և փոխատուի միջև գրավոր համաձայնության դեպքում, որով վերջինս պատասխանատվություն է ստանձնում փոխառուին գումար կամ տեսակային հատկանիշներով որոշվող իր տրամադրել, նրա մոտ չի առաջացնում տվյալ գործողությունների կատարման պարտականություն, քանի որ պայմանագիրն ինքնին չի կարող համարվելկնքված մինչև գումարի փաստացի տրամադրումը։ Այսինքն, կողմերի միջև կնքածպայմանագիրն իրավաբանական ուժ ունենալ չի կարող, քանի դեռ դրամը կամ գույքըչի փոխանցվել։ Սակայն որոշ դեպքերում կողմերի նախնական համաձայնությունըկարող է իրավաբնական ուժ ունենալ։ Խոսքը գնում է նախնական պայմանագրի մասին, որի կնքումն արգելված չէ քաղաքացիական օրենսդրությամբ։ Բայց նախնականպայմանագիրը կողմերին չի պարտադրում փոխանցել գումարը կամ գույքը, այլ նախատեսում է կողմի՝ նախնական պայմանագրով նախատեսված ժամկետներում ևպայմաններով փոխառության պայմանագիրը կնքելու պարտականությունը3։ Նշենք,որ պայմանագիրը կնքված է համարվում դրամը փոխանցելու պահից, այսինքն՝ եթենախնական պայմանագրով որոշված լինեն կոնկրետ ժամկետը, դրամի տրամադրմանկարգն ու պայմանները, կողմերը պարտականություն կստանձնեն կնքել այն՝ նախնական համաձայնության պայմաններով։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 445-րդ հոդվածի համաձայն. «Նախնական պայմանագրով կողմերը պարտավորվում են ապագայում կնքել գույք հանձնելու, աշխատանքներ կատարելու կամ ծառայություններմատուցելու մասին պայմանագիր` նախնական պայմանագրով նախատեսված պայմաններով»։ Այն դեպքում, երբ նախնական պայմանագիր կնքած կողմը խուսափում էհիմնական պայմանագիրը կնքելուց, մյուս կողմն իրավունք ունի դիմել դատարան՝այն հարկադրաբար կնքելու պահանջով։ Հասկացությունից ենթադրվում է, որ նախնական պայմանագրի կնքումը բնորոշ է միայն կոնսենսուալ գործարքներին։ Սակայնփոխառության պայմանագրի վրա կարող է տարածվել նախնական պայմանագրիկնքման իրավական ուժը։ Մասնավորապես, եթե մենք նախնական պայմանագրովպարտադրենք, որ կողմերը կնքեն պայմանագիր, սա կենթադրի, որ կողմը կպարտավորվի փոխանցել դրամը կամ գույքը, որովհետև փոխառությունը կնքված կհամարվիպայմանագրի առարկան փոխանցելու պահից։ Այսինքն, եթե նախնական պայմանագրում նախատեսված լինեն կոնկրետ բոլոր այն էական պայմանները, որոնք անհրաժեշտ են հիմնական պայմանագրի կնքման համար, ապա մենք կարող ենք կողմինպարտավորեցնել՝ կնքելու փոխառության պայմանագիրը։ Այնուամենայնիվ, չնայած, որ փոխառության պայմանագիրը համարվում է ռեալ,կարծում ենք, հաշվի առնելով քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների զարգացման միտումները և այն հանգամանքը, որ շատ հաճախ պրակտիկայում կողմերը1 Տե՛ս “Гражданское право”, учебник, т. II, полутом 2, под ред. Е. Суханова, Москва, 2000, Էջ 204։ 2 Տե՛ս «ՀՀ քաղաքացիական իրավունք», մաս 2, 2-րդ հրատ., խմբ.՝ Ս. Մեղրյանի, Երևան, 2009, էջ 399։ 3 Տե՛ս Брагинский М., Витрянский В., էջ 49։ նախապես պայմանավորվում են գումար տրամադրելու մասին, կատարում որոշակիգործողություններ, գտնում ենք, որ Քաղաքացիական օրենսգրքով կողմերին պետք էհնարավորություն տրվի նաև, որ իրենք ընտրեն պայմանագրի կնքման ձևը։ Ըստայդմ, նրանք կկարողանան որոշել` նախապես կնքել պայմանագիր, որի դեպքումկնախատեսեն գումարի տրամադրման և վերադարձման հետ կապված բոլոր էականպայմանները (կնքելով կոնսենսուալ գործարք), թե պայմանագիրը կնքված համարենգումարը փոխանցելու պահից։ Առաջին դեպքում փոխառուն կունենա երաշխիք, որնա անպայմանորեն կստանա գումարը կամ գույքը, որի շուրջ համաձայնություն էձեռք բերվել, և եթե փոխատուն խուսափի գումարը տրամադրելուց, ապա փոխառունիրավունք կստանա պահանջել գումարի տրամադրումը։ Այս դեպքում կհեշտա նաևփոխառության պայմանագրի վիճարկման ընթացակարգը, այսինքն՝ կողմերից յուրաքանչյուրը կկարողանա ապացուցել պայմանագրի կնքվածությունը։ Պայմանագրիռեալ բնույթի դեպքում էլ գումարի փոխանցման և ստացականի հանձնման պահերըչեն համընկնում, ուստի ամբողջությամբ արդարացված կլինի փոխառության պայմանագրին հաղորդել նաև կոնսենսուալ բնույթ և կողմերին թույլ տալ ինքնուրույն որոշելպայմանագրի ձևը։ Ըստ այդմ, 877-րդ հոդվածը կարելի է ձևակերպել հետևյալ կերպ.«Փոխառության պայմանագիրը կնքված է համարվում դրամ կամ այլ գույք հանձնելուպահից, եթե այլ բան նախատեսված չէ պայմանագրով»։ Պայմանագրի ձևի հետ կապված ևս մեկ նկատառում. ՀՀ քաղաքացիականօրենսգրքի 295-րդ հոդվածի առաջին մասը սահմանում է, որ գործարքը, որի համարօրենքով կամ կողմերի համաձայնությամբ սահմանված չէ գրավոր (հասարակ կամ նոտարական) ձև, կարող է կնքվել բանավոր։ Նորմի վերլուծությունից բխում է, որ օրենքը թույլ չի տալիս պայմանագիրը կնքել բանավոր, եթե օրենքով հստակ նախատեսված է գրավոր ձևը պահպանելու պահանջը։ ՀՀ քաղ. օր.-ի 878-րդ հոդվածի համաձայն՝ փոխառության պայմանագիրը գրավոր է կնքվում։ Օրենսդրական այս ձևակերպումն իմպերատիվ է և թույլ չի տալիս կողմերին բանավոր ձևով կայացնել իրենց համաձայնությունը։ Այսինքն, այս դեպքում նաև չի կարող կիրառվել քաղ. օր.-ի 297-րդհոդվածը, ըստ որի՝ հասարակ գրավոր ձևով պետք է կնքվեն քաղաքացիների միջևաշխատավարձի սահմանված նվազագույն չափի քսանապատիկ գումարը գերազանցող գործարքները։ Սակայն, հաշվի առնելով փոխառության պայմանագրի կարևորությունը և կիրառելիությունը, նշենք, որ գրավոր ձևի պահպանումը երբեմն անիրականէ լինում, և կողմերը, ըստ էության, պատշաճ չեն ձևակերպում իրենց համաձայնությունը, ինչն անբարենպաստ հետևանքների է հանգեցնում։ Հետագայում նրանք չենկարողանում ապացուցել պայմանագրի կնքված լինելու փաստը1։ Եթե գրավոր ձևըչպահպանվի, փոխատուն իրավունք չի ունենա փոխառուից պահանջել վերադարձնելու գումարը, քանի որ երբ չկա պատշաճ ձևով կնքված պայմանագիր, չկա նաև պարտականություն, որը պետք է կատարվի փոխառուի կողմից։ Ենթադրվում է, որ փոխառության գումարը չի էլ փոխանցվել, քանի որ դա պետք է տեղի ունենար պայմանագրի կնքման պահին։ ՀՀ քաղ. օր.-ի 878-րդ հոդվածի համաձայն. «Փոխառությանպայմանագիրը կնքվում է գրավոր։ Նշված ձևը չպահպանելը հանգեցնում է գործարքիանվավերության։ Նման պայմանագիրը առոչինչ է»։ Առոչինչ ասելով` հասկանում ենք,որ այն ի սկզբանե հակասում է օրենքին և օրենքի ուժով ճանաչվում է անվավեր։ Փաստորեն, այն դեպքում, երբ կողմերը չպահպանեն գրավոր ձևին ներկայացվողպահանջները, պայմանագիրը կհամարվի չկնքված, այսինքն՝ համաձայնությունը՝ չկայացած։ Փոխառության պայմանագրի գրավոր ձևը չպահպանելու դեպքում այն ոչ միկերպ չի կարող վիճարկվել։ Կողմերը հնարավորություն չեն ունենում որպես ապա1 Տե՛ս Брагинский М., Витрянский В., էջ 94։ ցույց ներկայացնել ինչպես վկաների բանավոր ցուցմունքները, այնպես էլ՝ գրավոր այլապացույցներ։ Հաշվի առնելով այս ամենը` առաջարկում ենք կողմերին թույլ տալ փոխառության պայմանագիրը կնքել նաև բանավոր։ Բանավոր գործարքներ կնքելիսիրավական նշանակություն է տրվում գործողություններով կամ լռությամբ արտահայտված կամքին1, այսինքն՝ փոխառության պայմանագրի կնքման համար բավական կլինի որոշակի գործողության կատարումը (գումարի փոխանցումը)։ Քաղ. օր.-ի295-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն. «Բանավոր կարող են կնքվել կնքման պահինկատարվող բոլոր գործարքները, բացառությամբ այն գործարքների, որոնց համարսահմանված է նոտարական ձև, և այն գործարքների, որոնց հասարակ գրավոր ձևըչպահպանելը հանգեցնում է դրանց անվավերության, եթե այլ բան սահմանված չէկողմերի համաձայնությամբ»։ Եթե մենք «փոխառություն» կարգավորող հոդվածումչպարտադրենք կողմերին գրավոր ձևակերպել համաձայնությունը, ապա մենք կարողենք հղում անել այս նորմին և կողմերին հնարավորություն տալ իրենց համաձայնությունը բանավոր ձևակերպել։ Բանավոր պայմանագրի կնքման համար բացի կամքնարտահայտելուց անհրաժեշտ կլինի կամարտահայտությունը, որն արտահայտվում էորոշակի գործողությունների կատարմամբ։ Իրավական գործողություններով կամքնարտահայտելու հնարավորությունը նախատեսված է Քաղ. օր.-ի 294-րդ հոդվածով,համաձայն որի՝ այն գործարքը, որը կարող է կնքվել բանավոր, կնքված է համարվումնաև այն դեպքում, երբ անձի վարվելակերպից երևում է գործարք կնքելու նրա կամքը։ Գումարի փաստացի փոխանցումը կարող է դիտվել որպես կամահայտնություն։ Սակայն փոխառության ոչ բոլոր պայմանագրերը կարող են կնքվել բանավոր, այսինքն՝ կարելի է սահմանել գումարի առավելագույն սահման և թույլ տալ կողմերինտվյալ սահմանը չգերազանցող գումարի փոխառության դեպքում համաձայնությունըբանավոր ձևակերպել։ Հիմք կարող ենք ընդունել Քաղաքացիական օրենսգրքով նախատեսված դրույթը, ըստ որի՝ հիսնապատիկը գերազանցող գումարի դեպքում փոխառությունը կնքվում է անտոկոս։ Այսինքն, օրենքը նախատեսում է թույլատրելիության որոշակի սահման, որն էլ կարելի է ընդունել որպես չափանիշ, ըստ այդմ՝ կընքված պայմանագրի նկատմամբ կկիրառվեն բանավոր պայմանագրի կանոնները, եթեօրենքով կամ պայմանագրով նախատեսված չլինի գրավոր կնքման ձևը։ Օրենսդրական ձևակերպումը կարող է ունենալ հետևյալ տեսքը. «Բացառությամբ օրենքով նախատեսված դեպքերի՝ գրավոր ձևով պետք է կնքվեն փոխառության պայմանագրեր.• որոնք կնքվում են ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց միջև, • որոնց գումարը գերազանցում է նվազագույն աշխատավարձի հիսնապատիկը»։ Հարկ է նշել, որ Քաղ. օր.-ի 878-րդ հոդվածի համաձայն՝ գրավոր ձևը չպահպանելը հանգեցնում է փոխառության պայմանագրի անվավերությանը։ Նման պայմանագիրն առոչինչ է։ Հոդվածը հակասությունների տեղիք է տալիս։ Առոչինչ գորածարքիէությունն այն է, որ այն ի սկզբանե անվավեր է, ճանաչված է օրենքին հակասող և,ըստ էության, չի կարող առաջացնել իրավունքներ ու պարտականություններ։ Քաղ.օր.-ի 298-րդ հոդվածի համաձայն. «Գործարքի գրավոր ձևը չպահպանելը վեճի դեպքում կողմերին զրկում է ի հաստատումը գործարքի ու դրա պայմանների` վկաներիցուցմունքներ վկայակոչելու, սակայն նրանց չի զրկում գրավոր և այլ ապացույցներներկայացնելու իրավունքից»։ Բանն այն է, որ նշված հոդվածը կիրառելի է վիճահարույց գործարքների դեպքում, իսկ առոչինչի դեպքում ոչ մի ապացույց չի կարող ներկայացվել, քանի որ այդ դեպքում գործարքն ի սկզբանե համարվում է օրենքին հակասող։ Առոչինչ գործարքը, անկախ վեճի առկայությունից, անվավեր է համարվում, և1 Տե՛ս «ՀՀ քաղաքացիական իրավունք», մաս 1, 3-րդ հրատ., խմբ.՝ Տ. Բարսեղյանի, Երևան, 2009, էջ 211։ դրա կնքվածությունը ոչ մի դեպքում չի կարող հիմնավորվել որևէ ապացույցով։ Քաղ.օր.-ի 305-րդ հոդվածը, համաձայն որի՝ օրենքի կամ այլ իրավական ակտերի պահանջներին չհամապատասխանող գործարքն անվավեր է, եթե օրենքը չի սահմանում,որ նման գործարքն առոչինչ է, կամ չի նախատեսում խախտման այլ հետևանքներ,սխալ է ձևակերպված, ինչը հանգեցրել է ոչ ճիշտ մեկնաբանման։ Այս դեպքում պետքէ հիմնվել ՌԴ քաղ. օր.-ի 168-րդ հոդվածի վրա, որը նախատեսում է, որ օրենքին կամայլ իրավական ակտերին չհամապատասխանող գործարքն առոչինչ է, եթե օրենքը չիսահմանում, որ նման գործարքն անվավեր է, կամ չի նախատեսում խախտման այլ հետևանքներ։ Մինչդեռ ՀՀ օրենսդիրը, անտեսելով Քաղ. օր. 303-րդ հոդվածում վիճարկելի և առոչինչ գործարքների անվավերության համար նախատեսված կանոնները,305-րդ հոդվածում անվավերությունից գնում է առոչնչություն, ինչը կոպիտ սխալ է։ Ելնելով վերոգրյալից՝ նշենք, որ փոխառության պայմանագրի գրավոր ձևը չպահպանելը չի կարող հանգեցնել դրա կնքման փաստն ապացուցելու պարտականությանը,որովհետև այն օրենքի ուժով իսկ չկնքված է, չգործող։ Այսինքն, օրենքին հակասողգործարքն անվավեր է ինքնին, և անվավեր ճանաչելու անհրաժեշտություն չկա, իսկկողմերն ընդհանրապես չեն կարող վիճարկել դրա իրավական ուժը1։ Առոչինչ գործարքները ոչ մի իրավական հետևանք (իրավունքներ և պարտականություններ) չենառաջացնում կողմերի համար։ Ըստ էության, դրանք չեն էլ կարող անվավեր ճանաչվել, քանի որ անվավեր կարող են ճանաչվել միայն կնքված և գործող գործարքները։ Դրանց կնքված չլինելու ուժով հնարավոր չէ որոշակի պարտականությունների չկատարման դեպքում մյուս կողմից պահանջել տույժեր, տոկոսներ2։ Առոչինչ գործարքների նկատմամբ չեն կարող կիրառվել անվավեր գործարքների վիճարկման հետ կապված կիրառվող նորմերը, քանի որ անվավեր կարող է ճանաչվել միայն կնքված գործարքը3։ ՌԴ քաղաքացիական օրենսգիրքը չի նախատեսում փոխառության պայմանագրի առոչնչություն, այլ ուղղակիորեն սահմանում է, որ գրավոր ձևը չպահպանելըհանգեցնում է անվավերության։ Սրանից բխում է, որ ՌԴ քաղ. օրենսգիրքը թույլ էտալիս վիճարկել պայմանագրի կնքվածությունը, քանի որ անվավեր պայմանագրիառկայությունը կարող է հաստատվել ցանկացած գրավոր ապացույցով։ Իսկ ՀՀ քաղ.օր.-ը, նախատեսելով պայմանագրի անվավերությունը գրավոր չձևակերպելու դեպքում, զրկում է կողմերին դրա կնքվածությունը բոլոր հնարավոր միջոցներով վիճարկելու հնարավորությունից։ Հարկ ենք համարում նշել, որ փոխառության պայմանագրի կիրառելիությունն այնքան արդիական է, որ բոլորովին անիմաստ է թվում պայմանագրի կնքվածությունը գրավոր չպահպանելու դեպքում առոչնչության հետևանքինախատեսումը։ Ամեն դեպքում ճիշտ կլիներ փոխառության պայմանագրի համարորպես հետևանք չսահմանել առոչնչությունը, իսկ եթե օրենսդրորեն կողմերին թույլտրվի կնքել բանավոր ձևակերպված գործարքներ, նրանք կկարողանան վիճարկելպայմանագրի իրավական ուժը։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը նախատեսում է փոխառության պայմանագրիգրավոր կնքման ձև, սակայն չի մատնանշում, թե ինչպես։ Այս հարցի շուրջ կան որոշակի տարակարծություններ։ Կողմերի միջև համաձայնության կնքման փաստը հաստատվում է պայմանագրով, սակայն պետք չէ մոռանալ փոխառության պայմանագրիռեալ բնույթի մասին, երբ փոխառության պայմանագիրը կնքված է համարվում գումարը կամ տեսակային հատկանիշներով որոշվող այլ գույք հանձնելու պահից։ Սրանից բխում է, որ փոխառության պայմանագիրը կողմերի միջև պարտավորական հա1 Տե՛ս “Комментарий к Гражданскому кодексу Российской Федерации”, ч. 1, под ред. Т. Абовой, А. Кабалкина,Москва, 2002։ 2 Տե՛ս Рабинович Н., Недействительность сделок и ее последствия, Ленинград, 1996, էջ 21։ 3 Տե՛ս Постановление Федерального арбитражного суда 14.08.2006 г. № Ф04-5105/2006 (25350-А03-5)։ րաբերություններ է առաջացնում գումարի փաստացի փոխանցման պահից, որը կարող է հաստատվել ստացականի կամ այլ փաստաթղթի միջոցով, իսկ պայմանագիրնիր մեջ ընդգրկում է միայն գումարի փոխանցման առաջարկությունը և մյուս կողմիհամաձայնությունը1։ Հնարավոր է, որ պայմանագրի կնքման և գումարի փոխանցմանժամկետները չհամընկնեն, ինչը լուրջ հետևանքներ կարող է առաջացնել, իսկ ստացականի դեպքում կոնկրետ մատնանշվում է գումարի փոխանցման ամսաթիվը։ Հնարավոր են այնպիսի դեպքեր, երբ պայմանագրի կնքման ժամանակ անմիջապես փոխանցվեն դրամական միջոցները, և նշվի դրանց ստացման ամսաթիվը։ Այս դեպքում,բնականաբար, ստացական ներկայացնելու անհրաժեշտություն չի լինի։ ՈւկրաինայիՍահմանադրական դատարանը նմանատիպ գործ քննելիս եկել է այն եզրահանգման,որ պայմանագրի գրավոր ձևը հաստատում է պայմանագրի առկայությունը, բայց ոչդրամական միջոցների փոխանցումը։ Նման մոտեցումը պատճառաբանվում է հետևյալ կերպ. «Եթե պայմանագիրը կնքված լինի, իսկ դրամական միջոցները փոխանցված չլինեն փոխառուին, ապա անբարեխիղճ փոխատուն բոլոր հնարավորություններն ունի փոխառուից պահանջել վերադարձնելու գումարը»2։ Այսինքն, եթե կագրավոր ձևակերպված պայմանագիր, բայց չկա ստացական, ապա համապատասխանաբար չկա և դրամական միջոցների փոխանցման փաստ, բացակայում է նաև փոխառության տրամադրման հանաձայնությունը։ Միայն պայմանագրի առկայությունըփոխառության կնքումը հավաստող փաստ կարող է հանդիսանալ այն դեպքում, երբպայմանագրում կոնկրետ նախատեսված է գումարի փոխանցման փաստը, այսինքն՝երբ գումարը փոխանցվել է անմիջապես պայմանագիրը կնքելու պահին։ Սակայն հիմնականում հանդիպում են այնպիսի դեպքեր, երբ պայմանագրի կնքման և դրամականմիջոցների փոխանցման ժամկետները չեն համընկնում, որոնց դեպքում պայմանագրիառկայությունը կարող է հաստատվել միայն ստացականի միջոցով։ Հարկ ենք համարում նշել նաև, որ օրենքով գրավոր ձևը համարվում է պահպանված, եթե շարադրված է դրա բովանդակությունը, և առկա են գործարք կնքող անձանց ստորագրությունները։ Գործարք կնքողները կարող են իրենց կամքն արտահայտել ինչպեսկամենան, քանի որ բովանդակության շարադրմանն առանձնակի պահանջներ չեններկայացվում։ Պարտադիր պահանջ է, որ փաստաթուղթը պարունակի գործարքիբովանդակությունը կազմող անհրաժեշտ պայմանները` կողմերի տվյալները, գործարքի առարկան, փոխադարձ իրավունքները և պարտականությունները, բնութագրիչհատկանիշները և գործարք կնքողների ստորագրությունները3։ Ստորագրելուց հետոգործարքն իրավական ուժ ունի։ Քաղ. օր.-ի 878-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն.«Ի հավաստումն փոխառության պայմանագրի և դրա պայմանների` կարող է ներկայացվել փոխառուի կողմից տրված ստացականը կամ փոխատուի կողմից փոխառուինորոշակի դրամական գումար կամ որոշակի քանակի գույք տալը հավաստող այլ փասփաթուղթ»։ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանն էլ իր որոշման մեջ ամրագրել է, որ ստացականը պարտապանի կողմից ի հավաuտումն պարտավորության տրված պարտքայինփաuտաթուղթ է, որով պարտապանն ընդունում է իր պարտքը պարտատիրոջ հանդեպ։ Ստացական տալը պարտավոր անձի կողմից պարտքի ճանաչումը վկայող գործողություն է, որի առկայության պայմաններում էական է ոչ թե այն հանգամանքը, թեայդպիսի գործողությունն ում ներկայությամբ կամ որտեղ է կատարվել, այլ այն փաստը, որ պարտապանն ընդունել (ճանաչել) է իր պարտքը պարտատիրոջ հանդեպ4։ Սակայն ստացականում պարտադիր պետք է նշվի, որ մի կողմը փոխանցել է գումարը1 Տե՛ս “Гражданское право”, էջ 429։ 2 Տե՛ս Брагинский М., Витрянский В., էջ 78։ 3 Տե՛ս «ՀՀ քաղաքացիական իրավունք», մաս1, էջ 213։ 4 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 3-152(ՎԴ), 02.03.2007 թ. որոշումը։ մյուս կողմին, որն էլ պարտավորվել է ստացականում նախատեսված ժամկետում վերադարձնել այն։ ՌԴ արբիտրաժային դատարանը, քննելով փոխառության պայմանագրի գրավոր ձևը չպահպանելու հետ կապված գործ, եկել է այն եզրահանգման, որհայցվորի կողմից ներկայացված ստացականը չէր կարող պայմանագրի կնքման փաստը հավաստող ապացույց լինել, քանի որ չէր պարունակում պատասխանողի պարտականության մասին նշում, որի ուժով նա պետք է հայցվորին տրամադրեր դրամական միոջոցները, ինչպես նաև չէր հավաստում փոխատուի կողմից գումարի փոխանցված լինելու փաստը1։ Եթե նախատեսված չլինեն կոնկրետ պայմանները, ապատվյալ փաստաթուղթը կարող է դիտվել որպես մուրհակ։ Այսինքն, ստացականումպետք է կոնկրետ նախատեսված լինեն փոխատուի պահանջի իրավունքները և փոխառուի գումարի վերադարձման պարտականությունը, այլապես տվյալ փաստաթուղթը կարող է դիտվել որպես քաղաքացիական իրավունքի սուբյեկտների միջև ցանկացած իրավահարաբերության կնքման փաստ։ Փոխառության պայմանագրի կողմերն են փոխատուն և փոխառուն։ Պայմանագրի կողմ կարող են լինել ինչպես ֆիզիկական, իրավաբանական անձինք, այնպես էլՀայաստանի Հանրապետությունը, պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինները։ Քանի որ գումարի փոխանցումը չի ընդգրկվում բանկային բացառիկ գործառույթների մեջ, ուստի և տվյալ գործունեության համար չի պահանջվում հատուկթույլտվություն։ Հենց այս հատկանիշով էլ տարբերակում է դրվում փոխառությանպայմանագրի, որտեղ որպես կողմ կարող է հանդես գալ իրավունքի ցանկացած սուբյեկտ, և վարկային պայմանագրի միջև, երբ սուբյեկտ կարող է լինել միայն բանկըկամ այլ վարկային կազմակերպություն2։ Փոխառության պայմանագրի մասնակից կարող է համարվել նաև երրորդ անձը,ով, ըստ էության, պայմանագրի սուբյեկտ չէ, սակայն անմիջականորեն այս իրավահարաբերության մասնակից է դառնում։ Դա հնարավոր է լինում, երբ դրամը կամ գույքըփոխանցվում է ոչ թե անմիջականորեն փոխատուին, այլ երրորդ անձին, որ այլ իրավահարաբերության մեջ է գտնվում փոխառուի հետ։ Այս իրավիճակը եթե առաջանարհատուկ սուբյեկտային կազմով` բանկի մասնակցությամբ, կդիտվեր որպես ֆակտորինգ։ Սակայն այս դեպքում, երբ իրավահարաբերության մասնակիցները ֆիզիկական անձինք են, պետք է կնքվի փոխառության պայմանագիր։ ՀՀ քաղ. օր.-ի 877-րդհոդվածի համաձայն. «Փոխառության պայմանագրով մեկ կողմը (փոխատուն) մյուսկողմին (փոխառուին) է հանձնում ի սեփականություն դրամ կամ տեսակային հատկանիշներով որոշվող իրերը, իսկ փոխառուն պարտավորվում է փոխատուին վերադարձնել միևնույն գումարի դրամ (փոխառության գումարը) կամ նույն տեսակի ուորակի հավասար քանակության իրեր»։ Հասկացությունից բխում է, որ փոխատունգումարը պարտադիր պետք է հանձնի փոխառուին։ Սակայն հնարավոր են այնպիսիդեպքեր, երբ կողմերը պայմանավորվեն, որ փոխատուն գումարը պետք է փոխանցիոչ թե անմիջապես փոխառուին, այլ երրորդ անձին, ինչը շատ հաճախ է հանդիպումպրակտիկայում։ Նման հարաբերությունները կարող են դիտվել որպես նվիրատվություն, քանի որ հենց այս պայմանագրի տեսակն է սահմանում, որ մի կողմը մյուս կողմի սեփականությանն անհատույց հանձնում է կամ պարտավորվում է հանձնել գույքկամ իրեն կամ երրորդ անձին ուղղված գույքային իրավունք (կամ էլ ազատում է կամպարտավորվում ազատել իր կամ երրորդ անձի հանդեպ ունեցած գույքային պարտավորությունից)։ Սակայն այստեղ մենք գործ ունենք մեկ այլ խնդրի հետ. Նվիրատվությունն իրականացվում է միայն անհատույց ձևով։ Ուստի, եթե վերը բերված իրավա1 Տե՛ս Постановление Федерального арбитражного суда Западно-Сибирского округа от 8 августа 2002 г. NФО4/2745-549/А46-2002։ 2 Տե՛ս Брагинский М., Витрянский В., էջ 67։ հարաբերությունը կարգավորենք նվիրատվության կանոններով, ապա փոխառունկհայտնվի անբարենպաստ վիճակում և չի կարող փոխառուից պահանջել գումարիվերադարձում, քանի որ այն անհատույց ձևով կնքված կհամարվի։ Ուստի փոխառության պայմանագիրը պետք է օրենսդրորեն այնպես ձևակերպվի, որ փոխատուն հնարավորություն ունենա գումարը փոխանցել ոչ միայն անմիջապես փոխառուին, այլևնրա կողմից մատնանշված անձին։ Այն կարող է ունենալ հետևյալ տեսքը. «Փոխառության պայմանագրով մեկ կողմը (փոխատուն) մյուս կողմին (փոխառուին) է հանձնումի սեփականություն կա՛մ դրամ, կա՛մ տեսակային հատկանիշներով որոշվող իրեր,կա՛մ երրորդ անձին ուղղված գույքային իրավունք, կա՛մ ազատում է կամ պարտավորվում ազատել իր կամ երրորդ անձի հանդեպ ունեցած գույքային պարտավորությունից, իսկ փոխառուն պարտավորվում է փոխատուին վերադարձնել կա՛մ միևնույնգումարի դրամ (փոխառության գումարը), կա՛մ նույն տեսակի ու որակի հավասարքանակության իրեր, կա՛մ կատարել համապատասխան գործողություններ»։ Փոխառության պայմանագրի առարկան առավել հաճախ դրամական գումարն է`արտահայտված ՀՀ դրամով, ինչպես նաև տեսակային հատկանիշներով որոշվող իրերը։ Փոխառուն պարտավորվում է վերադարձնել ոչ թե նույն իրերը, այլ միևնույն տեսակի և՛ որակի, և՛ քանակի իրեր։ Նույնը վերաբերում է նաև դրամին, այսինքն՝ վերադարձվում է նույն քանակով, սակայն՝ ցանկացած դրամանիշներով։ Փոխառությանպայմանագրի օբյեկտի առանձնահատկությունն այն է, որ դրամական միջոցների, իրերի օգտագործումը ենթադրում է դրանց իրացում։ Այդ իսկ պատճառով փոխատուիկողմից փոխանցված իրերը կամ դրամական միջոցներն անցնում են փոխառուի սեփականությանը։ Միայն այս դեպքում փոխառուն իրավունք կունենա օգտագործել,տնօրինել դրանք։ Քանի որ օրենքը նախատեսում է, որ և՛ դրամը, և՛ տեսակայինհատկանիշներով որոշվող իրերը շարժական են, ուստի դրանց նկատմամբ սեփականության իրավունքն առաջանում է փոխանցման պահից։ Փոխանցում ասելով՝ հասկանում ենք գույքի տրամադրումը կողմին։ Այն փոխանցված է համարվում կողմի կամնրա կողմից մատնանշված անձի փաստացի տիրապետության տակ գտնվելու պահից1։ Տարակարծությունների տեղիք է տալիս դրամական միջոցների տեսակները որպես փոխառության առարկա դիտելու հարցը։ Խոսելով դրամական միջոցների մասին, որպես պարտավորության առարկա, հարց է առաջանում՝ խոսքը գնում է կանխի՞կ, թե՞ անկանխիկ գումարի մասին։ Իրավական բնույթից ելնելով` կանխիկ և անկանխիկ դրամական միջոցները քաղաքացիական իրավունքի տարբեր օբյեկտներ ենհանդիսանում։ Կանխիկ դրամական միջոցները դասվում են իրերի շարքին (բաժանվող, տեսակային հատկանիշներով որոշվող, իրացման միջոցով օգտագործելի) և կարող են հանդես գալ ինչպես իրային, այնպես էլ պարտավորական իրավահարաբերությունների առարկա։ Իսկ կանխիկի դեպքում մենք չենք կարող խոսել փաստացի գոյություն ունեցող իրերի մասին, և խոսքը կարող է գնալ միայն պահանջի իրավունքիմասին, որն ունի պարտավորաիրավական բնույթ։ Իրավաբանական գրականության մեջ արտահայտվել է այն կարծիքը, որ փոխառության պայմանագրի առարկա կարող են լինել միայն կանխիկ դրամական միջոցները, քանի որ անկանխիկ դրամական միջոցները, հանդիսանալով որպես բանկինկատմամբ պահանջի իրավունք, կարող են լինել միայն վարկային պայմանագրի առարկա2։ Սակայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը չի արգելում անկանխիկ դրամական միջոցների փոխանցումը` որպես փոխառության պայմանագրի առարկա։ Այդ1 Տե՛ս Брагинский М., Витрянский В., էջ 70։ 2 Տե՛ս “Гражданское право”, էջ 206։ մասին է վկայում ՀՀ քաղ. օր.-ի 880-րդ հոդվածի 3-րդ մասը. «Փոխառության գումարը համարվում է վերադարձված այն փոխատուին հանձնելու կամ նրա բանկայինհաշվին փոխանցելու պահին, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ փոխառության պայմանագրով»։ Սրանից բխում է, որ գումարը կարող է փոխանցվել ինչպեսկանխիկ, այնպես էլ անկանխիկ ձևով։ Վ. Բելովը մատնանշում է, որ եթե փոխառության պայմանագրի առարկան անկանխիկ դրամն է, ապա դրամական պարտավորությունների կատարման մասին կարելի է պայմանականորեն խոսել։ Այս դեպքում բացակայում է գումարի փաստացի ֆիզիկական փոխանցումը, և երկրորդ` տվյալ հարաբերություններում ներգրավվում է երորրդ անձ` բանկը, որը կատարում է դրամականմիջոցների փոխանցումը1։ Կարծում ենք՝ կանխիկ և անկանխիկ դրամական միջոցների միջև չպետք է տարբերակում դնել, քանի որ գումարի մուտքը բանկ կամ դրա փոխանցումը՝ հանումը, խոսում է միայն իրավահարաբերության փոփոխության մասին,որի իրավաբանական փաստը դրամական պարտավորությունների կատարումն է։ Եթե տվյալ փոփոխությունը դրամական միջոցների փոխանցումն է մեկ հաշվից մյուսը, ապա մենք գործ ունենք նորացման միջոցով իրավահարաբերության փոփոխմանհետ, երբ գումարը մեկ հաշվից մյուսը փոխանցելով` փոխառուի պարտականությունըվերափոխվում է բանկի պարտավորության` փոխատուի առջև։ Այսինքն, տեղի է ունենում իրավահարաբերության մասնակիցների փոփոխում, ըստ այդմ` իրավահարաբերության նորացում։ Խոսելով փոխառության պայմանագրի մասին՝ չի կարելի չնշել դրա արդիականության և կիրառելիության մասին։ Ըստ էության, այն քաղաքացիական օրենսգրքովգրեթե ամենադյուրին կարգավորվող գործարքներից է, սակայն պրատիկան ցույց էտալիս, որ օրենքը որոշ հարցերում սխալ կարգավորման պատճառով հանգեցրել էնորմերի բացարձակ իմպերատիվության` հնարավորություն չտալով կողմերին ինքնուրույն ընտրել իրենց վարքագծի կանոնները։ Քաղաքացիական օրենսգիրքը փոխառության պայմանագրի համար սահմանել է ռեալ բնույթ և իրավական որևէ ուժիցզրկել կողմերի նախնական համաձայնությունը, ինչը բոլորովին արդարացված չէ։ Սահմանելով գրավոր կնքման ձև և այդ պահանջի չկատարման դեպքում պայմանագրի առոչնչություն՝ օրենսդիրը զրկել է կողմերին որևէ միջոցով պայմանագրի կնքվածությունն ապացուցելու հնարավորությունից։ Ամփոփելով վերոնշածը` կարծում ենք՝ փոխառության պայմանագիրը կարգավորող նորմերում որոշակի օրենսդրական ձևափոխումներն ավելի համահունչ և համապատասխան կդարձնեին իրականում կնքվող փոխառության պայմանագրերը։ 1 Տե՛ս Белов В., Денежные обязательства, Москва, 2001, Էջ 152։ Սոնա ԽաչատրյանՓՈԽԱՌՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸ ՀՀ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՄԲԲանալի բառեր՝ փոխառության պայմանագիր, փոխատու, փոխառու, միակողմանի գործարք,կոնսենսուալ պայմանագիր, գործարքի անվավերություն, նախնական պայմանագիր, առոչինչ գործարք, փոխառության առարկա։	Հոդվածում քննարկվում են փոխառության պայմանագրի հետ կապված որոշ հարցեր, որոնք անհրաժեշտ է կարգավորել՝ պրակտիկայում խնդիրներից խուսափելու համար։ Վերլուծվում են ոչ միայն պրակտիկայում հաճախ հանդիպող իրավիճակներ, խնդիրներ, այլև առաջացող հարցերի տարբեր լուծումներ։ Քննարկելով նշված խնդիրները՝ առաջարկվում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում կատարել որոշակի փոփոխություններ` կապված փոխառության պայմանագիրը կոնսեսուալ որակելու հետ` դրանից բխող բոլոր հետևանքներով, ինչպես նաև կարգավորել բանավոր փոխառության գործարքի առանձնահատկությունները, նաև հնարավորություն տալ փոխատուին գումարը փոխանցել ոչ միայն անմիջապես փոխառուին, այլև նրա կողմից մատնանշված անձին։ Հոդվածը նպատակ է հետապնդում բարձրացնել փոխառության պայմանագրի դերը և նշանակությունը, ապահովել պայմանագրի լայն և ճիշտ կիրառելիությունը` խուսափելով խնդիրների առաջացումից։
ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔՆԵՐԸ ԵՎ ՎՐԱՑ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՄԻՏՔԸ XIX ԴԱՐԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԵՍԻՆXIX դ. վրաց ժողովրդի սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և մշակութային կյանքում տեղի ունեցան բազմաթիվ կարևոր իրադարձություններ։ Կապիտալիստականհարաբերությունները վերածվեցին իշխող ֆորմացիայի, որին հաջորդեցին արմատական բնույթի փոփոխություններ սոցիալական հարաբերությունների, դասակարգայինուժերի տեղաբաշխման, հասարակական մտածողության, հոգևոր և նյութական մշակույթի և այլ ոլորտներում։ Հասարակական կյանքի բոլոր բնագավառներում գծվումէին նոր երևույթներ, որոնք, հնի հետ պայքար մղելով, ի վերջո, հաղթանակում էին։ Թբիլիսիի և Քութայիսի գիմնազիաներն ավարտելով՝ վրացի երիտասարդներըբարձրագույն կրթություն ստանալու նպատակով մեկնում էին արտասահման։ Նրանցմի մասը հայրենիք էր վերադառնում՝ քաղաքակիրթ աշխարհում տարածված նոր գաղափարները յուրացրած։ Ֆրանսիական լուսավորիչների` քաղաքական անկախությանև այլ գաղափարներով զինված` վրաց «լուսավորիչների» առջև բավականին բարդխնդիր էր դրված։ Նրանց նոր գաղափարների տարածման «ասպարեզը» Ռուսականկայսրության կողմից ճնշված վրաց հասարակությունն էր։ Վրաց հասարակական-քաղաքական մտածողության մեջ արևմտյան քաղաքական արժեքների բացահայտման համար առանձնացնենք քաղաքական համակարգիզարգացումը պայմանավորող երեք հիմնական կետերը`1. Քաղաքական ազատությունը, 2. Օրենքի գերակայությունը,3. Ժողովրդավարությունը։ Քաղաքական այս արժեքների մասին ժամանակի վրաց առաջադեմ մտավորականության գաղափարները կարելի է տեսնել նրանց գեղարվեստական և հրապարակախոսական երկերում։ Վրաց հասարակության մեջ սեր և հեղինակություն վայելողգործիչներից կառանձնացնենք Իլյա Ճավճավաձեի և Նիկո Նիկոլաձեի երկերը։ Այսօրվա վրաց անկախ հասարակության հիմքը պետք է փնտրել XIX դ. վրաց հասարակական-քաղաքական մտածողության մեջ, երբ վրացին գիտակցեց, գնահատեցև նկարագրեց ռուսական գաղութային իշխանության ներքո գտնվող Վրաստանը։ Վրաց հասարակական-քաղաքական մտածողության մեջ արևմտյան քաղաքականարժեքների մասին խոսելիս պետք է առանձնացնել Իլյա Ճավճավաձեի «Ուղևորիգրառումներ» ստեղծագործությունը, որը վրաց պատմագիտության կողմից համարվելէ Ի. Ճավճավաձեի կյանքի և գործունեության ծրագիրը։ Ավելին, այն անկախությունըկորցրած վրաց հասարակության համար ազգային պետություն ստեղծելու մանիֆեստ էր։ «Ուղևորի գրառումներ»-ում նա զարգացնում էր Վրաստանը Ռուսաստանից ազատագրելու իր նվիրական գաղափարը, ինչը հույժ կարևոր էր XIX դ. II կեսին,և ինչի վրա վրաց մտավորականը ուշադրություն էր հրավիրում իր գեղարվեստականու հրապարակախոսական երկերում՝ չնայած ցարական գրաքննության խստագույնարգելքներին։ Այդ իսկ պատճառով նրա բազմաթիվ երկեր անտիպ էին մնում։ «Ուղևորի գրառումներ»-ում Ի. Ճավճավաձեն առաջին դեմքով՝ ՌուսաստանիցՎրաստան մեկնող ուղևորի անունից ներկայացնում է իր խոհերը։ Երկում տեղ գտածխորհրդանիշների նշանակության մասին պ.գ.դ., պրոֆ. Վախթանգ Գուրուլին գրում է. «Սայլը՝ Ռուսաստանն է։ Սայլապանը և սպաները՝ Ռուսաստանի հարազատ զավակները։ Սայլով ճանապարհորդելը՝ անտանելի և վտանգավոր ուղի։ Ուղևորը՝ իրավիճակին հարմարված Վրաստանը։ Ֆրանսիացին՝ ուղևորի անտանելի կյանքի մասին տեղեկացող եվրոպացին։ Սայլով ճանապարհորդելու հեռանկարը՝ քաղաքակիրթ աշխարհից հետամնացլինելը»1։ Եվրոպացին կարևորում է վրացու հետ ծանոթությունը և խնդրում, որպեսզի այսծանոթությունը հիմք հանդիսանա իրենց հետագա հանդիպման և համագործակցության համար2։ Պետք է նշել, որ մինչև XIX դ. Վրաստանի և Եվրոպայի փոխհարաբերությունները բազմադարյա պատմություն են ունեցել, սակայն Ռուսաստանի հետՎրաստանի միավորումից հետո այդ հարաբերությունների քաղաքական ուղին Ռուսաստանով էր անցնում։ Ծաղրական ու հեգնական է «ֆրանսիացու» վերաբերմունքը ռուսական կառքինկատմամբ, որը լավ է արտահայտում XIX դ. Ռուսաստանի կառավարության «քաղաքական մեքենան»։ Ֆրանսիացին կարեկցանք է արտահայտում ռուսական սայլովվրացու ճանապարհորդության համար, ինչը խորհրդանշում է ռուսական «քաղաքական մեքենայով» Վրաստանի շարժվելը։ «Խղճում եմ, որ դուք ստիպված եք սրանովլակացնել Ձեր ուղեղը, խառնել սիրտ ու ստամոքսը»3։ Սրան վրացին պատասխանումէ. «Ոչինչ, ամբողջ Ռուսաստանը սրանով է շարժվում, և ինձ ի՞նչ է եղել, որ սրանովչգնամ»4։ Սա վրացու կողմից ճակատագրին համակերպվելու արտահայտություն է,ինչը եվրոպացու մեջ տարակուսանք է առաջ բերում, և նա այսպես է արձագանքում.«Դրանո՞վ է շարժվում։ Դրա համար է այդքան հեռու գնացել»5։ Ֆրանսիացին, որ լավէր գիտակցում այն տրագիկոմեդիան, ինչը տեղ էր գտել վրացու կյանքում, քմծիծաղ էտալիս. «Դրանո՜վ է շարժվում։ Էլ ո՜վ կհասնի նրան...»6։ Անկախ երկրի ներկայացուցչիկողմից այսպիսի վերաբերմունքը, թերևս, բնական է։ 1. Քաղաքական ազատության մասին։ XIX դ. Ռուսաստանն իր ենթակայությանտակ առավ Վրաստանը, սկսեց այնտեղ իրականացնել իր քաղաքականությունը, ևվրաց ինքնությանը սպառնող վտանգ առաջացավ։ Սրա դեմ ընդվզեց վրաց քաղաքական վերնախավը՝ Ի. Ճավճավաձեի գլխավորությամբ։ Նրանք, ազգային մշակույթիև պատմության վրա հենվելով, ավելի խորացրին ազգային ինքնագիտակցությունը։ Ի. Ճավճավաձեի գաղափարների ակտիվ քարոզչությունը հանգեցրեց քաղաքականմտածելակերպի վերածննդին, և XX դ. Վրաստանում իշխող կոմունիստական ռեժիմիտապալումից հետո նույն գաղափարների հիման վրա իրականացավ Վրաստանի անկախության վերականգնումը։ «Մենք պիտի լինենք մեր գլխի տերը». այս էր վրաց մեծմտածողի կարգախոսը7։ Արևմտյան արժեքներից առաջին հերթին ուշադրությունն ուղղված էր դեպի քաղաքական ազատությունը։ Ազատությունը, ըստ իրենց, քաղաքական նպատակ էր,1 Գուրուլի Վ., Իլյայից մինչև Իլյա, Թբիլիսի, 2006, էջ 22-23 (վրաց.)։ 2 Ճավճավաձե Ի., Ուղևորի գրառումները, պատմվածքներ և պիեսներ, հ. 2, Թբիլիսի, 1988, էջ 10 (վրաց.)։ 3 Նույն տեղում։ 4 Նույն տեղում։ 5 Նույն տեղում։ 6 Նույն տեղում։ 7 Նույն տեղում, էջ 32։ կյանքի լեյտմոտիվը, սակայն գաղութային պետության մեջ նմանատիպ հարցերի բացեիբաց առաջքաշումը հալածանքների պատճառ էր դառնում և ծանր հետևանքներունենում։ Նման քաղաքականությանը զոհ գնացին XIX դ. 1-ին կեսի բազմաթիվ վրացգործիչներ։ Հաշվի առնելով իրենց նախորդների անցած ուղին` «թերգդալեուլիները»ասելիքը վրաց ազգին հասցնելու համար այլ ուղիներ և միջոցներ պիտի գտնեին։ Այնժամանակ այդպիսի միջոցներ էին թերթերն ու ամսագրերը։ Ազատության գաղափարն Ի. Ճավճավաձեն այսպես է մեկնաբանում. «Ազատությունը մարդու կյանքն ու առօրյա իրավիճակն է, որտեղ յուրաքանչյուր ոք ենթարկվում է միայն օրենքին, և որտեղ օրենքը յուրաքանչյուր առանձին անձից ավելի բարձրէ։ Այսպես էին ընկալում ազատությունը հին հռոմեացին և հին հույնը։ Ազատությանմասին այս ճշմարիտ և բացարձակ գաղափարը այսօր էլ հայտնի և ընդունված է քաղաքակիրթ երկրներում։ Մարդկային հասարակության հաստատուն կառուցվածքըպիտի հենվի հենց այս անկյունաքարին։ Այնտեղ, ուր դա բացակայում է, մարդկանցհասարակական կյանքի բաղկացուցիչ մասերն են ուժի գործադրումը, ճնշումը, հալածանքն ու կողոպուտը։ Այնժամ մարդկանց կենցաղը վայրենու կյանքի է նմանվում, ևմարդը, որ աստվածային էակ է, վերածվում է գազանի, որովհետև նրանց ճակատագիրը սրի ու վահանի միջոցով է որոշվում։ Խելացի և գիտակից հոգիները չեն կարողգոյատևել այս կյանքով»1։ 2. Օրենքի գերակայության մասին։ Ռուսաստանում 1864 թ. անցկացված դատական բարեփոխումներից հետո հիմնադրվել և տարիներ շարունակ հաջողությամբգործում էր երդվյալ ատենակալների դատարանը։ Սակայն Անդրկովկասում, այդթվում՝ Վրաստանում, երդվյալ ատենակալների ինստիտուտը ցարական Ռուսաստանի վարչությունը չէր հիմնադրում՝ պատճառաբանելով, որ տարածաշրջանի բնակչությունը դրա համար դեռ պատրաստ չէ։ Սակայն տվյալներ կան, որ Վրաստանի ներկայացուցիչները Ռուսական կայսրությանը բազմիցս դիմել են երդվյալ ատենակալներիինստիտուտ ստեղծելու խնդրանքով։ Ի. Ճավճավաձեն և վրաց հասարակությունը թերահավատությամբ էին լցված Ռուսական կայսրության բյուրոկրատական դատարանի հանդեպ, հետևաբար մեծ հույսեր կային, որ հասարակության լայն զանգվածներըարդարադատության իրականացմանը մասնակցելու հնարավորություն կունենան,ինչը կարող էր ապահովել երդվյալ ատենակալների ինստիտուտի ստեղծումը։ Ի. Ճավճավաձեն գրում է. «Դատավորը այն ընտրյալ մարդն է, ում վստահված էմեր ունեցվածքը, մեր արժանապատվությունը, մեր կյանքը, մեր հոգին ու մարմինը.մի խոսքով՝ մեր մարդկությունն ու մարդկայնությունը։ Նա ամբողջ ազգի հավաքական կերպարն է, նրա խիղճը, ընտրյալներից ընտրյալը՝ կանգնած պատշաճ բարձրության վրա»։ Ի. Ճավճավաձեն և վրաց հասարակության առաջավոր մասը նախնական շրջանում իսկապես հույս ունեին, որ երդվյալ ատենակալների ինստիուտը Վրաստանում ևս կհաստատվեր, և անգամ նախապատրաստվում էին դրա համար։ Ի. Ճավճավաձեն գտնում էր, որ երդվյալ ատենակալների դատարանում դատավորները պետք է տիրապետեն տեղի լեզվին, այսինքն՝ վրացերենին. «Եթե դատավորները տեղի լեզուն չիմանան, եթե փաստաբաններն ու դատախազները դատարանումռուսերենով պերճախոսության մրցախաղ տան, վրաց երդվյալ ատենակալները ճանճե՞ր պիտի քշեն, թե՞ ինչ անեն, կամ, եթե երդվյալ ատենակալների համար ռուսացլեզվի իմացությունը որպես օրենք դրվի, ապա տեղի բնակիչներից միայն պաշտոնյաներն են տիրապետում ռուսերենին, և այդ դեպքում արդարադատությունը կդառնապաշտոնյաների մենաշնորհը»2։ 1 Ճավճավաձե Ի., Ընտիր երկեր, հ. 5, Թբիլիսի, 1887, էջ 1-2 (վրաց.)։ 2 Տե՛ս http։ //www.msajuli.ge/index.php?m=795։ Ցարական իշխանությունը վրաց գործիչների համար երդվյալ ատենակալներիդատարան հիմնելու հույս էր ներշնչել և XIX դ. վերջին նույնիսկ որոշակի քայլեր էրձեռնարկում այդ ուղղությամբ։ Թբիլիսիի և Քութայիսի նահանգների ազնվականության ժողովը ստեղծում է Երդվյալ ատենակալների ինստիտուտը մշակողների հանձնաժողով, որի անդամներից էր Ի. Ճավճավաձեն։ Սակայն Ռուսաստանի կառավարության կողմից երդվյալ ատենակալների ինստիտուտը չի հաստատվում։ 1889 թ.ապրիլի 15-ին «Իվերիա» թերթը գրում էր. «Ցարիզմը վրաց ժողովրդին մերժեց ոչմիայն արդարացի դատական համակարգ ունենալու հարցում, այլև զրկեց «Երդվյալատենակալների ինստիտուտ» հիմնադրելու «ողորմությունից»»1։ 3. Ժողովրդավարության մասին։ XIX դ. աշխարհի քաղաքական իրադարձությունների խոր իմացությունը Ի. Ճավճավաձեին հնարավորություն տվեց գործնականքայլեր կատարել Վրաստանում քաղաքական մտածողության ստեղծման և վրացազգի փրկության ուղղությամբ, ինչն առաջին հայացքից նույնիսկ անհնարին էր թվումաշխարհում գերիշխող կայսրությունների քաղաքականության մթնոլորտում։ XIX դ. Ռուսաստանը Վրաստանում իր քաղաքականությամբ սկսեց սպառնալվրաց ազգի ինքնությանը, ազգային ինքնագիտակցությանը։ Ի. Ճավճավաձեն հասկացավ վտանգը և սկսեց անել հնարավորինս՝ նպաստելու ինքնության պահպանմանը՝ հենվելով ընդհանուր պատմությանը և մշակույթին, անկախության, ազատության,ժողովրդավարության և ազատամտության գաղտնի և բացահայտ կոչեր անելով։ «Սաքարթվելոս մոամբե»-ի («Վրաստանի լրաբեր», 1863), № 11-ում Ի. Ճավճավաձեիխմբագրությամբ տպագրվեց Կիրիլե Լորթքիփանիձեի՝ «Հյուսիսային Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները և այնտեղի գերիները» հոդվածը, որտեղ հեղինակը ԱՄՆ անկախացման օրինակով ցույց է տվել Վրաստանի ազատագրության և անկախությանվերականգնման ուղին։ 1888 թ. տպագրված «Կոչումների հավասարություն» հրապարակախոսականնամակում Ի. Ճավճավաձեն հանդես է գալիս թավադ-ազնաուրական կոչման քննադատությամբ. «Իզուր են մտածում, թե մարդկային փոխհարաբերություններում հնարավոր է որևէ մեկի կոչումն իր համար առանձին տուն կառուցի, սահմանափակվի իրշահերով և, ի վերջո, որևէ օգուտ տեսնի։ Հասարակության կամ ազգի այսպիսիկազմն ու կառուցվածքը երկար չի գոյատևի և ավազի վրա կառուցված տան նման միթեթև քամուց կփլվի»2։ Ի. Ճավճավաձեի մտքերն այսօր էլ արդիական են, նրա գործունեությունը օրինակելի է յուրաքանչյուր հայրենասեր վրացու համար, նրա աշխատանքն անկախ Վրաստանի պետության հիմքն է, որովհետև, ինչպես նշել է մեծ մտածողը. «Երկրի երջանկության անկյունաքարը... միշտ էլ հիմքում է դրվել, յուրաքանչյուր շինություն հիմքիցէ վեր խոյանում», ժամանակակից վրաց պետության հիմքը վրաց ազգն է և նրա անցյալը, իսկ XIX դ., երբ վրաց ազգը վերանալու վտանգի առջև կանգնեց, Ի. Ճավճավաձեն խորացրեց ազգային ինքնագիտակցությունը։ XXI դ. սկզբին, երբ վրաց պետությունը ձգտում է դեպի Եվրամիություն և Հյուսիսատլանտյան դաշինք, արևմտյան արժեքների մասին խոսելիս ուշադրության և գնահատման են արժանի նաև Նիկո Նիկոլաձեի գաղափարները։ Ն. Նիկոլաձեին բախտ վիճակվեց ապրելու Վրաստանի պատմության երեք խոշորժամանակաշրջաններում։ Նա եղել է Ռուսական կայսրության (1843-1918), Վրաստանի Ժողովրդավարական Հանրապետության (1918-1921) և Խորհրդային Վրաստանիքաղաքացի (1922-1928), և յուրաքանչյուրում հսկայական է նրա ներդրած ավանդը։ 1 Տե՛ս http։ //www.msajuli.ge/index.php?m=795։ 2 Ճավճավաձե Ի., Ընտիր երկեր, հ. 5, էջ 19 (վրաց.)։ «Վրաստանի կողմնորոշումը» հոդվածում Ն. Նիկոլաձեն գրել է. «Երկրի ֆիզիկական և քաղաքական կյանքը ղեկավարում է այն ուժը, որը լուսինը պտտում է երկրիշուրջ և այդ երկուսը՝ արևի շուրջ... Ուղղվածությունը ոգեշնչմամբ հնարավոր չէ. մարդիկ, ինչպես ամեն կենդանի էակ, ինքնըստինքյան միշտ հայացքն ուղղում են դեպի այնկողմ, որտեղից արևը սփռում և տարածում է իր ճառագայթները։ Անցյալում Վրաստանն իր կողմնորոշումը ուղղում էր դեպի այն կողմը, որտեղից լույս և շարժում էր գալիս։ Սխալվում է նա, ով մտածում է, թե որևէ թագավոր, կոչում կամ սերունդ իր կամքիհամաձայն ի զորու էր Վրաստանն այս կամ այն կողմ շրջելու. քանի դեռ կրթությունն ուկյանքը ծաղկում էին Բյուզանդիայում, Վրաստանն արևածաղկի պես երեսը դարձնումէր դեպի այն կողմը, իսկ երբ Պարսկաստանը ծաղկում ապրեց՝ Հնդկաստանի մշակույթից սնվելով, մեր վերածնունդը շրջվեց դեպի Պարսկաստանը, իսկ երբ Պետրոս Մեծի ևԵկատերինա II-ի ջանքերով Ռուսաստանը զարգացավ, ֆիզիկայի օրենքներով` Վրաստանն ակամայից ձգվեց դեպի հյուսիս։ Երբ տարբեր ուժեր միևնույն առարկան դեպիիրենց են ձգում, ապա այդ առարկայի դիրքը որոշվում է պայքարող ուժերից հզորագույնով. կամա-ակամա, միշտ էլ հաղթողն է տիրում առարկային»1։ Ն. Նիկոլաձեին մտահոգում էր Վրաստանի ճակատագիրը` որպես պետություն,քաղաքական միավոր։ «Վրաստանի կողմնորոշումը» հոդվածում նա նշում է. «Կողմնորոշման առարկան վրացիներին ո'չ օտար է, ո'չ էլ՝ անծանոթ, փորձության շրջանումշատ անգամ է նրա առջև ծառացել ճակատագրական հարցը՝ ո՞ւմ դիմել, ո՞ր ուղին էգերադասելի... Այս հարցը ժողովրդի մեջ հայտնի էր որպես «Քարթլիս ցխովրեբա»։ Իսկ այժմ, երբ այն անվանեցին «Վրաստանի քաղաքական կողմնորոշում», թվում է,թե նոր բան ենք ստեղծել, և այս հին հիմնահարցերը շրջում ենք մեր ուզածի պես...Այստեղից պարզ է դառնում, որ, «կողմնորոշման» մեջ մենք ոչինչ չունենք ընտրելու և վիճաբանելու... Պարզապես պետք է կենտրոնանալ, զգոն աչքով հետևել`հասկանալու համար, թե մեր շուրջ ինչ ուժեր են մրցում, ինչպիսին է նրանց փոխադարձ տրամադրվածությունն ու գրաված դիրքը»2։ Եզրափակելով կարող ենք ասել, որ XIX-XX դդ. վրաց մեծ մտածող Ն. Նիկոլաձեիգիտական և փիլիսոփայական միտքը գլոբալ պատմագիտության մի մասն է կազմում։ Այն հարցին, թե, ըստ Ն. Նիկոլաձեի, որ քաղաքական ձևավորումը կարելի է կատարյալ համարել, պատասխանել է ինքը` հեղինակը, 1875 թ. գրած «Սոցիալական և քաղաքական վերափոխումների մասին» հոդվածում. «Աշխարհի երեսին դեռևս չկա միժողովուրդ, ում հասարակական կառուցվածքը կարելի է բավարար համարել։ Առավելքաղաքակիրթ ու երջանիկ ժողովուրդները՝ ֆրանսիացիները, անգլիացիները, ամերիկացիները, եթե չխոսենք մյուսների մասին, տառապում են տնտեսական և սոցիալական հարաբերությունների անցանկալի վիճակից։ Նրանք գիտակցում են, որ ժամանակակից հասարակական փոխհարաբերությունները հավերժ չեն, որ պետք է ձգտելհասարակական պարտականությունների և իրավունքների լավագույն բաժանմանը։ Ընթացիկ համակարգերից դժգոհությունը և մարդկային փոխհարաբերություններիոլորտում «հասարակական ներդաշնակության» հաստատման ձգտումը բնորոշ է բոլոր ժողովուրդներին։ Քաղաքական ձևերն ու ձգտումերն այստեղ կապ չունեն՝ թագավորական Անգլիան, հանրապետական Ֆրանսիան, կայսերական Գերմանիան և ֆեդերալիստական Ամերիկան հավասարապես են տառապում այս «ապագայի հիվանդությամբ»։ Ցավի խորությունը, հիվանդության ձևերը այնքան են կախված կառավարման քաղաքական ձևից, որքան տնտեսական պայմաններից։ Երկրի զուտ քաղա1 Քավթարաձե Գ., Արևմտյան արժեքները վրաց հասարակական-քաղաքական մտածողության մեջ (քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական համակարգերի մոդելները) XIX դարի 60-ական թվականներից XXդարի սկիզբը, Թբիլիսի, 2012, էջ 58 (վրաց.)։ 2 Նիկոլաձե Ն., Վրաստանի կողմնորոշումը, «Վրաստան», 1917, էջ 16։ քական կառուցվածքից ուղղակիորեն կախված են միայն ճգնաժամի ուժը և բուժմանմեթոդները...»1։ Այսպիսով, արդեն 1860-1870–ական թթ. Ն. Նիկոլաձեն սահմանել էարևմտյան քաղաքական համակարգերի նկատմամբ իր մոտեցումը և կատարել իրընտրությունը։ Նման ընտրություն կատարելու համար միայն խոր գիտելիքներ ունենալը բավական չէր, այն նաև քաղաքացիական խիզախություն էր պահանջում։ Ի.Ճավճավաձեի և Ն. Նիկոլաձեի գործունեությունը մեծապես նպաստել է վրաց հասարակական-քաղաքական մտքի զարգացմանը։ Ծովինար Յոլչյան ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔՆԵՐԸ ԵՎ ՎՐԱՑ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՄԻՏՔԸ XIX ԴԱՐԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԵՍԻՆԲանալի բառեր՝ XIX դար, վրաց հասարակական-քաղաքական միտք, եվրոպականքաղաքական արժեքներ, Իլյա Ճավճավաձե, Նիկո Նիկոլաձե։	XIX դ. վրացի երիտասարդները բարձրագույն կրթություն ստանալու նպատակով մեկնում էին արտասահման և հայրենիք վերադառնում քաղաքակիրթ աշխարհում տարածված նոր գաղափարները յուրացրած։ Նրանց նոր գաղափարների տարածման «ասպարեզը» Ռուսական կայսրության կողմից ճնշված վրաց հասարակությունն էր։ Վրաց հասարակական-քաղաքական մտածողության մեջ արևմտյան քաղաքական արժեքների բացահայտման համար մենք առանձնացնում ենք վրաց հասարակության մեջ սեր և հեղինակություն վայելող գործիչների գեղարվեստական և հրապարակախոսական երկերը։
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿԸ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ Ավելի քան մեկ դար է անցել հայկական ցեղասպանությունից, սակայն ցայսօրԹուրքիայի հայերի պատմամշակութային ժառանգությունը շարունակվում է ոչնչացվել։ 1915 թ. դրությամբ հայկական պատմամշակութային ժառանգությունն ընդգրկումէր հազարավոր եկեղեցիներ և վանքեր, որոնք ունեին ինչպես պատմական, այնպեսէլ՝ գեղագիտական մեծ արժեք։ Որևէ ժողովրդի կամ էթնիկ խմբի մշակույթը ոչնչացնելու նպատակով իրականացրած գործողություններն ազգային-մշակութային ցեղասպանություն են կոչում։ Ցեղասպանությունը ոչ միայն ազգային կամ կրոնական խմբի ֆիզիկական բնաջընջումն է, այլև նրա ազգային-հոգևոր մշակույթի ոչնչացումը։ Բազմաթիվ փաստերվկայում են, որ Օսմանյան կայսրությունում հայ բնակչության զանգվածային կոտորածներին ու տեղահանությանը համընթաց, երիտթուրքական կառավարությունըկանխամտածված և նախապես ծրագրած ձգտել է ոչնչացնել նաև հայկական քաղաքակրթության նյութական վկայությունները։ Գիտակցելով եկեղեցու և հավատի դերըհայ ժողովրդի կյանքում` թուրքական կառավարությունը նպատակամղված սպանել էհայ հոգևորականներին, ոչնչացրել եկեղեցիներն ու վանքերը, զավթել եկեղեցականգույքը, միջնադարյան ձեռագիր հազարավոր մատյաններ։ Ըստ 1912-1913 թթ. ՊոլսիՀայոց պատրիարքարանի կազմած և թուրքական կառավարությանը ներկայացրածպաշտոնական պատմագրության, Օսմանյան կայսրության ամբողջ տարածքումհայկական եկեղեցիների ու վանքերի թիվն գերազանցում էր 2000-ը (այդ թվում` IV-Vդդ. վաղ քրիստոնեական եզակի հուշարձաններ)։ Դրանց մեծ մասը ցեղասպանության ժամանակ թալանվել, այրվել և ավերվել են։ Հայ ժողովրդի պատմամշակութային ժառանգության նկատմամբ երիտթուրքերի որդեգրած ոչնչացմանքաղաքականությունը շարունակվեց նաև Հանրապետական Թուրքիայում, քանզի այդհուշարձանները դիտվում էին որպես հայկական ներկայության անցանկալի վկաներ։ Թուրքիայում 1920-ական թթ.-ից սկսվել է նաև Արևմտյան Հայաստանի տեղանունների փոփոխության գործընթաց։ Ներկայումս Արևմտյան Հայաստանի տեղանունների ավելի քան 90 %-ը թրքացվել է։ Հայկական աշխարհագրական տեղանուններըփոխարինվել են թուրքականով, ծրագրած ոչնչացվել են ճարտարապետականհարյուրավոր հուշարձաններ, կամ չեզոքացվել է դրանց հայկական ինքնությունը [1]։ Ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 1974 թ. տվյալների` 1923 թ-ից հետո կանգուն մնացած հայկական913 պատմական-ճարտարապետական հուշարձաններից 464-ն ամբողջովին անհետացել են, 252-ն ավերակ են, իսկ 197-ն ամբողջական նորոգման կարիք ունեն։ Հայկական ճարտարապետական շինությունները հետևողականորեն պայթեցվել են,որպես թիրախ օգտագործվել են թուրքական բանակի զինավարժություններիժամանակ, իսկ քարերն օգտագործվել են որպես շինանյութ։ Գյուղական որոշբնակավայրերում դրանք ծառայում են որպես գոմ, պահեստ, բանտ։ Շատ դեպքերումհայկական եկեղեցիները վերածվել են մզկիթների։ 1987 թ. հունիսի 18-ին Եվրոպական խորհրդարանի ընդունած բանաձևի 6-րդ կետում նշված է, որ թուրքականկառավարությունը ուշադրություն պետք է դարձնի Թուրքիայում ապրող հայ համայնքի լեզվին, մշակույթին, կրթական համակարգին, միաժամանակ` պատշաճ վերաբերմունք ցուցաբերի Թուրքիայի տարածքում գտնվող հայկական հուշարձան-ներիհանդեպ։ Հայկական մշակութային ժառանգության հետևողական ոչնչացումը կամդրա ապօրինի յուրացումը հայերի դեմ իրագործած ցեղասպանության թուրքականքաղաքականության շարունակությունն է։ Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցուվերանորոգումը համարվում է քաղաքական դրսևորում, որը պետք է ուղեկցվի հստակմիջոցառումներով, որպեսզի հայկական ամբողջ ժառանգությունը՝ մոռացված ևպարբերաբար ոչնչացված դարերի ընթացքում, անմիջապես հայտնվի պետությանպաշտպանության ներքո, վերականգնվի և վերադարձվի իսկական տերերին, ինչպեսամրագրված է Թուրքիայի ստորագրած միջազգային փաստաթղթերում։ Հետևաբար,այս հարցը պետք է հստակեցնել միջազգային իրավունքի տեսանկյունից։ Լոզանիպայմանագրի 42-րդ հոդվածի 3-րդ մասով թուրքական կառավարությունը պարտավորվում էր լիակատար պահպանության տակ առնել եկեղեցիները, սինագոգները,գերեզմաններն ու նշյալ փոքրամասնությունների կրոնական այլ հաստատությունները։ Բնականաբար, լիակար պահպանությունը ներառում է ոչ միայն եկեղեցիներըչքանդելն ու չավիրելը, այլև դրանց ամրացումն ու նորոգումը։ Հետևաբար, Սբ. Խաչեկեղեցու շենքի մասնակի նորոգումը ոչ թե բարի կամքի դրսևորում է, այլ Թուրքիայիկողմից հիմնական օրենքի կարգավիճակով ստանձնած միջազգային պարտավորությունների խիստ թերի և ուշացած կատարում` քաղաքական որոշ շահարկումներինկատառումով։ Թուրքիայի իշխանությունները խոչընդոտում են հայկական եկեղեցիների ու մատուռների պահպանմանը՝ օգտագործելով կրոնական ծառայություններինպատակով։ Հայկական եկեղեցու ցանկացած տեսակի վերականգնում, վերակառուցում կամ էլ փոփոխություն և ընդլայնում, որոնք դուրս են որոշակի ծախսերիշեմից, գտնվում են Ընդհանուր տնօրինության կրոնական հիմնադրամի, ինչպես նաևԱրտաքին գործերի նախարարության ենթակայության տակ։ Արհամարհվող ևոչնչացվող ճարտարապետական ժառանգության համաշխարհային նշանակությունունի ինչպես հայ, այնպես էլ արտասահմանյան գիտնականների համար։ Հայկական պատմամշակութային ժառանգության ավերվածության ցանկըբավականին ընդգրկուն է` 1. Տեկորի տաճար` կառուցված 5-րդ դարում, գմբեթավոր բազիլիկ եկեղեցիՇիրակ գավառի համանուն գյուղում` այժմ Թուրքիայի Կարսի մարզի Դիգորքաղաքում, Անիից քիչ հեռու։ Ներկա պահին ամբողջովին ավերված է և վերածվել էմզկիթի։ 2. Աղբակի սբ. Բարդուղիմեոս վանք. Դեյր, Դհեր, Մեծ Հայքի Վասպուրականնահանգում, Մեծ Զաբ գետի աջ ափի բլրի գագաթին։ Ըստ ավանդության՝ I դ.հիմնադրել է Սանատրուկ թագավորը Բարդուղիմեոս առաքյալի գերեզմանի վրա՝նրա մոտ գտնվող Կաթնաղբյուրի ջրով բորոտությունից բուժվելուց հետո։ Վանքըհիշատակվում է XIII դարից։ 3. Սուրբ Կարապետ վանքը թալանվել և մասամբ ավերվել է 1915 թ.։ Այնվերածվել է քարերի կույտի։ 1960 թ. ընթացքում թուրքական բանակն օգտագործվելէ հրետանային դասընթացների վարժանքների համար։ Հետագայում հենց այդ նույնքարերն օգտագործվել են նույն տեղում գյուղի ստեղծման նպատակով։ 4. Վարագա վանք. միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր կրոնական և մշակութային կենտրոնն է, որը գտնվում է Վան քաղաքից հարավ-արևելք՝ Վարագալեռան արևմտյան լանջին։ Այն հիմնադրվել է VII դ.։ Վանական համալիրը բաղկացածէ վեց եկեղեցուց, գավթից, նախասրահից, օժանդակ շինություններից։ 1923-1930ական թթ. հիմնահատակ ոչնչացվել է թուրքական կառավարության հրամանով։ 5. 1998 թ. Կարսի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին վերածվել է մզկիթի։ Բազմաթիվ քարե բեկորներ, հայկական արժեքավոր խաչքարեր և քարեարձանագրություններ օգտագործվել են 1973 թ. Բիթլիսում մզկիթի վերանորոգմանաշխատանքների համար։ Թուրքիան Անին ընդգրկել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մշակութայինհուշարձանի կարգավիճակ ստանալու հավակնորդների ցանկում։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-նհաստատել է այդ ցուցակը, որի մեջ ընդգրկված է 35 հուշարձան։ Իսկ թե երբ Անինկընդգրկվի արդեն վերջնական ցուցակում, պարզ կդառնա առաջիկա տարիներիընթացքում։ Համաձայն Թուրքիայի օրենսդրության` եկեղեցիները և դրանց կիցգործող հաստատություններն իրավաբանական անձի կարգավիճակ չունեն։ Իրավաբանական սահմանափակումների արդյունքում այդ հաստատությունները կարող ենեկամուտ ստանալ բացառապես անշարժ գույքի վաճառքից, վարձակալումից կամլիզինգից։ Նշված հաստատությունները կուտակում են գույքի վարձակալումից ստացված եկամուտը սեփական կարիքների համար, ինչպես նաև դպրոցներին և հիվանդանոցներին օգնելու նպատակով։ Թուրքիայի հայկական հաստատությունները,չունենալով սեփականություն ձեռք բերելու իրավունք, նույնիսկ կարող են զրկվելիրենց պատկանող սեփականությունից։ Եթե համայնքը, հոգևորականների կամծխականների թվաքանակի կրճատման պատճառով մոտ տասը տարվա ընթացքումչի օգտագործում իր սեփականությունը, ապա, ըստ Թուրքիայի օրենսդրության,պետությունը ստանում է իրավունք` օգտագործելու և տնօրինելու այդ սեփականությունը [2]։ Թուրքիայի տարածքում գտնվող հայկական եկեղեցիների վիճակի վերաբերյալմանրամասն կարելի է կարծիք կազմել մասնավորապես Էրզրումից 9 կմ արևմուտքընկած հին հայկական Գեզ գյուղի (Գեզքյոյ) Սուրբ Մինաս եկեղեցու ներկայիս վիճակիմասին հիշատակումով։ «7 հայ սպանեք, դրախտ կընկնեք», «հայի ծնունդ», «հայ» և«հայի զավակ» արտահայտություններն այսօր էլ Էրզրումում որպես հայհոյանք ուվիրավորանք են գործածվում։ Հայերի նկատմամբ ատելությունն ու զզվանքը 1915 թ.Ցեղասպանությունից այսօր դեռ չի վերացել. այժմ հայ ժողովրդից վրեժ են լուծում՝ավերակների վերածելով հայկական եկեղեցիները։ Հին հայկական Գեզ գյուղի ՍուրբՄինաս եկեղեցին այսօր չափազանց վատ վիճակում է. պատմական արժեքներկայացնող այս կառույցը վերածվել է ավերակների։ Էրզրումի Ազիզիե շրջանումտարվող վերափոխման աշխատանքների շրջանակներում պարզվել է, որ 17-րդդարում հայերի կառուցած եկեղեցին մինչև 2012 թվականը շրջանի բնակիչներըորպես ախոռ են օգտագործվել։ Բացի այդ, Սուրբ Մինաս եկեղեցին տուժել և մինչ օրսէլ շարունակում է տուժել գանձեր որոնողների արկածախնդրության հետևանքով, իսկեկեղեցու պատերին հայերին վիրավորող խոսքեր են գրված։ Հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը Արևմտյան Հայաստանում և Թուրքիայում շարունակական բնույթ է ունեցել։ Բազմաթիվ փաստեր վկայում են, որ Հայոց ցեղասպանությանը զուգընթաց թուրքերը կանխամտածված և ծրագրված ձգտել են ոչնչացնելնաև հայկական քաղաքակրթության նյութական վկայությունները [3]։ Վերջին շրջանում թուրքական իշխանություններն սկսել են վերականգնել հայկական որոշ կոթողներ, ինչը բացատրվում է ինչպես միջազգային հեղինակությունըբարձրացնելու, այնպես էլ՝ զբոսաշրջությունը զարգացնելու և եկամտի նոր աղբյուրունենալու ձգտման հետ։ Այնուամենայնիվ, հայկական ոչ բոլոր եկեղեցիներն ենհայտնվում թուրքական պետության ուշադրության կենտրոնում, և հայկական մեծթվով կոթողներ կա´մ ավերվում են, կա´մ օգտագործվում որպես քարահանք, կա´մէլ վերածվում այլ նշանակության շինությունների` գոմերի, ախոռների, պահեստների։ Հայկական եկեղեցիները վերանորոգելով` Թուրքիան ցանկանում է ստվերել հայոցցեղասպանության ժխտման և հայ-թուրքական սահմանի բացման հարցում որդեգրած քաղաքականությունը։ Թուրքիայի նմանօրինակ գործելաոճը հարկադրված է«հայկական ամեն ինչ»-ի հանդեպ մշտապես հերքողական կեցվածքից։ Եկեղեցիներվերանորոգելու թուրքական քաղաքականությունն ունի թե՛ քաղաքական, և թե՛տնտեսական շահ։ Սբ. Կիրակոս եկեղեցու վերականգման մասին պաշտոնականհայտարարությունը դեռևս անցյալ տարվա հոկտեմբերի 30-ին բարձրաձայնել է Արամարքեպիսկոպոս Աթեշյանը։ Եկեղեցու վերականգնման մասին խոսել է նաև Թուրքիայի մշակույթի նախարարը` առաջ քաշելով Թուրքիայի տնտեսական զարգացմանշահերը։ Ինչ վերաբերում է Դիարբեքիրի Սբ. Կիրակոս եկեղեցուն, ապա այն 1918 թ.-ինվերածվել է մզկիթի, և յոթ եկեղեցիներից մեկն է, որ գտնվում է Կ. Պոլսի հայոցպատրիարքարանի հովանավորության ներքո։ Հայկական ամենամեծ եկեղեցիներիցմեկը, որը տեղավորում էր 2000-ից ավելի մարդու և ուներ յոթ խորան, այժմպահպանել է միայն երեքը։ Ավելի քան 50 տարի չի գործել ու միայն անցած տարի էօգտագործվել հոգևոր նպատակով։ Չնայած եկեղեցին նորոգվելու է, սակայններկայիս Դիարբեքիրում հայկական համայնք չկա, ու եթե 2004 թ.-ին այնտեղ կար22 հայ, 2006-ին` 7, այժմ Դիարբեքիրում ապրում է ընդամենը 3 հայ [3]։ 1948 թ.-ի ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի ընդունումից հետո սկսվեց մի գործընթաց, երբ ընդունվեցին միջազգային մեծ թվովփաստաթղթեր, որոնք ներկայումս մարդու իրավունքին վերաբերող միջազգայինդրույթներում և նորմերում հանդես են գալիս որպես հիմքեր։ Մարդու իրավունքներիբնագավառում Թուրքիան ստորագրել է բազմաթիվ միջազգային փաստաթղթեր,որոնցով թեև ուղղակիորեն չեն ամրագրվում փոքրամասնության հատուկ իրավունքները, սակայն ապահովվում են բոլորի համար հավասար իրավունքները։ Դրահետ մեկտեղ, միջազգային փաստաթղթերի մեծ մասը, որոնք որևէ ձևով վերաբերումեն փոքրամասնություններին և նրանց իրավունքներին, ստորագրվել են Թուրքիայիկողմից հատուկ վերապահումներով` երկրի Սահմանադրության և 1923 թ. Լոզանիպայմանագրի դրույթների հետ հակասություններից խուսափելու նպատակով։ Թուրքիայի քաղաքականությունը կրոնական փոքրամասնության, մասնավորապես՝հայկական մշակութային ժառանգության նկատմամբ, ընդգծված խտրական բնույթունի։ Թուրքիան խախտել է 1982 թ. ընդունած Սահմանադրության 63-րդ հոդվածը,որով սահմանվում են պետության պատասխանատվությունը պատմական, մշակութային և բնության ժառանգության պահպանության համար և այդ նպատակովձեռնարկվող միջոցառումները։ Այդ գործողությունները չեն համապատասխանումնաև Թուրքիայի քրեական օրենսգրքի «Հանցագործություններ կրոնական ազատության դեմ» գլխին։ Հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացմանն ուղղվածԹուրքիայի քաղաքականությունը մշակութային արժեքների պահպանությունը երաշխավորող միջազգային իրավունքի հիմնարար նորմերի խախտում է։ Մշակութայինժառանգության պահպանությունը նշանակում է հարգանք դրա նկատմամբ և դրաանվտանգության երաշխիք, ինչը նախատեսված է ստորև ներկայացված որոշմիջազգային փաստաթղթերով՝ 1. 1899 թ. և 1907 թ. Հաագայի կոնվենցիաները, մասնավորապես՝ 1907 թ.Հաագայի չորրորդ կոնվենցիայի 27-րդ և 56-րդ հոդվածների կանոններով։ 2. Գիտամշակութային հաստատությունների և պատմական հուշարձաններիպահպանության մասին 1935 թ. ապրիլի 15-ի Ցյուրիխի համաձայնագրով։ 3. Զինված հակամարտությունների ժամանակ մշակութային ժառանգությանպահպանության մասին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կոնվենցիայով (1954 թ. մայիսի 14-ի Հաագայիկոնվենցիա), դրան կից երկու արձանագրություններով (մայիսի 14 առ 1954 թ. ևմարտի 26 առ 1999 թ.) և 1949 թ. Ժնևյան չորրորդ կոնվենցիայի Առաջին և Երկրորդլրացուցիչ արձանագրություններով։ Ահա դավանանքի այսպիսի ազատություն է տիրում ասյօր Թուրքիայում, միերկրույմ, որը նախկինում ևս, բազմիցս իրականացրել է հայերի, հրեաների,ասորիների ցեղասպանություն, ոչնչացրել քրիստոնեական տաճար՝ վերածելովմզկիթների։ Այժմ Թուրքիան մզկիթներ է կառուցում աշխարհի տարբեր երկրներում,հատկապես` Գերմանիայում, ազատություն է պահանջում իսլամական պրոզելիտիզմի(հավատորսություն) համար, ակտիվացնում է թուրք իսլամիստներին՝ երկրից դուրսկառուցելով և հովանավորելով դպրոցների ու մզկիթների [4]։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Committee for Monitoring Minority Rights։ Minorities in Turkey, Istanbul, 2004, p. 6.[3] Միրզոյան Լ., Թուրքիայում գտնվող հայկական պատմամշակութային ժառանգությունը, Երևան, 2015, էջ 14-7։ Անդրիկյան Արման ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿԸ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄԲանալի բառեր՝ էթնոս, ինքնություն, կրոնական հիմնադրամ, ՅՈՒՆԵՍԿՕ, լիզինգ,գանձեր որոնողներ, մզկիթ, ՄԱԿ, միջազգային դրույթներ և նորմեր, Հաագայիկոնվենցիաներ, Ցյուրիխի համաձայնագիր, պրոզելիտիզմ։	Հոդվածի նպատակն է վեր հանել հայկական եկեղեցիների վիճակը Թուրքիայում, պարզաբանել դրանց իրավական կարգավիճակը՝ միջազգային կոնվենցիաների դրույթների և թուրքական օրենսդրությամբ, ինչպես նաև ցույց տալ թուրքական կառավարության կողմից ստանձնած միջազգային կոնվենցիաների խախտումը՝ կապված մշակութային նյութական ժառանգության պահպանման հետ, անդրադառնալ Թուրքիայում խոնարհված և կանգուն հայկական եկեղեցիների թվաքանակին։ Հոդվածում անդրադառնում ենք նաև վերջին շրջանում թուրքական իշխանությունների՝ հայկական որոշ կոթողներ վերականգնելու քաղաքականությանը, ինչը բացատրվում է ինչպես միջազգային հեղինակությունը բարձրացնելու, այնպես էլ՝ զբոսաշրջությունը զարգացնելու և եկամտի նոր աղբյուր ունենալու ձգտման հետ։ Հայկական եկեղեցիները վերանորոգելով` Թուրքիան ցանկանում է ստվերել հայոց ցեղասպանության ժխտման և հայ-թուրքական սահմանի բացման հարցում որդեգրած քաղաքականությունը։
ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ (ՕՍՄԱՆՅԱՆ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԻՆԱԿՈՎ)18-19-րդ դարերի դեպքերի ոչ բարենպաստ դասավորությունն Օսմանյան կայսրության համար,առավել ևս 20-րդ դարեմուտին նախորդած դեպքերը միջազգային և ներպետական հարթակներումենթադրում էին կայսրության կողմից մասնատման դեմ լուրջ հակազդումներ։ Կայսրության «նահանջիշրջանում», երբ աստվածապետական հիմքերն անգամ չէին փրկում սուլթաններին հաշվեհարդարներից, սուլթան Մուստաֆա Երրորդն իր պոեմներից մեկում նշում էր, որ Օսմանյան կայսրությունն աշխարհի ապագա տիրակալն էր։ Առաջին համաշխարհային պատերազմը ներկայացվում է պատեհ հնարավորություն թուրքերիհամար՝ ոչ միայն կայսրության պահպանման դեմ բոլոր հնարավոր վտանգները վերացնելու, այլև այնընդարձակելու համար։ Թուրքական պետության երկու ռազմական խմբավորումներից Եռյակ միությունն ընտրելը բխում էր ոչ այնքան սրտանց ցանկությունից, որքան Անգլիայի, Ֆրանսիայի՝ իր գոյության համար վտանգավոր լինելուց և Ռուսաստանի` այս երկուսի հետ համագործակցելուց, իսկ ի հակադրություն այս պետությունների քաղաքականության, Գերմանիան ավելի նուրբ էր թափանցումկայսրություն։ Ավելին, գլխատման վտանգի տակ գտնվող սուլթանների նման, ովքեր երազում էին հզորպետության մասին, թուրքերն էլ ցեղասպանություն իրականացնում էին՝ ելնելով ոչ միայն էթնիկականանհանդուրժողությունից, այլև վերջինիս առաջացման պատճառ հանդիսացող պետության ամբողջականության պահպանման ձգտումից։ Այսպիսով` թուրքերի, նրանց քաղաքական ղեկավարության գերնպատակն էր Օսմանյան (կամ թուրքին պատկանող) պետության ամբողջականության պահպանումը։ Թերևս, նման կերպ կարելի է բացատրել միմյանց հաջորդող գաղափարախոսությունների` համաճարակի նման տարածվելը։ Եթե դրանցից յուրաքանչյուրին անդրադառնանք առանձին, մասնավորապեսկտեսնենք, որ օսմանիզմը տարավ Սահմանադրության ընդունման, էթնիկ փոքրամասնություններինիրավունքներ տալուն, միայն թե ընդհանուր օսմանահպատակությունն ընդունվեր, չնայած սա բացասաբար ընդունվեց թուրք-մահմեդական տարրի կողմից՝ որպես ռայաների (իրավազուրկ հպատակներ)հավասարում մահմեդականներին։ Հետո առաջ քաշվեց պանիսլամիզմը, որի առաջնային դերը կայսրության արևելյան նահանգների պահպանումն էր, ապա՝ այդ գաղափարախոսության անարդյունավետության հետևանքով ծնվեց պանթուրքիզմը։ Այս ամենն, անտարակույս, կապված էր նաև 19-րդ դարում գլուխ բարձրացած ազգայնականության բուռն դրսևորումների հետ1։ Այս շրջանում մենք գործունենք ազգայնականության երկրորդ փուլի հետ, երբ այն պետականաստեղծ ընկալումից (առաջինփուլ. այս փուլում ազգայնականությունն ընկալվում էր իբրև հայրենասիրություն) վերածվում է մյուսներին իշխելու, գաղութացնելու մոտեցման։ Գաղափարը հանդիսանում է հասարակական գիտակցության իրական աստիճանը, իսկ հասարակական-խմբային հոգեբանությունը՝ զգայական, էմոցիոնալ2։ Իհարկե, հարկ է հաշվի առնել, որառանց «հիմնարար պահանջմունքների բավարարման անհնար է ապահովել ինչպես կենսաբանական,այնպես էլ սոցիալական օրգանիզմի գոյությունը»3։ Միայն թե անհրաժեշտ է նկատի ունենալ տվյալպետության ազգային շահի և դրա գործնական փուլ հանդիսացող գաղափարախոսության իրատեսականության աստիճանը։ Սրան հանգելու համար պարտադիր է նաև նկատի ունենալ պետության ազգային շահերի գործադրումն ուժերի միջազգային հարաբերակցության համատեքստում4։ Այսինքն,1 Թուրքերը թուրքերի մասին ժողովածուի մեջ կարդում ենք Ջեմալ փաշայի նշումներից. «Պետք է այստեղ նաև խոստովանել, որազգայնական ձգտումները, որ 19-րդ դարի կեսին նկատվեցին և տարածվեցին Եվրոպայում, իրենց անմիջական այն հետևանքնունեցան, որ առևտրական կամ ուսում առնելու նպատակով Եվրոպա և Ամերիկա ուղևորված հայ երիտասարդությունը տարվեցայն գաղափարով, որ իր ազգին ևս անհրաժեշտ է ձգտել ձեռք բերելու անկախ կյանք»։ Նշվում է սակայն միայն հայերի մասին՝մոռանալով հիշատակել հենց իրենց, և հատկապես իրենց դավանած գաղափարախոսություններից վերջինի մասին։ Տե՛ս հղումըhttp։ //www.armin.am/am/Books-Historiography-Turqery-turqeri-masin/view_book/2։ 3 Ղևոնդյան Ա., Ազգային շահերի հիմնահարցը Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության ապահովման առաջնայինմիջավայրում, Երևան, 2011, էջ 36։ 4 Ղևոնդյան Ա., էջ 59։ հաշվի առնել հնարավոր հակազդեցությունները, որոնք, համենայնդեպս պատերազմի ընթացքում,չդրսևորվեցին և հնարավորություն տվեցին ազգային շահի գործնականում կիրառման։ Օսմանյան կոչվող սոցիալական հանրույթը նաև կենսաբանական երևույթ էր, եթե նկատի ունենանք թուրքականտարրը, որին մինչ կայսրության կործանումն անհրաժեշտ էր ազգային եսապաշտությամբ զինել, որպեսզի այլևս ստիպված չլիներ գաղթել։ Օսմանյան պետությունն իր գոյության առաջին փուլում հանդես էր գալիս որպես ղազիների պետություն1։ Այսինքն կրոնական, սոցիալական համախմբումն ավելիուժեղ էր։ Այս առումով հետաքրքրական է Ա. Ղևոնդյանի եզրակացությունը. «Պետության աշխարհաքաղաքական կշիռն ըստ էության այդ երկրի պատկերացումներն են աշխարհի և աշխարհում իր տեղիու դերի վերաբերյալ»։ Սակայն, սա միայն սկզբում, քանի որ «Ազգերու ստեղծագործութեան մէջ դերչունին պառաւացած լօզունգները»2, կարևորագույնը պետական շահն է։ Այս երկուսը լրացրին միմյանց։ Կրոնական համախմբմամբ, սոցիալական յուրահատկությամբթուրքական տարրը հասավ մի կայսրության ստեղծման, որի սահմաններն ու գոյությունը չէր կարողհամագործակցության չտանել հարևանների հետ, մի բան, որ սկզբում կայսրության մոտեցումների մեջուղղակի չկար, բայց հետագայում, բազմիցս դրսևորվեց3։ Կոտորածից (այս դեպքում չկա մտադրվածություն) տարբերվող Հայոց ցեղասպանությունն իրընդգրկումով, նախապես կազմված անվանացանկերով չէր կարող արդյունք լինել տեղական ազգամիջյան բախումների։ Մինչ պատերազմական գործողություններին անցումն ինչպես ռուսական, այնպես էլթուրքական կողմը հայերի դիրքորոշումն ստուգող քայլերի դիմեց, ամբողջ Այսրկովկասը լցվեց թուրքլրտեսներով, կովկասյան թաթարների շրջանում տարվեց քարոզչություն։ Փաստորեն, մինչ հայաֆոբիայի դրսևորում ցեղասպանությանն անցնելը, ստեղծվեց բարենպաստ հակահայ մթնոլորտ թուրքական տիրապետությունից այս կողմ։ Թուրքական պատմագրության մեջ նշվող բացատրությունը, թեհայերի տեղահանումը պատերազմական անհրաժեշտությունից էր բխում, չի դիմանում լուրջ ուսումնասիրության, քանի որ, ճիշտ է՝ նման բացատրությունն ունի օժանդակող հանգամանք՝ ռազմական գործողություններն ընթանում էին նաև Արևմտյան Հայաստանի սահմաններում, սակայն այն, որ օսմանյան վերին օղակների լեզվի փաթաթան էր դարձել հայերին կոտորելու անհրաժեշտությունը4, բացահայտ պետական ուղղորդվածություն էր տալիս այսպես կոչված «տեղահանմանը»։ Բանն այն է, որ«Տեղահանության օրենքը» (Tehcir kanunu), որի ընդունումից հետո պետք է սկսվեր տեղահանումը, ընդունվեց, երբ 1915 թ. մայիսի 24-ին Անտանտի երեք տերությունները՝ Ռուսաստանը, Մեծ Բրիտանիանև Ֆրանսիան հանդես եկան համատեղ Հայտարարագրով5, որտեղ խստագույնս դատապարտելովհայերի զանգվածային կոտորածները, ընդգծեցին, որ այդ հանցագործության համար անհատապեսպատասխանատու կճանաչվեն օսմանյան կառավարության անդամները։ Օրենքն ընդունվեց ոչ թե տեղահանություն սկսելու, այլ հետագայում ցեղասպան պետությանն ու ղեկավարներին պաշտպանելուհամար, որովհետև մինչ օրենքի ընդունումն արդեն սկսվել էին «տեղահանումները», կոտորածները։ 1915 թ. սկզբին Կ. Պոլսում և այլուր սկսվել էին բարձրաստիճան հայերի սպանություններն ու պաշտոններից հեռացումները, իսկ մինչ այս օրենքի ընդունումն ամբողջ Զեյթունը հայաթափվել էր։ Օրենքիամբողջական անվան մեջ առկա են մի շարք դիտավորություններ, քանի որ օրենքն ընդունվում էր ոչթե մարդկանց կյանքը պաշտպանելու, այլ «կառավարության գործողությունների դեմ դուրս եկողներիհամար» նախատեսում էր «ռազմական տեսանկյունից առնվելիք միջոցների» կիրառում։ Դժվար էպատկերացնել կանանց, երեխաների, ծերերի՝ կառավարության դեմ դուրս գալու ունակությունը, երբանգամ նրանց հիմնական մասը քաղաքաբնակ էլ չէր6, իսկ 200.000 հայ զինվորագրվածներ էլ ճակատում կոտորվել էին։ Այս հակասումների պատասխանը կարելի է ստանալ Տրապիզոնի թեմի առաջնորդ Հովհաննես արք. Նազյանի հուշերում տեղ գտած «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության օրգան «Հիլալը Ահմեդ» օրաթերթի քարոզած գաղափարների կեղծ գիտականությամբ համեմված լինելու նկատմամբ անվստահությունից, որոնցից մեկի իմաստը ներկայացրել է հետևյալ կերպ.1 Սաֆրաստյան Ռ., Օսմանյան կայսրություն. ցեղասպանության ծրագրի ծագումնաբանությունը (1876-1920 թթ.), Երևան,2009, էջ 103։ 2 Նաթալի Շ., Թուրքերը եւ մենք, Երևան, 2011, էջ 44։ 3 Եվրոպական երկրների դիվանագետները, երբ գալիս էին Ստամբուլ, նրանց ոչ թե լսում էին, հարգանքով վերաբերվում, այլգումար էին տալիս իբրև օգնություն, հագուստ և այլն։ Օսմանյան սուլթանը, բացի իրենից, չէր ճանաչում ուրիշ տիրակալի։ 4 Հայերի նկատմամբ բռնությունների քաղաքականության պատասխանատու Իզզեթ փաշան գտնում էր, որ հայկական հարցինկարելի է վերջ տալ՝ վերացնելով հայերին։ Տե՛ս Սաֆրաստյան Ռ., Օսմանյան կայսրություն. ցեղասպանության ծրագրի ծագումնաբանությունը (1876-1920թթ.), Երևան, 2009, էջ 167։ 5 Սաֆրաստյան Ռ., Հայոց ցեղասպանության պետական ծրագիրը, ՎԷմ համահայկական հանդես, թիվ 1 (26), Երևան, 2009, էջ48-62։ 6 Արևմտյան Հայաստանի բնակչության միայն 10 տոկոսն էր բնակվում քաղաքներում։ Տե՛ս Սիմոնյան Հ. (խմբ.), Հայոց պատմություն, Երևան, 2012, էջ 436։ «Ըստ բնության օրենքներուն, ստորադաս ցեղերը պետք է գերադաս ցեղերուն կերն ըլլան»1։ Սա «սոցիալական դարվինիզմին» բնորոշ հայացքների առկայություն էր պանթուրքիստական գաղափարախոսությունում։ Այն Չ. Դարվինի «գոյության պայքարի» և «բնական ընտրության» կենսաբանականօրենքների կիրառում էր մարդկային հասարակության վրա։ Նմանօրինակ գաղափարախոսությունները և առհասարակ գաղափարախոսություններն առանցպետական օժանդակության չէին կարող մասսայական ընդգրկում ունենալ2։ Հայոց ցեղասպանության ծրագրի իրագործումից առաջ Արևմտյան Հայաստանում բարեփոխումների ծրագրեր էին առաջ քաշվել, որոնք նախ Անգլիայի, ապա Գերմանիայի միջնորդությամբ էինկազմվում։ Այս միջոցին ռուսական կողմն անցկացրեց իր պայմանները, որոնցից նշանակալից էին բարեփոխումների ծրագրում Տրապիզոնի վիլայեթի ընդգրկումը և ժանդարմերիայի, ոստիկանության, հասարակական բոլոր ծառայություններում ծառայողների կեսին հայկական տարրերից ընդգրկելը, հատկապես այն շրջաններում, որտեղ նրանք ամբողջ բնակչության սոսկ 10-30 տոկոսն էին կազմում3։ Պատերազմից առաջ ռուսների նման քայլը թաքնված կոչ էր՝ ուղղված հայերին, ընդդեմ թուրքերի։ Հասկանալի է, որ բարեփոխումների ծրագրի երրորդ կողմի առաջ քաշումով հայերի համար ձեռք բերվելիքըվտանգում էր կայսրության ամբողջությունը, որովհետև նմանօրինակ արտոնությունները կտրելու էինկայսրության ձեռքերն արաբական վիլայեթներից, իսկ այդ դեպքում Օսմանյան պետությունըկհայտնվեր Բյուզանդական կայսրության գոյության վերջին շրջանի կարգավիճակում։ Այսպիսով` հարկէ Սարիղամիշի ճակատամարտի դերակատարումը ևս նշել, երբ տարբեր հաշվարկներով թուրքականկողմը 80.000-90.000 զոհ տվեց։ Եվ նման պարագայում Գերմանիային իր դաշնակցի պարտությունըչէր կարող չանհանգստացնել։ Բալկանների նվաճումով Մերձավոր Արևելք դուրս գալու ճանապարհըկբացվեր, սակայն Ռուսաստանի առաջացումը թուրքական կողմով թույլ չէր տա պատերազմից Գերմանիայի ակնկալիքների իրականացում։ Սակայն հարկ չկա մեղավորների շրջանակների լայնացում կատարել. Օսմանյան կայսրությունը չէր փայլում ենթարկվելու միտումով, առավել ևս, երբ նրա մասնակցությունը որոշիչ դեր էր խաղացել գերմանական պլանների ընդգրկունության մեջ, իսկ պատերազմըծրագրից գործողության անցումն է, որի ժամանակ սեփական շահն ու անվտանգությունը որևէ մի պետություն չէր կարող զիջել. համամարդկային արժեքները սահմանափակվում են ազգային շահով։ Այնպատմության ընթացքում, ինչ այս ժողովուրդը հայտնվեց մեր կողքին, բոլոր շփումներով, ճանաչմանուղղություններով հանդերձ, մեր մեծագույն և ճակատագրական բացթողումը եղավ թուրք-պետությունհարաբերությունների անճանաչությունը։ Այսպիսով, երբ խոսում ենք Հայոց ցեղասպանության մասին, չպետք է այն երբեմն դիտարկենքտնտեսական, երբեմն ազգայնամոլական, երբեմն Թուրան ստեղծելու ձգտումների և այլնի շրջանակներում։ Հայոց ցեղասպանությունը ծնունդ էր իր ժամանակի։ Էությամբ ցեղասպան ազգեր չեն լինում, սակայն չի նշանակում, թե անհնար է նման քայլերի դրդել թեկուզև ամբողջական հոծ զանգվածին, այսդեպքում՝ մի ամբողջ ժողովրդի։ Երբ հասարակության գիտակցությունը, մտավոր «կարողությունը»ամբոխային տրամադրությունների ստորին մակարդակին է հավասարեցվում, միևնույն ժամանակ, զուգահեռաբար տարիներ շարունակ ատելություն է քարոզվում, ապա տվյալ հանրույթի համար ցեղասպանություն իրագործելը չի ընկալվում ոճրագործություն։ Այսօր էլ բազմաթիվ ցեղասպանություններ են լինում հենց մեր աչքի առաջ` ինչպես եզդիներինը։ Սա արդյունք չէ եզդիների` որևէ ուղղությամբառաջատարության, պետականաստեղծման ձգտումների մարման, այլ աշխարհում ընթացող հակամարտություններին արձագանքման հիմքով ցեղասպան կողմի առաջնայնությունների արտահայտումէ։ Նույն կերպ և ասորիների ցեղասպանությունը, ովքեր Մուշում, Բիթլիսում, Վանում էին բնակվում։ Նրանց կոտորածներն ընթացան հայկական ջարդերի հետ միասին, և պատկերը գրեթե նույնն էր. քրիստոնյա լինելու հանգամանքը, այն, որ դա օգտագործվում էր մեծ տերությունների կողմից, սահմանայինբնակավայրեր զբաղեցնելն ասորիներին ևս դասեց հայերի շարքը և հիմք դարձավ նրանց կոտորածին։ Կոտորածներն ընթացան նաև չեզոքություն հայտարարած Իրանի հյուսիսային տարածքներում, քանիոր օսմանյան Թուրքիան հավակնություններ ուներ այս տարածքների նկատմամբ։ Եթե փորձենք նմանդիտանկյունից տեսնել ցեղասպանությունը, գուցե և հետագայում գտնենք համաշխարհային գոյակցության մի մոդել, որն ազգությունների մեծամասնությանը զերծ կպահի ցեղասպան դառնալուց։ 1 Տե´ս հղումը http։ //www.noravank.am/upload/pdf/80_am.pdf։ 2 Զարևանդի մոտ կարդում ենք. «Պոլսո դիրքը ունեցող քաղաքի մը մեջ դժվար է մինչև անգամ «գաղափարին» ամենեն համոզված հետևորդներուն համար, ձեռնարկել որևէ ակներև գործունեության»։ Տե՛ս Զարևանդ, Միացյալ անկախ Թուրանիա,Երևան, 1993, էջ 41։ 3 Ավստրո-Հունգարիայի դիվանագետների հաղորդագրությունները Հայոց ցեղասպանության մասին (1915-1918թթ.), Երևան,2004, էջ 15։ Լենա ՏաշչյանՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ (ՕՍՄԱՆՅԱՆ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԻՆԱԿՈՎ)Բանալի բառեր՝ Օսմանիզմ, պանիսլամիզմ, պանթուրքիզմ, ազգայնականություն, գաղափար, կոտորած, ցեղասպանություն։	Ցեղասպանությունը մարդկանց կազմակերպված ոչնչացումն է՝ նպատակ ունենալով վերջ տալ նրանց կոլեկտիվ գոյությանը։ Հետևաբար, ցեղասպանության իրականացման համար անհրաժեշտ է կենտրոնացված պլանավորում և իրականացման ներքին մեխանիզմներ, ինչը և այն վերածում է պետական հանցագործության, քանի միայն պետությունն է օժտված այն բոլոր ռեսուրսներով, որոնք կարելի է օգտագործել այդ քաղաքականության իրականացման համար։ 1915 թ.-ի մայիսի 30-ին Օսմանյան կայսրության նախարարների խորհուրդը տեղահանման մասին օրենք ընդունեց, որի համաձայն ռազմական հրամատարությունը լիազորված էր ճնշել բնակչության զինված դիմադրությունը և արտաքսել դավաճանության և լրտեսության մեջ կասկածվողներին։ Առաջին միջազգային արձագանքը 1915 թ.-ի մայիսին Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի և Մեծ Բրիտանիայի համատեղ հայտարարությունն էր, որում հայ ժողովրդի նկատմամբ իրականացված բռնությունը որակվում է որպես «հանցագործություն ընդդեմ մարդկության և քաղաքակրթության»։ Կողմերը համարում էին, որ թուրքական կառավարությունը պատասխանատու է իրականացված հանցագործության համար։
ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԼՈՒՍԱԲԱՆՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄԳիտության հիմնահարցերը՝ որպես ցանկացած զարգացող հասարակության կարևորագույնօղակներ, անընդհատ շարժման, փոխակերպումների մեջ են, հետևաբար դրանք ներկայացնելու հարցըլուրջ խնդիր է դառնում արդի մամուլի համար ևս։ Թեև, կարծում եմ, հայաստանյան մամուլն ավելիշատ քաղաքականացված է՝ լի տարաբնույթ քաղաքական գործիչների, նրանց ընդդիմադիր ու իշխանական հայացքներին վերաբերող հրապարակումներով, այնուամենայնիվ գիտությունը ևս իր կայունտեղն ունի լրատվական դաշտում։ Մեզանում այս ոլորտի ճիշտ ու նպատակային լուսաբանումըզարգացման կարիք ունի։ Անհամեմատ քիչ են լուրջ հետազոտությունները, ինչպես նաև մասնագիտացված լրագրողները, ինչն էլ իր հերթին ծնում է ոչ պրոֆեսիոնալ մոտեցում։ Սույն ուսումնասիրության համար ընտրվել են Հայաստանում լույս տեսնող մի քանի առաջատարպարբերականներ՝ «Առավոտ» և «Հայկական ժամանակ» օրաթերթերն ու «Ազգ» շաբաթաթերթը։ «Ազգ»-ը 2014 թ. հունվարին փոխել է օրաթերթի իր կարգավիճակը՝ դառնալով շաբաթաթերթ։ Ընդհանուր առմամբ, «Ազգ»-ի դեպքում ուսումնասիրության կեսը՝ կատարվել է որպես օրաթերթ, իսկ մյուսկեսը՝ որպես շաբաթաթերթ։ Թերթերի ուսումնասիրությունը կատարվել է երկու տարվա կտրվածքով(2013-2014 թթ.)։ Վերոնշյալ թերթերի հետազոտության նպատակն է եղել ներկայացնել գիտությանոլորտում առկա խնդիրների լուսաբանումը, դրանց առանձնահատկությունները։ Հետազոտության արդյունքում բացահայտվել են ոչ միայն տվյալ ժամանակահատվածում գիտական ոլորտի ամենալուրջ ուհանրային նշանակություն ունեցող խնդիրները, այլև դրանք մասնագիտական տեսանկյունից ներկայացնելու արդյունավետ ու ոչ արդյունավետ մեթոդները։ Խնդիրը, բնավ, չի եղել ներկայացնել միայնոլորտի բացասական կողմերը, ընդհակառակը՝ ավելի շատ ուշադրություն է դարձվել լրագրողների ուլրատվամիջոցների հետևողական աշխատանքին։ Նշյալ թերթերի դեպքում տարբերություններնակնհայտ են։ Հոդվածի նպատակն է՝ վերհանել գիտության ոլորտում առկա հիմնախնդիրների արձագանքը ՀՀմամուլում։ Աշխատանքում առաջ են քաշվել մի քանի հիմնական խնդիրներ՝ներկայացնել գիտության ոլորտում առկա հիմնախնդիրների վերաբերյալ հրապարակումներիլրագրային առանձնահատկությունները(լրատվության աղբյուրներ, վկայակոչում, նյութիկառուցվածք, վերնագրի ընտրություն և այլն),ուսումնասիրել այդ հրապարակումների ժանրային առանձնահատկությունները,քննել այն միջոցներն ու «գործիքները», որոնցով ներկայացվում են ոլորտին առչնվող հրապարակումները։ Կարևորելով գիտական միջավայրը մամուլի հրապարակումների և լուսաբանման հետևողականության տեսանկյունից՝ այն վերլուծության ենք ենթարկել և ներկայացրել գիտական բարեփոխումների պայմաններում։ Թեմայի վերաբերյալ առկա խնդիրներն ու հրապարակումների բացթողումները քննել ենք կոնկրետ օրինակների միջոցով, և հայաստանյան մամուլը ներկայացրել որպեսգիտության ոլորտում իրականացվող պետական քաղաքականության վերահսկող։ Ուսումնասիրելով վերոնշյալ պարբերականները՝ ներկայացրել ենք նաև խնդիրները, որոնք մշտապես ուշադրության են արժանացել ու տեղ գտել տպագիր մամուլի էջերում։ Գիտությունը ճանաչողական գործունեության հատուկ տեսակ է՝ ուղղված բնության, հասարակության և մտածելակերպի վերաբերյալ օբյեկտիվ, համակարգված և հիմնավորված գիտելիքների ստացմանը, ճշտմանը և ստեղծմանը։ Այս գործունեության հիմքը գիտական փաստերի հավաքածուն է,նրանց պարբերաբար թարմացումը և համակարգումը, վերլուծությունը և այդ հիմքի վրա նոր գիտական գիտելիքների սինթեզը կամ ամփոփումը գիտնականների կողմից, որոնք ոչ միայն բնութագրում են դիտարկվող բնական կամ հասարակական երևույթները, այլև թույլ են տալիս կառուցելպատճառահետևանքային կապեր, և որպես հետևանք՝ կանխատեսել։ Այն ճշգրիտ բնագիտականտեսությունները և հիպոթեզները, որոնք հիմնավորվում են փաստերով և փորձերով, ձևավորում ենբնության կամ հասարակության օրենքները։ Գիտությունը մտքի բազմադարյան անխոնջ աշխատանքնէ՝ համակարգի միջոցով ընդհանրացնելու աշխարհի ճանաչողական բոլոր երևույթները։ Ճշմարտությունն այն է, ինչ դիմանում է փորձով ստուգմանը։ Լայն իմաստով գիտությունն իր մեջ ներառում է գիտական գործունեության բոլոր պայմաններն ու բաղադրիչները՝ լաբորատոր սարքավորումներից մինչևգիտական գիտելիքներ։ Ժամանակակից աշխարհում կյանքն անհնար է պատկերացնել առանց գիտության։ Առկա խնդիրների ու ժամանակի մարտահրավերների համադրման արդյունքում գիտական ոլորտը ևս քայլում էառաջխաղացման հեռանկարներին համապատասխան։ Զարգացող երկրներում արվում է ամեն հնարավորը՝ գիտական միտքն ու մտածողությունը զարգացնելու, ինչպես նաև նոր հնարավորություններընձեռելու համար։ Հայաստանում ևս այդպիսի փորձեր կատարվում են։ Հաշվի առնելով այն, որ գիտական աշխատանքի հիմքը գիտական նորույթն է` պարբերաբար անցկացվում են ուսումնասիրություններ, ստեղծվում են գիտահետազոտական կենտրոններ, կատարվում են վերլուծություններ և այլն։ Գոյություն ունեն նաև գիտական միություններ, որոնցում բավական մեծ քանակությամբ գիտական կազմակերպություններ են առկա։ Գիտության զարգացման մեջ ակտիվ դեր են խաղում կամավորգիտական ընկերությունները, որոնց հիմնական խնդիրն է գիտական տեղեկության փոխանակումնանցկացվող կոնֆերանսների ընթացքում և հրատարակումների շնորհիվ։ Գիտական ընկերություններին անդամակցությունը կամավոր է, հաճախ՝ ազատ, և կարող է պահանջել անդամավճար։ Պետությունը կարող է այս ընկերություններին ցուցաբերել տարբեր օժանդակություններ, իսկ ընկերությունըկարող է ընդունել իշխանությանը համաձայնեցված դիրքորոշում։ Գիտնականի գործունեությունը և որակավորումը գիտական հանրույթի կողմից պետք է ճանաչումստանա։ Որակավորման ճանաչման հիմնական հատկանիշը հեղինակավոր գիտական պարբերականներում հետազոտության արդյունքների հրապարակումն է և հեղինակավոր գիտական կոնֆերանսներին զեկուցումը։ Օրինակ, Ռուսաստանում փորձ է արվել բաժանել հեղինակավոր գիտական հրատարակությունները մյուսներից՝ հրատարակությունների ցուցակի տեսքով, որոնք որակվում են որպեսորպես ԲՈՀ-ի (Բարձրագույն որակավորման հանձնաժողով) կողմից հաստատված։ Որպես կանոն ավելի մեծ առաջնայնություն ունեն միջազգային հրատարակություններն ու կոնֆերանսները։ Գիտնականիհեղինակությունը և որակավորման ճանաչումը կապված է մասնագետների նեղ շրջանում նրա հայտնիությամբ։ Փորձ է արվում կառուցել վարկանիշներ այլ գիտնականների աշխատանքներից տվյալ գիտնականի աշխատանքին արված հղումների քանակով։ Գիտության ոլորտում կատարվող բարեփոխումները, ինչպես նաև խնդիրները հայաստանյանլրատվամիջոցների ուշադրության կենտրոնում են։ Ասել, որ բոլորն էլ ոլորտի վերաբերյալ հետևողականություն են դրսևորում, սխալ կլինի, իսկ եղած հրապարակումներն էլ չի կարելի համարել միանշանակ։ Մյուս կողմից՝ դիտարկելով գիտական ոլորտի զարգացման միտումները՝ հարկ է նշել, որ արդի հայկական մամուլում տեղ գտած հրապարակումները հիմնականում գիտնականների, նրանց կատարած հետազոտությունների մասին են։ Հայաստանյան մամուլի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս առանձնացնել այն թեմաները, որոնց 2013-2014 թթ.-ին պարբերաբար ուշադրություն է դարձվել։ Դրանցշարքում են՝• Քաղաքականություն և գիտական կոչումներ,• Գիտական ներուժի օտարում,• Գրագողություն ու ատենախոսություններ,• Բարձրագույն որակավորման հանձնաժողով ու երիտասարդ գիտնականներ. չստացված կապ,• Թերֆինանսավորված և պատշաճ չգնահատված գիտություն։ Անդրադառնանք դրանցից առավել շատ քննարկվող հիմնախնդիրներին։ Գրագողություն ու ատենախոսություններ։ Գրագողության մասին խոսելիս հարկ է նշել, որ նմանդեպքերում հաճախ ուշադրության կենտրոնում են հայտնվում ոչ միայն հետազոտողները, այլև նրանցգիտական որակավորում տվողները։ Ինչպես շատ երկրներում, այնպես էլ Հայաստանում գրագողության դեպքերի նկատմամբ ԲՈՀ-ը հետևողական է՝ ստուգելով կատարված հետազոտություններումայն հատվածները, որոնք առանց պատշաճ հղումների են արվել։ Նրանք, ովքեր չեն հավատում այդհետազոտություններին, ինչպես նաև դրանցում առկա հղումներին՝ տպագիր մամուլի էջերում հանդեսեն գալիս մեղադրանքներով, որոնք տեղ են գտնում են «Բաց նամակ» խորագրի ներքո։ «Հայտնաբերվեց գրագողությունը»1 վերնագրված նյութում մանկավարժական գիտություններիդոկտոր Սերգեյ Մանուկյանը նամակ է ուղարկել «Հայկական ժամանակ» թերթի խմբագրություն՝նշելով, որ Խ. Աբովյանի անվան Հայկական պետական մանկավարժական համալսարանին կից ատենախոսությունների պաշտպանության մասնագիտական խորհրդի նիստում տեղի է ունեցել դիպված։ Հայցորդ Անահիտ Պետրոսյանի «Սոցիալական դաստիարակության կայացման հիմնախնդիրը» թեմա1 Մանուկյան Ս., «Հայտնաբերվեց գրագողությունը», «Հայկական ժամանակ», Երևան, 4 (3158), 11.01.2013։ յով ատենախոսության մեջ ներկայացված հետազոտության խնդիրները, նորույթն ու պաշտպանությանենթակա դրույթները խորհրդի անդամ Լ. Ասատրյանն իր ելույթում համարել էր արտագրված Լ.Մուրաքյանի 2010 թ. պաշտպանած ատենախոսությունից։ Գրագողության թեմայի վերաբերյալ մեկ այլ խնդիր է նշում «Առավոտ» օրաթերթը՝ ներկայացնելով «Հեռացված անդամը բիծ է փնտրում փոխնախարարի դիսերտացիայի վրա»1 հրապարակումը։ Մանկավարժության դոկտոր Սերգեյ Մանուկյանը մամուլում քանիցս հանդես է եկել ԿԳ փոխնախարար Մանուկ Մկրտչյանի «Ուսուցման կազմակերպման կոլեկտիվ եղանակի իրականացման մեթոդաբանությունը, տեսությունը և պրակտիկան» մանկավարժական գիտությունների դոկտորի գիտականաստիճանի հայցման ատենախոսության դեմ։ Ս. Մանուկյանն այդ հարցով դիմել է նաև ԲՈՀ, որն էլատենախոսությունը վերադարձրել էր պաշտպանության խորհուրդ՝ աշխատանքը կրկնակի նայելու։ Ընդհանուր առմամբ՝ «Առավոտ» օրաթերթի նշված հրապարակման մեջ ներկայացվել է, թե ինչ խնդիրներ են առկա Ս. Մանուկյանի և Մ. Մկրտչյանի միջև։ Խոսելով նյութի մատուցման, ինչպես նաև բովանդակային առանձնահատկությունների մասին՝ նշենք, որ «Առավոտ»-ում այս հոդվածը ներկայացվել էտարբեր տեսանկյուններից։ Ի տարբերություն «Հայկական ժամանակ»-ի՝ «Առավոտ»-ն իր էջերում նմանաբնույթ նյութերը ներկայացնում է փաստերը մատնանշելով։ Ճիշտ է, թեև որոշ դեպքերում դրանցումարտահայտվում են վիրավորանքներ, բայց միևնույն ժամանակ՝ երկու կողմերն էլ հնարավորություն ենստանում ներկայացնելու՝ արտահայտելով իրենց տեսակետն ու մեկնաբանությունն այս կամ այնխնդրի վերաբերյալ։ Անդրադառնալով գրագողություններին՝ հարկ է նշել, որ հիմնական պատճառները, որոնք ծնումեն գրագողություն, կարելի է բաժանել երկու մեծ խմբի. նախ գոյություն չունի գրագողության դեմպայքարի հստակ պահանջ բուհում, քանի որ գրագողությունը մեր բուհական համակարգում չի դիտվում որպես լուրջ խնդիր, բուհերում գրեթե գոյություն չունի գիտական շարադրանքի վերաբերյալ որևէդասընթաց։ Պատճառների երկրորդ խումբը վերաբերում է այն իրողությանը, որ մեր բուհական համակարգում գրավոր աշխատանքները դիտվում են որպես գիտելիքի վերարտադրման պարզ եղանակներ։ Այս թեմայի վերաբերյալ «Ազգ» օրաթերթն իր էջերում շտապում է տեղեկացնել. «Գերմանացի նախարարը գիտական աստիճանից զրկվեց գրագողության պատճառով»2։ Միջազգային լրահոսիցառանձնացնելով այս հրապարակումը՝ ներկայացվում է, որ Գերմանիայի կրթության նախարար Անետտա Շավանը գրագողության պատճառով զրկվել է գիտական աստիճանից։ «Ազգ»-ը մատնանշել է այն,որ Շավանի թեզը վերնագրված է եղել «Անհատը և խիղճը»։ Պարզվել է, որ Շավանի թեզը գրված եղելեն 45 այլ աղբյուրներից և ունեցել են անբավարար հստակություն։ Թերֆինանսավորված և պատշաճ չգնահատված գիտություն։ Յուրաքանչյուր երկրի սոցիալտնտեսական վիճակն ու տնտեսական զարգացումը կախված է նաև կադրային որակներից։ Բայց սրանից զատ կարևոր է նաև այն, թե պետությունը որքանով է օժանդակում գիտնականներին։ «Գիտության փողերը չեն ծառայում ճիշտ նպատակի»3 հրապարակման մեջ կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Սեներիկ Հայրապետյանն ընդգծում է, որ գիտությունը եղել է Հայաստանի ազգային հարստությունը, և այն կարելի էր դարձնել շահութաբեր, սակայն վերջին 22 տարիներին, ըստ նրա, դրսևորվեց տգետ քաղաքականություն, ու եթե գիտությունը դարձվեր շահութաբեր,ապա մեր գիտնականները չէին գնա Հայաստանից և կունենայինք գիտական ավելի մեծ պոտենցիալ,քան Իսրայելը։ Սույն հրապարակման մեջ՝ հոգեբանական գիտությունների դոկտոր Սամվել Խուդոյանն էլ խոսումէ այն մասին, որ մեր հասարակության մեջ կան կեղծ գիտնականներ, որոնք ստացել են գիտական աստիճաններ, սակայն գիտության հետ կապ չունեն։ Փոխարենը՝ ստանում են ֆինանսավորում։ Նույն խնդրի վերաբերյալ դիրքորոշում է հայտնում նաև «Առավոտ»-ը՝ տպագրելով «Գիտությունըթերֆինանսավորված է և պատշաճ չգնահատված»4 Հայաստանում և արտասահմանում աշխատող 32երիտասարդ գիտաշխատողների բաց նամակը ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանին, կրկնօրինակները՝ ՀՀվարչապետ Հովիկ Աբրահամյանին ու ՀՀ ԿԳ նախարար Արմեն Աշոտյանին։ Նամակի հեղինակներնանդրադարձել և նամակում նշել են գիտության ներկայիս վիճակի մասին։ Նամակում բերված են նաևհամեմատականներ՝ արտերկրի գիտական հաստատությունների հետ կապված։ Կարծում ենք՝ գիտական աստիճանաշնորհման գործընթացում պետք է հաշվի առնել ազդեցության գործակից ունեցող միջազգային ամսագրերում տվյալ անձի տպագրությունների առկայություննու քանակը, ինչը գիտական գործունեության կարևորագույն չափանիշներից է։ Մեր երկրում մաքսային1 Մանուկյան Ս., «Հեռացված անդամը բիծ է փնտրում փոխնախարարի դիսերտացիայի վրա», «Առավոտ», Երևան, 124 (4468),04.07.2013։ 2 «Գերմանացի նախարարը գիտական աստիճանից զրկվեց գրագողության պատճառով», «Ազգ», Երևան, 14 (5097),08.02.2013։ 3 Հայրապետյան Ս., «Գիտության փողերը չեն ծառայում ճիշտ նպատակի», «Ազգ», Երևան, 112 (5115), 03.07.2013 թ.։ 4 «Բաց նամակ. Գիտությունը թերֆինանսավորված է և պատշաճ չգնահատված», «Առավոտ», Երևան, 238 (4829), 09.12.2014։ համակարգի անճկունության հետևանքով արտասահմանից գիտական սարքավորումներ կամ նյութերստանալը դարձել է բյուրոկրատական անտեղի քաշքշուկների պատճառ, որը հաճախ ավարտվում էժամանակի և պատվիրված նյութերի հսկայական կորստով։ Բացի հիմնախնդրային նյութերից՝ թերթերում պարբերաբար ներկայացվում են նաև հանրապետությունում անցկացվող գիտաժողովների վերաբերյալ տեղեկություններ։ Դրանք անհամեմատ ավելիշատ են հատկապես «Ազգ» շաբաթաթերթում։ Հիմնականում ներկայացվում են Հայկական պետականմանկավարժական համալսարանում անցկացվող միջոցառումներն ու կոնֆերանսները։ Դրանցումկարևոր մաս են կազմում նաև հանդիպումները՝ տարբեր գիտնականների ու կրթության ոլորտի առաջատար մասնագետների հետ։ Հարկ է ընդգծել, որ «Ազգ»-ում է, որ պարբերաբար անդրադարձ է կատարվում նաև հայազգի այնգիտնականներին, նրանց կյանքին ու գործունեությանը, որոնք մեծ հետք ու անուն են թողել գիտականաշխարհում։ Ակնարկային ժանրով գրված նյութերը ներկայացնում են պատմության մեջ կարևոր դերունեցած անհատներին։ Նրանց կյանքի, գիտահետազոտական ձեռքբերումների մասին անդրադարձերն օգնում են ընթերցողներին ավելի ընդգրկուն ձևով պատկերացում կազմել հայ գիտնականներիմասին։ Թերևս ընդգծելով նրանց վաստակը գիտության բնագավառում՝ թերթը շարունակում է մշտապես երիտասարդներին ուղղորդել դեպի գիտական աշխարհ։ Թերթում զետեղվում են ծավալուն ակնարկներ՝ Էդուարդ Օրդյանի, Հրաչիկ Սիմոնյանի, Պերճ Ստեփանյանի և այլոց մասին։ Անդրադառնալով գիտության հիմնախնդիրների լուսաբանման ժանրային առանձնահատկություններին՝ հարկ է նկատել, որ գիտական թեմաներով հրապարակումները հիմնականում մեր հետազոտության առանցք երեք թերթերում լուրի, հոդվածի ու հարցազրույցի ժանրերով են։ Թեև փորձ է կատարվել կիրառել մյուս լրագրային ժանրերը ևս։ Ժուռնալիստիկայում գոյություն ունեն նորության և արժեքավորության չափանիշներ. «Ընդունված դասակարգման համաձայն գոյություն ունի 6 հատկանիշ, որոնք նյութին արժեք ու նորություն ենհաղորդում։ Դրանցից չորսն ուղղված են լսարանին և տարբերվում են ըստ լսարանի ու բնակավայրի։ Դրանք են ազդեցությունը, մերձավորությունը, հանրաճանաչությունը և արտասովորությունը։ Երկուսըհամընդհանուր են՝ ուղղված տարբեր վայրերի ամենատարբեր լսարաններին՝ օպերատիվությունը ևկոնֆլիկտը»1։ Գիտական հիմնախնդիրները ներկայացնելիս՝ ընթերցողը հաճախ ստիպված է լինում առնչվելկոնֆլիկտի հետ։ Նորության և արժեքավորության այս չափանիշները բնորոշ են հենց լուրի ժանրին։ Համացանցի առկայության պարագայում, թերթերի օպերատիվությունն այլ երանգ է ստացել։ Ժուռնալիստիկայի ժամանակակից տեսաբաններն ասում են. նույնիսկ ամենակարևոր իրադարձությունը նույնքան կյանք ունի, որքան հում ձուկը։ Օպերատիվ ինֆորմացիա ստանալու ընթերցողի պահանջը բավարարելու համար այս երեք թերթերն իրադարձությունը հրապարակում են կատարման պահից անմիջապես հետո՝ թերթի նոր լույս տեսնող համարում (բացառությամբ «Ազգ» շաբաթաթերթի)։ Հետազոտության ընթացքում չի հանդիպել այնպիսի իրադարձային նյութ, որը հրապարակվել է երկու կամ մի քանիօր անց (բացառությամբ կիրակի և երկուշաբթի օրերի), քանի որ Հայաստանում թերթերն այդ օրերինլույս չեն տեսնում։ «Առավոտ» օրաթերթն ամսվա ընթացքում մի քանի անգամ հարցազրույցի տեսքով ևս անդրադարձել է գիտական ոլորտի հիմնախնդիրներին։ Այս ժանրի միջոցով առավել ընդգծվում է զրուցակիցների անհատականությունը։ Եթե լուրի կամ հոդվածի դեպքում զրուցակիցները տարբեր մարդիկ են,ապա հարցազրույցի դեպքում՝ մեկը։ Ժուռնալիստիկայում գոյություն ունեն հարցազրույցի տարբերտեսակներ։ Թերթում հաճախ կիրառվող տեսակը տեղեկատվականն է։ Ընդհանուր առմամբ, տեղեկատվական հարցազրույցն ամենատարածված տեսակն է, որի նպատակը նորությունների համար նյութեր հավաքելն է։ Խիստ ժամանակային ստանդարտների առկայության արդյունքում այդ հարցազրույցն առանձնանում է իր բավական դինամիկ ընթացքով։ Ամենատարածված հարցազրույցներն օգտագործվում են կոնկրետ նորության, փաստի, իրադարձության հաղորդման համար2։ «Առավոտ»-ում և «Ազգ»-ում ամենաշատ կիրառվող ժանրը հոդվածն է։ Այն վերլուծական խմբիամենատիպական ժանրն է համարվում։ Հոդված գրում են որևէ գլոբալ խնդրի մասին, որում անպայման պետք է առկա լինեն փաստեր, այնուհետև հոդվածագիրը կատարում է վերլուծություն, վերջումհանգում եզրակացության։ Մամուլում գերակշռել են իրադարձային նյութերը, ինչը թույլ է տալիս փաստելու, որ գիտականոլորտում իրականացվող միջոցառումներն են նպաստել հետևողական անդրադարձ կատարելու այսկամ այն խնդրին։ Օրինակ՝ «Առավոտ» օրաթերթում եղել են նույնիսկ հրապարակումներ, երբ թեման1 Միտչել Կ., «Լուրի բանաձև», Երևան, 2011, էջ 11։ 2 Դեմուրյան Ա., Հարցազրույցի գաղտնիքները, Երևան, 2005 , էջ 16։ ներկայացվել է մեկ կամ մի քանի շաբաթ։ Ընդ որում, հրապարակման հեղինակները ոչ միայն լրագրողներ են, այլև գիտության ոլորտի փորձագետներ, ուսուցիչներ կամ դասախոսներ։ Բացի իրադարձային նյութերից, «Առավոտ» օրաթերթում քիչ չեն նաև հեղինակային նյութերը։ Դրանց հեղինակները կրթության ոլորտի փորձագետներ են, որոնք յուրաքանչյուր հարմար առիթիդեպքում ներկայացնում են կրթական ոլորտի խնդիրները։ Դպրոց, բոլոնյան համակարգ, մագիստրատուրա, ասպիրանտուրա. ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում այս թեմաներին պարբերաբար անդրադարձել են կրթության ոլորտի փորձագետ ԱնահիտԲախշյանն ու տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Արմեն Ճուղուրյանը։ Նրանք փաստերով հիմնավորում են խնդիրները, վերլուծում իրավիճակը, ինչպես նաև լուծման ուղիներ առաջարկում։ Թերթըպատրաստակամ է պատասխանող կողմին արտահայտվելու լրատվական տարածք տրամադրել.«Պատրաստ ենք տպագրել նաև մյուս կողմի տեսակետը»1։ Ի տարբերություն «Առավոտ»-ի՝ «Հայկական ժամանակ» թերթը քաղաքական այլ կողմնորոշումունի՝ չնայած խոսքի արտահայտման իրավունք է ընձեռում իր ընթերցողներին, որոնք նույնպես թերթիքաղաքական հայացքներին են սատարում։ «Բաց նամակ խմբագրությանը» խորագրի ներքո բազմաթիվ ընթերցողներ թերթի խմբագրություն են ուղարկում նաև իրենց դժգոհությունները, այդ թվում՝կապված գիտության ոլորտում կատարվող փոփոխությունների ու գործընթացների հետ։ «Առավոտ»-իէջերում հեղինակային մոտեցմամբ ներկայացվում է խնդիրը և փաստերը, այնուհետև լուծման մեխանիզմներ առաջարկվում։ «Ազգ»-ի 2013 թ.-ի հրապարակումներում էլ գերակշիռ մաս են կազմում պաշտոնական հաղորդագրությունները։ Կրթական ոլորտին առնչվող հրապարակումների հարցում հետևողականություն չէ դրսևորում։ «Ազգ»-ը թեև հետազոտության համար վերցված թերթերից մամուլի ամենաերկար պատմություննունի, այդուհանդերձ թերթի էջերում չի հանդիպում հստակ խորագրերի՝ թե´ բովանդակային, թե´ ձևավորման առումներով, մինչդեռ ընթերցողների մեծամասնությունն իր առաջին տպավորությունը ստանում է նրա գեղակառույցից։ Վերնագրերը, լուսանկարներն ու նյութերի շարվածքն այսպես թե այնպեսազդում են ընթերցողների հոգեբանության վրա։ Հստակ խորագրերի օգտագործման սկզբունք չունինաև «Հայկական ժամանակ» օրաթերթը։ Գիտական թեմաները ոչ միայն Հայաստանում, այլև ամբողջ աշխարհում մեծ ուշադրության ենարժանանում։ Ե´վ ուսանողների, և´ ասպիրանտների, ինչպես նաև ծնողների շրջանում այդ ուշադրությունը կապված է գիտության համակարգում ներդրվող ծրագրերի հետ։ Փորձը ցույց է տալիս, որ գիտական նոր ծրագրերը թեև դժվար են ընդունվում հասարակության կողմից, այնուամենայնիվ, լայնարձագանք են ստանում։ Այս իրողությանը ևս անդրադառնում է տպագիր մամուլը։ Գիտական ոլորտիխնդիրներին, ինչպես նաև ձեռքբերումներին անդրադառնում են հիմնականում թերթերի ավելիթրծված լրագրողները («Առավոտ» օրաթերթ` Գոհար Հակոբյան, «Հայկական ժամանակ»` Աննա Զախարյան)։ Նրանք համարվում են այս թերթերի կրթական ու գիտական թեմաներով նյութերի պատասխանատուները։ «Ինչպես մնացած մյուս բոլոր ոլորտների դեպքում, կրթության և գիտությանն անդրադառնալիս էլ մենք ելնում ենք առավելագույնս օբյեկտիվ ու անաչառ լինելու սկզբունքից, պարտադիրփորձում ենք ներկայացնել խնդրին առնչվող բոլոր կողմերի տեսակետները։ Հիմնականում անդրադառնում ենք խնդիրներին` դրանց վրա ուշադրություն հրավիրելու և շտկված տեսնելու ակնկալիքով։ Իհարկե, դա չի նշանակում, որ ուշագրավ ձեռքբերումներն ու հաջողությունները չենք նկատում ու չենքլուսաբանում»2։ Այսպիսով, ուսումնասիրելով «Առավոտ», «Հայկական ժամանակ», «Ազգ» թերթերը 2013-2014թթ. ժամանակահատվածում՝ հանգում ենք հետևյալ եզրակացությունների՝1. Ներկայումս ՀՀ գիտական համակարգը գտնվում է մի փուլում, որը կարելի է անվանել «փորձարարական», ինչն ունի իր դրական և բացասական կողմերը։ Այդ առումով մամուլը ևս փորձություններիհաղթահարման ընթացքում է։ 2. Գիտության ոլորտին առնչվող հրապարակումների տեղեկատվական առիթը, որպես կանոն,իրադարձային միջոցառումներն են։ Հետևաբար նման հրապարակումներն աչքի չեն ընկնում խորքայինուսումնասիրություններով, թեմայի վերաբերյալ մանրամասն քննությամբ։ Դրանք ավելի շատ արձանագրային բնույթի են։ 3. «Գիտություն» խորագրի հստակ տարանջատմամբ աչքի է ընկնում միայն «Առավոտ» օրաթերթը։ Անշուշտ, դա ինքնանպատակ չի արվում. այդկերպ փորձ է արվում ընթերցողին լրատվական տարածքում ճիշտ և նպատակային կողմնորոշել։ Այդ խորագրի ներքո տեղ գտած հրապարակումները և´իրադարձային, և´ հեղինակային նյութեր են, որոնց միջոցով քննվում են ոլորտին առնչվող խնդիրներնու մտահոգությունները։ 1 «Առավոտ», Երևան, 190 (4781), 02.10.2014։ 2 Զախարյան Ա.-ի հետ ունեցած հարցազրույցից, «Հայկական ժամանակ» թերթի լրագրող, Երևան, 26.02.2015։ 4. Հայաստանյան մամուլում ժանրերի ընտրությունը միանման է։ Ամենահաճախ կիրառվող ժանրերից են՝ լուրը, հարցազրույցը, թղթակցությունն ու հոդվածը։ Ընդ որում՝ հոդվածները (և ոչ միայն) ոչամբողջությամբ են համապատասխանում ժանրի չափորոշիչներին։ Որոշ դեպքերում նկատվում է ժանրերի միաձուլում։ 5. Գիտության ոլորտի վերաբերյալ հրապարակումներում քիչ չեն նաև էթիկական խախտումները։ Լրագրողներն ու լրատվամիջոցները երբեմն իրենց թույլ են տալիս խախտել մասնագիտական էթիկայիկանոնները՝ հաղորդելով ոչ հավաստի տեղեկություններ։ Ավելին, հրապարակվում են նաև անձիարժանապատվությունն ու համբավը ոտնահարող լուրեր։ 6. «Հայկական ժամանակ» օրաթերթի հրապարակումներում քաղաքական հայացքների դրսևորումն ակնառու է։ Պատահական չէ, որ այստեղ տպագրվում են հիմնականում այնպիսի նյութեր, որոնքարձանագրում են բացառապես ոլորտի խնդիրները, բացթողումները։ 7. Մամուլում ամենաակնառու բացթողումներից է ոլորտին առնչվող ֆոտոպատմությունների ևլուսանկարների պակասը։ Դրանք ևս կարող են հաղորդվող տեղեկատվությանն արժեքավոր լրացումլինել։ Հաշվի առնելով վերոնշյալ եզրակացությունները՝ առաջարկում ենք.1. Ցանկալի կլիներ, որ գիտական թեմաների վերաբերյալ նյութեր հեղինակեն մասնագիտացվածլրագրողները, քանի որ մակերեսային լուսաբանումներին այդ դեպքում կփոխարինեն խորքային վերլուծությունները։ 2. ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության պաշտոնաթերթ համարվող «Կրթություն» շաբաթաթերթը պետք է անդրադառնա գիտության ոլորտում առկա խնդիրներին, իսկ ահա քաղաքականտեսակետներ թերթում չներկայացնելու դեպքում ավելի շատ ընթերցողներ հակված կլինեն կարդալուշաբաթաթերթը։ 3. Lրագրողների համար կազմակերպել վերապատրաստման դասընթացներ։ Հետագայում այնկնպաստի գրագետ ու հետևողական աշխատանքներ կատարելուն, ավելի տեղյակ լինելու այդ բնագավառում առկա նորարարություններին ու բացթողումներին։ Հովհաննես ՎարդանյանԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԼՈՒՍԱԲԱՆՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՆ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄԲանալի բառեր՝ գիտական հիմնախնդիրներ, գիտական միջավայր, ոլորտի առաջխաղացման հեռանկարներ, գիտական կոչումներ, չստացված կապ, պատշաճ չգնահատված գիտություն, լուսաբանման ժանրային առանձնահատկություններ ։	Հոդվածը ներկայացնում է գիտության ոլորտի լուսաբանումների առանձնահատկությունները, դրանց թերություններն ու բացթողումները հայաստանյան մամուլում։ Ուսումնասիրության վերցված «Առավոտ», «Հայկական ժամանակ» օրաթերթերն ու «Ազգ» շաբաթաթերթն ուսումնասիրելիս առանձնացվել և ուշադրության է արժանացել նաև նյութերի մատուցման, ժանրային ու բովանդակային առանձնահատկությունները։ Կոնկրետ օրինակների միջոցով ներկայացվել է, թե որ թերթը ոլորտը լուսաբանելիս ինչ դիրքորոշում է ցուցաբերել։ Հետազոտական աշխատանքի արդյունքում տեսանելի է, թե ոլորտը լուսաբանելու հարցում տպագիր մամուլն ինչ հետևողականություն է դրսևորել։ Հոդվածում ներկայացվել են նաև հստակ եզրահանգումներ և առաջարկներ, որոնք հետագայում կօգնեն ոլորտն ուսումնասիրողներին։
ՀԱՊԿ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄԸ ԵՎ ԿՈԼԵԿՏԻՎ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՄԻSՈՆԵՐ 1991 թ. ԽՍՀՄ փլուզումը նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություններին դարձրեց լուրջ սոցիալ-տնտեսական և ռազմաքաղաքական դժվարությունների: Տեղական հակամարտությունների թիվն ավելացավ ոչ միայն պետությունների, այլ նաև դրանց շրջանակներում: Թշնամանքի հին օջախներին գումարվեցին նոր, ավելի վտանգավորները ՝ ծնված էթնիկական, կլանային, կրոնական անհանդուրժողականությունից և ագրեսիվ ազգայնականությունից: Բացի այդ, ակտիվացել են միջազգային ահաբեկչության, թմրանյութերի ապօրինի շրջանառության և զանգվածային ոչնչացման զենքի խնդիրները, որոնք խորանում են միջազգային ահաբեկչության և գլոբալիզացիայի աճող սպառնալիքի պատճառով: Այս ամենը հետխորհրդային հանրապետությունները դնում է անվտանգության լուրջ խնդրի առաջ: [1] Այս իրավիճակից դուրս գալու համար հետխորհրդային հանրապետությունները ձեռնամուխ եղան տարածաշրջանային նոր միջազգային կազմակերպության ՝ ԱՊՀ (ԱՊՀ) ստեղծմանը: 1991 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին տասնմեկ ինքնիշխան պետություններ ստորագրեցին ԱՊՀ ստեղծման մասին համաձայնագրի արձանագրությունը: Այսպիսով, արդեն ձևավորված ԱՊՀ շրջանակներում ռազմական համագործակցությունը զարգացավ երեք ուղղություններով. • բազմակողմ ռազմական, ռազմաքաղաքական և ռազմատեխնիկական համագործակցություն ԱՊՀ անդամ պետությունների պաշտպանության նախարարների խորհրդի միջոցով, • ռազմական, ռազմաքաղաքական և ռազմատեխնիկական բազմակողմ ՀԱՊԿ շրջանակներում համագործակցություն, • երկկողմ ռազմական համագործակցություն `հիմնված երկկողմ պայմանագրերի և համաձայնագրերի վրա [2]: NCP- ն դրանցից ամենահեռանկարայինն էր: 1992 թ. Մայիսի 15-ին ստորագրվեց Հավաքական անվտանգության պայմանագիրը: Այն ստորագրել են Հայաստանը, Ռուսաստանը, Kazakhազախստանը, Kyrրղըզստանը, Տաջիկստանը և Ուզբեկստանը: Համաձայնագիրն ուժի մեջ է մտել 1994 թ. Ապրիլի 20-ին: Հավաքական անվտանգության պայմանագիրը (ՀԱՊԿ) երբեմն անվանում են Տաշքենդի դաշնագիր, Տաշքենդի պայմանագիր և տարածաշրջանային միջազգային կազմակերպություն, որի նպատակներն են `հաստատել միջազգային տարածաշրջանային խաղաղություն, անվտանգություն, կայունություն, կոլեկտիվ պաշտպանություն, տարածքային ամբողջականություն և ինքնավարություն: Պայմանագրի համաձայն, մասնակից պետությունները համատեղ աշխատում են վերացնելու և, անհրաժեշտության դեպքում, վերացնելու իրենց ինքնիշխանությանն ու տարածքային ամբողջականությանը սպառնացող ռազմական սպառնալիքը: Պայմանագրի հիմնական դրույթները սահմանվել են 2 և 4 հոդվածներով: Համաձայն 2-րդ հոդվածի ՝ անդամ պետությունները պետք է խորհրդակցություններ անցկացնեին միջազգային անվտանգությանն առնչվող բոլոր կարևոր հարցերի շուրջ, որոնք ինչ-որ կերպ ազդում էին նրանց շահերի վրա ՝ համաձայնեցնելով այդ հարցերի վերաբերյալ իրենց դիրքորոշումները: Մեկ կամ մի քանի անդամ պետությունների անվտանգությանը, կայունությանը, տարածքային ամբողջականությանը կամ ինքնավարությանը սպառնացող վտանգի դեպքում անդամ պետությունները անհապաղ մասնակցում են համատեղ խորհրդակցությունների ՝ իրենց ջանքերը համակարգելու, պետությանը օգնելու համար անդամ պետությունների գործողությունները մշակելու և իրականացնելու և սպառնալիքը վերացնելու համար: (ավարտված է 10 դեկտեմբերի 2010 թ.): մեջ): Հոդված 4. Եթե որևէ անդամ պետություն ենթարկվում է ագրեսիայի (զինված հարձակում, անվտանգության սպառնալիք, կայունություն, տարածքային անվտանգություն, ինքնավարություն), դա կարող է սպառնալիք համարվել Կազմակերպության բոլոր անդամ պետությունների համար: Memberանկացած անդամ պետության դեմ ագրեսիայի դեպքում, մնացած բոլոր անդամ պետությունները, իրենց կարողության սահմաններում, օգնություն կցուցաբերեն իրենց տրամադրության տակ գտնվող միջոցներով `համաձայն կոլեկտիվ պաշտպանության իրավունքի իրացման կարգի` համաձայն 51-րդ հոդվածի: Միավորված ազգերի կազմակերպության կանոնադրության: Պետությունը պետք է անհապաղ տեղեկացնի ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդին իրավիճակի մասին: ՆԱՏՕ-ի դեպքում (Վաշինգտոնի համաձայնագրի 5-րդ հոդված, Պայմանավորվող կողմերը համաձայն են, որ Եվրոպայում կամ Հյուսիսային Ամերիկայում մեկ կամ ավելի անդամ պետությունների վրա զինված հարձակումը կհամարվի անձամբ նրանց վրա հարձակումը: Անդամ պետությունները համատեղ կամավոր օգնություն են տրամադրում հարձակման ենթարկված գործընկեր պետությանը: Այս օգնությունը տրամադրվել է առանց անդամ պետության կամքը հաշվի առնելու, ապա ՀԱՊԿ-ի դեպքում որոշվել է ռազմական միջամտություն կատարել միայն այդ երկրի պահանջով (2010 թ. Հրատարակություն), քանի որ դա կդիտարկվի որպես միջամտություն ներքին պետության գործերը: Օրինակ ՝ popրղզստանում կակաչի հեղափոխությունը 2005 թ., Երբ Kyrրղզստանի նախագահը հրաժարվեց ՀԱՊԿ ռազմական օգնությունից ՝ համարելով դա ներքաղաքական խնդիր, բայց դիմեց Ռուսաստանին ՝ որպես բարեկամ պետություն: Հետխորհրդային տարածքում միջազգային անվտանգության ոլորտում պետությունների համագործակցությունը բազմաթիվ փոփոխությունների է ենթարկվել հիմնադրման պահից ՝ 1992 թվականից: Մայիսի 15-ից 2002 թվականը ՝ ՀԱՊԿ վերափոխումը ՀԱՊԿ: ՀԱՊ վերափոխման պաշտոնական պատճառներից մեկը կոլեկտիվ անվտանգության շրջանակներում համագործակցության ընդլայնումն էր: Սակայն, ըստ որոշ փորձագետների, դա արվել է այն պատճառով, որ շատ հաճախ ռազմաքաղաքական հարաբերությունները խոչընդոտում էին ԱՊՀ-ի զարգացմանը: Հենց այս կարգավիճակն էր, որ հանգեցրեց ՀԱՊԿ-ի վերափոխմանը ՀԱՊԿ-ի, որն էլ իր հերթին անհրաժեշտություն առաջացրեց ստեղծել մի շարք նոր ուժային կենտրոններ: ՀԱՊԿ կոալիցիոն ուժերի (գործառնական արձագանքման, խաղաղապահության, կոլեկտիվ ավիացիայի), ՀԱՊԿ աջակցության ուժերի (թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառության դեմ պայքարի իրավասու մարմինների համակարգում, ապօրինի միգրացիայի դեմ պայքարի իրավասու մարմինների համակարգում) հանձնաժողով): 2000-ականների սկզբին Կովկասի տարածաշրջանում տիրող իրավիճակը ստեղծեց նոր քաղաքական դաշտ: Տարածաշրջանային հավաքական անվտանգության համակարգի ձևավորման համար հիմք է հանդիսացել «բազմակողմ ուժերի» օգտագործումը: ՀԱՊԿ տարածաշրջանային ուժերի միջոցների դուրսբերման մասին որոշումը հաստատվել է 2000 թվականին: Մայիսի 24-ին Մինսկում կայացած Հավաքական անվտանգության խորհրդի նիստի ժամանակ: Որոշվեց տարածաշրջանային ուժերը կազմել երեք ուղղությամբ: Նրանցից յուրաքանչյուրին պայմանականորեն կցված էին ծովային գոտիները. • Կովկաս (Սև ծով) - նախատեսվում էր կազմակերպել հայ-ռուսական համագործակցության միջոցով: Այս համագործակցությունը հնարավորություն տվեց Հայաստանին լուրջ դեր խաղալ տարածաշրջանում անվտանգության ապահովման գործում: Ռուսաստանը, մյուս կողմից, կարողացավ պահպանել ռազմական ներկայությունը իր համար կարևոր տարածաշրջանում ՝ նվազեցնելով իր արտաքին բացասական ազդեցությունները հարավային սահմանների մոտակայքում առկա հակամարտությունների վրա: • Արևելյան Եվրոպա (Բալթյան) - Արևելյան Եվրոպայի ուղղությամբ այն կազմակերպվեց, ամրապնդվեց Ռուսաստանի և Բելառուսի միջև կնքված պայմանագրով: ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Ռուսաստանը կորցրեց իր հակաօդային համակարգը `թողնելով միայն երկու առանձին հակաօդային ուժեր` չորս կորպուսով (Բելառուսում `11-րդ, Ուկրաինայում` 28-րդ, 28-րդ, 49-րդ և 60-րդ): Այդ պատճառով, երբ Ուկրաինան չմիացավ ՀԱՊԿ-ին, միակ տարբերակը Բելառուսի Հանրապետությունն էր Արևելյան Եվրոպայում: Արտաքին սահմանների համատեղ պաշտպանության և Ռուսաստանի և Բելառուսի Հանրապետության միջև օդային պաշտպանության համատեղ տարածաշրջանային համակարգի ստեղծման մասին համաձայնագիրը ստորագրվել է 2009 թ. Այն վավերացվել է Ռուսաստանի կողմից 2009-ին, իսկ Բելառուսի Հանրապետությունը `2012-ին: [8] • Կենտրոնական Ասիայի (Կասպից) - Կենտրոնական Ասիայի ուժերը ձեւավորվել են ռուս-ղազախական համագործակցության միջոցով: Այս տարածաշրջանում կա ռուս-ուզբեկական համագործակցություն: Չնայած այն հանգամանքին, որ 1995-ին Ուզբեկստանը դուրս եկավ ՀԱՊԿ-ից, այնուամենայնիվ, շարունակվեց համագործակցությունը հակաօդային պաշտպանության ոլորտում: Իհարկե, առանցքայինը ռուս-ղազախականն էր: Կենտրոնական Ասիայում հակաօդային պաշտպանության միացյալ համակարգի ստեղծումը կազմակերպվել էր 2014 թվականին: Համաձայնագիրը ստորագրվեց 2006 թվականի մայիսի 13-ին byազախստանի Հանրապետության Ռուսաստանի Դաշնության կողմից: Ռուս-ղազախական հակաօդային պաշտպանության համակարգի հիմնական նպատակը տերությունների օդային տարածքի, ինչպես նաև տարածքային ամբողջականության և անկախության պաշտպանությունն էր: ՀՕՊ զորքերի հրամանատարները նշանակվելու են Ռուսաստանի Դաշնության և ofազախստանի Հանրապետության Նախագահների կողմից `պաշտպանության նախարարների առաջարկությամբ: Այսպիսով, հաշվի առնելով ՀԱՊԿ-ի պատասխանատվության տարածքի աշխարհագրական սահմանները և դրանում ներգրավված պետությունների շահերի տարբերությունները, ՀԱՊԿ-ը բաժանվեց ենթաշրջանների `հավաքական անվտանգությունն ապահովելու համար: Տարածաշրջանային խնդիրների արդյունավետ լուծման համար ստեղծվեց տարածաշրջանային անվտանգության համակարգ: Բաժանումը ազդեցություն ունեցավ անվտանգության համակարգի ամբողջականության վրա, այնուամենայնիվ, դա հնարավորություն է տալիս բարձրացնել անվտանգության համակարգի կառավարման արդյունավետությունը, քանի որ մի շարք հարցեր կարող են լուծվել երկկողմ մակարդակով ՝ խուսափելով բյուրոկրատական քաշքշուկներից: Ելնելով այս նպատակահարմարությունից `հնարավոր է բարձրացնել տարածաշրջանային ուժերի կառավարման անկախությունը: Ինչ վերաբերում է կոալիցիոն ուժերի կառավարմանը, ապա հաճախ անհրաժեշտ է անցկացնել քաղաքական խորհրդակցություններ, ինչը թույլ կտա հստակեցնել անդամ երկրների ռազմաքաղաքական մոտեցումները անվտանգության հարցերի վերաբերյալ: Այն հաջողությամբ օգտագործվում է, օրինակ, ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում: Կարծում ենք, որ ՀԱՊԿ քաղաքական ռեսուրսների օգտագործման արդյունավետությունը ցածր է, հատկապես տարածաշրջանային խնդիրների լուծման գործում: Forավոք, Հայաստանի ամենամեծ խնդիրն այն է, որ Հայաստանը չունի ուղղակի սահմաններ անդամ ոչ մեկի հետ: Հայաստանի Հանրապետության անդամակցությունը այս կառույցին շատ հաճախ քննադատվում է: Կասկածի տակ է դրվում ՝ արդյո՞ք անհրաժեշտ է Հայաստանի Հանրապետությանը անդամակցել Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությանը: Իշտ է, կան մի շարք բացեր, բայց չպետք է մոռանալ դրական կողմերի մասին. • Հայաստանը զինամթերք է գնում շուկայից համեմատաբար ցածր գներով, • դա զսպող գործիք է Թուրքիայի և Ադրբեջանի համար: • Լ NKՀ հարցում դա բացառում է Kazakhազախստանի և Kyrրղզստանի աջակցությունը Ադրբեջանին: Armeniaիշտ է, Հայաստանի և Kazakhազախստանի միջև լուրջ դաշնակցային հարաբերություններ չկան, քանի որ «Kazakhազախստանն ու Kyrրղըզստանը թյուրքալեզու պետությունների համագործակցության խորհրդի անդամ են», այդ պատճառով շատ հարցերում, մասնավորապես Լ NKՀ հարցում, նրանք նաև քաղաքական չեզոքության քաղաքականությունը այս կազմակերպության անդամ է: Բելառուսի դեպքում հարաբերությունները շատ ավելի կառուցողական են ՝ դատելով Բելառուսի Հանրապետության Նախագահի վերջերս արած հայտարարություններից, որ անհրաժեշտության դեպքում պատրաստ են աջակցել իրենց ռազմավարական գործընկերոջը ՝ Հայաստանին: Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները այլ խնդիր են, քանի որ այն փաստը, որ Ռուսաստանը զենք է վաճառում Ադրբեջանին, շատ քննադատվում է: Եվ իրոք, Ռուսաստանը, լինելով Հայաստանի Հանրապետության ռազմավարական գործընկերը, բարոյական իրավունք չունի նման քայլի դիմել: Ամփոփելով, կարելի է ասել, որ ՀԱՊԿ-ը, որպես միջազգային տարածաշրջանային կազմակերպություն, դեռ ունի բավականին բաց կողմեր, որոնք կապված են հատկապես անդամ երկրների ոչ դաշնակցային հարաբերությունների հետ: Կարծում ենք, որ առաջին հերթին անհրաժեշտ է փորձել լուծել այդ խնդիրը, ինչը համակարգը կդարձնի ավելի ուժեղ, հնարավորություն կտա արդյունավետ օգտագործել առկա ուժերն ու միջոցները: ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Քերյան Գ., Հավաքական անվտանգության գաղափարի պրակտիկայի զարգացումը միջազգային հարաբերություններում, Բանբեր Երջանի համալսարան, միջազգային կապեր, քաղաքագիտություն, 2015 թ. 3 (18), էջ 48-49: [3] Հավաքական անվտանգության պայմանագիր, URL: http: //www.odkbcsto.org/documents/detail.php?ELEMENT_ID=126 (կիրառման ամսաթիվը): 21.01.2017): [4] Պայմանագրի միջազգային կազմակերպություն, URL: http: //www.mfa.am/hy/international-organisations/CSTO/ (հասանելի է: 21.04.2017): [5] Հյուսիսատլանտյան դաշնագիր, URL: http: //www.nato.int/cps/ru/SID-A07EC0F6FEA104B4/natolive/official_texts_17120.htm: 28.04.2017): Հավաքական անվտանգության կազմակերպություններ, [7] Մանուկյան Բ. Ս., Հավաքական անվտանգության ձևավորման գործընթացները ԱՊՀ-ում և Հայաստանում 1995-2001թթ., Հայոց բանակ, Երևան, 2006, էջ. 78 2, URL: http: //tass.ru/armiya-i-opk/2245486http. //tass.ru/armiya-i-opk/2245486 (датаобращения. 28.04.2017): URL. http: //www.ntv.ru/novosti/810756/ (կիրառման ամսաթիվը): 28.04.2017 թ. ։	Հոդվածն անդրադառնում է հետխորհրդային տարածքում անվտանության ապահովման կարևորագույն բաղադրիչներից մեկին՝ ՀԱՊԿ-ին։ Այն կարևորագույն դեր է խաղում անդամ պետությունների անվտանգության ապահովման գործում։ Արդյունքում ներկայացվել են որոշակի առաջարկներ, որոնք կնպաստեն կազմակերպության գործունեության արդյունավետության բարձրացմանը։
Արհեստական բանականությունը՝ որպես գաղափար, հայտնի է մարդկանց 20–րդ դարասկզբից ի վեր, օրինակ՝ հայտնի չեխ գրող Կարլ Չապեկի «Ռոսսոմի ունիվերսալ ռոբոտներ» գիտաֆանտաստիկ ստեղծագործության մեջ խոսվում է ունիվերսալ ռոբոտ Ռոսսոմի մասին, որն ըստ էության արհեստական բանականություն կրողի նախատիպն էր։ Մասնավորապես «արհեստական բանականություն» տերմինն օգտագործվում է նկարագրելու համար այն մեքենաները, որոնք նմանակում են մարդու գիտակցական գործառույթները, ինչպիսիք են՝ սովորելու կամ խնդիրներ լուծելու ունակությունները։ Արհեստական բանականություն օգտագործող հավելվածները բազմազան են, դրանք ներառում են ինքնակառավարվող մեքենաներ, անօդաչու թռչող սարքեր, ծրագրեր, որոնք ապացուցում են մաթեմատիկական բարդ թեորեմները, որոնման համակարգերը (օրինակ՝ Google), ծրագրային օգնականները (օրինակ՝ Siri, Bixby), խաղեր խաղացող ծրագրերը (օրինակ՝ Go, շախ411ԻՆՖՈՐՄԱՏԻԿԱ մատ), պատկերներ ճանաչող ծրագրերը։ Վերջինս աշխատում է նեյրոնային ցանցերի օգնությամբ։ Մարդու տեսողական համակարգը աշխարհի հրաշալիքներից է։ Եկեք ուսումնասիրենք ձեռագրով գրված հետեւյալ թվերի հաջորդականությունը. Մարդկանց մեծ մասը առանց դժվարության կհասկանա այս թվերը որպես 504192։ Մարդու ուղեղի 2 կիսագնդերում տեղակայված է գլխավոր տեսողական սեգմենտը՝ V1, որը պարունակում է 140 միլիոն նեյրոններ, որոնք կապված են միմյանց հետ ավելի քան 10 միլիարդ կապերով (networks)։ Բայց տեսողական ամբողջ համակարգը բաղկացած է մի քանի այդպիսի սեգմենտներից։ Այսպիսով, ձեռագրեր հասկանալը այդքան էլ հեշտ չէ։ Համակարգչում պատկերների ճանաչման ծրագիր ստանալու համար կարելի է օգտվել մարդու ուղեղի տեսողական համակարգի կառուցվածքից։ Համակարգչում ձեռագրերի ճանաչումը կատարվում է նեյրոնային ցանցերի օգնությամբ։ Այն իր հերթին մի համակարգ է, որը սովորում է հսկայական տվյալների բազայի վրա։ Համակարգչում արհեստական նեյրոն է Ֆրանկ Ռոսենբլատի կողմից 1950 թվականներին ստեղծված նեյրոնը, որը կոչվում էր «պերսեպտրոն»։ Պերսեպտրոնը ընդունում է մի քանի բինար մուտքային արժեքներ (x1, x2,...) եւ ստեղծում է մեկ ելքային բինար արժեք։ Ելք նկ.1 Պերսեպտրոնի մոդելը։ Ռոսենբլատը ներկայացնում էր պարզ կանոն հաշվելու համար ելքային արժեքը։ Դրա համար նա ներմուծեց կշիռներ՝ w1, w2,... իրական թվերը։ Նեյրոնների ստեղծած երկու արդյունքները՝ 0 կամ 1, որոշվում են կշիռների գումարի տեսքով՝ ∑ 412ԻՆՖՈՐՄԱՏԻԿԱ 0, եթե ∑ , որտեղ k-ն որեւէ իրական թիվ է։ 1, եթե ∑ Սա այն հիմնական մաթեմատիկական մոդելն է, որն օգտագործվում է նեյրոնային ցանցերում։ Մեկ այլ կերպով կարելի է մտածել, որ այս բանաձեւը գործիք է, որը որոշումներ է կայացնում հաշվի առնելով փաստերը։ Բանաձեւը լավ հասկանալու համար դիտարկենք հետեւյալ օրինակը։ Ենթադրենք, մոտակա օրերին բացօդյա համերգ է տեղի ունենալու, եւ քո այնտեղ լինելը կախված է հետեւյալ 3 պայմաններից. 1. եղանակից, 2. ծնողների թույլտվությունից, 3. հասարակական տրանսպորտի հասանելիությունից։ Կարող ենք այս 3 գործոնները ներկայացնել x1, x2 եւ x3 բինար փոփոխականների տեսքով։ Օրինակ՝ եթե եղանակը լավը լինի, x1=1, հակառակ դեպքում` x1=0։ Նույն կերպ x2=1, եթե ծնողների թույլտվությունը ստանաս, եւ x2=0` հակառակ դեպքում։ Նույն բանը տեղի ունի x3-ի համար։ Իսկ հիմա եկեք պատկերացնենք, որ դու շատ ես կարեւորում ծնողների թույլտվությունը համերգ գնալիս։ Այսպիսով, կշիռները կարելի է ընտրել հետեւյալ կերպ՝ w1=2՝ եղանակի համար, w2=6` թույլտվության համար եւ w3=2` երրորդ պայմանի համար։ Սա վկայում է այն բանի մասին, որ դու կարեւորում ես թույլտվությունը ավելի շատ, քան եղանակը եւ հասարակական տրանսպորտի հասանելիությունը։ Եվ վերջապես, եթե ընտրենք k=5 գործակիցը, այս փոփոխականների ընտրությամբ կստանանք որոշումներ կայացնող հետեւյալ մոդելը, որի արդյունքը կլինի 1՝ կապված ծնողների դրական թույլտվության հետ, եւ 0՝ հակառակ դեպքում։ Սակայն, արդյունքը չի փոխվի մնացած երկու պայմանների առկայության դեպքում։ Նկատենք, որ, չնայած 3 պայմանների առկայությանը, ծնողների թույլտվության պայմանը ամենաազդեցիկն է համերգ գնալու որոշման համար։ Վերոնիշյալ օրինակը որոշումներ կայացնելու մի մոդել է, որը հաշվի է առնում տարբեր պայմաններ։ Համակարգչում խնդիրներ լուծելիս օգտագործվում են մի քանի հազար այսպիսի որոշում կայացնող մոդելներ (նեյրոններ), որի որոշում կայացնելը կախված է իրեն նախորդող շերտերում նեյրոնների կայացրած որոշումներից (նկ. 2)։ Արդյունքը = 413ԻՆՖՈՐՄԱՏԻԿԱ Մուտք Ելք Նկ. 2 Որոշում կայացնելու մոդել։ Ենթադրենք, մուտքը չմշակված ձեռագրերի պիքսելների տվյալ է, եւ մենք ցանկանում ենք այնպես ծրագրավորել նեյրոնային ցանցը, որ դա ճշգրտորեն դասակարգի ձեռագիր գրված թվանշանները։ Դրա համար փոքրիկ փոփոխություն կկատարենք եւ պրեսեպտրոն նեյրոնի փոխարեն կօգտակործենք սիգմոիդ նեյրոն, որը 0 կամ 1 ելքային արժեքների փոխարեն ստեղծում է (0;1) միջակայքի ցանկացած իրական թիվ։ Մեկ այլ ձեւով նեյրոնը կարող ենք դիտել որպես ֆունկցիա. Ֆունկցիայի գրաֆիկից ակնհայտ է, որ -∞-ում ֆունկիցայի արժեքը մոտ է 0-ին, իսկ +∞-ում` 1-ին, այսինքն, ֆունկցիայի արժեքների տիրույ414ԻՆՖՈՐՄԱՏԻԿԱ թը (0;1) միջակայքն է։ Ալգորիթմն աշխատում է հետեւյալ կերպ. նախ ալգորիթմը «վարժվում» է տվյալների բազայի վրա, եւ տվյալների բազայի քանակի ավելացումը վկայում է ալգորիթմի, ավելի ճիշտ` ելքային արժեքի ստացմանը։ Այսպիսով, պատկերների ճանաչման ալգորիթմ ստանալու համար նախ անհրաժեշտ է ունենալ մեծ տվյալների բազա։ Ալգորիթմը կատարվում է հետեւյալ կերպ՝ տվյալների բազայում առկա պատկերի ստացումից հետո ալգորիթմը պատկերի յուրաքանչյուր պիքսելի համապատասխանեցնում է որեւէ արժեք` կախված պիքսելի մգության աստիճանից։ Այսպես, որքան պիքսելը մուգ է, այնքան դրա արժեքը մոտ է 0–ի, հակառակ դեպքում մոտ է 1–ի։ Ուշադրություն դարձնենք, որ (0;1) միջակայքում ստացված իրական թվերը ստացվում են վերը բերված սիգմոիդ ֆունկցիայով։ Հետեւապես, նեյրոնային ցանցի i-րդ նեյրոնի կշիռների գումարը պայմանավորված է i-1, i-2....1 շերտերի նեյրոնների ստեղծած համապատասխան արժեքներով։ Սա նշանակում է, որ երբ արդեն «մարզված» ալգորիթմին որպես մուտքային տվյալ տրամադրում ենք որեւէ ձեռագիր գրված թվի նկար, ենթադրենք՝ «9» թվանշանի նկար, ալգորիթմը այդ նկարի յուրաքանչյուր պիքսելի կհամապատասխանեցնի որեւէ կշիռ, եւ այսպիսով ալգորիթմը կկիրառի սիգմոիդ ֆունկցիան յուրաքանչյուր պիքսելին կցած կշռի վրա, որը կստեղծի որեւէ արժեք (0;1) միջակայքում, որի վրա հետագայում ալգորիթմը կկիրառվի մի քանի անգամ, այսինքն, նախորդ ստացված արժեքները կպայմանավորեն ստացվող հաջորդ արժեքները։ Եվ այսպիսով, ամենավերջին քայլին, որպես ելքային արժեք, կստանանք 10 նեյրոն, որոնցից յուրաքանչյուրը կունենա իրեն կցված որեւէ արժեք (0;1) միջակայքից, եւ այդ նեյրոնի արժեքը, որն ամենամեծն է վերջին ելքային շերտում, կհանդիսանա մուտքագրված պատկերում արտացոլված թվանշանը, տվյալ դեպքում 9-երորդ նեյրոնը ամենավերջին շերտում կունենա ամենամեծ արժեքը, իսկ արժեքը բազմապատկելով 100-ով, կստանանք վստահության գործակիցը՝ արտահայտված տոկոսներով (թե քանի տոկոսով է ալգորիթմը վստահ, որ մուտքագրված նկարում պատկերված է «9» թվանշանը)։ Դիտարկենք արհեստական բանականության, մասնավորապես պատկերների ճանաչման ալգորիթմը գործնականում։ Մեր ալգորիթմը հիմնաված է Google-ի կողմից ստեղծված TenserFlow համակարգի վրա, որն իր մեջ ներառում է պատրաստի նեյրոնային ցանցեր։ Google-ն ալ415ԻՆՖՈՐՄԱՏԻԿԱ գորիթմը կիրառել է 100000 օբյեկտների ճանաչման համար, սակայն պարզ է, որ իրական կյանքում օբյեկտներն ավելին են քան 100000-ը, դրա համար մենք կկիրառենք նախօրոք «վարժեցված» ծրագիրը նոր օբյեկտների պատկերների ճանաչման համար։ Ինչպես տեսանք վերեւում, պատկերների ճանաչումը կատարվում է ներմուծված պատկերը նեյրոնների շերտերի միջով անցկացնելիս, այսպես, առաջին շերտում կատարվում է պատկերում առկա օբյեկտի սահմանագծի հայտաբերում, միջին շերտերում կատարվում է օբյեկտի ձեւի ստուգում, իսկ արդեն վերջին շերտերում կատարվում է վերջնական օբյեկտի ճանաչում, մեր ծրագիրն էլ հենց կազմված է այդ վերջին շերտի «մարզումով»։ Մեր ծրագիրը բաղկացած է 7 քայլից։ Նշենք, որ այս ամենը կատարվում է MacOs օպերացիոն համակարգում։ 1. Բեռնել Python 2.7-ը։ 2. Գրել pip install tensorflow Mac-ի տերմինալում։ 3. Հետո կստեղծենք նկարների բազա, ինչքան նկարների բազան մեծ լինի, այնքան ավելի լավ, քանի որ մարզումը կկատարվի ավելի մեծ նկարների բազայի վրա, եւ արդյունքում կունենանք ավելի հստակ պատասխան ամենավերջում։ Կարելի է ընտրել ցանկացած օբյեկտի պատկերների բազա։ Այս դեպքում ընտրվել է 5 տեսակի ծաղկի պատկերների բազա։ Ողղակի պետք է վստահ լինել, որ ամեն ծաղկի նկար իր համապատասխան անվամբ ֆայլում է (նկ. 3)։ Գրելով այս հրամանը, վեջապես «կմարզենք» ծրագիրը։ Ուղղակի -ի փոխարեն պետք է գրել նկարների բազան պարունակող ֆայլի ճանապարհը (path-ը)։ 416ԻՆՖՈՐՄԱՏԻԿԱ Նկ.3 Նկարների բազայի տեղադրում։ Նկ.4 Վստահության տոկոսի որոշում։ Տեսնենք, թե արդյունքում ինչ ստացվեց։ Կարելի է դուրս գալ բակ եւ նկարել նկարների բազայում առկա ծաղիկների տեսակներից մեկը, 417ԻՆՖՈՐՄԱՏԻԿԱ տվյալ դեպքում` խատուտիկ, ինչպես տեսնում եք նկարի ներքեւի աջ հատվածում։ Python-ի տերմինալում գրում ենք հետեւյալ հրամանը, -ի փոխարեն նշելով խատուտիկի նկարի գտնվելու վայրը համակարգչում։ Ինչպես երեւում է, առաջին տողում գրված է` խատուտիկ, որի դիմաց վստահության տոկոսը՝ 0.99950 (նկ. 4)։	Սույն հոդվածը ծանոթացնում է արհեստական բանականությանը եւ դրա կարեւորագույն բաղադրամասերից մեկին՝ պատկերների ճանաչմանը, որը բավական բարդ գործընթաց է՝ հիմնված մարդու ուղեղի՝ պատկերների ճանաչման գործընթացի վրա։ Հոդվածում ներկայացված տեղեկատվությունը ներառում է պատկերների ճանաչման մաթեմատիկական ալգորիթմները, նեյրոնային ցանցերը՝ ընդգրկելով մանրամասն նկարագրություններ եւ գրաֆիկներ։
Այս հարցի արծարծումը մեր կողմից պայմանավորված էր հիմնականումադրբեջանական «պատմագրության» այն բարբաջանքներով, թե իբր հայկականպետականությունը այս տարածքում (Հարավային Կովկաս) ստեղծվել է արհեստականորեն՝ արտաքին ուժերի (ի նկատի ունի Ռուսական կայսրության)գործուն աջակցության շնորհիվ, իսկ նրա տարածքի անբաժանելի մաս հանդիսացող Նախիջևանի գավառը վարչաքաղաքական և վարչատարածքային առումներով մաս է կազմել «ադրբեջանական հնագույն պետական» կազմավորումներին։ Հոդվածը շարադրելիս մենք զուգահեռաբար խոսելու ենք և՛ «Աշխարհացոյց»-յան Նախճավան գավառի, և՛ Նախճավան քաղաքի մասին։ Նախիջևանը, ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի 34-րդ գավառն էր` 1220 կմ քառ. տարածքով[4, էջ 7]։ Նախիջևանի գավառը տեղագրվում էր Արաքս գետի միջին հոսանքում՝ նրա ձախ ափին։ Առաջին պատմական տեղեկությունները Նախիջևանի մասին տալիս ենուրարտական սեպագիր աղբյուրները։ Խոսքը վերաբերում է Մենուա արքայի (Ք.ա. 810-786 թթ.) Օձասար լեռան լանջի ժայռերին թողած մի արձանագրությանը,որը հայտնաբերել է երկրաբան Վ. Ա. Իգումնովը 1988թ.։ Այդ արձանագրությանմեջ հաղորդվում է. «1.Խալդյան զորությամբ Իշպուինե Սարդուրորդին ասում է,2.Մինուա Իշպուինորդին Արծինե (քաղաքի) երկիրը գրավեց, Իշ (քաղաքի) [երկիրը] (գրավեց)։ 3.Արծիկումե (քաղաքի) երկիրը (գրավեց), Այանիանե (քաղաքի)երկիրը գրավեց, (մարդկանց) սպանեց, վտարեց։ 4.Վերադարձին հիմնեց Խալդեիկոթողը Բուլուա-(լեռան)-վրա։ Սահմանեց կարգ։ 5.Առարկաններն այս Խալդեինթող-զոհաբերվեն` (մեկ) ցլիկ (թող-զոհաբերվի) Խալդե տիրոջն-իր բարձրյալ`Բուլուա-(լեռան)-վրա» [14, էջ 57-58]։ Նախիջևանի վերոհիշյալ արձանագրության տվյալներից պարզվում է, որդեռևս Իշպուինիի և Մենուայի համատեղ գահակալման օրոք ուրարտացիներըիրենց արշավանքներից մեկի ընթացքում անցել են Արաքսի ձախ ափը, Արարատյան դաշտից հարավ-արևելք, Ջուղա քաղաքի մոտակայքում[11, էջ 210]։ Հայ մատենագիրներից ամենահին և վարչաքաղաքական տեսանկյունիցխիստ արժեքավոր տեղեկությունը Նախիջևան գավառի մասին տալիս է ՄովսեսԽորենացին՝ ասելով, որ Ք.ա. VI դ. Երվանդյան Տիգրանը. «Իսկ զԱնոյշ զառաջինկինն Աշդահակայ աղջկունս` հանդերձ պատանեկօք և այլ բազում գերեօք, որչափ թէ աւելի քան զբեւր մի, բնակեցուցանէ յարևելեայ ուսոց մեծի լերինն` (ՄեծՄասիս) մինչև ի սահմանս Գողթանն, որ են Տամբատ, Ոսկիողայ, Դաժգոյնք, ևոր այլք առ եզերբ գետոյն դաստակերտք, յորոց մինն է Վրանջունիք, մինչև հանդէպ ամրոցին Նախջաւանու. և զերիս աւանսն Խրամ և զՋուղայ և զԽոշակունիս։ Իսկ ի մեւս կողմանէ գետոյն զբոլոր դաշտն, որոյ գլուխն Աժդանական, մինչևցնոյն ինքն ամուրն Նախճաւանոյ»[18, էջ 84-85]։ Պատմահոր հաղորդած վերոհիշյալ տեղեկությունից կարելի է ենթադրել, որ սկսած Ք.ա VI դ.՝ Նախիջևանիգավառը Հայոց արքունիքի արքունապատկան տիրույթ էր։ Մովսես Խորենացուհաղորդած մեկ այլ տեղեկություն վկայում է, որ հին Հայաստանի ավագ նախարարական տների կազմում գտնվող Մարդպետունիների կալվածքները և իրավասությունները տարածված էին «յԱտրպատականէ մինչև ցՃուաշ և Նախճաւան»[18, էջ 105]։ Պատմահոր հաղորդած այս տեղեկությունը հիմք է տալիսեզրակացնելու, որ հին շրջանում Նախիջևանը չի մտել Մարդպետականի մեջ,այլ մեկ ուրիշ վարչական միավորի` Սյունիք աշխարհի մեջ[10, էջ 381-382]։ I դարում Հայոց արքունիքը Նախիջևանի գավառը անհայտ պատճառներով անջատել է Սյունիքից և մտցրել Մարդպետականի մեջ։ Ինչպես նշում է Բ.Հարությունյանը. «Տրամաբանական է կարծել, թե նման վարչական փոփոխությունը նպատակ ուներ սահմանազատել արքունի տիրույթները Սյունյաց իշխանների ժառանգական տիրույթներից»[10, էջ 382]։ Եվ քանի որ Մարդպետունիների նախարարական տունը, որն իշխում էր արքայական գանձերի և կանանոցի վրա[12, էջ 64], իր հերթին արքունապատկան տիրույթները վերահսկողմարմին էր, ուստի արքունիքը նպատակահարմար է գտել նրան կցել Նախիջևանգավառը։ Ամենայն հավանականությամբ, մինչև Արշակունիների գահի անկումը՝ 428 թ., Նախիջևան քաղաքն ու գավառը՝ որպես արքունական տիրույթ, մնումեն Մարդպետունիների իրավասության ներքո։ Արշակունիների անկումից հետո իրավականորեն վերանում է նաևՄարդպետունիների իշխանական տունը, իսկ նրանց պատկանող արքունականկալվածքները, այդ թվում՝ Նախիջևան գավառը՝ նույնանուն քաղաքով, անցնումէ Արծրունիներին[21, էջ 319-320]։ Նախիջևան քաղաքն ու գավառը վերջիններիսժառանգական տիրույթներում մնացին ընդհուպ մինչև VIII դ. սկզբները, երբպայմանավորված Հայաստանի վարչաքաղաքական իրավիճակով, այն անցավարաբներին` դառնալով արաբ ոստիկանների տեղապահների նստավայրը։ Խալիֆայության ժամանակաշրջանում արաբ պատմագիրների ու աշխարհագիրների մեծ մասը Արմինիան բաժանում է չորս մասի։ Ըստ այս վարչական բաժանման՝ Նախիջևանը (Նաշավան), Վասպուրականի (Բասֆուրաջան), Դվինի (Դաբիլ), Շիրակի (Սիրաջ), Տայքի (Թայր), Բագրևանդի (Բաղրավանդ) հետ միասին մտնում էր երրորդ Արմինիայի մեջ[13, էջ 16-17]։ Այստեղուշադրության է արժանի այն հանգամանքը, որ Նախիջևանը հիշատակվում էՎասպուրականից անջատ, հանգամանք, որը մեզ թույլ է տալիս ենթադրել, որՆախիջևան քաղաքն իր համանուն գավառով դուրս էր բերվել Արծրունիներիժառանգական տիրույթներից և դարձել էր արաբներին ենթակա վարչաքաղաքական միավոր։ Այն արաբների տիրապետության տակ մնաց մինչև IXդ. կեսերը։ Նախիջևանն իր դիրքով արաբներին հետաքրքրել է թե՛ որպես ռազմական, տնտեսական նշանակություն ունեցող գավառ և թե՛ որպես վարչաքաղաքական միավոր։ Դատելով IX դ. պատմիչ Թովմա Արծրունու[5, էջ 404] հաղորդած տեղեկություններից՝ 705 թ. Նախիջևանի ու Խրամի եկեղեցիներում հայ նախարարներին այրելուց հետո արաբ զորավար Կաշմը (Կասըմ) Նախիջևանն անջատել էՎասպուրականից, քանի որ այն արդեն դարձել էր Արմինիայի արաբ ոստիկանների տեղապահների նստավայր. «Եւ Մահմետի առեալ զհրամանն անիրաւ` հրամայէր Կասմոյ ումեմն, որ էր հրամանատար նորուն ի կողմանսն Նախճաւան քաղաքի»[16, էջ 32-33]։ Թ. Հակոբյանը նշում է. «Այս դեպքերին հաջորդածդարերում Նախիջևանը հաստատուն կերպով չէր պատկանում Սյունյաց և Արծրունյաց սահմանակից նախարարական տներից որևէ մեկի, այլ կռվախնձոր էրհիշյալ իշխանական տների միջև»[8, էջ 35]։ Մեր կարծիքով, դժվար թե նմանհարվածից հետո ուժասպառ եղած վերոնշյալ նախարարական տներըկարողանային ակտիվ պայքարի մեջ մտնել Նախիջևանին տիրելու համար։ Հավանական է կարծել, թե IX դ. կեսերին, արաբական տիրապետությանթուլացմանը զուգընթաց, Սյունյաց գահերեց իշխանները, ընդարձակելով իրենցտիրույթները հարավ՝ մինչև Արաքս գետը, տիրանում են Նախիջևան գավառինու քաղաքին, [22, էջ 183]։ Այն, որ վերջիններս Սյունյաց իշխանների տիրույթներում էին, հաստատվում է Թովմա Արծրունու հետևյալ հաղորդումից, որիհամաձայն՝ Վասպուրականի իշխան Դերենիկի մահից (886 թ.) հետո նրա երեքորդիները բաժանում են Վասպուրականը, և նրանցից ոչ մեկի տիրույթներումՆախիջևանը չի հիշատակվում. «...և անհակառակող գտեալ բարուք՝ բաժանենզաշխարհս յերիս մասունս տալով Աշոտի, որպէս ասացաք յառաջագոյն՝ զգահննախնական իշխանութեան այլովք յոլովագոյն միջոցօք աշխարհիս, մինչևյամուրն Նախճավանու»[5, էջ 374]։ Սակայն Նախճավան գավառն ու քաղաքը Սյունյաց իշխանների ձեռքումմնացին մինչև X դ. սկզբները։ Ինչպես երևում է Շապուհ Բագրատունու «Պատմագրութիւն»-ից, Սմբատ I-ին թագավորը, ընդարձակելով Բագրատունիներիտիրույթները, գրավում է Պարտավը, Սյունիքը, Նախիջևանը, Երնջակը, Վաղարշավանը, Բասենը, Ապահունիքը, Հարք և Տարոնը[15, էջ 50]։ Այսպիսով, Նախիջևան գավառն իր քաղաքով կրկին դառնում է արքունական տիրույթ, և դրանով էր բացատրվում Սմբատ I-ի` Նախիջևանը որոշծառայությունների դիմաց մերթ Արծրունիներին, մերթ Սյունիներին նվիրելուհանգամանքը։ Հենց այս ժամանակ է, որ Նախիջևան քաղաքի շուրջ մեծ հակասություն է առաջանում Սյունյաց և Արծրունյաց իշխանների միջև, որի առիթը905թ.՝ Աշոտ Արծրունու մահից հետո, Սմբատ I թագավորի՝ Նախիջևանը որոշծառայությունների դիմաց Սյունյաց Սմբատ իշխանին նվիրելն էր։ Նախիջևան քաղաքն իր շրջակայքով երկար ժամանակ չմնաց Սյունյացիշխանների ձեռքում, որովհետև Սմբատ I թագավորի սպանությունից հետո այնդարձավ Ատրպատականի ամիրա Յուսուֆի փոխանորդ Նսըրի նստավայրը[17,էջ 143]։ Փաստորեն Ատրպատականի տիրակալի արշավանքներից հետո Նախիջևանը վարչական և տարածքային առումով անջատվել էր Սյունիքից և անցելարաբներին, որտեղ կազմավորվել էր էմիրություն[20, էջ 125]։ Այսպիսով, Նախիջևանը հողի գերագույն սեփականության իրավունքովչի պատկանել հայ նախարարական տներից որևէ մեկի։ Արքայական գահիկորստից հետո, եթե անգամ Նախիջևան քաղաքն իր գավառով անցնում էր Արծրունյաց կամ Սյունյաց իշխանական տներին, ապա շատ կարճ ժամանակով,քանի որ նրա վարչաքաղաքական և ռազմաստրատեգիական նշանակությունըայնքան մեծ էր, որ օտար նվաճողները այն պահում էին իրենց գերիշխանությաններքո։ X դ. 70-ական թթ. Հայոց շահնշահ Աշոտ III Ողորմածին հաջողվեց իրգերիշխանությունը հաստատել Նախիջևանում։ Մեզ է հասել Աշոտ III Ողորմածի հրովարտակը Նախիջևանից ոչ հեռու գտնվող Սուրբ Ստեփանոս Նախավկայի վանքին կալվածքներ նվիրելու մասին, Խաչիկ կաթողիկոսի հաստատության գիրը Աշոտ III թագավորին` Նախավկայի վանքին նվիրած կալվածներիվերաբերյալ և Աշոտ III-ի դուստր Հռիփսիմեի ընծայագիրը նույն վանքին. «ՆԻԵ(976 թ.) տումարիս արամեան...Անդառնալի և բարձր հրամանաւ մերու թէմ ևվիճակ սահմանեցաք, զոր և սահմանեալ էր ի նախնեաց մերոց և ի սուրբ հայրապետէն մերոյ Տեառն Ներսիսէ թոռին մերոյ սուրբ Լուսաւորչին, նախ և առաջհոյակապ և հռչակաւոր մայրաքաղաքն Նախչուան…Ազատ և Գիրան, Ջուղայ ևիւր վանք, Աստապատ և իւր վանք, Շամբ և իւր վանք, Ջաղաց տեղն և իւր վանք,Արարք և իւր վանք…»[1, էջ 2-11]։ Ինչպես վկայում է այս փաստաթուղթը, 976թ.զորքով Մաղարդա Սուրբ Ստեփանոս Նախավկայի վանքն է գալիս Աշոտ IIIՈղորմածը և վանքին է նվիրում Նախիջևանն ու ընդարձակ կալվածքներ շրջակա այլ գավառներից։ Այս փաստը չի կարելի մեկնաբանել այլ կերպ, քան Դվինիցհարավ ընկած Արաքսի հովիտը Բագրատունյաց թագավորությանը միացնելուկամ նվազագույնը` նրա գերիշխանությանը ենթարկելու իրողություն[9, էջ 116]։ Կարելի է ենթադրել, որ Նախիջևանը արքունական մյուս տիրույթների հետ1045թ.՝ հայոց պետականության անկումից հետո, անցնում է Բյուզանդիայի գերիշխանության տակ։ Վարչաքաղաքական այս իրավիճակը բավական կարճ տևեց։ 1063 թ.սելջուկյան սուլթան Ալփասլանը գրավում է Նախիջևան քաղաքը՝ այն դարձնելով իր նստավայրը։ Սելջուկյան տիրապետության շրջանում այն վերածվումէ կարևոր վարչաքաղաքական կենտրոնի, որտեղ կազմավորվում է ամիրայություն։ Նախիջևանի ամիրի իշխանությունը տարածվում էր Հարավարևելյան Հայաստանի ու Ատրպատականի վրա[3, էջ 217-218]։ Սելջուկյան տիրապետությանշրջանը Նախիջևանում ավարտվում է XII դ. կեսերին, որից հետո քաղաքն ուգավառը անցնում են Ատրպատականի Ելտկուզյան Աթաբեկությանը՝ դառնալովնրա ռազմական ու վարչական կարևորագույն հենակետերից մեկը, և պատահական չէ այն իրողությունը, որ Ատրպատականում բարձր դիրքի հասածԵլիկում Օրբելյանը՝ որպես «այս կողմերի գործակալ և զորագլուխ», տիրույթներստացավ Նախիջևան քաղաքում ու նրա շրջակայքում։ Վերջինս իր գավառովդարձավ Օրբելյան իշխանական տան ժառանգական տիրույթն ու նստոցը [17,էջ 8, 280-288]։ XII դ. վերջին ազատագրված Հյուսիսարևելյան Հայաստանը բաժանվեցԶաքարյանների միջև։ Նախիջևան քաղաքը և նրա շրջակայքը բաժին ընկավԻվանե աթաբեկին[6, էջ 154]։ Նախիջևանը երկար ժամանակ չմնաց Զաքարյանների տիրույթներում։ 1225 թ. Հայաստանի գավառները ծանր հարված ստացանԽորեզմի շահ Ջալալ ադ Դինից։ Ի թիվս Հայաստանի այլ գավառների՝ ավերածության է ենթարկվում նաև Նախիջևանը[2, էջ 499]։ Այնուհետև Ջալալ ադ Դինըհաստատվում է Ատրպատականում` Նախիջևան քաղաքը դարձնելով իր նստավայրը[19, էջ 52]։ Վերջինս կարճ ժամանակով է մնում Ջալալ-ադ-Դինի ձեռքում։ Քաղաքի բնակիչների խնդրանքով, դիմում են Խլաթում նստող Մալիք ալԱշրաֆի նաիբ (տեղակալ) Հաջիբ Հուսամ ալ-Դինին և քաղաքը հանձնում նրան.«Բանն այն է, որ Ջալալ-ադ-Դինի վերաբերմունքը վատ էր ժողովրդի նկատմամբ,և զորքն էլ կողոպտում էր»,-գրում է Իբն-ալ-Ասիրը[3, էջ 334]։ Վարչաքաղաքական այս ձևափոխումները պահպանվեցին մինչև 1236 թ.,երբ մոնղոլները, նվաճելով ողջ Հյուսիսարևելյան Հայաստանը, կատարեցին նորվարչական բաժանումներ։ Նախիջևանը Վրաստանի և Հյուսիսարևելյան Հայաստանի հետ մտնում էր Գյուրջիստանի վիլայեթի մեջ, որի կենտրոնը Թիֆլիսն էր։ Շուտով Հյուսիսարևելյան Հայաստանում կազմվեց չորրորդ թումանը, որըՍյունիքի իշխանության հետ ընդգրկում էր նաև Նախիջևանը (Վասպուրականնահանգի Նախճավան և Գողթն գավառների տարածքը - Հ. Փ.)։ Սակայն Սյունիքը շուտով անջատվեց Գյուրջիստանի վիլայեթից՝ դառնալով մոնղոլական խաներին անմիջականորեն ենթակա թուման [7, էջ 356-358]։ XIV դ. վերջերին ԼենկԹեմուրի կատարած վարչատարածքային բաժանումով Նախիջևանը Հայաստանի ու Հարավային Ատրպատականի հետ կազմեց մեկ վարչական միավոր, որիկառավարիչը կոչվում էր Էմիրապետ։ Վերջինիս նստավայրը Թավրիզ քաղաքնէր [7, էջ 358-361]։ Լենկ-Թեմուրի ստեղծած պետությունը կարճատև կյանք ունեցավ։ Նրա մահից հետո այդ ընդարձակ պետությունը շատ արագ քայքայվեց, իսկՀայաստանում իրենց տիրապետությունը հաստատեցին կարա-կոյունլու և ակկոյունլու քոչվոր ցեղերը։ XV դ. ընթացքում վերոհիշյալ քոչվոր ցեղերի տիրապետության շրջանում աստիճանաբար ձևավորվում է Թուման-ե Նախիջևան վարչական միավորը, որն ընդգրկում էր ավելի ընդարձակ տարածք, քան «Աշխարհացոյց»-յան Նախճավան գավառը (Վասպուրական նահանգի Գողթն գավառը,ինչպես նաև Սյունիք նահանգի Ծղուկ, Ճահուկ, Երնջակ և Վայոց ձոր գավառները - Հ. Փ.)։ Այսպիսով, Նախիջևանն իր վարչաքաղաքական բացառիկ նշանակությամբ մեծ դեր է խաղացել Հայոց պատմության ողջ ընթացքում, ինչպես անկախպետականության, այնպես էլ նրա բացակայության պայմաններում։ Այն հնագույն շրջանից եղել է Մեծ Հայքի՝ վարչաքաղաքական կարևոր նշանակությունունեցող գավառներից մեկը, որը ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում երբեք չկորցրեց իր վարչաքաղաքական նշանակությունը և որպես Մեծ Հայքի օրգանական մաս՝ հայ ժողովրդի հայրենիքի անքակտելի բաղադրիչներից մեկն է։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Աբրահամյան Հ., Կալվածագրեր և տնտեսական այլ գործարքների վերաբերյալ արխիվային վավերագրեր, Եր., 1941, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., 191 ¿ç։ 2. Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, ի Մխիթարայ Վանս, Ի Ս. Ղազար, 1893, 522էջ։ 3. Արաբական աղբյուրներ, Իբն-ալ-Ասիր, թարգմանություն բնագրից, առաջաբանը և ծանոթագրությունները՝ Ա. Տեր-Ղևոնդյանի, Եր., 1981, ՀՍՍՀ ԳԱհրատ., 443 էջ։ 4. Երեմյան Ս., Հայաստանն ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Եր., 1963, ՀՍՍՌ ԳԱհրատ., 155 էջ։ 5. Թովմայի վարդապետի Արծրունւոյ պատմութիւն տանն Արծրունեաց, Թիֆլիս, 1910, Աղանեանցի տպ., 529 էջ։ 6. Կիրակոսի վարդապետի Գանձակեցւոյ պատմութիւն Հայոց, Թիֆլիս, 1909,Էլեքտրաշարժ Տպարան օր. Ն. Աղանեանցի Պօլից, 420 էջ։ 7. Հակոբյան Թ., Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն, Եր., 1968, «Միտք» հրատ., 508 էջ։ 8. Հակոբյան Թ., Սյունիքի թագավորությունը, Եր., 1966, «Միտք» հրատ., 220 էջ։ 9. Հայ ժողովրդի պատմություն, ակադ. հրատ., հ. Գ, Եր., 1976, 1031 էջ։ 10. Հարությունյան Բ., Մեծ Հայքի վարչաքաղաքական բաժանման համակարգնըստ «Աշխարհացոյց»-ի, մաս Ա, Եր., 2001, ԵՊՀ հրատ., 403 էջ։ 11. Հարությունյան Ն., Նոր ընթերցումներ և մեկնաբանություններ Նախիջևանիսեպագրում, ՊԲՀ, 2000, N 2, էջ 196-212։ 12. Մանանդյան Հ., Ֆեոդալիզմը Հին Հայաստանում, Եր., 1934,ԵՊՀ հրատ., 336 էջ։ 13. Նալբանդյան Հ., Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հարևան երկրներիմասին, Եր., 1965, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., 258 էջ։ 14. Նախիջևանի հիմնահարցը Մոսկվայի 1921 թ. մարտի 16-ի ռուս-թուրքականպայմանագրում,Գիտաժողովի նյութեր, Եր., 2001,«Նախիջևան» հրատ., 202 էջ։ 15. Շապհոյ Բագրատունւոյ պատմագրութիւն, Էջմիածին, 1921, տպարան ՄայրԱթոռ Սրբոյ Էջնիածնի, 96 էջ։ 16. Պատմութիւն Ղեւոնդայ մեծի վարդապետի Հայոց, Ս. Պետերբուրգ, 1887, իտպարանի Ի. Ն. Սկորոխոդովի, 201 էջ։ 17. Ստեփանոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի պատմութիւն Տանն Սիսական, Մոսկվա, ի տպարանի ճեմարանի Արեւելեան Լեզուաց, 1861, 386 էջ։ 18. Սրբոյ հորն մերոյ Մովսիսի Խորենացւոյ պատմութիւն Հայոց, Թիֆլիս, 1910,Աղանեանցի տպ., 430 էջ։ 19. Վրացական աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, թարգմ. Լ. ՄելիքսեթԲեկ, հ. Բ, Եր., 1936, Մելքոնյան ֆոնդի հրատ., 170 էջ։ 20. ՈՒթմազյան Հ., Սյունիքը IX-X դդ., Եր., 1958, ԵՊՀ հրատ., 380 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՓանոսյան Հրաչյա Երանի - ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի հայցորդ,E-mail։	Աշխատանքում հայ պատմագիտական միտքը հպանցիկ է անդրադարձել Նախիջևան գավառի և քաղաքի պատմության ուսումնասիրվող ժամանակաշրջանի առանձին դրվագներին, և այդ ուսումնասիրություններն ամբողջությամբ պատմական ակնարկի բնույթ են կրում։ Մեր խնդիրն է տպագիր աղբյուրների հաղորդած տեղեկությունների համակողմանի քննության և վերլուծության հիման վրա ներկայացնել ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում Նախիջևանի վարչաքաղաքական և վարչատարածքային ձևափոխումները։ Արժանահավատ և անհերքելի տեղեկություններով հավաստել, որ Նախիջևանի գավառն ու քաղաքը ուսումնասիրվող պատմաշրջանում վարչաքաղաքական և վարչատարածքային առումներով մաս են կազմել հայկական բոլոր թագավորություններին և պետական կազմավորումներին։
ԱՍՏՎԱԾԱՇՆՉՅԱՆ ԱՅԼԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՖԵՆԹԵԶԻ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԱյլաբանությունը ոճական հնար է, որի ժամանակ վերացական գաղափարներըներկայացվում են գեղարվեստական կերպարների միջոցով։ Այն գեղարվեստականպատկեր է կամ նկարագրություն, որտեղ էական է ոչ թե նրա անմիջական, այլթաքնված, փոխաբերական իմաստը։ Նման սկզբունքով են կառուցվում հեքիաթները,առակները, առածները, հանելուկները, ինչպես նաև այլ ժանրերի գործերը [1]։ Այլաբանական պատկերը մանրամասն չի նկարագրում վկայակոչվող երևույթը, այլ ուղղակի ակնարկում՝ ակնկալելով, որ ընթերցողն ունի գիտելիքի բավարար մակարդակքողարկված իմաստը նկատելու, վերլուծելու և տեքստում վերջինիս կարևորություննարձանագրելու համար։ Հաճախ այլաբանությունն օգտագործվում է հեղինակի միտքնավելի ցայտուն և պարզ դարձնելու նպատակով, ինչի շնորհիվ ընթերցողն ընկալում էգրվածքի բարդ խորհուրդը՝ համադրելով իրեն արդեն ծանոթ իրավիճակից կամ դեպքից ունեցած տպավորությանը։ Նույնկերպ աստվածաշնչյան այլաբանություններըմիանգամից գրավում են ընթերցողի ուշադրությունը, սակայն դրանք նկատելու համար հարկ է ունենալ գոնե կրոնական նախնական դաստիարակություն, կրոնի հանդեպ առանձնահատուկ վերաբերմունք կամ էլ պարզապես Աստվածաշնչի հանդեպհետաքրքրություն։ Առաջին հայացքից կարող է թվալ, թե ֆենթեզի ժանրում իսպառ բացակայում ենկրոնական այլաբանությունները, և ամեն ինչ հիմնված է հեքիաթի, կախարդանքի և«հակակրոնական» երևույթների քարոզչության վրա։ Եկեղեցու տարբեր ներկայացուցիչներ բազմիցս դեմ են արտահայտվել նման ժանրի գրքերին և ֆիլմերին՝ պնդելով,որ վերջիններս պղծում են մարդկանց ներաշխարհը և ալեկոծում երևակայությունը։ Այնուամենայնիվ, հաճախ երեխայի հոգուն ավելի հասու է «Լինում է, չի լինում»-ը, քան«Մի՛»-ն և «Չունենաս»-ը, և երբեմն հեքիաթի կաղապարի մեջ թաքցված ուղերձը կարող է ավելի շուտ, ավելի վաղ հասակից ուղղորդել մարդուն դեպի հոգևորը և առ Աստված, քան Սուրբ Գիրքը, հատկապես, երբ գեղարվեստական գործում առկա են աստվածաշնչյան այլաբանություններ։ Աստվածաշնչյան այլաբանությունները «Հարրի Փոթեր» վիպաշարում։ Փրկված տղայի մասին պատմող վիպաշարը հայտնի է ամբողջ աշխարհում և վայելումթե՛ երեխաների, թե՛ մեծահասակների սերը։ Հեղինակը՝ Ջոան Ռոուլինգը, կարողացելէ ստեղծել այնպիսի աշխարհ, որտեղ բարին միշտ հաղթում է չարին, և գլխավորհերոսներին առաջնորդում են հույսը, հավատը և սերը։ Վերջինս, ըստ հեղինակի,գլխավոր և ամենազորեղ զենքն է և փրկության տանող միակ ուղին։ Գրքերի հաջորդականությունը՝ «Հարրի Փոթերը և փիլիսոփայական քարը», «Հարրի Փոթերը ևգաղտնիքների սենյակը», «Հարրի Փոթերը և Ազքաբանի բանտարկյալը», «ՀարրիՓոթերը և հրե գավաթը», «Հարրի Փոթերը և Փյունիկի միաբանությունը», «ՀարրիՓոթերը և Կիսարյուն արքայազնը», «Հարրի Փոթերը և մահվան պարգևները»։ Ռոուլինգի շարադրանքը հարուստ է և արժեքավոր լեզվի գեղագիտական տեսանկյունից,իսկ այլաբանությունները իրենց ուրույն տեղն են զբաղեցնում վիպաշարում։ Օրինակ՝հանուն տնային էլֆերի ազատության մղվող պայքարի միջոցով Ռոուլինգը խոսում էկանանց հավասարազոր իրավունքների մասին։ Այժմ անդրադառնանք աստվածաշնչյան այլաբանություններին. վիպաշարի վերջին գրքում՝ «Հարրի Փոթերը և մահվան պարգևները» [2], հեղինակն ուղղակիորենմեջբերում է կատարել՝ «The Last Enemy That Shall Be Destroyed Is Death» («Վերջինթշնամին, որ պիտի կործանուի, մահն է…», Ա Կորնթացիս 15։ 26 [3])։ Այս նախադասությունը, որը կարելի է համարել քրիստոնեական հավատքի մարմնացում, փորագրված է Հարրի Փոթերի ծնողների շիրմաքարի վրա՝ «Գոդրիքի Հովիտ» կոչվողգյուղում։ Այն, ըստ երևույթի, ամփոփում է ողջ վիպաշարը. հուսալքված Հարրին, ջանալով հասկանալ այս նախադասության իմաստը, հանկարծ սկսում է գիտակցել, որհենց դա է իր ճակատագիրը՝ վերջնական հաղթանակ տանել մահի նկատմամբ ևապրել մահից դուրս։ Այդպես էլ լինում է․ հանուն մարդկության իրեն զոհաբերելուցհետո տղան վերագտնում է կյանքը։ Դա է հավատքով լցված մարդու առաքելությունը։ Հեքիաթի տարրն այստեղ ներկա է այնքանով, որ Հարրին վերադառնում է կենդանիմնացած ընկերների և հարազատների մոտ՝ ապրելու մահկանացուի կյանքով, իսկ համաձայն Աստվածաշնչի՝ մահից հետո մարդը շարունակում է ապրել, բայց արդեն այլկարգավիճակում և այլ տեղ։ Երբ Հարրին ինքնակամ գնում է Արգելված անտառ, որ իր և իր մտերիմներիոխերիմ թշնամի Վոլդեմորը սպանի իրեն, տղայի ներսում արթնանում է վախը՝ցավից, մահից․ նա չի ուզում ամեն ինչի համար պատասխանատու լինել, ուզում է ոչթե սխրագործություններ կատարել, այլ լինել սովորական պատանի, ապրել այնպես,ինչպես բոլորն են ապրում։ Այս դրվագը հիշեցնում է Հիսուս Քրիստոսի խոսքերըԳեթսեմանի այգում, երբ դիմում է իր Հորը․ «Աբբա, Հա՛յր, ամէն ինչ քեզ կարելի է,այս բաժակը ինձնից հեռացրո՛ւ. բայց ոչ թէ ինչպէս ե՛ս եմ կամենում, այլ՝ ինչպէս դո՛ւես կամենում» (Մարկոս 14։ 36) [3]։ Բայց Քրիստոսի սերը մարդկության հանդեպ այնքան ուժեղ է, որ նա մի կողմ է դնում կասկածներն ու շարժվում առաջ։ Այդպես էլ անումէ Հարրին, ում այցելում են իր ծնողների, կնքահոր և ընտանիքի ընկերոջ ուրվականները և հորդորում գնալ մինչև վերջ։ Մահից հետո Հարրին հարություն է առնում ոչայնպես, ինչպես Հիսուս Քրիստոսը, բայց, այնուամենայնիվ, նա վերադառնում է։ Ամբողջ վիպաշարի ընթացքում Հարրիի ուսուցիչն է Հոգվորթս դպրոցի տնօրենԱլբուս Դամբլդորը, ով ուղղորդում և խորհուրդներ է տալիս տղային այնպես, ինչպեսՀովհաննես Մկրտիչը՝ Հիսուս Քրիստոսին։ Իհարկե, սխալ կլիներ ամբողջովին նույնացնել գրքի հերոսներին և նրանց, սակայն Ռոուլինգն Աստվածաշունչը նույնությամբվերարտադրելու նպատակ չուներ։ Նա պարզապես ստեղծեց մի գործ՝ լի քրիստոնեական դասերով, խրատներով և օրինակներով։ Մի առիթով Ալբուս Դամբլդորըասում է Հարրիին․ «Մի՛ խղճա մահացածներին, Հարրի, խղճա՛ ողջերին, հատկապեսնրանց, ովքեր ապրում են առանց սիրո»։ Քրիստոնեական առավել ուժեղ խորհուրդդժվար կլիներ պատկերացնել։ Աստվածաշնչյան այլաբանությունները «Նրա մթին ուժերը» վիպաշարում։ Ֆիլիփ Փուլմենի՝ մեզանում քիչ հայտնի այս եռերգությունը բաղկացած է հետևյալգրքերից․ «Բևեռափայլ» (Հյուսիսային Ամերիկայում հայտնի է որպես «Ոսկե կողմնացույցը») [6], «Ճկուն դանակը» [7] և «Սաթե հեռադիտակը» [8]։ Հեղինակին բազմիցսքննադատել են կրոնի հանդեպ կոպիտ վերաբերմունք դրսևորելու և վերջինս քարոզելու համար։ Փուլմենը եկեղեցին համեմատում է քաղաքական գործչի և առաջնորդիհետ, ով օգտագործում է Սուրբ գրությունն իր քայլերը և որոշումներն արդարացնելուհամար։ Խիստ հավանական է, որ Փուլմենը, ի սկզբանե լինելով ագնոստիկ, ամենևին էլ դեմ չէր լինի ընդունել եկեղեցին որպես հոգևոր և բոլորին միավորող կառույց,եթե դա ամենուրեք համապատասխաներ իրականությանը։ Տեսնելով, որ շատ եկեղեցիներ դարձել են «նյութական», խտրական և չներող՝ Փուլմենն իրեն աթեիստ որակեցև գրեց «Նրա մթին ուժերը» եռերգությունը՝ մարդկանց սթափեցնելու մտադրությամբ։ Այնուամենայնիվ, գրքերն ընթերցելիս ստեղծվում է այնպիսի տպավորություն, թեհեղինակը, լինելով հակակրոնական, ամենևին էլ աթեիստ չէ. նրա հոգու խորքումուժեղ ցավ, հիասթափություն և, որքան էլ զարմանալի թվա, հավատ ունեցող միմարդ, ով դատապարտում է եկեղեցու գործունեությունը` պնդելով, թե Երկիր մոլորակի վրա կատարվող չարիքի գլխավոր պատասխանատուն եկեղեցին է, մասնավորապես՝ Կաթոլիկ եկեղեցին։ Գրքերի հերոսների գլխավոր նպատակն է վերացնել Երկնային Թագավորությունը և փոխարենը կառուցել Երկնային Հանրապետություն։ Հատկանշական է, որ Քենթերբերիի արքեպիսկոպոս Ռոուեն Ուիլյամսն իր աջակցությունն է հայտնել Փուլմենին՝ հավելելով, որ վերջինիս աշխատությունները դպրոցում պետք է դառնան կրոնական կրթական ծրագրի բաղկացուցիչ մաս։ Համաձայն Փուլմենի գրքերի՝ մեզ շրջապատում են հազարավոր աշխարհներ,որոնց մի մասը միմյանց արտացոլանքն է, մյուս մասը՝ զուգահեռ գոյություն ունեցողչափումներ, և երբեմն մարդկանց հաջողվում է ճանապարհորդել այդ աշխարհներով։ Վիպաշարում մեզ առաջին անգամ հանդիպում է «Փոշի» (Dust) եզրույթը։ Փոշին գալիս է Տիեզերքից կամ երկնքից, և այն կարելի է տեսնել միայն հատուկ տեսախցիկի,ապակու կամ հեռադիտակի միջոցով։ Դա այն փոշին չէ, որը կարելի է տեսնել տանկահույքի վրա․ այս փոշին դիպչում է միայն չափահասներին՝ հասուն մարդկանց,ովքեր կրում են ադամական մեղքի հետքերը իրենց և իրենց դեյմոնների վրա։ Իսկովքե՞ր են դեյմոնները. գլխավոր հերոսուհու՝ երիտասարդ Լիրա Բելաքվայի աշխարհում մարդկանց մշտապես ուղեկցում են արարածներ՝ խոսող կենդանիներ, որոնք,քանի դեռ երեխան մեծանում է, դեռևս հստակ ձևավորված չեն և կարող են փոխվել՝կախված երեխայի հուզական և հոգևոր վիճակից։ Այդ արարածները կոչվում ենդեյմոններ, և երբ երեխան սեռահասունանում է, դեյմոնները վերջնականապես մեկկենդանու տեսք են ստանում և չեն փոխվում։ Առանց դեյմոնների մարդիկ չեն կարողապրել․ կենդանիները վերջիններիս հոգու անբաժան մասն են կազմում։ Հետաքրքիրէ, որ բնագրային «daemon» բառն ունի տարբեր նշանակություններ. երբեմն այն կարող է վերաբերել սատանային կամ որևէ չար ոգուն, մինչդեռ հունական դիցաբանության մեջ այն զուրկ է բացասական իմաստից և վերաբերում է Աստծո և մարդու միջևգտնվող գերբնական արարածին։ Եռերգության առաջին գրքում Ադամի և Եվայի աստվածաշնչյան պատմությանըմեկ հավելում է արվում․ երբ Ադամը և Եվան ուտում են արգելված պտուղը, նրանցդեյմոնները դադարում են ձևափոխվել և մեկ կերպարանք են ընդունում, ու Փոշինառաջին անգամ դիպչում է Ադամին և Եվային։ Փուլմենն ակնարկում է, որ ադամականմեղքի, երեխաների սեռական հասունացման և դեյմոնների կայունացման միջև կապկա։ Երեխաները դեռևս «մեղսագործ» և «փոշոտված» չեն, և Մեջիսթիրիումի (Կաթոլիկ եկեղեցու թաքնված վկայակոչում) հավաքագրված Քրմերի (Gobblers) հատուկխմբավորումը վտանգավոր փորձարկումներ է իրականացնում՝ իրականցնելով«անջատում» կոչվող վիրահատությունը, որի նպատակը երեխայի և դեյմոնի կպաըխզելն է, քանի որ Մեջիսթիրիումի-Եկեղեցու կարծիքով՝ հենց դեյմոններն ենՍկզբնական մեղքի կրողներ, իսկ Փոշին այդ մեղքի նյութական ապացույցն է։ Վիրահատությունից հետո երեխաները վերածվում են բանջարեղենի և շատ հաճախմահանում, իսկ այն քչերը, որոնք ողջ են մնում, պարզապես գոյություն են պահպանում՝ առանց հոգու և չգիտակցելով իրենց շուրջը կատարվող իրողությունները։ Կարելի է կարծել, թե «անջատումն» ինչ-որ կերպ նույնացվում է Մկրտությանը,սակայն վերջինիս ժամանակ մարդը ֆիզիկապես և հոգեպես չի տանջվում։ Հավանաբար Փուլմենի նպատակը ոչ թե Մկրտության արարողության քննադատումնէր, այլ այն փաստի արձանագրումը, թե իր ազդեցությունն ու հեղինակությունըհաստատելու համար Մեջիսթիրիումը պատրաստ է նույնիսկ երեխայի կյանք խլել։ Լիրայի հայրը՝ Լորդ Էզրիելը, ամբողջ վիպաշարի ընթացքում պնդում է, թեուզում է ոչնչացնել Փոշին և ազատել բոլոր աշխարհները մեղքից, ամոթից և մահից,մինչդեռ նրա իրական նպատակը Փոշին փրկելն է և ապահով պահելը, քանի որ Լորդի կարծիքով՝ այն գեղեցիկ է, և հենց Փոշու շնորհիվ են մարդիկ գիտակցում և ընկալում աներևակայելին և ազդեցիկը։ Հատկանշական է, որ եռերգությունն այդպես էլ չիտալիս այն հարցի պատասխանը, թե արդյոք Փոշին իսկապես մեղսագործ է․յուրաքանչյուր ընթերցող պետք է գտնի պատասխանը իր հոգու ներսում։ Բժիշկ Մերի Մելոունն ապրում է մեր աշխարհում, չունի դեյմոն և անգամ չի լսելվերջինիս նմանների գոյության մասին։ Այնուամենայնիվ, աշխատանքից զատ նաուսումնասիրում է մթին մատերիան․ մի օր տեսնելով, որ Փոշին լքում է Տիեզերքը՝բժիշկը որոշում է փրկել այն։ Երբ Մերին հանդիպում է Լիրային և նրա նոր ընկերոջը՝Ուիլին, նա դեռևս չգիտի, որ այդ երկուսը դառնալու են գալիք սերնդի նոր Ադամը ևԵվան, իսկ բժիշկ Մալոունին հասնելու է Օձի դերը։ Կարդալով այդ մարգարեությունըՓոշու հետ շփվելու համար նախատեսված հատուկ սարքում՝ Մերիի թերահավատությունը և կասկածները հօդս են ցնդում․ նա շտապում է փրկելու երեխաներինև Փոշին՝ չկենտրոնանալով Օձի իր առաքելության վրա։ Երրորդ գրքի վերջին գլուխներից մեկում բժիշկ Մելոունը Լիրայինն և Ուիլին պատմում է իր առաջին սիրոպատմությունը․տարիներ առաջ մի երիտասարդ տղա հյուրասիրեց Մերիին քաղցրպարցիպանով, և այն պահին, երբ տղայի մատները դիպան աղջկա շուրթերին, Մերինտարօրինակ զգացողություն ունեցավ, որը վերածվեց հաճելի զգացմունքի և սկսեցարմատավորվել աղջկա սրտում։ Լիրան և Ուիլը իրար են նայում և հասկանում, որնույնը սպասում է նաև իրենց, և ճաշի ժամանակ Լիրան միրգ է վերցնում և մոտեցնումայն Ուիլի շուրթերին։ Քիչ անց նրանք սկսում են համբուրվել, իսկ Մերին տեսնում է՝ինչպես է Փոշին վերադառնում աշխարհ։ Այդ պահին է, որ Լիրայի և Ուիլի դեյմոններըվերջնականապես ձևավորվում են, և նրանց դիպչում է Ադամական մեղքը, որը, ըստՓուլմենի, կարելի է համարել դեպքերի բնական զարգացում, այլ ոչ թե չարագուշակև պիղծ երևույթ։ Աստվածաշնչյան այլաբանությունները «Նարնիայի քրոնիկոնը» վիապաշարում։ Վիպաշարի հեղինակը՝ Քլայվ Սթեյփլզ Լյուիսը, անթիվ և երբեմն նույնիսկ աստվածաշնչյան շատ ակնհայտ այլաբանություններ է գործածել՝ Աստվածաշունչը մանկահասակ ընթերցողին մատչելի ներկայացնելու նպատակով։ Ըստ տրամաբանականհաջորդականության վիապաշարի գրքերն են՝ «Մոգի զարմիկը», «Առյուծը, կախարդըև պահարանը», «Ձին և իր տղան», «Արքայազն Քեսփիեն․ վերադարձ դեպի Նարնիա», «Արշալույս նավով ճանապարհորդությունը», «Արծաթե աթոռը» և «Վերջին ճակատամարտը» [4]։ Նարնիան մոգական աշխարհ է, որն առաջին գրքում արարում է Մեծն ԱռյուծԱսլանը։ Ասլանը տարածքը բնակեցնում է խոսող կենդանիներով, կենտավրոսներովև գերբնական այլ արարածներով՝ Նարնիայի թագավոր և թագուհի հռչակելով ազնիվ, բարի կառապանի և նրա կնոջը։ Ասլանը ցանկանում է Նարնիայում հատուկ ծառտնկել, որն իր ներքին ուժով կպաշտպանի երկիրը չարագործ Սպիտակ կախարդՋեյդիսից, ով վիպաշարում ներկայացվում է որպես Ադամի և Լիլիթի դուստր։ Նարնիան փրկելու համար Ասլանին առեղծվածային այգում աճող մի կախարդականծառի խնձոր է հարկավոր՝ Նարնիայում նմանատիպ ծառ տնկելու համար։ Այգին ևծառն արդեն իսկ հուշում են ընթերցողին, որ խոսքը Եդեմի և Բարու ևչարի գիտության ծառի մասին է։ Այդ ժամանակ Նարնիայում են երկու երեխաներ՝Դիգորի և Փոլլի («Ադամի որդի և Եվայի դուստր»՝ այդպես է կոչում նրանց Ասլանը), ևԴիգորին է ստանձնում ծառի պտուղը Ասլանին բերելու պարտականությունը։ Հասնելով այգի և քաղելով պտուղը՝ Դիգորին հանկարծ տեսնում է, թե ինչպես էՋեյդիսը ուտում խնձորներից մեկը։ Կախարդը պնդում է, որ այլևս անմահ է, և սկսումհամոզել Դիգորիին, որ վերջինս պտուղը քաղի ոչ թե ինչ-որ տաօրինակ առյուծի, այլիր և իր հիվանդ մոր համար, որին հնարավոր կլինի բուժել խնձորի շնորհիվ։ ԱյստեղՋեյդիսը խաղում է գայթակղող Օձի դերը, բայց, այնումենայնիվ, Կախարդը մի շատանփույթ սխալ է թույլ տալիս․ նա հորդորում է տղային լքել Փոլլիին, վայելել կյանքիանվերջությունը՝ թաքցնելով մորից, որ խնձորը գողացված է, և այդ պահին Դիգորինհիշում է այգու դարպասներին փորագրված քառատողը՝Բնագրային տարբերակ [5]՝Թարգմանություն՝Տար պտուղս մյուսներին, իսկ թե հանկարծ քեզ պահես, Մտի՛ր ոսկե դռան միջով կամ մի՛ մտիր ընդհանրապես,Կամ գողանաս այստեղ մի բան, կամ սողոսկես պատերով,Կարժանանաս դու վշտի՝ հաճույքի կերպարանքով։ (թարգմանությունն իմն է ՝ Ք․ Օ.)Դիգորին անմիջապես ուշքի է գալիս Ջեյդիսի դյութանքից և մերժում նրան՝շտապելով Ասլանի մոտ։ Տղան գցում է խնձորը թաց հողի մեջ, և քիչ անց այդտեղ միգեղեցիկ, հսկա ծառ է գոյանում։ Ասլանը շնորհակալություն է հայտնում երեխաներին՝հավելելով, որ ճիշտ ժամանակին քաղած պտուղը ոչ ոքի դժբախտ չի դարձնում։ Հնարավոր է, որ Լյուիսի կարծիքով՝ Ադամը և Եվան վաղ թե ուշ պետք է քաղեինպտուղը Բարու և չարի գիտության ծառից, սակայն նրանք դա արեցին սխալ պահինև սխալ արարածի գայթակղության արդյունքում։ Առյուծը գիտի, որ Դիգորիի մայրըհիվանդ է, և ակնհայտ է, որ նա տղայի պես վշտացած է (այնպես, ինչպես Քրիստոսնէ վշտանում և հոգ տանում մարդկության մասին)։ Ասլանը թույլ է տալիս, որ Դիգորինբուժիչ խնձորներից մեկը տանի իր մորը՝ ասելով, որ թեև մարդկանց աշխարհում չիկարելի անվերջ ապրել, այնումենայնիվ, առողջ լինել միանգամայն հնարավոր է։ Այստեղ վկայակոչվում է Աստծո սրտացավությունը մարդկանց և հատկապես նրանցնկատմամբ, ովքեր հավատարիմ են ՆՐԱՆ։ Աստվածաշնչյան այլաբանության մեկ այլ ցայտուն օրինակ «Առյուծը, կախարդըև պահարանը» գրքում․ Էդմունդ Փեվենսին դավաճանում է իր ընտանիքի անդամներին (Հուդայի վկայակոչում), ինչի համար պետք է Սպիտակ Կախարդի զոհը դառնա,քանի որ, համաձայն Նարնիայի օրենսդրության, դավաճանները պատկանում են Ջեյդիսին։ Տեսնելով, որ Էդմունդը զղջում է՝ Ասլանը որոշում է տղայի փոխարեն իրենզոհաբերել։ Ջեյդիսը մեծ խանդավառությամբ համաձայնում է և հրամայում իր աջակիցներին բռնել առյուծին, կապել նրան, ծեծել, խուզել և դնել աշխարհի ստեղծումիցառաջ Ասլանի հոր կառուցած Քարե Սեղանի վրա։ Այստեղ շատ հստակ ուրվագծվումէ Քրիստոսի ճակատագիրը, և եթե վիպաշարի որոշ հատվածներից կարող ենքենթադրել, որ Ասլանը Աստվածն է, ապա այո դրվագից պարզ է դառնում, որ Լյուիսնավելի շատ հակվում է Առյուծին Քրիստոսի հետ կապելուն։ Սպիտակ Կախարդը սպանում է Ասլանին և հեռանում, սակայն հաջորդ առավոտյան Քարե Սեղանը ջարդվումէ, և Ասլանը հարություն է առնում՝ դառնալով էլ ավելի զորեղ։ Չարությունը և փառամոլությունը այնքան էին կուրացրել Ջեյդիսին, որ վերջինս աչքաթող էր արել շատկարևոր մի փաստ․ եթե անմեղ էակն անշահախնդիր իրեն զոհաբերեր իրական դավաճանի փոխարեն, Քարե Սեղանը կջարդվեր և Մահը պարտության կմատնվեր․«Վերջին թշնամին, որ պիտի կործանուի, մահն է…», ինչպես և «Հարրի Փոթեր» վիպաշարում։ «Նարնիայի քրոնիկոն»-ում հաճախ պատահում է այնպես, որ մարդն զգում էԱսլանի ներկայությունը և փորձում համոզել իր շրջապատի մարդկանց, որ առյուծըշուտով կհայտնվի, իսկ մնացածը սկսում են համառորեն պնդել, որ եթե իրենք չենտեսնում Ասլանին, ապա Ասլանը հեռու է կամ ընդհանրապես չկա։ Հետագայում գրեթե բոլորն էլ զղջում են, ինչն էլ նկարագրվում է վիպաշարում։ Կասկածամտությանպատճառը հավատի պակասն է․ շատ մարդիկ հավատում են Աստծո գոյությանըառանց նրան տեսնելու, բայց կան նաև մարդիկ, ովքեր փակի տակ են պահում իրենցսրտի աչքերը և չեն ցանկանում կամ վախենում են ներս թողնել Աստծուն՝ փորձելովհամոզել մնացածին, որ վերջիններս նույնպես սխալվում են։ Վերջին գրքում ինքնակոչները փորձում են գրավել Նարնիան, և երկրի բոլորժամանակների թագավորներն ու թագուհիները լքում են սովորական աշխարհը ևվերադառնում՝ մասնակցելու վերջին ճակատամարտին։ Նարնիացիները պարտվումեն, սակայն հայտնվում է Ասլանը և բացում մի դուռ, որի միջով բոլոր դրական հերոսները տեղափոխվում են ավելի գեղեցիկ և կախարդական Նարնիա։ Երբ Փեվենսիները և մնացածը խնդրում են Ասլանին իրենց այլևս հետ չուղարկել, Ասլանը պատասխանում է, թե Ստվերների երկրում (Shadow-Lands, այդպես է Ասլանը կոչում սովորական մարդկանց երկիրը) նրանք բոլորը մահացել են գնացքի վթարի հետևանքով,նրանց ժամանակն այնտեղ սպառվել է, երազն ավարտվեց, և եկավ լուսաբացը։ Այսամենն ասելուց հետո Ասլանը կերապարանափոխվում է, բայց վիպաշարի հեղինակըչի շեշտում, թե ինչպիսի տեսք է ստանում առյուծը՝ պարզապես ընդծելով, որ նա դառնում է աննկարագրելի մեծ և գեղեցիկ։ Լյուիսը հավելում է, թե այժմ սկսվում է հերոսների իրական պատմությունը, որն անվերջ է լինելու։ Խոսքը, բնականաբար, մահվանից հետո Եդեմում հավերժ կյանքի մասին է։ Մանկական գրականություն համարվողվիպաշարի վերջում բոլոր հերոսները, փաստորեն, մահանում են, սակայն այդ մահըմիայն լուսավոր տխրություն է արթնացնում և ընթերցողին տալիս երևակայելու և, որամենակարևորն է՝ հավատալու հնարավորություն։ Հատկանշական է, որ Նարնինայի թագուհիներից մեկը բացակայում է թե՛վերջին ճակատամարտի ժամանակ, թե՛ նոր Նարնիա տեղափոխվելիս։ ՍյուզենՓեվենսիի մասին քույրը և եղբայրներն ասում են, թե նա այլևս Նարնիայի ընկերը չէ,քանի որ հիմա նա ավելի շատ տարված է զգեստներով և շրթներկով և հրաժարվումէ հիշել Նարնիայում անցկացրած ժամանակը՝ այն համարելով մանկականերևակայության արդյունք և խաղ։ Սա հանգեցնում է նրան, որ Սյուզենի ընտանիքիանդամները մահանում են և ընդմիշտ տեղափոխվում Նարնիա, իսկ աղջիկըշարունակում է կենդանի մնալ Ստվերների երկրում։ Այստեղից կարելի է եզրակացնել,որ Լյուիսի համար սեռական հասունությանը հաջորդող նոր հետաքրքրություններըհակասում են քրիտոնեական հավատքին։ Եթե Փուլմենի եռերգության մեջ Փոշին և«հասունությունը» դրական բնույթ ունեին, ապա Լյուիսի համար շրթներկովհետաքրքրվելը հավասար է դավաճանության, ինչի համար էլ հեղինակին բազմիցսքննադատել են։ Իհարկե, սխալ է մոռանալ Նարնիան, սակայն Սյուզենին այդքանկտրուկ դատելու, հակաքրիստոնեական և բացասական ներկայացնելու պատճառըհավանաբար պետք է փնտրել հեղինակի անձնական դրդապատճառներում։ Աստվածաշնչյան այլաբանությունները «Մատանիների տիրակալը» եռերգության մեջ։ «Մատանիների տիրակալը» եռերգությունը Ջ․ Ռ․ Ռ․ Թոլքինի «Հոբիթը» գրքի շարունակությունն է։ Եռերգությունը բաղկացած է հետևյալ գրքերից՝ «Մատանու եղբայրությունը», «Երկու ամրոց», «Արքայի վերադարձը» [9]։ Գրքերում առկաեն քաղաքական անթիվ այլաբանություններ, որոնց մասին կարելի է խոսել ենթադրական եղանակով․ օրինակ՝ գրքերում նկարագրված Մորդորը, ըստ էության, խորհըրդանշում է Երրորդ Ռայխը և այնտեղ տիրող բարքերը։ Սակայն առաջին հերթինհարկ է նշել, որ Թոլքինը, լինելով հավատացյալ քրիստոնյա, չէր կարող զերծ մնալաստվածաշնչյան վկայակոչումներից, և դա ամենից առաջ դրսևորվում է հերոսներիբնութագրերում․ Գենդալֆ Մոխրագույնը նախազգուշացնում է իր ընկերներին չխաբվել Սարումանի՝ գլխավոր չարագործներից մեկի ձայնին, քանի որ վերջինս խոստանում է հագեցնել գիտելիքի ծարավը՝ շատ խոշոր գնի դիմաց։ Այստեղ Սարումաննակնհայտորեն մարմնավորում է Եվային գայթակղած Օձին։ Սարումանն ընդամենըգործիք է, ով ծառայում է Սաուրոնին՝ եռերգության գլխավոր անտագոնիստին, որն,ամենայն հավանականությամբ, մարմնավորում է Սատանային (Լյուցիֆերին)։ Գենդալֆ Մոխրագույնը մահանում է առաջին գրքում, սակայն հետագայում վերակենդանանում է՝ բոլորին ներկայանալով որպես Գենդալֆ Սպիտակ (վկայակոչվում է Քրիստոսի վերակենդանացումն իբրև Աստված), և միայն դրանից հետո նա կարողանում էիր ընկերների և համախոհների հետ միասին պարտության մատնել սև ուժերին։ Երրորդ գիրքը կոչվում է «Արքայի վերադարձը», որտեղ հերոսներից մեկը՝ Արագորնը, պետք է ստանձնի Միջերկրի արքայի դերը, և ժողովուրդը սպասում է նրանայնպես, ինչպես մարդկությունը՝ Հիսուս Քրիստոսին։ Ֆրոդո Բեգինզ անունով հոբիթը (Թոլքինի հորինած կարճահասակ ժողովրդի ներկայացուցիչ) դառնում էՄատանու կրողը և պետք է հասնի Մորդոր՝ մատանին ոչնչացնելու նպատակով։ Ֆրոդոն գրեթե ամեն օր բախվում է տառապանքների և գայթակղությունների, նրա բեռըիսկապես ծանր է, բայց հոբիթը կարողանում է հաղթահարել բոլոր փորձությունները,և հարկ է նշել, որ Ֆրոդոյին մինչև վերջին պահն ուղեկցում է իր այգեպան և ընկերՍեմը, ով ասես հոբիթի պահապան հրեշտակը լինի։ Ֆրոդոն զոհաբերում է իր հոգեկան ներդաշնակությունը և կենսուրախությունը հանուն Միջերկրի՝ ասելով, թե երբեմնինչ-որ բան փրկելու համար անհրաժեշտ է հրաժարվել այդ բանից։ Եռերգությանվերջում նա հեռանում է Էլֆերի հետ, ինչը պարզ հիշեցնում է Հիսուսի համբարձումըԵրկինք իր առաքելությունը կատարելուց հետո։ Կարելի է եզրակացնել, որ այլաբանությունը ճշգրիտ օգտագործելու, ընկալելու ևմեկնաբանելու համար անհրաժեշտ է հիմնարար գիտելիք ունենալ վկայակոչվողգործի/իրի/անձի վերաբերյալ և խորությամբ վերլուծել տեքստը։ Երբեմն բարդ էհստակ նշանակություն վերագրել այս կամ այն այլաբանությանը, բայց փորձելը,այնուամենայնիվ, խրախուսելի է, քանի որ դրանով իսկ կոտրվում են կարծրատիպեր,այն է՝ ֆենթեզի ժանրը դառնում է լուրջ հետազոտության օբյեկտ և այլևս չի ընկալվումիբրև զուտ մանկական գրականություն։ [1] Ջբաշյան Էդ(cid։ 0), Մախչանյան Հ(cid։ 0), Գրականագիտական բառարան, Երևան, ԼույսԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆհրատարակչություն, 1980, էջ 12։ [3] Նոր կտակարան, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 1992, 732 էջ։ URL։ http։ //www.samizdat.qc.ca/arts/lit/PDFs/MagiciansNephew_CSL.pdf (Accessed։ Օհանյան ՔրիստինեԱՍՏՎԱԾԱՇՆՉՅԱՆ ԱՅԼԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՖԵՆԹԵԶԻ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԲանալի բառեր՝ Աստվածաշունչ, այլաբանություն, վկայակոչում, ֆենթեզիգրականություն, Աստված, Հիսուս Քրիստոս։ Այլաբանությունը ոճական հնար է, որի ժամանակ վերացական գաղափարներըներկայացվում են գեղարվեստական կերպարների միջոցով։	Սույն հոդվածի նպատակն է վեր հանել ֆենթեզի ժանրին պատկանող հանրաճանաչ գրականության մեջ տեղ գտած աստվածաշնչյան այլաբանությունները, պարզել դրանց վկայակոչման նպատակը, ինչպես նաև ապացուցել, որ առաջին հայացքից մանկական ժանր թվացող ֆենթեզին հասկանալու համար պահանջվում է նախնական գիտելիք և ոչ մակերեսային վերլուծություն կատարելու ունակություն։
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿԸ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ Ավելի քան մեկ դար է անցել հայկական ցեղասպանությունից, սակայն ցայսօրԹուրքիայի հայերի պատմամշակութային ժառանգությունը շարունակվում է ոչնչացվել։ 1915 թ. դրությամբ հայկական պատմամշակութային ժառանգությունն ընդգրկումէր հազարավոր եկեղեցիներ և վանքեր, որոնք ունեին ինչպես պատմական, այնպեսէլ՝ գեղագիտական մեծ արժեք։ Որևէ ժողովրդի կամ էթնիկ խմբի մշակույթը ոչնչացնելու նպատակով իրականացրած գործողություններն ազգային-մշակութային ցեղասպանություն են կոչում։ Ցեղասպանությունը ոչ միայն ազգային կամ կրոնական խմբի ֆիզիկական բնաջընջումն է, այլև նրա ազգային-հոգևոր մշակույթի ոչնչացումը։ Բազմաթիվ փաստերվկայում են, որ Օսմանյան կայսրությունում հայ բնակչության զանգվածային կոտորածներին ու տեղահանությանը համընթաց, երիտթուրքական կառավարությունըկանխամտածված և նախապես ծրագրած ձգտել է ոչնչացնել նաև հայկական քաղաքակրթության նյութական վկայությունները։ Գիտակցելով եկեղեցու և հավատի դերըհայ ժողովրդի կյանքում` թուրքական կառավարությունը նպատակամղված սպանել էհայ հոգևորականներին, ոչնչացրել եկեղեցիներն ու վանքերը, զավթել եկեղեցականգույքը, միջնադարյան ձեռագիր հազարավոր մատյաններ։ Ըստ 1912-1913 թթ. ՊոլսիՀայոց պատրիարքարանի կազմած և թուրքական կառավարությանը ներկայացրածպաշտոնական պատմագրության, Օսմանյան կայսրության ամբողջ տարածքումհայկական եկեղեցիների ու վանքերի թիվն գերազանցում էր 2000-ը (այդ թվում` IV-Vդդ. վաղ քրիստոնեական եզակի հուշարձաններ)։ Դրանց մեծ մասը ցեղասպանության ժամանակ թալանվել, այրվել և ավերվել են։ Հայ ժողովրդի պատմամշակութային ժառանգության նկատմամբ երիտթուրքերի որդեգրած ոչնչացմանքաղաքականությունը շարունակվեց նաև Հանրապետական Թուրքիայում, քանզի այդհուշարձանները դիտվում էին որպես հայկական ներկայության անցանկալի վկաներ։ Թուրքիայում 1920-ական թթ.-ից սկսվել է նաև Արևմտյան Հայաստանի տեղանունների փոփոխության գործընթաց։ Ներկայումս Արևմտյան Հայաստանի տեղանունների ավելի քան 90 %-ը թրքացվել է։ Հայկական աշխարհագրական տեղանուններըփոխարինվել են թուրքականով, ծրագրած ոչնչացվել են ճարտարապետականհարյուրավոր հուշարձաններ, կամ չեզոքացվել է դրանց հայկական ինքնությունը [1]։ Ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 1974 թ. տվյալների` 1923 թ-ից հետո կանգուն մնացած հայկական913 պատմական-ճարտարապետական հուշարձաններից 464-ն ամբողջովին անհետացել են, 252-ն ավերակ են, իսկ 197-ն ամբողջական նորոգման կարիք ունեն։ Հայկական ճարտարապետական շինությունները հետևողականորեն պայթեցվել են,որպես թիրախ օգտագործվել են թուրքական բանակի զինավարժություններիժամանակ, իսկ քարերն օգտագործվել են որպես շինանյութ։ Գյուղական որոշբնակավայրերում դրանք ծառայում են որպես գոմ, պահեստ, բանտ։ Շատ դեպքերումհայկական եկեղեցիները վերածվել են մզկիթների։ 1987 թ. հունիսի 18-ին Եվրոպական խորհրդարանի ընդունած բանաձևի 6-րդ կետում նշված է, որ թուրքականկառավարությունը ուշադրություն պետք է դարձնի Թուրքիայում ապրող հայ համայնքի լեզվին, մշակույթին, կրթական համակարգին, միաժամանակ` պատշաճ վերաբերմունք ցուցաբերի Թուրքիայի տարածքում գտնվող հայկական հուշարձան-ներիհանդեպ։ Հայկական մշակութային ժառանգության հետևողական ոչնչացումը կամդրա ապօրինի յուրացումը հայերի դեմ իրագործած ցեղասպանության թուրքականքաղաքականության շարունակությունն է։ Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցուվերանորոգումը համարվում է քաղաքական դրսևորում, որը պետք է ուղեկցվի հստակմիջոցառումներով, որպեսզի հայկական ամբողջ ժառանգությունը՝ մոռացված ևպարբերաբար ոչնչացված դարերի ընթացքում, անմիջապես հայտնվի պետությանպաշտպանության ներքո, վերականգնվի և վերադարձվի իսկական տերերին, ինչպեսամրագրված է Թուրքիայի ստորագրած միջազգային փաստաթղթերում։ Հետևաբար,այս հարցը պետք է հստակեցնել միջազգային իրավունքի տեսանկյունից։ Լոզանիպայմանագրի 42-րդ հոդվածի 3-րդ մասով թուրքական կառավարությունը պարտավորվում էր լիակատար պահպանության տակ առնել եկեղեցիները, սինագոգները,գերեզմաններն ու նշյալ փոքրամասնությունների կրոնական այլ հաստատությունները։ Բնականաբար, լիակար պահպանությունը ներառում է ոչ միայն եկեղեցիներըչքանդելն ու չավիրելը, այլև դրանց ամրացումն ու նորոգումը։ Հետևաբար, Սբ. Խաչեկեղեցու շենքի մասնակի նորոգումը ոչ թե բարի կամքի դրսևորում է, այլ Թուրքիայիկողմից հիմնական օրենքի կարգավիճակով ստանձնած միջազգային պարտավորությունների խիստ թերի և ուշացած կատարում` քաղաքական որոշ շահարկումներինկատառումով։ Թուրքիայի իշխանությունները խոչընդոտում են հայկական եկեղեցիների ու մատուռների պահպանմանը՝ օգտագործելով կրոնական ծառայություններինպատակով։ Հայկական եկեղեցու ցանկացած տեսակի վերականգնում, վերակառուցում կամ էլ փոփոխություն և ընդլայնում, որոնք դուրս են որոշակի ծախսերիշեմից, գտնվում են Ընդհանուր տնօրինության կրոնական հիմնադրամի, ինչպես նաևԱրտաքին գործերի նախարարության ենթակայության տակ։ Արհամարհվող ևոչնչացվող ճարտարապետական ժառանգության համաշխարհային նշանակությունունի ինչպես հայ, այնպես էլ արտասահմանյան գիտնականների համար։ Հայկական պատմամշակութային ժառանգության ավերվածության ցանկըբավականին ընդգրկուն է` 1. Տեկորի տաճար` կառուցված 5-րդ դարում, գմբեթավոր բազիլիկ եկեղեցիՇիրակ գավառի համանուն գյուղում` այժմ Թուրքիայի Կարսի մարզի Դիգորքաղաքում, Անիից քիչ հեռու։ Ներկա պահին ամբողջովին ավերված է և վերածվել էմզկիթի։ 2. Աղբակի սբ. Բարդուղիմեոս վանք. Դեյր, Դհեր, Մեծ Հայքի Վասպուրականնահանգում, Մեծ Զաբ գետի աջ ափի բլրի գագաթին։ Ըստ ավանդության՝ I դ.հիմնադրել է Սանատրուկ թագավորը Բարդուղիմեոս առաքյալի գերեզմանի վրա՝նրա մոտ գտնվող Կաթնաղբյուրի ջրով բորոտությունից բուժվելուց հետո։ Վանքըհիշատակվում է XIII դարից։ 3. Սուրբ Կարապետ վանքը թալանվել և մասամբ ավերվել է 1915 թ.։ Այնվերածվել է քարերի կույտի։ 1960 թ. ընթացքում թուրքական բանակն օգտագործվելէ հրետանային դասընթացների վարժանքների համար։ Հետագայում հենց այդ նույնքարերն օգտագործվել են նույն տեղում գյուղի ստեղծման նպատակով։ 4. Վարագա վանք. միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր կրոնական և մշակութային կենտրոնն է, որը գտնվում է Վան քաղաքից հարավ-արևելք՝ Վարագալեռան արևմտյան լանջին։ Այն հիմնադրվել է VII դ.։ Վանական համալիրը բաղկացածէ վեց եկեղեցուց, գավթից, նախասրահից, օժանդակ շինություններից։ 1923-1930ական թթ. հիմնահատակ ոչնչացվել է թուրքական կառավարության հրամանով։ 5. 1998 թ. Կարսի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին վերածվել է մզկիթի։ Բազմաթիվ քարե բեկորներ, հայկական արժեքավոր խաչքարեր և քարեարձանագրություններ օգտագործվել են 1973 թ. Բիթլիսում մզկիթի վերանորոգմանաշխատանքների համար։ Թուրքիան Անին ընդգրկել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մշակութայինհուշարձանի կարգավիճակ ստանալու հավակնորդների ցանկում։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-նհաստատել է այդ ցուցակը, որի մեջ ընդգրկված է 35 հուշարձան։ Իսկ թե երբ Անինկընդգրկվի արդեն վերջնական ցուցակում, պարզ կդառնա առաջիկա տարիներիընթացքում։ Համաձայն Թուրքիայի օրենսդրության` եկեղեցիները և դրանց կիցգործող հաստատություններն իրավաբանական անձի կարգավիճակ չունեն։ Իրավաբանական սահմանափակումների արդյունքում այդ հաստատությունները կարող ենեկամուտ ստանալ բացառապես անշարժ գույքի վաճառքից, վարձակալումից կամլիզինգից։ Նշված հաստատությունները կուտակում են գույքի վարձակալումից ստացված եկամուտը սեփական կարիքների համար, ինչպես նաև դպրոցներին և հիվանդանոցներին օգնելու նպատակով։ Թուրքիայի հայկական հաստատությունները,չունենալով սեփականություն ձեռք բերելու իրավունք, նույնիսկ կարող են զրկվելիրենց պատկանող սեփականությունից։ Եթե համայնքը, հոգևորականների կամծխականների թվաքանակի կրճատման պատճառով մոտ տասը տարվա ընթացքումչի օգտագործում իր սեփականությունը, ապա, ըստ Թուրքիայի օրենսդրության,պետությունը ստանում է իրավունք` օգտագործելու և տնօրինելու այդ սեփականությունը [2]։ Թուրքիայի տարածքում գտնվող հայկական եկեղեցիների վիճակի վերաբերյալմանրամասն կարելի է կարծիք կազմել մասնավորապես Էրզրումից 9 կմ արևմուտքընկած հին հայկական Գեզ գյուղի (Գեզքյոյ) Սուրբ Մինաս եկեղեցու ներկայիս վիճակիմասին հիշատակումով։ «7 հայ սպանեք, դրախտ կընկնեք», «հայի ծնունդ», «հայ» և«հայի զավակ» արտահայտություններն այսօր էլ Էրզրումում որպես հայհոյանք ուվիրավորանք են գործածվում։ Հայերի նկատմամբ ատելությունն ու զզվանքը 1915 թ.Ցեղասպանությունից այսօր դեռ չի վերացել. այժմ հայ ժողովրդից վրեժ են լուծում՝ավերակների վերածելով հայկական եկեղեցիները։ Հին հայկական Գեզ գյուղի ՍուրբՄինաս եկեղեցին այսօր չափազանց վատ վիճակում է. պատմական արժեքներկայացնող այս կառույցը վերածվել է ավերակների։ Էրզրումի Ազիզիե շրջանումտարվող վերափոխման աշխատանքների շրջանակներում պարզվել է, որ 17-րդդարում հայերի կառուցած եկեղեցին մինչև 2012 թվականը շրջանի բնակիչներըորպես ախոռ են օգտագործվել։ Բացի այդ, Սուրբ Մինաս եկեղեցին տուժել և մինչ օրսէլ շարունակում է տուժել գանձեր որոնողների արկածախնդրության հետևանքով, իսկեկեղեցու պատերին հայերին վիրավորող խոսքեր են գրված։ Հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացումը Արևմտյան Հայաստանում և Թուրքիայում շարունակական բնույթ է ունեցել։ Բազմաթիվ փաստեր վկայում են, որ Հայոց ցեղասպանությանը զուգընթաց թուրքերը կանխամտածված և ծրագրված ձգտել են ոչնչացնելնաև հայկական քաղաքակրթության նյութական վկայությունները [3]։ Վերջին շրջանում թուրքական իշխանություններն սկսել են վերականգնել հայկական որոշ կոթողներ, ինչը բացատրվում է ինչպես միջազգային հեղինակությունըբարձրացնելու, այնպես էլ՝ զբոսաշրջությունը զարգացնելու և եկամտի նոր աղբյուրունենալու ձգտման հետ։ Այնուամենայնիվ, հայկական ոչ բոլոր եկեղեցիներն ենհայտնվում թուրքական պետության ուշադրության կենտրոնում, և հայկական մեծթվով կոթողներ կա´մ ավերվում են, կա´մ օգտագործվում որպես քարահանք, կա´մէլ վերածվում այլ նշանակության շինությունների` գոմերի, ախոռների, պահեստների։ Հայկական եկեղեցիները վերանորոգելով` Թուրքիան ցանկանում է ստվերել հայոցցեղասպանության ժխտման և հայ-թուրքական սահմանի բացման հարցում որդեգրած քաղաքականությունը։ Թուրքիայի նմանօրինակ գործելաոճը հարկադրված է«հայկական ամեն ինչ»-ի հանդեպ մշտապես հերքողական կեցվածքից։ Եկեղեցիներվերանորոգելու թուրքական քաղաքականությունն ունի թե՛ քաղաքական, և թե՛տնտեսական շահ։ Սբ. Կիրակոս եկեղեցու վերականգման մասին պաշտոնականհայտարարությունը դեռևս անցյալ տարվա հոկտեմբերի 30-ին բարձրաձայնել է Արամարքեպիսկոպոս Աթեշյանը։ Եկեղեցու վերականգնման մասին խոսել է նաև Թուրքիայի մշակույթի նախարարը` առաջ քաշելով Թուրքիայի տնտեսական զարգացմանշահերը։ Ինչ վերաբերում է Դիարբեքիրի Սբ. Կիրակոս եկեղեցուն, ապա այն 1918 թ.-ինվերածվել է մզկիթի, և յոթ եկեղեցիներից մեկն է, որ գտնվում է Կ. Պոլսի հայոցպատրիարքարանի հովանավորության ներքո։ Հայկական ամենամեծ եկեղեցիներիցմեկը, որը տեղավորում էր 2000-ից ավելի մարդու և ուներ յոթ խորան, այժմպահպանել է միայն երեքը։ Ավելի քան 50 տարի չի գործել ու միայն անցած տարի էօգտագործվել հոգևոր նպատակով։ Չնայած եկեղեցին նորոգվելու է, սակայններկայիս Դիարբեքիրում հայկական համայնք չկա, ու եթե 2004 թ.-ին այնտեղ կար22 հայ, 2006-ին` 7, այժմ Դիարբեքիրում ապրում է ընդամենը 3 հայ [3]։ 1948 թ.-ի ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի ընդունումից հետո սկսվեց մի գործընթաց, երբ ընդունվեցին միջազգային մեծ թվովփաստաթղթեր, որոնք ներկայումս մարդու իրավունքին վերաբերող միջազգայինդրույթներում և նորմերում հանդես են գալիս որպես հիմքեր։ Մարդու իրավունքներիբնագավառում Թուրքիան ստորագրել է բազմաթիվ միջազգային փաստաթղթեր,որոնցով թեև ուղղակիորեն չեն ամրագրվում փոքրամասնության հատուկ իրավունքները, սակայն ապահովվում են բոլորի համար հավասար իրավունքները։ Դրահետ մեկտեղ, միջազգային փաստաթղթերի մեծ մասը, որոնք որևէ ձևով վերաբերումեն փոքրամասնություններին և նրանց իրավունքներին, ստորագրվել են Թուրքիայիկողմից հատուկ վերապահումներով` երկրի Սահմանադրության և 1923 թ. Լոզանիպայմանագրի դրույթների հետ հակասություններից խուսափելու նպատակով։ Թուրքիայի քաղաքականությունը կրոնական փոքրամասնության, մասնավորապես՝հայկական մշակութային ժառանգության նկատմամբ, ընդգծված խտրական բնույթունի։ Թուրքիան խախտել է 1982 թ. ընդունած Սահմանադրության 63-րդ հոդվածը,որով սահմանվում են պետության պատասխանատվությունը պատմական, մշակութային և բնության ժառանգության պահպանության համար և այդ նպատակովձեռնարկվող միջոցառումները։ Այդ գործողությունները չեն համապատասխանումնաև Թուրքիայի քրեական օրենսգրքի «Հանցագործություններ կրոնական ազատության դեմ» գլխին։ Հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացմանն ուղղվածԹուրքիայի քաղաքականությունը մշակութային արժեքների պահպանությունը երաշխավորող միջազգային իրավունքի հիմնարար նորմերի խախտում է։ Մշակութայինժառանգության պահպանությունը նշանակում է հարգանք դրա նկատմամբ և դրաանվտանգության երաշխիք, ինչը նախատեսված է ստորև ներկայացված որոշմիջազգային փաստաթղթերով՝ 1. 1899 թ. և 1907 թ. Հաագայի կոնվենցիաները, մասնավորապես՝ 1907 թ.Հաագայի չորրորդ կոնվենցիայի 27-րդ և 56-րդ հոդվածների կանոններով։ 2. Գիտամշակութային հաստատությունների և պատմական հուշարձաններիպահպանության մասին 1935 թ. ապրիլի 15-ի Ցյուրիխի համաձայնագրով։ 3. Զինված հակամարտությունների ժամանակ մշակութային ժառանգությանպահպանության մասին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կոնվենցիայով (1954 թ. մայիսի 14-ի Հաագայիկոնվենցիա), դրան կից երկու արձանագրություններով (մայիսի 14 առ 1954 թ. ևմարտի 26 առ 1999 թ.) և 1949 թ. Ժնևյան չորրորդ կոնվենցիայի Առաջին և Երկրորդլրացուցիչ արձանագրություններով։ Ահա դավանանքի այսպիսի ազատություն է տիրում ասյօր Թուրքիայում, միերկրույմ, որը նախկինում ևս, բազմիցս իրականացրել է հայերի, հրեաների,ասորիների ցեղասպանություն, ոչնչացրել քրիստոնեական տաճար՝ վերածելովմզկիթների։ Այժմ Թուրքիան մզկիթներ է կառուցում աշխարհի տարբեր երկրներում,հատկապես` Գերմանիայում, ազատություն է պահանջում իսլամական պրոզելիտիզմի(հավատորսություն) համար, ակտիվացնում է թուրք իսլամիստներին՝ երկրից դուրսկառուցելով և հովանավորելով դպրոցների ու մզկիթների [4]։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Committee for Monitoring Minority Rights։ Minorities in Turkey, Istanbul, 2004, p. 6.[3] Միրզոյան Լ., Թուրքիայում գտնվող հայկական պատմամշակութային ժառանգությունը, Երևան, 2015, էջ 14-7։ Անդրիկյան Արման ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿԸ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄԲանալի բառեր՝ էթնոս, ինքնություն, կրոնական հիմնադրամ, ՅՈՒՆԵՍԿՕ, լիզինգ,գանձեր որոնողներ, մզկիթ, ՄԱԿ, միջազգային դրույթներ և նորմեր, Հաագայիկոնվենցիաներ, Ցյուրիխի համաձայնագիր, պրոզելիտիզմ։	Հոդվածի նպատակն է վեր հանել հայկական եկեղեցիների վիճակը Թուրքիայում, պարզաբանել դրանց իրավական կարգավիճակը՝ միջազգային կոնվենցիաների դրույթների և թուրքական օրենսդրությամբ, ինչպես նաև ցույց տալ թուրքական կառավարության կողմից ստանձնած միջազգային կոնվենցիաների խախտումը՝ կապված մշակութային նյութական ժառանգության պահպանման հետ, անդրադառնալ Թուրքիայում խոնարհված և կանգուն հայկական եկեղեցիների թվաքանակին։ Հոդվածում անդրադառնում ենք նաև վերջին շրջանում թուրքական իշխանությունների՝ հայկական որոշ կոթողներ վերականգնելու քաղաքականությանը, ինչը բացատրվում է ինչպես միջազգային հեղինակությունը բարձրացնելու, այնպես էլ՝ զբոսաշրջությունը զարգացնելու և եկամտի նոր աղբյուր ունենալու ձգտման հետ։ Հայկական եկեղեցիները վերանորոգելով` Թուրքիան ցանկանում է ստվերել հայոց ցեղասպանության ժխտման և հայ-թուրքական սահմանի բացման հարցում որդեգրած քաղաքականությունը։
Հայաստանի Հանրապետությունը, լինելով աշխարհիկ պետություն, հատուկ ուշադրություն է դարձնում կրթության աշխարհիկությանը ՝ այն ամրագրելով առարկայական ոլորտը կարգավորող իրավական ակտերում: «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքի 5-րդ հոդվածը սահմանում է կրթության ոլորտում պետական քաղաքականության սկզբունքները, որոնցից մեկը կրթական հաստատություններում կրթության աշխարհիկ բնույթն է [հոդվածներ 5, 5], [հոդվածներ 6, 4], [7, հոդված 5]: Այսօր կրթության աշխարհիկությունը շատ հաճախ ընկալվում է որպես կրթական համակարգի վրա եկեղեցու ցանկացած ազդեցության բացառում, ինչը լրիվ ուռճացված և միակողմանի մոտեցում է աշխարհիկ պետություն հասկացության ընկալման ոլորտում: Կրթության աշխարհիկության կենսունակության խնդրի ուսումնասիրությունն առանձնահատուկ նշանակություն է ստանում հատկապես Հայաստանի Հանրապետության և Հայ Առաքելական եկեղեցու միջև համագործակցության համատեքստում: Ավելին, բարձր գնահատելով ազգային եկեղեցու դերը հայ ժողովրդի մշակույթի զարգացման գործում ՝ պետությունը կրթության ոլորտում վերջիններիս հետ համագործակցության բավականին սերտ դաշտ է ձեւավորել: Այսպիսով, «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքի 17-րդ հոդվածի բովանդակությունից բխում է, որ պետությունը չի խոչընդոտում Ազգային եկեղեցու մենաշնորհային առաքելությունների իրականացմանը, մասնավորապես `« ազատորեն քարոզելով և տարածելով իր կրոնը ամբողջ Հայաստանի Հանրապետություն ... »[4, հոդված 17, կետ (գ)]: Իհարկե, Հայ Առաքելական եկեղեցու դավանանքի տարածման ու տարածման իմաստով «ՀՀ ամբողջ տարածքը» արտահայտությունը չի վերաբերում ընդհանուր և բարձրագույն ուսումնական հաստատություններին, քանի որ հակառակ դեպքում կրթության աշխարհիկ սկզբունքի էությունը աղավաղվել, և վերջինս կլինի զուտ դեկլարատիվ: , Հաշվի առնելով հարցի քննարկման կենցաղային փորձը `պետք է ընդգծել, որ ՀՀ հանրակրթական դպրոցներում պաշտոնապես ճանաչված կրոնական առարկա չկա: 2002 թ. ՀՀ կառավարության և Հայ Առաքելական եկեղեցու միջև կնքված պայմանագրով տարրական և միջնակարգ դպրոցների դասարանների ուսումնական պլանում մտցվեց «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկան 1: Ավելին, նշված առարկայի դասագրքերի մշակումը, ֆինանսական համաձայնագիրը ստորագրեցին ՀՀ վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանը և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ. Այն վերահաստատվեց: 1901 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ մշակումն ու հրատարակումը պետք է տրամադրեր Ազգային եկեղեցին, իսկ դրանց ստեղծման գիտամեթոդական կառավարումը և այլ պարտականությունները վերապահված էին ՀՀ կրթության և գիտության նախարարությանը 2: Պայմանագրով Նորին Սրբության Հայրապետի եւ ՀՀ ԿԳ նախարարի միջեւ 2005 թ. 2003-2004 ուսումնական տարվա ընթացքում «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկան ներդրվեց 4-րդ և 5-րդ դասարաններում: 2005 Առարկան ընդգրկվել է հանրակրթական դպրոցների 4-10 դասարանների ուսումնական պլանում: 2005 թվականից Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Քրիստոնեական դաստիարակության կենտրոնը (ՔDPՀ) ստանձնեց առարկայի դասավանդման հետ կապված հարցերի վերահսկողությունը, իսկ ուսուցիչների վերապատրաստման դասընթացների կազմակերպումը հանձնարարվեց ՔDPԿՊ-ին, ՀՀ կրթության նախարարությանը: և գիտություն, Կրթության ազգային ինստիտուտ և Հայ աստվածաշնչային ընկերություն: Միևնույն ժամանակ, հաստատվել են հանրակրթության հիմնական դպրոցի «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայի ստանդարտը և ուսումնական ծրագիրը (5-9-րդ, 10-11-րդ դասարաններ), ինչպես նաև հետևյալ ընդհանուր նպատակները. դասընթացը սահմանվել է. ա) նպաստել աճող սերնդի ազգային-հոգևոր կերպարի ավարտին ՝ ազգային և համամարդկային արժեքների ներդրման և հաղորդակցության միջոցով. ներթափանցել և արմատավորվել ոլորտում, գ) զարգացնել այնպիսի գիտամանկավարժական այնպիսի մոտեցումներ, որոնք հիմնված են մանկավարժության հիմնական սկզբունքների վրա ՝ մատչելիություն, շարունակականություն ՝ հաշվի առնելով տարիքային առանձնահատկությունները. ինտեգրում այլ առարկաների հետ և այլն: դ) լրացնել հայագիտության մեջ հայոց պատմությանն ու մշակույթին վերաբերող հարցերի շրջանակը `ամրապնդելով սովորողների գիտելիքները այդ առարկաներից, լրացուցիչ անհրաժեշտ տեղեկատվության տրամադրում, ինչպես նաև շատ իրադարձությունների և երևույթների ընթացքը որոշող հոգևոր-եկեղեցական գործոնների լուսաբանում: ՀՀ կրթության և գիտության նախարարի 17.08.2012 թ. «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայի չափանիշն ու ծրագիրը հաստատելու մասին »06.09.2013 թ. Թիվ 1075-Ա / Ք հրամանում փոփոխություններ կատարելու մասին» 06.09.2013 թ. «հանրակրթության հիմնական դպրոցի 10-11-րդ դասարանների համար» 17.07.2012 թ. թիվ 709 Ա / Կ հրամաններ // 191 ԴԱՏԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ Կային դիտարկումներ, որ առարկան նույնացնում է ազգային և կրոնական պատկանելությունը, և առաջարկություններ են արվել Հայոց եկեղեցու պատմության թեման ոչ պարտադիր դարձնելու վերաբերյալ: [21] Նշված դասընթացի վերաբերյալ վիճահարույց հարցերից մեկն այն էր, որ, ըստ հակառակորդների, դասընթացը ուսանողների բացասական վերաբերմունքն է կազմում Հայաստանում կրոնական փոքրամասնությունների նկատմամբ [20, էջ. 40]: Ավելին, որոշ դեպքերում «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկան վերագրվում էր ծայրահեղական գնահատականներին [18] կամ չարդարացված ցանկություններին 4: Այս ամենը սկեպտիկիզմի տեղիք տվեց աշխարհիկ պետության սկզբունքի իրականացման հարցում 5: Անդրադառնալով խնդրին ՝ ՀՀ կառավարությունը 2010 թվականի թիվ 439-Ն որոշմամբ հաստատեց հանրակրթության պետական ստանդարտի և հանրակրթության պետական չափորոշչի ձևավորման և հաստատման կարգը, որը ամրագրված է Հավելված 2-ում: Որոշ հեղինակների դիտարկումների համաձայն, որոշ ուսուցիչներ դասընթացը սկսում են Տերունական աղոթքով: Աշակերտները ոտքի կանգնեցին և վերջում խաչակնքվեցին: Տե՛ս «Եվրասիա» համագործակցության հիմնադրամ, «Կրոնի ազատություն և ազգային փոքրամասնություններին պատկանող երեխաներ և երիտասարդներ», խմբագր. Գ. Տեր-Գաբրիելյան, Երևան, 2014 էջ 25: Որքան էլ զարմանալի և նույնիսկ սարսափելի թվա, առաջարկվեց «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայի դասագրքերում ներառել աշխարհում արդիական դարձած այնպիսի թեմաներ, ինչպիսիք են դիակիզարանների, էվթանազիայի և նույնասեռականների խնդիրները: ամուսնություն. [20, էջ 29]: Անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել «Հայ եկեղեցու պատմություն» դպրոցական առարկայական ծրագրում շարադրված սկզբունքներին, որտեղ ասվում է. «Առարկայի զարգացումը հիմնված է կրթության աշխարհիկ սկզբունքի վրա: Ներկայացված դասընթացի շրջանակներում Հայ եկեղեցու պատմության ուսումնասիրությունը աշխարհիկ կրթություն է, որոշակի էթնոմշակութային, էթնո-կրոնական և քաղաքակրթական ուղղվածության կրոնական դաստիարակության տեսակ »//: 192 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ «Հասարակություն, հասարակագիտական գիտություններ» կրթական կենտրոնում կրոնական բազմազանությանն ուղղված տարրական և հիմնական կրթության ուսումնական ծրագրերի բովանդակության նվազագույն պահանջները: Հատկանշական է, որ որոշման հավելվածում միջնակարգ (ավագ) դպրոցի ուսումնական ծրագրում չի նշվում կրոնական բազմազանությունը: Միևնույն ժամանակ, անդրադառնալով կրոնական բազմազանության ապահովման խնդրին, պետք է ընդգծել, որ բացի «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայի, ազգային եկեղեցու պատմության, աստվածաբանական ուղղության և առհասարակ քրիստոնեական ուսմունքի իմացությունից տեղեկություններ է տրամադրում նաև կենդանիների և բույսերի պաշտամունքի մասին (տոտեմիզմ): Հայկական կամ նախաքրիստոնեական հավատքի, հինդուական, բուդդայական, զրադաշտական, մահմեդական կրոնների, հունահռոմեական դիցաբանության մասին ՝ այդպիսով հանդես գալով որպես տարբեր կրոնների ուսուցման եզակի աղբյուր: Պետք է ընդգծել, որ կրթության աշխարհիկությունը չի պահանջում կրթության ոլորտում կրոնի ուսուցման անթույլատրելիություն: ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը հաստատում է. «Կրթությունը պետք է նպաստի փոխըմբռնմանը, հանդուրժողականությանը և բարեկամությանը բոլոր ժողովուրդների, ռասայական և կրոնական խմբերի միջև ...» [2]: Հռչակագրի այս դրույթները թույլ են տալիս դավանանքի և էթիկայի ընդհանուր պատմությունը դասավանդել հանրային դպրոցներում, եթե այն անցկացվում է անաչառ և օբյեկտիվ: Ավելին, պետական կրթական համակարգից դավանանքի բացառումը, ինչ-որ իմաստով, նույնիսկ հակասում է «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքին ՝ կրթության ոլորտում հայտարարված համընդհանուր արժեքների առաջնահերթությանը [հոդված 5, մաս 1], ինչպես նաև 11- 1-ին հոդվածի դրույթների համաձայն ՝ «կրթության բովանդակությունը ապահովում է ՝ 1) սովորողների համաշխարհային ճանաչման ձևավորում ՝ համաձայն գիտելիքների և կրթական ծրագրերի ժամանակակից մակարդակի (աստիճանի), 2) ազգային ձուլում և ունիվերսալ արժեքներ սովորողների կողմից »[5, հոդված 11] մաս 2]: Վերջինս անխուսափելիորեն ենթադրում է կրոնների պատմության ուսուցում ՝ որպես տարբեր ազգերի հոգևոր կյանքի կարևոր բաղադրիչ և մշակութային արժեք: Ուստի կարելի է եզրակացնել, որ դավանանքների ուսուցումը որպես աշխարհայացքի յուրօրինակ համակարգ անհրաժեշտ է, որպեսզի երեխայի և ընդհանրապես տղամարդու լայնախոհությունն ու աշխարհայացքը կապվեն համընդհանուր արժեքների հետ: Այլ հարց է, որ կրոնական առարկայի դասավանդումը, ելնելով կրթության աշխարհիկ սկզբունքից, պետք է հիմնված լինի բազմակարծության և ազատամիտության վրա, որոնք ժողովրդավարության անկյունաքարն են, և չպետք է վերածվեն որևէ կրոնական ուղղության քարոզչության և կրոնական սերմանման: անհանդուրժողականություն Այս իրավական ընկալումից բխում է, որ ամեն դեպքում կրոնական քարոզչությունը հանրային և բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում անհամատեղելի է կրթության աշխարհիկ սկզբունքի էության հետ, նույնիսկ գերիշխող կամ գերիշխող դավանանքի դեպքում: Այս առումով մի փոքր խնդրահարույց է «Հանրակրթության մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի բովանդակությունը, որը սահմանում է, որ կրթության աշխարհիկությունը բացարձակ չէ, իսկ օրենքով նախատեսված դեպքերում `կրթական հաստատություններում կրոնական քարոզչության բացառիկ թույլտվության հնարավորությունը: կարող է ստեղծվել [հոդված 6, 4., կետ 8]: Հավելենք միայն, որ աշխարհիկ կրթությունը, նույնիսկ որպես բացառություն, չի կարող նախատեսել կրթական հաստատություններում կրոնական քարոզչության ընդլայնում: Հաշվի առնելով այս մտահոգությունները, կարևոր է նշել աշխարհիկ մոտեցումների վրա հիմնված Տոլեդոյի Ուղղորդիչ սկզբունքները, որոնք, չնայած պարտադիր փաստաթուղթ չեն և զուտ խորհրդատվական բնույթ ունեն, այնուամենայնիվ, պարունակում են արժեքավոր ցուցումներ 6: Այս սկզբունքներին համապատասխան, Իսպանիան, ԵԱՀԿ / IՀՄԻԳ-ի կրոնի կամ դավանանքի ազատության հարցերով խորհրդատվական խորհրդի հետ համատեղ, նախաձեռնել են Տոլեդոյի ուղեցույցների մշակում, որը սահմանում է ԵԱՀԿ մասնակից հանրակրթական դպրոցներում ուսուցանվող կրոնի հիմնական սկզբունքները: Նահանգներ Ricրագրերի մշակում, ուսուցիչների վերապատրաստում, աշխարհիկ կրթության, ժողովրդավարության և մարդու իրավունքների հիմնական սկզբունքներին համապատասխանություն: Հարկ է նշել, որ ՀՀ Կառավարության Մարդու իրավունքների ազգային ռազմավարության գործողությունների ծրագիրը մշակվել է պետական դպրոցներում տարբեր կրոնների և դավանանքների հանդուրժողականության խթանման և Տոլեդոյի ուղեցույցների տարածման համար, հատկապես Հայ եկեղեցու պատմության ուսուցիչների և մանկավարժների: տարածաշրջանում [9]: Այստեղից բխում է հիմնավոր հարցը, որ եթե «Հայ եկեղեցու պատմությունը» հայագիտական կողմնորոշման աշխարհիկ առարկա է, ապա ինչու՞ է այդ ոլորտում պատասխանատուների համար կարևոր կրոնների և դավանանքների ուսուցման ձեռնարկի հրատարակումն ու տարածումը: Խնդիրն, ըստ էության, այն է, որ կրոնական կազմակերպություններին պատմական հղումները, ինչպիսին էլ որ դրանք լինեն, կարող են պարունակել կրոնական քարոզչության և խտրականության պոտենցիալ վտանգներ: Հետևաբար, Տոլեդոյի առաջնորդող սկզբունքների տեղայնացումը օգտակար գերակայություն է աշխարհիկ կրթության կայուն իրականացման համատեքստում: Միևնույն ժամանակ տեղին է նշել այն փաստը, որ Մայր Աթոռի քրիստոնեական դաստիարակության կենտրոնը `որպես« Հայ եկեղեցու պատմություն »առարկայի առարկայի դասավանդման չափանիշ` առարկաների դասավանդման տեսանկյունից: Տոլեդոյի ուղեցույցներում ներկայացված են դավանանքի ուսուցման և ուսումնական պլանների պատրաստման մեթոդական ուղեցույցները ՝ հիմնված կրոնի կամ դավանանքի ազատության համընդհանուր իրավունքի վրա, որը հիմնված է փոխադարձ հարգանքի, հանդուրժողականության և միջկրոնական հակամարտությունների բացառման վրա: [26] այցելում է դպրոց, հաճախում դասերին, բարձրաձայնում անտեղի ուսուցչի փոխարինման մասին: Կարծում ենք, որ ավելի արդարացված կլիներ, եթե այդ վերահսկողական գործառույթները վերապահվեին բացառապես պետական իրավասու մարմնին: Իհարկե, ողջունելի է ազգային եկեղեցու ներգրավվածությունը դասագրքերի մշակման և դրանց հետագա կատարելագործման մեջ, և, իրոք, բխում է պետություն-եկեղեցի կապերն ամրապնդելու անհրաժեշտությունից, բայց, մեր կարծիքով, հոգևորականության կողմից ցանկացած դասընթացի վերահսկումը աշխարհիկ ուսումնական հաստատություններում անհամատեղելի է կրթության աշխարհիկ սկզբունքի հետ: Մենք համաձայն ենք այն դիտարկումների հետ, որ ուսուցիչների մասնագիտական որակների, համոզմունքների և արժեքների շնորհիվ ազգային կրոնական կազմակերպության պատմության դասավանդումը կարող է շեղվել իր հաստատած սկզբունքներից և նպատակներից ՝ կանխորոշելով կրոնական քարոզչական տարրի գերակայությունը: Ասվածի համատեքստում հարկ է նշել, որ «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայի նպատակները, լայն իմաստով, ներառում են ազգային եկեղեցու պատմության ուսանողներին փոխանցումը, այլ ոչ թե ցանքը: կրոնական հավատքի կամ հակակրոնական աշխարհայացքի: Այդ պատճառով հրատապ է կառույցներ մտցնել, որպեսզի առարկայի պաշտոնական գործառույթը չվերածվի կրոնական քարոզչության իրական քարոզչության, և այդպիսով չխոչընդոտի աշխարհիկ պետության գաղափարի իրագործմանը, որը անկասկած պահանջում է աշխարհիկ կրթական հաստատություններ: զերծ մնալ աթեիստական գաղափարներ և կրոնական դոկտրինա սերմանելուց: տարածելով և քարոզելով: Հաջորդ կարեւոր հարցը վերաբերում է «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայի պարտադիր դասավանդմանը: Մերժման ընթացակարգի բացակայությունը խախտո՞ւմ է կրթության իրավունքի իրացումը ՝ սեփական համոզմունքներին համապատասխան: Թերեւս անհրաժեշտ է նշել, որ «Հայ եկեղեցու պատմությունը» պաշտոնապես աշխարհիկ առարկա է, այնուամենայնիվ, արտաքին դիտումը բավարար է դասագրքերում քրիստոնեական ուսմունքի ճնշող գերակայությունը նկատելու համար: Հայաստանի Հանրապետությունում կրթության աշխարհիկության ուսումնասիրության շրջանակներում անհրաժեշտ է դիտարկել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի իրավական պրակտիկան `կապված այս խնդրի հետևյալ հետևյալ դեպքերում, մասնավորապես` Ա) այն դեպքում, Folgeron and Others v. Norway, 29.06.2007 Որոշումը [23], որի հիմքը հետևյալն է. 1997 թ.-ին Նորվեգիայի տարրական դպրոցներում ներդրվեց քրիստոնեության, կրոնի և փիլիսոփայության պարտադիր դասընթաց, որը լիարժեք չէր նախատեսում հրաժարվելու կարգը: Նորվեգիայի մարդասիրական ասոցիացիայի անդամ ծնողների մի խումբ դիմել է դպրոցի ադմինիստրացիային ՝ իրենց երեխաներին դպրոցից ազատելու խնդրանքով, սակայն այն մերժվել է: Հայցվորները, իրենց ներքին դատարանները սպառելուց հետո, հայցադիմում ներկայացրեցին Եվրոպական դատարան ՝ պնդելով, որ գործից լիակատար հրաժարվելու փաստը խախտում է իրենց մտքի, խղճի և դավանանքի ազատությունը ՝ Մարդու իրավունքների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 9-րդ հոդվածի համաձայն: և հիմնարար ազատություններ և կոնվենցիա 1 Արձանագրության 2-րդ հոդվածով նախատեսված ծնողների իրավունքը `իրենց երեխաներին կրթություն և ուսուցում տրամադրել` համապատասխան իրենց կրոնական և փիլիսոփայական համոզմունքներին: Ուսումնասիրելով գործը ՝ Դատարանը եզրակացրեց, որ խախտվել է Կոնվենցիայի թիվ 1 Արձանագրության 2-րդ հոդվածը, միևնույն ժամանակ նշելով, որ առարկան հիմնականում հենվում էր քրիստոնեության ուսուցման վրա և չէր ապահովում համընդհանուր չեզոքություն: ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Բ) Գործով Հասան և Էյլեմ engենգներն ընդդեմ Թուրքիայի, 09.10.2007 թ. Որոշում [24]: Այս գործի նախապատմությունը հետևյալն է. Թուրքիայի քաղաքացի Այլեմ engենգը, լինելով ալևիզմի հետևորդ, սովորել է Ստամբուլի միջնակարգ դպրոցում, որտեղ դասավանդվում էր «Կրոնական մշակույթ և էթիկա» առարկան: Հայրը ՝ Հասան engենգը, խնդրեց ազատել իր դստերը նշված դասընթացից, քանի որ այն հիմնականում պարունակում էր սուննիական կողմնորոշման գիտելիքներ և, այդպիսով, ոտնահարում էր իր երեխայի համոզմունքներին համապատասխան կրթություն տրամադրելու իրավունքը: Գործը լսելուց հետո Դատարանը միաձայն հայտնաբերեց Կոնվենցիայի թիվ 1 Արձանագրության 2-րդ հոդվածի խախտում: Համեմատելով «Կրոնական մշակույթ և էթիկա» դասընթացի համար Թուրքիայի կրթության նախարարության կողմից սահմանված մեթոդական ուղեցույցներն ու դասագրքերը ՝ դատարանը նշել է, որ Թուրքիայի կրթական համակարգը համարժեք մոտեցում չունի կրոնական կրթությանը, բայց անտեսում է այլ կրոնական ուղղությունները ՝ առաջնահերթություն տալով իսլամին: Վերոնշյալ իրավական դիրքերը ապացուցում են, որ մեկ կրոնի գերակայության վրա հիմնված պարտադիր կրոնական կրթությունը անհամատեղելի է Կոնվենցիայով հռչակված ծնողների `իրենց կրոնական և փիլիսոփայական համոզմունքներին համապատասխան կրթություն և ուսուցում տրամադրելու ծնողների իրավունքի հետ: Ավելացնենք, որ կրոնական ու փիլիսոփայական համոզմունքները հարգելու իրավունքը պատկանում է երեխայի ծնողներին, այլ ոչ թե հենց իրեն: Այդ համոզմունքները հարգելու պարտավորությունը, սակայն, ենթակա է երեխայի կրթության ուղղակի իրավունքին: Առանց թերագնահատելու քրիստոնեության դերը հայ ժողովրդի և պետության քաղաքակրթական առաջընթացն ապահովելու գործում, պետք է ընդգծել, որ «Հայաստանի եկեղեցու պատմություն» առարկայի պարտադիր դասավանդումը ՀՀ հանրակրթական դպրոցներում չի կարող համատեղվել երեխայի ծնողների կրոնական հավատալիքները: Ընտրովի ընթացակարգեր: Կարևոր է նաև նշել, որ կամավոր կրոնական կրթության սկզբունքը բխում է ազգային եկեղեցու հետ հարաբերությունները կարգավորող օրենքների բովանդակությունից: Իհարկե, «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայից հրաժարվելու կարգի սահմանումը չի կարող նվազեցնել ազգային եկեղեցու անգնահատելի դերն ու առաքելությունը կրթության ոլորտում: «Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկան առաջին հերթին հայագիտական կողմնորոշման առարկա է, որում արտացոլված են ազգային եկեղեցու պատմությունը, նրա տեղն ու դերը ազգային ինստիտուտների շրջանում: Ազգային կրոնական կառույցի 1800-ամյա պատմությունը հայ ժողովրդի պատմության անբաժանելի մասն է և, իհարկե, անհրաժեշտ է այդ առարկան դասավանդել առանձին առարկայի շրջանակներում: Theիշտ է տեսակետը, ըստ որի `Հայ եկեղեցու պատմության առարկայի դասավանդման անհրաժեշտությունը, ըստ էության, պայմանավորված է եկեղեցու առաքելությամբ` զարգացնել ազգային մշակույթը և պահպանել ազգային ինքնությունը [19, p. 15]: Իհարկե, անհրաժեշտ է շեշտել ազգային ավանդույթների, նկարագրության, աշխարհայացքի դերը կրթության ոլորտում ՝ ազգային մշակույթն ու կրոնը համարելով կրթության և դաստիարակության բաղադրիչ: Այս առումով արդարացված է նաև պետական իշխանությունների հոգատար վերաբերմունքը ինչպես ազգային եկեղեցու պատմության, այնպես էլ քրիստոնեական գաղափարախոսության նկատմամբ, որը բխում է ազգային եկեղեցու մատուցած հայրենասիրական ծառայություններից: Այնուամենայնիվ, պետք է շեշտադրվեն նաև ոչ կրոնական փոքրամասնության իրավունքներն ու շահերը, որոնց կրոնական համոզմունքները տարբերվում են «Հայ եկեղեցու պատմության» շրջանակներում հռչակված կրոնական մոտեցումներից: Այս իմաստով անհրաժեշտ է ազգային եկեղեցու հետ սերտ համագործակցության շրջանակներում ողջամտորեն միավորել աշխարհիկ պետության նվազագույն պահանջները: 199 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Այս հարցի քննարկման համատեքստում անհրաժեշտ է նշել ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների հանձնաժողովի 2013 թ. Վերջին դիտարկումները Հայաստանի Հանրապետության երրորդ և չորրորդ համատեղ պարբերական զեկույցի վերաբերյալ, որտեղ Հանձնաժողովը առաջարկել է «վերանայել դպրոցական ծրագիրը ՝ արտացոլելու համար« Պատմություն »առարկայի պարտադիր ուսուցումը [27]: Այսպիսով, ամփոփելով սույն ենթագլխում արված վերլուծության արդյունքները, կարելի է ամփոփել հետևյալ եզրակացությունները. 1) աշխարհիկ պետության սկզբունքի կարևոր բաղադրիչներից մեկը կրթության աշխարհիկությունն է: Դա աշխարհիկ պետությունում կրթական միջավայրի չեզոքության, կրոնական համոզմունքների հիման վրա խտրականության բացառման անհրաժեշտ նախապայման է, ինչը ենթադրում է կրոնական քարոզչության անթույլատրելիություն, կրոնական պատկանելության հիման վրա խտրականություն, 2) պահպանել աշխարհիկության սկզբունքը կրթությունը Հայաստանի Հանրապետությունում; 1-ին հոդվածի 1-ին մասի իրավական կարգավորման պահանջը, համաձայն որի `Մարդու և քաղաքացու հիմնարար իրավունքների և ազատությունների վերաբերյալ Սահմանադրության դրույթները մեկնաբանելիս անհրաժեշտ է նաև հաշվի առնել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկան: Այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ է «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկայի ուսումնական գործընթացի վերահսկողությունը վերապահել բացառապես իրավասու պետական մարմնին, և այդ առարկայի պարտադիր դասավանդումը և դրանից հրաժարվելու ընթացակարգերի բացակայությունը կարող են խոչընդոտ հանդիսանալ այլախոհների շրջանում խղճի և դավանանքի ազատության համար և խեղաթյուրել ինչպես պետական աշխարհիկությունը, այնպես էլ աշխարհիկությունը: Կրոնական բազմակարծության սկզբունքի կարևորությունը: , ։	Աշխարհաքաղաքական իրադարձությունների կիզակետում կրոնի ունեցած ազդեցության եւ դրա սահմանների ընդլայնման մարտահրավերներով պայմանավորված՝ կրոնի ինստիտուտը առանձնահատուկ ուշադրության կենտրոնում է գտնվում պետության եւ հասարակության հետ ունեցած փոխհարաբերությունների տեսանկյունից։ Մարդկային գիտակցության, աշխարհայացքի ձեւավորման վրա կրոնի ազդեցությունը նախ եւ առաջ սկսվում է կրոնական կրթությունից։ Կրթության աշխարհիկության սկզբունքը որպես աշխարհիկ պետության հայեցակարգի եւ մասնավորապես՝ մարդու խղճի եւ կրոնի ազատության իրավունքի կարեւորագույն բաղադրիչ, անխզելիորեն կապված է կրոնական կրթության հետ։ Կրոնական քարոզչությունից եւ պարտադրանքից զերծ կրթությունը` անհատի աշխարհահայացքի ազատ ընտրության եւ իրացման հուսալի երաշխիքներից է։
ՀԱՅ ARԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ ԱՆԻՆ-ը, որը բազմիցս ուսումնասիրվում է, չի դադարում լինել ինչպես տեղական, այնպես էլ օտարերկրյա գիտնականների, ինչպես նաև հետաքրքրությունների լայն շրջանակ ունեցողների ուշադրության կենտրոնում: Քաղաքը չի կորցրել իր ուժն ու հմայքը նույնիսկ ավերված վիճակում: Իրոք, Բագրատունու մայրաքաղաքն ուներ յուրահատուկ գեղեցկություն և գրավչություն, առաջին հերթին անգերազանցելի տեսքով: Ինչպես հայտնի է, ճարտարապետությունը կենտրոնական տեղ է գրավում հայ մշակույթի միջնադարյան պատմության մեջ: Անին «մշակութային խառնարան էր», և որոշ փորձագետներ Անիին համարում են «Հայաստանում ճարտարապետական և պետական ուղղության օրենսդիր» 1: Անին ավելի շատ ուսումնասիրվել է ճարտարապետական առումով: Թորոս Թորամանյանը, պաշտպանական պատերից բացի, նկարագրում է այլ տարածքներ, որոնք նա համարում էր նախկին պարտեզներ 2: Թորամանյանը Անիի ճարտարապետության պատմությունը բաժանում է երեք մարզերի: 1. Կամսարականների ժամանակները: 2. Անիի ճարտարապետության արագ զարգացման ժամանակահատվածը (ընդգրկում է 10-րդ դարի երկրորդ կեսից մինչև 1064 թվականը): 3. Zakաքարյանի շրջան 3. Անիի ճարտարապետության մասին խոսելիս անհնար է չանդրադառնալ քաղաքի հատակագծին, որի առաջին վերականգնողներից մեկը Հ. Աբիխի պնդումներն ընդունելի են համարել մի շարք գիտնականներ, այդ թվում ՝ Տ. Հակոբյան 4: Պարզվեց, որ քաղաքաշինությունը կազմավորվել է միանգամից: Սկզբնապես գոյություն ուներ միայն միջնաբերդը, իսկ մայրաքաղաք հռչակվելուց հետո միջնաբերդի շուրջը կազմավորվեցին Նոր քաղաքը և նրա արվարձանները: Նոր քաղաքը Անիի ամենաշքեղ, ճարտարապետորեն կարևոր մասն էր, որտեղ կառուցվել էին բազմաթիվ եկեղեցական և մոնումենտալ շենքեր: Խոշոր կառույցները հիմնականում գտնվում էին Ակունքյանի և akhաղկոցաձորի մատույցներում 5: Անի եկած բոլոր ճանապարհորդները նշում էին, որ քաղաքը խիտ կառուցված է, տները հաճախ կապվում էին իրար, ինչն էլ առիթ հանդիսացավ Անի քարանձավի ստեղծման համար: Փողոցներն ունեին անկանոն դասավորություն, մեծ և փոքր նրբանցքներ, որոշ տեղերում կար քարե կայաններ, որոնք ընդօրինակվել էին ժամանակակից ժամանակներում Ալեքսանդրապոլում և Ախալցխայում 6: 1817 Անիին այցելում է անգլիացի Ռոբերտ Քեր-Փորթերը, որը մի քանի էջ է հատկացնում Անիի նկարագրությանը իր ուղեգրության մեջ: Նա հատկապես տպավորված էր թագավորական պալատով, որի վրա իր նկարագրությունը դնում է Անիի համբավի առաջին քարը Եվրոպայում: Բրիտանական այցերը Անի ատակ Նրա հիշատակումը խրախուսում է ֆրանսիացիներին, ովքեր Եվգենի Բոբեին ուղարկում են այստեղ ՝ հրահանգելով նրան ուսումնասիրել ավերակները գիտական տեսանկյունից: Յոթ օր մնալով Անիում ՝ նա մանրազնին զննում է և պատճենում մի շարք արձանագրություններ: Ֆրանսիացի գիտնականը Անիի ճարտարապետության մեջ գտել է բյուզանդական «արեւելյան» ոճերը, որոնց մեջ նա նկատել է հայկական բնօրինակը: Նրա կարծիքով, հայ ճարտարապետները ինքնուրույն կատարում էին այս երեք ոճերը, և նրանց ձեռքի աշխատանքն այնպիսի նրբությունների է, որ նրանց տեսնողները չեն նախանձի հույն ճարտարապետներին: Եվգենի Բոբեյը փոխարինում է Թ. Թորոմանյան Թ., Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության վերաբերյալ, Երևան, 1948, էջ: 178 թ. 3 Հակոբյան Թ., Անիի պատմություն, Երեւան, 1980, էջ: 226: 4 Նույն տեղում, Պ. 5 Նույն տեղում, Պ. Texie- ն, ով, տեսնելով Անին, նշում է. «Հայ ժողովուրդն ուներ իր մշակույթը, իր զարգացած, նուրբ ճաշակը, ստեղծագործական տաղանդը: Ապացույց ՝ Անին ինքը: « 1 Անի քաղաքը, Կենտրոնական Ասիայի քաղաքների նման, շատ հակադրություններ ուներ: Դրա հետամնաց շրջաններն ու արվարձանները չեն բարելավվել, փոխարենը բարեկարգվել են կենտրոնական փողոցները: Անիի սուսերամարտը և պաշտպանությունը հիմնականում օգտագործվում են այն պատճառով, որ քաղաքը խիտ բնակեցված է 3: 964 Կառուցվեց քաղաքի Աշոտյան պարիսպը, որը տարանջատում է Հին քաղաքը Նոր քաղաքից, 988 թ. ՝ Սմբատյան երկշար պատը 4: Անին հիմնականում տուֆ քաղաք էր, և տուֆի մշակությունն այստեղ կատարյալ էր. Բոլոր հուշարձանների բոլոր պատերը ներսից և դրսից փայլեցված քարերով պատված էին, այնպիսի հմտությամբ, որ նրանց միջև գծերը հազիվ էին նկատվում 5: Միջնադարյան Հայաստանի բոլոր ճանապարհները տանում էին դեպի մեծ քաղաքներ կամ անցնում դրանցով: Անհրաժեշտ էին համապատասխան շենքեր և հյուրատներ `այլ բիզնես նպատակներով քաղաքներ ժամանողների ժամանակավոր տեղավորում ապահովելու համար: Նրանք սովորաբար պատկանում էին քաղաքի հարուստ մարդկանց: Այս առումով Բագրատունյաց մայրաքաղաքը հատկապես հյուրընկալ էր օտարերկրյա այցելուներին իր հյուրընկալությամբ և շքեղությամբ: 1908-ին Առաքելոց եկեղեցուց ոչ հեռու բացվել են քաղաքային հյուրանոցի մնացորդներ: Մուտքերը առանձնանում էին որոշակի շքեղությամբ, որն իր արտաքին ճարտարապետական լուծմամբ կրկնօրինակում էր Անիի հարուստ մարդկանց պալատների մուտքերը 6: Քաղաքային քարավանատների և հյուրատների ուսումնասիրությունը ենթադրում է, որ եթե ճանապարհների վրա կառուցված վագոն-տնակները ծառայում էին և՛ մարդկանց, և՛ կենդանիներին, ապա քաղաքային հյուրատները հավանաբար սպասարկում էին միայն առանձին «սենյակներով» մարդկանց: Նրանց կողքին գտնվում է էրշուկան, իսկ արտաքին ճարտարապետության մեջ նրանք կրում էին Անիի հարուստ մարդկանց պատկանող շքեղ բնակելի տների ճարտարապետական ազդեցությունը 7: Հանուն քաղաքի զարգացման և առևտրային հարաբերությունների կառուցվել են բազմաթիվ կամուրջներ, որոնք նյութական մշակույթի հուշարձաններ են, որոնց միջոցով կարելի է պատկերացում կազմել Հայաստանի ինժեներական մտքի, մասնավորապես կամուրջների կառուցման մասին: Դրանցից ամենամեծը գտնվում էր Ախուրյանի կիրճում 8: Ընձառյուծի (որոշ աղբյուրներում ՝ առյուծ) վերեւում փորագրված խաչը Անիի զինանշանի վրա վկայում է եկեղեցու և պետության սերտ կապի մասին: Անին որպես հազար ու մեկ եկեղեցի նկարագրելը պատահական չէ: Եկեղեցիների կառուցումը հիմնականում «պատվիրված» էր; որոշ դեպքերում այն հետաձգվում էր, որպեսզի պատվի «ես» -ը և հոգատար հայրերի բարեհաճությունը ստանա: Բնականաբար, եկեղեցիների առատությունը ցույց է տալիս եկեղեցի-պետություն բարեկամական հարաբերությունները: Անի պալատական եկեղեցին, որը համարվում էր միջնաբերդի ամենահին եկեղեցական կառույցը: Աբիխն այն անվանում է «Անի թանկարժեք քար»: Այս եկեղեցու վիմագրական արձանագրությունը հայոց պատմության մեջ Միջագետքի տառերով ամենահին վիմագրական արձանագրություններից մեկն է, որը N. Mar թվագրվում է 622 թվին: Հովիվի եկեղեցին իր հատակագծային, ծավալային և դեկորատիվ կոմպոզիցիաների լուծումներով Տ. Թորամանյանը նկարագրեց այն որպես «Architարտարապետական գոհար» 10: Առաքյալների եկեղեցին նույնպես իր ուրույն տեղն ունի Անիի ճարտարապետության մեջ, հաշվի առնելով դրա ճարտարապետական լուծումները, կարելի է ենթադրել, որ այն պետք է կառուցված լիներ 11-րդ դարի առաջին քառորդից հետո 11: Հաշվի առնելով Առաքելական եկեղեցու պատերին կանոնադրական արձանագրությունների առկայությունը ՝ նրանք գտնում են, որ այն մեծ դեր խաղաց մայրաքաղաքի կյանքում: Իսկ արձանագրությունները ցույց են տալիս, որ եկեղեցին կապված էր Պահլավունիների տոհմի հետ, որին 1 Leo, Ani: Տպավորություններ, հիշողություններ, անցյալն ու մնացածը, Երեւան, 1963, էջ 31: 2 Հակոբյան Թ., Անիի պատմություն, Երեւան, 1980, էջ: 245 թ. 3 Նալբանդյան Հ., Արաբական աղբյուրները Հայաստանի հարեւան երկրների մասին, Երեւան, 1965, էջ: 78 4 Mar N., Անի, Երեւան, 2011, էջ: 57 5 Հակոբյան Թ., Էջ 285-289: 6 Հարությունյան Վ., Քարավաններն ու միջնադարյան Հայաստանի կամուրջները, Երեւան, 1960, էջ: 99 7 Նույն տեղում, էջ 68: 8 Նույն տեղում, էջ 77: 9 Հակոբյան Տ ․, էջ 41: 10 Հայկազուն-Գրիգորյան Ա., Անի հովիվ եկեղեցու կոմպոզիցիոն-խորհրդանշական առանձնահատկությունները, ՀՀ ԳԱԱ Շիրակի հայագիտական հետազոտությունների կենտրոն, Գիտական աշխատություններ XVII, Գյումրի 2014, էջ. 26 պատկանել են Անիի եպիսկոպոսներին: 1 Լեոն Առաքյալների եկեղեցին համարում է «մի տեսակ վարչական գրասենյակ», որտեղ, ըստ նրա, մարդիկ հավաքվում էին ոչ միայն եկեղեցական, այլ նաև վարչական, նույնիսկ քաղաքական հարցեր քննարկելու համար: Առաքելական եկեղեցու գավիթներում թաղվել են նշանավոր հոգևորականներ և աշխարհականներ: Գագկաշեն եկեղեցու պեղումների ժամանակ հայտնաբերված Գագիկ Ա-ի քարե արձանը, որի ձեռքում կառուցել է տաճարի նմուշը, նշանակալից է նրանով, որ դա ցույց է տալիս հայկականության մեջ 10-11-րդ դարերում արձանի առկայությունը 3: Անի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կամ Անիի մայր տաճարը ՝ Անի մայր տաճարը, կառուցվել է 989-1001 թվականներին: Rdարտարապետ Տրդատը, հայ թագավոր Սմբատ Բ-ի նախաձեռնությամբ, աշխարհի լավագույն հայկական ճարտարապետական նմուշներից մեկն է: Այն քառագմբեթ կառույց է ՝ մոնումենտալ ձևով և հարուստ զարդարանքով: Մայր տաճարը իր քանդակներով և ճարտարապետական յուրօրինակ ոճով դարձել է Անիի յուրօրինակ խորհրդանիշ, որն իր ազդեցությունն է թողել միջազգային ճարտարապետական ոճի վրա: Եվ իզուր չէ, որ Անի այցելած հեղինակներից մեկը Մայր տաճարը համարեց «Կովկասի լավագույն զարդ»: Նրան նվիրված էր ընդարձակ գրականություն 4: Անի այցելած անգլիացի հետազոտողները իրենց հուշերում նշել են, որ եկեղեցու խորշերը, որոնք մի քանի տեղ կտրում են պատերի արտաքին մակերեսը, գեղեցիկ էին ոչ միայն իրենց ճաշակով ակնոցներով, այլև գեղեցիկ, ոլորուն զարդերով: Այս խորշերը Անիի ճարտարապետության շատ բնութագրական առանձնահատկությունն են և, նրանց կարծիքով, որտեղ էլ որ նման գծեր նկատվեն, պետք է հավատալ, որ դա կա՛մ Անեցիի շենք է, կա՛մ Անիից վերցված նմանակ: Թուրքական 360tr.com կայքը անդրադարձավ Մայր տաճարի ճարտարապետությանը ՝ ներկայացնելով տաճարի 3D ցուցադրություն, որն ընդգրկված է Թուրքիայի պատմամշակութային ժառանգության վիրտուալ ցուցահանդեսներում: Հատկանշական է, որ կայքի հեղինակները Մայր տաճարը համարում են հայկական կառույց: 3D ցուցադրումը ստեղծվել է 9 տեսանկյուններից տաճարի ներսից և դրսից արված լուսանկարների համատեղմամբ 6: Վերոհիշյալ ճարտարապետական կառույցների ոճն ու կազմը խոսում են այն մասին, որ Անի-ճարտարապետական դպրոցը կազմավորվել է նախորդ ժամանակների դասական ճարտարապետական ժառանգության հիման վրա, որն իր հերթին սկսել է ազդել տարբեր ընդհանուր առմամբ երկրի մասեր 7. Անիի ճարտարապետությունը սերտորեն կապված էր գեղանկարչության հետ, քանի որ քաղաքի ավերակներում հայտնաբերված նմուշները ցույց են տալիս, որ Անիի ճարտարապետական շատ գլուխգործոցներ զարդարվել են որմնանկարներով: Անդին ճարտարապետական կատարելության հասցրած Տրդատը իր ժամանակի մեծագույն ճարտարապետն էր, որին գիտնականները անվանում էին «դեպի գոթական ոճի ճանապարհը հայտնագործող», «ավագ ճարտարապետ» և այլք: Տրդատ Անեցին իր աշխատանքներով նշանավորեց միջնադարյան հայկական ճարտարապետության մի ամբողջ փուլ: Դրան նպաստեց նրա ապրելն ու գործունեությունը Անիում, որը դարձավ Հայկական Վերածննդի օրրան 9: Թուրք պետական գործիչները քաջատեղյակ են Անիի դերին և ձգտում են օգուտ քաղել առասպելական հայկական մայրաքաղաքի բեկորներից: «Tert.am կայքում 02.03.2015 թ. Թուրքական« Հուրիեթ »պարբերականում հոդված է հրապարակվել, որում ասվում է, որ Թուրքիայի մշակույթի և զբոսաշրջության նախարարությունը շարունակում է Անի քաղաքը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցուցակ դարձնելու ջանքերը: Համապատասխան առաջարկ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին կներկայացվի 2016 թվականին Օսլոյում: Նախատեսվում է, որ մինչ 1 Հակոբյան Թ., Անիի պատմություն, Երեւան, 1980, էջ 314: 2 Լեո, Անի, Երեւան, 1963, էջ 45: 3 Հակոբյան Թ., Էջ 307: 4 Նույն տեղում, էջ 296; 5 Առյուծ, էջ. 159 թ. 6 360tr.com (Թուրքական պատմական և մշակութային ժառանգության վիրտուալ ցուցահանդեսային կայք), տես https! //www.360tr.com/search.php?keywords=Ani%20Ermeni%20Katedralı7 Hasratyan M., Trdat as Ani St. Architect of Prkich եկեղեցի, ՀՀ ԳԱԱ Շիրակի հայագիտական հետազոտությունների կենտրոն, Գիտական աշխատանքներ XVII, Գյումրի 2014, էջ 8 Հակոբյան Թ., Էջ 236: 9 Հասրաթյան Մ., Էջ 8: Այդ 2015-2016 թվականները կհայտարարվեն Կարսի և Անիի ավերակների տարի: Աղբյուրը քաղաքի մասին ասում է, որ Անին այդ շրջանի զբոսաշրջիկների համար հիմնական տուրիստական վայրերից մեկն է, որ Անիի ճարտարապետական դպրոցը մեծ ազդեցություն է ունեցել տարածաշրջանում և դրանից դուրս: Դա հայկական մշակույթի, արվեստի և ճարտարապետության, քաղաքաշինության, ինչպես նաև ռազմական-պաշտպանական ճարտարապետության եզակի օրինակ է: Դուք նույնիսկ կարող եք գտնել բազմաթիվ բյուզանդական եկեղեցիներ, որոնց վրա ազդել են Անիի եկեղեցիների պլանավորումը 1: Www.ancient-origins.net կայքը, որը մասնագիտանում է հնագիտական վերջին հայտնագործությունները լուսաբանելու մեջ, հետաքրքիր հոդված է հրապարակել Անիի մասին: Հոդվածում Անինը համարվում է հինգ հազար տարվա պատմություն ունեցող քաղաք, ստորգետնյա գեղեցիկ աշխարհով քաղաք: «Ստորգետնյա Անին» առաջին անգամ հայտնաբերվել է 1880 թվականին: Գաղտնի ջրագծեր, վանականների խցեր, աղոթասենյակներ, հսկայական միջանցքներ, թունելների ցանց, որոգայթներ և այլն հայտնաբերվել են փակուղիներում գտնվող Հայաստանի Անի քաղաքի ավերակների տակ: Ըստ կայքի ՝ Կարսի «Անիի ստորգետնյա գաղտնիքները» խորագրով սիմպոզիումի ընթացքում քննարկվել են քաղաքի ստորգետնյա աշխարհը նկարագրող հետազոտությունները: Այստեղ ասում են, որ «Ստորգետնյա Անին» հին ձեռագրերում հիշատակվում էր որպես հին Միջագետքի գաղտնի դպրոցի գտնվելու վայր: «Georgeորջ Գյուրջիեւի» 135 տարի առաջ կատարած հայտնագործությունները Միջագետքում այս գաղտնի (էզոթերիկ) դպրոցի գոյության մասին չեն հաստատվել մինչեւ 1915-ի պեղումները: «Տարիներ անց մի խումբ իտալացի հնագետներ հաստատեցին, որ այնտեղ վանական համալիր է», - ասաց պատմաբան Սեզայ Յազիչին, ով ելույթ ունեցավ Կարսի սիմպոզիումում: Այդ ժամանակից ի վեր հայտնաբերվել են Անիի ստորգետնյա տարածքների նոր շերտեր: Յազիչին ասում է, որ երկրի ամենակարևոր կառույցներից են «Գիդեն Գելմեզ» կոչվող թունելը, Անիի ստորգետնյա և գաղտնի դուռը: Ընդհանուր առմամբ, մինչ այժմ Անիում հայտնաբերվել է 823 ստորգետնյա կառույց ՝ ներառյալ բնակարաններ, պահեստներ, մթերային խանութներ, վանքեր, մատուռներ, ալրաղացներ, ախոռներ, ջրամբարներ: Յազիչին պնդում է, որ ժամանակն է լրջորեն ուսումնասիրել Անիի ստորգետնյա աշխարհը. Անհրաժեշտ է այդ վայրում հետագա ուսումնասիրություններ կազմակերպել: Կայքը նշում է, որ Անին Հայաստանի մայրաքաղաքներից ամենահայտնին էր: Այն հայտնի էր իր վեհաշուք և տպավորիչ տեսքով, այն հայտնի էր որպես հազար ու մեկ եկեղեցի և քառասուն դարպաս ունեցող քաղաք: Իր լավագույն օրերին Անին 2 ազդեցությամբ մրցեց Պոլսի, Բաղդադի և Կահիրեի հետ: Ինչպես տեսանք, Անիի ճարտարապետներն ու բնակիչները հոգ էին տանում եկեղեցիների և տների, ցանկապատերի կամ կամուրջների, հյուրանոց-քարավանների ու շուկաների և «Ստորգետնյա Անի» -ի մասին: Բացի իրենց նպատակին ծառայելուց, նրանք առանձնանում էին գեղեցիկ ճարտարապետական կոմպոզիցիաներով և խելամիտ լուծումներով: Architectարտարապետական այս հուշարձանների շնորհիվ է, որ հնարավոր է դարձել մասնակիորեն վերականգնել մեր «աշխարհաքաղաքական» մայրաքաղաքի պատմությունը: Անիի `հայկական ճարտարապետական մտքի գլուխգործոց լինելու փաստն ապացուցվում է հետևյալ կերպ ․ 1: Անին կարևոր դեր է խաղում ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ համաշխարհային պատմության համատեքստում 3, 2. Անին Պերսեպոլիսը, Պոմպեյը, Բաբելոնը, Մաչու Պիկչուն և մի շարք այլ քաղաքներ հետ միասին գտնվում է զբոսաշրջիկների ուշադրության կենտրոնում 4: Անիում ձեւավորվել է «Տրդատյան» ոճական ուղղությունը: Մեր օրերում Անիի «արքայական» շրջանը շարունակում է պահպանվել «Ոսկե դար» 6 անվան տակ: Անին գովասանքի է արժանացել ականավոր գիտնականների կողմից, բացի այդ, հայտ է ներկայացվել Անին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցուցակում ընդգրկելու համար: Քաղաքաշինական-ճարտարապետական կառույցների վերաբերյալ ճարտարապետ-գիտնականների ուսումնասիրություններն ու լուսաբանումը չեն դադարում: «Ստորգետնյա Անին» մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում և լուրջ ուսումնասիրության կարիք ունի: 1 Տե՛ս http: //www.tert.am/hy/news/2015/03/02/ աշխատանք-երկխոսություն-մտնում-մուննաթի-ժառանգության ցուցակում / 1605794: 2 Տե՛ս http: //www.ancient-origins.net/news-history-archaeology/secret-underground-tunnel-ancient-mesopotamian-cult-under-ani-ruins002010. 3 Մարգարյան Ե., Անին թագավոր քաղաք է: Երազած քաղաք: Քաղաքային առասպել: Քաղաքային ուտոպիա, ՀՀ ԳԱԱ Շիրակի հայագիտական հետազոտությունների կենտրոն, Գիտական աշխատություններ, XVII, Գյումրի 2014, էջ 37: 4 Անի և Կորուսիայի այլ քաղաքներ, որոնք այսօր կարելի է այցելել: Daily Mail տեղեկանք, Tert.am, 19.03.2015, http: //www.tert.am/hy/news/2015/03/19/Lost-cities-visit/1622596. 5 Հասրաթյան Մ., Էջ 8: 6 Նույն տեղում: Թամարա Կարապետյանին - ՀԱՅ ARԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ Հիմնաբառեր. Ճարտարապետություն, զբոսաշրջություն, ՅՈՒՆԵՍԿՕ, ցանկապատեր, քարավանատներ, կամուրջներ, եկեղեցիներ, ամրոցներ, «Անիի թանկարժեք քար», «Կովկասի գոհար», «Քաղաք»: ։	Հոդվածի նպատակն է մեկ անգամ ևս ընդհանրացնել Անիի ճարտարապետության վերաբերյալ հետազոտողների կարծիքները և նոր լույսի ներքո ցույց տալ Անիի ճարտարապետական դերն ու նշանակությունը։ Հոդվածի խնդիրն է՝ ցույց տալ Անիի ճարտարապետության ազդեցությունը հայ և օտար ճարտարապետությունների վրա՝ մեկ անգամ ևս ուսումնասիրելով մշակութային և ճարտարապետական հուշարձանները։ Այսպիսով, Անին եղել է Բագրատունիների ոչ միայն տնտեսական, մշակութային, քաղաքական, այլև ճարտարապետության զարգացման կենտրոն։ Ամեն մի կոթող իր մեջ կրում է այդ ճարտարապետությունից գոնե մի նշույլ։
ԽՈՐՀՐԴԱ-ԱՖՂԱՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄ. ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒ՞Ն, ԹԵ՞ ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՄՐՑԱՎԱԶՔ Յուրաքանչյուր պատերազմ քաղաքական, տնտեսական, հասարակակականհետևանքներից բացի, հոգեբանական էական ներգործություն է թողնում մասնակիցների վրա։ Մարտնչող զինվորները կուտակած զգացմունքները զորացրվելուց հետոդուրս են մղում քաղաքացիական կյանքում, ինչն էլ հասարակության մեջ առաջ էբերում էական փոփոխություններ։ Դեռևս հնագույն ժամանակներից պետության անվտանգության հիմնականերաշխավորը եղել և մնում է պետության զինված ուժերի համակարգը։ Այս կառույցըպատմական տարբեր շրջափուլերում, տարբեր ազգերի և ժողովուրդների մոտ հանդես է եկել ինքնօրինակ կառուցվածքով և մարտավարությամբ։ Սակայն մի բանհստակ է․ զարգացման բոլոր մակարդակներում էլ ռազմական գործողություններիվրա մեծ ազդեցությունն է ունեցել թե´ զորքի, և թե´ հասարակության բարոյահոգեբանական վիճակն ու սեփական հայրենիքի նկատմամբ մատուցվող ծառայությանիմացական ըմբռնումը [1]1։ Սկսած անհիշելի ժամանակներից՝ ցանկացած պետություն կամ պետականկազմավորում պատերազմին նախորդած ժամանակահատվածում փորձել է հասարակության մեջ սերմանել «արդարացի պատերազմի» գաղափարը [2]։ Այսինքն լեգիտիմացրել է հասարակական դաշտում պատերազմը, քանի որ հասարակությունն իրամբողջ կազմով ոչ միայն պատերազմի բեռի կրողն է, այլև դրա արդյունքի պատասխանատուն2։ 1 Զինծառայողների անձնային առանձնահատկությունների հիմնախնդիրը միշտ էլ գտնվել է հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում։ 2 Պատերազմից առաջ հնարավոր վտանգները հաշվարկելու մասին էին խոսում ռազմարվեստիդասականներ Սուն Ցզին, Ֆրիդրիխ Մեծը, Կարլ ֆոն Կլաուզևիցը և այլք։ Որոշ հասարակություններում պետության նկատմամբ հասարակության ծառայության իմացական ըմբռնման հիմքում ընկած են ազգային գաղափարախոսությունը3, կրոնը4, էթնիկ թշնամու կերպարի ձևավորումը5 և այլն [3]։ 1975 թ. ամերիկյան ուժերի դուրսբերումից կարճ ժամանակ անց ավարտվեցՎիետնամական պատերազմը։ Ասիական տարածաշրջանն ընկավ ԽորհրդայինՄիության ազդեցության տակ։ ԽՍՀՄ ղեկավարությունը համոզված էր, որ երկրագնդի վրա առանց իրենց միջամտության որևիցե խնդիր չի կարող լուծվել։ Միաժամանակ 1979 թ. Իրանում տեղի ունեցած իսլամական հեղափոխություննամբողջովին խառնեց տարածաշրջանի միջազգային դրությունը։ Ցնցումներ նկատվեցին մուսուլմանական ամբողջ աշխարհում։ Աֆղանական հասարակությունն ամբողջ 20-րդ դարի դարի ընթացքում անցելէր վայրիվերումների միջով։ 1973 թ. Մուհամեդ Դաուդն իրականացրեց պետականհեղաշրջում, ինչի ընթացքում հաստատված իշխանությունը երկարատև կյանքչունեցավ։ Դաուդի իրականացրած բարեփոխումների մեծ մասը ձախողվեց, իսկ 1978թ. ապրիլի 27-ին սկսված Սաուրյան հեղափոխությունն ավարտվեց ԱֆղանստանիԴեմոկրատական Հանրապետության հռչակմամբ [4]։ Նոր ձևավորված կառավարությունը փորձեց արագորեն զարգացնել աֆղանական հետամնաց հասարակությանը։ Երկիրը կանգնեց քաոսի առջև՝ հանդիպելով իսլամական արմատական ուժերիընդդիմությանը։ Սկսվեց քաղաքացիական պատերազմ, որին անմասն չմնացինժամանակի հսկաները՝ ԽՍՀՄ-ը և ԱՄՆ-ը։ Խորհրդային մասնագետները դեռևս 1950-ական թվականներից օժանդակումէին աֆղանական տարբեր կառավարություններին՝ փորձելով սիրաշահել և Աֆղանստանը դարձնել իրենց ազդեցության գոտի։ Միաժամանակ ամերիկյան հատուկծառայությունները 1978 թ. հետո սկսեցին համագործակցել ռազմական անկանոնստորաբաժանումների մարտիկների՝ մոջահեդների հետ։ Սկզբնական շրջանումհատկացվել է 20-30 միլիոն դոլարի օգնություն, իսկ 1987 թ. օգնությունների ծավալըհասել է տարեկան 630 միլիոն դոլարի։ Նման պայմաններում տեղին է նշել, որ ԱՄՆն էականորեն «նպաստեց», որ խորհրդային կառավարությունը ներքաշվի պատերազմի մեջ։ 1973 թ. հետո ԱՄՆ-ն ամեն կերպ ջանում էր փոխվրեժի հասնել Վիետնամական պատերազմի համար։ 1970-ական թթ. երկրորդ կեսին, բացառությամբ ատոմային արսենալից, հակամարտությունում առավելության հասնելու համար կիրառ3 Իսրայելի պաշտպանության բանակը (ՑԱՀԱԼ) լավագույնս մարմնավորում է վերոնշյալ հայեցակարգը։ Պատահական չէ, որ Իսրայելում գործում է հրեա զինվորականի վարքուկանոնի համար մշակված հատուկ հայեցակարգ։ 4 20-րդ հարյուրամյակի 2-րդ կեսից նկատելի դարձավ իսլամական արմատականության գաղափարների էական աճ։ Այն, վերջիվերջո, հանգեցրեց ծայրահեղ մի շարք դրսևորումների՝ ջիհադի ևահաբեկչության։ 5 Էթնիկ թշնամու քարոզի «ուսանելի» օրինակ է Երրորդ Ռայխի քարոզչական քաղաքականությունը։ Այսօր նման դրսևորումների ականատես ենք լինում Ադրբեջանում՝ հակահայ և հայատյաց քարոզչության հետ կապված։ վեցին հնարավոր բոլոր միջոցները։ Ատոմային պատերազմի վտանգի դեպքում ամերիկացիների համար չափազանց շահութաբեր էր ԽՍՀՄ-ին ներքաշել Աֆղանականհակամարտության մեջ [5]։ Խորհրդային ղեկավարությունը մի քանի գործոններով էր հիմնավորումը մուտքնԱֆղանստան։ Նախ նշվում էր Աֆղանստանի աշխարհագրական դիրքը։ Խորհրդայինիշխանությունը վախենում էր, որ աֆղանական դարպասները Մեծ Բրիտանիայիհամար կարևոր հենակետ կդառնային Հեռավոր Արևելքի և Կենտրոնական Ռուսաստանի միջև առկա առևտրական և հաղորդակցության ուղիները խոցելու համար։ Արևմտյան տերություններն էլ կարծում էին, որ Աֆղանստանը կամուրջ կդառնառուսների համար Հնդկաստան մուտք գործելու համար [6]։ Միաժամանակ ինչպես Խորհրդային Միությունը, այնպես էլ մերօրյա Ռուսաստանը, կարևորում են հարավային սահմանների անվտանգության հարցը։ ԽՍՀՄ-ըհսկայական ջանքեր գործադրեց սկզբում ասիական տարածաշրջանում ամերիկյանգործունեությունը վերահսկելու, այնուհետև Միացյալ Նահանգներին տարածաշրջանից ամբողջովին դուրս հանելու համար։ Հենց այդ նպատակով էլ Տաջիկստանումմինչ օրս գործում է ռուսական ռազմական բազա [7]։ Պարտականությունից առաքելություն իմացական անցումն ու առհասարակմարտական գործողություններին մասնակցելու լեգիտիմությունը հասարակությանշրջանում ամրապնդելու խնդիրը առավել բարդ է, երբ գործողությունները տեղի ենունենում սեփական երկրի տարածքից դուրս։ Թեև ինքնին հասկանալի է, որտեղական անվտանգությունն անմիջականորեն փոխկապակցված է տարածաշրջանային և միջազգային անվտանգությանը, բայց կան դեպքեր, երբ հասարակությանհամար այս գաղափարը կա´մ ընդունելի չէ ի սկզբանե, կա´մ էլ դառնում է ոչ ընդունելի գործողությունների ինչ-որ փուլից սկսած։ Այս առումով բավական ուսանելի ենՍառը պատերազմի եկու «տաք» դրսևորումները՝ Վիետնամական և Աֆղանական6պատերազմները [8]։ Սկզբնական շրջանում երկուսն էլ, համապատասխանաբար՝ ամերիկյան ևխորհրդային հասարակությունների կողմից ունեին լեգիտիմության բարձր աստիճան,բայց պատերազմի ընթացքում հասարակությունը հանգեց այն գաղափարին, որ այդպատերազմն իրենը չէ։ Դրանով էր պայմանավորված նաև գերտերությունների զորքերի դուրսբերումը վերոնշյալ տարածքներից։ Երկու պատերազմներն էլ վարվում էին գերտերությունների և երրորդ աշխարհիերկրների միջև։ Երկու դեպքերում էլ մենք գործ ունեինք գաղափարական հզորնախապատրաստոթյան և աշխարհաքաղաքական հետաքրքրությունների բախմանհետ։ Երկու երկրների տարածքները վերածվել էին ռազմական գործողություններիթատերաբեմի, որտեղ ցուցադրվում և փորձարկվում էին ժամանակի նորագույն ռազ6 Վերոնշյալ երկու պատերազմների միջև բազմաթիվ համեմատականներ են անցկացվել։ Պատահական չէ, որ արևմտյան գրականության էջերում Աֆղանական պատերազմն անվանվում է «Արջի թակարդ» կամ «Խորհրդային միության Վիետնամական պատերազմ»։ մական զինատեսակները7։ Երկու դեպքերում էլ, հաղթելով մարտադաշտում և բոլորխոշոր ռազմական գործողությունների ժամանակ, գերտերությունները պարտությունկրեցին տեղեկատվական գործընթացում8 [9]։ Վիետնամական պատերազմի նախօրյակին և սկզբնական փուլում ամերիկացիբազմաթիվ երիտասարդներ ոգևորված էին կոմունիզմի դեմ պայքարով և պատերազմի գերակա նպատակ էին համարում Հարավարևելյան Ասիայում կոմունիստականգաղափարախոսության տարածման կանխարգելումը։ Նույն իրավիճակն էր նաևԽորհրդային Միությունում՝ կապված Աֆղանական պատերազմի հետ, որտեղ գաղափարական հիմք էր ծառայում համաշխարհային ինտերնացիոնալի մասին քարոզչությունը և խորհրդային ժողովրդի՝ որպես սոցիալիստական հասարակության ունեցածառաքելությունը համաշխարհային պրոլետարիատի հասնելու ճանապարհին [10]։ Տարիների ընթացքում պատերազմավարելով, կրելով մարդկային և նյութականկորուստներ՝ ամերիկացիներն այդպես էլ չկարողացան իրականացնել իրենց առջևդրված աշխարհաքաղաքական նպատակները և բախվեցին «դոմինոյի էֆեկտին»։ Բացի այդ, հասարակության շրջանում տարածվեց այն գաղափարը, թե ամեն ինչ չէ,որ կարելի է որոշել հաստ դրամապանակի և ռազմական ուժի հաշվին։ Ի պատիվամերիկացիների՝ պետք է նշել, որ նրանք կարողացան հաղթահարել թույլ տվածսխալները և հետագա պատերազմներում9 հասնել փայլուն հաղթանակների [11]։ Այլ իրավիճակ էր ԽՍՀՄ-ում։ Այսօր արդեն կասկածի տակ են դրվում նախկինումտրված հիմնավորումները՝ կապված ԽՍՀՄ-ի հարավային սահմանների անվտանգության, եղբայրական ժողովուրդներին օգնելու և դեպի Հնդկաստան սոցիալիզմիտարածման հետ։ Առաջնային պլան է մղվում տվյալ տարածաշրջանում ամերիկացիների հատատման բացառման փաստը։ Աֆղանական պատերազմի հետևանքովսպառազինությունների և ռազմաարդյուբերության10 աճ արձանագրվեց՝ նպաստելովԽՍՀՄ տնտեսության խաթարմանը և գերտերության կործանմանը [12]։ 7 Վիետնամական պատերազմի կարևոր նորամուծություններից մեկն ուղղաթիռային ավիացիան էր։ Ուղղաթիռները խոցվում էին 18 հազար թռիչք կատարելուց հետո (0"005 % կորուստ)։ Մի շարքպատմաբաններ Վիետնամական պատերազմն անվանում են նաև «ուղղաթիռային պատերազմ»։ 8 Պատահական չէ, որ վիետանամական և աֆղանական պատերազմներում ընդունված է առանձնացնել տեղեկատվական բաղադրիչի խնդիրը։ Տեղեկատավական գործընթացները հավասարապեսդիտարկվում եմ օդային ռազմագործողություններին և ցամաքային պարտիզանական պայքարինզուգահեռ։ 9 Այդ հաղթանակների լավագույն օրինակներն են 1991 թ. Ծոցի ապտերազմը և 2003 թ. Իրաքյանկամպանիան։ Օրինաչափ է, որ 2003 թ. ամերիկացիների օդային 38-օրյա հարվածների ընթացքումիրաքցիների կորուստները հետևյալ պատկերն ունեին. օդուժ՝ 10 %, զրահատեխնիկա՝ 18 %, հրետանի՝20 %, իսկ հակաքարոզչության արդյունքում անձնակազմի բարոյահոգեբանական ոգին ընկավ 40-60%-ով։ Իրաքյան զինծառայողների բարոյալքման նպատակով ամերիկացիները տարածեցին 30 մլնթռուցիկ, իսկ ապատեղեկատվության համար գործի էր դրվել 2500-ից ավելի ռադիոհաղորդիչ։ Սա ևսապացուցում է, որ մարտական հատկանիշներից առաջինը ոգին է։ 10 1970-1980-ական թթ" գիտատեխնիկական նորարարությունները հիմնականում ուղղված էին ռազմական արդյունաբերության պահանջների ապահովմանը։ ԽՍՀՄ ռազմարադյունաբերականհամալիրի համակարգում իր որույն տեղն ու դերակատարումն ուներ նաև Խորհրդային Հայաստանը։ Արդյուքում, ռուսները աշխարհաքաղաքական լուրջ խնդիրներ ունեցան ինչպեսՄիջին Ասիայում, այնպես էլ Կովկասի մուսուլման բնակչության հետ։ Այս պարագայում որոշ ընդհանրություններ կարող ենք տեսնել Վիետնամական պատերազմիհետ։ Թեև ամերիկյան հասարակությունը բավականին լավ էր տեղեկացված պատերազմի ընթացքի և գործողությունների վերաբերյալ, մինչև 1984 թ. խորհրդայինքարոզչամեքենան միայն դրական կողմերով էր ներկայացնում ռազմաճակատիիրադարձությունները։ Մինչև 1987 թ. ցինկե դագաղները պահվում էին կիսագաղտնիվիճակում, իսկ շիրմաքարերին արգելվում էր գրել, որ հանգուցյալը զոհվել էԱֆղանստանում։ Հասարակությունն աստիճանաբար ավելի շատ տեղեկություններ էրստանում ռազմաճակատից, սակայն մինչև 1989 թ. գերակայում էր ինտերնացիոնալիստ-մարտիկների գաղափարը։ Անգամ այդ տարիներին դեռևս փորձեր էինարվում պատերազմը ներկայացնել իբրև «արդարացի պատերազմ» [13]։ «Արդարացի պատերազմ» սկսելու համար անհրաժեշտ առաջին նախապայմանը պատերազմում ներգրավվելու պատճառի հիմնավորումն է։ Ռազմական գործողություններ սկսելու համար պատճառի հիմնավորում կարող է համարվել անմեղմարդկանց կամ խմբերի կյանքը վտանգված լինելու հանգամանքը, ինչն օրինակմիջազգային իրավունքի տեսանկյունից արցախյան պատերազմում Հայաստանիներգրավման իրավական հիմնավորումներից էր։ Ինքնապաշտպանությունը ևս համարվում է պատերազմ սկսելու իրավական պատճառ, այսինքն, եթե մեկ այլ պետություն կամ ոչ պետական զինյալ խմբավորում հարձակվում է երկրի վրա, ապա պետության կողմից պատերազմով ինքնապաշտպանության դիմելը համարվում է օրինականհիմք [14]։ Օրինական պատերազմ սկսելու համար իրավական հաջորդ սկզբունքն, այսպեսկոչված, «արդար մտադրությունն» է։ Արդար մտադրություն ասելով հասկանում ենքնախկինում տեղի ունեցած կամ դեռևս ընթացող հանցագործության արդյունքումտուժած խմբի իրավունքների վերականգնումը կամ արդարության հաստատումը։ Այսընթացքում, սակայն, պատերազմ սկսողը պետք է բացառի նյութական և տնտեսական կարողությունների ձեռքբերումը11։ Պատերազմը կարող է արդար համարվել, եթե ռազմական գործողություններսկսելուց առաջ հիմնավորվել է, որ մնացած բոլոր միջոցները սպառվել են։ Օրինականպատերազմի այս սկզբունքը ենթադրում է, որ ռազմական գործողություններ մեկնարկել ցանկացող պետությունն ապացուցել է դիվանագիտության, երկխոսության,միջնորդության, պատժամիջոցների և նմանատիպ խաղաղ այլ միջոցների ռեսուրսներ չկան, կամ դրանք կորցրել են իրենց արդյունավետությունը։ Միջազգային իրավունքի տեսանկյունից արդար պատերազմի հաջորդ սկզբունքը ռազմական գործողություններ իրականացնողի կոմպետենտության հարցն է։ 11 Պատմությանը հայտնի են «արդար մտադրության» մի շարք դրսևորումներ։ Ամենանշանավորը,թերևս, խաչակրաց արշավանքներն էին։ Պատերազմում ներգրավվելը կարող է հիմնավորված համարվել, եթե այն իրականացնում է քաղաքական օրինական իշխանություն ունեցող պետությունը, որտեղգործող քաղաքական համակարգը իրավական հստակ հիմքերի, օրինակ՝ սահմանադրության վրա է հենված։ Այսինքն, եթե ռազմական գործողություններն իրականացնում են ամբողջատիրական վարչակարգերը, ապա դրանք չեն կարող օրինականհամարվել` ելնելով այն տրամաբանությունից, որ եթե ամբողջատիրական համակարգերն իրենց ներսում չունեն արդարադատություն12, ապա չեն կարող նաև որոշել հնարավոր պատերազմի արդարացիության հարցը [15]։ Օրինական պատերազմի տեսության այս սկզբունքը, թերևս, ամենաշատն էտարընթերցումների տեղի տալիս, քանի որ ներկայումս քիչ չեն սահմանադրություն ևիրավական ձևական համակարգ ունեցող պետությունները, որոնք, սակայն, իրականում գործում են ամբողջատիրական սկզբունքներով, կամ, ըստ էության, բռնապետություններ են [16]։ 1985-1991 թթ. ԽՍՀՄ-ի՝ աֆղանական քաղաքականության կերպափոխումներնառաջ բերեցին պետության արտաքին քաղաքական առաջնահերթություններիծայրահեղ փոփոխությունների [17]։ Նմանատիպ զիգզագները ամենևին չնպաստեցինպետության հեղինության բարձրացմանը, ավելին՝ քաղաքական ավանտյուրաներըհանգեցրին աղետի՝ պետության կործանման [18]։ 1988 թ. ժնևյան համաձայնագրերի կնքումից հետո ԽՍՀՄ-ը պարտավորվեցդուրս բերել իր զորքերը Աֆղանստանի տարածքից։ Դա իրականացվեց մինչև 1989թ. փետրվարի 15-ը։ Մոջահեդները ընդգրկված չէին այդ բանակցություններում ևհրաժարվեցին ճանաչել ձեռք բերված համաձայնությունը։ Խորհրդային զորքերիդուրսբերմամբ աֆղանական ճգնաժամը չավարտվեց։ Կորցնելով Աֆղանստանը՝ռուսները ոչ միայն պարտվեցին աշխարհաքաղաքական և ռազմավարական ասպարեզներում, այլև տուժեցին տնտեսապես և մշակութապես [19]։ Խորհրդա-աֆղանական պատերազմը դարձավ ԽՍՀՄ կործանող կատալիզատորներից մեկը։ Ինչ վերաբերում է Աֆղանստանին, ապա պետք է նշել, որ երկիրը մինչ օրսթաղված է քաղաքացիական պատերազմի մեջ և դեռևս վաղ է խոսել երկրում խաղաղության հաստատման մասին։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Ավանեսյան Հ., Հարությունյան Ն., Հովհաննիսյան Ս., Ստեփանյան Լ., ԱսրիյանԷ., Զինվորի հոգեկան հատկությունների գնահատման և զարգացման մեթոդներ,Գործնական հոգեբանություն, Երևան, 2017, էջ 5-24։ 12 Ընդհանուր առմամբ պատերազմի արդարացիության հարցը հուզել է բոլոր երկրների և ժամանակների մտածողներին՝ Արիստոտելից մինչև Հուգո Գրոտիուս, Խաչատուր Էրզրումցուց մինչև Մարտինվան Քրևելդ։ [3] Վերանյան Կ., Իսրայելի քաղաքականության վերաբերյալ, Երևան, 2016, էջ 52-9,Գրիգորյան Ս., Իսլամական պետություն․ ակունքներից մինչև խալիֆայությանհռչակում, Երևան, 2016, էջ 32-6, Քոթանջյան Հ., Սրբազան պատերազմի ազգաքաղաքականությունը Աֆղանստանի օրինակով, Անվտանգության քաղաքագիտական պրոբլեմներ. ԽՍՀՄ Վերակառուցում-Ղարաբաղ, Հայաստան, ԱնդրկովկասԱֆղանստան, Երևան, 2009, էջ 228-41, The History of Terrorism, From Antiquity to AlUniversity, URL։ https։ //blogs.harvard.edu/karthik/files/2011/04/HIST-1572-Analysis-ofNazi-Propaganda-KNarayanaswami.pdf (Accessed։ 24.09.2019), Адибекян А., Элибе[4] Сармачар П., М. Дауд Хан։ Попытка радикальной модернизации экономики АфганистанаURL։ https։ //histrf.ru/biblioteka/b/afghanskaia-voina (дата обращения։ 15.09.2019).[7] Ищенко Р., Неутихающий хаос։ почему Афганистан всегда объят войной, URL։ https։ //sptnkne.ws/nfk9 (дата обращения։ 06.02.2019).URL։ https։ //ava.md/2014/01/09/v-etnam-afganistan-dve-voyny-dva-istoricheskih/обращения։ 25.09.2019), Yousaf M., Adkin M.։ Afghanistan — The Bear Trap։ The[9] Հովհաննիսյան Ա., Ռազմարվեստի զարգացումը 20-րդ դարում. Հեռանկարները,Երևան, 2017, էջ 202-3։ Вьетнам. Боевое применение вертолетов в 2 частях, отв. ред.[11] Հովհաննիսյան Ա., Ռազմարվեստի զարգացումը 20-րդ դարում. Հեռանկարները,Երևան, 2017, էջ 494-508։ [12] Гайдар Е. Т., Гибель империи ։ уроки для современной России, Москва, 2006․Խաչատրյան Կ., Հայաստանը ԽՍՀՄ ռազմաարդյուանբերական համալիրի համակարգում, Երևան, 2015, էջ 253-85։ [14] Գասեր Հ., Միջազգային մարդասիրական իրավունք, Ներածություն, Երևան,1999, էջ 31-62։ [15] Martin Van Creveld, The Transformation of War։ The Most Radical Reinterpretation[16] Clark W., Waging Modern War։ Bosnia, Kosovo, and the Future of Combat. N. Y.։ [18] Люттвак Э., Стратегия։ Логика войны и мира, Москва, 2018, с. 330.недели, 11.02.2009, URL։ https։ //argumenti.ru/politics/n171/39722 (дата обращения։ Մուրադյան ԳուրգենԽՈՐՀՐԴԱ-ԱՖՂԱՆԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄ. ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒ՞Ն, ԹԵ՞ ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՄՐՑԱՎԱԶՔԲանալի բառեր՝ ԽՍՀՄ, արդարացի պատերազմ, մոջահեդներ, Աֆղանականսինդրոմ, անկանոն պատերազմներ։	Հոդվածի հեղինակը քննության է առնում հակամարտող կողմերի՝ Խորհրդաաֆղանական պատերազմի մեկնարկի առթիվ առաջ քաշած հիմնավորումները։ Քննվում են ԽՍՀՄ-ի պաշտոնական տեսակետները՝ ընդգծելով հարավային սահմանների անվտանգության պահպանման կարևորությունը։ Հեղինակը առաջնահերթություն է տալիս աշխարհաքաղաքական գործոնին։ Առանձնահատուկ ներկայացվում է նաև պատերազմում ԱՄՆ-ի ունեցած դերակատարությունը։ Նշվում են բոլոր այն պատճառները և մեխանիզմները, որոնց շնորհիվ ԱՄՆ-ն ԽՍՀՄ-ին ներքաշեց վերոնշյալ հյուծող պատերազմի մեջ։ Աֆղանական պատերազմում ԽՍՀՄ-ի մասնակացությունն ամբողջովին կործանեց երկրի տնտեսությունը և հեղինակազրկեց Խորհրդային Միությանը միջազգային ասպարեզում՝ հանգեցնելով վերջինիս կործանմանը։
Մասնագիտական գրականության մեջ, իրավական պրակտիկայում, հաճախ կարելի է գտնել «կոռուպցիա» եզրույթի օգտագործումը, որն, ի տարբերություն այլ պաշտոնական հանցագործությունների, առանձնանում է իր ավելի բարձր հանրային վտանգով: Այն էապես վարկաբեկում է պետական մարմիններին, նսեմացնում նրանց գործունեության կարողությունն ու բովանդակությունը: Հասարակության մեջ այս երեւույթի տարածվածությունը կասկածամտություն է առաջացնում, որ առանց կաշառքի օրինական ճանապարհով հնարավոր չէ լուծել տարբեր հարցեր: Հայաստանի Հանրապետությունը, լինելով Եվրախորհրդի անդամ, ստանձնել է միջազգային պարտավորություններ `ընդունելու համար անհրաժեշտ օրենսդրություն ինչպես ակտիվ, այնպես էլ պասիվ կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի համար` նրանց համար կիրառելով համապատասխան քրեական պատիժներ: Դրա նպատակն է կանխել խտրականությունը ՝ մարդու իրավունքների, ազատությունների և օրինական շահերի պաշտպանության ոլորտում պաշտոնատար անձի անհամաչափ գործողության կամ անգործության արդյունքում: Սա ավելին է, քան պարզապես պաշտոնեական դիրքի չարաշահումը, քանի որ դրա հետևանքը հանգեցնում է օրենքի գերակայության հիմնական սկզբունքների խեղաթյուրմանը. Պաշտոնատար անձը ոչ միայն չի առաջնորդվում օրենքի գերակայությամբ, այլ նաև ստեղծում է խտրական իրավիճակ անհատների իրավունքների պաշտպանության գործում: Ելնելով հարցի կարևորությունից, օրենքի գերակայության հաստատման հրամայականներից `անհրաժեշտ է ապահովել կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի կազմակերպում, որը կնպաստի ժողովրդավարության ամրապնդմանը, օրենքի գերակայությանը, մարդու պաշտպանությանը: իրավունքներն ու ազատությունները: Չնայած խնդրի հրատապությանը և հրատապությանը, մի շարք հարցեր շարունակում են մնալ վիճահարույց ՝ հանգեցնելով թե տեսական քննարկումների, թե իրավական պրակտիկայում բարդությունների: Մասնավորապես, իրավական գրականության մեջ գոյություն չունի «կոռուպցիայի» ընդհանուր հասկացություն, որը բնութագրում է կոռուպցիայի դրսեւորումները ամենաբարձր հանրային վտանգով: Որպես ընդհանուր և կոլեկտիվ հայեցակարգ, կոռուպցիան ներառում է կաշառքի, հանցավոր գործունեության հետ կապված բոլոր հնարավոր հանցագործությունները ՝ կաշառք, կաշառք, կաշառք, անգամ կաշառք ստանալու սադրանք: Ոլորտի հայտնի փորձագետ, պրոֆեսոր Ս.Վ.Մաքսիմովը կաշառակերությունը սահմանում է որպես պետական, քաղաքային կամ այլ պետական ծառայողների (ներառյալ դատավորների, տեղակալների) կամ այլ առևտրային կազմակերպությունների (ներառյալ ՝ միջազգային) աշխատակիցների կողմից իրենց կարգավիճակի օգտագործումը: , նման անձի կողմից ծառայություններ կամ արտոնություններ ապօրինի ձեռք բերելու կամ այդպիսի գույք, իրավունքներ, ծառայություններ կամ արտոնություններ (ներառյալ գույքը) տրամադրելու համար 2: Չուչան Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական օրենսգրքի մեկնաբանություններում տվել է կոռուպցիայի գաղափարի ավելի նեղ սահմանում. «Որի էությունն այն է, որ պաշտոնյան իր պաշտոնեական լիազորությունների կամ պաշտոնեական դիրքի համար այլ անձանցից ստանա ապօրինի նյութական վարձատրություն» 3: Մենք կարծում ենք, որ կաշառքի ներգրավումը միայն կաշառք հասկացության մեջ արդարացված չէ, չի բխում իր էությունից և չի արտահայտում այդ երեւույթի բարձր հանրային վտանգը: Մեկ այլ տեսակետի համաձայն, կաշառքը շահադիտական հանցագործություն է, որի էությունն այն է, որ պաշտոնյան իր անձի կամ կազմակերպության կողմից անօրինական վարձատրություն ստանա իր պաշտոնական վարքի կամ դիրքի պատճառով 4: Թրեյնը նշում է, որ կաշառք նշանակում է կաշառք ստանալ: Միևնույն ժամանակ, կաշառքը և կաշառքը վերջինս համարել են որպես կաշառքի հատուկ ձև: Այս կապակցությամբ նա այլ դիրքորոշում հայտնեց NP Կուչերիավին: Նա կարծում է, որ կաշառակերության մեջ կաշառք ստանալը, կաշառք տալը և կաշառք ստանալու միջնորդությունը նույն ոճիրն են կատարում հատուկ ձևով 6: Ն.Դ.Դուրմանովը կաշառքը համարում է համատեղ հանցագործություն, որը համատեղում է կաշառք ստանալն ու տալը: Նա գրում է. «Ավելի ճիշտ կլինի կաշառքը և կաշառքը դիտարկել ոչ թե որպես երկու անկախ հանցագործություն, այլ որպես մեկ բարդ հանցագործություն»: Բացի կաշառակերության սահմանման վերը նշված հիմնական մոտեցումներից, հեղինակների որոշ գիտական աշխատանքներ ներառել են ավելի ճկուն, տարբերակված մոտեցումներ: Այսպիսով, Բ.Վ. dդրավոմիսլովը կարծում է, որ կոռուպցիայի համար անհրաժեշտ է առանձնացնել երկու առանձնահատկություն ՝ կոռուպցիա լայն իմաստով և կոռուպցիա ՝ նեղ իմաստով: Կաշառք նեղ իմաստով նշանակում է կաշառք ստանալ, իսկ լայն իմաստով `բոլոր երեք հանցագործությունները` կաշառք ստանալը, կաշառք տալը `կաշառքի միջնորդություն 8: Ինչպես նշում է Օ.Կաչմազովը, «չնայած կաշառք տալու և ստանալու կաշառքի միջև սերտ կապ կա», այնուամենայնիվ, դրանք անկախ հանցագործություններ են, քանի որ միմյանց հետ առանձնահատուկ կապ ունեն միայն դրանցում առկա նշաններով: Մասնավորապես, միայն հանցագործության առարկայի տարբերությունն է այդքան էական հանգամանք, որը թույլ չի տալիս դրանք համարել մեկ հանցագործություն »: 9: Հատկանշական է, որ կաշառք ստանալը և կաշառք տալը ունեն տարբեր օբյեկտիվ կողմեր, առարկայի բնութագրերը `շահերը, գործողությունների դրդապատճառները և նպատակները: Համաձայնվելով այն մոտեցման հետ, որ կաշառք ստանալն ու տալը, կաշառքի միջնորդությունը տարբեր հանցագործություններ են կամ միմյանցով են պայմանավորված, նշենք, որ այն ունի նաև իրավական հիմք: Ինչպես ՀՀ քրեական օրենսգրքում, այնպես էլ օտարերկրյա պետությունների քրեական օրենսգրքերում տարբեր հոդվածներ ուղղակիորեն առանձնացված են միջազգային իրավական ակտերում `կաշառք ստանալու, տալու, իսկ որոշ դեպքերում` միջնորդության համար: Մենք գտնում ենք, որ կաշառք կազմող հանցագործությունները փոխկապակցված են միմյանց հետ ՝ կազմելով «անհրաժեշտ մեղսակցություն», քանի որ եթե կաշառք տալու փաստ չկա, ապա կաշառք ստանալը կամ կաշառքը գոյություն չունի: Մենք համաձայն ենք Ա. Յակովլի այն տեսակետի հետ, որ կաշառք ստանալու հանցագործությունը չի կարող համարվել ավարտված, եթե այն չի տրվել: Նույն կերպ, կաշառք տալու հանցագործությունը չի կարող ավարտված համարվել, եթե կաշառքի առարկա չի ստացվել: Այսինքն ՝ նշված հանցագործություններից յուրաքանչյուրը չի կարող կատարվել ինքնուրույն, առանց կապի մյուս 10-ի հետ: Գ.Բախտաձեն այսպես է մեկնաբանում կաշառք հասկացությունը ՝ նշելով, որ կաշառք ստանալը և տալը համարվում է բարդ հանցագործություն: Դա միշտ ենթադրում է երկու տրամաբանորեն կապված գործողությունների կատարում. Կաշառք ստանալը և կաշառք տալը: Առաջինը կատարողը տալիս է, իսկ երկրորդը ՝ ստացողը: Նվիրելը միշտ տրամաբանորեն նախորդում է ստանալուն, եթե չկա տվող, ապա ստացող չի կարող լինել և հակառակը 11: Համաձայնվելով ներկայացված տեսակետի հետ ՝ մենք գտնում ենք, որ կաշառք վերցնելը և կաշառք տալը երկու սերտ փոխկապակցված հանցավոր արարքներ են, որոնք չեն կարող ինքնուրույն ավարտվել: Ստացվում է, որ կաշառք տվողը «սատարում» է կաշառք վերցնողին, որպեսզի վերջինս ավարտի իր հրապարակավ վտանգավոր արարքը: Այսպիսով, ամփոփելով վերը նշվածը, հարկ ենք համարում շեշտել, որ կոռուպցիան ներառում է երեք անկախ հանցագործություն պետական ապարատի բնականոն գործունեության դեմ, որոնք փոխկապակցված են և կազմում են մեկ շղթայի մաս, այն է ՝ կաշառք վերցնելը, կաշառք տալը և կաշառքը: «Կաշառք» հասկացությունը, որը կոռուպցիայի առարկա է, իրավական վեճերի տեղիք է տալիս: Կաշառքը, լայն իմաստով, ցանկացած նյութական օգուտ է, ներառյալ գույքային իրավունքներն ու պարտականությունները, օրինակ ՝ կաշառք ստացողը ազատվում է պարտքը վճարելուց և նախապես վերցված նյութական ակտիվները մարելուց: Շատ գիտնականներ կարծում են, որ կաշառակերության թեման կաշառակերությունն է 12: Մասնավորապես, OK Կաչմազովը ճիշտ է համարում հանցագործության օբյեկտի սահմանումը որպես նյութական աշխարհի ցանկացած օբյեկտ, որի որոշակի հատկությունների պատճառով քրեական օրենսդրությունը դա կապում է որոշակի հանցագործության հետ: Ելնելով դրանից ՝ նա պնդում է, որ կաշառքի առարկան կարող է կապված լինել հանցագործության սուբյեկտի հետ, քանի որ այս դեպքում խախտվում է հասարակական կապի օբյեկտը ՝ պաշտոնատար անձին կաշառելով 13: Սակայն հանցագործության թեման այս կերպ մեկնաբանելով ՝ անհնար է դառնում այն առանձնացնել հանցագործության կատարման միջոցներից: Հակառակ այս մոտեցմանը, որոշ հեղինակներ նշում են, որ դա բարդացնում է հանցագործության տարրերի հայտնաբերումը և պահանջում է քրեական դոկտրինի էական վերանայում: Այդ պատճառով առաջարկվում է հավատարիմ մնալ հին ավանդական տեսակետին, հատկապես, երբ դատական պրակտիկայում կաշառակերությունը կոչվում է հանցագործության առարկա 14: Քննարկվող հարցի վերաբերյալ մենք համարում ենք այն տեսակետը, որ կաշառքը հանցագործության առարկա չէ, այլ դա կատարելու միջոց է, քանի որ առարկան օբյեկտի նյութական արտացոլումն է, և կաշառքը ոչ մի կապ չունի առարկայի հետ 15: Մենք գտնում ենք, որ կաշառքի առարկան, ըստ էության, հանցագործության միջոց է, որի օգնությամբ կատարվում է հրապարակավ վտանգավոր արարք, մասնավորապես, այն ազդում է պաշտոնատար անձի վրա ՝ կատարելու այն գործողությունները, որոնք կաշառակերության նպատակ են հետապնդում կամ խուսափել անում դրանք Դրա առկայությունը համարվում է «կաշառք տալու» եւ կաշառք ստանալու օբյեկտիվ կողմի պարտադիր հատկանիշ: Նշենք, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում 1961 թ. Օրենսդիրը ոչ մի կերպ չի բացահայտել կաշառքի առարկայի էությունը: Ի հակադրություն դրան, ՀՀ գործող քրեական օրենսգիրքը հստակեցրեց կաշառքի առարկայի հասկացությունը ՝ այն սահմանելով որպես փող, գույք, գույքային իրավունքներ, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն: Դրամով անհրաժեշտ է հասկանալ և՛ հայկական դրամը, որը թողարկվում է «Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն. , Ինչ վերաբերում է շրջանառությունից հանված գումարներին, ապա դրանք չեն համարվում այդ իմաստով կաշառք ստանալու կամ տալու առարկա. այն պետք է գնահատվի որպես այլ ակտիվներ: Արժեթղթերի էությունը բացահայտված է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 146-րդ հոդվածում, համաձայն որի `արժեթուղթը գույքային իրավունքները հավաստող փաստաթուղթ է` պարտադիր պայմանների պահպանմամբ, որի իրականացումը կամ փոխանցումը հնարավոր է միայն այն ներկայացնելիս: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 153-րդ հոդվածում նշվում են արժեթղթերի այն տեսակները, որոնցով դասակարգվում են արժեթղթերը. Պարտատոմս, չեկ, սովորական հաշիվ, փոխանցվող հաշիվ (վճար), բաժնետոմս, բեռնաթափում, բանկային վկայագիր (բանկային գիրք, բանկային վկայագիր), կրկնակի պահուստի վկայագիր պահուստային վկայագիր, ներդրումային ֆոնդի բաժնեմաս և այլ փաստաթղթեր, որոնք արժեթղթերի մասին օրենքներով դասակարգվում են որպես արժեթղթեր: Այլ օգուտները ներառում են ցանկացած տեսակի `գույքային կամ ոչ գույքային օգուտներ, ինչպիսիք են բնակարանի կամ մեքենայի անվճար վերանորոգումը, տան կառուցումը և այլն հովանավորություն և այլն: 16: Նա նաև անդրադարձավ Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն դատարանի պլենումի խնդրին ՝ նշելով, որ գույքային օգուտները պետք է նշանակեն, մասնավորապես, վարձավճարների իջեցում, վաճառված ապրանքների գնի իջեցում, բանկային վարկերի տոկոսադրույքների իջեցում: , Վերոնշյալ գույքային օգուտներին պետք է տրվի որոշակի դրամական արժեք ՝ կաշառք տվողի և կաշառք տվողի միջեւ ընթացող բանակցություններում 17: Վերջինիս հստակ սահմանումը կարևոր է ակտի որակավորման համար: Բացի այդ, ՄԱԿ-ի Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիան, որը ընդունվել է 2003 թ. Դեկտեմբերի 9-ին, սահմանում է «գույք» տերմինը, որի 2-րդ հոդվածի համաձայն `« գույք »նշանակում է ցանկացած գույք` նյութական կամ ոչ նյութական, շարժական կամ անշարժ, արտահայտված առարկաների տեսքով: կամ իրավունքներ, որպես իրավական փաստաթղթեր կամ ակտեր, որոնք հաստատում են սեփականության իրավունքը կամ այդ արժեքների նկատմամբ հետաքրքրությունը: Վերոգրյալից բխում է, որ պաշտոնատար անձին նույնիսկ իր արարքների դիմաց դրական նկարագրություն, քննադատություն, կարծիք տալը համարվում է կաշառակերության առարկա, քանի որ ըստ գործող քրեական օրենսդրության, դա ներառում է այլ արտոնություններ տրամադրելու հայեցակարգում: Այս առումով միանշանակ է, որ ոչ գույքային արտոնությունների տրամադրումը օժտված է ոչ պակաս հանրային վտանգով: Անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ գոյություն չունի «կաշառք» ընդհանուր հասկացություն, քանի որ նման հանգամանքը խոչընդոտներ է առաջացնում քրեական օրենսդրության կիրառման մեջ: Օրենսդիրը, չպահպանելով «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի պահանջները, տարաբնույթ մեկնաբանություններ է տվել «կաշառք ստանալու» և «կաշառք տալու» հասկացություններին: Նշված եզրակացությունը հիմնավորված է հետեւյալ պատճառաբանությամբ. 1. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-ը, ինչպես նաև 200-րդ հոդվածը `անձամբ կամ միջնորդի միջոցով իր կամ այլ անձի համար կաշառք ստանալը փող, գույք, գույքային իրավունքներ, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն ստանալու կամ պահանջելու կամ դրա ընդունումն է: խոստում կամ ստացման առաջարկ `ի շահ կաշառք տվող կամ պաշտոնատար անձի կողմից իրեն ներկայացնող անձի` իր գործողությունները կատարելու կամ չկատարելու իրավասության շրջանակներում կամ նպաստելու կատարումը կամ չկատարելը: այդպիսի գործողություն ՝ օգտագործելով իր պաշտոնական դիրքը կամ հովանավորչության կամ թույլտվության համար: 2. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ հոդվածի 1-ին մասը նախատեսում է քրեական պատասխանատվություն թեկնածուներից կաշառք ստանալու կամ միջնորդի միջոցով թեկնածուներից մեկին կողմ կամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններին մասնակցելու կամ ընտրություններին մասնակցելուց հրաժարվելու պայմանով: , Այլ կերպ ասած, քննարկվող հոդվածի իմաստով կաշառք ստանալը սահմանափակվում է միայն կաշառքի առարկան կաշառք ստացողին փոխանցելով, քանի որ հոդվածի տրամադրության մեջ հստակ նշված են այն գործողությունները, որոնց համար կաշառք է տրվում: Այսինքն ՝ կաշառք ստանալու հայեցակարգը չի ներառում դրա կատարման նպատակը: 3. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 201-րդ հոդվածի համաձայն ՝ «(կ) կաշառք ստանալը, այսինքն ՝ այն անձինք (օրինակ ՝ մարզիկներ, մրցավարներ, մարզիչներ, թիմերի ղեկավարներ կամ մասնագիտական մրցումների այլ մասնակիցներ և կազմակերպիչներ, ինչպես նաև ֆորմալ առևտրային մրցույթներ և մրցանակներ, որոնք անձամբ կամ միջնորդի միջոցով փող, գույք, գույքային իրավունքներ, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն են ստանում իրենց կամ մեկ այլ անձի համար, կամ ընդունում են դրանք ստանալու խոստում կամ առաջարկ: Այս դրույթի բառացի մեկնաբանությունից բխում է, որ կաշառք հասկացությունը չի ներառում դրա կաշառակերության նպատակը, օրինակ ՝ ազդել մրցույթների կամ մրցույթների արդյունքների վրա: Մենք գտնում ենք, որ նշված դեպքում նպատակի չկողմնորոշումը պարզապես բաց է թողնված, քանի որ օրենսդիրը դա ուղղակիորեն տրամադրել է նշված հոդվածի 1-ին մասում `նշված անձանց կաշառք տալու համար քրեական պատասխանատվություն սահմանելիս: Վերոգրյալի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ օրենսդիրը սահմանել է նույն բովանդակությամբ տարբեր բովանդակության հասկացություններ, այսինքն ՝ կաշառք ստանալը: Ավելին, նա չի սահմանել, որ կաշառք ստանալու հայեցակարգը համապատասխան բովանդակություն ունի, այսինքն ՝ անօրինական վարձատրություն ստանալ պետական ծառայողից, որը պաշտոնատար անձ չէ: Օրենսդիրի կողմից վերոհիշյալ տարբերակված մոտեցումները իրավական պրակտիկայում առաջացնում են իրավական վեճեր և հակասություններ, որոնք կարող են հանգեցնել հանցագործների կողմից քրեական պատասխանատվությունից խուսափելուն (օրինակ, երբ պարզվում է, որ կաշառք կամ կաշառք կաշառք է: աշխատող): Հաշվի առնելով վերոգրյալը ՝ մենք առաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի ընդհանուր մասում սահմանել «կաշառք» հասկացությունը, որը կլուծի այն տված կամ ստացած անձանց քրեականացման հարցը, հատուկ մասի համապատասխան հոդվածներով ՀՀ քրեական օրենսգրքի: Մասնավորապես, մենք առաջարկում ենք ՀՀ քրեական օրենսգրքի ընդհանուր մասում շարադրված դրույթը շարադրել հետևյալ կերպ. «Փող, գույք, գույքային իրավունքներ, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն, որը նախատեսված է կաշառք տվող կամ որևէ այլ անձի օգտին որևէ գործողություն կատարելու համար: կաշառք տվող կամ այլ անձի »: կամ ձեռնպահ մնալ դրանից: » Այս դրույթի դրույթը ՀՀ քրեական օրենսգիրքը կազատի յուրաքանչյուր դեպքում նույն հայեցակարգի սահմանումը կրկնելուց, քանի որ այն կապահովի դրա համատեղ ընկալումն ու կիրառումը: Այն դեպքում, երբ պաշտոնյան, օգտագործելով իր պաշտոնական դիրքը, նպաստում է այլ պաշտոնյայի կատարմանը կամ ձեռնպահ մնալուն, նրա գործողությունները որակվելու են որպես օգնություն կամ կաշառքի միջնորդություն ՝ կախված գործի փաստական հանգամանքներից: Ինչ վերաբերում է այլ գործողություններին, որոնք կաշառք ստանալու կամ տալու նպատակ են հետապնդում ՝ թույլտվություն կամ հովանավորչություն, դրանք իրենց բնույթով ենթադրում են կամ որոշակի գործողությունների կատարում (օրինակ ՝ առաջխաղացում) կամ զերծ մնալ որոշակի գործողություններ կատարելուց (օրինակ ՝ ենթակա չեն կարգապահական տույժ), հետևաբար ներառված են կաշառք ստանալու գաղափարի մեջ: Հետևաբար, մենք գտնում ենք, որ նպատակահարմար չէ հետագա շեշտը դնել թույլտվության և հովանավորչության վրա ՝ որպես անձի կողմից կատարված գործողության (անգործության) տեսակ այն դեպքում, երբ նրանց համար նախատեսված է նույն քրեական պատասխանատվությունը: , ։	Մասնագիտական գրականության մեջ և իրավակիրառ պրակտիկայում հաճախ կարելի է հանդիպել «կաշառակերություն» եզրույթի գործածմանը, որն ի տարբերություն մյուս պաշտոնեական հանցագործությունների, առանձնանում է իր առավել բարձր հանրային վտանգավորությամբ։ Իրավաբանական գրականության մեջ առկա չէ «կաշառակերության» միասնական հասկացություն, որ հանգեցնում է ինչպես տեսական բանավեճերի, այնպես էլ իրավակիրառ պրակտիկայում բարդությունների։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի վերլուծությունից բխում է, որ «կաշառքի» միասնական հասկացություն ևս առկա չէ, ինչը դժվարություններ է առաջացնում քրեական օրենքի կիրառման հարցում և կարող է հանգեցնել հանցանք կատարած անձանց կողմից քրեական պատասխանատվությունից խուսափելուն (օրինակ, երբ անթույլատրելի ապացույց ճանաչվեն կաշառք տալու կամ կաշառք ստանալու նմանակում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքները ապօրինի վարձատրություն ստացած պաշտոնատար անձ չհանդիսացող հանրային ծառայողին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու հարցը լուծելիս)։
Բուհականկրթական առաջին աստիճանում,բակալավրիուսումնական պլանի համաձայն, հետազոտական են համարվումկուրսային, ավարտական կամ դիպլոմային աշխատանքները, ռեֆերատանհատական աշխատանքը կամ զեկույցը։ Իսկ մագիստրատուրայիաստիճանում ավելանում են գիտահետազոտական աշխատանքն ուպրակտիկան, որն ավարտվում է ավարտական թեզի պաշտպանությամբ։ Ուսումնառության ընթացքում այդպիսի աշխատանքներիկատարման համար ուսանողին անհրաժեշտ են որոշակի տեսականգիտելիքներ և հետազոտության կատարման, ձևակերպման ուներկայացման հմտություններ [1]։ Այսաշխատանքովուսանողներիհետազոտական աշխատանք կատարելու գրագիտության պահանջներիուսուցման և գործնական հմտությունների զարգացման մեթոդիկայի մերփորձը։ ներկայացնումենքԱռաջարկում ենք հաջորդական քայլերի շարք և դրանց ուսուցմանկնպաստիիրականացումըպատշաճորոնցմոտեցումներ,հետազոտական աշխատանքի կատարման և ձևակերպման դրականարդյունքին։ 1. Նոր բան սովորելու, աշխատելու ցանկություն։ Առաջին հայացքից անսովոր թվացող այս պահանջը իրականումաշխատանքի հաջողության լավագույն երաշխիքն է։ Քանզի հայտնիճշմարտություն է և մանկավարժության մեջ անընդհատ ապացուցվող,որ գրեթե անհնար է ինչ-որ բան սովորեցնել մեկին, ով դա չիցանկանում։ Ուստի ղեկավարի կարևոր խնդիրն է հետաքրքրել,շահագրգռել ուսանողին հետազոտական աշխատանք կատարելուհամար։ 2. Թեմայի ընտրություն։ Թեմա ընտրելիս առաջարկում ենք կողմնորոշվել ղեկավարի կամհետազոտողի նախասիրություններով, տվյալ կառույցի գիտականուղղվածությամբ, տվյալ բնագավառի զարգացման հեռանկարներով,մարտահրավերներով, տվյալ բնագավառում դեռևս ուսումնասիրությանկարիք ունեցող հարցերով, տվյալ տարածքին բնորոշ խնդիրներով կամայլ չափանիշներով ու սկզբունքներով։ Թեմայիվերնագիրը անպայման պետքէմատնանշիհետազոտության կոնկրետ շրջանակը։ հետոներկայացումիցՀետազոտական աշխատանք կատարելու համար անհրաժեշտգործնականպահանջների տեսականհմտությունների զարգացման համար կարելիէ կազմակերպելուսուցման հետևյալ քայլերը։ Նախապես սովորողներին հանձնարարելձևակերպել դասավանդման մեթոդիկայից (կամ այլ բնագավառից) որևէհետազոտական աշխատանքի թեմայի վերնագիր և ստորև ներկայացվող1-7 կետերին վերաբերող բոլոր պահանջները՝ հաջորդ դասինաշխատելու համար։ Այնուհետև, ներկայացրած բոլոր քայլերը պետք էքննարկել լսարանում՝ հաշվի առնելով ցուցված պահանջները։ Որպես խմբագրման ընդհանուր մոտեցում՝ առաջարկում ենք քննարկելհամապատասխան կետի ցուցումներից շեղումները՝ սկսելով թեմայիվերնագրից։ ձևակերպածտարբերակը, կկազմակերպվի քննարկում, վերնագրի խմբագրում՝հիմնավորումներով։ ՅուրաքանչյուրըկներկայացնիիրՕրինակ՝ներկայացվել«Կենսաբանության դասերի կազմակերպումը ժամանակակիցմեթոդներով» թեմայի վերնագիր։ ենթադրենք՝քննարկմանէՀաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ հետանկախացմանպահանջներով«ժամանակակից մեթոդներ»ուսուցմանվերնագրիտարիներիմանկավարժության մեջ գործածվողհասկացությունըհամագործակցայինխմբագրման անհրաժեշտությունը կարելի է հիմնավորել նրանով, որ՝ էմեթոդներին՝բարեփոխումների(ինտերակտիվ)հիմնականումկրթականվերաբերում1) «Կենսաբանության դասեր» հասկացությունը մեծ ծավալ էընդգրկում, և դժվար է հիմնավորել այս կամ այն դասի կամ թեմայիընտրությունը։ Դրա համար վերնագիրը պետք է հստակմատնանշի հետազոտության շրջանակը։ 2) Ոչ մի մեթոդ չունի վաղեմության ժամկետ, և այսօր օգտագործվողինչպես ավանդական, այնպես էլ համագործակցային մեթոդներըժամանակակից են, և ավելին, գրեթե ոչ մի համագործակցայինմեթոդ չի ծնվել այսօր, բացի համակարգչի և այլ ժամանակակիցտեխնիկական սարքերի օգտագործումով մեթոդներից։ Այսօրընդամենը մեթոդներին տրվել են անվանումներ, ինչը պարզապեսհեշտացնում է բոլորի կողմից դրանց ճանաչումն ու օգտագործումը,բայցչի կարող ժխտելավանդական ուսուցման մեջ նույն նպատակներով կիրառությանհնարավորությունները։ Արդյունքում, վերնագիրը կարելի է վերաձևակերպել, օրինակ,կերպ՝ «Կենսաբանության «X» թեմայի ուսուցումըչի փոխում էությունը, հետևաբարհետևյալհամագործակցային մեթոդներով (կամ մեկ այլ սկզբունքով)»։ 3. Նպատակների ձևակերպում։ Նպատակների ձևակերպումը պետքէ համապատասխանիվերնագրին, ուստի առավել հաջողված կլինի այն վերնագիրը, որըկպարունակի նպատակը հուշող որևէ դոմինանտ բառ։ Նպատակները պետք է հիմնավորեն, թե ինչո՞ւ է պետք այդաշխատանքը կատարել, լինեն հետազոտողի հնարավորություններին ուպաշարներինհամապատասխան, մատնանշենհետազոտության իրականացման քայլերի ուղղվածությունը, ակնկալվողվերջնարդյունքները։ (ռեսուրսներին)Մեկից ավելի նպատակների դեպքում դրանք պետք է լինենմյուսից,կառուցողական,շարունակեն, լրացնեն միմյանց և ամբողջացնեն նպատակը։ օրգանապեսկապված,բխենմեկըՆպատակները ձևակերպելիս ցանկալի է ցույց տալ հետևյալ (կամ՝նմանատիպ) գործողությունները՝- խթանել, սովորեցնել, բարելավել, աջակցել, լրացնել, ավելացնել,զարգացնել, որակը բարձրացնել, - ուժեղացնել, միավորել, համախմբել, համակարգել, կապակցել, կատարելագործել, - վավերացնել, հավատարմագրել, սահմանել ռազմավարություն,զարգացմանհետագա անելիքները,կանխատեսելնախանշելուղղություններ և այլն…[5]։ Ենթադրենք՝ առաջարկվել կամ խմբագրվել է «Համագործակցայինդասը որպես արդյունավետ ուսուցման միջոց» վերնագրով թեման։ Այդթեմայով հետազոտական աշխատանք կատարելու նպատակներըկարելի է ձևակերպել հետևյալ կերպ. 1. Զարգացնել ուսանողների (կամ այլ թիրախային խմբի՝դասախոսների, ուսուցիչների …) համագործակցային դասերպլանավորելու և կազմակերպելու հմտությունները։ 2. Կատարելագործել ուսանողի կողմից ուսուցմանհամագործակցային մեթոդների կիրառական հմտությունները։ 3. Բարձրացնել ուսուցման և ուսումնառության որակը և այլն։ Մերժմաննմանատիպ այլձևակերպումները, որոնց հանդիպել ենք տարբեր սկզբնաղբյուրներում։ Օրինակ՝են արժանիհետևյալկամ1. Ուսումնասիրել համագործակցային մեթոդները։ Մերժումը կարելի է հիմնավորել նրանով, որ ձևակերպածը խնդիրէ, ոչ թե նպատակ։ Բացի այդ, զարգացման ոչ մի ակնկալվողվերջնարդյունք չի մատնանշում։ Կամ՝2. Մշակել «X» թեմայի ուսումնասիրության գործընթացը։ Այս ձևակերպումը մերժելի է առաջին հերթին անտրամաբանականլինելու համար։ Բացի այդ, դժվար է պատկերացնել ուսումնասիրությանաշխարհագրությունը. որտե՞ղ, ու՞մ կողմից կատարվող ուսումնասիրությանը պետք է վերաբերի հետազոտությունը և այլն։ 4. Խնդիրների ձևակերպում։ Ըստ էության՝ խնդիրների ձևակերպումը «սցենար» է, որտեղ բոլոր«կադրերը» պատճառահետևանքային կապերով կապված են միմյանց ևունեն նույն ուղղվածությունը, տանում են դեպի նույն նպատակակետը։ Խնդիրներն այն կոնկրետ, չափելի, հասանելի, իրատեսական,ընդհանուր նպատակին համապատասխանող և որոշակիիրականացման ժամկետ ենթադրող քայլերն են, որոնք պետք էհիմնավոր պատասխանեն այն հարցերին, թե ի՞նչ հաջորդականքայլերով և ինչպե՞ս է պետք իրականացնել աշխատանքը։ Խնդիրները ձևակերպելիս նպատակահարմար է օգտագործելհետևյալ (կամ՝ նմանատիպ) բայերը՝ուսումնասիրել,- սահմանել,ստեղծել, մշակել,ծրագրել,նախապատրաստել,- կիրառել, անցկացնել, փորձարկել, կազմակերպել, ընդգրկել, - բացահայտել, հաստատել, վերլուծել, գնահատել, առաջարկել,ներկայացնել և այլն [5]։ Նախորդ՝ 3-րդ կետի օրինակում բերված «Զարգացնել ուսանողների(կամ այլ թիրախային խմբերի՝ դասախոսների, ուսուցիչների …)կազմակերպելուհամագործակցայինհմտությունները»համարտրամաբանական հաջորդականությամբ կապված խնդիրները կարելի էներկայացնել հետևյալ ձևակերպումներով՝դասեր պլանավորելու1-ինիրագործմաննպատակիև1) Ուսումնասիրել համագործակցային դասեր պլանավորելումեթոդական սկզբունքները։ 2) Ուսումնասիրել սկզբնաղբյուրներից վերցրած համագործակցայինդասերի պլաններ։ 3) Ստեղծել որևէ թեմայի ուսուցման համագործակցային դասի պլան։ 4) Կազմակերպել այդ պլանով դասեր՝ մանկավարժականպրակտիկայի կամ համապատասխան դասընթացի գործնականդասերի ժամանակ։ 5) Անցկացնել քննարկումներ դասի մասնակից աշակերտների,ուսանողների կամ դասալսողների հետ։ 6) Բացահայտել դասի պլանի հաջողված և չհաջողված կողմերը։ 7) Կատարելագործել դասի պլանը։ 8) Ձևակերպել եզրակացություններ և առաջարկություններ։ 5.Մեթոդաբանություն։ Հետազոտությանէնպատակների ու խնդիրների խառնուրդից։ Դրա ձևակերպումը պետք էբավարարի ինչի՞ միջոցով, ի՞նչ ստանալ սկզբունքին։ մեթոդաբանությունըձևավորվում3-րդ կետի օրինակում բերված «Զարգացնել ուսանողների (կամ այլ թիրախայինհամագործակցայինկազմակերպելուհմտությունները» 1-ին նպատակի իրագործման մեթոդական մոտեցումըկարելի է ձևակերպել հետևյալ կերպ.ուսուցիչներիևդասեր պլանավորելուդասախոսների,խմբի՝Համագործակցային դասի պլաններ կազմելու, դրանցով դասերկազմակերպելու, դասալսողների և մասնակիցների հետ քննարկումներիմիջոցով կատարելագործել դասի պլանը և զարգացնելհամագործակցային դասեր կազմակերպելու հմտությունները։ Մեր պրակտիկայում հաճախ հանդիպում ենք նմանատիպձևակերպումների՝- կազմել դասի պլաններ,- կազմակերպել դասեր,- կատարել վերլուծություններ, - և այլն։ չենԱյսպիսիարտահայտումկապը,համապատասխանությունը։ Իրականում, դրանք միայն միջոցներըբացահայտող, խնդիրները մատնանշող ձևակերպումներ են և չենուղղորդում դեպի նպատակի իրականացում։ ձևակերպումներըվերջնարդյունքիմերժելիմիջոցիեն,ևքանիոր6. Աշխատանքի բովանդակություն։ Ի տարբերություն իրականության մեջ առավել ընդունված այնմոտեցման, որ բովանդակությունը կարելի է ձևակերպել աշխատանքիավարտից հետո, մենք գտնում ենք, որ աշխատանքի հաջողիրականացման համար անհրաժեշտ է սկսելուց առաջ հստակպատկերացնելնախնականբովանդակությունը ձևակերպել սկզբում։ Ինչը նշանակում է, որաշխատանքի ընթացքը կարող է առաջադրել բովանդակությանվերանայման և խմբագրման անհրաժեշտություն։ հետևաբար,քայլերը,բոլորՁևակերպած հետազոտական աշխատանքի բովանդակությունըպետք է ընդգրկի գործատուի կանոնակարգով պահանջվող բոլորկառուցվածքային մասերի անվանումները և աշխատանքի մեջ դրանցհամապատասխանող էջերը։ Օրինակ.Ներածություն (էջի մատնանշումով)……………………………… Այստեղ կարող են ներկայացվել թեմայի մասին ընդհանրականտեղեկություններ կամ գործատուի կանոնակարգային պահանջները։ Օրինակ՝ թեմայի ընտրության կամ արդիականության հիմնավորումը,հետազոտությանխնդիրները,մեթոդաբանությունը կամ դրանցից մի քանիսը և այլն։ իրականացմաննպատակները,Հիմնական մաս Տարբեր գործատուներ այս մասը կարող են տարբեր կերպանվանել. օրինակ՝ «Գրական ակնարկ» և այլն։ Այս մասն իր մեջընդգրկում է գլուխները։ Յուրաքանչյուր գլուխ և դրա ենթագլուխներըանպայման պետքէտրամաբանորեն կապակցված լինեն և միասին ամբողջացնեն գլխինպատակները։ Օրինակ.է ունենան վերնագրեր, որոնք պետքԳլուխ 1. Համագործակցային ուսուցում Մինչև ենթագլուխների շարադրումը գլուխ(ներ)ը կարող էներկայացնել վերնագրի էությունը և ենթագլուխները միավորողտրամաբանությունըբացահայտող որոշակի տեղեկություն։ Այդդեպքում առաջարկում ենք գլխի էջը մատնանշել, մնացած դեպքերումկարելի է էջակալել միայն ենթագլուխները։ Ենթագլուխներըգլխինհամապատասխանող հաջորդական կրկնակի ենթահամարներով,ներկայացվեն վերնագրերը և մատնանշվեն էջերը։ համարակալվենպետքէ1.1. Համագործակցային ուսուցման առավելությունները………1.2. Համագործակցային ուսուցման պատմությունը…………….1.3. և այլնԳլուխ 2. Համագործակցային դասի պլանավորում2.1. Համագործակցայինպլաններդասիկազմելուսկզբունքներ…………………………………………………………………2.2. Սկզբնաղբյուրներիցդասիպլանների նմուշներ…………………………………………...…………………համագործակցայինվերցված2.3. և այլնԱյս գլուխը կարող է լինել նաև առաջինի ենթագլուխներ։ Գլուխ 3. Սեփական հետազոտություններ (և մեթոդիկա) ևարդյունքների վերլուծությունԿախված թեմայից՝ այս գլուխը ևս կարող է ունենալ ենթագլուխներ։ 3.1. Որևէ թեմայի ուսուցման (նշել վերնագիրը) մեր կողմից ստեղծվածհամագործակցային դասի պլան…………………………………..…………… 3.2. Համագործակցային դասի (նշել վերնագիրը) կազմակերպմանառաջադրանքներ…………………………………………………………...…… 3.2 ենթագլխի շարադրանքում ցանկալի է նշել առաջադրանքները՝ըստ դասի պլանի քայլերի ու նպատակների։ 3.3. Դասի քննարկման վերլուծություն……………………….…………3.3. Ենթագլխի շարադրանքում կարելի է ներկայացնել քննարկմանմասնակիցների բանավոր կարծիքները կամ դասալսմանարձանագրությունները, առաջարկությունները և ձևակերպելեզրակացություններ դասի պլանի և կազմակերպված դասիառավելությունների ու թերությունների, հետագա շտկումների մասին։ Եզրակացություններ և առաջարկություններԸստներկայացվածհետազոտողինկանոնակարգայինպահանջների՝ «Եզրակացություններ և առաջարկություններ» բաժինըկարող է լինել միավորված կամ առանձին-առանձին։ Եզրակացությունները պետք է վերլուծական դիտարկումներպարունակեն աշխատանքի արդյունքների մասին։ Իսկառաջարկությունները պետք է մատնանշեն նմանատիպաշխատանքների բարելավման կամ սխալները վերացնելուայլընտրանքային ուղիներ։ Որպեսելնելովձևակերպել՝առաջարկումսկզբունքային մոտեցում՝ենքեզրակացություններըևխնդիրներից։ Եզրակացությունը պետք է տեղեկություն տա նպատակիկամ խնդրի (դրանցից յուրաքանչյուրի) իրականացման արդյունքիմասին և պարունակի վերլուծական խոսք այդ արդյունքի հիմնավորմանմասին (ինչո՞ւ այդպես ստացվեց, համապատասխանո՞ւմ էր արդյոքարդյունքը ակնկալիքին կամ ի՞նչը ապահովեց արդյունքիհամապատասխանությունը ակնկալիքին, ո՞րն էր անհամապատասխանության պատճառը և այլն)։ նպատակներիցՈրևէնպատակիկամ խնդրիչիրականացմանդեպքումեզրակացության մեջ պետք է նշվի նման արդյունքի պատճառներիմասին(օրինակ՝ մեթոդի անհամապատասխանության, ժամանակիանիրատեսության, հիմնական նպատակի կամ խնդրի հետ ուղղակիկապ չունենալու, անկախ հետազոտության նպատակ կամ խնդիրլինելու և այլ պատճառներ) և հնարավորության դեպքում առաջարկվիայլընտրանք [4]։ վերլուծականգնահատականիցԵլնելով արդյունքներիևեզրակացություններից՝ կարելի է ձևակերպել նաև առաջարկություններ։ Օրինակ. 3-րդ կետի օրինակում բերված «Զարգացնել ուսանողների թիրախային խմբի՝ դասախոսների, ուսուցիչների …)(կամ այլհամագործակցայինկազմակերպելուհմտությունները» 1-ին նպատակի վերաբերյալ եզրակացություններըկարելի է ձևակերպել հետևյալ կերպ.դասեր պլանավորելուև1. Ուսանողների կողմից համագործակցային դասեր պլանավորելուև կազմակերպելու դժվարությունները պայմանավորված են բուհականհամապատասխան դասընթացների ծրագրերում թեմային հատկացվածգործնական ժամերի պակասով կամ տեսական նյութի անբավարարմակարդակով, կամ այլ…։ կետիհամապատասխանողեզրակացությանըԻսկ այդառաջարկությունը կարող է ձևակերպվել հետևյալ կերպ.1.1 Վերանայել ուսումնական ծրագրերը, ուսուցանվող տեսականգիտելիքների պահանջները բարելավել, համապատասխանեցնելչափորոշչային պահանջներին, ավելացնել թեմայի ուսումնասիրմանհամար նախատեսված գործնական դասերը, կամ այլ… ։ 2. Ուսուցիչների կամ դասախոսների կողմից համագործակցայինդասեր պլանավորելու և կազմակերպելու հմտություններիանբավարարությունը պայմանավորված է տեսական անբավարարգիտելիքների իմացության կամ պրակտիկայում քիչ կիրառելուհնարավորությամբ։ Բերվածեզրակացությանըհամապատասխանող առաջարկություն(ներ)ը կարող են ձևակերպվել հետևյալ կերպ.2.1. Անհրաժեշտ է մշտադիտարկումների միջոցով բացահայտելուսուցիչների խնդիրները և հաճախակի դասալսումների,վարպետության դասերի, սեմինարների կազմակերպման միջոցովտրամադրել մեթոդական աջակցություն։ 2.2. Անհրաժեշտ է կազմակերպել մանկավարժական կադրերպատրաստողբուհերի պրոֆեսորադասախոսական կազմիշարունակական թեմատիկ վերապատրաստումներ՝ հանրակրթականբարեփոխումների պահանջները ուսուցանելու, մանկավարժականմեթոդական հմտությունները կատարելագործելու նպատակով։ Օգտագործված գրականության ցանկԳրականության ցանկը լրացվում է դարձյալ ըստ գործատուիկողմից հետազոտողին տրամադրված կանոնակարգի։ Աշխատանքիկատարմանընթացիկ փուլերում,որպեսօգտագործած սկզբնաղբյուրները հավաքագրելու ձև, առաջարկում ենք ՝ 1) Յուրաքանչյուր հղման կողքին փակագծում նշել տվյալսկզբնաղբյուրի մասին բոլոր կանոնակարգային պահանջները։ Իսկաշխատանքի ավարտուն ձևակերպման փուլում դրանք տեղափոխել«գրականության ցանկ» բաժին, դասավորել ըստ կանոնակարգայինպահանջի։ համապատասխանհերթական համարը տեղափոխել աշխատանքային էջերի հղման տեղ ևարդեն ազատվել չպահանջված տեղեկությունից։ Յուրաքանչյուրսկզբնաղբյուրի2) Իսկ համացանցի տեղեկության հավաստիության համարսկզբնաղբյուրը հղելուց հետո նշել դրա հասանելիության ժամկետը։ Օրինակ՝https։ //arinj.schoolsite.am/ուսումնական/մեթոդականզեկուցումներ/ -հասանելի է 01.02.20197. Աշխատանքի հանրային ներկայացում (պրեզենտացիա)Հետազոտական բնույթի շատ աշխատանքների կատարումից ուձևակերպումից բացի կարևոր փուլ է աշխատանքի հանրայիններկայացումը (նախապաշտպանություն, պաշտպանություն, զեկուցումգիտաժողովին և այլն), որը պատկերացումներ է ձևավորում ոչ միայնկատարված աշխատանքի, այլև հետազոտողի տարբեր որակների ուցուցանիշների մասին։ Ներկայացման պատրաստ է համարվումամբողջապես ձևակերպված աշխատանքը։ Այն պարտադիր պետք էունենա Տիտղոսաթերթ, որի ձևակերպման տեխնիկական պահանջներըևս տրամադրում է գործատուն՝ մնացած բոլոր կանոնակարգայինպահանջների հետ միասին։ Ներկայացման համար հետազոտողը կարող է պաստառներ,աղյուսակներ ու գրաֆիկներ ստեղծել կամ ներկայացնել սահկահանդես։ Վերջինիս ձևավորման գեղագիտական կողմը թողնելով անհատիճաշակին՝ կարելի է առաջարկել հետազոտական աշխատանքիներկայացման սահկահանդեսի ստեղծման մի քանի ցանկալիպահանջներ։ Օրինակ՝ 1. բոլոր սահկասալիկները ունենան թեմայի և տվյալ տեղեկությանըհամապատասխանող վերնագրեր, որ նրանցում տեղեկույթըհակիրճ,ներկայացվիսխեմատիկ, առանց պատմողականնախադասությունների։ Հաջորդաբար ներկայացվեն՝2. աշխատանքի վերնագիրը, կատարման վայրը, կամ գործատուիանունը, կատարողի և ղեկավարողի անուն-ազգանունները,կատարման տարեթիվը, 3. հետազոտության նպատակները, խնդիրներն ու մեթոդաբանությունը, 4. աշխատանքի կառուցվածքը, 5. կառուցվածքայինմասերըհակիրճներկայացնողևորոշպարզաբանումներ տվող ցուցադրումներ, 6. սեփական հետազոտության արդյունքները և դրանց գնահատմանվերլուծությունը, 7. եզրակացություններն ու առաջարկությունները։ Իսկ աշխատանքի վերջնական գնահատման հուսալիության ևօբյեկտիվության համար առաջարկումնախօրոք մշակելգնահատման չափանիշներ և սանդղակային պահանջներ, ինչը ևսցանկալի է հետազոտողին տրամադրել կանոնակարգային մյուսպահանջների հետ միասին։ Որպես չափանիշներ՝ կարող են լինել,օրինակ՝ ենք 2-6-րդ կետերի, ինչպես նաև աշխատանքի ձևակերպմանգրագիտությանտեխնիկական պահանջներիապահովումով աշխատանքի և սահկահանդեսի ներկայացումը, լեզվականու ազատ, անկաշկանդ զեկուցումը,  նյութին տիրապետելու աստիճանը,  ինքնուրույնության և վերլուծական ընդունակության աստիճանը, լսարանի հետ հաղորդակցվելու, աշխատանքին վերաբերողհարցերին տրվող պատասխանների որակը և այլն [2]։ Որպես մեր աշխատանքի ամփոփում՝լիահույս ենք, որմատնանշված ցուցումներով և անհրաժեշտ քանակությամբ գործնականդասեր կազմակերպելուց հետո լսարանի շահառուները կձևավորենպատասխանատվությունկատարմանժամանակ կանոնակարգային պահանջները հարգելու նկատմամբ,կունենանգիտելիքներ,կարողություններ ու հմտություններ և ջանադրաբար աշխատելու,փորձառության ավելացման արդյունքում կունենան հաջողություն ուորակյալ վերջնական աշխատանք։ ցանկացած աշխատանքիբավարար տեսականուգործնականԻսկբուհը անպայմանորենկարձանագրիուսուցմանևուսումնառության որակի բարձրացում։ В представленной методической работе предлагаются։	Ներկայացվող մեթոդական աշխատանքում առաջարկվում են՝ 1. հետազոտական աշխատանքի կատարման համար ուսանողին ներկայացվող ընդհանրական պահանջներ, 2. ըստ այդ պահանջների՝ հետազոտական աշխատանքի պլանավորման, իրականացման և աշխատանքի ձևակերպման հմտությունների զարգացմանն օգնող ուսուցման մեթոդիկա։
Ներածություն «Թավշյա» հեղափոխությունից հետո Հայաստանը մտավ ժողովրդավարական արժեքների ամրապնդման գործընթաց: Ներքաղաքական կոնֆլիկտի վերափոխումը գնում է ներհամակարգայինից ներհասարակական: Միևնույն ժամանակ, հեղափոխության արդյունքում կտրուկ աճ գրանցած հասարակության սոցիալ-քաղաքական սպասումները մի փոքր մեղմացել են, բայց շարունակում են պահպանել վճռական համապատասխանությունը հնարավորությունների հետ: Այս երկու կարևոր չափանիշների տարբերության հանրային ընկալումը, որը հարաբերական զրկանք է, ժամանակի ընթացքում հանգեցնում է հետհեղափոխական հիասթափության: Համեմատական զրկելը սոցիալ-հոգեբանական երեւույթ է: Այն ստատիկ չէ և կարող է փոխվել ՝ կախված երկրում տեղի ունեցող քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական և այլ գործընթացներից: Համեմատական զրկանքների ինտենսիվությունը սպասումների և հնարավորությունների տարբերության ընկալման փոփոխությունն է, որը հնարավորություն է տալիս գնահատել հասարակության վարքի հնարավոր տատանումները: Հայաստանում քաղաքացիական հասարակությունը կարևոր դեր է խաղացել փոփոխությունների իրականացման գործում: Պաշտոնական կառույցների կողմից իրականացվող ծրագրերը, որոնք ուղղված էին հասարակության իրազեկմանը կրթության, սոցիալական աջակցության, մարդու իրավունքների պաշտպանության և այլնի միջոցով, զուգորդվում էին քաղաքացիական ակտիվության դրսևորումների հետ: Սոցիալական խնդիրների համար պայքարից (կենսաթոշակային բարեփոխումներ, ուղեվարձի թանկացում, Էլեկտրական Երևան և այլն) մինչև հեղափոխության ընթացքում համախմբում և հաղթանակ, Հայաստանում քաղաքացիական ակտիվությունը ցույց տվեց ժողովրդի գործնական կամքի նոր դրսևորումներ, որոնք արդեն հիմք են հանդիսացել տեսական մշակումներ [3]: Քաղաքացիական հասարակությունը նույնպես զարգացել է `ձեռք բերելով լավագույն հնարավորությունը` էլ ավելի կարևոր դեր ունենալու արդիականացված Հայաստանում `հիմնված ժողովրդավարական արժեքների վրա: Երիտասարդությունը քաղաքացիական հասարակության շարժիչ ուժն է: Հետհեղափոխական իրականության մեջ քաղաքացիական հասարակության մի շարք այլ գործառույթներին զուգահեռ, կարևոր է ներգրավվել հասարակական-քաղաքական հակամարտության վերափոխման տրամաբանության մեջ: Հակամարտության բնույթի անցումը դեպի ներքին բնութագրվում է առաջին հերթին հանրային քաղաքականության գործընթացում ներգրավված դերասանների թվի կտրուկ աճով: 331 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Տրամաբանական է, որ հեղափոխության արդյունքում տեղի ունեցած քաղաքական սերնդի արդյունքում երիտասարդների քաղաքական սոցիալականացումը և մասնակցության ընդլայնումը նշանակալի արդյունքների հասան: Երիտասարդությունը հասարակության այն մասն է, որի միջև սերունդների ժառանգության փոխանցմանը զուգահեռ, այլընտրանքային ապագայի առավել արդյունավետ կանխատեսման համատեքստում, հնարավոր է իրականացնել քաղաքական վերափոխում: «Երիտասարդության քաղաքական սոցիալականացման ընթացքում անհրաժեշտ է կրթել նոր սերնդի էլիտային ... [որը] հետևելու է ազգային քաղաքականության բնական արդիականացման վրա հիմնված անվտանգության քաղաքականությանը» [5, էջ. 179]: Հայաստանում երիտասարդությունը ավանդաբար ակտիվորեն ներգրավված է հասարակական և քաղաքական կյանքում: «Jinինիշյան» հիմնադրամն իրականացնում է երիտասարդության շրջանում քաղաքացիական արժեքների սերմանման ամենակարևոր գործընթացը: Ենթադրվում է, որ այստեղ հիմնական նպատակը ՝ քաղաքացիական հասարակության զարգացման խթանումը, իրականացվելու է հետևյալ խնդիրների միջոցով. Աջնել Հայ երիտասարդության գիտելիքների և հետաքրքրությունների բարձրացումը քաղաքացիական հասարակության, ժողովրդավարության և մարդկության զարգացման կարևորագույն հարցերի վերաբերյալ: իրավունքներ;  Կառուցել հաղորդակցման և վերլուծական մտածողության հմտություններ, որոնք թույլ կտան հայ երիտասարդներին այսօր և ավելի ուշ հասուն տարիքում ավելի ակտիվորեն մասնակցել հայ հասարակության զարգացմանը: Կրթական համակարգին արժեքներ ավելացնելը և հայ երիտասարդների էներգիայի խթանումը մասնակցային ուսուցման համար [1]: Այս առաջադրանքների իրականացումը ստեղծում է ժողովրդավարական արժեքներ ընկալող անհատներ, որոնք հետագայում, ստեղծելով և ներգրավվելով քաղաքացիական հասարակության բազմաթիվ կառույցների մեջ, նոր խթան են հանդիսանում իրենց սեփական գործառույթների իրականացման համար հասարակական և քաղաքական կյանքում: Հասարակության հոգեբանական վերականգնման տեսանկյունից ամենակարևոր երևույթը երիտասարդների ՝ որպես սեփական դերակատարների դերի իրացումն է: 332 ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ: Դեռևս 2012 թ. Ըստ տվյալների ՝ երիտասարդների 37% -ը կարծում էր, որ հասարակական կազմակերպությունները ի վիճակի են լուծել կարևոր խնդիրներ [4, p. 170]: Youngողովրդավարական արժեքների հիման վրա կրթված երիտասարդները, քաղաքացիական հասարակությունների միջոցով ինքնաիրացման միջոցով, հետագայում իրենց դրսեւորում են քաղաքական կյանքում: Դա տեղի է ունենում Հայաստանի Հանրապետությունում քաղաքացիական հասարակության համագործակցության մոդելի կիրառման արդյունքում, որի դեպքում. «Հասարակական կազմակերպությունների առավել տեղեկացված և փորձառու ներկայացուցիչներն աստիճանաբար ներգրավվում են պետական իշխանության, տարածքային, տեղական ինքնակառավարման տարբեր օղակներում: -կառավարություն ... »[2, էջ 8-9]: Հետագա գործունեության ընթացքում այս երիտասարդները, պահպանելով հասարակական համակեցության նորմերը, սերմանում են համապատասխան քաղաքական մշակույթ: Այսպիսով, հասարակության քաղաքական արդիականացման գործընթացը սերտորեն փոխկապակցված է քաղաքացիական բարձր ինքնագիտակցություն ունեցող երիտասարդների շարունակական ներգրավման հետ քաղաքացիական հասարակության կառույցներում: Սա երկկողմանի փոխլրացնող գործընթաց է: Այս երեւույթն, ի վերջո, հիմք է ստեղծում ներքին հակամարտության խաղաղ փոխակերպման համար, այն դեպքերում, երբ հասարակության մեջ կա զրկանքների ինտենսիվության փոքր կամ կտրուկ աճ: Հասարակության մեջ հարաբերական զրկանքների ինտենսիվության բարձրացման հիմքը: Շրջադարձային հասարակական-քաղաքական իրադարձությունները անհիմն նկրտումների տեղիք են տալիս: Հասարակության անդամների ընկալումը սեփական հնարավորությունների վերաբերյալ կտրուկ աճում է: Ավելին, անհատը սկսում է հաշվի առնել իր ունակությունները սպասելիքներին մոտ (Նկար 1): Այնուամենայնիվ. «Սպասելիքների վրա ավելի շատ ազդում է անմիջական իրողությունը, քան նկրտումները» [9], որի արդյունքում ժամանակի ընթացքում հասարակության ճնշող մեծամասնությունը ընկալում է հնարավորությունների ընկալումը: Այս երեւույթը զրկանքների ինտենսիվության աճ է, որը բնորոշ է հետհեղափոխական բոլոր ժամանակաշրջաններին: 333 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Հայաստանում նույնպես «Թավշյա» հեղափոխության արդյունքում տեղի ունեցավ հասարակության ընկալման արագ աճ սոցիալական սպասումների և հնարավորությունների վերաբերյալ: ԱԿՆԿԱԼԻՔՆԵՐԻ ԸՆԿԱՆՈՒՄԸ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԸՆԿԱՆՈՒՄԸ Գծապատկեր 1. Հեղափոխության արդյունքում սպասումների և հնարավորությունների հանրային ընկալման բարձրացում 27: Հետո կա հիասթափության ֆենոմենը, որում հնարավորությունների ընկալումը կտրուկ անկում է ապրում, մինչդեռ սպասումների ընկալումը, իներցիոն հակումներով, համեմատաբար կայուն է կամ շատ դանդաղ է նվազում (Նկար 2): Համեմատական զրկանքների ինտենսիվությունն աճում է, ինչը հղի է ներքին բախումների և ագրեսիայի հավանականության աճով: Չնայած հայ հասարակության մեջ հնարավորությունների ընկալումը ներկայումս ճգնաժամի անկում չի ունեցել, ընթացող գործընթացները ենթադրում են նման միտում [8]: 2018-ի իրադարձությունների արդյունքում գրանցված սպասումների ու ընկալումների անհիմն թռիչքը միջնաժամկետ հեռանկարում անխուսափելիորեն կհանգեցնի զրկանքների ինտենսիվության որոշակի աճի: Հիմնական դերը այս աճը մեղմելու գործում Գծապատկերներում ներկայացված արժեքները հարաբերական են: 334 ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ կարող է ունենալ քաղաքացիական հասարակության ֆորմալ կառուցվածքներ և քաղաքացիական ակտիվության խթանում: ԱԿՆԿԱԼԻՔՆԵՐԻ ԸՆԿԱՆՈՒՄԸ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԸՆԿԱՆՈՒՄԸ Գծապատկեր 2. Հետհեղափոխական հիասթափության արդյունքում հասարակության մեջ հարաբերական զրկանքների ուժեղացված ինտենսիվություն: Քաղաքացիական հասարակությունը ՝ որպես հարաբերական զրկանքների աճը մեղմող գործոն: Քաղաքացիական հասարակությունը հասարակության տարբեր շերտերին հնարավորություն է տալիս ռացիոնալացնել սեփական սպասելիքները և ներկայացնել իրենց շահերը տարբեր ոլորտներում: Ավելին Իր գործառույթների շրջանակներում քաղաքացիական հասարակությունը նպաստում է հանրային քաղաքականության ինստիտուցիոնալացման արդյունավետության բարձրացմանը: «Ակտիվ քաղաքացիական հասարակությունը սովորաբար հավասարակշռում է անվստահությունը քաղաքական գործիչների նկատմամբ և օտարությունը քաղաքական ինստիտուտներից» [7, էջ. 180]: Շահագրգիռ կողմերի մտորումների մեջ ներառումը անհատի քաղաքական սպասումների և հնարավորությունների իրական պատկերի վրա կայունացնող ազդեցություն ունի հարաբերական զրկանքների ինտենսիվության վրա: 335 ՔԱITԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Հայաստանի Հանրապետության իրականության մեջ երիտասարդությունը, որպես քաղաքացիական հասարակության գործունեության շարունակական զարգացման հիմնական շահառու, իր սպասումներին համապատասխան, ընդգրկվելով անհատ-քաղաքացիական հասարակություն-կառավարություն հարաբերությունների ոլորտում, առանցքային ազդեցություն ունի հարաբերական զրկանքների աճը զսպելու գործում: Քաղաքացիական ակտիվության դրսևորումների միջոցով երիտասարդությունը միավորում և համակարգում է հասարակությանը հուզող կարևորագույն խնդիրները, որոնք այդպիսով ներկայացվում են կառավարությանը: Մյուս կողմից, քաղաքացիական հասարակության պաշտոնական կառույցները, իրականացնելով տեղեկատվություն փոխանցելու իրենց գործառույթը, բարձրացնում են խնդիրներ և նպաստում դրանց հրապարակայնությանը: Այսպիսով, կառավարությունը ստանում է հիմնական ազդակները, որոնց կառավարման միջոցով ներքին հակամարտությունը կարող է խաղաղորեն փոխակերպվել: Այնուամենայնիվ, դա հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե առկա են համապատասխան ինստիտուցիոնալ հիմքեր և ավանդույթներ, որոնք արմատավորված են քաղաքական մշակույթում ՝ հակասությունները լուծելու համար: «Ռեժիմները կարող են նվազագույնի հասցնել հակառակորդների աջակցությունը և ուղղակի քաղաքական դժգոհությունն ուղղել դեպի կառուցողական կամ գոնե չեզոք նպատակներ, այնքանով, որքանով նրանք առաջարկում են կայուն և արդյունավետ ինստիտուցիոնալ այլընտրանքներ բռնի հակամարտությանը» [6, p. 353]: Քաղաքական կոնֆլիկտների կարգավորման ինստիտուցիոնալացումը ՀՀ կառավարության կողմից քաղաքացիական հասարակության խթանման և ավանդույթների արմատավորման միջոցով պետության քաղաքական արդիականացման կարևոր ցուցանիշներից են: Ներքին հակամարտության խաղաղ փոխակերպումը համախմբման միջոցով պետության ամրապնդման երաշխիքն է: Եզրակացություն «Թավշյա» հեղափոխության արդյունքում Հայաստանի Հանրապետությունում ժողովրդավարական արժեքների զարգացումը հնարավորություն է ստեղծել համախմբման միջոցով արդիականացման նոր խթան հավաքելու համար: Միևնույն ժամանակ, հասարակական հիասթափությունների արդյունքում ագրեսիայի մասնաբաժինը ներքին հակամարտություններում հակված է աճելու, քանի որ հարաբերական զրկանքների ինտենսիվությունն իր հերթին մեծացնում է 336 ՔԱԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ: Քաղաքացիական հասարակությունն այն գործոնն է, որի միջոցով հնարավոր է ռացիոնալացնել հասարակության կողմից հնարավորությունների և սպասումների ընկալման գործընթացը `այդպիսով մեղմելով հարաբերական զրկանքները: Երիտասարդությունը քաղաքացիական հասարակության շարժիչ ուժն է, ինչը նշանակում է, որ շարունակական կրթության հնարավորությունների ընդլայնումը և քաղաքացիական հասարակության մեջ ներառումը ժողովրդավարական քաղաքացիական արժեքներին համապատասխան ուղղակի ազդեցություն ունի հասարակության մեջ հարաբերական զրկանքների թուլացման վրա: Ամփոփելով վերը նշվածը ՝ հետևյալ առաջարկները ներկայացվում են Հայաստանի Հանրապետության համապատասխան մարմինների ուշադրությանը: 1. Շարունակաբար խթանել երիտասարդության քաղաքացիական արժեքների ուսուցման գործընթացները և քաղաքացիական գործունեության դրսևորումները ֆինանսական, կազմակերպչական և այլ միջոցներով: 2. ՀՀ հանրակրթական ուսումնական հաստատություններում ներառել քաղաքացիական հասարակության մասին գիտելիքներ պարունակող առարկա: 3. Ամրապնդել քաղաքացիական հասարակության պաշտոնական կազմակերպությունների անուղղակի մասնակցությունը կառավարման գործընթացին: 4. Շարունակաբար բարեփոխել և պարզեցնել շահագրգիռ խմբերի կողմից իրավաբանական գրանցում ստանալու, քաղաքացիական հասարակության պաշտոնական կառույցներ ստեղծելու, ինչպես նաև հետագա պահպանման գործընթացը: 5. ՀՀ հանրային խորհրդի հանձնաժողովների և ենթահանձնաժողովների կազմում ընդգրկել ոլորտային հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների: , ։	Հայաստանի Հանրապետությունում 2018 թ. ապրիլ-մայիսյան իրադարձությունները հասարակական սպասումների շատ դեպքերում չհիմնավորված, թռիչքաձեւ աճ հարուցեցին։ Սոցիալ-հոգեբանական մակարդակում տեղի ունեցավ անձնական հնարավորությունների վերագնահատում։ Հեղափոխությանը հաջորդած ժամանակաշրջանում, սակայն, հասարակության չհիմնավորված սպասումների բավարարման օբյեկտիվ անհնարինությունն առաջ բերեց հիասթափություն, ինչը դրսեւորվում է համեմատական դեպրիվացիայի ինտենսիվության աճի միջոցով։ Քաղաքացիական հասարակությունը ժողովրդավարական արժեքների հիման վրա գործունեության այն ոլորտն է, որի միջոցով անհատը կարողանում է ռացիոնալացնել իր հավակնություններն ու սեփական շահերի բավարարման տարբերակներ գտնել։ Երիտասարդությունը քաղաքացիական հասարակության շարժիչ ուժն է, ինչը նշանակում է, որ նրան ժողովրդավարական արժեքների շարունակական ներարկումն ու ինքնադրսեւորման հնարավորությունների տրամադրումը կարող է նվազեցնել հասարակությունում համեմատական դեպրիվացիայի ինտենսիվությունը։
Tourismբոսաշրջությունը համաշխարհային տնտեսության ամենադինամիկ և շահութաբեր ոլորտներից մեկն է, որը եզակի է ոչ միայն առանձին երկրներում, այլև միջազգային տնտեսական հարաբերություններում ՝ իր զարգացման արագ տեմպերով և արտարժույթ ձեռք բերելու ավելի մեծ հնարավորություններով 1: Հաշվի առնելով տարբեր տնտեսական գործընթացների միջև առկա կապերը, հոդվածը ներկայացնում է կապը ՀՀ ՀՆԱ-ի կողմից զբոսաշրջությունից ստացվող եկամուտների միջև, քանի որ լինելով եկամտաբեր ոլորտ, զբոսաշրջությունը մեծ շահույթ է ապահովում, ունի ուղղակի կապ զբոսաշրջության և ՀՆԱ-ի և այլնի հետ: Քանի որ էկոնոմետրիկ մոդելների կիրառումը հնարավորություն է տալիս պարզել իրական հարաբերությունները և տնտեսական գործընթացների միջև և կանխատեսել հետագա զարգացումը տվյալ իրավիճակում, մենք որոշում ենք ՀՆԱ-ի (y) x կախվածությունը զբոսաշրջության եկամուտներից (x) գծային ռեգրեսիայի մոդելի միջոցով: մոդելի սխալն է (լրացուցիչ գործոնների ազդեցությունը y փոփոխականի վրա) 2: Հաշվարկներն արվել են գծային ռեգրեսիայի մոդելի հիման վրա, որը հիմնված է զբոսաշրջությունից ՀՆԱ-ի 4 եկամուտների վրա 3 4, տարեցտարի և եռամսյակը (տարեկան տվյալները վերածվում են եռամսյակի ՝ Excel ForecastXL_v3.xla5 հավելվածի միջոցով), օգտագործվել է SPSS ծրագրակազմ Private Limited, Նյու Դելի, 2010, էջ 255: 3 ՀՆԱ ըստ եվրոպական հաշիվների համակարգի (NASE2, ըստ 2008 թ.-ի ՀԱԳ մեթոդաբանության), ընթացիկ գներով: 4 միջազգային զբոսաշրջային եկամուտներ ըստ ՄԱԿ-ի Tourismբոսաշրջության համաշխարհային կազմակերպության: 5 http: //forecasting.somee.com/Download.aspx: Տող 1. Եռամսյակային աղյուսակ Քննված յուրաքանչյուր զույգ համարվում է xy կոորդինատային հարթության կետի (xi, yi) կոորդինատ: Եվ այդ կետերի ամբողջությունը փոխկապակցման դաշտ է կազմում: Y- ի կախվածությունը x- ից համապատասխանում է ինքնաթիռի որոշ ուղղակի փոխկապակցման դաշտին: Որքան կետերը մոտ են այդ գծին, այնքան ավելի լավ է y- ի արտահայտությունը կախված x- ից: Տող 2. Տարեկան գծապատկեր. Այսպիսով, ՀՆԱ-ի և զբոսաշրջության եկամուտների միջև կապակցությունը հետևյալն է. Նշենք, որ մոդելը թույլատրելի է, որոշման գործակիցը R2 = 0.482 է: Եվ երբ տարեկան տվյալների համար օգտագործում ենք նույն մոդելը, կախվածությունն այսպիսի տեսք ունի. Եվ որոշման գործակիցը R2 = 0.687 է: Համեմատելով տարեկան եռամսյակային կախվածությունները, հեշտ է նկատել, որ 19,055-ը մոտ 18,233 մոտավոր թվեր են, իսկ 4x405.9 = 1623,6-ը մոտավորապես հավասար է 1668,7-ի: Շողեր hazազարյան ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀՆԱ-Ի ԵՎ TOԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ՄԻ BԵՎ Հիմնաբառեր. ՀՆԱ, տուրիզմ, հաղորդակցություն, էկոնոմետրիկ մոդել: ։	Քանի որ տուրիզմը շատ երկրների համար հանդիսանում է տնտեսության գլխավոր հենասյուներից մեկը, ապա այս աշխատանքի նպատակն է պարզել ՀՀ ՀՆԱ-ի և տուրիզմից ստացվող եկամուտների միջև կապը։ Որն էլ տրվում է պարզ գծային ռեգրեսիայի մոդելի միջոցով։
Կիլիկիայի Հեթում Բ թագավորըլինելովմիջնադարի ամենաառեղծվածային կերպարներից մեկը, պարբերաբարհայտնվելկենտրոնում։ Քննարկման նյութ են եղել թե՛ նրա քաղաքական, թե՛ մշակութայինգործունեությունը։ ուսումասիրողների(1289—1301թթ.),ուշադրությանէՀանրահայտ են նրա պատվերով գրված Աստվածաշունչ մատյանըև Ճաշոցը, որոնք իրենց ուրույն տեղն ունեն հայ մշակույթիպատմության մեջ՝ առանձնանալով մի շարք յուրահատկություններով։ Այսպես՝ «Հեթում Բ-ի գրչագիրը մեր սակավաթիվ այն հնագույնձեռագիր Աստվածաշունչներից է, որոնք սկզբից մինչև վերջ ունենգլուխների բաժանումներ՝ կատարվածլատինական Վոլլգատայիհետևությամբ» [3, էջ135] ։ ևապրածկառավարածՀետաքրքրական են նաև Հեթում Բ. արքայի կենսագրականփաստերը,պատմաքաղքականժամանակաշրջանը, անձնական ողբերգությունը. «Հեթում Բ. թագավորնիր փաստացի կառավարման 18 տարիների ընթացքում վեց անգամհրաժարվեց գահից՝ մտնելով վանք, և նույնքան անգամ էլ վերադարձավարքունիք։ Ի վերջո, նա ընդունեց կաթոլիկ դավանանք և, հարելովֆրանցիսկյան միաբանությանը,լքեց պետության կառավարումը։ Միաժամանակ նա երկրում գլխավորում էր լատինասերների հոսանքը՝պահանջելով, որ հայերը նույնպես ընդունեն կաթոլիկություն» [3, էջ 138]։ Այս ամենով հանդերձ՝ նա ստեղծագործել է և իր իսկ կողմիցպատվիրած Աստվածաշունչ մատյանում իբրև հիշատակարան թողել է1295 թվականին գրված Ոտանաւոր Բարեպաշտի Թագաւորին ՀայոցՀեթմոյ հետաքրքական քերթվածը։ յիշատակարանյատկապէս յօրինեալ եւ գրեալ է բարեպաշտ և ուսումնասէր թագաւորնՀայոց Հեթում Բ. ի վերջ Աստուածաշնչի միոյ ընտիր օրինակի զոր յԻւր իվայելս գաղափարեալ է յընտրելագոյն օրինակէ Ստեփաննոս անունծերունի ոմն ի վերայ մագաղաթի, բոլորագիր, գեղանի գրչությամբ թուինՀայոց ՉԽԴ եւ ի փրկական՝ 1295…. ԱՒՐՀՆՈՒԹԻՒՆՆ ՈՐ ԿԱՐԴԱՅ,ԳՈՎՈՒԹԻՒՆ ՈՐ ԼՍԷ, ՓԱՌՔ ՏՈՒԱՒՂԻՆ, ԵՒ ՅԻՇԱՏԱԿ ԳՐՉԻՆ,ԱՄԵՆ, ԹՈՒԱԿ. ՉԽԴ. ԳՐԵՑԱՒ» [2, էջ 42]։ «Զսոյն զայսարժեքը,առանձնացրելստեղծագործությանԻ դեպ, հիշարժան է այն փաստը, որ «Արարատ» ամսագրիխմբագրությունը, նկատելով և կարևորելով հիշյալ քերթվածի՝ որպեսինքնուրույնէԱստվածաշունչ մատյանից և առանձնաբար տպարգրել է՝ ընդգծելովհեղինակայինյուրահատկությունը. «Յիշատակարանս այս թեպէտքանիցս ընծայեալ է ի լոյս ի վերջ Աստուածաշնչոյ, այլ հարազատբնագիր մանաւանդ եւ ինքնաձեռագիր օրինակն զոր ունիմք իմատենադարանի Ս. Աթոռոյս առաքելական, իղձ մեծ ազդեաց մեզհրատարակելյագուրդհետաքրքրության բանասիրաց» [2, էջ 42]։ Այս երկին անդրադարձել էնաև «Սիոն» ամսագրի խմբագրությունը՝ հրատարակելով այն ի շարս այլհիշատակարանների և ամբողջությամբ քառատող բանաստեղծականտների տարբերակելով [7, էջ 174-176]։ միջոցաւ ԱրարատայիվայելսևՆշենք, որ «Արարատ» և «Սիոն» ամսագրերի ներկայացրածտարբերակներում կան որոշակի տարբերություններ, ինչպես՝ Բռովարտաքինք իմ պաճուճին/Սիոն/ Բըռով արտաքոյքս իմ պաճուճին/Արարատ/, Նաև յապայս գոլ յիշատակ /Սիոն/ Սա յապայս գոլ յիշատակ/Արարատ/, Զոր ի նախկի սկսեալ սկզբաց /Սիոն/ Զոր ի նախնի սկսեալսկըզբացենգրչագրական աղբյուրների տարբերությամբ։ որոնք, անշուշտ, պայմանավորված/Արարատ/,համեմատվելովՆկատենք, որ Հեթում Բ-ի հիշյալ ստեղծագործությունը, դասվելովպատմաքաղաքական վիպերգության շարքին, արժանացել է բարձրգնահատականի՝նույնիսկ Ներսես Շնորհալու«Վիպասանության» հետ. «Ներսես Շնորհալու «Վիպասանության» հետնույնական կապ ունեն նաև Հեթում Բ թագավորի և ՍմբատՍպարապետի քերթվածները» [6, էջ 156-157]։ Բարձր է գնահատվել նաևկիլիկյան արքայի բանաստեղծական ձիրքը.«Հեթում թագավորըօժտված մատենագիր է. ձևական հարցերում նա ինքնուրույն է, ճաշակ էդրսևորում, հրաժարվել է նույնահանգությունից, գրել զուգահեռհանգերով։ Այս հանգամանքը դրականաբար է ազդել որակին» [6, էջ 156157]։ Այս ստեղծագործությունն ուշագրավ է և՛ որպես հիշատակարան,և՛ որպես ինքնուրույն երկ՝ չափածո գործ՝ գրված վանական-արքայիձեռամբ։ Ըստ էության՝ այն գրական ժանրերի համադրություն է՝ինքնաբուխ անկեղծ շարադրանքով։ Հեթում Բ-ն, ներկայացնելով իրտոհմի պատմությունը, խոսում է նաև տվյալ ժամանակաշրջանի,անձնական ապրումների, նույնիսկ Զատկի տոնին վերաբերող անհամաձայնությունների մասին ապաշխարող վանականի և արքայի անունից՝արտահայտելով հետաքրքրական և ինքնատիպ աշխարհընկալումն ուզգացումը։ Նարեկացիական ոգով շարադրանքն ամբողջովին տոգորվածէբացահայտելովիրականության իր ընկալումը՝ Հեթում անուամբ լոկ թագաւոր, Ներքոյաղքատ եւ պարտաւոր, Քանզի կոչիմ իշխան հայոց, Բայց ես իշխիմյախտից իմոց։ Նուրբ հոգեբանական զգացողությունը, սակայն, տեղի էտալիս,թվական տվյալներ՝հիշատարականներին բնորոշ չափազանց կարևոր հատկանիշ. Որոյանկեղծությամբ՝ապաշխարողմարդուերբ պետքէներկայացնել Բոլոր մեջբերումները վերցրել ենք «Սիոն» և «Արարատ» պարբերականներում առկատարբերակները համեմատելով։ գրութիւնս աւարտեցաւ Մինչ մեր ամացս թիւ լցաւ, Եօթն հարիւ ընդքառասնի, Եւ այլ չորից հայոց թուի։ Գեղարվեստական խոսքին հատուկ պատկերավորությունը ևսդրսևորվում է ինքնատիպությամբ, օրինակ՝ իրենց տոհմը սկզբնավորողիշխանին համեմատում է Նոյի հոտ, ինչպես՝ Յայն հեղեղէ Ռուբէնզերծեալ, Որ ի Գագկայն զարմէ սերեալ, իբրու տապանն այն Նոյի, որԷբաց զերկիրս այս մեր տոհմի։ Բանաստեղծական հետաքրքիրընկալմամբ որդիներ ունենալու հանգամանքը արտահայտում է ծաղկելբառով, ինչպես՝ Ապայ Լեօնն պայազատեալ, Այն որ երեք որդւովծաղկեալք, Քանզի Թորոս եւ Ստեֆանէ Ընդ Մլեհի ծնան ի նմանէ։ Կամբազմազգ երկիրը համեմատում է ալեծուփ ծովի հետ, ինչպես՝ Իբազմահոյլ ծփանս ալյաց Յորումն աշխարհ կայր յայլազգեաց…Գույների խտացմամբ նկարագրում է մայրաքաղաքի գրավումը. Եղեւխաւար մեզ անհնարին, Անմխիթար սուգ ցաւագին, քանզի առինքաղաքն Արքայ, Եւ զբոլորսն որք ընդ նմա։ Պատկերավորմանմիջոցներից առանձնանումիրենցյուրահատկությամբ համեմատությունները, որոնք առավելագույնս ենարտահայտում հեղինակի մտածողությունը և աշխարհընկալմանինքնատիպությունը, ինչպես՝ որպէս առիւծ մռնչելով, որպէս ճնճղուկքյորսոյ զերծաք և այլն։ ենՀեղինակըպատկերներհետաքրքրականստեղծելԱստվածաշնչում և առակներում առկա հանրահայտ իրողություններիակնարկմամբ՝ միաժամանակ դրսևորելով նուրբ դիտողականություն,նոր տարբերակային ձևեր կազմելով, ինչպես՝ Եւ ըստ նեխեալգերեզմանին, Բռովք արտաքինք իմ պաճուճին։ Կամ հեղեղաւ ընկղմելոյ,Ճեղ ի ցամաք զձեռն իւր ձգելոյ։ Հովիվն եդ զանձն ընդ ոչխարաց,մատնեալ զոսկերս իւր նշխարաց։ էևԹեև ողջ ստեղծագործությունը գրաբարով է շարադրաված, սակայնհանդիպում են գրաբարին անծանոթլեզվական իրողություններ,օրինակ՝ Ֆ հնչյունի կիրառումը՝ Ստեֆանէ, որը, եթե նկատի ունենանքժամանակաշրջանըհայերենիյուրահատկությունները, պետք է համարել բնականոն։ Վկայվել ենիմաստային նոր կիրառություններ, օրինակ՝ Զապէլ դշխոյ դուստրսորայ, Զուգեալ տիրեաց զկնի նորայ, Սա արքային Հեթմոյ լծեալ զԼեօննարքայ հայրն իմ ծնեալ։ Այս փոքրիկ հատվածում ուշագրավ են զուգեալև լծեալ բառերը, որոնցից մեկը կիրառված է միջինհայերենյան՝ դառնալ[4, h. Ա, էջ 220] իմաստով, իսկ մյուսը գրաբարում հայտնի լծակցել՝Կիլիկիայումգործառվողամուսնանալ [5, h. 1, էջ 889] բառի նմանությամբ գործածվել է հենց այդիմաստով։ Վկայվել է նաև գուն գործել հարադրությունը, որը տեսնում ենքմիայն Արմատական բառարանում՝ իբրև առանձին անգործածականարմատ, որը հարադրվում է գործել, դնել բայերի հետ՝ կազմելովգրաբարյան ոճեր՝ գուն գործել, գուն դնել՝ փութալ, ջանալ, ջանք գործդնել իմաստներով [1, հ. 1, էջ 592]. Բազում ամրոցս ըմբռելով, Եւզքրիստոնեայս կոտորելով։ Որ եւ յաշխարհ մեր արշավէր, Երիցս անգամզայս գուն գործէր…. Կիրառել է այլ գրաբարյան ոճեր ևս՝ դրսևորելով բանաստեղծականնուրբ ճաշակ, օրինակ՝ Որ վասն ազգիս մեր եւ երկրի, Զանձն իւր դնելովչոքաւ գերի։ Ի բաց թողուլ բաջաղէին, Չորեքտասան օրն ընտրէին։ Իսկմեք զուղիղն դատեցաք…Բանաստեղծական պատկերն ավելի տպավորիչ դարձնելու համարկիրառել է նաև առավելաբար միջին հայերենին բնորոշ շրջասույթ՝ ազգնետողաց, որը դիտվում է իբրև մակդիր մոնղոլ –թաթարների, իբրևկռվաբարո և վարժ նետաձիգների (տե՛ս 4, հ. Բ, էջ 190)։ Զի յորս էաք մեքապաստան՝ Ազգ նետողացն հեղգացան։ Ինչ վերաբերում է քերականական ձևերի դրսևորմանը, ապա այսպարագայում ևս գերիշխում են գրաբարյան ձևերը. այսպես՝ներգոյականի իմաստը հիմնականում արտահայտվել է նախդրայինձևերով, ինչպես՝ Ստացայ անկեալս ես չարաչար՝ Կամօք ի սուգանմխիթար… ի ծփանս ալյաց, կամ՝ Որպէս առիւծն մռնչելով, Զմեզյորովայնս համարելով… սակայն վկայվել է միջին հայերենի համարնորակազմություն համարվող ներգոյականի –ում ձևույթով և ի նախդրովկամված տարբերակ. Օրհնեալ զնա ընդ Հօրն իւրում, Եւ ընդ Հոգւոյնիւրոյ սրբում, Միշտ եւ յաւէտ եւ յապառնում, Զերիսն ի մի բնութեաննոյնուն։ Ընդ որում, օրինակից ակնհայտ է, որ ում հնչյունախումբընպաստում է հանգավորման ձևավորմանը։	Հեթում Բ արքան, լինելով վանական, թողել, որն առանձնանում է դասվել նույնիսկ հետաքրքրական հիշատակարան է անհատական դասվել մտածողության դրսևորումներով։ Հիշատակարանը, լինելով չափածո ստեղծագործություն, է պատմաքաղաքական վիպերգությունների շարքում՝ համեմատվելով Ներսես Շնորհալու Վիպերգության հետ։ Վանական-արքայի երկը հիշարժան է և՛ լեզվաբանական, տեսանկյուններից՝ բացահայտելով առանձին մտավորականների լեզվում վկայված առանձին լեզվական և գեղարվեստական յուրահատկությունները, որոնց ուսումնասիրության ու քննության վերաբերյալ մեր դիտարկումները ներկայացրել ենք սույն հոդվածում։ Լեզվի պատմության տեսանկյունից՝ կարևոր և արդիական է առանձին հեղինակների լեզվի ուսումնասիրությունը, որը հնարավորություն է տալիս ամբողջացնելու տվյալ ժամանակաշրջանի լեզվի լիարժեք պատկերը։

Subsets and Splits