Datasets:

danielpleus

/

wiki-nds

like 0

3675

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kr%C3%BC%C3%BCztog

Krüüztog

Krüüztog weer en Krieg von europääsche Rüters gegen islaamsche Herrscher in't Middelöller, to'n Bispeel Saladin. Dat geev söben Krüüztöög. Dee erste weer noh't Grote Schisma. De eerste Krüüztog worr vun'n Paapst Urban II. mookt. Dat weer vun 1096 bet 1099. Wegens dissen Krüüztog kunnen Krüüzfohrer in Jerusalem dat Königriek Jerusalem grünn. In't Johr 1270 weer de letzte Krüüztog. Krüüzfohrer harrn ok Kriegen gegen de Stedinger un anner Volksgruppen. Den Düütschen Orden un anner Krüüzfohrerorden, t. B de Johanniters un Maltesers gifft dat vandage noch. Literatur Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy (Book op poolsch över ene Slacht vun Krüüzfohrers in Oostpreußen) Krieg Historie

3677

https://nds.wikipedia.org/wiki/Oolt%20%C3%84gypten

Oolt Ägypten

Dat Ole Ägypten weer dat afrikaansche Land Ägypten in de Antike. Moses worr hie boren. In't ole Ägypten worrn de beröhmten Pyramiden but. Dat geev 31 Dynastien vun Königen vun Ägypten vör de Tiet vun Alexander. In de Tiet vun Cäsar weer Kleopatra VII. de Königin vun Ägypten. Dat ole Ägypten weer ene vun de Hoochkulturen vun de Ole Tiet. Anner Hoochkulturen in disse Tiet weern to't Bispeel dat Ole Rom, dat Ole Greekenland un Sumer. Ägypten Historie

3678

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ool%20Grekenland

Ool Grekenland

Dat Ole Grekenland weer ene vun de Hoochkulturen vun de Antike. Dat ward seggt, dat dat ole Athen de eerste Demokratie weer. Platon, de vun Philosophiehistorikern de wichtigste Philosoph vun de Antike gellen laten ward, weer Athener. Man ok Sparta, Theben un Korinth spelen ene grote Rull. In't Ole Grekenland weer för vele Lü nich klor, dat Minschen, de in de Slaverie lävt, in lieke Maten Minschen sünd, as de Freen. De olen Greken harrn, rund um de Olympschen Gödder to, ene Mythologie, de noch hüüt bekannt is. Ok Byzanz un Steder in Lüttasien un Italien hören to't Ole Grekenland. Greken oder Phönizier hebben ok de vandage tweetgröttste Stadt vun Frankriek, Marseille grünnt. De Tiet vun't klassische Athen weer ganz in de Iesentiet. Aristoteles, een vun de wichtigsten Lüde in de Historie vun de Wetenschop un sünnerlich vun de Philosophie, leev in't Ole Grekenland. In disse Tiet leven ok in anner Länner noch vandage beröhmte Schrievers un Denkers, to'n Bispeel Jesaja un Konfuzius. Antike Grekenland Historie

3679

https://nds.wikipedia.org/wiki/Greeksch%20Schisma

Greeksch Schisma

Dat Greeksche Schisma weer dat End vun de Mier-oder-Minder-Eenheid vun de Kark. Dat Greeksche Schisma weer in't Johr 1054. De Paapst un de Patriarch vun Konstenopel (Byzanz) weern in ene Striederie, wer de höchste vun de twee sien sülld. Dat weer worüm de röömsch-kathoolsche Kark un de greeksch-kathoolsche Kark sülvständig worrn sünd. De meeste Christen in Asien, Serbien, Grekenland, Bulgarien, Rumänien un Russland weern noh 1054 Liddmaten vun greeksch-orthodoxe Kark un de meesten in Polen un Westeuropa vun de röömsch-kathoolsche Kark. Historie Christendom

3680

https://nds.wikipedia.org/wiki/Apartheid

Apartheid

Apartheid weer dat System vun Rassismus (Rassentrennen) vun de Staat in Süüdafrika vun 1948 bet 1990. In de Tiet vun de Apartheid weren de Witten an de Macht, un de Swarten, wat de Mehrheit is un weer, weern ahn Stimmrecht. Dat geev Sittbanken, wo stünn slegs blanke (blots Witte). De ideoloogsche Begrünner un Architekt vun de Apartheid-Politik weer Hendrik Frensch Verwoerd. Annere Ministerpräsidenten vun Süüdafrika vun de Tiet weren Johannes Gerhardus Strijdom, Balthazar Johannes Vorster un Pieter Willem Botha. All Ministerpräsidenten vun disse Tiet weren Buren, dat heet Afrikaansch spreken Süüdafrikaner vun hugenottsch, düütsch un nedderlandsche Herkumst. Dat Enn vun de Apartheid keem dör de Boykotts gegen Süüdafrika un anner Sankschonen. Nelson Mandela worr na’t Enn vun de Herrschap vun de witte Minnerheit un vun de Apartheid Präsident vun Süüdafrika. Süüdafrika Historie

3682

https://nds.wikipedia.org/wiki/Opkl%C3%A4rung

Opklärung

Dat „Tiedöller vun de Opklärung“ is en Tiedöller, wo dat dor üm güng, mit Hölpe vun de Vernunft dat Denken free to maken vun all Stuurheit, Vörordelen un Ideologien, de ut ole Tieden överkamen weern un de ehre Tied al aflopen weern. Ok scholl allens, wat de Minschen nee rutkregen harrn, nu ok endlich annahmen un bruukt weern. Dat speel sik allens af in de westlichen Länner in dat 17. bit 18. Johrhunnert. Wat een unner Opklärung verstahn kann Unner Opklärung versteiht een, wenn sik enkelte Minschen oder ok ganze Sellschoppen na de Freeheit to geistig wieter entwickelt. Dor warrt all Denken kritisch bi unnersöcht, wat sik grünnen deit up den Gloven an Autoritäten. Dor geiht dat dorüm bi, dat een „sien egen Verstand bruken deit“. De opkläärte Minsch schall nich mehr afhängig ween vun dat, wat annere Lüde seggt un meent un ok nich vun de Mode un vun den Tiedgeist, nee, he schall sien Leven un ok sien Denken sülms in’e Hand nehmen un bestimmen. De moderne Opklärung in Europa versteiht sik as Afkehr vun en christlich- middelöllerhaftig Leven. Dor güng dat in de Renaissance mit los, as Elementen ut dat Heidendom vun de Antike to’n Vörbild maakt wurrn sünd. Renaissance un Reformatschoon staht ganz an’n Anfang vun dat „Tiedöller vun de Opklärung“. Mit den Romanisten Werner Krauss kann een dat Tiedöller vun de Opklärung updelen in Fröhopklärung, Opklärung un Late Opklärung. De Opklärung an sik is egentlich de Tied üm de Midden vun dat 18. Johrhunnert rüm. Dormols güng dat sünnerlich in Frankriek veel üm de Encyclopédie, wo Voltaire un Diderot an mitschreven hefft un de verscheden Molen verbaden wurrn is. De Enzyklopädie harr sik vörnahmen, allens, wat de Minschheit tostanne bringen konn un allens, wat se bit dorhen weten dö, open un bekannt to maken, so dat jedeen dat för sik bruken konn. Mit de Opklärung sünd ok de Naturwetenschoppen un de Technik oorntlich in Gang kamen. Opklärung as en Regeern vun de Vernunft harr dat al in’t 17. Johrhunnert geven, as René Descartes un Gottfried Wilhelm Leibniz jem ehre Gedanken upschrieven döen. In düsse Johren weern de Macht vun Frankriek un vun den Adel allerwegens up de Hööchde. Dor hefft se in de Länner, wo düütsch snackt wurrn is, düsse Tied faken minnachtig üm behannelt. Veel duller, so menen de „Düütschen“ dormols, weer dat mit de „düütsche Opklärung“, de eerst later in’e Gangen keem. Dat Tiedöller vun de Opklärung as Emanzipatschoon vun de Börgerslüde hett sik vun um un bi 1730 bit gegen 1800 hentagen. Vun Ludwig XIV. sien Dood af an hett sik Opklärung to’n groten Deel dormit befaat, allens ut’neen to plücken, wo de Ratschonalismus vun overtüügt weer. So hett dat ok Jean-Jacques Rousseau mit sien „Torüch to de Natur“ maakt. Ok Immanuel Kant hett sik dor nix vun holen, to veel Tovertroen up de Vernunft to setten. Philosophen ut düsse Tiet Philosophie Historie Opklärung

3685

https://nds.wikipedia.org/wiki/Noordzypern

Noordzypern

Noordzypern (op törksch: Kuzey Kıbrıs) is en Land in Asien, een vun de twee Länner op de Insel Zypern. De Insel Zypern liggt in de Middellannsche See vör Anatolien, wat to de Törkie höört. Dat törksch spreken Noordzypern, wat nich so groot is as de Greeksch spreken Rest vun Zypern, höört anners denn de Rest vun Zypern nich to de Europääsche Union. De Hööftstadt vun Noordzypern, is ok de Hööftstadt vun de anner Staat op Zypern un ok de gröttste Stadt in de Länner, Lefkoşa (Nikosia). Noordzypern ward internatschonaal nich en egen Staat gellen laten, wiels de Törkie hie groten Enfluss hett. Steder, wo ene Provinz noh heet Gazimağusa (greeksch Αμμόχωστος, Famagusta) circa 20 000 Inwahners Girne (greeksch Κερύνεια, Kyrenia) circa 10 000 Inwahners Güzelyurt (greeksch Μόρφου, Morphou) circa 5000 Inwahners İskele Lefkoşa Weblenken Websteed von dat Parlament von Noordzypern (törksch) Land

3686

https://nds.wikipedia.org/wiki/Frankenthal

Frankenthal

Frankenthal is ene kreisfree Stadt in Rhienland-Palz. De Stadt weer 1987 de düütsche Kreis mit den höchsten Andeel vun lütten Inkommen, män kene arme Stadt. Frankenthal liggt in de Palz un hett ene Grenz mit Mannem un Ludwigshafen. Börgermeester: Martin Hebich (CDU). Frankenthal weer eerst ene belgische Stadt. De eersten Gemeenten weern ene nederlandsch spreken belgische reformeerde, ene walloonsche reformeerde un ene reformeerde Gemeente meest vun Westfalen. Ene Mennonitengemeente worr 1779 vun Lü, de ut de Swiez weern, gründ't. An't End vun't 20. Johrhunnert harr Frankenthal mit mier denn 1, 6 % vun de Lü den höchsten Andeel vun Mennoniten an de düütsche Kreisen. Rhienland-Palz Oort

3687

https://nds.wikipedia.org/wiki/Enkenbach-Alsenborn

Enkenbach-Alsenborn

Enkenbach-Alsenborn is ene Landgemeente in Rhienland-Palz. Enkenbach-Alsenborn liggt bi Kaiserslautern in de Palz. Enkenbach is de Seet vun de Arbeitsgemeinschaft Mennonitischer Gemeinden in Deutschland, wat villicht de gröttste Kark vun düütsche Mennoniten is. De Mennonitengemeente in Enkenbach worr noh'n Tweeden Weltorlog vun Westpreußen, vun de de meeste Familien inst ut de Nedderlannen oder Belgien kamen weern, gründ't. De gröttste Speeler in de Historie vun'n 1. FC Kaiserslautern, de dood bleven Fritz Walter, leevd in Enkenbach-Alsenborn. De SV Alsenborn weer vun 1964 bit 1974 in de Football-Regionalliga Südwest (2. Ligaebene) un speelte 1968, 1969 un 1970 in de Opstiegsrunde to de düütschen Football-Bundsliga. Oort Rhienland-Palz

3690

https://nds.wikipedia.org/wiki/Industrielle%20Revolutschoon

Industrielle Revolutschoon

De Industrielle Revolutschoon weer dat Ännern vun de europääsche un amerikaansche Wertschap un Gesellschap wegens de Technik. Dat weer in de Tied vun circa 1800 bet 1900. In disse Tied worrn in vele europääsche Länner de Buern friee Minschen. Wegens de industrielle Revolution weer de Wertschap mehr industriell un nich so landwertschaplich. Wegens de Folgen vun de Industrielle Revolution schreev Karl Marx das Wark Dat Kapital. De Industrielle Revolution weer in de Tied vun Königin Viktoria un vun't British Empire. Historie Weertschop

3692

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wiemelhausen

Wiemelhausen

Wiemelhausen is een vun de gröttste Delen vun de Stadt Baukem in't Ruhrrebeet, wat de tweetgröttste Stadt in Westfalen is. Hie is de in't meest verköffte düütsche Musik-Album 4630 Bochum in't Titelleed nöömte Königsallee, de ok in anner Delen vun de Stadt is. Hie is dat Studienkolleg vun de luthersch-reformeerte Kark un wecke Gymnasien, to't Bispeel de Graaf-Engelbert-School. En lütten Deel vun de Baukemer Universität, de ehrn Seet in Querenburg hett, is hie. De Bundesknappschaft hett ehrn Seet in Wiemelhausen. De meeste Stadtbahnstationen twüschen de Universität un de Binnenstadt sünd hie. Oort Noordrhien-Westfalen

3693

https://nds.wikipedia.org/wiki/Karkraode

Karkraode

Karkraode (op Hollandsch Kerkrade) is en Gemeen in’n Süüdossen van de nederlannsche Provinz Limborg. De Stadt harr de 1 Januar 2004 50.035 Inwahners. Börgermeester is Jos Som van de CDA. Karkraode is mit Heerle, Landgraaf un ’t noordrhien-westfälsche Hertseroa ene Agglomeration. De Inwahners snackt traditionell Kirchröadsj, wat Tekens vun den middeldüütschen Dialekt Ripuarisch vun de hoochdüütsche Spraak un't Limborgsche hett. Se is för de gröttste Deel na den Krieg buut worrn. In Düütschland kennt een de Stadt wegens den Footballvereen Roda JC. Gemeen Oort Provinz Limborg

3697

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hammurabi

Hammurabi

Hammurabi weer vun üm un bi 1728 bet 1686 vör Christus König vun Babylon. He wunn Kriegen gegen Länner in de Naverschap. In de Tiet vun Hammurabi worr dat Rechtswark Lex Hammurabi schreven un dat Gilgamesch-Epos in en babyloonsche Form brocht. Historie

3702

https://nds.wikipedia.org/wiki/Transisterradio

Transisterradio

En Transisterradio is en Radio mit Transisters as Verstärkerboelementen. Dat weltwiet eerste kommerzielle Transisterradio Regency TR-1 weer an’n 18. Oktober 1954 vun Texas Instruments ankünnigt un to Wiehnachten op den Markt brocht. Bi en Vergliek mit dat Röhrenradio kümmt dat Transisterradio mit veel weniger Stroom un Bedriefsspannung ut, un kann dorüm mit Batterien arbeiten. So weer dat mööglich, de Radios schön lütt un drachtbor to boen, wat bald dorop to ene grote Verbreden föhrt hett. Technik

3703

https://nds.wikipedia.org/wiki/Daigo%20Fukuryu%20Maru

Daigo Fukuryu Maru

De Daigo Fukuryu Maru (第五福龍丸;, Daigo Fukuryū Maru) weer en japaansch Tuunfisch-Kutter, de bi de vun de USA för en Test dorföhrte Waterstoffbomben-Exploschoon op dat Bikini-Atoll an den 1. März 1954 radioaktiv verstrahlt worrn is. Kuboyama Aikichi, de Funkmaat vun dat Boot, starv en halv Johr later an den 23. September an de Folgen vun de Verstrahlen. Dat Boot weer 1947 as Dainana Kotoshiro Maru (第七事代丸) in Koza vun den Stapel lopen un änner later sien Naam to Daigo Fukuryu Maru. An den 1. März hett dat Boot mit en Kru vun 23 Mann vör Bikini fischt. Dat Boot weer buten de Sekerheitszoon, de de Amerikaners utwiesen dein, weer aver dör den Fallout kontamineert. Toeerst weer de Kontaminatschoon nich bemarkt, so dat dat Boot no Japan trüchföhr un eerst den 14. September in Yaizu in Japan ankeem. Üm un bi 100 Fischerbööd weern alltohoop de Strahlen utsett. De Vörfall geev en antinukleare Bewegen in Japan Schuuv. Bang, dat de Bewegen to antiamerikaansche Stimmen föhrt, segg de Regeren vun de USA den japaanschen Premierminister Yoshida Shigeru 200.000 US-$ as Utgliek för de Opper to. Hüüt warrt dat Boot in Tokio utstellt. De Vörfall weer fiev Johr later vun de Regisseur Shindo Kaneto in en Daigo Fukuryu Maru nömten Film verarbeid. Uno Jukichi speel de Roll vun Kuboyama Aikichi. Ok Filmen as de vun Godzilla, de dör radioaktive Strahlen to en Monster muteert is, werrn vun den Vörfall inspireert. Historie

3712

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sl%C3%BC%C3%BCs

Slüüs

Ene Slüüs () is'n groten Trog in enen Fluss oder Kanaal, de darför dar is, dat de unnerscheedlich hogen Waterstännen gegensietig afslaten weern köönt. Dörgangsslüsen mit twee Doren sünd dar nödig, wo Scheep enen Unnerscheed von Waterstännen överwinnen mööt. To'n Bispill mussen de Waterstandsunnerschede in den Ems-Jade-Kanaal up ene Längde van 72 km dör den Bo van sess Slüsen utgleken weern. Dat Dörslüsen geiht so vör sik: En Schipp, dat van baben kummt, föhrt dör de apenen Doren in de Slüüskamer rin. De Baberdoren weert slaten un de Unnerdoren apen maakt. Dat Water loppt nu langsam ut de Kamer herut, un dat Schipp sackt mit daal. Wenn de Waterstand utgleken is, kann dat Schipp ut de Kamer herutföhren. En Schipp, dat up de anner Siet van de Slüüs al tööft hett, kann nu in de Kamer rin. De Unnerdoren weert slaten, un dör de Baberdoren warrt nu wedder Water rinlaten. Dat Schipp stiggt mit up, un wenn de Waterspegel utgleken is, laat sik de Doren ganz apen maken un de Fahrt kann wietergahn. Water Buwark

3721

https://nds.wikipedia.org/wiki/R%C3%B6merbreef

Römerbreef

De Breef vun Paulus an de Gemeen in Rom (kort: Römerbreef) is een vun den Breven, de Deel vun dat Nieg Testament un dat Bibel sünd. Schreven hett den Paulus vun Tarsus, sachts as he in Korinth weer. Siet dat Middelöller warrt de in 16 Kapitel ünnerdeelt. För Martin Luther weer de Römerbreef heel wichtig. He schreev, dat dat dat wichtigste Book vun dat Niege Testament weer, un dat jedeen Christenminsch dit Book butenkopps lehrn schull. Ut den Römerbreef harr he ok sien Idee vun de Gerechtigkeit ut Gloven, un so hett dit Book vun de Bibel ok en groten Andeel an de Reformatschoon hett. Nieg Testament

3724

https://nds.wikipedia.org/wiki/Oost-Fl%C3%A4%C3%A4msch

Oost-Fläämsch

Oost-Fläämsch (up Fläämsch un Nedderlannsch Oost-Vlaams) is en Grupp vun Dialekten vun de Nederlannsche Spraak in Belgien un de Nedderlannen. Oost-Flannern in Flannern is dat Rebeet, wo de meisten Lüde leevt, de düsse Dialekten snackt. In de Nederlannen warrt dat blots in Delen vun Seeland sproken. Oost-Fläämsch weer in't Middelöller en Deel vun't Dietsche, wat en Deel vun't Nedderlannsch weer. Oost-Fläämsch warrt üm Aalst, Beveren, Deinze, Dendermonde, Eeklo (Meetjesland), Gent, Geraardsbergen, Hulst, Lokeren, Ninove, Oudenaarde, Sint-Niklaas, Sluiskil, Terneuzen, Wetteren un Zottegem ümto snackt. Franzosen, Spanier un Öösterrieker harrn Infloot op't Oost-Fläämsch. Spraakvarietät Nedderfranksch

3725

https://nds.wikipedia.org/wiki/Brabants

Brabants

Brabants is en nedderlannschen Dialekt, de in Noord-Brabant un in de belgischen Provinzen Antwerpen un Fläämsch-Brabant snackt ward. In’n Noordwesten vun Brabant üm Willemstad ümto ward Hollandsch sproken. Traditschonell warrt dat Südgeldersche as en anner Dialekt ansehn. Brabants warrt nich as ene Minnerheitenspraak gellen laten. De drüdde Deel vun de Lü in de Benelux-Länner, de Nedderlannsch snacken doot, leevt in’t Rebeet vun’t Brabants. In grote nedderlannsche Steder, to’n Bispeel Breda un Eindhoven, wo vele Hollänners leevt, warrt Brabants nich veel spraken. In Tilburg un ’s-Hertogenbosch gifft dat avers vele Lü, de Brabants snackt. In Belgien warrt Brabants vun mehr Lü snackt. In Brüssel warrt Brabants vun nich vele Lü snackt, ofschoonst Brabants in Brüssel in vele kulturellen Aktivitäten bruukt warrt un dor enen hogen Status hett. Brabants weer in’t Middelöller en Deel vun’t Dietsche, wat ene nedderfranksche Dialektgrupp weer. Spraakvarietät Nedderfranksch

3728

https://nds.wikipedia.org/wiki/Halverstidde

Halverstidde

Halverstidde is ene Stadt in’n Süden vun Sassen-Anholt bi’n Hoort mit 39.693 Inwahners (30. Juni 2004). Halverstidde is de Kreisstadt vun’n Landkreis Harz. In’t Middelöller weer Halverstidde de Seet vun en kathoolschen Bischop un ok in de Hanse. Noch in’t 19. Johrhunnert is in Halverstidde veel ostfälschet Platt snackt wurrn. Buwarken Dom Läwfruenkark Martinikark St. Andreaskark St. Johanneskark Bekannt Lüüd ut disse Stadt Jochen Danneberg (*1953), düütsch Skispringer Weblenken Steed vun de Stadt Halverstidde (hoochdüütsch) Oort Landkreis Horz Hanse

3729

https://nds.wikipedia.org/wiki/Plettmert

Plettmert

Plettmert (hoochdüütsch: Plettenberg) is ene Stadt an de Lenne in’n Märkischen Kreis in’t Suerland in Noordrhien-Westfalen. Plettmert weer inst in de Hanse. Plettmert is an’n Rand vun’t inst luthersche Märkische Suerland, an de Grenz to’t mehr oder minner kathoolsche Hoochsuerland. Plettmert hett na’n Süden ene Grenz to den Kreis Olpe, de to’t Hoochsuerland höört. Plettmert is de Seet vun de plettac AG, wat een vun de gröttste Gesellschoppen vun de Buweertschop in Düütschland is. Plettmert is de Oort, ut den Carl Brockhaus, de de Elwerfelder Bibel herutgeef, weer. Dat Plettmerter Dagblaad is dat Süderländer Tageblatt. Weblenken Websteed vun de Stadt (hoochdüütsch) Oort Märkisch Kreis

3738

https://nds.wikipedia.org/wiki/Freesland

Freesland

Freesland is ene Lannschap, de vandage deelwies to de Nedderlannen, to Neddersassen un Sleswig-Holsteen höört. Westerlauwersk Fryslân: De Provinz Freesland vun de Nedderlannen Oostfreesland: en Kuntrei in Neddersassen, Düütschland Noordfreesland (freesch: Fraschlönj/Friislon): en Landkreis in Sleswig-Holsteen (Sleswig), Düütschland dat Eiland Helgoland, Sleswig-Holsteen, Düütschland de Ilvinsel Neewark dat ehemaalsche Rüstringen de Landkreis Freesland in Neddersassen dat Saterland (freesch: Seelterlound) dat Land Wursten. Freesland is in'n Oorsprung dat ganze von Fresen bewahnte Küstenrebeet twüschen Rhien un Wersermünne un twüschen Eider un Vidå (Wiedau). In't achte Jahrhunnert wurr dat Rebeet von de Karolingers unnerkregen un christianiseert. Gegenmann von de Karolingers weer de Fresenkönig Radbod, de sik nich döpen leet. As na sienen Doot Utrecht an dat Frankenriek full, weer de Rhien nich mehr de Scheed twüschen Freesland un dat Frankenriek. Wiel de Minschen in de Marschen ümmer mehr wurrn un de Överswemmungen tonehmen, wannern vele junge Fresen ut un versochen, up de Geest dör Roden Neeland to winnen. So drungen wahrschienlick siet 900 de Östringer in't Ammerland vör, un de Oostfresen togen langs de Eems un de Leda in den Hümmling un in't Saterland in. Um de Jahrdusendwenn wurrn de Seedieken boot. Dör disse gemeensame Arbeit an dat grote Wark sett sik bi de Fresen veel Sinn för Freeheit fast. Ehre nee'en Landsetten, de "Söventeihn Küren" (1050-1060) stunnen in för de vulle Freeheit von elkeen, aver de soziale Unnerscheed dör Geboort un Stand bleev bestahn. In't Middeloller föhren de "söven freen Seelannen" na dat Vörbild von europääsche Stadtstaaten en Raatsverfaat in. De Östringers un Rüstringers weern woll de Eersten, de na dat Vörbild von Bremen in free'e Wahlen ehre Richter un Vertreders wählen deen. De enkelden lütten Buurnfreestaaten bleven unnernanner unafhängig. Ehre gemeensamen Saken beraatslogen se bi den Upstalsboom. Ok dat Bestreven, na dat Vörbild von Radbod en grootfreesch Riek to grünnen, leev för korte Tiet wedder up. So um 1350 fung in Freesland de Herrschup von de Hööftlingsfamilien an. In Oostfreesland reten dat Geslecht Ukena (Leer) un dat von de Cirksena (Greetsiel) de Herrschup an sik. Dar Geslecht von de Wiemeken ut Dangast weer bold Herr över Jeverland, Östringen, Wangerland un Rüstringen. De Geslechter von de freeschen Grafen gullen bi den Hoochadel as evenboortig.(Cirksena siet 1654 Rieksförst) De freeschen Grafengeslechter harrn stännig Striet mitnanner, so dat kiene Enigung tostannen keem. un de enkelden Landsdele in de gröttern Staaten upgungen. Westfreesland bit an de Eems wurr nederlandsch, Oostfreesland na dat Utstarven von de Cirksenas 1744 eerstmaals preußisch. (1807 an Holland, 1810 an Frankriek, 1815 an Hannover, 1866 wedder an Preußen). Dat Jeverland (oosten von Oostfreesland) keem 1575 to Ollnborg, man hörde tüskendör ok weer an anner Heeren so as Anhalt un Russland, un kweem denn in't 19. Jaahrhunnert weer an Ollnborg. Dat Stedingerland is to'n Deel ok von Fresen besiedelt wurrn, hett aver liekers nich to Freesland höört. Quellen Landschap Neddersassen Sleswig-Holsteen Oostfreesland Hamborg

3741

https://nds.wikipedia.org/wiki/Grote%20Schisma

Grote Schisma

Dat Grote Schisma weer dat Trennen vun de röömsch-kathoolsche Kark vun 1378 bet 1417. De ene Seet vun en Paapst weer Rom in Italien un de anner Avignon in de Provence. Dat Grote Schisma keem to en End wiels vun 1414 bet 1418 dat Konzil vun Konstanz weer. De Paapst vun Avignon worr in Holland, Schottland, Frankriek, Süüditalien un Spanien gellen laten. Vun 1409 weer en derde Paapst in Pisa. Dat geev wegens dat Konzil vun Pisa en derden Paapst. Kiek ok bi Greeksche Schisma Historie

3742

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hongkong

Hongkong

Hongkong (chines'sch: 香港, Pinyin: Xiānggǎng) is en Sünnerverwaltenzoon an de Süüdküst vun de Volksrepubliek China. Finanziell, weertschaplich un kulturell Zentrum is Victoria City, in'n Noorden vun de Insel Hongkong. De gröttste Stadt is Kowloon, in'n Süden vun de New Territories. Dat Rebeet an de Münn vun den Parlstroom, dat op en Halvinsel un över 200 Inseln liggt, weer bet 1997 en britische Kroonkolonie un wörr no den an den 9. Juni 1898 slatenen Verdrag an den 1. Juli 1997 an China trüchgeven. Oort mit Seehaven

3747

https://nds.wikipedia.org/wiki/Warnduorp

Warnduorp

Warnduorp (hochdüütsch: Warendorf) is de Kreisstadt vun’n Kreis Warnduorp in’t Mönsterland in Westfalen. De Stadt liggt an de Eems, bi 28 km in’n Oosten vun Mönster. Warnduorp weer in’t Middelöller in de Hanse. Dat Autokennteken vun’n Kreis Warnduorp is WAF. In Warnduorp läwen circa 39.000 Inwahners. De Stadt is de Seet vun’t DOKR (Deutsche Olympiade-Komitee für Reiterei) un vun de Sportschool vun de Bundswehr. Delen vun de Stadt Einen/Müssingen Friäkenst Hotmer Milte Warnduorp Bekannte Lü Paul Spiegel (Vörmalig Präsident vun’n Zentraalroot vun de Juden in Düütschland) Heinrich Windelen (ehemaalsche Bundesminister ) Hans-Günter Winkler (Riedersmann un mährmaols Olympiawinner ) Weblinks Websteed vun de Stadt Warendorf (hoochdüütsch) Websteed vun’t Theater am Wall (hoochdüütsch) Oort Kreis Warnduorp Hanse

3748

https://nds.wikipedia.org/wiki/Arumuunsche%20Spraak

Arumuunsche Spraak

Dat Arumuunsche (Armaneashce) is ene mit dat Rumäänsche verwandte romaansche Spraak. Dat Arumuunsche ward in'n Süden vun'n Balkan in Spraakinseln snackt. Dat ward ok secht, dat dat ene egen to de Oostromaansche Spraken hören Spraak is. Dat Arumuunsche is villicht dörch rumäänsche Gruppen worrn, de noh'n Süden gungen warrn. Dat Arumuunsche ward vun circa 500.000 Minschen snackt, in Grekenland, Albanien, Bulgarien, Noordmakedonien un Serbien. De Spraak ward in de greeksche un de latiensche Schrift schreven. Weblenken Macedon Armans Council Macedon Armans Association from France Consiliul A Tinirlor Armanj, webpage about Youth Aromanians and their projects De Arumuunsche Wikipedia (arumuunsch) Spraakvarietät Romaansch

3749

https://nds.wikipedia.org/wiki/Istrorum%C3%A4%C3%A4nsche%20Spraak

Istrorumäänsche Spraak

Dat Istrorumäänsche is en Dialekt vun de rumäänsche Spraak. Dat warrt ok seggt, dat dat en egene, to de oostromaansche Spraken hören, Spraak is. Anners as dat Istriotsche, wat sik liek as dat Italieensche anhöört, steiht dat Istrorumäänsche neger to't Arumuunsche, wat ok en Dialekt vun de rumäänsche Spraak nöömt warrt. Dat Istrorumäänsche warrt vun minder denn 1.000 Minschen snackt. Weblenks Istro-Rumäänsche in Kroatien (engelsch) Informationen zum Istrorumänischen (engelsch un italieensch) Rumäänsch Spraakvarietät Kroatien

3750

https://nds.wikipedia.org/wiki/Meglenorum%C3%A4%C3%A4nsch

Meglenorumäänsch

Dat Meglenorumäänsche is en Dialekt vun de Rumäänsche Spraak. Dat Arumuunsche ward in'n Bezirk Kilkis in Grekenland snackt. Dat ward ok secht, dat dat ene egen to de Oostromaansche Spraken hören Spraak is. Dat ward ok secht, dat dat Meglenorumäänsche en Dialekt vun't Arumuunsche is. De anner Dialekten vun de rumäänsche Spraak sünd dat Istrorumäänsche, dat Arumuunsche un dat Dakorumäänsche. Dat Meglenorumäänsche is to't Dakorumäänsche ähnelker denn dat Arumuunsche. Dat Dakorumäänsche is de Dialekt, wat de meeste rumäänsch snacken Lüüt snackt. Rumäänsch Grekenland Spraak

3751

https://nds.wikipedia.org/wiki/Dakorum%C3%A4%C3%A4nsch

Dakorumäänsch

Dat Dakorumäänsch is de Hööftdialekt vun de Rumäänsche Spraak oder ene Oost-Romaansche Spraak, de in Rumänien un Moldawien vun de Mehrheit vun de Minschen snackt warrt. Ofschoonst in Moldawien meist van "Moldavisch" snackt warrt, is dat de sülve Dialekt. In'n Süden un Westen vun't Dakorumäänsche weert op den Balkan anner Dialekten vun de rumäänsche Spraak snackt: Arumuunsch, Istrorumäänsch un Meglenorumäänsch. Dat gifft circa 28 Millionen Minschen mit Dakorumäänsch as Moderspraak. Tekens vun't Dakorumäänsche Dat Rumäänsch höört, met dat Italieensch, to de Oost-romaansche Spraakgrupp, de an't Enn vun de Wöör i un e hett, nich -os un -as. Dat Rumäänsche hett enige Diphthongen. Dat Rumäänsche is de enzige Romaansche Spraak, de noch wat vun de latiensche Nominativ/Akkusativ hett: feminine Wöör hebben in 't Singular ene Förm för de Nominativ/Accusativ un een vör den Genitiv/Dativ. As dat Italieensch hett dat Rumäänsch dree vun de veer Konjugationen van Verben noch. In't Vokabular hett dat Rumäänsche slawsche, deelwies Oolkarkenslawsche Wöör, törksche un greeksche Wöör. Spraakvarietät Rumäänsch

3757

https://nds.wikipedia.org/wiki/Furlaansche%20Spraak

Furlaansche Spraak

Furlaansch (Furlan) is ene Romaansche Spraak in de italieensche Alpen un 't aonliggen Rebeet. Furlaansch is keen Dialekt vaan 't Italieensche; de nächst verwandte Spraak is dat Rätoromaansche. Een vun de gröttste Unnerscheden vun't Furlaansch un anner rätoromaansche Formen is dat dat Furlaansch mier Wöör ut't Italieensche un dat Romansche, wat ok ene rätoromaansche Spraak is, mier Wöör ut't Hoochdüütsche hett. Weblenken De Wikipedia op Furlaansch Ene Tietschrift op Furlaansch Rätoromaansch Spraakvarietät Italien

3758

https://nds.wikipedia.org/wiki/Goorn

Goorn

De Goorn hett sienen Naam al siet de germaansche Tiet. Dat Woort betekent dat umtüünte Stück Land dicht bi’t Huus, dat darum up Platt ok woll "Tuun" heet. Goornplanten De öllsten Goornplanten weern Peerbohnen oder Söögbohnen, Arfken, Röven, Wuddeln un Look. Dat sünd all Naams, de up germaansche Woortstämm trüchgaht. An de Aavtbööm seten domaals blots Holtappels un Holtbeeren, denn dat Vereddeln keem eerst mit de Römers över de Alpen. Domaals keem ok ene ganze Reeg van anner Aavtbööm in’n Noorden, de Plumen, de Abrikosen, de Karsbären un de Walnööt. Ok de Kohl, de Rettich un de Ziepel stelln sik bi us vör. Laterhen weern dat denn vör allen de Gootshööv un de Kloostergoorns, de ne’e un unbekannte Planten för de Huusgoorns levern. Ut de Middelmeerlänner kemen de Krüder Kööm, Fenkel, Dill un Petersillje. De röömsche Köök harr bi us al Thymian, Bohnenkruut un Majoraan inföhrt, un Pepermint, Melisse un Roosmarin kemen ok noch darto. Ene regelrechte Invasion geef dat in’n Huusgoorn in’t 16. Johrhunnert, as Amerika updeckt woorn weer un modige Seefohrers ok de annern Delen van de Welt upsochen. Se brochen geern junge Stääklinge un Saat mit, un siet de Tiet riept bi us ok Körbs un Gurken, de över den Atlantik kemen, un gröönt de Spinaat jüst so goot as in siene Heimat Arabien. Un denn versammel sik ok de wunnerbare Veelfalt van Blomen in use Goorns. Dat gung los mit Rosen, Lieljen un Violen, de ut den Middelmeerruum stammt un nich blots wegen ehre Schöönheit, man ok wegen ehre Heelkräften bi us anplant woorn sünd. Laterhen gesellen sik Sneeklockjes, Märzbekers un Zittlöschen darto. Tulpen un Hyazinthen kemen ut den Oosten tosamen mit Nelken, Goldlack, Levkojen, Pingstrosen un Stockrosen. Amerika schick us Georginen, Astern, Kapuzinerkressen, Petunien un de prächtigen, groten Sünnenblomen. De Törkie stüür den Fleder bi, den sien Naam fröher den Ellhoorn tohöör, van den wi vandagen noch geern den Fledertee un Flederbeersaft maakt. Un an'n Tuun bleuht nu de gälen Ringelblomen, Steefmüdderken, Dusendschöön un Immergröön. De rieke Veelfalt von Grööntüüch, Aavtbööm un Bärenstrüker, Krüder un Heelplanten, de as frömde Gäst bi us ene gode Heimat funnen hefft, is ut dat Bild van düütsche Goorns nich mehr wegtodenken. Wat dat Bild van de noordwestdüütsche Landschap siet 150 Jahren verschönert hett, dat is de Rhododendron oder Alpenroos. Een van de Ollnborger Groothertöge hett de Plant up ene Reis dör de Süüdalpen updeckt un de so schöön funnen, dat he de Ammerlänner Goorners darto brocht hett, grode Kulturen darmit antoleggen. Weblenken Goornbo

3760

https://nds.wikipedia.org/wiki/Spree

Spree

Spree betekent Spree, en Vageloort (Sturnus vulgaris), Spreen, Familie vun Vageloorden (Sturnidae), Spree, Stroom in Düütschland, de in de Havel münnt, Spree, Oort in de Gemeen Hähnichen in’n Landkreis Görlitz, Brannenborg, Spree, en 1890 boot Dampschipp von’n Noorddüütschen Lloyd ut de Strööm-Klass, Spree, Studentenbladd ut Berlin. Spree is de Familiennaam von Hans-Ulrich Spree († 2014), düütschen Journalist un Moderator, Lothar Spree (1942–2013), düütschen Speelbaas, Schriever un Produzent, Reinhard Spree (* 1941), düütschen Soziaal- un Weertschopshistoriker, Titus Spree (* 1966), düütschen Künstler. Kiek ok bi: Spray, Sprey.

3774

https://nds.wikipedia.org/wiki/Billerbi%C3%ABk

Billerbiëk

Billerbiëk (hoochdüütsch: Billerbeck) is ene lütte Stadt mit circa 12.000 Inwahners in’n Kreis Koosfeld in’t Mönsterland in Westfalen in’n noorden Deel vun Noordrhien-Westfalen. Billerbiëk is ene ehemaalsche Hansestadt. Billerbiëk liggt in de Baumberge. Steder mit ene Grenz to Billerbeck sünd to’n Bispeel Koosfeld un Mönster. Billerbiëk is wegens siene Ludgeruskark bekannt. De Ludgeruskark worr 1898 in’n neegotischen Stil but. Oort Noordrhien-Westfalen

3775

https://nds.wikipedia.org/wiki/Buorghuorst

Buorghuorst

Buorghuorst (hoochdüütsch: Borghorst) is en Deel vun de Kreisstadt Stemmert nörden vun Mönster in’t Mönsterland in Westfalen in Noordrhien-Westfalen. Buorghuorst weer inst in de Hanse. Vandage is Buorghuorst dat Zentrum vun’n Süden vun Stemmert. 1889 worr de Hööftkark vun’n Oort, de Sankt-Nikomedes-Hallenkark but. Literatur Borghorster Heimatbuch , 344 Sieten, 17x24 cm (kann een bi’n Museumsvereen vun Buorghuorst kopen) Weblinks Museumsvereen vun Buorghuorst (hoochdüütsch) De Stadt Stemmert (hoochdüütsch) Noordrhien-Westfalen Oort

3784

https://nds.wikipedia.org/wiki/Warnem%C3%BCnn

Warnemünn

Warnemünn is en bekannt Seebad an de Warnow un an de Ostsee. Dat is en Stadtdeel vun de Hansestadt Rostock. Mit de mehrsten Rostocker Stadtdelen warrt Warnemünn dörch de S-Bahn Rostock verbunnen. Warnemünn verfögt över den breedsten Sandstrand an de düütsche Ostseeküst. Bekannt is Warnemünn vör allen ok dör de Warnemünner Woch, ene Segelregatta, de jedet Johr afhollen warrt, un de Hanse Sail, wat jedet Johr in'n August afhollen warrt un över een Million Touristen antreckt. Besünnerheet An 15. Juli 1882 is in Warnemünn de weltwiet eerste Strandkörv upstellt wurrn. Weblenks Stadt Rostock (hoochdüütsch) Oort Rostock

3791

https://nds.wikipedia.org/wiki/Buddha

Buddha

De Titel Buddha kummt ut de Spraak Sanskrit un meent „en Misch, de opwaakt is“. Dorvun kummt dann ok dat Woort för de Religion Buddhismus. De wichtigste Minsch, de to de Buddhaschop henkamen is, weer Siddhartha Gautama, man na den Buddhismus geev dat ok vele annere Lüüd, de so deep un good "opwaakt" sünd as he, un de dann ok Buddha nöömt warrt. Buddhismus

3795

https://nds.wikipedia.org/wiki/Tokio

Tokio

Tokio (ok: Tokyo, japaansch 東京 Tōkyō, översett Hööftstadt in'n Osten) liggt in de Kanto-Region in'n Süüdosten vun de Insel Honshū un is siet 1603 de facto de Hööftstadt vun Japan. Bußendem is Tokio siet 1868 ok offiziell Hööftstadt un Seet vun den Kaiserpalast. In de egentliche Stadt leevt 8.336.611 Minschen. Mit 31.480.498 Inwahners in'n Grootruum is Tokio de gröttste Grootstadtregion op de Welt (Stand 1. Januar 2005). De Region is dat Finanz-, Industrie-, Hannels- un Kulturzentrum vun Japan. Dree Bedüden vun Tokio Vele Beobachters ut'n Westen is nich kloor, dat dat kene Stadt Tokio in en administrativen Sinn gifft. De „Stadt“ Tokio as politische Eenheit wörr 1943 oplööst. „Tokio“ hett in den Spraken vun'n Westen hüüttodaags dree verscheden Bedüden, de in Japan all ünnerschedlich Namen dreegt. De 23 Stadtbezirken (japaansch ２３区, Nijusan-ku) op dat Rebeet vun de fröhere Stadt Tokio, also dat Karnrebeet. Elk Stadtbezirk is administrativ ene to en Stadt liekstellte egenstännige Gemeen. Op Engelsch nöömt sik de Hööftstadtbezirken siet welke Tied offiziell City („Shinjuku City“, „Shibuya City“) un nich mehr so as fröher Ward („Stadtbezirk“). De Präfektur Tokio (japaansch 東京都, Tokyo-to), to de blangen de 23 Hööftstadtbezirken ok noch de westen Deel vun den Grootruum, Utlöper vun de Japaanschen Alpen un sogor en poor aflegene Pazifikinseln höört. Den Grootruum (japaansch 首都圏, Shutoken, „Hööftstadtrebeet“), de de Stadtbezirken un all Vöröört in't Intogsrebeet (in alltohoop acht Präfekturen) ümfaat, aver nich de aflegenen Bargdörper un Inseln. Disse Artikel is över Tokio as organisch billte Stadt, also in'n Sinn vun Bedüden 1 un 3. Politisch, volksweertschaplich un geografisch Informatschonen to Tokio finnt sik in den Artikel Präfektur Tokio. Geografie Geografisch Laag Tokio liggt an de Tokiobucht, op de Insel Honshu in'n Dörschnitt söss Meter över den Meersspegel. De 23 sülvststännigen Bezirken vun de Stadt Tokio hebbt ene Flach vun 621,45 Quadratkilometer. De geografisch Koordinaten sünd 35,41 Grad Breed Noorden un 139,46 Grad Läng Oosten. Klima De Sommers sünd hitt un fucht, de Winters dröög un sünnig. Vun Enn Juni bet Midd Juli duert de Regentied (Tsuyu), mit däägliche Regenschuern. Midd Juli bet Enn August is dat duerhaftig hitt mit hoge Luftfuchtigkeit. De dörsnittliche Johrstemperatur is 15,6 Grad Celsius, de Nedderslagsmeng in't Johrsmiddel 1.410 Millimeter. De warmste Maand is de August mit dörsnittlich 27,1 Grad Celsius, de köllste de Januar mit 5,2 Grad in'n Middel. De mehrste Nedderslag fallt in'n Juni mit dörsnittlich 186 Millimeter, de wennigste in'n Januar mit 45 Millimeter. Historie Dat Stadtrebeet is al in de Steentied besiedelt ween, as archäologisch Funnen bewiest. Tokio weer ünner sien fröheren Naam Edo (江戸) in'n Anfang en unbedüden Fischerhaven. Üm dat Johr 1457 leet en Vasall noh dat Dörp Edo en Borg boen. Aver eerst 1590 kreeg de Siedlung Bedüden, as se in den Besitt vun Shogun Tokugawa Ieyasu (1543-1616) övergüng. He möök Edo 1603 to de Hööftstadt vun dat Shogunat. De Borg is wiels sien Regerenstied restaureert un vergröttert worrn. För en gau Wassdom vun de Stadt föhr de Befehl vun Ieyasu an siene Daimyos, ehr Residenzen in Edo intorichten. Vele Handwarker un Kooplüüd harrn sik Anfang vun dat 18. Johrhunnert in Edo nedderlaten, de för de Versorgen an den Hoff bruukt wörrn. 1868 wörr op Veranlaten vun Meiji Tenno Mutsuhito (1852-1912) de kaiserlich Hoff no Edo verleggt, un de Stadt in Tokio („Hööftstadt in'n Osten”) ümnöömt. Tokio weer faken vun groot Eerdbeven un Brännen bedrapen. 1872 möök en Grootbrand de Bezirken Ginza un Marunouchi tonicht. De Weeropbo weer no Vörbild vun den Westen maakt. De sworste Naturkatastrooph in de ne'ere Historie vun Tokio weren aver dat Grote Kanto-Eerdbeven un Füer vun'n 1. September 1923, bi de en Grootdeel vun de Stadt tonicht maakt weer. Bi dat Beven vun de Stärk 7,9 kemen üm un bi 142.000 Minschen üm. Bi den 1930 beennten Weeropbo weren över 200.000 ne'e Bowarken boot, dorbi söven Stahlbetonbrüchen över den Sumida un en poor Parks. In den Tweten Weltkrieg begünnen de USA an'n 24. November 1944 mit dat Bombarderen vun Tokio, un ok an'n 25. Februar un 9. März 1945 flögen amerikaansche Bomber swore Luftangreep. Ganze Stadtdelen mit in traditschonell Holtbowies boot Hüser güngen in Flammen op, ümbi 100.000 Minschen bleven dood. Ok de histoorsche Kaiserpalast wörr tonicht maakt. Vun September 1945 bet April 1952 weer Tokio vun amerikaansche Truppen besett. In de Tied no 1954 verleev de Stadt en Phaas vun gau Wassdom, in de veel för dat Moderniseren vun de Stadt doon wörr. Vun'n 10. Oktober bet to'n 24. Oktober 1964 weren in Tokio de XVIII. Olympischen Sommerspelen afholen. An'n 20. März 1995 veröven Liddmaten vun de Aum-Sekte enen Giftgas-Anslag op de U-Bahn vun Tokio. Dorbi starven twölv Minschen un över 5.500 wörrn verwunnt. För de Tokumst seggen Seismologen för Tokio en groot Eerdbeven in de Grööt vun dat Grote Kanto-Eerdbeven vun 1923 vörut. Dat un de exorbitanten Grundpriesen sünd Grünnen, dat siet de 1990er Johren en Verlegen vun de Hööftstadt weg vun Tokio diskuteert un plaant warrt. De dree Kandidaten sünd Nasu, 300 Kilometer noorden vun Tokio, Higashino nich wiet vun de Olympiastadt Nagano in Zentraljapan, un en nee optorichten Stadt in de Präfektur Mie, nich wiet vun Nagoya, 450 Kilometer westen vun Tokio. Dor besteiht ok al en Parlamentsbesluss för dat Verlagern vun de Hööftstadt, aver bether sünd noch kene Aktivitäten folgt. Inwahnertall Al siet dat 18. Johrhunnert hett Tokio mehr as een Million Inwahner. De Stadt weer al dormals för en Tied de gröttste Stadt op de Welt un neven London een vun de dormals twee Millionensteder op de Eer. Siet de laaten 1940er Johren is de Metropolregion Tokio nochmals gau wassen, nno Flach as ok no Inwahnertall. In ehr leevt üm un bi en Veerdel vun all Japaners. Ehr butere Grenz liggt twüschen 40 un 70 Kilometer vun dat Stadtzentrum af. De Inwahnertall in de 23 Stadtbezirken is siet 1965 aver man lütter worrn. Se hebbt tosamen 8,3 Millionen Inwahners. De Grootruum Tokio billt tohoop mit de angrenzen Präfekturen Kanagawa, Saitama un Chiba dat gröttste tohoophängen urban Rebeet op de Eer mit 31,5 Millionen Inwahners. Tokio hett dree wiedere Millionensteder as Vöröört (Yokohama, Saitama un Kawasaki). In den Vöroort Chiba leevt üm 900.000 Minschen. Yokohama in'n Süden vun Tokio hett mit 3,5 Millionen Inwahners lieks so veel Inwahners as Berlin oder Madrid. Disse Översicht wiest de Inwahnertallen vun de Karnstadt, also op dat Rebeet vun de 23 Hööftstadtbezirken. Bet 1914 sünd dat Taxatschonen, vun 1920 bet 2000 Zensusresultaten. Kultur Theater Tokio besitt vele Theaters, in de traditschonelle Formen vun Theater - as to'n Bispeel Nō un Kabuki - aver ok moderne Stücken opföhrt warrt. Welke Sinfonieorchesters un vele lüttere Orchesters hebbt traditschonelle japaansche Musik as ok welke ut den Westen in ehr Repertoire. Museen In'n Uenopark befinnt sik dat Natschonalmuseum, dat Natschonale Naturkünnmuseum, dat Natschonalmuseum för Kunst ut'n Westen un dat Tokyo Metropolitan Art Museum. In de Neeg vun den Kaiserpalast steiht dat Natschonalmuseum för moderne Kunst. Bowarken Tokio is hüüttodaags een vun de snelllevigst un modernst Grootsteder op de Welt un bringt op de een Siet in vele Rebeden (as to'n Bispeel Mood un Ünnerhaltenselektronik) stännig ne'e Trends hervör, is aver op de annere Siet ok de japaansche Traditschoon verbunnen. Dat Zentrum vun dat Stadtrebeet billt de ole Stadt Edo, de vun den Kaiserpalast binnen en groot Park domineert warrt. Wichtig is de Meiji-Schrien, en Treckpunkt för Touristen un Glöövsche ut alle Delen vun Japan. In'n süden un westen legenen Bezirk Kasumigaseki sloot tallrieke Regerensbowarken an, as de Staatskanzlei vun den Premierminister, dat Bowark vun dat natschonale Ünnerhuus (Seet vun dat natschonale Legislativorgan), de Böverste Gerichtshoff un de staatlichen Ministerien. Wieder in'n Süden finnt sik de 333 Meter hoge Tokiotoorn. Osten vun den kaiserlichen Palast liggt de Bezirk Marunouchi, dat wichtigste Warfveerdel vun dat Land. Vele grote Konzernen in Japan un en grote Antall an Inrichten ut dat Finanzwesen hebbt hier ehr Hööftseten. In dat Johr 1914 kreeg disse Bezirk no dat Apnen vun den Hööftbahnhoff groot Bedüden. In'n Osten vun Marunouchi liggt dat gröttste Inkööpveerdel vun Tokio. Dat Veerdel reckt vun den noorden legenen Bezirk Nihonbashi bet to den Bezirk Ginza in'n Süden. Vele Koophüser, traditschonelle Spezialitätenladens, Hööglokalen un Restaurants hebbt sik langs de Straten in disse Bezirken ansiedelt. Wiedere bedüden Stadtzentren sünd Akihabara (ok as Electric City bekannt un dat modernste Elektronik- un Computerinkoopsveerdel op de Welt), de Stadtdelen Roppongi un Shinjuku, de Tsukiji-Fischmarkt (gröttst Fischmarkt op de Welt), de Tokyo Dome, de Uenopark mit Ueno-Bahn un dat Koophuus Mitsukoshi. Parks De bekanntesten Parks in Tokio sünd de Tokyo Sea Life Park, de Tama-Zoo un de Ueno-Zoo. Wieder in'n Westen achter de Vöröört liggt de Chichibu-Tama-Nationalparks. Weertschap un Infrastruktur Vele Fabriken, Universitäten, Krankenhüser un annere Inrichten hebbt siet de 1930er Johren ehr Standoort in de Butenbezirken vun Tokio utlagert. Af de Midd vun de 1950er Johren toog disse Perzess an, as Japan enen sünnerlichen weertschaplichen Opswung verleev. Op Grund vun dat Wassdom vun de Inwahnertall kemen Subzentren in de Randrebeden op, as Ikebukuro, Shinjuku un Shibuya. Dor hebbt sik verscheden Deenstbedreev ünner annern ut den Enkelhannel un dat Finanzwesen ansiedelt. An dat Över vun de Tokiobucht konzentreren sik de modernen Grootindustrien in de Stadt un billen twüschen Tokio un Yokohama dat gröttste Industrierebeet vun Japan. De gröttste Weertschapstwieg is de Swoorindustrie, de mehr as twee Drüddel vun den Produktschoonsweert utmaakt. De Lichtindustrie is breed fächert: Produzeert warrt chemisch Produkten, Kameras, Maschinen, Metallworen, Nehrmiddel, optisch Reedschapen, Textilien un en grote Veelfalt an Konsumworen. Verkehr Fernverkehr Mit Begünn vun de Meiji-Ära twüschen 1868 un 1912 wörr in Japan en Iesenbahnnett inricht mit Middelpunkt Tokio. De Stadt is över Hööftlienen mit all Delen vun dat Land verbunnen, un en goot utboot Nevenlienennett dörteiht dat nohe Achterland. Vun de wichtigsten Bahnhööv vun de Stadt – Ikebukuro, Shibuya, Shinagawa, Shinjuku, Tōkyō (Hööftbahnhoff) un Ueno, in de Neeg befinnt sik ok de Ueno-Bahn – warrt Dag för Dag en poor Millionen Pendler fohren. Wiels de Hööftverbinnen, de bestahn, överlast weren, sünd ne'e Expresslienen (Shinkansen) apent worrn. Hüüttodaags verkehrt twüschen Tokio un Fukuoka Hoochgeschwinnigkeitstöög, de in söven Stünnen en Streek vun üm 1.070 Kilometer trüchleggt. De Flaaghaven Haneda an de Tokiobucht süden dat Stadtzentrum weer lang Tied as internatschonal un ok inländisch Flaaghaven bruukt, bet 1978 de ne'e internatschonale Grootflaaghaven Narita, 55 Kilometer osten vun dat Stadtzentrum, apent weer. In'n April 2002 weer dor ok en tweet Start- un Lannbahn in Bedrief nahmen worrn, de för den Kort- un Middelstrekenbedrief binnen Asien brukkt warrn schall. Över den Flaaghaven Haneda warrt hüüttodaags vörnehmlich Inlandsflöög afwickelt. De Flaaghaven Narita warrt vun ümbi all internatschonal un natschonal Flaagsellschapen anflagen. An den Flaaghaven kaamt een över twee Bahnlienen. Dat sünd de JR Narita Express mit Statschonen in Tokio, Shinjuku, Ikebukuro un Yokohama un de private Keisei-Lien, de den Bahnhoff Ueno mit Narita Airport verbinnt. De Flaaghaven Haneda is mit en Eenschienenbahn an de Yamanote-Lien anbunnen. De Haven vun Tokio billt in de Bucht vun Tokio tosamen mit den Westen vun Yokohama un den Osten vun Chiba en Eenheit. 25 Perzent vun alle Industriegöder warrt hier weltwiet verscheept. De Göderümslag Johr för Johr is över 360 Millionen Tonnen. De mehrsten Industrien sünd an'n Haven ansiedelt, wat de gaue Expanschoon vun de bolichen Anstalten verkloort. Nohverkehr Dat Moderniseern vun dat Stratennett vun de Stadt weer sünnerlich swoor, vun wegen, dat de Straten vun dat ole Edo bannig drang un wunnen un för den Autoverkehr kuum to bruken weren. Vör de Olympischen Spelen, de in dat Johr 1964 in Tokio afholen weren, wörrn man Hööftverkehrsstraten un Stadtautobahnen boot, de strahlenförmig vun dat Stadtzentrum utgehen. Se verbinnt dat Zentrum vun Tokio mit acht ne'e Ringstraten. Siet de 1960er Johren is de private Autoverkehr lütt bi lütt to'n Vördeel vun den apentlichen Busverkehr reduzeert worrn. Siet dat Apnen vun den eersten Strekenafsnitt vun de U-Bahn Tokio an'n 30. Dezember 1927 weer en Nett mit twölv Lienen un en Läng vun 292,6 Kilometer opboot, wat een vun de gröttsten Netten op de Welt is. För dat Johr 2007 is plaant en wiedere Lien vun de U-Bahn mit en Läng vun 8,9 Kilometern in Bedrief to nehmen. Tokio is ok vun en dicht Nett vun S-Bahnen un privat Vöroortbahnen dörtogen. De apentliche Verkehr warrt butendem vun städtischen un privaten Bussen, en Stratenbahnlien un divers alternativen Schienensystemen dörföhrt. Över 80 Perzent vun de Personen warrt in Tokio mit dat Bahnnett fohren. Liekers gifft dat in Tokio noch groot Problemen op Grund vun dat hoge Verkehrsopkamen. Bildung Tokio is Middelpunkt vun dat Bildungswesen in Japan. De Metropolregion hett en grote Tall staatliche un private Universitäten (en Veerdel vun alle Universitäten in Japan), an de üm un bi en Drüddel vun alle Studenten in Japan inschreven sünd. De Universität Tokio is de renommeertest staatlich Universität. Twee bekannte private Universitäten sünd de in de Johren 1858 apente Universität Keio un de Universität Waseda (apent 1882). Noh bi den Kaiserpalast finnt sik de staatliche Bökeree vun dat Ünnerhuus un dat Staatsarchiv. Japan Oort Hööftstadt Stadt Oort mit Seehaven

3796

https://nds.wikipedia.org/wiki/List%20vun%20dat%20Weltarv

List vun dat Weltarv

De UNESCO-List vun dat Weltarv is en List vun dat Weltkulturarv un dat Weltnaturarv. Alltohoop staht 788 Steden in 134 Länner op de List (Stand 2004). Dorvun höört 611 to dat Kulturarv (in de List mit K markeert) un 154 to dat Naturarv (N), 23 sünd Kultur- un Naturarv (K/N). De UN-Sünnerorganisatschoon World Heritage Committee ünnerstütt bi de in de List opföhrten Objekten Schuul un Restauratschoon dör fachlich un materiell Hülp. Grundlagen Grundlaag is de 1972 in Stockholm beslatene UNESCO-Konventschoon för de Schuul vun dat Kultur- un Naturarv vun de Welt. De Konventschoon güll af 1975. Üm in de List opnahmen to warrn, mutt tominnst een vun de söss Teken intreden. Dat Objekt mutt vun eenzigoordigen künstlerischen Weert ween. starken kulturellen Influss op en Region oder Epok utöven. vun groot Seltenheitsweert oder Oller ween. för ene bestimmte künstlerische Entwicklung bispeelhaftig ween. för ene bestimmte Architekturepok steihn. bedüdensvull in Tosamenhang mit herutragen Ideen oder histoorschen Personen ween. In Düütschland sünd de de Bundslänner tostännig en Opnahmandrag to stellen. Den Anstoot to dat Övereenkamen geev de Oprop vun de UNESCO vun den 8. März 1960, de dör den Bo vun den Assuan-Staudamm dör de Nilfloten bedrohten Denkmalen in Nubien för de Nowelt to redden. Eenmal in't Johr, normalerwies in'n Juli, dreept sik dat UNESCO World Heritage Committee, üm över de Opnahmandreeg vun de Staten för ne'e Steden to oordelen. Bi disse Sitten warrt ok över den Tostand vun al opnahmen Steden beraden. Dat eerste düütsche Bowark, dat Weltkulturarv wörr, weer 1978 de Kaiserdoom to Aachen, Graavskark vun Karl de Groot un Krönenskark vun de düütschen Königen. Root List In de Root List vun dat Weltarv (in de List root markeert: K, N, K/N) warrt de sünnerlich gefährdeten Objekten opnahmen ok denn, wenn de tostännigen Staten kenen Andrag an de UNESCO stellt. Siet 2004 befinnt sik 35 Denkmalen op disse List. So is to'n Bispeel de Kölner Doom in'n Juli 2004 in de Rode List vun dat Weltarv opnahmen worrn, nodem de Stadt Köln ehr Hoochhuuspolitik, de den Blick op den Doom inschränkt, forttosetten. Definitschoon De Begreep vun dat kulturell Arv (héritage) geiht op Henri-Baptiste Grégoire, Bischop vun Blois in dat 18. Johrhunnert, trüch un wörr in de Haager Konventschoon vun'n 14. Mai 1954 fastleggt: "Damage to cultural property, belonging to any people whatsoever, means damage to the cultural heritage of all mankind, since each person makes its contribution to the culture of the world" „Schaden an kulturell Egendom, egal 'keen dat tohöört, bedüüd Schaden an dat kulturelle Arv vun de ganze Minschheit, vun wegen dat elk Person sien Bidrag to de Kultur vun de Welt maakt.“ To dat Weltarv vun de Minschheit höört ok dat Weltdokumentenarv. De UNESCO-List Afghanistan 2002 - K - Minarett un archäologisch Funnen vun Jam 2003 - K - Kulturlandschap un archäologisch Steden in dat Bamiyan-Daal (Buddha-Statuen vun Bamiyan 2001 vun de Taliban tonicht maakt) Ägypten 1979 - K - Memphis un sien Dodenstadt mit de Pyramiden vun Gizeh, Abusir, Sakkara un Dahschur 1979 - K - Theben 1979 - K - Tempel vun Abu Simbel 1979 - K - Fröhchristlich Ruinen vun Abu Mena (Klooster vun den Hl. Menas) 1979 - K - Islaamsch Stadtkarn vun Kairo 2002 - K - Katharinenklooster Albanien 1992 - K - Ruinen vun Butrint Algerien 1980 - K - Bargfeste Beni Hammad 1982 - K/N - Felsmalereen vun Tassili n'Ajjer 1982 - K - Daal vun M'zab 1982 - K - Röömsche Ruinen vun Djemila 1982 - K - Ruinenstadt Tipasa 1982 - K - Röömsche Ruinen vun Timgad 1992 - K - Kasbah (Oolstadt) vun Algier Andorra 2004 - K - Vall del Madriu Perafita-Clavor Argentinien 1981 - N - Natschonalpark Los Glaciares 1984 - N - Natschonalpark Iguazú 1984 - K - De Jesuitenreduktschonen vun de Guaraní: Santa Ignacio Mini, Santa Ana, Nuestra Señora de Loreto un Santa Maria Mayor 1999 - N - Halvinsel Valdés 1999 - K - Höhlenmalereen vun de Cueva de las Manos, Rio Pinturas 2000 - N - Natschonalparks Ischigualasto un Talampaya 2000 - K - Bodenkmalen vun de Jesuiten in un üm Córdoba (Manzana de los Jesuitas un Estancias) 2003 - K - Quebrada de Humahuaca Armenien 1996 - K - Kloosters Haghpat un Sanahin 2000 - K - Kathedraal un Karken vun Etschmiadsin un de archäologisch Steed vun Zvartnots 2000 - K - Klooster vun Geghard in't bövere Azat-Daal Aserbaidschan 2000 - K - Ümmuert Deel vun Baku Äthiopien 1978 - K - Felsenkarken vun Lalibela 1978 - N - Natschonalpark Simien 1979 - K - Fasil Ghebbi in de Region Gondar 1980 - K - Ruinen vun Aksum 1980 - K - Daal an'n Ünnerloop vun den Fluss Awash 1980 - K - Daal an'n Ünnerloop vun den Fluss Omo 1980 - K - Stelen mit Reliefs vun Tiya Australien 1981 - N - Groot Barriere-Riff 1981 - K/N - Kakadu-Natschonalpark 1981 - K/N - Willandra-Seenregion 1982 - K/N - Natschonalparks vun West-Tasmanien 1982 - N - Lord-Howe-Inselgrupp 1987 - K/N - Uluru-Kata-Tjuta-Natschonalpark (Ayers Rock) 1987 - N - Austraalsch Regenwoold 1988 - N - Fuchte Tropen vun Queensland un de Lamington Natschonalpark 1991 - N - Shark Bay in West-Australien 1992 - N - Fraser Island 1994 - N - Austraalsche Fossilien-Steden in Riversleigh un Naracoorte 1997 - N - Heard un McDonaldinseln 1997 - N - Macquarie Island 2000 - N - Blaue Bargen 2003 - N - Purnululu National Park 2004 - K - Königlich Utstellensbowarken un Carlton-Goorns in Melbourne Bangladesch 1985 - K - Histoorsch Moscheenstadt Bagerhat 1985 - K - Ruinen vun dat buddhistisch Klooster vun Paharpur 1997 - N - Sundarban, Mangrovenwoold Belgien 1998 - K - Flaamsche Beginenhööv 1998 - K - De veer Schippsheevwarken vun den Canal du Centre 1998 - K - De Grote Markt in Brüssel 1999 - K - Middelöllerlich Glockentoorn in Flannern un Wallonien 2000 - K - Jungsteentiedlich Füersteenminen bi Spiennes (Mons) 2000 - K - Oolstadt vun Brügge 2000 - K - Leevfroonkathedraal in Tournai 2000 - K - Jugendstilboen vun Victor Horta in Brüssel Belize 1996 - N - Barriere-Riff Benin 1985 - K - Königspalästen vun Abomay Bolivien 1987 - K - Potosí, Stadt un Sülverminen 1990 - K - Jesuitenmischonen vun de Chiquitos 1990 - K - Oolstadt vun Sucre 1998 - K - Vörkolumbiansche Feste Samaipata 2000 - N - Natschonalpark Noel Kempff Mercado 2000 - K - Vörkolumbiansche Ruinen vun Tiahuanaco Botswana 2001 - K - Knüllen vun Tsodilo mit de Felsmalereen Brasilien 1980 - K - Oolstadt vun Ouro Preto 1982 - K - Oolstadt vun Olinda 1984 - N - Natschonalpark Iguaçu 1984 - K - De Jesuitenreduktschonen vun de Guarani: Ruinen vun São Miguel das Missões 1985 - K - Histoorsch Zentrum vun Salvador da Bahia 1985 - K - Wallfohrtskark „Goot Jesus“ vun Congonhas 1987 - K - Hööftstadt Brasília 1991 - N - Natschonalpark Serra da Capivara mit Felsteknen 1997 - K - Histoorsch Stadtkarn vun São Luís do Maranhão 1999 - K - Histoorsch Zentrum vun Diamantina 1999 - N - Regenwooldrebeet vun de Costa do Descobrimento 1999 - N - Süüdosten Atlantisch Woold 2000 - N - Schuulrebeet Zentral-Amazonas mit Natschonalpark Jaú 2000 - N - De schuulte Ümkring vun dat Fuchtrebeet Pantanal 2001 - K - Histoorsch Zentrum vun Goiânia 2001 - N - Natschonalparks Chapada dos Veadeiros un Emas 2001 - N - Inselreservat Fernando de Noronha / Rocas Atoll Bulgarien 1979 - K - Kark vun Bojana 1979 - K - Felsrelief vun den Rieder vun Madara 1979 - K - Felskarken vun Ivanovo 1979 - K - Thrakergraff vun Kazanlak 1983 - K - Oolstadt vun Nessebar 1983 - N - Biosphärenreservat Srebarna 1983 - N - Pirin-Natschonalpark 1983 - K - Rila-Klooster 1985 - K - Thrakergraff vun Sweschtari Chile 1995 - N - Natschonalpark Rapa Nui (Osterinsel) 2000 - K - Holtkarken vun Chiloé 2003 - K - Histoorsch Veerdel vun de Havenstadt Valparaíso China 1987 - K - Chines'sche Muer 1987 - K/N - Bargregion Taishan 1987 - K - Kaiserpalast un Gräver ut de Ming- un Qingdynastie in Beijing 1987 - K - Mogao-Grotten 1987 - K - Graff vun den eersten Kaiser vun China Qin Shi Huangdi mit siene Terrakottaarmee 1987 - K - Fundsteed vun den Peking-Minsch in Zhoukoudian 1990 - K/N - Barglandschap Huangshan 1992 - N - Landschapspark Jiuzhaigou-Daal 1992 - N - Kalksinterterrassenlandschap Huanglong 1992 - N - Landschapspark Wulingyuan 1994 - K - Sommerresidenz un Tempel bi Chengde 1994 - K - Konfuziustempel, Karkhoff un Residenz vun de Familie Kong in Qufu 1994 - K - Taoistisch Hilligdömer in de Bargen vun Wudang 1994 - K - Potala-Palast, Jokhang-Tempel un Norbulingka-Palast in Lhasa 1996 - N - Natschonalpark Lushan 1996 - K/N - Barglandschap Shan Emai un „Groot Broder vun Leshan“ 1997 - K - Oolstadt vun Lijiang 1997 - K - Oolstadt vun Ping Yao 1997 - K - Klassisch Goorns vun Suzhou 1998 - K - Kaiserlich Goorn (Sommerpalast) bi Peking 1998 - K - Himmelstempel mit kaiserlich Opperaltar in Peking 1999 - K - Felsbiller vun Dazu 1999 - K/N - Wuyi-Bargen 2000 - K - Dörper Xidi un Hongcun 2000 - K - Kaiserlich Gräver ut de Ming- un Qingdynastie 2000 - K - Longmen-Grotten 2000 - K - Barg Qincheng un Waternssystem vun Dujiangyan 2001 - K - Yungang-Grotten 2003 - N - Schuulzonen in'n Natschonalpark vun de „dree parallel verlopen Flüss“ in Yunnan 2004 - K - Ruinen un Gräver vun dat antike Königriek Koguryo Costa Rica 1983 - N - Naturschuulrebeet Talamanca un Natschonalpark La Amistad 1997 - N - Natschonalpark Kokosinseln 1999 - N - Schuulrebeden in de Provinz Guanacaste Elfenbeenküst 1981 - N - Naturschuulrebeet Nimba-Bargen 1982 - N - Natschonalpark Tai 1983 - N - Natschonalpark Comoé Däänmark 1994 - K - Graffhügel, Runen un Kark vun Jelling 1995 - K - Kathedraal vun Roskilde 2000 - K - Slott Kronborg bi Helsingør 2004 - N - Ilulissat-Iesföörd op Grönland Düütschland 1978 - K - Doom to Aken 1981 - K - Doom to Speyer 1981 - K - Würzborger Residenz mit Hoffgoorn un Residenzplatz 1983 - K - Wallfohrtskark op de Wies 1984 - K - Slötter Augustusborg un Falkenlust in Brühl 1985 - K - Doom St. Mariae un Michaeliskark in Hilmessen 1986 - K - Dat röömsche Trier, Trierer Doom un Leevfroonkark 1987 - K - Hansestadt Lübeck mit dat Holstendoor 1990 - K - Slötter un Goorns vun Potsdam (Slott Sanssouci) un Berlin 1991 - K - Abtei un Altenmünster vun dat Klooster Lorsch 1992 - K - Bargwark Rammelsberg un de Oolstadt vun Goslar 1993 - K - Bamberg, gröttst unversehrt erholen Stadtkarn in Düütschland 1993 - K - Klooster Maulbronn (Zisterzienserabtei) 1994 - K - Stiftskark, Borg un Oolstadt vun Quedlinburg 1994 - K - Iesenhütt in Völklingen 1995 - N - Gruuv Messel (Fossilienfundsteed) 1996 - K - Kölner Doom 1996 - K - De Bauhaus-Steden in Dessau un Weimar 1996 - K - Martin Luther-Steden in Eisleben un Wittenberg 1998 - K - Dat klassische Weimar 1999 - K - Museumsinsel in Berlin 1999 - K - Wartborg bi Iesenack 2000 - K - Dessau-Wörlitzer Goornriek 2000 - K - Kloosterinsel Reichenau in'n Bodensee 2001 - K - Pütt un Kokeree Zollverein in Essen 2002 - K - Kulturlandschap Mittelrhien twüschen Koblenz un Bingen an'n Rhein 2002 - K - Histoorsch Zentren vun Stralsund un Wismer 2004 - K - Bremer Rathuus un Roland-Statue 2004 - K - Fürst-Pückler-Park in Bad Muskau 2005 - K - Bövergermaansch-Raetisch Limes 2006 - K - De Ooltstadt vun Regensburg mit Stadtamhof 2008 - K - Wahnsteden vun de Berliner Moderne 2009 - K - Wattenmeer vun de Noordsee Dominica 1997 - N - Natschonalpark Morne Trois Pitons Dominikaansche Republiek 1990 - K - Histoorsch Oolstadt vun Santo Domingo an dat westen Över vun den Rio Ozama Ecuador 1978 - N - Galapagos-Inseln 1978 - K - Oolstadt vun Quito 1983 - N - Sangay Natschonalpark 1999 - K - Histoorsch Zentrum vun Santa Ana de los Rios de Cuenca El Salvador 1993 - K - Ruinen vun Joya de Ceren Estland 1997 - K - Oolstadt vun Tallinn Finnland 1991 - K - Stadt Rauma 1991 - K - Feste Suomenlinna 1994 - K - Kark vun Petäjävesi 1996 - K - Histoorsch Kartonfabrik vun Verla 1999 - K - Karkhoff vun Sammallahdenmäki mit Gräver ut de Bronzetied Frankriek 1979 - K - Slott Versailles 1979 - K - Mont-Saint-Michel un siene Bucht 1979 - K - Kathedraal Notre-Dame de Chartres 1979 - K - Kark un Knüll vun Vézelay 1979 - K - Grotten vun dat Vézère-Daal (ünner annern de Höhl vun Lascaux) 1981 - K - Slott un Park vun Fontainebleau 1981 - K - Röömsche un romaansche Denkmalen vun Arles 1981 - K - Amphitheater un Triumphbagen vun Orange 1981 - K - Zisterzienserklooster vun Fontenay 1981 - K - Kathedraal vun Amiens 1982 - K - Dat königliche Soltwark Les Salines Royales 1983 - K - De Plätz Stanislas, de la Carrière, d'Alliance in Nancy 1983 - K - Kark vun Saint-Savin sur Gartempe 1983 - N - Kap Girolata, Kap Por un de Naturpark Scandola op Korsika 1985 - K - Röömsch Aquädukt Pont du Gard 1988 - K - De Grande Île vun Straßburg 1991 - K - Över vun de Seine in Paris 1991 - K - Kathedraal Notre Dame, Basilika Saint-Remi un Palast vun Tau in Reims 1992 - K - Kathedraal vun Bourges 1995 - K - Oolstadt vun Avignon 1996 - K - Canal du Midi 1997 - K - Oolstadt un Stadtmuer vun Carcassonne 1997 - K/N - Barglandschap vun de Pyrenäen 1998 - K - Histoorsch Steden vun Lyon 1998 - K - Franzöösch Deel vun den Jakobsweg no Santiago de Compostela 1999 - K - Wienanborebeet vun Saint-Emilion 2000 - K - daal vun de Loire twüschen Sully-sur-Loire un Chalonnes 2001 - K - Middelöllerlich Hannelsstadt Provins Gambia 2003 - K - James Island Georgien 1994 - K - Histoorsch Karken in Mzeheta 1994 - K - Bagrati-Kathedraal un Klooster Gelati in Kutaissi 1996 - K - Bargdörper vun Swanetien Ghana 1979 - K - Festen un Slötter ut de Kolonialtied an de Volta-Münn, in Accra, de Zentral- un Westregion 1980 - K - Traditschonelle Bowarken vun de Ashanti Grekenland 1986 - K - Apollontempel vun Bassae 1987 - K - Delphi 1987 - K - Akropolis in Athen 1988 - K/N - Barg Athos 1988 - K/N - Meteora-Kloosters 1988 - K - Fröhchristlich un byzantinsch Denkmalen vun Saloniki 1988 - K - Antike Stadt Epidauros 1988 - K - Middelöllerlich Stadt vun Rhodos 1988 - K - Ruinen vun Olympia 1989 - K - Misthra 1990 - K - Insel Delos 1990 - K - Kloosters Daphni (Athen), Hosios Lukas (Delphi) un Nea Moni (Insel Chios) 1992 - K - Pythagoreion un Heraion vun Samos 1996 - K - Utgravenssteden vun Vergina 1999 - K - Archäologisch Steden vun Mykene un Tiryns 1999 - K - Oolstadt mit dat Klooster vun den Hl. Johannes un de Höhl vun de Apokalypse op de Insel Patmos Grootbritannien 1986 - N - Giant’s Causeway un sien Küst 1986 - K - Borg un Kathedraal vun Durham 1986 - K - Industriedenkmalen in't Daal vun Ironbridge 1986 - K - Ruinen vun Fountains Abbey 1986 - K - Stonehenge 1986 - K - Borgen un befastigt Steder in de Graafschap Gwynedd 1986 - N - Inselgrupp St. Kilda 1987 - K - Slott Blenheim 1987 - K - Stadt Bath 1987 - K - Hadrianswall 1987 - K - Westminster Abbey, Palace of Westminster un Saint Margaret's Church 1988 - N - Henderson (Süüdseeinsel) 1988 - K - Tower vun London 1988 - K - Kathedraal, Abtei St. Augustin un St. Martins-Kark in Canterbury 1995 - K - Edinburgh 1995 - N - Wildreservat op de Inseln Gough un Inaccessible 1997 - K - Queen’s House, Park un Marienschool vun Greenwich 1999 - K - Jungsteentiedlich Monumenten vun Skara Brae op de Orkneys 2000 - K - Industrielandschap Blaenavon 2000 - K - Stadt St. George op de Bermudas 2001 - K - Industrielandschap Derwent Valley 2001 - K - Textilfabrik, Arbeidersiedlung un Parkanlagen in Saltaire bi Bradford 2001 - K - Industriesiedlung New Lanark in Schottland 2001 - N - Küst vun Dorset un Ost-Devon (Jurassic Coast) 2003 - K - Königlich Botanisch Goorns vun Kew in London 2004 - K - Histoorsch Havenstadt vun Liverpool Guatemala 1979 - K - Antigua 1979 - K/N - Tikal-Natschonaalpark 1981 - K - Maya-Ruinen un archäologisch Park Quiringua Guinea 1981 - N - Naturschuulrebeet Nimba-Bargen Guinea-Bissau 1996 - N - Bissagos-Archipel Haiti 1982 - K - Historisch Natschonalpark, Slott Sans Souci un de Ruinen Ramiers Honduras 1980 - K - Maya-Ruinen vun Copán 1982 - N - Biosphärenreservat Rio Plátano Iesland 2004 - K - Natschonalpark Þingvellir Indien 1983 - K - Felsentempel vun Ajanta 1983 - K - Höhlentempel Ellora 1983 - K - Root Fort vun Agra 1983 - K - Tadsch Mahal 1984 - K - Sünnentempel vun Konarak 1985 - K - Tempelümkring vun Mahabalipuram 1985 - N - Natschonalpark Kaziranga 1985 - N - Wildschuulrebeet Manas 1985 - N - Natschonalpark Keoladeo 1986 - K - Karken un Kloosters vun Goa 1986 - K - Tempelümkring vun Khajuraho 1986 - K - Tempelümkring vun Hampi 1986 - K - Mogulstadt Fatehpur Sikri 1987 - K - Tempelanlaag vun Pattadakal 1987 - K - Höhlen vun Elephanta 1987 - K - Tempel vun Brihadisvara in Thanjavur 1988 - N - Natschonalpark Nanda Devi 1989 - K - Buddhistisch Hilligdom bi Sanchi 1993 - K - Graff vun den Kaiser Humajun in Delhi 1993 - K - Kutub Minar mit siene Moscheen un Graffboen in Delhi 1997 - N - Natschonalpark Sundarban 1999 - K - Himalayabahn no Darjeeling 2002 - K - Mahabodhi-Tempel vun Bodhgaya 2003 - K - Felshöhlen vun Bhimbetka 2004 - K - Archäologisch Park Champaner-Pavagadh 2004 - K - Chhatrapati Shivaji Terminus in Mumbai (Bombay) Indonesien 1991 - N - Komodo-Natschonalpark 1991 - N - Natschonalpark Ujung Kulon op Java mit den Vulkan Krakatau 1991 - K - Buddhistisch Tempelanlagen vun Borobudur 1991 - K - Hindutempel vun Prambanan 1996 - K - Paläontologisch Steed Sangiran 1999 - N - Lorentz-Natschonalpark 2004 - N - Tropisch Regenwoold op Sumatra Irak 1985 - K - Ruinen vun de Partherstadt Hatra 2003 - K - Assur Iran 1979 - K - Persepolis 1979 - K - Ruinenstadt Tschoga Zanbil 1979 - K - Königsplatz Meidan-e-Schah vun Isfahan 2003 - K - Archäologisch Steed Takht-e Sulaiman 2004 - K - Pasargadae 2004 - K - Zitadell vun Bam Irland 1993 - K - Archäologisch Steed Bend of the Boyne 1996 - K - Felseninsel Skellig Michael Israel 1981 - K - Oolstadt un Stadtmuer vun Jerusalem 2001 - K - Massada 2001 - K - Oolstadt vun Akko 2003 - K - „Witte Stadt“ vun Tel Aviv Italien 1979 - K - Felsenteknen in't Val Camonica 1980 - K - Dominikanerkark Santa Maria delle Grazie in Mailand mit dat Bild Dat leste Avendmahl 1980 - K - Histoorsch Zentrum vun Rom, Basilika St. Paul 1982 - K - Florenz 1987 - K - Venedig un siene Laguun 1987 - K - Doomplatz vun Pisa 1990 - K - Histoorsch Zentrum vun San Gimignano 1993 - K - Höhlenwahnungen Sassi di Matera 1994 - K - Vicenza un de Villen vun Palladio in de Region Venetien 1995 - K - Histoorsch Zentrum vun Siena 1995 - K - Histoorsch Zentrum vun Neapel 1995 - K - Modellsiedlung Crespi d'Adda 1995 - K - Stadt ut de Renaissance in Ferrara 1996 - K - Trulli (Rundboen) vun Alberobello 1996 - K - Castel del Monte 1996 - K - Fröhchristlich Bodenkmalen un Mosaiken vun Ravenna 1996 - K - Histoorsch Zentrum vun Pienza 1997 - K - Königlich Slott in Caserta, Park, Aquädukt un San Leucio 1997 - K - Residenzen vun de Savoyens in Turin 1997 - K - Botanisch Garten in Padua 1997 - K - Kathedraal, Torre Civica un Piazza Grande in Modena 1997 - K - Pompeji, Herculaneum un Torre Annunziata 1997 - K - Röömsch Villa vun Casale mit ehr Mosaiken in Sizilien 1997 - K - Bronzetiedlich Toornboen vun Barumini in Sardinien 1997 - K - Kulturlandschap Portovenere un Cinque Terre 1997 - K - Kulturlandschap Küst vun Amalfi 1997 - K - Archäologisch Steden vun Agrigent 1998 - K - Natschonalpark Cilento, Val di Diano un de Kartuus vun Padula 1998 - K - Histoorsch Zentrum vun Urbino 1998 - K - Archäologsch Steden un de Basilika vun Aquileia 1999 - K - Hadriansvilla 2000 - N - Äolisch Inseln bi Sizilien 2000 - K - Basilika vun Assisi un Gedenksteden vun Franz vun Assisi 2000 - K - Oolstadt vun Verona 2001 - K - Villa d'Este in Tivoli 2002 - K - Barock-Steder in dat Val di Noto op Sizilien 2003 - K - Sacri Monti („Hillige Bargen“) in Piemont un de Lombardei 2004 - K - Etruskisch Dodensteder vun Cerveteri un Tarquinia 2004 - K - Val d'Orcia Japan 1993 - K - Oodelssitt Himeji-jō 1993 - K - Buddhistisch Hilligdömer vun Hōryū-ji 1993 - N - Zedernwoold vun Yakushima 1993 - N - Bökenwoold vun Shirakami 1994 - K - Bodenkmalen un Goorns in Kyōto 1995 - K - Historisch Dörper vun Shirakawa-go un Gokayama 1996 - K - „Atombombenkoppel“, de Ruin vun de Industrie- un Hannelskamer in Hiroshima 1996 - K - Shinto-Schrien vun Itsukushima op de Insel Miyajima 1998 - K - Bodenkmalen un Goorns in Nara 1999 - K - Tempels un Schrienen vun Nikkō 2000 - K - Archäologisch Steden op de Ryūkyū-Inseln 2004 - K - Hillige Steden un de Pilgerstraten in de Kii-Bargen Jemen 1982 - K - Oolstadt vun Shibam mit de Stadtmuer 1988 - K - Oolstadt vun Sana'a 1993 - K - Medina vun Zabid Jordanien 1985 - K - Ruinensteed Petra 1985 - K - Wüstenborg Quseir Amra 2004 - K - Archäologisch Steed Um er-Rasas (Kastron Mefa'a) Kambodscha 1992 - K - Ruinen vun Angkor Kamerun 1987 - N - Wilddeerreservaat Dja Kanada 1978 - K - Resten vun en Wikingersiedlung op Niegfundland bi L'Anse aux Meadows 1978 - N - Nahanni-Natschonalpark in den Nordwest-Territorien 1979 - N - Dinosaurier-Provinzpark in Alberta 1979 - N - Kluane-Natschonalpark un Provinzpark Tatshenshini-Alsek 1981 - K - SGaang Gwaii op de Anthony-Insel in Britisch-Kolumbien (kulturell Arv vun de Haida) 1981 - K - Head-Smashed-In Buffalo Jump 1983 - N - Wood-Buffalo-Natschonalpark 1984 - N - Natschonal- un Provinzparks in'n kanadischen Deel vun de Rocky Mountains (Natschonalparks Banff, Jasper, Kootenay, Yoho, Provinzparks Mount Robson, Mount Assiniboine, Hamber) 1985 - K - Histoorsch Oolstadt vun Québec 1987 - N - Gros-Morne-Natschonalpark an de Westküst vun Niegfundland 1995 - K - Oolstadt vun Lunenburg in Nova Scotia 1995 - N - Natschonalparks Waterton un Glacier 1999 - N - Paläontologisch Park Miguasha an de Süüdküst vun de Gaspé-Halvinsel in de Provinz Québec Kasachstan 2003 - K - Mausoleum vun Khoja Ahmed Yasawi 2004 - K - Petroglyphen bi de archäologisch Utgraven vun Tamgaly Kenia 1997 - N - Natschonalpark Mount Kenya 1997 - N - Natschonalpark Turkana-See mit den Sibiloi-Inseln un den South-Island-Natschonalpark 2001 - K - Oolstadt vun Lamu Kolumbien 1984 - K - Haven, Festen un Bodenkmalen in de Stadt Cartagena 1994 - N - Natschonalpark Los Katíos 1995 - K - Histoorsch Zentrum vun Santa Cruz de Mompox 1995 - K - Archäologisch Park Tierradentro 1995 - K - Archäologisch Park San Agustin Kongo, Demokraatsche Republiek 1979 - N - Natschonalpark Virunga 1980 - N - Natschonalpark Garamba 1980 - N - Natschonalpark Kahuzi-Biega 1984 - N - Natschonalpark Salonga 1996 - N - Deertschuulrebeet Okapi Korea, Demokraatsche Volksrepubliek (Noordkorea) 2004 - K - Koguryo-Graffsteden Korea, Republiek (Süüdkorea) 1995 - K - Grottentempel vun Sokkuran un Tempel vun Pulguksa 1995 - K - Tempel vun Haeinsa Changgyong P'ango 1995 - K - Chongmyo-Schrien in Seoul 1997 - K - Palast vun Ch'angdokkung 1997 - K - Feste Hwasong 2000 - K - Dolmensteden vun Koch'ang, Hwasun un Kanghwa 2000 - K - Histoorsch Steden vun Kyongju Kroatien 1979 - K - Oolstadt vun Dubrovnik 1979 - K - Histoorsch Komplex vun Split mit den Diokletian-Palast 1979 - N - Natschonalpark Plitwitzer Seen 1997 - K - Bischopsbowark vun de euphrasisch Basilika in de Oolstadt vun Poreč 1997 - K - Oolstadt vun Trogir 2000 - K - St.-Jakobs-Kathedraal in Šibenik Kuba 1982 - K - Oolstadt vun Havanna 1988 - K - Trinidad, Zuckerfabriken in dat Valle de los Ingenios 1997 - K - Borg San Pedro de la Roca in Santiago de Cuba 1999 - N - Natschonalpark Desembarco del Granma 1999 - K - Kulturlandschap Viñales 2000 - K - Archäologisch Landschap vun de eerste Kaffeeplantaasch 2001 - N - Alexander-von-Humboldt-Natschonalpark Laos 1995 - K - Luang Prabang mit Königspalast un buddhistisch Kloosters 2001 - K - Tempelümkring vun Wat Phou un Kulturlandschap Champasak Lettland 1997 - K - Oolstadt vun Riga Libanon 1984 - K - Ruinen vun de Omeyaden bi de Stadt Anjar 1984 - K - Ruinen vun Baalbek 1984 - K - Ruinen vun Byblos 1984 - K - Ruinen vun Tyros 1998 - K - Hillig Daal Wadi Qadisha Libyen 1982 - K - Ruinen vun Leptis Magna 1982 - K - Ruinen vun Sabratha 1982 - K - Ruinen vun Kyrene 1985 - K - Felsmalereen vun Tadrart Acacus 1988 - K - Oolstadt vun Ghadames Litauen 1994 - K - Oolstadt vun Wilna 2000 - K - Kurisch Nehrung 2004 - K - Archäologisch Steed Kernave Luxemborg 1994 - K - Oolstadt vun Luxemburg Madagaskar 1990 - N - Naturschuulrebeet Tsingy de Bemaraha 2001 - K - Königsknüll vun Ambohimanga („Blaag Knüll“) Malawi 1984 - N - Natschonalpark Malawisee Malaysia 2000 - N - Kinabalu-Park 2000 - N - Natschonalpark Gunung Mulu Mali 1988 - K - Islamisch Stadt vun Djenné 1988 - K - Histoorsch Stadtbild vun Timbuktu 1989 - K/N - Felsen vun Bandiagara (Land vun de Dogon) 2004 - K - Graff vun Askia Malta 1980 - K - Stadt Valletta 1980 - K - Tempel vun Gigantija 1980 - K - Ünnereerdsch Kultruum Hypogeum vun Hal Saflieni Marokko 1981 - K - Medina vun Fès 1985 - K - Medina vun Marrakesch 1987 - K - Befastigt Stadt Aït-Ben-Haddou 1996 - K - Medina vun Meknès 1997 - K - Utgravenssteed Volubilis 1997 - K - Medina vun Tétouan 2001 - K - Medina vun Essaouira (Mogador) 2004 - K - De Portugeesch Stadt Mazagan (El Jadida) Mauretanien 1989 - N - Natschonalpark Banc d'Arguin 1996 - K - Karawanensteder Ouadane, Chinguetti, Tichitt, Oualata Mexiko 1987 - K - Histoorsch Zentrum vun Mexiko-Stadt un Xochimilco 1987 - K - Präkolumbiansch Maya-Stadt Palenque un Natschonalpark 1987 - K - Präkolumbiansch Stadt Teotihuacán 1987 - K - Oolstadt Oaxaca de Juárez un de Ruinen vun Monte Alban 1987 - K - Histoorsch Zentrum vun Puebla 1987 - N - Biosphärenreservat Sian Ka'an 1988 - K - Histoorsch Zentrum un de Bargwarksanlagen vun Guanajuato 1988 - K - Ruinen vun de Maya-Stadt Chichén Itzá 1991 - K - Oolstadt vun Morelia 1992 - K - Präkolumbiansch Stadt El Tajin 1993 - N - Laguun vun El Vizcaino (Schuulrebeet för Walen) 1993 - K - Oolstadt vun Zacatecas 1993 - K - Felsteknen in de Sierra de San Francisco 1994 - K - Kloosters an'n Popocatépetl 1996 - K - Präkolumbiansch Stadt Uxmal 1996 - K - Denkmalen vun Querétaro 1997 - K - Hospiz Cabañas in Guadalajara 1998 - K - Denkmalen vun Tlacotalpan 1998 - K - Archäologisch Steden vun Paquimé in Casas Grandes 1999 - K - Archäologisch Steed Xochicalco 1999 - K - Histoorsch Feste Campeche 2002 - K - Maya-Stadt Calakmul (Campeche) 2003 - K - Franziskanermischoon in de Sierra Gorda in Querétaro 2004 - K - Huus un Studio vun Luís Barragán Mongolei 2003 - N - Becken vun Uvs-Nuur 2004 - K - Kulturlandschap Orchon-Daal Montenegro 1979 - N - Bucht un Region Kotor 1980 - N - Natschonalpark Durmitor Mosambik 1991 - K - Insel Moçambique Nedderlandsch Antillen 1997 - K - Oolstadt vun Willemstad Nedderlannen 1995 - K - Polderlandschap Schokland 1996 - K - Verdefferenderenslien vun de Stadt Amsterdam 1997 - K - Möhlenanlagen in Kinderdijk-Elshout 1997 - K - Haven un Stadtzentrum vun Willemstad op de Insel Curaçao 1998 - K - Damppumpwark vun Wouda in Freesland 1999 - K - Beemster-Polder 2000 - K - Rietveld-Schröder-Huus in Utrecht Nepal 1979 - K - Daal vun Kathmandu 1979 - N - Natschonalpark Sagarmatha 1984 - N - Natschonalpark Chitwan 1997 - K - Lumbini (Geburtsoort vun Buddha) Neeseeland 1990 - N - Natschonalpark Te Wahipounamu in'n Süüdwesten vun Niegseeland (tosamensett ut Aoraki/Mount-Cook-Natschonalpark, Tai-Poutini/Westland-Natschonalpark, Mount-Aspiring-Natschonalpark un Fiordland-Natschonalpark) 1990 - K/N - Tongariro-Natschonalpark 1998 - N - Subantarktische Inseln vun Niegseeland (Snaresinseln, Bountyinseln, Antipoden-Inseln, Auckland-Inseln un Campbell-Insel) Nicaragua 2000 - K - Ruinen vun León Viejo Niger 1991 - N - Naturparks Air un Ténéré 1996 - N - W-Natschonalpark Nigeria 1999 - K - Kulturlandschap vun Sukur Noordmakedonien 1979 - K/N - Stadt Ohrid mit den See un de Ümgegen Norwegen 1979 - K - Hanseveerdel Bryggen in de Stadt Bargen 1979 - K - Staavkark vun Urnes 1980 - K - Røros 1985 - K - Steenteknen in Alta 2004 - K - Vega-Archipel Oman 1987 - K - Feste Bahla 1988 - K - Feste Bat mit de Siedlung Al-Khutm un de Dodenstadt Al-Ayn 1994 - N - Wildschuulrebeet in de Wüüst vun den Oman 2000 - K - Wiehröökbööm in den Wadi Dawkah un Hannelssteden in Dhofar Österriek 1996 - K - Oolstadt vun Soltborg 1996 - K - Slott Schönbrunn mit Goorn 1997 - K - Hallstatt-Dachstein, Salzkammergut 1998 - K - Semmeringbahn 1999 - K - Oolstadt vun Graz 2001 - K - Oolstadt vun Wien 2000 - K - Wachau 2001 - K - Kulturlandschap Neusiedler See/Fertő (ok in Ungarn) 2010 - K - Slott Eggenberg Pakistan 1980 - K - Ruinenstadt Moenjodaro 1980 - K - Buddhistisch Ruinen vun Takht-i-Bahi 1980 - K - Ruinenstadt Taxila 1981 - K - Feste un Shalimar-Goorns in Lahore 1981 - K - Ruinen un Dodenstadt Thatta 1997 - K - Feste Rohtas Panama 1980 - K - Festen an de karibisch Küst in Panama: Portobelo-San Lorenzo 1981 - N - Natschonalpark Darién 1983 - N - Talamanca-Rebeet un Natschonalpark La Amistad 1997 - K - Archäologisch Steden vun Ool-Panama un dat histoorsche Zentrum vun Panama Paraguay 1993 - K - Jesuitenmischoon La Santisima Trinidad de Paraná Peru 1983 - K - Stadt Cuzco 1983 - K/N - Inka-Bargfeste Machu Picchu 1985 - K - Hilligdom vun Chavín de Huantár 1985 - N - Natschonalpark Huascarán 1987 - N - Natschonalpark Manu 1988 - K - Ruinenstadt Chan Chan 1990 - K/N - Natschonalpark Rio Abiseo mit archäologisch Park 1991 - K - Oolstadt vun Lima mit Franziskanerklooster 1994 - K - Lienen un Boddenteknen vun Nasca un Pampas de Jumana 2000 - K - Histoorsch Stadtzentrum vun Arequipa Philippinen 1993 - K - Barockkarken in Manila, Paoay un Miagao 1993 - N - Korallenriff Tubbataha 1995 - K - Riesterassen in dat Bargland vun Ifugao 1999 - N - Natschonalpark „Ünnereerdsch Fluss“ bi Puerto-Princessa op Palawan 1999 - K - Histoorsch Stadt Vigan Polen 1978 - K - Histoorsch Zentrum vun Krakau 1978 - K - Soltbargwark vun Wieliczka 1979 - K - KZ Auschwitz-Birkenau 1980 - K - Histoorsch Zentrum vun Warschau 1992 - N - Natschonalpark Bialowieza 1992 - K - Oolstadt vun Zamosc 1997 - K - Middelöllerlich Stadt vun Thorn 1997 - K - Borg vun den Düütschen Orden in Marienburg 1999 - K - Kalwaria Zebrzydowska: Architektur un Parklandschap un Pilgrimage Park 2001 - K - Karken in Jauer un Schweidnitz 2003 - K - Holtkarken in Süüdpolen 2004 - K - Fürst-Pückler-Park Portugal 1983 - K - Stadtzentrum vun Angra do Heroísmo op de Azoren-Insel Terceira 1983 - K - Hieronymusklooster un Toorn vun Belém in Lissabon 1983 - K - Klooster Batalha 1983 - K - Christusklooster in Tomar 1988 - K - Histoorsch Zentrum vun Évora 1989 - K - Klooster Alcobaça 1995 - K - Kulturlandschap Sintra 1996 - K - Histoorsch Zentrum vun Porto 1998 - K - Prähistoorsch Felsteknen in dat Daal vun Côa 1999 - N - Lorbeerwoold Laurisilva vun Madeira 2001 - K - Wienregion Alto Douro 2001 - K - Histoorsch Zentrum vun Guimarães 2004 - K - Wienbokultur op de Insel Pico 2006 - K - Sweevfähr vun Portugalete Rumänien 1991 - N - Biosphärenreservat Donaudelta 1993 - K - Karkenborgen in Transsilvanien: Biertan, Prejmer, Viscri, Dârjiu, Saschiz, Câlnic, Valea Viilor 1993 - K - Klooster Horezu 1993 - K - Karken in’t Noorden Moldau 1999 - K - Festensanlagen vun de Dakers in de Bargen vun Orăştie 1999 - K - Holtkarken vun Maramureş 1999 - K - Histoorsch Zentrum vun Sighişoara 2004 - K - Oolstadt vun Sibiu Russland 1990 - K - Histoorsch Zentrum vun Sankt Petersburg 1990 - K - Karken vun Kischi Pogost op de Insel Kischi in'n Onegasee 1990 - K - Kreml un Root Platz in Moskau 1992 - K - Oolstadt vun Nowgorod mit Kreml un Sophienkathedraal 1992 - K - Klooster Solowetzki an dat Witte Meer 1992 - K - Kreml un Kathedraal vun Wladimir 1992 - K - Kreml, Karken un Kloosters vun Susdal un Kidekscha 1993 - K - Klooster in Sergijew Possad 1994 - K - Opstahnskark in Kolomenskoje 1995 - N - Oorwoold vun Komi 1996 - N - Baikalsee 1996 - N - Vulkanregion vun Kamtschatka mit Naturpark 1998 - N - Altai-Bargen 1999 - N - Westen Kaukasus 2000 - K - Kreml vun Kasan 2000 - K - Klooster Ferapontow 2000 - K - Kurisch Nehrung 2001 - N - Naturschuulrebeet Zentral-Sichote-Alin 2003 - N - Becken vun Uws-Nuur 2003 - K - Oolstadt, Feste un Zitadell vun Derbent 2004 - N - Naturreservat Wrangelinsel 2004 - K - Klooster Nowodewitschi Salomonen 1998 - N - Korallenatoll East Rennell Sambia 1989 - N - Victoria-Fäll Senegal 1978 - K - Insel Gorée 1981 - N - Vagelschuulrebeet Djoudj 1981 - N - Natschonalpark Niokolo-Koba 2000 - K - Insel Saint Louis Serbien 1979 - K - Stadt Stari Ras un Klooster Sopocani 1986 - K - Klooster Studenica 2004 - K - Klooster Decani Seychellen 1982 - N - Aldabra-Atoll 1983 - N - Naturpark Vallée de Mai Simbabwe 1984 - N - Natschonalpark Mana-Pools 1988 - K - Ruinenstadt Great Zimbabwe 1988 - K - Ruinen vun Khami 1989 - N - Victoria-Fäll 2003 - K - Natschonalpark Matopo-Bargen Slowakei 1993 - K - Buerndörp Vlkolínec 1993 - K - Zipser Borg, Spišské Podhradie un Žehra 1993 - K - Bargbostadt Banska Štiavnica 1995 - N - Höhlen in dat Slowakisch Karst un Aggteleker Karst: Gombasecká jaskyňa, Jasovská jaskyňa, Domica un Ochtinská aragonitová jaskyňa 2000 - K - Histoorsch Zentrum vun Bardejov 2000 - N - Dobšinská ľadová jaskyňa Slowenien 1988 - N - Höhlen vun Skocjan Spanien 1984 - K - Oolstadt vun Córdoba 1984 - K - Alhambra, Generalife un Albayzin in Granada 1984 - K - Kathedraal vun Burgos 1984 - K - El Escorial bi Madrid 1984 - K - Park Güell, Palau Güell un Casa Milà in Barcelona vun Antonio Gaudi 1985 - K - Höhl vun Altamira 1985 - K - Oolstadt un Aquädukt vun Segovia 1985 - K - Karken vun dat Königriek Asturien 1985 - K - Oolstadt vun Santiago de Compostela 1985 - K - Oolstadt vun Ávila 1986 - K - Architektur vun de Mudjaren in Aragonien 1986 - K - Oolstadt vun Toledo 1986 - N - Natschonalpark Garajonay op de kanarisch Insel La Gomera 1986 - K - Oolstadt vun Caceres 1987 - K - Kathedraal, Alcazar un Archivo de Indias in Sevilla 1988 - K - Oolstadt vun Salamanca 1991 - K - Zisterzienserklooster in Poblet 1993 - K - Archäologisch Steden vun Mérida 1993 - K - Königlich Klooster vun Santa María de Guadalupe 1993 - K - Jakobsweg (Pilgerweg) 1994 - N - Natschonalpark Doñana 1996 - K - Oolstadt vun Cuenca 1996 - K - La Lonja de la Seda vun Valencia (Siedenböörs) 1997 - K - Las Médulas, inslateh de Goldminen 1997 - K - Palau de la Música Catalana un dat Krankenhuus Sant Pau in Barcelona 1997 - K - San Millán Yuso un San Millán de Suso 1997 - K/N - Barglandschap Mont Perdu in de Pyrenäen 1998 - K - Universität un histoorsch Ümkring vun Alcalá de Henares 1998 - K - Steenkunst in dat Middelmeerbecken vun de iberisch Halvinsel 1999 - K/N - Oordenveelfalt un Kultur vun Ibiza 1999 - K - San Cristóbal de La Laguna op de kanaarschen Insel Teneriffa 2000 - K - Archäologisch Ensemble vun Tárraco 2000 - K - Palmeral vun Elche 2000 - K - Röömsch Muern vun Lugo 2000 - K - Katalaansche romaansche Karken vun dat Vall de Boí 2000 - K - Archäologisch Steden vun Atapuerca 2001 - K - Kulturell Landschapen vun Aranjuez 2003 - K - Renaissance-Boen vun Úbeda un Baeza Sri Lanka 1982 - K - Hillige Stadt Anuradhapura 1982 - K - Ruinenstadt Polonnaruva 1982 - K - Ruinenstadt Sigirija 1988 - N - Naturschuulrebeet Sinharaja Forest 1988 - K - Hillige Stadt Kandy 1988 - K - Oolstadt un Feste Gallé 1991 - K - Felsentempel vun Dambulla St. Kitts un Nevis 1999 - K - Natschonalpark un Fort Brimstone Hill St. Lucia 2004 - N - Naturschuulrebeet Pitons Süüdafrika 1999 - K - Robben Island 1999 - K - Fundsteden vun fossile Minschen: Sterkfontein, Swartkrans un Kromdraai 1999 - N - Fuchtrebeet Greater St. Lucia Wetland Park 2000 - K/N - Naturpark Drakensbargen 2003 - K - Kulturlandschap Mapungubwe 2004 - N - Schuulregion Cape Floral Sudan 2003 - K - Hilligen Barg Dschebel Barkal in de Napata-Region Surinam 2000 - N - Naturreservat Zentralsurinam 2002 - K - Histoorsch Binnenstadt vun Paramaribo Sweden 1991 - K - Königlich Sommerslott Drottningholm 1993 - K - Wikingersiedlungen Birka un Hovgården 1993 - K - Iesenhütt Engelsberg 1994 - K - Felsenteknen vun Tanum 1994 - K - Skogskyrkogården (Karkhoff bi Stockholm) 1995 - K - Stadt Wisby op de Insel Gotland 1996 - K - Karkenümkring Gammelstad in Luleå 1996 - K/N - Arktisch Kulturlandschap in Lappland 1998 - K - Marienhaven Karlskrona 2000 - N - Höga Kusten - Landheevrebeet an'n bottnischen Meerbusen 2000 - K - Agrarlandschap Süüdölands 2001 - K - Histoorsch Industrielandschap in Falun 2004 - K - Radiostatschoon SAQ bi Varberg Swiez 1983 - K - Förstabtei St. Gallen, Stiftsümkring mit Stiftsbökeree un Stiftskark 1983 - K - Benediktinerklooster St. Johann in Müstair 1983 - K - Ooldstadt vun Bern 2000 - K - Dree Slötter, Schuulmuer un Stadtkarn vun Bellinzona 2002 - N - Jungfrau-Aletsch-Bietschhorn twüschen Wengen un Fiesch 2003 - N - Monte San Giorgio Syrien 1979 - K - Oolstadt vun Damaskus 1980 - K - Ruinen vun Palmyra 1980 - K - Oolstadt vun Bosra, inslaten dat Amphitheater 1988 - K - Oolstadt vun Aleppo Tansania 1979 - N - Naturschuulrebeet Ngorongoro 1981 - K - Ruinen vun Kilwa Kisiwani un Songo Mnara 1981 - N - Serengeti National Park 1982 - N - Wildreservat Selous 1987 - N - Natschonalpark Kilimandscharo 2000 - K - Oolstadt vun Zanzibar City (Stenern Stadt) Thailand 1991 - K - Ruinenstadt Sukhothai Historical Park 1991 - K - Ruinenstadt Ayutthaya Historical Park 1991 - N - Deerreservaten Thungyai un Huai Kha Khaeng 1992 - K - Ban Chiang-Utgravenssteed Togo 2004 - K - Koutammakou - Land vun de Batammariba Tschechien 1992 - K - Prager Oolstadt 1992 - K - Oolstadt vun Český Krumlov 1992 - K - Oolstadt vun Telč 1994 - K - Wallfohrtskark vun Zelená Hora 1995 - K - Oolstadt vun Kutná Hora 1996 - K - Kulturlandschap vun Lednice-Valtice 1998 - K - Histoorsch Dörp Holašovice 1998 - K - Slott Kroměříž un anslaten Park 1999 - K - Slott Litomyšl 2000 - K - Dreefaltigkeitssüül in Olomouc 2001 - K - Villa Tugendhat vun Mies van der Rohe in Brünn 2003 - K - Basilika un jüüdsch Veerdel in Třebíč Tunesien 1979 - K - Amphitheater vun El Djem 1979 - K - Ruinen vun Karthago 1979 - K - Medina vun Tunis 1980 - N - Ichkeul (Natschonalpark) 1985 - K - Stadt un Dodenstadt vun Kerkouane 1988 - K - Medina vun Sousse 1988 - K - Medina vun Kairouan 1997 - K - Ruinen vun Dougga (Thugga) Törkie 1985 - K - Histoorsch Istanbul 1985 - K/N - Natschonalpark Göreme un Felsendenkmalen vun Kappadokien 1985 - K - Moschee un Krankenhuus vun Divrigi 1986 - K - Ruinen vun Hattusa 1987 - K - Graffsteden op den Nemrut Dag 1988 - K - Ruinen vun Xanthos mit dat Hilligdom Letoon 1988 - K/N - Stadt Hierapolis-Pamukkale 1994 - K - Oolstadt vun Safranbolu 1998 - K - Histoorsch Utgraven in Troja Turkmenistan 1999 - K - Ruinen vun Merw Uganda 1994 - N - Oorwoold vun Bwindi 1994 - N - Ruwenzori-Bargen 2001 - K - Kasubi Tombs Graffsteden vun de Buganda-Königen Ukraine 1990 - K - Sophienkathedraal un Höhlenklooster Lawra Petschersk in Kiew 1998 - K - Oolstadt vun Lwiw Ungarn 1987 - K - Över vun de Donau un Borg Buda in Budapest 1987 - K - Histoorsch Dörp Hollokö 1995 - N - Höhlen in'n Aggteleker 1996 - K - Benediktinerabtei Pannonhalma 1999 - K - Natschonalpark Hortobágy 2000 - K - Fröhchristlich Graffkamer in Pécs 2001 - K - Kulturlandschap Neusiedler See 2002 - K - Wienregion Tokajer Uruguay 1995 - K - Histoorsch Veerdel vun Colonia del Sacramento Usbekistan 1990 - K - Oolstadt vun Ditchan-Kala 1993 - K - Oolstadt vun Buchara 2000 - K - Oolstadt vun Shakhrisyabz 2001 - K - Samarkand USA 1978 - K - Mesa Verde 1978 - N - Yellowstone-Natschonalpark 1979 - N - Grand-Canyon-Natschonalpark 1979 - N - Everglades-Natschonalpark 1979 - K - Independence Hall 1979 - N - Wrangell-St.-Elias-Natschonalpark 1980 - N - Redwood-Natschonalpark 1981 - N - Mammoth-Cave-Natschonalpark 1981 - N - Olympic-Natschonalpark 1982 - K - Histoorsche Steed vun Cahokia Mounds State 1983 - N - Great-Smoky-Mountains-Natschonalpark 1983 - K - Histoorsche Steden La Fortaleza un San Juan in Puerto Rico 1984 - K - Freeheitsstatue 1984 - N - Yosemite-Natschonalpark 1987 - K - Monticello un Universität vun Virginia in Charlottesville 1987 - K - Histoorsch Natschonalpark Chaco Culture 1987 - N - Hawaii-Volcanoes-Natschonalpark 1992 - K - Pueblo de Taos 1995 - N - Carlsbad-Caverns-Natschonalpark 1995 - N - Glacier-Natschonalpark Vatikaan 1984 - K - Vatikaan Venezuela 1993 - K - Oolstadt vun Coro 1994 - N - Canaima-Natschonalpark 2000 - K - Universitätsstadt Caracas Vietnam 1993 - K - Kaiserstadt Hué 1994 - N - Bucht vun Ha-Long 1999 - K - Oolstadt vun Hoi An 1999 - K - Tempelstadt My Son 2003 - N - Natschonalpark Phong Nha-Ke Bang Wittrussland 1992 - N - Natschonalpark Bjalowescher Heid 2000 - K - Slott Mir Zentraalafrikaansche Republiek 1988 - N - Natschonalpark Manovo-Gounda St. Floris Zypern 1980 - K - Ruinen vun Paphos 1985 - K - Bemalte Karken in de Troodos-Bargen 1998 - K - Utgraven vun Choirokoitia Weblinks Steden in Düütschland (hoochdüütsch) Weltarvkonventschoon (hoochdüütsch) List vun de UNESCO (hoochdüütsch) Datenbank vun de UNESCO mit umfangrieke Beschrieven vun de enkelten Steden (engelsch) „Schätze der Welt“ Filmen vun de mehrsten Steden (hoochdüütsch) Kultur List

3802

https://nds.wikipedia.org/wiki/John%20Major

John Major

John Major (* 29. März 1943 in London) is en britisch Politiker. He weer vun 1990 bet 1997 Premierminister vun dat Vereenigte Königriek. He keem in dat Amt, nodem sien Vörgängersche Margaret Thatcher vun den Vörsitt vun de Konservative Partei (de Tories) un as Premierministersche trüchtreden is. Leven John Major is toeerst in den Londoner Vöroort Sutton op. Doch denn müss sien Familie no den Konkurs vun sien Vadder (de Zirkusartist ween is) in dat ärmere Veerdel Brixton ümtehn. Mit 16 Johr weer he mit de School fardig. He arbeid dorno as Versekernsvertreder un Goorndwargenmaker (tosamen mit sien Broder Terry Major-Ball). Denn arbeid he för de Standard Chartered Bank. Dor keem he bet in den Verwaltensrat. John Majors politisch Opstieg füng al mit 21 Johr an. He leet sik 1964 in Brixton as Kandidat vun de Konservative Partei för de Lokalverwalten opstellen. 1968 wörr he denn wählt. Dat weer ok för em en Överraschen, denn Brixton gellt as Hoochborg vun de Labour Party. 1971 verlöör he sien Sitt weer. 1974 kandideer he as Ünnerhuusafordente för den Londoner Wahlkreis St. Pancras, verlöör aver gegen den Labour-Kandidaten. Bi de Wahlen 1979 wörr he denn as Afordente vun den Wahlkreis Huntingdon in dat Ünnerhuus wählt. 1985 kreeg he dat Amt vun en Ünnerstaatssekretär in dat Ministerium för Sozialversekern un een Johr later dat Ministeramt. 1986 wörr he Viez-Finanzminister un 1989 Butenminister vun Grootbritannien. No dree Monaten in dat Amt wörr he Finanzminister. Nodem Margaret Thatcher parteiintern jümmer mehr kritiseert wörr un denn trüchtreed, wörr John Major to'n Vörsitter vun de Konservative Partei un to'n Premierminister wählt; sien nee Amt treed he an den 27. November 1990 an. In sien eerste Amtsperiood beleev Grootbritannien en weertschapliche Rezesschoon. De mehrsten politischen Beobachter dachen, dat he bi de Ünnerhuuswahlen 1992 gegen de Labour Party ünner Neil Kinnock verleren wöör. Doch dör sienen volksnohen Wahlkamp künnen sik de Konservativen en knappe Mehrheit sekern. No de knapp wunnene Wahl wörr de Regeren wegen apen utbrokene Kämp üm de Parteilien jümmer weniger fähig to hanneln. Vör allen de Euroskeptiker weern för den pro-europääsch instellten Major en groot Problem. Nodem de eerste Afstimmen över den Maastrichter Verdrag fehlslaan weer, wiels welke konservative Afordente gegen de egene Parteilien afstimmt hebbt, legg Major för den nesten Dag, den 23. Juni 1993, en twete Afstimmen fast un verknööp de mit en Misstroonsvotum. Major wünn, doch sien Autorität weer swunnen. De Kritik an sien Regeren nehm jümmer mehr to. 1995 weer Major bang, he künn as Parteibaas afsett warrn. He treed vun dissen Posten trüch, üm sik denn weer wählen to laten. Doch ofschoonst he ene klore Mehrheit kreeg, kunn he sien Autorität nich weer intakt maken. No en poor Nowahlen verlören de Konservativen in den Dezember 1996 de afslute Mehrheit. För den Rest vun de Legislaturperiood weer de Regeren vun Major op de Stimmen vun de noordirischen Unionisten anwiesen. Bi de Wahlen 1997 wörrn de Konservativen vun de Labour Party slagen un John Major müss an den 2. Mai 1997 dat Amt vun den Premierminister an Tony Blair övergeven. Major behool man sienen Parlamentssitt, weer aver nich mehr faken bi de Sitten in dat Parlament. Anners as siene Vörgängersche Margaret Thatcher nehm John Major keen Adelstitel an, de alle fröheren Premierministers tosproken warrt un kunn so ok keen Sitt in dat Böverhuus kriegen. Vör de Ünnerhuuswahlen 2001 treed John Major as Afordente trüch. Kiek ok List vun de Premierministers vun Grootbritannien Weblenken Offiziell Biographie vun John Major (engelsch) Major, John Major, John Major, John Major, John

3803

https://nds.wikipedia.org/wiki/Premierminister%20vun%20Grootbritannien

Premierminister vun Grootbritannien

De Premierminister vun Grootbritannien is de höögste Amtmann in de Regeren vun Ehr Majestät (Her Majesty's Government). De vull Titel vun den Premierminister, to disse Tied Boris Johnson, is Prime Minister, First Lord of the Treasury, and Minister for the Civil Service of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland (Premierminister, Eerst Lord vun dat Schatzamt un Minister för den Staatsdeenst vun dat Vereenigte Königriek vun Grootbritannien un Noordirland). In fröhere Johrhunnerten weer de Titel vun den Eersten Lord vun dat Schatzamt nich mit den vun den Premierminister verbunnen; de leste Premierminister, de nich to de glieke Tied Eerst Lord vun dat Schatzamt weer, weer Lord Salisbury bet 1902. As de eerste Premierminister, de dat Amt sien Funkschoon na utöövt hett, gellt Robert Walpole (1721-1730). De Titel, de gegen Enn vun dat 18. Johrhunnert in Bruuk keem, bleev aver bet 1905 blots de inoffizielle Beteken för den höögsten Minister. De kunn vörher verscheden offizielle Titels dregen - to’n Bispeel Eerst Lord, Lordkanzler oder Lordsegelwohrer - oder een vun de Staatssekretären ween. He güll staatsrechtlich as premier among ministers, as de eerste ünner de Ministers. Ünner König Edward VII. wöör de Titel 1905 den offiziell, as dat Amt in de order of precedence (Rangfolg vun de Ämter) enen Status lieks no den Arzbischop vun York kreeg. De eerste offizielle Premierminister weer dormit Henry Campbell-Bannerman. Opgaven De Premierminister hett binnen de Regeren de Richtlienenkompetenz, stellt de Liddmaten vun sien Kabinett op, koordineert de Arbeid vun dat Kabinett un de Ministerien, nimmt an zeremonielle Anlaten deel un hett repräsentative Opgaven in dat Binnen- un Butenland. Wahl Na de Gesetten warrt de Premierminister dör den Monarchen utwählt. Na gellen Övereenkamen wählt he oder se den Mehrheitsföhrer vun dat Ünnerhuus (House of Commons). Wenn kene Partei de Mehrheit hett, welk Partein aver ene Koalitschoon billen (wat bi dat Mehrheitswahlrecht in Grootbritannien nich faken vörkümmt), warrt de Politiker, de de Koalitschoon anföhrt, to’n Premierminister bestimmt. Wenn de twee groten Partein, de Labour Party un de Conservative Party, nich alleen un nich in de Koalitschoon mit lüttere Partein de Mehrheit in dat Ünnerhuus hebbt, denn hett de Monarch formal dat Recht, elkenen vun de twee Parteivörsitters to’n Premierminister to maken. In de Realität warrt he man jümmer den Amtsinhebber utwählen, denn en nee Premierminister kann bloot bestimmt warrn, wenn de ole trüchtridd, wat aver bedüüt, dat denn de Oppositschoonsföhrer beden warrt, de ne’e Regeren to billen. Trüchtridd De Premierminister un de Regeren mööt na en Misstroonsvotum oder na en verloren Vertroonsfraag trüchtreden, wenn de Premierminister keen Ansöken op Oplösen vun dat Parlament an den Monarchen stellt. De Parteidisziplin föhrt dorto, dat disse Oort von Afstimmen nich faken vörkümmt, siet 1885 geev dat blots dree Misstroonsvoten, de Spood hebbt hett. Waar kummt dat Amt her Dat Amt van de Premierminister kummt van dat Amt van de First Lord of the Treasury, de eerste Lord van d’ Schattamt. He harr för de Verwalten van de Schatt van de König to sörgen, wenn daar kien Schattmester (Lord Treasurer) gaff. Dit Amt was blot in dat Middeloller van Bedüden, siet 1714 gift dat kien Schattmester mehr. Bit Sir Robert Walpole (1721-1742) was de eerste Lord van d’ Schattamt neet ne Baas van’d Regeeren. Vördeem gaff dat kien klaar Leit. De Baas van de Ministers kunn en lang Rieg van Titels hebben un ok de "Lord of the Treasury" of "Lord Privy Seal" wesen. Ok achter Walpole harr de eerste Lord neet immer dat Leit, bit in dat Jahr 1902. Denn was Lord Salisbury de Lordsiegeluppasser un Arthur Balfour eerster Lord van dat Schattamt. Siet de Tied is de Premierminister ok Lord van dat Schattamt - un umdat he Lord van dat Schattamt is, dürd he in de Downing Street 10 wahnen. Ok wenn seggt word, dat Sir Robert Walpole de eerste Premierminister was, wurr eerst later van dat Amt snackt. Toeerst was dat en Schimpwoord, so as "Jüffershundje", un stellde hum as Marionette van de König daar. Bit to de Versöök van Robert Peel, sünner Stöhn van dat Parlament to regeeren, vertellde de König noit, well sien Premierminister was. Dat was kien offiziell Amt, bit Premierminister Sir Henry Campbell-Bannerman 1905-08) en Status kreeg, de hum direkt achter de Erzbischop van York leeg. 10 Downing Street De Premierminister wahnt traditschonell in dat Huus 10 Downing Street in London, wat de Amtssitt vun de Eerst Lord vun dat Schatzamt is. Dat Amt warrt hüüt jümmer vun den Premierminister innahmen. Dat Huus hett König Georg II. Sir Robert Walpole persönlich to’n Geschenk maakt. Walpole hett dat Geschenk nich annahmen, akzepteer dat Huus aver in sien Positschoon as Eerst Lord vun dat Schatzamt as Amtssitt un toog 1735 in. De mehrsten Amtsinhebbers, de em folgt weren, hebbt hier wahnt, ofschoonst en poor Premierministers in dat 19. Johrhunnert lever in ehr egen Huus leven. De enkelten Premierministers mit ehr Amtstieden sünd op de List vun de Premierministers vun Grootbritannien opföhrt. Weblenken Websteed vun den Premierminister (engelsch) Grootbritannien Politik

3804

https://nds.wikipedia.org/wiki/List%20vun%20de%20Premierministers%20vun%20Grootbritannien

List vun de Premierministers vun Grootbritannien

De eersten Premierministers in dat 18. Johrhunnert sünd nich jümmer kloor uttomaken, wiels dat Wicht vun de Ämter „First Lord of the Treasury“ (Eerst Lord vun dat Schatzamt), „Lord Privy Seal“ (Lordsegelwohrer), „Secretary of State“ (Staatssekretär) nich jümmer gliekes ween is. De eerst, de ok offiziell Premierminister nöömt worrn is, weer 1905 Henry Campbell-Bannerman. Premierministers List

3805

https://nds.wikipedia.org/wiki/List%20vun%20de%20Grootst%C3%A4der%20in%20D%C3%BC%C3%BCtschland

List vun de Grootstäder in Düütschland

Grootstäder sünd no en Begreepsdefinitschoon vun de Internatschonal Statistikkonferenz vun 1887 alle Städer mit mehr as 100.000 Inwahners. Disse Tabell bargt alle 90 Städer in Düütschland, de hüüttodaags mehr as 100.000 Inwahners hebbt oder eenmol harrn. Stand: 31. Dezember 2003 amtliche Fortschrieven vun't Statistisch Bundsamt (blots Hööftwahnsitten) Weblenken StadtPanoramen - Interaktiv 360°-Panoramen vun düütsche Städer (hoochdüütsch) www.grandurbo.de (hoochdüütsch) www.citypopulation.de (hoochdüütsch) ! Düütschland Stadt List Städer in Düütschland

3807

https://nds.wikipedia.org/wiki/Planten%20un%20Blomen

Planten un Blomen

Planten un Blomen is en 47 ha groten Park in Hamborg. Af 1930 wörr de Anlaag ut en Deertenpark op un blangen de fröheren Wallanlagen opboot un in de Johren 1934 un 1935 ünner Opsicht vun den Goornarchitekten Karl Plomin för de Nedderdüütsche Goornschau nee schapen, de Schau schüll de Plantenwelt vun Düütschland weerspegeln. 1953, 1963 un 1973 wörrn in den Park Internatschonale Goornschaun dörföhrt. Dat Internatschonale spegelt sik hüüttodaags ok in de Plantenwelt in den Park weer. Siet 1986 dreggt de Park offiziell den Naam "Planten un Blomen". He verföögt över en Tropenhuus un den gröttsten japaanschen Goorn in Europa, schapen vun den Goornarchitekten Araki. In'n Sommer gifft dat dor ok apentliche Theatervörstellen, Waterlichtkonzerten un Musikvörstellen. De Intritt is free. Weblenks Websteed vun Planten un Blomen (hoochdüütsch) Bezirk Hamborg-Midd Park

3809

https://nds.wikipedia.org/wiki/Blohm%20%26%20Voss

Blohm & Voss

Blohm & Voss is en düütsche Warft mit Hööftsitt in Hamborg un höört hüüttodaags as Dochterünnernehmen to de ThyssenKrupp AG. De Warft hett sik nu op Marienscheep, Fähr- un Passageerscheep un Grootjachten spezialiseert. Historie An den 5. April 1877 hebbt Hermann Blohm un Ernst Voss de Warft un Maschinenfabrik Blohm & Voss as apene Hannelssellschap grünnt. Se pachten vun den Senat vun de Hansestadt Hamborg en Rebeet vun 15.000 m² op de Elvinsel Kauhwarder. De etableerten Reedereen setten wieder op ehre anstammten Warften in England. Dorüm harr de Warft toeerst kuum Opdreeg, so dat se op egene Kosten en ieserne Bark bo, de Flora dööpt un an de Hamborger Reederee M.G. Amsinck verkofft wurr. Eerst anerthalv Johr no de Grünnen kregen se den eersten Opdrag för enen lütten Raddamper, de Elbe nöömt wurr. Mit den Frachtdamper Burg (Bonummer 3) leep an den 10. Mai 1879 dat eerste Schipp vun den Stapel. De Warft kreeg ok wiedere Opdreeg, aver de Innahmen stellen nich tofreden. Dorüm boon se twee wiedere Scheep op egene Kosten, de Rosario (an Hamburg-Süd) un de Professor Woermann (an de Woermann-Linie). Mit den Bo vun dat Swemmdock Dock I setten se blangen den Neebo ok op Reparaturen, wat de weertschapliche Laag bannig verbetern hülp. Al 1887 wurr den Senat en Andrag op Utwieten vun den Warftgrund vörleggt. Blohm & Voss harr to disse Tied al 1.200 Arbeider. In dat Johr 1891 folg dat Ümwanneln to en Kommanditsellschap op Aktien. Carl Laeisz un Adolph Woermann weren Vörsitters vun den Opsichtsrat. Mit de Kaiser Karl der Große warrt 1899, no den Lütten Krüüzer Condor 1892, in Folg vun dat Flottengesett dat eerste Maal en groot Kriegsschipp an de Kaiserliche Marien utlevert. Vun disse Tied an nehm de Andeel an Marienscheep – de relativ hoge Gewinne inbröchen un as krisenseker güllen – düütlich to. 1905 wörr de Warftgrund över en ne'en Pachtverdrag mit den Hamborger Senat op 560.000 m² mit 3 km Waterfront utdehnt. Dormit harr Blohm & Voss den weltwiet gröttste Warftgrund in een Stück un mit den ne'en Hammerwüppkraan ok den gröttsten Kraan vun disse Oort. 1906 folg en Lizenzverdrag mit Parsons över den Bo vun Turbinen un de Dresden weer dat eerste Turbinenschipp un dat eerste Schipp mit veer Schruven vun Blohm & Voss. Dock 5 mit en Heevkraft vun 46.000 t weer af 1908 dat weltwiet gröttste Swemmdock. 1913 wessel Ernst Voss in den Opsichtsrat un sturv 1920. Eerst Weltkrieg In den eersten Weltkrieg wörr de Produktschoon in eerste Lien op den U-Boot-Bo ümstellt, ok wenn de Warft noch kene U-Bööd boot harr un de Warftanlagen nich för so lütte Boen utleggt ween sünd. De Warft bo alltohoop 98 U-Bööd. Blots en poor Hannelsscheep, 6 Zerstörer, 1 Lütt un 2 Slachtkrüzer wurrn in de Kriegsjohren boot. Üm de inberopenen Arbeider to ersetten wörrn Froon un Kriegsgefangene insett. De Versöök vun en Arbeider- un Soldatenrat an den 11. November de Kontroll över de Warft to övernehmen slöög fehl. Op Grund vun de Reparatschoonsanspröök dör den Verdrag vun Versailles (1919/1920) un de günstigen Geldkursen för dat Butenland geev dat bet 1922 noog Opdreeg. Dorno wurrn blots noch wenige Scheep boot, de mehrsten för HAPAG un den Norddeutschen Lloyd. 1930 sturv Hermann Blohm, nodem siene Söhns Rudolf un Walther Blohm al siet Kriegsenn de Firma ledd harrn. In de Weltweertschapskries harr de Warft blots lütte Schippbo-Opdreeg un Opdreeg för dat Afwracken vun ole Scheep. De Warft harr 1932 blots noch knapp 3000 Arbeider. Walther Blohm versoch, mit dat Dochterünnernehmen Hamburger Flugzeugbau GmbH in den Fleegerbo en nee Standbeen optoboon. Tweet Weltkrieg Op Grund vun de Oprüsten för den tweten Weltkrieg kemen weer mehr Opdreeg – ok in den Export. Ünner annern weren de Admiral Hipper (1936) un de Wilhelm Gustloff (1937) boot. Nu harr de Warft weer bi 14.000 Arbeiders. 1939 leep de Bismarck vun den Stapel. In den Krieg konzentreer sik de Warft komplett op den U-Bootbo – mehrst de Typen VII C un XXI. Alltohoop weren 238 U-Bööd boot. Noch in'n Februar 1945 arbeiden 20.000 Arbeider op de Warft, de to'n Deel ut dat Konzentrationslager Ne'engamm dwangsrekruteert ween sünd. Aver to'n 31. Dezember 1945 wurr se vun de Britischen Besettertruppen sloten. 1948 folg denn de komplette Demontaasch. An den 1. April 1951 wörr de Steinwerder Industrie AG grünnt, de no un no Verlööv kreeg, Reparaturen an Scheep vörtonehmen (1953), Küstenscheep to boon (1954) un denn ok Seescheep to boon (Enn 1954). 1955 weer de Warft weer in de Traditschoon Blohm & Voss AG nöömt. 50 % vun dat Aktienkapital weren för 20 Mio. DM an de Phoenix-Rheinrohr AG verkofft. In de nesten Johren konzentreer sik de Firma op den Bo vun Massengootfrachters. Siet 1962 warrn ok weer mehr Opdreeg vun de Marien annahmmen. 1968 weren de eersten Vullcontainerscheep Elbe Express un Alster Express för HAPAG boot. Hüüt In de Midd vun de 1970er harr Blohm & Voss sien Produktanbott üm „Offshore“ (Öölbohrinseln, Versorgens- un Stüttinrichten) utdehnt un nehm den Marienschippbo mit den nee opbooten MEKO-Typ weer op. De Typ is sünnerlich in den Export rentabel. Bi 40 Eenheiten (Fregatten, Korvetten) weren bet hüüt boot. 1986 wörr de HDW-Warft in Hamborg vun Blohm & Voss övernohmen un op den Blohm-&-Voss-Grund tosamenföhrt. 1995 wörr de Blohm & Voss AG opdeelt in de egenstännigen Firmen „Blohm+Voss GmbH“ (Warft, bi 1000 Mitarbeider), „Blohm+Voss Repair GmbH“ (Reparatur un Dockbedriev, bi 350 Mitarbeider) un „BV Industrietechnik GmbH“ (Maschinenbo). Hüüttodaags arbeiden noch bi 850 Mitarbeider bi de Blohm+Voss GmbH. Siet den 5. Januar 2005 is Blohm + Voss de Zentraal vun de Thyssenkrupp Marine Systems AG. To disse höört: Howaldtswerke-Deutsche Werft GmbH, Kiel Nobiskrug GmbH, Rendsborg Blohm + Voss GmbH un Blohm + Voss Repair GmbH, Hamborg Nordseewerke GmbH, Emden Kockums AB, Schweden, un Hellenic Shipyards S.A., Grekenland. Bekannte Scheep SMS Condor, Lütt Krüüzer (23. Februar 1892) SMS Kaiser Karl der Große, Lienenschipp (18. Oktober 1899) SMS Friedrich Carl, Groot Krüüzer (21. Juni 1902) SMS Yorck, Panzerkrüüzer (14. Mai1904) Pamir, Veermast-Stahlbark (29. Juli 1905) SMS Scharnhorst, Groot Krüüzer (22. März 1906) SMS Dresden I., Lütt Krüüzer (5. Oktober 1907) SMS Von der Tann, Groot Krüüzer (30. März 1909) SMS Moltke, Groot Krüüzer (7. April1910) Peking, Veermast-Stahlbark (25. Februar1911 SMS Goeben, Groot Krüüzer (28. März 1911) Passat, Veermast-Stahlbark (20. September 1911) SMS Seydlitz, Groot Krüüzer (30. März 1912) SMS Derfflinger, Groot Krüüzer (14. März 1913) Vaterland, Riesendamper (3. April 1913) Bismarck, Riesendamper (20. Juni 1914, nicht fertig) SMS Cöln, Lütt Krüüzer (5. Oktober 1916) Pola, Veermast-Stahlbark (21. Oktober 1916) S.M.S. Mackensen, Groot Krüüzer (21. April 1917, nicht fertig) Priwall, Veermast-Stahlbark (23. Juni 1917) Albert Ballin, Damper 1923 Cap Arcona II., Luxusdamper (14. Mai 1927) Europa, Turbinensnelldamper (15. August 1928) Gorch Fock I., Segelschoolschipp (3. Mai 1933) Horst Wessel, Segelschoolschipp (13. Juni 1936) Pretoria, Fracht- un Fohrgastschipp (16. Juli 1936) Windhuk, Fracht- un Fohrgastschipp (27. August 1936) Admrial Hipper, Swoor Krüüzer (6. Februar 1937) Wilhelm Gustloff, Fohrgastschipp (5. Mai 1937) Albert Leo Schlageter, Segelschoolschipp (30. Oktober 1937) Mircea, Segelschoolschipp (22. September 1938) Bismarck, Slachtschipp (14. Februar 1939) Herbert Norkus, Segelschoolschipp (7. November 1939) Vaterland, turboelektrisch Noordatlantik-Snelldamper (24. August 1940) Wappen von Hamburg III., (1. Februar 1955) Gorch Fock II., Segelschoolschipp (23. August 1958) „Hamburg Express“, Containerschipp (Serie) för Hapag-Lloyd (10. Juli 1972) „Adrian Maersk“, Containerschipp (Serie) för A.P. Möller (22. August 1975) „Scarabeo 3“, Bohrinsel (Serie) för Saipem S.p.A. (27. Juni 1975) „Sea Troll“, Rohrleeg- un Kraanschipp (3. Dezember 1976) „Aradu“, MEKO-Fregatt för Nigeria (4. September 1981) „Almirante Brown“, 1. MEKO-Fregatt för Argentinien (26. Januar 1983) „Yavuz“, 1. MEKO-Fregatt för de Törkie (17. Juli 1987) „Vasco da Gama“, 1. MEKO-Fregatt för Portugal (18. Januar 1991) „Hydra“, 1. MEKO-Fregatt för Grekenland (15. Oktober 1992) Brandenburg (F 215), 1. Fregatt ut de Klass F 123 (28. August 1992) Sachsen (F219), 1. Fregatt ut de Klass F 124 (31. Oktober 2002) U-Bööd U-Boot Typ B (1915-1917) U-Boot Typ C (1916-1918) U-Boot Typ VII C (1939-1942) : U 551 - U 650; U 951 - U 994 U-Boot Typ VII C 41 (1941-1942) : U 995 - U 1030 U-Boot Typ XVII A (Wa 201) : U 792 (16. November 1943) & U793 (1944) U-Boot Typ XXI (1943-1945) : U 2501 - U 2546; U 2548; U 2551 - U 2552 U-Boot Typ XXVI B (1944-1945) : 3 Stück Jachten Savarona 28. Februar 1931 Katalina 1987 Lady Moura 31. Mai 1990 Golden Odyssey 25. Mai 1990 ECO 20. August 1991 Weblenks Websteed vun Blohm & Voss (hoochdüütsch) Bezirk Hamborg-Midd Warft

3813

https://nds.wikipedia.org/wiki/Pisa

Pisa

Pisa is en italienische Universitätsstadt un de Hööftstadt vun de Provinz Pisa in de Toskana. De Stadt hett 90.000 Inwahners un binah de Hälft darvan sünd Studenten. De Stadt is vunwegen den Arnostroom updeelt in twee Hälften. De ole Ooltstadt in’n Norden vun den Stroom mit den scheven Toorn un den nee Ooltstadt in’n Süden, wo ok de Hööftbahnhoff liggen deit. Dat Wahrteken vun Pisa is de weltberöhmte 55 m hoge Scheve Toorn, de to den Doom höört. He stell sik al bi den Bo vör 700 Jahren schraag un hangt vundaag söss Meter över. De beröhmteste Professer an de Universität Pisa weer de Astronom un Physiker Galileo Galilei (1554-1642). Historie Antike De Ooltstadt vun Pisa liggt hüdigendags dor an dat rechte Öwer vun den Arno-Stroom, wo in de Antike de Stadt Pisae liggen dö. To'n eersten Mal in de Geschicht warrt düsse Oort nömmt, as in dat Jahr 225 v. Chr. een röömsche Armee vun Sardinien ut hier an Land güng. Dormals weer de Haben vun de Stadt an de Münnen vun een süüdlich Arm vun den Arnostroom, in'n Noorden vun Livorno. Pisae weer wichtig, vunwegen dat se an de Küstenstraat Via Aemilia liggen dö un as Festung de Grenz nah Ligurien afsekern konn. Bit nah Sulla siene Tiet hen höör Pisae woll nich nah Etrurien hen, man weer een Stadt in Ligurien, man dicht bi de Grenz. 180 v. Chr. is Pisae röömsch Kolonie wurrn. Wichtig weer Pisae ok vunwegen dat gode fruchtbore Land, vunwegen siene Steenbröök un vunwegen den veelen Woold (Schippboo). Augustus hett Pisae den Naamen Colonia Iulia Pisana geben. Siene Grootkinner Gaius un Lucius weeren Patronen vun de Kolonie. As de dootbleben sünd, hefft se jem Denkmalen upstellt. De Inschriften finnt sik hüdigendags noch. Vunwegen den Fund vun twee greeksche Vasen in de Stadt warrt annahmen, datt dat dor in noch fröher Tieden ok Graffstäen vun de Etruskers geben hett. Man wieder hett sik nix finnen laten. Öberhaupt gifft dat man wenig Ruinen un Fundstücken ut de Antike. Bloß dune bi den beröhmten scheven Toorn gifft dat Ruinen vun een röömsch Badeanstalt ut Hadrian siene Tiet. Düsse Ruinen dreegt vundage den Naamen Nero sien Bad (Bagno di Nerone). Dat kann angahn, dat de Piazza dei Cavallieri midden in de Stadt de Stäe vun dat röömsche Forum is, man dat warrt ok seggt, vun de Form her kann dat ok een antik Theater ween hebben. De Tiet vun de Langobarden un Franken Ut de Tiet vun den groden Völkertog is man wenig ut Pisa sien Geschicht bekannt. Up jeden Fall weer dat een vun de eersten Städer, de jem ehr Freeheit torüchkregen hefft un wedder unafhängig wurrn sünd. Ünner de Herrschup vun Byzanz keem dat goot to paß för Pisa un anner Städer an de Küst vun Italien, dat de Regeerung in Konstantinopel man swack weer. So sünd se bi de Seefahrt nich groot stöört wurrn. Man ok, as de Langobarden de Byzantiners de Macht ut de Hannen reten harrn un een vun jem ehr Försten dicht bi in Lucca sitten dö (574), bleev Pisa toeerst mal unafhangig. Man in de Jahren bit 643 is Pisa denn doch Deel vun dat Langobardenriek wurrn. Dat is woll mehr oder minner freewillig passeert. Up jeden Fall geev dat al in düsse Jahren een nich to lüttje Flott in Pisa. Wie dat dormals in Pisa würklich utsehn hett, kann een nich genau seggen. Dat gifft bloß wenig Urkunnen ut Pisa in düsse Jahren. Man dat lett, as wenn Pisa in de Tiet beter dor stünn, as anner Städer in Italien. Dat warrt ok seggt, dormals weer Pisa al unafhängig up de See, man an Land weer dat noch een Slaav. Vergleken mit de Tieden vun de Antike stünn sik Pisa nich mehr so goot. Ganz besunners in de Tied vun de Langobarden un denn vun 774 af an unner de Franken güng dat mit de Weertschup bargdal. In dat Jahr 801 sünd in Pisa den Kalifen Harun Al Raschid sien Boden an Land gahn mit unbannige Massen vun Geschenken för Karl den Groten, dor mank een Elefant. 810 hett Karl de Grote in Pisa een Flott utrüsten laten. 820 is een Flott in'n Updrag vun den Kaiser Ludwig den Frommen nah Noordafrika henföhrt un hett de Piraten, de dor tohuse weeren, jem ehre Angreep up de Küsten vun Italien torüchbetahlt. In düsse Tiet weer Pisa een Stadt vun de Graafschup Lucca mit de Hööftstadt Lucca. 930 is Pisa för korte Tiet de Hööfdstadt vun de Graafschup wurrn, man vun Kaiser Otto I. sien Tiet an (üm un bi 970) bleev Lucca Hööfdstadt. Mit de Jahren güng dat nu mit Pisa jümmers mehr bargop. Middelöller Krieg mit Lucca In dat Jahr 1003 gifft dat eenen Krieg mank Pisa un Lucca. Dat weer de eerste Krieg mank italieensche Städer in't Middelöller. Man groot, stark un beropen is Pisa denn in den Striet gegen de Sarazenen in dat 11. Jahrhunnert worrn. Krieg mit de Sarazenen In dat Jahr 1004 braken Sarazenen vun Sizilien her dör de Porten in de Stadt in un plünnern een Stadtviddel. 1011 stünnen se noch mal vör de Stadt. Man de Pisaners hefft jem torüchslahn un grepen nu süms in Kalabrien, in Sizilien un ok in Afrika an. Tohopen mit Genua hefft de Pisaners 1015 den Sarazenen Mogahid angrepen un vun Sardinien verdreben. Dor harr he sik süms to'n Herrn insett. As he noch mal versöch, torüchtoslahn, is he ümkamen. Vun dor af an harr Pisa dat Seggen up Sardinien. Dat weren inheemsche Richters, de up de Insel as lüttje Königen regeeren döen, man in den Naamen vun Pisa. Vun düsse Tiet af an geev dat ok Striet mit Genua. Mank Pisa un Genua geev dat nu jümmers wedder Striet un Krieg, bit in de grode Seeslacht vun Meloria in dat Jahr 1284 Pisa sien Macht för all Tieden braken weer. Man in't 11. Jahrhunnert weer Pisa baben. Dat wass un blöh un weer jümmerlos in'n Krieg mit de Sarazenen. 1062 geev dat een Expedition nah Palermo. Tohopen mit de Normannen nehmen de Pisaners de Stadt in un föhren mit unbannige Massen vun Büüt nah Pisa torüch. Vun düsse Büüt is de Grundsteen to den beröhmten Doom leggt wurrn. De Stadt regeert sik süms In düsse Tiet harr Pisa al siene egen Gesetten. Dat weeren de Consuetudini di Mare. Paapst Gregor VII. harr dat 1075 genehmigt un 1081 harr Kaiser Heinrich IV. mit een Patent dor ok Ja to seggt. In düsse Consuetudini warrt to'n eersten Mal vun eenen Magistrat snackt, de de Stadt regeeren dö, as fröher de Consules in de Republik dat Seggen harrn. In dat Jahr 1099 weeren de Pisaners mit een Flott vun mehr as hunnert Scheepe un een unbannig Tall vun Suldaten bi den eersten Krüüztog dorbi. Düsse Armee is anföhrt wurrn vun den Kopp vun de Stadt. Dat weer de Arzbischop Daiberto. De Pisaners weeren dor denn ok mit bi, as Jerusalem innahmen wurrn is. Ut düsse Kriegstöög geev dat allerhand Vordelen for de Stadt Pisa, besunners för den Hannel. Dat duur nich lang, denn harr Pisa in jedeenen haben in'n Oosten Banken, Konsulen, Lagers un Privilegien för'n Hannel. Polietsch seeg dat in düsse Tiet so ut: An un for sik weer Pisa Deel vun de Markgraafschup Toskana un de Markgraaf weer ehr Baas. Man de Stadt treed allerwegens so up, as wenn se unafhängig weer un leet sik vertreden vun den Arzbischop un de Konsulen. Dat Seggen in de Stadt harr de Adel. De seet in de höchsten Ämter. Ünner sien Leit keem de Stadt in de Kriegen mit Lucca, Genua un de Sarazenen to Water un to Land to grode Macht. 1110 geev dat nah seß Jahren Krieg Freden. Angreep up de Balearen In de Jahren 1113 un 1115 seil de Flott vun Pisa mit 300 Seils nah de Eilannen vun de Balearen. Baas bi düt Ünnernehmen weer de Arzbischop Pietro Moriconi. Up de Eilannen, so warrt seggt, schöllt 20.000 Christen fungen seten hebben. Pisa greep an un keem mit unbannige Riekdömer un een unbannige Tall vun christlich un mosleemsch Lüde nahuus. De Christen sünd al freelaten oder freeköfft wurrn. Krieg mit Genua Just achteran breek de Krieg mit Genua ut, de 14 Johr (1118 - 1132) wohren dö. De beiden Republiken streden üm de Macht up de See. Beide wollen se de böverste Macht öber de Inseln Korsika un Sardinien för sik. As de Paapst nu een Edikt rutgahn leet, wo in stünn, dat de Kark vun Pisa Baas öber Korsika ween scholl. Dat weer genug för Genua un nu geev dat Krieg. Denn hett Paapst Innozenz II. dat Stüür rümreten un nu Delen vun Korsika ünner de Hannen vun de Kark vun Genua leggt. För den Schaden hett Pisa denn vun'n Paapst Land in Sardinien un annerwegens tospraken kregen. Pisa stünn in all düsse Jahren up de Siet vun den Kaiser, bi de Partei vun de Ghibellinen gegen de Guelfen, de dat mit denn Paapst holen döen. De Krieg gegen Genua keem nie nich richtig to een Enn. Ok as Jerusalem in't Jahr 1187 wedder vun de Moslems innahmen wurrn is, geev dat in'n Orient Striet mank genua un Pisa. Ok bi den Krieg üm Sizilien hefft se sik in den Kaiser sienen Naamen in de Klatten harrt. Vun dor af an weer dat klaar, datt dat nich ehrder Freden geven dö, as bit een vun de beiden Städer vun de anner ünnerkregen un daldrückt weer. Man bi all den Striet un Krieg stünnen sik de Lüde in Pisa in düsse Tiet baben de Maaten goot. De Dom is woll 1063 anfungen wurrn, man eerst in düsse Johren (1174) wurr he vun'n Paapst inwieht. Dat Baptisterium is vun 1152 af an boot wurrn un de Campanile (de scheve Toorn) vun 1174 af an. De Striet mit Florenz Florenz is veel later hochkamen, as Pisa. As de Markgreevsche Mathilde vun Tuskien in dat Jahr 1115 sturben weer, güng dat mit Florenz gau bargup. Dat duur nich lang, denn geev dat Striet um de Macht mit Pisa. Florenz heel dat nich mit den Kaiser, man stünn up de Siet vun den Paapst un weer bi de Partei vun de Guelfen mit bi. Pisa stünn up denn Kaiser siene Siet un weer Liddmaat vun de Partei un de Ghibellinen. Florenz woll sien Hannel utbreden un reck siene Hannen ut nah Waters, de ünner Pisa ehr Herrschup stünnen. Dorüm smeet Florenz sien Kraft tohopemn mit de vunde olen Fienden vun Pisa, mit Genua un Lucca. 1222 breek de eerste Krieg mit Florenz ut. 1228 keem dat bi Barga in de Garfagnana to een Slacht, wo de Pisaners de vereenten Armeen vun Lucca un Florenz ünnerkriegen döen. Just to de Tiet hefft se 52 Galeeren nah Kaiser Friedrich II. henstüürt un hefft em hulpen bi een Ünernehmen in den Oosten. Dat duur nich lang, denn geev dat vunwegen Sardinien wedder Krieg mit de Lüde vun Genua. Düsse krieg duur bit 1259. Jümmers wedder füng he an, man an't Enn geev dat eenen groden Sieg vör Pisa. Nu stünn ehr Herrschup up Sardinien up stevige Been. Man midderwielen harr de Paapst den Kaiser Friedrich II. un all siene Mackers ut de Karken rutsmeten (exkommunizeert). Florenz, Genua, Lucca un de annern Städer ut de Toskana, de dat mit den Paapst holen döen, hefft nu eenen Bund gegen Pisa sloten. De Kaiser sturv 1250 un in dat Jahr 1254 sünd de Pisaners un jem ehr Frünnen vun de Allianz vun jem ehr Fienden slahn wurrn. Dat duur nich lang, denn weer an de Stäe vun de ole Regeerung vun Pisa een nee Form treden. Nu geev dat nich mehr Konsulen, man twölf Öllerlüde (anziani), dorto eenen allgemeenen Raat un eenen Senaat mit 40 Liddmaten. In de Slacht bi Montaperto (1260) dreih sik dat Glück wedder nah de Pisaners hen un de Guelfen kregen eenen up de Mütz. Man in de Slachten vun Benevent (1266)un Tagliacozzo (1268) güng dat klaiserhuus vun de Staufer in Italien ünner un de Familie Anjou keem hoch. För Pisa weer dat een Katastrooph, vunwegen dat de Stadt jümmers up de Siet vun de Staufers stahn harr. De Paapst hett nu een Edikt gegen Pisa rutgahn laten un versöch, jem Sardinien ut de Hannen to rieten. In düsse Tiet sünd Pisa siene Hökers ut Sizilien wegschaven wurrn. In de Stadt hett de Partei vun de Ghibellinen fix ehr Kraft verloren un de Guelfen sünd nah Baben kamen. In düssen Ogenblick hett Ugolino de la Gheradesca de Macht an sik reten. He is Baas vun de Republik wurrn un hett sik up de Börgers un de Guelfen ehre Siet slahn. Dor hett em sien Verwandten Giovanni Visconti bi tosiet stahn. He weer Richter vun Gallura. Man de meisten annern Familien in Pisa haten em un verbannen em un Visconti 1274 ut de Stadt. Beide sünd denn nah de Florentiners öbergahn un hefft bi den Krieg gegen jem ehr Heimatstadt mitmaakt. 1276 mössen de Lüde vun Pisa Bott geven: De Hannel vun Florenz möss nu in den Haben keen Geld mehr betahlen un allerhand festungen mössen an Lucca öbergeven weeren. Ugolino dröff nah Pisa torüch, man Visconti weer al doot. De Seeslacht vun Meloria In düssen Momang füng Genua wedder Krieg mit sienen olen Fiend an. Een paar Johren güng dat hen un her mit lüttjere Kloppereen un Striet up de See. Man an'n 6.August 1284 weer de grode Seeslacht vun Meloria. 72 Galeeren ut Pisa stünnen gegen 88 ut Genua. Meist de Hälft vun Pisa siene Flott is an düssen Dag toschannen wurrn. In ole Chroniken steiht to lesen, dat harr 11.000 Dode geben un 5.000 Pisaners sünd fungen un wegsleppt wurrn. Dat is woll öberdreben, ma dat sünd doch so veel ween, dat dormals de Snack upkamen is: „Wenn du Pisa sehn wullt, denn mößt du nah Genua hengahn“. Düsse Nedderlaag hett Pisa siene Macht braken. Mit de Herrschup öber de See weer dat vorbi un de Guelfen ut de Toskana smeten glieks jem ehr Kräft tohopen un grepen Pisa an Land an. Graaf Ugolino wurr anschulligt, he harr dat Land verraden. He versöch, sien Hals ut de Slingen to trecken un keem mit Florenz öbereen, datt he Festungen an de Republik vun Lucca afgeben dö. Man he hett nich mit Genua öber dat Freelaten vun de Pisaners verhannelt, de dor fungen weeren, vunwegen dat he bange weer, datt de denn gegen em gegenangahn wollen. Nu weeren de Lüde richtig vergrellt up em un de Familien vun de Lanfranchi, Sismondi un Gualandi mit een Deel vun de Borgers wählen den Arzbischop Ruggieri to'n Podestà. Nu geev dat in de Stadt Börgerkrieg mank de Lüde vun den Arzbischop un de Lüde vun den Graafen. Man dat duur nich lang. Nah eenen Dag Striet wurrn de Graaf un siene beiden Söhns un Grootsöhns in den Palazzo del Populo fastsett un denn in eenen Toorn smeten. Düsse Toorn höör de Familie Gualandi to. Dor sünd se later all an Hunger in sturben. Jem ehr trorig Enn hett Dante Alighieri later in sien Göttlich Kummedie verewigt. Dante stunn up de Siet vun de Ghibellinen un weer een Fiend vun Rom. In sien egen Heimat Florenz weer de Partei vun de Guelfen an de Macht. Florenz harr nu eenen Bund mit Lucca un Genua slaten. Düsse Bund stüür Scheepe nah den Haben vun Pisa. Een paar vun jem keemen in den Haben rin, blockeren em mit Scheep, de se dor versenkt hefft un setten sik in den Toorn vun siene Festung fast. Nu möß Pisa eenen üngünstigen Freden sluten (1293). All Liddmaten vun de Guelfen ehren Bund dröffen nu den Haben vun Pisa bruken un mössen dor nix för to betahlen. Genua heel babenhen ganz Korsika fast in'e Hannen un ok noch eenen Deel vun Sardinien. Up de ganze Insel Elba mössen se keen Stüür betahlen. För de Lüde ut Pisa, de bi de Slacht vun Meliora wegsleppt wurrn sünd, kreeg Genua een Lösegeld vun 160.000 Lire. Man de meisten Lüde, de dormals wegsleppt wurrn weer, weer nu al lang doot. Wat een sik ankieken schall De meisten Lüde, de nah Pisa henkaamt, maakt den Fehler un kiekt sik bloß den scheben Toorn und de Karken up den Campo dei Miracoli an. De seht denn bloß eenen lüttjen Deel vun de Stadt. Babenhen liggt de Scheve Toorn mit den Dom un dat Baptisterium ganz an den Rand vun de Stadt. De richtige Indruck vun Pisa stellt sik eerst in, wenn een sik de Tiet nümmt un geiht in de Stadt spazeern. Dor kann een verscheden Rundgäng maken. Süüdlich vun'n Arnostroom Een Rundgang föhrt dör de ole Neestadt vun Pisa, de in'n Süden vun den Arno liggt. An'n besten is, een fangt bi den Bahnhoff an. Vun dor geiht dat nah de Piazza Vittorio Emmanuele. Dat is een groden Platz ut dat Enn vun dat 19. Johrhunnert, wo Italien sik ünner den König vun Savoyen-Piemont tohopenslaten hett. Düsse Platz is de Grenz vun de ole Neestadt nah de Vörstadt. Up de lunke Kant kann een noch een ganzen Deel vun de ole Stadtmuur bekieken. An düssen Platz liggt an de westliche Siet de Kark San Antonio. Dat is een Kark in de Tradition vun de groden Hallenkarken vun de Dominikaners un Franziskaners. Bi de swaren Bombenangreep vun de Alliierten up Pisa in dat Jahr 1944 is de Kark kaputtmaakt wurrn. Nah'n Krieg is se wedder upboot wurrn. An een Huuswand, de to düsse Kark tohören deit, hett de US-amerikaansche Künstler Keith Haring in'n Juni 1989 sien lest Wark maalt, ehr he in'n Februar 1990 vunwegen Aids sturben is. Dat is een groot Graffiti-Wandbild. De Naam vun dür Wark is Tutto Mondo (De ganze Welt). Wenn een fuddergeiht nah de Via Mazzini, kann he dat Huus sehn, wo Guiseppe Mazzini in sturben is. Mazzini weer een vun de Helden vun de italieensche Eenheit in dat 19. Johrhunnert. De westliche Siet vun de ole Neestadt is bi de Bombenangreep in'n 2. Weltkrieg tämlich in'n Dutt gahn, man dat gifft jümmers noch schöne Palazzi un aparte Boowarken. Ganz an de westliche Kant, an dat Öwer vun den Arnostroom steiht de Kark San Paolo a Ripa d´Arno, de al in dat 12. Johrhunnert boot wurrn is. Wenn een de Öwerstraat in Richt vun den Ponte di Mezzo fuddergeiht, finnt een an de Straat Lungarno Gambacorti een Smuckstück in den Stil vun de Gotik. Dat is de lüttje Kark Santa Maria della Spina (De Hillige Maria ehr Kark vun den Doorn). De is boot wurrn, as de Pisaners eenen Doorn ut Jesus Christus siene Dornenkroon in'e Hannen kregen. Düssen Doorn hefft se dor utstellt. Hüdigendags is de Doorn nich mehr dor, man de Kark steiht jümmers noch un is schöön antokieken. De Ponte de Mezzo is de wichtigst Brugg nah de Ooltstadt röber. Up de Neestadts-Siet staht bi düsse Brugg de Palazzo Gambacorti, wat hüdigendags dat Raathuus is, un de Logge di Banchi ut dat Jahr 1605. De östlich Deel vun de ole Neestadt vun Pisa is in'n Krieg gar nich angrepen wurrn. Dor finnt sik wunnerbore, schöne Quartieren un Karken, as San Sepolcro, San Martino un Santa Maria del Carmine. De grode Inkoopsstraat vun Pisa liggt ok nich in de Ooltstadt, man an dat südlich Öwer vun den Arno. Dat is de Corso Italio, de vun den Bahnhoff direktemang nah de Ponte di Mezzo lopen deit. Nöördlich vun'n Arnostroom Wenn een öber den Ponte de Mezzo nah de Ooltstadt ringeiht, dröppt een toeerst up de Piazza Garibaldi. Dor steiht een Denkmal för Giuseppe Garibaldi, de mit Gewalt för de Eenheit vun Italien streden hett. Vun dor geiht de Borgo Stretto af. Dat is de eerste Inkoopsstraat in de Ooltstadt mit düre Geschäften un billige Hökers. Öber de Via Dini kümmt een nah de Piazza dei Cavallieri, wat een ganz besunnern Platz is, vunwegen dat he in de Tiet vun Pisa sien gröttste Macht de Marktplatz (mit Raathuus) weer un in de Tiet, as Pisa bloß noch Deel vun de Toskana weer, umwannelt wurrn is in de Zentraal vun den Ridderorden vun de Stefansridder mit Paläst un Kark un allens, wat dor tohöört. Ganz in'n Nordwesten vun de Ooltstadt liggt de beröhmte Campo dei Miracoli (Platz vun de Wunner) mit den Dom, den Scheven Toorn, dat Baptisterium un den Camposanto. Hier loopt unbannige Massen vun Touristen rum. An anner Stäen vun de Ooltadt is dat ruhiger: An de Piazza Dante in dat Quartier vun de Universität, wo, just um'e Eck, ok dat Huus vun Galilei to bewunnern is, in den botaanschen Gaarn un in de Straten in'n Oosten vun den Borgo Stretto mit de Karken Santa Caterina, San Francesco un San Matteo. Fudderhen kann een sik den Palast vun de Familie Medici ankieken un allerhand annere Paläst in de ganze Stadt. Verkehr Allgemeen In Pisa gifft dat eenen Flegerhaben twee Kilometer in'n Süüden vun de Binnenstadt. Mit de Iesenbahn kann een vun Florenz un Viareggio sünner Problmen nah Pisa kamen. Dat gifft den Hööfdbahnhoff in'n Süden vun den Arnostroom un den Bahnhoff San Rossore dune bi den Camposanto. Mit Auto kann een ok goot nah Pisa henkamen, man Parken is düür. Mit den Fleger nah Pisa Düsse Linien fleegt nah den Flegerhaven Galileo Gallilei in Pisa: Air Dolomiti (Frankfort, München) Air France (Paris) Air One (Catania, Palermo) Albatros Airways (Tirana) Alitalia (Milano-Malpensa, Paris-Charles de Gaulle, Rom-Fiumicino) Belle Air (Tirana) British Airways (London-Gatwick) EasyJet (Berlin-Schönefeld, Bristol, Paris-Orly) ElbaFly (Insel Elba) Hapag Lloyd Express (Köln-Bonn, Hannober, Stuttgart) Helveti Airways (Zürich) Iberia Airlines (Barcelona, Madrid) Interstate Airlines (Reggio Calabria) Jet2 (Belfast, Edinburgh, Leeds/Bradford, Manchester, Newcastle) Lufthansa (Catania, Frankfort, Palermo) Meridiana (Amsterdam, Barcelona, Cagliari, Catania, London-Gatwick, Madrid, Palermo) Norwegian (Oslo) Ryanair (Alghero, Billund, Bournemouth, Bremen, Bruxelles-Charleroi, Dublin, Eindhoven, Frankfort-Hahn, Friedrichshafen, Girona/Barcelona, Glasgow-Prestwick, Hamborg-Lübeck, Karlsruhe-Baden, Liverpool, London-Stansted, Malta, Oslo-Torp, Siviglia, Trapani, Valencia) Thomsonfly (Coventry, Doncaster-Sheffield) Transavia (Amsterdam) Scandinavian Airlines (Stockholm) Afstand vun de annern Städer in Italien Fründschup mit anner Städer Pisa ünnerhöllt Fründschup mit düsse Städer: Unna, Deutschland Angers, Frankreich Akkon, Israel Niles (Illinois), USA Corumbà, Brazilien Söhns und Dochters vun de Stadt In’n Ort boren Michele Bartoli, italieensche Radrennfahrer, mit Ökelnaam il Guerriero Juan Contreras, spaansch General Giambattista Donati, italieenisch Astronom Eugen III. (Paapst), Paapst Leonardo Fibonacci, Mathematiker Galileo Galilei, italieenisch Philosoph, Mathematiker, Physiker un Astronom Alessio Galletti, italieenisch Radrennfahrer Bona von Pisa, Mystikersche un Nonn Giovanni Pisano, Steenhauer, Architekt, Goldsmitt un Geter Raffaele Carlo Kardinal Rossi, Kardinal Titta Ruffo, italieensch Opernsänger (Bariton) Salvatore Sanzo, italieenisch Florettfechter In Pisa storven Siegfried Kapper, tschechisch Schriever, Öbersetter un Dokter vun jöödsch Herkumst Bezirken Marina di Pisa Tirrenia Calambrone Barbaricina Riglione Oratoio Putignano San Piero a Grado Coltano Sant'Ermete Weblinks Pisa Virtual Travel: Virtual panoramas and photo gallery (ita/ing) Photos of Pisa Leaning Tower - Official Website Der schiefe Turm von Pisa Reise- und Übernachtungstipps, Wetter und Sprachschule Oort Italien Toskana

3818

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ravenna

Ravenna

Ravenna is ene noorditalienische Provinz-Hööftstadt in de Romagna. Se hett 159.057 Inwahner (Stand 31. Dezember 2016) up en Flach van 652 km². Fröher weer de Stadt en Haven an de Adria, vundaag is se dör de Answemmungen 11 km vun't Meer afgelegen. Ravenna is ene von de bedüdensten Kunststäder in Italien, hett vele ooltchristliche Mosaikkunstwarken un weertvulle Malereen uptowiesen. Besunnere Bowarken sünd dat Baptisterium, de Graffkapell van Galla Placidia, San Vitale, Sant Apollinare un dat Graffmaal van Theoderich mit de Kuppel, de enen Dörmeter van 11 m hett un ut enen eenzigen Steen formt woorn is. Oort Stadt Italien

3824

https://nds.wikipedia.org/wiki/Studiengang%20Nedderd%C3%BC%C3%BCtsch

Studiengang Nedderdüütsch

De Studiengang Nedderdüütsch is en Studiengang, de de plattdüütsche Spraak behannelt. Dissen Studiengang gifft dat an welke Universitäten un is en Deel vun de Germanistik. De Studiengang warrt vun de Universitäten Kiel, Mönster, Griepswohld, Rostock, Ollnborg, Hamborg un Bremen anbaden. De Universität Göttingen hett ehren Lehrstohl för Nedderdüütsch 2005 nich wedder nee besett. As Utgliek hett dat Bundsland Neddersassen 2007 den Lehrstohl in Ollnborg nee inricht. Weblenken Afdeel Nedderdüütsch Uni Hamborg (hoochdüütsch) Afdeel Nedderdüütsch Uni Kiel (hoochdüütsch) Fack Germanistik Uni Bremen (hoochdüütsch) Institut düütsche Philologie Uni Griepswohld (hoochdüütsch) Afdeel Nedderdüütsch Uni Mönster (hoochdüütsch) Institut för Germanistik Uni Rostock (hoochdüütsch) Studienfack

3833

https://nds.wikipedia.org/wiki/August%20Freudenthal

August Freudenthal

August Freudenthal (* 2. September 1851 in Fambossel in't Böhmedaal in de Lünebörger Heid; † 6. August 1898) weer - jüst so as sien öller Broder Friedrich Freudenthal - en Heimaat-Schriever ut Neddersassen, de besünners dör sien Reisberichten - de he in hoochdüütsch schreven hett - bekannt worrn is. He hett butendem ok sünst noch as en Narichten-Schriever, as Rutgever vun Böker un Grünner vun Tiedenbläder warkt. Leven Freudenthal weer 1851 as de tweete Söhn vun en Muurmann boorn. 1862 keem August Freudenthal mit ölven Johren in't lütt Heidjerdörp Fintel bi Soltau, wo he vun sien Grootvader, de Schoolmester weer, so veel Bistand kreeg, dat he al mit föffteihn Johr Huuslehrer in Luhmöhlen bi Winsen wörr. Na dat he later en Lehrerseminaar in Stood besöökt harr, hett he welk Johren in düsse Profeschoon arbeed, is denn avers Mitarbeider un wiederhen Redaktöör vun verscheden Bremer Narichtenbläder worrn. In de 1880er Johren vun sien Johrhunnert ströpt he na plaan dör 'siene' Lünebörger Heid - un dat to Tieden, wo he al Redaktöör bi de Bremer Nachrichten weer. As Freudenthals amenn mehrst-bedüden Wark is dorbi woll sien Book Heidefahrten (1890-1897) in veer Bännen rutkomen (dat binah as 'programmatisch' to beteken is). In düsse Reisberichten, de hüüttodaags förwiss ok as wichtig Oorkunnen för sien Tied rekent warrt, mischt he anstellig (un in sien egen Oort) Narichten un verleden Tieden. Bilangs dit schrifft August Freudenthal welk Theaterstücken (to'n Bispeel „Nach Mitternacht“/„Gott Zufall“ in 1874, dat in Bremen, Dresden, Hannover, Swerin, Coburg, Wiesbaden un Posen in't Theater wiest worrn is - un ok „Der Herr Steuerrat“/„Inkognito“/„Zopf“ un „Satire“/„Eifersucht“, üm un bi 1882 bit 1892) - mehr Spood het he avers mit sien Leder un Riemels, för welk vun de later ok Musik schreven worrn is. 1875 is he Mit-Rutgever vun de Sammeln vun Texten (man seggt dor woll ok „Anthologie“ dorto) „Bremer Dichter des 19. Jahrhunderts“ un Rutgever vun de bedüden Sammeln „Die Heide“ (1890). Besünners sien Leed „O schöne Tied“ is in en Barg Spraken översett worrn (so in't Hoochdüütsch, Ingelsch, Sweedsch, Däänsch, Russ'sch un Hollandsch); mennigeen vun de Lüüd, de vun Europa na Amerika hen schippert sünd, möcht dat woll up Boord sungen hebben. Sünst hett Freudenthal noch veel annere Texten över de Heid schreven, de veel Lüüd lesen hefft, un he hett - liek as vördem de Grimm-Bröder, Vertellseln un Märken vun 'sien' Lannen tohoop söcht. („Aus Niedersachsen“ (I) 1893; (II) 1895). Vun 1895 an gifft August tosamen mit sien Broder Friedrich to'n eerstmal de Tiedenbläd „Niedersachsen“ rut, de eerst 2001 to'n Enn kamen is. In't gliek Johr keem ok sien eenzig Book in plattdüütsch Spraak, de Heid-Ekkern rut (an anner Steed Heideckern nöömt). August Freudenthal starv in't Johr 1898 - un is so man blots 47 Johren oolt worrn. Sien Schriften hefft veel Minschen en Togang to de dormaals aflegen Heidlandschap in Noorddüütschland mööglich maakt. An'n 18. August 1923 is in de Fambosseler Lieth en Denkmaal to Ehren vun August Freudenthal inwieht worrn - un för sien Graff up de - as en Park anleggt - Riensberger Karkhoff sorgt siet 1938 de Senaat vun de Stadt Bremen. Warken Gedichte, 1879 Verlag J. Küthmann's Buchhandlung in Bremen, 165 Sieden Gedichte, 2. Oplaag, 1888 Verlag Carl Schünemann, Bremen, 280 Sieden Heidefahrten, für Freunde der Heide geschildert, 1890 - 1897 Band I, Ausflüge in die hohe Heide und in das Flußgebiet der Böhme, 1890, (Tweetoplaag 1906) Band II, Ausflüge am Nordost- und Südwestrand der Lüneburger Heide, 1892 Band III, Ausflüge in die Flußgebiete der oberen Luhe und Oerke und in die Heide des ehemaligen Stifts Verden, 1894 Band IV, Ausflüge in die Wurster Heide, in das Land Uelzen und zu den Heidehöhen im Teufelsmoor, 1897 Heidefahrten - Sammelband, 1983 unverännert Nodruck in een Band (Rotenburg/W.) Heideckern (a.a.O. „Heid-Ekkern“) - düt un dat in noordhannöversch Platt, 1895; Neeoplagen 1959 un 1989 Literatur De Pleeg un Verbreden vun de nedderdüütsche Spraak un dat Wark vun de Freudenthal-Bröder widmet sik as düütschsprakig literaarsch Sellschap de Freudenthal-Gesellschaft in Soltau. Weblenken Schriever Plattdüütsch Hoochdüütsch Mann Neddersassen Boren 1851 Storven 1898 Börger von Düütschland

3854

https://nds.wikipedia.org/wiki/Theoderik%20de%20Grote

Theoderik de Grote

Theoderik de Grote (* um 455; † 526) weer de bedüdenste germaansche Volkskönig. As König vun de Ostgoten toog he in'n Updrag vun Oostroom gegen Italien un kunn den König Odoaker an'n Isonzo un bi Verona besiegen. He harr sik dat in'n Kopp sett, de Germanen un de Römer in en groot Riek tosamentosluten. Siene Residenz weer Ravenna un dar steiht bit vundaag sien Graffmaal. In de düütsche Saag leevt he wieder as Dietrich vun Bern (Bern is en ole Foorm för Verona). Sien gootschen Naam is Þiudareiks, wat so veel bedüden deit, as: „Dat Volk sien König“. Leben Börg, König un Konsul In siene Jöögd weer Theoderik as Börg an den Hoff vun Zeno, den Kaiser vun Oostrom. Dor hett he woll in de Tiet vun 459 bit 469 leevt un wat vun de Aart vun de Verwaltung in düssen Staat mitkregen. 469 keem he nah Pannonien torüch un 474 is he sien Vadder Thiudimir as König vun de Ostgoten folgt. As König stünn he man doch in de Ooströmers ehren Deenst. Toeerst weer he een hogen Uffzier in de kaiserlich Armee up den Balkan, 481 is he magister militum wurrn un 484 weer he ooströömschen Konsul. Italien In dat Jahr 488 kreeg Theoderik vun Kaiser Zeno den Updrag, nah Italien to trecken un dor gegen Odoaker gegenan to gahn. Man so ganz genau kann een gar nich seggen, of he nu wirklich in den Kaiser sienen Updrag nah Italien gahn is, oder of he dat nich süms beslaten harr. Öber düsse Fraag liggt sik de Forschers in'e Haaren. Up jeden Fall weer dat för beide Sieden een gode Saak: Theoderik konn sien egen Riek grünnen, un Zeno konn düssen unkommodigen Germanen losweeren, de mit siene Goten bit dorhen nich wiet weg vun Konstantinopel leben dö. In dat Jahr 489 trock Theoderik mit üm un bi 20.000 Kriegslüde un jem ehre Familien af nah Italien. 491 harr he al den gröttsten Deel vun dat Land innahmen. Twee Jahre lang belager he Ravenna, man he konn de Stadt nich innehmen. Dor hett he sik mit Odoaker afspraken un wull sik mit em verdregen, sä he. Man bloß een paar Dage later hett he Odoaker mit sien egen Hannen an'e Siet bröcht bi een groot Eten, wo se den Freden mit fiern wullen. Böverhand Theoderik weer nu de Herr in Italien. Man ok, wenn he sik upföhren konn, as eenen unafhängigen König, weer he dat nich. He bleev Stellverträder vun den Kaiser in Oostrom för Italien. 497 wurr dat so regelt: Theoderik is vun den Kaiser as een Vullmacht för Italien insett wurrn. To glieke Tiet bleev he König vun de Ostgoten. He hett dat henkregen, datt de röömsch-itaalschen Lüde un de Germanen goot mitenanner utkamen sünd. He hett de Beamten un de Vasallen vun düsse Volksgruppen fein utenanner hollen un jem all öbereen behannelt. De ooströömsche Schriever un Historiker Prokop lööv den König later as eenen gerechten un starken Herrscher, de in allens een richtigen Kaiser ween is, bloß nich mit'n Namen. Landverdelen As de Ostgoten anfüngen, in Italien to leben, geev dat keen gröttern Striet mit de Italikers. De wecken Forschers gaht dorvun ut, dat de Goten de Römers keen Land wegnamen hefft, man bloß dat Land an sik namen hefft, wo sik nümms um kümmern dö. Un eenen Deel vun de Stüürn hefft se woll ok kregen. Man dor geev dat meist keen Striet üm. Den Updrag, de Germanen in Italien mit Land to versorgen, dat se dor up wohnen konnen, harr de röömsche Patrizier Liberius kregen. De is dor in korte Tiet mit dör ween un hett för de Aart, wie he dat maakt hett, veel fründliche Wöör kregen, just vun de röömschen Grundbesitters. Röömsche Kultur Theoderik hett allerhand Boowarken nee maken laten, besunners in Ravenna. Man ok in Rom hett he dorför sorgt, dat de antiken Boowarken ümboot un renoveert wurrn sünd. In de Verwaltung hett sik Theoderik ganz up de röömsche Tradition stütt. Den Senat hett he hoch hollen un een ganzen Barg Römers hefft den König in hoge Ämter deent, ok bi de Suldaten. He hett fudderhen Konsuln beropen un dat duur nich lang, denn weern de ok in Oostrom in goot Ansehn. Wenn dat een Fier geev, hett he de Spendeerboxen antrocken un Circusspelen hett he ok utrichten laten. Ut dat Edictum Theoderici kann een hüdigendags sehn, wie he dat mit dat Recht holen dö. Fienden Chlodwig I. weer dormals de König vun de Franken. He geev dat bit up sienen Dood nich up, gegen Theoderik sien Politik gegenan to gahn. Man Theoderik hett sik dordör dor nich vun afholen laten, Chlodwig sien Süster Audofleda, een Dochter vun Childerik I. to freen. Dor wull he sik in dat Jahr 493 den Rügg free holen gegen Ostrom. As Chlodwig in dat Jahr 507 den König Alarik II. vun de Westgoten ünnerkreeg un dootmaken dö, güng Theoderik dor mank. Nah eenen Krieg mank de Goten (bit 511 is he Vörmund wurrn vun den neen König Amalrik. Dat weer sien Grootsöhn. Up düsse Aart is he ok Baas öber de Westgoten wurrn. In düsse Jahren weer Theoderik de Herr öber de Germanen, de in den Westen leben döen. Man he hett dat jümmers gellen laten, dat de Kaiser in Oostrom, tominnst den Namen nah, de Böverste weer. 515 hett he sien Dochter mit den Westgoten Eutharik verheiraat, man de is korte Tiet later sturben. So bleef dat bloß een lütt Twüschenspeel, dat Ostgoten un Westgoten öber jem ehr Königshuus verbunnen weeren. Enn As Theoderik 526 doot bleev, güng dat mit de Ostgoten ehr Riek gau to Enn. Dat geev Striet üm den Thron. Sien Grootsöhn Athalarik folg em toeerst up, man de weer noch nich münnig un sturv al 534. Bi düsse Gelegenheit hett Kaiser Justinian I. togrepen un siene Generalen Belisar un Narses den Updrag geben, se schollen dat Riek vun de Ostgoten innehmen. Dat passeer denn ok in de Jahren vun 535 bit 552. In de lesten Jahren vun düssen Krieg hett de Weertschup vun Italien swaren Schaden namen un hett sik nich wedder verminnert. Veel Traditionen vun de Antike sünd up düsse Aart to Enne gahn. Theoderik hett een groot Graffmonument in Ravenna kregen. Dat is een vun de wunnerbarsten Boowarken vun de late Antike. Hüdigendags steiht dat jümmers noch, man dat is leddig. Kiek ok nah bi Goten Ostgoten Westgoten List vun de Westgoten ehr Königen List vun de Ostgoten ehr Königen Böker öber Theoderik Frank Ausbüttel: Theoderich der Große, Gestalten der Antike, Darmstadt 2003. Wilhelm Enßlin: Theoderich der Große, 2. Aufl., München 1959. Stefania Salti und Renata Venturini: Das Leben des Theoderich, 2. Upl., Ravenna 2001. Up Platt is nix öber Theoderik rutkamen. Mann Ostgoten König Boren in dat 5. Johrhunnert Storven in dat 6. Johrhunnert

3855

https://nds.wikipedia.org/wiki/Odoaker

Odoaker

Odoaker (Flavius Odoacrus/Odovacar/Odowaker/Odoacer; * 433; † woll an’n 15. März 493 in Ravenna) weer en Heerführer bi de Westgermanen, he sett as röömsche Söldnergeneraal den lesten weströömschen Kaiser Romulus Augustulus af, un siene Suldaten repen em 476 as König vun Italien ut. Leben Allgemeen Odoaker weer de Söhn vun Edekon (Edicio), eenen Mann in den Deenst vun den Hunnenkönig Attila un een Froo ut den Stamm vun de Skiren. Wo Edekon vun afstammen dö, is nich klar. Odoaker is an Attila sienen Hoff groot wurrn. Mitunner warrt ok seggt, he scholl to de Heruler ehren Stamm tohöört hebben. He glööv an de christlich Lehr vun Arius as de meisten Germanen un konn womöglich nich lesen un nich schrieven. Sien Weg as Suldat Odoaker deen in de persönliche Wach vun den weströömschen Kaiser Anthemius. As düsse Kaiser sik mit sienen Heerföhrer Ricimer in de Klatten kreeg, slöög sik Odoaker up Ricimer sien Siet. De Heerföhrer Flavius Orestes sett 475 den lesten Kaiser vun Westrom af, de nah Recht un Gesett up'n Thron seet. Dat weer Julius Nepos, de utkniepen möss na Dalmatia. Orestes hett sienen Söhn Romulus mit den Ökelnamen Augustulus (lüttje Kaiser, vunwegen sien Jöögd) to'n Schaddenkaiser maakt un süms de Macht in'e Hannen hollen. Nu stünnen aber de Hölpstruppen ut de Barbaren up un foddern Land in Italien. De ehr Baas weer Odoaker. Orestes hett sik dor nich up inlaten. Dor hefft de Truppen ehren Willen mit schier Gewalt dörsett. Allto swaar weer dat nich, denn dat geev ja meist keen weströömsche Armee mehr un de Hölpstruppen weeren de eenzigst Militärmacht in Italien. Orestes harr inst mit Odoaker sienen Vadder an den Hoff vun Attila leevt un sik dor mit em in'e Haaren legen. Dat kann angahn, datt Odoaker em ut düsse Jahren her al nich lieden moch. Rex Italiae An't Enn vun'n August 476 hett Odoaker Orestes an'e Siet bröcht. Sien Söhn Romulus hett he an'n Leben laten un bloß afsett. Odoaker hett nu den Kaiser sienen Smuck un Kledaasch nah Konstantinopel henstüürt un verklaart, dat weer nu in'n Westen nich mehr nödig, eenen Augustus to hebben. He för sienen Deel woll jedenfalls ünner den Kaiser vun Oostrom siene Flunken ünnerkrupen. Denn hett he sik süms to'n Rex Italiae (König vun Italien) utropen. As Julius Nepos sturben weer, hett de ooströömsche Kaiser Zeno em as Vullmacht öber Italien in ooströömschen Updrag insett. Wat Odoaker ännert hett un wat nich Odoaker hett womöglich Land verdeelt an de Germanen, de nah Italien inwannert weeren (vör allens Heruler, Skiren un Thüringer). Kann aber ok angahn, dat he dat nich maakt hett, man Delen vun de Stüürn, de in sien Land innahmen wurrn sünd, an de Germanen wietergeven hett. Senat, Verwalten, Stüür- un Justizsystem leet he so, as dat vördem wesen weer. De Kultur vun de late Antike hett sik to sien Tiet nich groot ännert un dat de Kaiser nich mehr dor weer, hett ok woll keenen besunnern Indruck maakt. De hett ja so un so nix mehr to seggen harrt. De lesten Jahren 477 hett Odoaker de Wandalen vun Sizilien verdreben. 481 nehm he Dalmatien in. Dor hett he den ooströömschen Kaiser mit gegen sik upbröcht. 488 hett he de Rugier ehr Riek in Noricum tweislahn. Vun dat sülbige Jahr af an möss he sik gegen de Ostgoten to Wehr setten, de vun Oostrom ut ünnerstütt wurrn sünd. As he een paar Slachten verlaren harr, hett he in dat Jahr 493 versöcht, mit den ostgootschen König Theoderich den Groten öbereen to kamen un sik to verdregen. Bi een Festeten in Ravenna hett Theoderich em mit egen Hannen ümbröcht. Theoderich geev den Grund an, he hett noch wat torüch to betahlen harrt an Odoaker. Böker öber Odoaker Herwig Wolfram: Odowakar, in: Reallexikon der germanischen Altertumskunde, Bd. 21, S. 573–575. László Várady: Epochenwechsel um 476. Odoaker, Theoderich der Große und die Umwandlungen, Budapest/Bonn 1984. Up Platt is nix öber Odoaker rutkamen. Mann Historie Antike Person von de Germanen König Boren in dat 5. Johrhunnert Storven in dat 5. Johrhunnert

3856

https://nds.wikipedia.org/wiki/Theoderik

Theoderik

Theoderik is de Naam vun Theoderik I. (418–451), westgootsch König, Theoderik II. (453–466), westgootsch König, Theoderik de Grote (455–526), oostgootsch König, Theuderik I. (511–534), merowingsch König vun Austrasien, Söhn vun Chlodwig I., Theoderik de Hillige (831/832–863), en Bischop vun Cambrai, Theoderik, en Bischop vun Minnen, de an’n 2. Februar 880 in en Slacht vun de Sassen gegen de Normannen as Märtyrer starv, Theodoricus, en Kardinalbischop un Gegenpaapst (1100–1102). De Naam Theoderik kummt vun dat gootsche Thiudareiks, „Volkskönig“, un kummt ok in de Formen Theodorik, Theuderik un Dietrich vör.

3857

https://nds.wikipedia.org/wiki/Thems

Thems

De Thems (engl. River Thames) is de Hööftstroom in England, se kummt ut de Cotswold Hills un heet bit na Oxford ok woll Isis. Dör ehren depen Münntrechter köönt grote Ozeandampers bit na London föhren. Bi de London Bridge is de Thems 245 m breet. Nah de Stroom Severn is de Thems mit 346 km de tweetlangste Stroom in Grootbritannien. Stroom Grootbritannien

3859

https://nds.wikipedia.org/wiki/Timmerhorst

Timmerhorst

Timmerhorst is en plattdüütsch Musikgrupp ut Sleswig-Holsteen. Een Fruu un veer Mannslüüd. Angelika Salewski speelt de Treckfiedel, ehr Mann Andreas Salewski, speelt Slagtüüch, sien Broder Christoph Salewski bedeent den Elektrobass, ehren Vedder Joachim Hinz speelt Banjo un de Gitarr un ehren Fründ Joachim Beyer speelt ok de Gitarr. Dorto warrt op Plattdüütsch sungen. Se sünd siet 1980 tosamen un kummt ut Haffkrug bi de Lübecker Bucht an de Oostsee. Se hebbt internatschonal all in Chicago, New York, in Milwaukee bi’t German Fest, in Hongkong, Kapstadt, London, Cork in Irland, un Wien speelt und sungen. Se hebbt in Düütschland in Stuttgart, München, Berlin, Kiel, Rostock un annerswo Erfolge fiert. In’t Johr 2001 is Timmerhorst för ehr Verdeenst üm de plattdüütsche Spraak mit den Kulturpries vun’n Kreis Ostholstein uttekent worr'n. In över 50 Rundfunk- un Fernsehsendungen weren se dorbi. Negen CDs un Liveoptreed, de nich mehr to tellen sünd, hebbt de Timmerhorst wiet över de Landesgrenzen bekannt makt. So enstunn ok de Titel „Plattdüütsch all over the world“. Anner bekannte Leder sünd „Gooden Dag, ook“, „Hüüt Abend schall he wedder bi“ un „De ole Damplok“. Diskografie 1985 Timmerhorst 1 1987 Timmerhorst 2 1991 Wochenend 1992 Mast- und Schotbruchsamba 1993 Hau Rin 1996 100 % 2000 Timmerhorst 20 Jahre 2006 Schmetterling mien gode Fründ 2015 FIEFUNDÖRTIG – Dat Best ut 35 Johr’n Weblenken Timmerhorst ehr Nettsiet (hoochdüütsch) Musikgrupp Plattdüütsch Sleswig-Holsteen

3861

https://nds.wikipedia.org/wiki/Helgoland

Helgoland

Helgoland (Helgolanner Noordfreesch: Dät Luun) is ene Noordseeinsel in de Düütsche Bucht rund 50 km vör de Elv- un Wersermünn. Se is 1700 m lang un besteiht ut dat deper gelegene Unnerland un den rund 60 m hogen, roten Buntsandsteenfelsen vun dat Baberland. Oosten vun disse Hööftinsel liggt de Düün mit ehren witten Badestrand. Dar kann’n aver blots mit’n Boot henkamen. Dat Eiland hett 1306 Inwahner (Stand: 31. Dez. 2019) up en Flach vun 4,2 km². Fröher höör dat Eiland maal to Däänmark. 1807 setten de Briten sik hier fast. Eerst an’n 9. August 1890 keem Helgoland dör den Helgoland-Sansibar-Verdrag an Düütschland. In beide Weltkriegen woor de Insel to enen See-Stüttpunkt utboot un muss vun ehre Bewahners in’n iersten Weltkrig furts, in tweeten awer irst naa de Totaal-Bombardirung an’n 18. April 1945 rüümt weern. In’n Tweeten Weltkrieg weer dar ene U-Boot-Statschoon, un darum woor de Insel dör Bombenangrepen stark demoleert. Ok na den Krieg druffen de Helgolänners nich foors wedder trüggkamen. De Insel deen de brietsche Air Force as Teelgelänne un so woorn ehr grote Schadens toföögt. Eerst 1952 woor de Insel freegeven, un de 2000 Bewahners kunnen trüggkamen un mit den Wedderupbo anfangen. Vundaag besöökt wedder so as in de Vörkriegstiet jedet Jahr över en Veerdel Milljoon Gäst de Insel. Weertschop un Infrastruktur Ünnernehmens In de Straat Siemensterrass hett de Volksbank Stood-Cuxhoben en Filiaal. Weblenken Eiland Kreis Pinnbarg Noordsee

3863

https://nds.wikipedia.org/wiki/John%20Denver

John Denver

John Denver (* 31. Dezember 1943 in Roswell, New Mexico as Henry John Deutschendorf; † 12. Oktober 1997 in de Monterey-Bucht, Kalifornien) weer en US-amerikaansch Country- un Folk-Singer. Jöögdtied Sien Vader weer Luftwapenpilot un op de Basis vun Roswell in New Mexico statschoneert. De Leev to dat Flegen bleev sien Leevdag. Sien Kinnertied weer vun vele Oortswessel dör den Beroop vun sien Vader präägt. Fröh lehr he op en ole Gibson, de he vun siene Grootmoder schenkt kreeg, Gitarr spelen. He süng in'n Karkenchor un speel in lokale Rock-Bands. In de Tied vun sien Architektur-Studium in Lubbock in Texas hett he siene eersten Optreed.He weer so vun Musik begeistert, dat he 1964 dat Studium afbreek un no Los Angeles toog, üm sik dor de Folk-Szeen antosluten. Hier arbeid he den Dag över as Technisch Tekner un speel an'n Avend in Folk-Klubs. Sienen för Amerikaner swoor utspreekboren Namen "Henry John Deutschendorf" änner he op Anraden vun Frünnen in "John Denver". Loopbahn 1965 bemöh he sik üm en fre'en Platz in dat Chad Mitchell Trio. He sett sik gegen 250 Mitbewarver dör un wörr engascheert. He füng nu ok an to komponeren. För siene ne'e Grupp schreev he dat Leed Leaving On A Jet Plane. Dat Leed komponeer he för Peter, Paul and Mary un güng op Platz een in de US-Hitparaad. Chad Mitchell verleet bald dorop dat Trio un de Grupp nööm sik nu Denver, Boise and Johnson. 1967 heirad he Anne Martell. Twee Johr later breek de Band utenanner un Denver toog mit siene Fro in de Rocky Mountains. Sien Manager, Jerry Weintraub, vermiddel em 1969 enen Schallplattenverdrag bi RCA. Dat sülve Johr keem sien eerst Album rut: Rhymes And Reasons. Dat Album verkööp sik blots slecht, as ok de nesten Produktschonen Whose Garden Was It un Take Me Tomorrow. Doch een Leed möök em 1971 to en Superstar: Take Me Home, Country Roads. De Single wörr mit Gold un dat to de lieke Tied rutkamen Album Poems, Prayers And Promises mit Platin uttekent. In vele Länner störm Take Me Home, Country Roads de Hitparaden un wörr weltwiet to een vun de bekanntesten Leder in de 1970er Johren. In'n Februar 1995 nehm John Denver in New York in de Studios vun Sony Music en twee Stünnen duern Live-Studioalbum vör en internatschonaal Publikum op. Dat Wildlife Concert wörr mit Hülp vun James Burton, en bekannten Gitarristen, un Jim Horn, en bekannten Saxofonspeler, opnahmen. Warken as Ümwelt- un Fredensaktivist Al op siene Alben in de 1970er Johren harr John Denver jümmer weer Ümwelthemen opgrepen. In de 1980er Johren wörr sien Insatz gegen de Ümwelttostören grötter. He arbeid aktiv bi welke ökoloogschen un humanitären Projekten mit. 1985, noch to de Tied vun'n Kolen Krieg, wörr he as een vun de eersten Musikstars ut den Westen in de Sowjetunion inladen. Dat Afrüstensleed Let Us Begin wörr dör dissen Besöök inspireert. Een Johr later möök he en gröttere Tour dör de UdSSR. 1992 folg en Tour dör China. In siene Heimat leet siene Popularität langsam no, ofschoonst siene Schallplatten wieder goot verkööpt wörrn. Siene Eh mit Anne keem 1983 to Enn, eventuell op Grund vun sien Alkoholproblemen. An'n 12. Oktober 1997 stört de begeisterte Fleger mit en vun em sülvst flagenen Lichtfleger af un starv. De offiziell Oorsaak weer Kerosinmangel. Dat warrt seggt, dat de vun den Luftfohrtpionier Burt Rutan boote Versööksfleger swore Konstruktschoonsmängel an de Tankanlaag harr un ok al annere Piloten vun den Fleger den Dood funnen harrn. Alben 1969 - Rhymes and Reasons 1970 - Take Me To Tomorrow 1970 - Whose Garden Was This? 1971 - Poems, Prayers and Promises 1972 - Aerie 1972 - Rocky Mountain High 1974 - Farewell Andromeda 1974 - John Denver’s Greatest Hits 1974 - Back Home Again 1975 - An Evening With John Denver 1975 - Windsong 1975 - Rocky Mountain Christmas 1976 - Spirit 1977 - John Denver’s Greatest Hits, Volume 2 1977 - I Want To Live 1977 - John Denver 1979 - A Christmas Together 1980 - Autograph 1981 - Some Days Are Diamonds 1982 - Seasons Of The Heart 1982 - Rocky Mountain Holiday 1983 - It’s About Time 1984 - John Denver’s Greatest Hits, Volume 3 1985 - Dreamland Express 1986 - One World 1989 - Higher Ground 1990 - Earth Songs 1990 - The Flower That Shattered The Stone 1990 - A Christmas Together 1990 - Christmas, Like A Lullaby 1991 - Different Directions 1994 - John Denver – Country Roads 1996 - John Denver – Love Again Mann Börger von de USA Folkmusik Country-Musik Singer Engelsch Boren 1943 Storven 1997

3864

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nairobi

Nairobi

Nairobi is de Hööftstadt vun Kenia mit 2.765.657 Inwahners (Stand 1. Januar 2005), de op en Flach vun üm 150 km² leevt. De Naam vun de Stadt kummt vun den Massai-Utdruck Ewaso Nyirobi, wat frisch Water bedüüd. Geografie Nairobi liggt in'n Süden vun Kenia an den Stroom Athi op 1660 m över den Meersspegel in de Utlöper vun dat Hoochland vun den Oostafrikaanschen Graven. De Stadt liggt en beten süden vun den Äquater op de geograaphschen Koordinaten . Historie De Stadt wörr 1899, in de Kolonialtiet, as en Statschoon un Lager för de Boarbeider an de Uganda Railway op dat Land twüschen de Rebeden vun Massai un Kikuju grünnt un wörr 1907 Seet vun de Kolonialverwalten vun Britisch Oostafrika. De Stadt müss al fröh nee opboot warrn, nodem de Pest utbroken weer un en Stadtbrand den Oort verwööst harr. Al fröh entwickel sik en Stroom vun Towannerers in de Stadt Nairobi, de sik mehrst an'n Rand vun de Stadt ansiedelt hebbt un dor Slums billt hebbt, so as in de Siedlung Mathare Valley, de in'n Noordosten vun Nairobi liggt un bi 180.000 Inwahners hett. 1963 wörr de Stadt no de Unafhängigkeit vun Kenia de Hööftstadt vun dat Land. An'n 7. August 1998 bleven bi en Exploschoon vör de US-Bottschap in Nairobi 213 Minschen dood. Hüüt steiht an de Steed en „gröne“ Gedenksteed. Politik un Institutschonen Nairobi is een vun de acht Provinzen, in de Kenia opdeelt is. De UNEP, dat Ümweltprogramm vun de Vereenten Natschonen hett sien Sitt in Nairobi. De Stadt is ok Seet vun en kathoolschen un en anglikaanschen Arzbischop. In Nairobi gifft dat de Kenyatta-Universität, de 1956 grünnt wörr, en Polytechnikum vun 1961 un welke Forschensinstituten. Inwahners De mehrst sprokenen Spraken sünd Suaheli un Engelsch. Groot Delen vun de Lüüd leevt in Slums, dorüm is dat ok swoor, de naue Antall vun Inwahners antogeven. Kultur und Sehenswürdigkeiten Stadtbild De Nairobi-Natschonalpark wörr 1946 apent un hett en Flach vun bi 120 km². In den Park leevt üm un bi 80 Söögdeert- un 500 Vagelorden. He höört to dat Stadtrebeet vun Nairobi an un dat sünd man blots 8 km vun dat Zentrum vun de Stadt bet to den Park. Wichtig Bowarken in de Stadt sünd de Kirparam-Moschee, de Jamia-Sunni-Moschee, dat Parlament, dat Konservatorium, Natschonalmuseum, Natschonaltheater, Natschonalbökeree un Goethe-Institut. Ok en SOS-Kinnerdörp wörr in Nairobi grünnt. Weertschap un Infrastruktur Nairobi is dat weertschaplich Zentrum vun Kenia mit en sünnerlich groot Wassdom in Vergliek mit annere afrikaansche Länner. Bedüden industriell Produkten sünd Textilien, Kledaasch, Bostoffen un Nehrmiddel. Ok de Tourismus hett tonahmen un hett hüüttodaags groot Bedüden för de Stadt. En Pipeline föhrt no Mombasa. Nairobi hett en vun de weltwiet högsten Kriminalitätsraten un weer 2001 vun de Sekerheit her vun de International Civil Service Commission as Status C kategoriseert. Verkehr De Iesenbahnlienen in Kenia föhrt all dör Nairobi, dat sünd de Streken no Mombasa un de Uganda Railway no Kisumu un Kampala in Uganda. In Nairobi is ok de internatschonale Flaaghaven Jomo Kenyatta International Airport. De ole Flaaghaven Eastleigh Airport weer fröher sünnerlich in de 1930er un 1940er Johren as en Statschoon op de Streek vun Southampton no Kapstadt bedüden. Weblenks Stadtkoort Kenia Oort Hööftstadt Stadt

3866

https://nds.wikipedia.org/wiki/Blau

Blau

Blau is een vun de dree additiven Grundklören. Blauet Licht hett mit üm un bi 420-490 Nanometer vun disse dree Klören de körttste Bülgenläng. Dat Woort Blau kummt vun ooldsassisch blāo för schemern, glimmen. Klöörkunn De Klöör Blau is een vun de Grundklören in de additive Klöörmischen (blang Root un Gröön) warrt in de subtraktive Klöörmischen ut de Klören Magenta un Cyan mischt is de Komplementärklöör to Orange Blau is en Klöör, de vele Minschen as koolt wohrnehmt. Bispelen för de Bedüden In'n Volksmund is Blau de Klöör vun de Tro. In de franzöösche Flagg (Tricolore) steiht Blau för de Freeheit. In velen europääschen Lännern is Blau de Klöör vun de liberalen Parteien. In den USA is dat de Klöör vun de Demokraatsche Partei. Op Hoochdüütsch heet "blau ween" ok "duun ween". Blauet Blood hebben bedüüdt, dat een to Adel höört. Klöör

3867

https://nds.wikipedia.org/wiki/Rovaniemi

Rovaniemi

Rovaniemi is de Hööftstadt vun de noordfinnsche Provinz Lappland. Rovaniemi liggt an den Polaarkreis. So is dat dor in'n Winter lang düster. Se hebbt door en fein lütt Museum, dat Arcticum. Dor kann een schön sehn, woans dat Leven so togeiht in'n Noorden. Und för junge und ole Kinner is ok watt schönes to kieken: Dicht bi Rovaniemi wahnt de Wiehnachtsmann. Den kann man dor dat hele Johr besöken und mit em snacken. Und man kann mit'n Rendeerslitten fohren. Oort Finnland

3868

https://nds.wikipedia.org/wiki/Baptisten

Baptisten

De Baptisten sünd en Freekark mit över 47 Milljonen dööpd Leeden weltwiet. Een vun de sünneren Kennteken vun disse Kark is, dat se lütte Kinners nich döpen deit. So as in de Tiet vun dat Niege Testament warrt bloots Mischen dööpt, de an Jesus Christus glöövt un dat ok vör Gott un annern Minschen betüügt. De Baptisten sünd verwandt mit de Dööpers oder Dööpgesinnten vun de Reformatschoonstiet. De erste Baptistenkark keem togang in Amsterdam um 1609. Een Deel vun disse Kark - mehrstendeels engelsche Flüchtlingen - gung torüch na England, de anner Deel söcht in Amerika en nie Heimat. Vundaag höört de Baptisten to de gröttste protestantische Karken weltwiet. Na Düütschland kemen de Baptisten um 1834. Johann Gerhard Oncken, en Koopmann, de in Hambörch en christlichen Bookhannel bedreev un ut Varel keem, leet sik dat Johr mit söss anner Lü vun den amerikaanschen Baptistenpastoor Barnas Sears in de Elv döpen. Christendom

3878

https://nds.wikipedia.org/wiki/Echnaton

Echnaton

Echnaton (ok: Akhenaten) war ain van de mainst opmárkleke Farao's van Egypten. Utsehn un Gestalt Hai zag der huil lellek ut: Hai har ain lánk en smoll Gezicht, klaine puntege Ougen en dikke Lippens mit noarbenedenstoande Mondhouken. Hai war groot en har ain hangende Buk, ook al war-e nait dik. Dit kwam deurt Zaikte van Marfan. Dit har sin Zeun, Tutankhamon, ook op loatere Leeftid. Et opmárkleke hiervan war, dat-e zuch ook zo ôf luit beelden. Andere Faraos luiten zuch afbuilden zo'as si as mooist waren. Monotheismus Næstens sin Uterlek war-e as ainege Farao int huile Egyptische Geschiednis, Monothe'ist. Dat betaikent dat-e môr in ain God geleufde. Dit war de Aten. Echnaton/Akhenaten geleufde dat dou sin Voa, Amenophis III., stárfde, hai verandert war int Aten. Alle andere Goden waren verdreven deur sin almachtege voader. Konnst immers allend môr de Sönne zain, dus war dat de ainege God. De Aten war de Sönnedisk dei mainstid boven et Heufd van Ra afbeeld wuir, môr nau war-e sulfstandeg en har-e stroalen dei ìndegden in Handen dei Ankher vast heulden. Ter ere van dizze nije God, wuir der ook ain nije Heufdstadt kozen (normoal war et Thebes). Dizze nije Heufdstadt lag int midden van Egypten: Amarna (Akhetaten). Hier wuir in "no-time" Doezenden aan Husen, Tempels en Plaizen baut veur et Aten-Folk. Van dizze Stadt binnen nau allend noch môr ain poar Muren en Kelders over. Weblenken Pharao Mann Person ut dat 2. Johrdusend v. Chr.

3881

https://nds.wikipedia.org/wiki/Arsen%20Borissowitsch%20Kozojew

Arsen Borissowitsch Kozojew

Arsen Borissowitsch Kozojew (russ'sch Арсен Борисович Коцоев; * 15. Januar 1872 in Gisel, hüüttodaags Bezirk Prigorodny, Noordossetien; † 4. Februar 1944 in Ordschonikidse, hüüttodaags Wladikawkas) weer en sowjetsch Schriever vun ossetsche Herkumst. He gillt as een vun de wichtigsten Autoren vun ossetsche Literatur. Leven Kozojew keem ut en arme Buernfamilie, güng mit negen Johren in de Dörpschool un besöök dorno en Seminar in Ardon. In disse Tied wöss siene Begeisterung för de Literatur. Wegen en Krankheit künn he dat Seminar nich afsluten un kehr in sien Heimatdörp trüch, wo he Texten schreev. In't Johr 1912 arbeid Kozojew in dat bolschewistische Dagblad „Prawda“ as Korrektor, un meek in dat Johr dor en poor Vertellsels apentlich. Warken In ossetsche Spraak Радзырдтӕ. Цхинвал, 1924; Радзырдтӕ. Мӕскуы, 1927. Радзырдтӕ. Цхинвал, 1929; Радзырдты ӕмбырдгонд. 1-аг чиныг, Орджоникидзе, 1934. «Фыдбылыз», «Цӕукъа ӕмӕ фыркъа», «Ханиффӕйы мӕлӕт», «Джанаспи». Орджоникидзе, 1940. Уацмыстӕ, фыццаг том. Дзӕуджыхъӕу, 1949. Уацмыстӕ. Орджоникидзе, 1971. In russ'sche Spraak Избранные рассказы, М., 1952; Саломи. Избранные рассказы, М., 1959. Literatur Salagaeva Z. Arsen Kotsoev, w kn.: Ein Essay über ossetische Geschichte zur Sowjetzeit, Ordshonokidse, s. 118-30 Ephity T. Kotsoity Arsen. Ordshonikidse, 1955 (Monographie, in ossetsch). Schriever Mann Ossetsch Russ’sch Boren 1872 Storven 1944 Börger von de Sowjetunion

3882

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ollmark

Ollmark

De Ollmark (Oltmark, Ooltmark) is en Deel in’n Norden vun dat Bundsland Sassen-Anholt. Se hörrt to de öllste Kulturlandschopen in Düütschland un wurd ok as „Weeg vun Brannenborg“ oder ok as „Weeg vun Preußen“ betekend. De ollen Hansestäder Soltwedel, Tangermünn, Stendal, Garlä, Osterburg un Werben hörrt to de Ollmark. Weblenken Altmarkwiki (hoochdüütsch) Region Sassen-Anholt

3884

https://nds.wikipedia.org/wiki/Oosterholt-Scharmbeek

Oosterholt-Scharmbeek

Oosterholt-Scharmbeek () is de Kreisstadt von’n Landkreis Oosterholt in Neddersassen. De Stadt liggt dicht bi Bremen un hett . De Stadt gellt na dat neddersassische Kommunalverfatensgesett as Sülvstännige Gemeen. Geografie De Navergemenen sünd Lübbs in’n Noorden, Hambargen in’n Noordoosten, Worpsweed in’n Oosten, Leendaal op en lütt Enn in’n Süden, Hu’e in’n Süüdwesten, Swonewebel in’n Westen un Hagen in’n Noordwesten (de letzte Gemeen in’n Landkreis Cuxhoben). Stadtdelen Polietsch is de Gemeen in negen Oortschoppen un den Hauptoort Oosterholt-Scharmbeek sülvs indeelt: Düvelsmoor Freißenbüttel Garlst Heilshorn Hülsbarg Ohlenst Oosterholt-Scharmbeek Pennigbüttel Sandhusen Scharmbeekstotel Dat gifft noch en Reeg annere Öörd in de Gemeen, de polietsch keen egen Oortschop billt: Achter’n Horn Ahrensfeld Bargten Bredbeek Brockmannsmöhlen Buggehorn Buschhusen Büttel Elm Feldhoff Haslah Horst Isehorn Kattenhorn Heidkamp Lange Heid Lintel Muskau Myhl Neddersandhusen Neendamm Neenfeld Olenbrügg Olendamm Oosternheid Op’n Raden Op’n Rusch Ruschkamp Settenbeek Vörwohl Westerbeek Weyerdamm Wist Historie Oosterholt-Scharmbeek entstunn up Grund vun de Tosommensluss vun de Öörd Oosterholt, Scharmbeek, Ahrensfeld, Sandbekerbrook un Bargten in dat Johr 1927. Disse Gemeen hett an’n 25. Oktober 1929 de Stadtrechten kregen. To’n 1. Oktober 1936 sünd denn ok noch de Gemenen Buschhusen, Lintel, Westerbeek un en Deel von Hülsbarg to de Stadt tokamen. An’n 20. Dezember 1943 sünd bi Oosterholt-Scharmbeek twee amerikaansche B-17-Bombers afstört. De een an’n Tinzenbarg, de annere in Westerbeek. In Tinzenbarg sünd von de Besatzung söss Lüüd doodbleven, twee hebbt överleevt un sünd in Kriegsfungenschop kamen, een hett överleevt un is een Maand later in’t Krankenhuus Vesack doodbleven. Een Mann is vermisst bleven. To’n 1. März 1974 is de Gemeen Oosterholt-Scharmbeek noch wedder grötter worrn, as bi de Kommunalreform in Neddersassen de Gemenen Garlst, Heilshorn, Hülsbarg, Ohlenst, Pennigbüttel, Sandhusen, Scharmbeekstotel, Düvelsmoor un de gröttste Deel von Freißenbüttel all mit Oosterholt-Scharmbeek tohoopslaten worrn sünd. Inwahnertallen Politik Börgermeesters Stadtdirekters Ehrenbörgers Oosterholt-Scharmbeek hett twee Ehrenbörgers (Stand 2014): Inge Küster (1929–2011), düütsche Ünnernehmerin 10. November 2011: Fritz Bokelmann (* 1940), düütschen Bankmanager Weertschop un Infrastruktur Oosterholt-Scharmbeek billt en Middelzentrum för de Öörd in de Ümgegend. Footnoten Landkreis Oosterholt Oort

3888

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gr%C3%B6%C3%B6n

Gröön

Gröön heet de Klöör vun dat Licht, wat ene Bülgenläng twüschen 520 und 565 nm hett. De Farvindruck Gröön kann dör dat Vermengeleern vun Farven tostann kamen, wenn een Geel un Blau tohopendeit. Wieldat in vele Planten Chlorophyll gifft, is Gröön en Klöör, de in de Natur faken vörkummt. Wenn mit den Harvst de Tiet vun dat Wassen för de Planten üm is, denn warrt de Andeel vun dat Chlorophyll ringer un gele un rode Farvstoffen kaamt Vortüüg. Klöörlehr De Klöör Gröön is ene vun de Grundklören vun dat Additive Mischen vun Farven (as ok Root un Blau) kümmt tostann dör dat Mischen vun de Farven Geel un Cyan in’t Subtraktive Mischen vun Farven is de Komplementärklöör to Magenta hett in’n RGB-Farvruum den Wert RGB = (0, 255, 0) dezimal oder 00FF00 hexadezimal. Bedüden Bi de Klöör Gröön denkt de Minschen an lebennig ween, Leven un Wassen. In de Natur is Gröön sünners in’t Vörjohr präsent, wenn dat mit dat nee Wassen wedder losgeiht. Gröön is de Klöör vun de Frische un de Natürlichkeit. Gröön kann een ok ansehn as Klöör vun dat Höpen un vun de Toversicht. De Klöör gröön warrt faken bruukt, üm to wiesen, wat verlööft is un wat funkschoneeren deit. En gröön Ampel wiest, dat een nu fudder fohren kann. Wenn en losleggen dröff, warrt seggt, he hett „gröönet Licht“ kregen. Man ok wenn wat noch nich riep is, is dat gröön. En grönen Appel oder en gröne Banaan mutt noch en beten töven. Just so is dat mit en Minschen, de noch „gröön (achter de Ohren)“ is. Wenn wat ümsett weern schall, wat keen Sinn un Verstand hett, denn seggt een woll ok: „Dat is woll bi’n grönen Disch rutsuurt“. In’n Islam is Gröön ene hillige Klöör. In de Flaggen vun vele islaamschen Staaten gifft dat de Farv Gröön. Op de Insel Irland steiht Gröön för Katholizismus un för dat Höpen: Bi den St. Patrick’s Day is allens gröön smückt. De Farv Gröön harr in’t Middelöller dat Bedüden vun ene Lewe, de just begunnen hett. Dor kümmt „de gröne Siet“ un - as Gegensatz - de Snack „en Minschen nich gröön wesen“ vun af. Dat öllste Schriftstück, wat dorvun snackt, is en Passion över de hillige Katharina ut’t Middelöller, wo dat vun de Lüüd, de gegen se weern, heet: „Was gegen ir vil ungrune“. En Gröön, wat ähnelk to’t Geel is, warrt giftig nöömt. (giftgröön). Klöör

3891

https://nds.wikipedia.org/wiki/Timbuktu

Timbuktu

Timbuktu (franz. Tombouctou) is ene Oasenstadt in Mali mit 54.453 Inwahners (Zensus 2009). Se liggt nördossen vun de Massina un nörden vun'n Stroom Niger, wo Kabara, de Haven vun de Stadt, liggt. Geschicht Timbuktu worr dat eerste Mol 1000 upneumt un höörde vun't 12. Jahrhunnert to't Riek vun de Songhai un to’t Riek Mali. Dat weer wiels dat en wichtigen Oort för Karawanen un Medelpunkt vun't Geistesläwen vun'n Islam. De Solthannel weer in Saken Wertschap wichtig för de Stadt. Wahrschienlich 1828 kehm dat eerste Mol en Europäer noh Timbuktu, nohwiesen is män blots eerst de Reis vun Heinrich Barth, de de 7. September 1852 in de Stadt ankehm. 1893 worr Timbuktu vun Frankriek innahmen un in sien Koloniaalriek integreerd. Kultur Da historische Stadtbild höört wegens de charakteristische Lehmbuwies un de grote Tall Moscheen ut't 13. bet 15. Jahrhunnert to't Weltkulturarv vun de UNESCO. Nawies Weblinks Dat Weltkultuurarv Biller un Reisinformatschonen up ingelsch Oort Stadt Mali Afrika

3893

https://nds.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6teborg

Göteborg

Göteborg (schweedsch Utspraak: Jöteborj) is na Stockholm de tweedgröttste Stadt in Sweden un hett good 480.000 Inwahners. Göteborg hett en Universität un en Technisch Universität („Chalmers“). De Stadt is todem Seet vun en evangeelschen Bischop. Geographie un Bestüer Göteborg (dat heet op plattdüütsch „Gotenborg“) liggt in de süüdlichste Deel vun Sweden, wat in Sweden Götaland („Gotenland“) heet. De Oort hett en bedüden Haven (Fähr na Kiel un Frederikshavn), de gröttste in heel Skandinavien. Dat Toornen na en historisch Landschop is nich exakt mööglich, as Göteborg jüst op de Grenz twüschen Bohuslän un Västergötland is. Vundaag is de Stadt en Deel un Hööftstadt vun dat Län (Provinz) Västra Götalands Län, bet 1997 vun Göteborgs och Bohuslän. Historie Op den Platz, wo nu Göteborg liggt, hebbt all lang Tiet Minschen leevt. Dat kummt dorvun, dat hier en groot Stroom, de Götaälv („Gotenstroom“) in den Kattegatt münnt. Jüst an disse Stell is vundaag de ole Stadt vun Göteborg. Sien Naam kreeg Göteborg denn to'n Anfang vun't 17. Johrhunnert. Dat weer ok dat Johrhunnert, wo mannig Düütsche un Hollänner hier leevt hebbt un de Oort en Stadt worrn is (1621). Stadtbild Beröhmte Gebööd sünd De Ullevistadien (Dat ole: Gamla Ullevi, schall na de 2005er Saison afbraken warrn, un dat ne'e: Ullevi, för de Football-WM 1958 nee boot, 59.000 Plätz). De Fischkark (Fiskekyrkan): en Markthal uut 1874, wat füör sien Uutsein äs en Kiärk so nannt weert De Dom (Domkyrkan) Nordstan Nordstan, de Stadtdeel in'n Noorden weer in de 1960er Johren en verkamen Oort un is vun 1967 af heel afbraken worrn un dör en nee riesig Inkoopszentrum ersett worrn, wo all Straten överdaakt sünd. Dat is dat gröttste Projekt vun sien Oort in Sweden. Weblenks Stad Göteborg (sweedsch/engelsch) Gautenborgs Universität (sweedsch/engelsch) Chalmers Technsich Universität (sweedsch/engelsch) Oort Sweden Oort mit Seehaven

3894

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wittmund

Wittmund

Wittmund is en Stadt in' Noordwesten vun Neddersassen un Kreisstadt vun den glieknnaamigen oostfreeschen Landkreis. Vun de Flach her is se de gröttste Stadt in Oostfreesland, vun de Inwahnertall her liggt se achter Emden, Auerk, Leer un Nörden an fieft Stäe. De Stadt is man blots dünn besiedelt. In de Ruumordnung vun dat Land Neddersassen wurrd Wittmund as Middelzentrum führt. Historsch hört den Grootdeel vun dat Wittmund Stadtrebeet to dat Harlingerland, dat endgültig eerst 1600 dör den Berumer Vergliek to de Grafschap Oostfreesland keem. Siet 1885 is Wittmund Seet vun den glieknaamigen Landkreis. Bit to de Gebietsreform 1972 weer de Kreisstadt en Binnenlandgemeend. Nahdem umfangriek anner Oortschapen in de Gemeend mit upnommen wurrn - dorünner Oortschapen, de siet dat 16. Johrhunnert plaanmatig de Harlebucht afrungen wurrn weern, as etwa de Küstenoort Clienensiel - bildt de Noordsee de Noordgrenz vun de Stadt. Clienensiel führt siet 1983 de offiziell Beteken „Staatlich anerkanntes Nordseebad“. De Stadt is in düütlich Maat vun den Tourismus präägt, wobi neben den Küstenbadeoort in de vergangen Jahrteihnten ok dat Binnenland en gröttere Rull innehmen dee. Vun en mehrere Hunnert Mitarbeiter tellen Wark vun den Fensterherstellers Rehau afsehn, hett Wittmund man blots wenig Industrie. Landwertschap speelt alleen all upgrund vun den överragenden Andeel an Flach (etwa 81,5 %) en groot Rull. Wittmund is todem Behördenstadt un Garnison för dat Jagdgeschwader 71 mit den Ehrennaam Richthofen, en vun de veer Traditschoonsgeschwader vun de Luftwaffe. Völ Wittmunder sünd aber Utpendler, wobi de dicht bi liggend Städer Willemshaven un Auerk en bedüüdend Rull spelen. In Wittmund gifft dat tallriek Hüüs ut mehreren Johrhunnerten, dorünner ok eenig bedüüdend Karken. De Pellmöhlen vun 1741 is de öldste noch vull funktschoneerend Galerieholländer in Noordwestdüütschland. To de bekanntest Persönlichkeiten, de in Wittmund boren wurrn, tellen de Sportmediziner Hans-Wilhelm Müller-Wohlfahrt, Mannschapsdokter vun de düütsch Football-Natschonalmannschap, un de Waterbauingenieur Ludwig Franzius, de as Bremer Böverbaudirekter de Weserkorrektschoon plaant ut utführt hett, as ok den Utbau vun de bremersch Habens af 1887 inleiten dee. Geographie Laag un Utdehnen Wittmund liggt tüschen Auerk un Jever in’ Noordoosten vun Oostfreesland. Vun den Stadtkarn bit to de Küste sünd dat rund 15 Kilometer. Vun de Flach her hörrt Wittmund mit 210,13 Quadratkilometern to de teihn gröttsten Städer in Neddersassen un för Gesamtdüütschland liggt se up Platz 82. Sietdem mehrere Öörd in de Ümgegend bi de Kommunalreform to de Gemeend kommen sünd, is Wittmund vun de Flach her de gröttste Stadt vun Oostfreesland. Nah Noorden hen stött de Wittmund Stadtgrenz mit den Stadtdeel Clienensiel direkt an de Noordseeküst. Mit hör rund 20.000 Inwahners, de sück up good 210 Quadratkilometer verdeelen, is Wittmund man blots düchtig dünn besiedelt. En Inwahnerdich vun 99 pro Quadratkilometer stajht alleen binnerhalv vun Oostfreesland Verglieksweerte vun 488 (Emden), 460 (Leer), 241 (Nörden (Oostfreesland)|Nörden) un 206 (Auerk) gegenöver. Vun den Schippsanleger Harlesiel verkehrt de Fähr to de Noordseeinsel Wangeroog. Wittmund liggt an de Harle, en Stroom, de sien Born in dat Wittmunder Stadtrebeet hett un dor ok münnen deiht. De Stadt wurrd in de Ruumordnung vun dat Land Neddersassen as Middelzentrum führt. Geologie Dat Wittmunder Stadtrebeet is vun de dree Landschapsformen Masch, Geest un Moor vun dat oostfreesch Fastland präägt. De Hööftandeel entfallt up de Masch un sünners up de Jungmasch, vör allen in de Rebeeden vun de Stadt, de in de Loop vun de Johrhunnerten Stück um Stück de ehmalg Harlebucht afrungen wurrn. De Geestandeelen sünd düütlich minner, Moorrebeeden sünd blots in en lütt Deel vun dat süüdlich Stadtrebeet to finnen. Dat böverflachig Stadtrebeet is eerdhistorsch also vun dat Pleistozän (Geest) as ok vun dat Holozän (Masch un Moor) präägt. De Stadtkarn vun Wittmund liggt up de Geest an’ süüdwestlichen Rand vun de fröhere Harlebucht. Dat hannelt sück dorbi um Sand un Kies ut Schmültwateraflagern ut dat Drenthe-Stadium vun de Saale-Kolttiet. Süüdlich dorvan sluuten sück tonige, sandige un kiesige Eer ut dat sülvig eerdhistorsch Stadium an, meest as Geschiebelehm un -mergel. In’ butersten Süüden bi Leerhaaf sünd Sande un Floogsande ut de der Weichsel-Kolttiet to finnen, de oldste Schichten up dat Wittmunder Stadtrebeet. Se sünd Deel vun den sück vun Süüdoost nah Noordwest etwa vun Ollnborg bit Nörden erstreckend ollnborgisch-oostfreesch Geestrügg. In’ Westen vun dat Stadtrebeet sünd Beckenaflagerungen ut Lauenburger Ton ut de Elster-Kolttiet to finnen. Dicht bi Aardörp gifft dat ok Neddermoorböden. An den Rand vun de fröhere Harlebucht befind sück en tonige Schluff ut Brackwateraflagerungen, bispeelswies um den Stadtdeel Funnix herum. De ehmalge Harlebucht sülvst besteiht ut Wattaflagerungen ut Fiensand, Schluff un Ton. Dejenig Stadtdeelen, de nah un nah de Harlebucht afrungen wurrn, liggen ahn Utnahm up dissen Ünnergrund, as etwa Clienensiel un de unmittelbor süüdlich liggen Groden, de innerhalv vun Oostfreesland ahn Utnahm in dat fröhere Harlingerland so nömmt wurrn, in dat övrige Oostfreesland snackt man stattdessen vun Poldern. Flachgebruuk De Flachgebruukstabell maakt den enorm hoogen Andeel vun de Landwertschapsflachen an de Gesamtflach vun Wittmund düütlich. Mit knapp 81,5 Perzent överdraapt Wittmund noch den oostfreeschen Dörsnitt vun rund 75 Perzent, de wedderum all düütlich över den bundsrepublikaanschen Dörsnitt vun 52 Perzent liggt. Mit etwa 4,5 Perzent Waldandeel liggt Wittmund över den oostfreeschen Dörsnitt vun 2,6 Perzent. Allerdings is Oostfreesland in' düütschlandwieten Vergliek extrem ünnerdörsnittlich De Forste in dat Stadrebeet konzentreeren sück in' Westen un Süüden, de Noorden hengegen is völlig waldfree, Bööm gifft dat dor blots as Windfang dicht bin Buernhööf. In' Süüden vun Wittmund ründ um dat Stadtdeel Leerhaaf sünd Wallheechen to finnen. De Waterflachen bestaht ut eenig Baggerseen in den Beriek vun Aardörp/Collrung in' butersten Süüdwesten vun dat Stadtrebeet as ok ut de Harle un tallriek waterafführend Schlööt. Nahbargemeenden In' Noordwesten grenzt Wittmund an de Gemeenden Dunum, Steesdörü, Weerm un Neeharlingersiel (all Samtgemeend Esens in' Landkreis Wittmund), in' Noordoosten an de Gemeend Wangerland un in' Oosten an de Stadt Jever (beid Landkreis Friesland), in' Süüden an de Gemeend Freebörg (Landkreis Wittmund) un in' Westen an de Stadt Auerk (Landkreis Auerk). Dormit is Wittmund de mittlere vun de dree an'nanner grenzend Kreisstäder Auerk, Wittmund un Jever. Stadtgleederung De Kreisstadt Wittmund deelt sück in folgend 14 Stadtdeelen up: Neben disse Stadtdeelen gifft dat en groot Tall vun wieder Oortschapen un Wahnplatzen, de to de Gemarkungen vun disse Stadtdeelen hörrn. Dorbi hannelt sück dat faken um Oortschapen vun blots wenig Dutzend oder deelwies weniger as en Dutzend Hüüs. Hör oorsprünglichen Namen sünd aber bi de Inwahner immer noch präsent un wurrd as Herkunftsbeteken bruukt. Klima Wittmund liggt in de gemäßigt Klimazoon. Dat Stadtrebeet steiht in den direkten Infloot vun de Noordsee. Wiel de Temperaturverhältnisse in Oostfreesland insgesamt stark un mit gröttere Küstennähe tonehmend beinfloot sünd, ünnerscheeden sück de Klimaverhältnisse in de Stadt Wittmund, de sück över mehr as 20 Kilometer in Noord-Süüd-Richt erstreckt un vun de Noordseeküst bit hen to de Leegmoorrebeeden in dat zentralere Oostfreesland reckt. In' Sömmer sünd de Dagtemperaturen insgesamt deeper, in' Winter faken höhger as in dat wiedere Binnenland. Dat Klima is vun de mitddleuropäisch Westwindzoon präägt. Nah de Klimaklassifikatschoon vun Köppen liggt Wittmund in de Indeelen Cfb, dat hett, dat de Klimazoon C en Warm-Gemäßigt Regenklima upwiest, bi dat de koldste Maand en Middeltemperatur tüschen 18 °C un −3 °C utwiest un de warmste Maand en Temperatur över 10 °C. De jährlich Nedderschlagssumm bi den Klimatyp Cf: Fuchtig-Gemäßigt Klima bedüüt, dat all Maanden fuchtig sünd un de drögste Maand mindst 60 Millimeter Nedderschlagsmenge upwiest. De Klimauntertyp b (warm Sömmer) wiest, dat all Maanden ünner 22 °C liggen, dat aber noch mindst veer Maanden gifft, de warmer as 10 °C sünd. De dörsnittlich Johrestemperatur in Wittmund bedrocht 6 bzw. 11,8 °C. De warmsten Maanden sünd Juli un August mit dörsnittlich 20 °C un de koldsten Januar un Februar mit –1 °C in' Middel. De meester Nedderslag fall in November mit dörsnittlich 86,8 Millimeter, an' wenigsten in' Februer mit dörsnittlich 44 Millimeter. De Gesamtnedderslagsmenge över dat Johr liggt bi 814 Millimeter, wat ok meest nipp un nau de düütsch Dörsnittswert is. Schuulrebeeden De Küst vörlagert sünd de Eilannen Spiekeroog un Wangeroog. Tüschen de Küstenlien un de Insels liggt dat Wattenmeer, dat as Natschonalpark Neddersassisch Wattenmeer ünner Natuurschuul steiht un in' Juni 2009 gemeensam mit den sleswig-holsteenschen un den nedderlannschen Deel vun dat Wattenmeer vun de UNESCO to'n Weltnatuurarv verklort wurr. Dat Natuurschuulrebeet Hohehahn liggt in' Wittmunder Wald direkt nördlich vun de Bundsstraat B 210 un umfaat 8,5 Hektar. Dat steiht siet 1978 ünner Natuurschuul. En ganz lütten Deel vun dat 1549 Hektar groot Landschapsschuulrebeet Benser Deep (1980 ünner Schuul stellt) liggt in' butersten Westen vun dat Wittmunder Stadtrebeet, de Rest aber in de Samtgemeend Esens. Een Blootböökenboom in Leerhaaf un een Eekenboom noordwestlich vun de Stadtdeel staht all siet 1939 ünner Schuul. Se sünd as Natuurdenkmal utwiest. En Feldgehölz bi Aardörp (Landschapsschuulrebeet) mit en Grött vun 3,1 Hektar is siet 1941 schuult. Historie Oor- un Fröhgeschichte De Geest rund um den Wittmunder Stadtkarn as ok in' Süüden vun dat Stadtrebeet tellt to de fröheste Siedlungsrüüms in Oostfreesland. Funde vun de öldste Füersteen-Artefakten wurrn up de Oldsteentiet dateert. Ut de Tiet vun de jungsteentietlich Trichterbeekerkultur wurrn in den Beriek vun dat Stadtdeel Leerhaaf völ Artefakte opdeckt. As bedüüden Fund ut disse Periood gellt de deepsteekverzierte Napf ut Rispel, de de jungsteentietlich Trichterbeekerkultur toordnet wurr. Upgrund vun wiederen Lüttfunde wurrd in Rispel en jungsteentietlich Siedlung vermoot. In' Beriek vun den Knyphuuser Wald rund 7,5 Kilometer süüdlich vun Wittmund befinnen sück de Hügelgräver bi Rispel. Vun de oorprünglich etwa 100 Graffhügels, de ut de Bronzetiet stammen, sünd de meesten um 1900 rüm plattmakt wurrn. Dree bleeven an de Straat vun Rispel nah Reepsholt erhollen. De Süüden vun dat Stadtrebeet tüschen de Stadtdeelen Leerhaaf un Aardörp weer all in de Bronzetiet Krüüzpunkt vun Weeg tüschen den Ollnborger Ruum un de Küst mit de Vörgänger vun den middelöllerichen Freeschen Heerweg. Ut den Ruum Freebörg kommend, verleep de Weg tonächst in noordwestlich Richt, bi Leerhafe/Rispel twieg en anner in Richt Noordoosten af. En wiederer Weg führ in Richt Noordwesten un deel sück dicht bi Aardörp in Weeg to de hüüdig Stadtkarns vun Wittmund un Auerk mit Aftwieg in Richt Esens. Upgrund vun Ünnersöken in de 1950er-Johren wurr dit Weegnett anhand vun Hügelgräver un anner Funden rekonstrueert. Siedlungsreste up en Warft dicht bi Buttfoor sünd mögelkerwies de Röömsch Kaisertiet totoordnen, en genauere Ünnersöken steiht aber noch ut. Middelöller Ut de Völkerwannernstiet wurr in den Wittmunder Ruum blots en Siedlungsplatz bi Burhaaf ünnersöcht. He wurrd um 400 n. Chr. oder fröher dateert. In' 5. Johrhunnert keem dat to en starken Rückgang vun de Besiedlung. Oorsak dorför kunn de Anstieg vun den Meeresspegel un de dordör bedingt Överflooten vun de Masch un de Vernässung vun de Geest ween hemm. De Rückgang vun de Bevölkerung maakt sück ahn Utnahm in fehlen archäologischen Funden för dat 5. un 6. Johrhunnert bemarkbor. Nah dissem Siedlungsrückgang, de mit de Dünkirchen II-Transgression verklort wurrd, folg af dat 7. oder 8. Johrhunnert nochmals en starkere Besiedlung. All för dat 9. Johrhunnert wurrd en Holtkark in den Wittmunder Stadtkarn vermoot. Archäologisch Bewiesen staht dorto aber noch ut. In de Traditiones Fuldensis vun dat Kloster Fulda wurrd en Witmuntheim in Friesland as den Abt Hadamar (927-956) zinsplichtig nömmt. Of sück dat dorbi um dat hüüdig Wittmund hanneln deiht, is noch nich kloor, tominst eenig Schrievers vermooden dat in Westfreesland. to de oldsten Oortschapen in dat Stadrebeet hörrt Aardörp, dat all siet dat 9./10. Johrhunnert nahwiest is. An' 27. September 1124 wurr Eggeln eerstmals oordkundlich erwähnt. Paapst Calixt II. hett den Oort to dat Klooster Raastäe toordnet. Asel wurr eerstmals 1150 in en Oorkunn vun dat Kloster Fuulda nömmt. Um 1200 weer Wittmund de zentraal Oort vun de freesche Landgemeend Wangerland. Vun hör un vun de westlich liggen Go Norditi hett s+ück dat Harlingerland afspalt, to dat Wittmund un de Dörper ümto mit Utnahm vun Aardörp, Hovel un Leerhaaf siet dat laat Middelöller hörrn deen. To en eersten Hööchpunkt in den Karkenbau in dat Wittmunder Rebeet keem dat in dat 14. Johrhunnert, as mehrere Steenkarken entstunnen. De hüüdig Stadtdeelen Blersum, Buttfoor, Burhaaf, Beerm un Funnix wurrn 1420 eerstmals oorkunlich in dat Stader Copiar nömmt. 1362 hett de Tweete Marcellusfloot de old Seedieklien dörbraken un de deep in dat Achterland recken Harlebucht formt, de mit mehrere Utlöpers bit an de Geeststandöörd Esens, Wittmund, Burhaaf recken dee. De Dörper Eggeln un Asel wurrn dordör tietwies to Eilannen. De Utlöper vun de Harlebucht sünd in dat 15. Johrhunnert weer verland un af 1545 wurrn de Nebenbuchten un de Hööftbucht systematisch indiekt, bit 1895 de hüüdig Küstenlien bi Harlesiel reckt wurr. Dör dat Indieken entstunnen nee Siele, um de indiekt Groden to entwässern, an de sück meest upgrund vun de verkehrsgünstig Laag Sielöörd billen deen. Bi wiedere Indieken wurrn disse Sielöörd to Binnenstandörd. Siet etwa Midden van dat 14. Johrhunnert speel de Hööftlingsfamilie Kankena en domineeren Rull in Wittmund. Oorsprünglich stammen de Kankenas ut de Gegend üm Reepsholt süüdlich vun Wittmund. Mögelkerwies weern se in' Updrag vun den Graafen vun Ollnborg Vögte an de Freesch Heerstraat. Vun dor ut drungen se nah Noordwesten un Westen vör un dormit up dat hüüdige Wittmunder Stadtrebeet. Se harrn Lännereen in Isums süüdlich vun de hüüdig Karnstadt un weern vermootlich ok de Borgherren in Borgholt in' Süüdwesten vun dat Stadtrebeet. Vun dor kunn de Aftwiegen vun de Freeschen Heerstraat nah Auerk kontrolleert wurrn. Oorkundlich beleggen lett sück dat nich, aber: „Man möchte (…) angesichts des Übergewichts der Kankena in Reepsholt und ihrer späteren Position in Wittmund annehmen, das am ehesten ein Kankena als Befehlshaber dieser Burg in Betracht kam.“ Um 1370 wurr de Wittmunder Kark up Drängen vun de führend oostfreesch Hööftlingsfamilie tom Brok to en Wehrkark utbaut, de ok as Borg betekent wurr. Dör de Laag an de inbraaken Harlebucht wurr Wittmund in de Utnannersetten vun de oostfreeschen Hööftlinge mit de Hanse rintrucken. Eenzelt Hööftlinge hebbt den Vitalienbröers Ünnerschlupp up hör Kaperfohrten tegen hansisch Scheep gewährt. Ok de Wittmunder Haven deen as en deroordigen Basis. 1400 hebbt de Hamborger de Wittmund Borg erobert, de an' 3. Mai övergeven wurr. In dat 15. Johrhunnert keem dat dör Heiraaten to Verbinnen tüschen de Familien Kankena un Attena ut Dornum. Beid weern in Utnannersetten vun führend Hööftlingen um dat Errichten vun en Vörherrschap in de Region verwickelt. De Kankenas hebbt tonächst den Hööftling Focko Ukena in sien spoodriek Kamp tegen de tom Brok ünnerstütt, de de führend Rull in Oostfreesland an sück rieten wullen. An den Sieg vun Ukena in de Slacht up de Wild Ackers (1427) weern de Kankenas bedeeligt. As sück aber Ukena anschicken dee, nu ok de Vörherrschap vun de oostfreeschen Hööftlinge to övernehmen, keem he in Oppositschoon to anner Hööftlinge ünner de Führung vun de Familie Cirksena, de de letzt Parteigänger vun Ukena 1433 överwältigt hebbt. Sibet Attena kreeg 1454 as Neffe un trüe Gefolgsmann vun den eersten oostfreeschen Grafen Ulrich Cirksena de Rechte in Esens. Ebenfalls 1454 hett he Ulrich Cirksena gegen Tanne Kankena in Wittmund ünnerstütt, hett de sien Borg dor besett un hett hüm verdreeven. Söben Johr later hett he hüm mit sien Rechten in Dornum affunnen, siet jedem Tietpunkt weer Wittmund för de Kankena endgültig verloren. Sibet Attena nömm sück all siet 1455 Hööftling to Esens, Steesdörp un Wittmund. Dormit konkretiseer sück dat Harlingerland as Herrschapsterritorium, Hööftoort weer aber Esens. Neetiet bit 1744 Van 1522 bit to sien Dood 1540 weer Balthasar vun Esens Hööftling vun de oostfreesch Herrlichkeiten Esens, Steesdörp un Wittmund un dormit Herrscher vun dat Harlingerland. Balthasar is ahn Nahkommen storven un so full dat Harlingerland an Graf Johann II. von Rietberg, den Söhn vun Balthasar sien Süster Onna vun Esens. Johann II. weer mit Agnes Gräfin vun Bentheim-Stemmert verheiraadt. Dat Paar harr twee Döchter. 1557 wurr Johann II. Vun den Nedderrhiensch-Westfälschen Riekskreis upgrund mehrerer Vergehen to Haft veroordeelt, in de he 1562 storven is. Deshalb övernehm 1557 de Gräfin Agnes för hör Döchter de Regeeren. 1567 hett se as Regentin Agnes Gräfin Rietberg den Flecken Wittmund dat Stadtrecht geven. In dat 17. Johrhunnert sünd disse Stadrechte weer verfallen un wurrn eerst 1929 nee vergeven. 1584 wurr de Oort up en Koort Witmondt nömmt. Later kreeg he in' Rahmen vun de gräflich Neeordnung en Ämterverfaaten un wurr as Amt führt. Eerst 1600 full dat Harlingerland, also ok Wittmund, dör politisch un familienbedingt Tosommensluuten endgültig an Oostfreesland, In' Berumer Vergliek, en an' 28. Januar 1600 up Borg Berum tüschen den Grafen Enno III. un dat Huus Rietberg aafslooten Verdrag, wurr de Aftreden vun dat Harlingerland un de Modalitäten vun de finanziell Entschädigung regelt. 1607 kreeg Wittmund dat Marktrecht vun Graf Enno III. Dat Harlingerland bleev den Grafen hörig. Landstände, as se sück in Oostfreesland herutbildt harrn un de 1611 in den Osterhusischen Akkord hör Rechter sekerstellt sehn, geev dat in't Harlingerland nich. Stattdessen wurr in Esens en fürstliche Kanzlei för de Verwalten vun de Landstreek inricht. Dat Harlingerland hörr aber liekers to de Grafschap Oostfreessland. In' Dartigjohrigen Krieg weer Oostfreesland woll nich Schauplatz vun Kamphandlungen, wurr aber vun de Truppen as Verhalensruum bruukt. Dreemal (1622–1624, 1627–1631 un 1637–1651) sünd frömd Truppen nah Oostfreesland intrucken, worünner ok dat Harlingerland to lieden harr. Besünners stark bedrapen weer de Region vun de Besetten dör de Mansfelder (1622-1624). Wiels den Krieg is in Oostfreesland ok de Pest utbraken, Doodentallen för dat Rebeet sünd aber nich dokumenteert. In dat 17. Johrhunnert hett man wiet Deelen de Harlebucht weer vun dat Meer afrungen. Nah'nanner wurrn de Weermer Altengroden (1617), de Enno-Ludwigs-Groden (bis 1658), de Klein-Charlottengroden (bit 1677), de Groß-Charlottengroden (bit 1679) un toletzt de Sophiengroden (bit 1698) wunnen. Deelen vun dat indiekt Land leegen up ollnborgisch Rebeet, dat mehr an Land wurr gemeensam bewertschapt un nah dat Afmaken vun de Golden Lien up beid Länner updeelt. Dem entsprekend wurr de Anlaag vun en nee Siel as Entwaterungsdörlass nödig: Up dat old Funnixer Siel folg 1658 dat nee Funnixer Siel. In dat 16. un 17. Johrhunnert entstunn in Oostfreesland de Typus vun dat Gulfhuus. Achtergrund weern Landgewinnensmatnahmen un verbeterte Entwässerung in den Maschen, de en intensiveren Ackerbau mögelk maken deen. Dormit steeg de Platzbedarf för (Frücht-)Lagerflachen up de Hööf, den dör den Bau vun de Gulfhüüs entspraken wurr. In de Maschen nöördlich vun de Karnstadt wurr disse Huustyp dör de in goot Johren riek Arnt tomeest in gröttere Bauwies erricht. De dorto bruukt Backsteenen wurrn meest in' Feldbrand herstellt. Vun de Wiehnachtsflut 1717 weer Wittmund in stark Umfang bedraapen. Nah en Översicht ut de Tiet vun den Predikanten Jacobus Isebrandi Harkenroth keemen in dat Amt Wittmund, dat den Grootdeel vun dat hüüdig Stadtrebeet umfaaten dee, 373 Minschen in den Flooten um. Meest 1500 Stück Veeh (Koii, Peer, Swien un Schaapen) sünd afsaapen. 86 Hüüs wurrn vun de Watermassen kumplett un wiedere 325 deelwies zerstört. 1729 wurr de nächste Groden, de Carolinengroden, indiekt. An sien Noordtipp wurr weer en nee Sieloort Clienensiel anleggt, de in de folgend 150 Johren – vun Schwankungen ünnerbraken – en wichtigen Platz ünner de oostfreesch Havenöörd innehm. Um den Oort to besiedeln, leet de Landsherr sogor in nedderlannsch Zeitungen insereeren, um passend Interessenten in den Oort to trecken. In dat nee Groden wurrn 1730 all mehr as 20 Grundstücke in Arvpacht utgeven. Eerste preußisch Herrschap (1744–1806) 1744 full Oostfreesland dör en Exspektanz an Preußen. Dormit gung ok de ünnerscheedlich verfaatensrechtliche Stellung vun dat Harlingerland binnerhalv vun Oostfreesland to Enn'. De Kanzlei in Esens wurr uplööst. In de tweet Hälft vun dat 18. Johrhunnert entwickel sück Wittmund för mehr as en Johrhunnert to'n Middelpunkt vun den oostfreeschen Peerhannel, en Funktschoon, de bit dorhen Weener tokommen weer. Peer wurrn vun dor bit nah Süüddüütschland, Belgien, Frankriek un Italien verköfft. De franzöösch Revolutionskrieg van 1793 bit 1795 un de ansluutend Freeden vun Basel hebbt de oostfreesch Schippfohrt begünstigt, de ünner de neutral preußisch Falgg fohren dee. De landwertschaplich Göder vun de Region wurrn besünners in de Nedderlannen un nah England utführt. Dorvan hebbt vör allen de Maschen in den Noorden vun Wittmund profiteert, aber ok de Haben- und Sieloort Clienensiel as Umslagplatz, de en gewaltigen Upswung nehm: „Durch den lebhaften Handelsverkehr überflügelte Carolinensiel in wirtschaftlicher Hinsicht rasch seine Nachbardörfer.“ Disse Upswung lett sück ok an de Inwahnertallen afleesen: Weern 1758 in Clienensiel eerst rund 200 Inwahner to verteken, steeg de Tall bis 1793 up 749 un bit 1821 (trotz wertschaplich Rückslääg in de Tüschentiet) up 1618. Utdruck vun de tonehmend Bedüüden vun den Oort is ok en Sakralbau. De Kark wurr an' 20. Oktober 1776 weeht. All 1765 wurr de Friedrichsgroden indiekt. Unmittelbor nördlich vun Clienensiel entstunn an de Münn vun de Harle de nee Friedrichsslüüs, de wiederhenn de Tofahrt to den Haben mögelk maaken dee. Groden un Slüüs wurrn nah Friedrich den Grooten nömmt. In' Süüden un Westen vun dat Stadtrebeet, dat tegen Enn' vun dat 18. Johrhunnert noch grootrüümiger vun Neddermeer un vör allen Heid bedeckt weer, sett en tonehmen Koloniseeren vun disse Ödflachen in. So entstunn bi Leerhaaf etwa af 1796 Rispelerhelmt as Riegensiedlung up en schmalen Sandrügg, de in dat Wiesmoor rin recken dee. Bit 1823 steeg de Inwahnertall so nah un nah up 23 Kolonisten, de in veer Hüss leven deen. Ok in den Oortsdeel Müggenkroog geev dat to Anfang vun dat 19. Johrhunnert en starker Besiedlung, de de Tall vun Inwahners bit 1823 up 70 stiegen leet. Nee besiedelt wurrn in dissen Tietruum ok de Orrtschapen Upstäe, Negenbargen un Jackstäe in de Gemarkung Burhaaf. „Die Siedler kamen zum größten Teil aus den Nachbardörfern. Es waren in der Regel Arbeiter und Warfbesitzer der nächsten Geestgemeinden.“ Vun Holland to Hannober (1806–1866) Nah den Freeden vun Tilsit full Wittmund 1806 tonächst an dat Königriek Holland, un, nahdem sück Frankriek dat 1811 aneegnet harr, an dat Napoleoonsch Kaiserriek. Nah den fehlslahn Russlandfeldtoog vun Napoleon keem dat in dat benahbert Ollnborger Land to en spontan Upstahn vun Buer tegen de Franzosen, de up dat Wittmunder Rebeet övergreep. An' 24. März 1813 geev dat in' Süüden vun Wittmund bi Rispel en Gefecht tüschen Upsternaatschen un de franzöösch Besetter, da de aber winnen deen. Fiev Buern keemen dorbi to Dood. Nah de Napoleoonsch Kriegen full Wittmund nah en kört preußisch Intermezzo (1813–1815) mit dat gesamte Oostfreesland to dat Königriek Hannober. Twee Johr later geev dat en Ämterreform, de dat hüüdige Stadtrebeet betrapen dee. De Oortschap Aardörp wurr ut dat Amt Auerk utgleedert un dat Amt Wittmund toordnet. So hett man denn ok mit de Oortschap Leerhaaf mitsamt Umgebung, dorünner de hüüdig Stadtdeel Hovel, ut dat Amt Freebörg in dat Amt Wittmund verfohren. De dree hüüdig Stadtdeelen in' Süüden vun dat Stadtrebeet tellen ut dissen Grund nich to dat historsch Harlingerland, de Rest vun dat Stadtrebeet aber woll. De letzt groot Stormfloot 1825 an de oostfreeschen Nordseeküst führ to zmfangriek Diekbrööken. Ok in dat Wittmunder Maschrebeet stunnen völ Hööf un Land ünner Water. Wertschaplich swaak Buern mussen ehrn Hoff an Standesgenossen mit mehr Geld verkoopen oder an Lüüd ut de Städer, de de Hööf as Kapitalanlaag sehn hebbt un de in Tietpacht wiedergeeven deen. För dat Johr 1843 sünd in den Karnoort Wittmund 297 Hüüs mit 1999 Inwahners dokumenteert. Dat geev een Branntwienbrenneree, veer Beerbrauereen, twee Kattundruckereen un dree Kalkbrennereen as ok mehrere Veehhandlungen, Baumaterialienhandlungen, Pöttkereeen un en Wien- un Kornhandlung. As in dat Königriek Hannober 1859 en Ämterreform vörnommen wurr, full dat Amt Freebörg an dat Amt Wittmund. Weer to Preußen: Kaiserriek Af 1866 weer Oostfreesland weer en Deel vun Preußen. As dat nächstliggend preußisch Rebeet weer Wittmund van 1873 bit 1919 as Upsichtsbehörde för dat Königliche Preußische Jadegebiet an' Jadebusen toständig. Preußen harr dor mit den Jade-Verdrag van' 20. Juli 1853 en 313 Hektar groot Rebeet to Errichtung vun en Stüttpunkt för de preußisch Marine köfft. An' 17. Juni 1869 kreeg dat Rebeet den offiziellen Naam Willemshaven. 1873 kreeg Willemshaven de Stadtrechte un hörr vun dor an as Exklave tonächst to dat Amt Wittmund, later to den Landkreis Wittmund (bit 1919). Dat Land Preußen övernehm tonächst de Ämtergleedern mit de bestahn Ämter Auerk, Berum, Emden, Esens, Leer, Stickhausen, Weener un Wittmund. Af 1884 keem dat to den Övergang vun dat Ämterwesen in de Landkreisstruktur. In Oostfreesland entstunnen de Landkreise Auerk, Emden, Leer, Nörden, Weener un Wittmund, as ok de kreisfree Stadt Emden. De zentraal binnerhalv vun den Kreis liggen Flecken Wittmund wurr an' 1. April 1885 Sitt vun den Landkreis Wittmund (bildt ut de Ämter Esens un Wittmund), ofschons Esens nich blots dat historsch Zentrum vun dat Harlingerland weer, sonnern to de Tietpunkt ok de Stadtrechte un mehr Inwahners harr (2283 Inwahner tegenöver 1901 in Wittmund). „Auf lokaler Ebene angestellte Überlegungen darüber, ob Esens, Wittmund oder gar Wilhelmshaven Sitz der neuen Kreisverwaltung sein sollte, entschied der Oberpräsident [in Hannover] am 22. Mai 1884 kurzerhand mit der Feststellung: Daß der Landrath des Kreises Wittmund seinen Sitz in dem gleichnamigen Orte zu nehmen haben wird, betrachte ich außer Zweifel.“ Dat Kreishaus in Wittmund entstunn 1901, bit dorhen weer de Kreisverwalten in dat hüüdig Amtsgerichtshuus ünnerbrocht. Ebenfalls 1901 wurr Hovel sülvständig, dat bit dorhen to de Gemeend Leerhaaf hörrt harr. Bi hör Grünnen harr de Gemeend Hovel en Flach vun knapp 13 Quadratkilometer un 469 Inwahner. Bit to de Kommunalreformen um 1970 bleev dat de letzte groot Verännern in den geografisch-administrativen Beriek vun dat Stadtrebeet. In de tweet Hälft vun dat 19. Johrhunnert entstunnen up dat Kreisrebeet mehrere Forsten, dorünner ok in Wittmund. Achtergrund weer de Uplöösen vun de staatlich Schaaperee Hohehahn (1865). Bit dorhen weern en groot Antall vun Schapen up de Heidflachen up Weid. Nahdem de Schaaperee instellt weer, wurrn de Flachen upforst. Nahdem dat Afslooten weer, wurr de Wittmunder Wald 1893 to'n Staatsforst verkloort. Upforst wurr todem de Collrunger Forst in' butersten Süüdwesten vun dat Stadtrebeet. De Hafenoort Clienensiel hett in de tweet Hälft vun dat 19. Johrhunnert immer mehr an Bedüüden verloren. Hööftgrund weer dat Upkommen vun dat Dampschipp, dat den Segler aflöösen dee. De Hafen kunn de grötter Scheep nich mehr bewältigen, wiels dat Fohrwater to leeg weer un man dat blots mit hooch Kosten utbauen kunnt harr. Weern 1879 noch 40 Scheep in den Sieloort to Huus, sunk de Tall up 20 in dat Johr 1885 un söss in dat Johr 1895. Politisch weern in disse Tiet de Liberalen un in eerste Lien de Natschonalliberalen tonangeevend. En sozialdemokraatsch Arbeitervereen entstunn eerst 1908, wat mit den den leegen Industiealiseerengraad in Wittmund to doon harr. Allerdings hebbt sück de Nähe to de Havenstadt Willemshaven un de Pendlerströöms dorhen positiv up de Billen vun en sozialdemokraatschen Vereenigung utwirkt. De Utbröök vun den Eersten Weltkriegs bedüüd för de Wittmund Mannlüüd dat Inberoopen in dat Oostfreesch Infanterie-Regiment Nr. 78. Wiels den Krieg entstunn af 1916 up en tovör dör en Waldbrand afsengt Deelstück vun den Wittmunder Wald de Flegerhorst Wittmundhafen. Dor weern Zeppeline statschoneert. Etwa 600 Militärangehörige sünd in den nee entstahn Garnison inrückt. Weimarer Republiek Eenig Daag nah den Anfang vun de Novemberrevolutschoon, de blots wenig Kilometer vun Wittmund weg, up de Schillig-Reede vör Willemshaven, anfung, entstunn in Wittmund an' 10. November 1918 en Suldatenraat. De wurr vun Angehörigen vun de Wittmundhafen statschonierten Flegereenheiten bild. En Arbeiterrat hett sück an' 14. November in en Wittmunder Wertschap grünnd, etwa 600 Lüüd nehmen an de Grünnen deel. De deen in eerste Lien dorto, de apenlich Oordnung uprecht to hollen un weer weniger as in anner Öörd vun Liddmaaten vun de USPD un de SPD domineert. In dissen Raat weer ok en Buer, een Afkaat un een Beamter vertreden, neben Arbeiters todem dree Handwarker för de produzeeren Stände. „So ist es auch nicht verwunderlich, daß sich die Mitglieder des Rates zum großen Teil decken mit den Mitgliedern der Fleckensvertretung vom März 1919.“ Ok in Clienensiel harr sück en Arbeiter- un Suldatenraat bildt. De Arbeiter- un Suldatenräte wurrn an' 25./26. Februar 1919 uplööst. Bi de eerst Wahlen to de Weimarer Natschonalversammlung 1919 keemen de Parteien vun de Weimarer Koalitschoon up rund 80 Perzent vun de Stimmen. Dorvan hett alleen de DDP de afsluute Mehrheit vun de Stimmen in' gesamten Landkreis halt. De Landkreis hett also vörwiegend links liebarl wählt. Ok bi de Wahl to de preußeisch Landsversammlung een Week later hett de DDP den Sieg schafft. Besünners völ Stimmen kreeg se in den Karnoort Wittmund mit 61,8 % un in den lateren Stadtdeel Eggeln mit 70 %. Aber all bi de Rieksdagswahl 1920 sünd die Linksliberalen inrabken un fullen vun afsluuten Mehrheit in' Landkreis up 17 %, wiels se in den Karnoort Wittmund immerhen noch up 30,3 keemen. Dorvan deen besünners de natschonalliberal DVP un deels ok de DNVP. De Sozialdemokratie speel in Wittmund blots en gering Rull; de SPD keem up 5,5 % vun de Stimmen in Wittmund, wiels dat in gesamten Landkreis etwa 10 % weern. Beid Ergevnisse bleven aber wiet achter de Ergevnisse vun dat gesamte Riek. „Erstaunlicherweise“ geev dat 1920 in dat börgerlich-liberal Wittmund ok en Parteisektschoon vun de KPD, de man aber blots en minn Toloop harr. Af etwa 1923 funn in' Landkreis Wittmund en spörboren Schwenk nah rechts statt. In dat Johr wurrn in den Kreis mehrere Oortsgruppen vun den Stahlhelm grünnd, in de Kreisstadt an' 30. Januar 1923. Disse Bund der Frontsoldaten funn in de nächst Johren enormen Toloop, ebenso de Jöögdorganisatschoon Jungstahlhelm. En Oortsgrupp wurr ok in Clienensiel grünnd, in dat Folgejohr todem in Burhaaf un Buttfoor. De Stahlhelm weer vör allen in de Oortschapen nöördlich vun Wittmund aktiv, wiels süüdlich vun de Kreisstadt in de Folgejohren de NSDAP gau to de führend Kraft in dat rechtsradikal Spektrum wurr. Bi de Rieksdagswahl 1924 is in' Landkreis Wittmund eerstmals de Völkischsoziale Block up den Plaan treden, en Tosommensluss ut Düütschvölkisch Freeheitspartei un NSDAP. En Kreisverband wurr an' 26. April 1924 in't Leven roopen. Bi de Völkischen is in de Folgejohren de Schoolmeester Heinrich van Dieken ut Clienensiel een vun de Hööftredners ween. De Wahl in' Mai broch den Völkischen en Stimmenandeel vun 46,4 %. Dorto keemen noch wiedere 14,6 % för de DNVP, so dat de extrem Rechte in' Landkreis all tosommen etwa 61% vun de Stimmen halen kunn. Besünner gooden Toloop harrn de Völkischen in' Süüden vun den Landkreis, neben eenig Öörd vun de hüüdig Gemeend Freebörg ok in' Süüden vun Wittmund: In Aardörp harrn 74,6 % de Völkischen wählt, in Leerhaaf insgesamt 78,4 %. De Hoochborgen vun de Rechten leegen ahn Utnahm in de Geest- un Moorrebeeden, wo de Lüttbörgers, as ok Lütt- un Middelbuern in Folg vun de Inflatschoonskrise de „die wirtschaftliche Existenzsicherheit unter den Füßen wegzuschwimmen begann“. De Utnahm weer de Küstenoort Clienensiel, wo de baben upführt Schoolmeester van Dieken aktiv weer. De ehemals starke DDP kunn sücl blots in' Karnoort Wittmund noch eenigermaaten hollen un wurr mit 17,5 % tweetstarkste Kraft achter de Völkischen, ansonsten bleev se in dat hüüdig Stadtrebeet ahn Belang. Vun en Versammlung vun de NSDAP in' Karnoort Wittmund weer in' März 1929 to lesen. In' Februar 1930 hett sück den en Oortsgrupp grünnd. 1931 keemen Oortsgruppen in Aardörp un Leerhaaf dorto, in dat Johr dorup in Willen. Nah Grünnen vun de eerste SA-Verbannern keem dat in' Februar 1931 to en Upmarsch vun NSDAP un SA up den Wittmunder Marktplatz. Tüschen den Rechten un SPD-Anhängers keem dat in de Endjohren vun de Weimarer Republiek mehrfack toTosommenstöten, so etwa 1930 bi en SPD-Veranstaltung mit den Leeraner Rieksdagafordneten Hermann Tempel. Ok mit de – sowieso in' Landkreis Wittmund recht unbedüüdend – KPD keem dat to Tosommenstöten, so bi en Saalveranstaltung 1932 in Buttfoor, bi de 20 Kommunisten ungefähr 300 Rechten tegenöverstunnen. Dor bleev dat aber blots gegensiedig Schimperee. Stütt kreegen de Rechten all siet Midden vun de 1920er Johren vun dat führend Lokalblatt Anzeiger für Harlingerland, de sück dör eensiedig Berichterstattung hervör doon un dat in’ November 1932 mit den Bidrag kommenteeren dee: „(…) daß wir dem nationalsozialistischen Gedanken von Vornherein Achtung erwiesen haben, schon in einer Zeit, als er von sehr wenigen verstanden und gebilligt wurde.“ Dorneben weern ok eenig Schoolmeesters un mehrere Pastoren, de later den Düütschen Christen bitreden sünd, in’ Sinn vun de Völkischen un later vun de Natschonalsozialisten aktiv. Dementsprekend hebb de Natschonalsozialisten tegen Enn’ vun de Weimarer Republiek in’ Landkreis Wittmund eenig vun hör best Ergevnisse in de Provint Hannober un deels doröver herut schafft. 1929 kreeg Wittmund ok weer de Stadtrechte, de se all um 1500 harrn, aber in de Folgetiet ok weer verloren harr un vun dor of an as Flecken gull. Siether is Wittmund ok kommunalrechtlich de Kreisstadt vun den Landkreis. Natschonalsozialismus An' Avend vun den 30. Januar 1933, den Dag vun dat „Machtgriepen“, hebbt rund 150 SA-Liddmaaten en Fackelumtrecken dör de Wittmunder Binnenstadt makt. Vör de Rieksdagswahl in' März 1933 harrn de lokalen SPD- un KPD-Vertreder in' Landkreis Wittmund noch versöcht, en Eenheitslist vun de beid Arbeiterparteien uptostellen. Dat wurr den lokalen KPD-Funktischonären vun de hör Bezirksleitung in Bremen aber utdrücklich ünnerseggt. Bi de Rieksdagswahl in' März 1933 keem de NSDAP in' Kreis Wittmund up 71 % vun de Stimmen, tosommen mit de DNVP keem se up 86 %. De NSDAP-Funktschonäre hebbt dorup hen sämtlich Raathüüs in de Gemeenden vun den Landkreis besetten laaten, wat ahn Wedderstand passeer. Rund 150 SA-Männer trucken an' Mörgen vun den 6. März to dat Wittmunder Raathuus un hebbt dat Bowark besett. Zitat: Der Übergang von der Republik zum nationalsozialistischen Herrschaftssystem durch die Machtergreifung Hitlers am 30.1.1933 kam für Wittmund mehr oder weniger ‚zwangsläufig‘. Die NSDAP hatte im hiesigen Landkreis schon viele triumphale Erfolge feiern können, so daß die eigentliche Machtergreifung keine besondere Aufregung mehr hervorrief. Inge Lüpke-MüllerDer Landkreis Wittmund zwischen Monarchie und Diktatur, S. 76 Ok up de kommunale Ebene hebbt sück de Natschonalsozialisten Infloot sekert, ok wenn dat bi de Wahlen to de Stadtverordnetenversammlung un to'n Kreisdag wiederhenn Eenzelpersonen oder lokal Listen in de Kommunalvertretungen wählt wurrn. In de eerst Stadtverordnetenversammlung in Wittmund an' 30. März 1933 wurr beslooten, mehrere Straaten ümtobenennen, dorünner de Bahnhoffstraat in Adolf-Hitler-Straat, as ok Hitler de Ehrenbörgerschaft to verlehn. Neben den Landraad bleev ok de Börgermeester in't Amt, wiel beid den Natschonalsozialisten tovör nich allto unangenehm upfallen weer. Jöden weern nah 1933 as överall in Düütschland en tonehmend Verfolgen utsett, wat dorto führen dee, dat se utwannert sünd. De letzte Prediger, Lehrer un Kantor, Abraham Straßfeld, is an' 27. März 1935 mit sien Familie in de USA ut. De Synagoog wurr in' Juni 1938 vun de jöödsch Gemeeende an en Koopmann to'n Afbröök verköfft, so dat se bi de Novemberpogrome 1938 all nich mehr vörhannen weer. Anner Hüüs vun Jööden wurrn bi de Pogrome upbraken un plünnert. 20 Gemeendliddmaaten wurrn tosommen dreeven un an' annern Dag tosommen mit etwa 200 anner jöödsch Oostfreesen nah Ollnborg brocht, vun wo se in dat Konzentratschoonslager Sachsenhausen deporteert wurrn. Eerst nah un nah wurrn se weer free laaten. De Jöödsch Gemeend hett sück nah de Pogrome gau uplööst. An' 16. April 1940 wurr Wittmund vun den Kreisoberinspekter för „judenfrei“ verkloort. Twee Inwahner vun Hovel wurrn wiels de NS-Tiet wegen en arvbedingt Loopbehinnern dwangssteriliseert. In den Leerhaaf keem dat to nahwiest 12 Dwangssterilisatschonen. Dat Uprüsten vun dat Dart Riek gung ok an Wittmund nich vörbi. Ton' tweeten Mal nah 1916 wurr de Flegerhorst Wittmundhafen Standoort vun en fleegend Verband. Dor weern siet Enn vun de 1930er Johren Jagdfloogtüüch vun de Luftwaffe statschoniert, siet 1944 ok dat eerste Floogtüch, dat de 1000-km/h-Marke dörbreeken dee, de raketenbedreeven Affangjäger Messerschmitt Me 163. Wiels den Tweeten Weltkrieg geev dat up dat Stadtrebeet verscheeden Kriegsgefangenenlager, in de Angehörige vun mehreren Natschonalitäten ünnerbrocht weern. In Burhaaf weer bispeelswies 42 Russen un 60 Franzosen interneert, in Blersum tüschen 18 un 28 Personen, 80 % Belgier un 20 % Franzosen. In Buttfoor geev dat en Gefangenenlager för 60 Franzosen. Ok in anner Oortsdeelen geev dat sückse Lager. De Insassen wurrn meest in de Landwertschap insett. De Flegerhorst Wittmundhafen weer mehrfak Teel vun allieert Bombereenheiten. Bi dat Afsmieten vun Bomben wurrn ok de Oortschapen ümher in Mitleedensschap trucken, tomeest dör „verirrte“ Bomben. De Karnoort sülvst wurr in' Gegensatz to de Nahberstadt Esens nich Teel vun en direkten Angreep. In't Stadtrebeet, ünner annern in Asel, wurrn utbombt Lüüd ut Willemshaven in Notunterkünften ünnerbrocht. Dat Kriegsenn' verleep up dat hüüdig Wittmunder Stadtrebeet kamplos. Kanaadsch un poolsch Eenheiten weern bit Anfang Mai 1945 in den Ruum Grootfehn, ruchweg 15 Kilometer süüdwestlich vun Wittmund, vördrungen. Nah de Kapitulatschoon vun de Wehrmacht wurrn in Oostfreesland nöördlich vun den Ems-Jade-Kanal, also ok in dat Wittmunder Stadtrebeet kriegsgefangen düütsch Suldaten ünnerbrocht, de eerst so nah un nah nah Huus gahn kunnen. Nahkriegstiet De Landkreis Wittmund nehm nah den Tweeten Weltkrieg en groot Tall vun Flüchtlings ut de Oostrebeeden vun dat Düütsch Riek up. Dorvan weern nich blots de Gemeenden in't Moor un up de Geest bedrapen, sonnern in hooch Maat ok de Marschrebeeden. Se weern wegen hör hooch landwertschaplich Produktivität en Teel vun de Flüchtlings, de för sück dor en stabil Nehrenslaag meenen to finnen. Dör tonehmen Mechaniseeren gungen nah den Krieg mehr un mehr Arbeitsplatzen in de Landwertschap verloren. Dormit folg Wittmund en allgemeenen Trend in Düütschland un anner Länner. Wiel aber de Stadt as ok de bald gor nich industrialiseert weer, gevv dat wenig Alternativen för Arbeit direkt för de Huusdöör. Völ Flüchtlings, de eerst kört tovör in den Landkreis kommen weern, hebbt de ok gau weer verlaaten un gungen in Regionen, wo man mehr Geld verdeenen kunn. Nah den Krieg nehm aber ok de Tall vun de Utpendler mit dat Teel Willemshaven wieder to. Dorto keem en Wark vun den Schrievmaschinenhersteller Olympia Werke in den Schörtenser Stadtdeel Roffhuusen, dat sück dor nah den Krieg ansiedeln dee. 1965 weern in dat Wark Arbeitnehmer ut meest all Dörper ut dat Kreisrebeet, vör allen den ööstlichen un süüdlichen Deel, also ok ut den Wittmunder Ruum, beschäftigt. Teihn Perzent vun all Olympia-Beschäftigten sün d dormals ut den Landkreis Wittmund inpendelt. In de Stadt Wittmund geev dat bescheeden Ansatzen vun en Industrialiseeren, ünner annern dör en Twiegwark vun den Rietversluss-Hersteller Opti. Nahdem sück all 1956 en Bade- un Verkehrsvereen Clienensiel grünnd harr, wurr in de folgend Johrteinten der Tourismus in den Küstenoort utbaut. So entstunnen Kurinrichtungen, nee Campingplatzen, Hotels un Pensionen as ok Marinas. Ok en Badestrand wurr westlich vun Harlesiel upspöölt, wo ebenfalls 1956 de letzt Indiekensmaatnahm up dat Stadtrebeet stattfunnen harr. De Rückgewinnen vun de Harlebucht weer dormit nah mehreren Johrhunnerten afslooten. Dat Harlesiel kreeg en nee Schöppwark. Siet 1961 is Wittmund weer Garnisonsstadt. To'n darten Mal in de Stadthistorie wurr en Verband vun de Luftwaffe dorhen verleggt, dat Jagdgeschwader 71, dat ok noch hüüd dor statschoneert is. In den Oortsdeelen vun dat Stadtrebeet nehm nah den Krieg de Tall vun de landwertschaplichen un gewerblichen Bedrieven af. Bispeelswies geev dat in Buttfoor 1950 noch 37 nichtlandwertschaplich Bedrieven mit 77 Beschäftigten, 1970 dorgegen blots noch 13 Bedrieven mit 26 Beschäftigten. 2005 geev dat denn blots noch 7 Bedrieven. Bi de Kommunalreform 1972 wurrn 13 umliggend Dörper nah Wittmund ingemeendt. De Stadt wuss dormit up hör hüüdig Grött vun rund 210 Quadratkilometers an. Nah de neddersasssisch Gemeendereform 1972 funn 1977 ok en Kreisreform statt mit dat Teel, lüttgere Landkreise to gröttere Kreise tosommentoführen un dormit leistungsfähigere Kreise to schaffen. De Kreis Wittmund wurr in' Rahmen vun disse Reform mit den (inwahnerstarkeren) Landkreis Freesland in dat Ollnborgsche to'n neen Landkreis Freesland verschmült, Kreisstadt wurr Wittmund anstatt Jever, de Kreisstadt vun den bitherigen Landkreis Friesland. Wegen de politisch un historsch bedingten Differenzen wurr 1980 nah en Klaag vör den Neddersassischen Staatsgerichtshoff in Bückeburg de Reform weer torüchdreiht. De Landkreis Wittmund besteiht siether weer in de Grenzen van 1977, Kreisstadt bleev Wittmund. Entwicklung vun de Stadtnaam De hüüdig Schrievwies vun den Stadtnaam Wittmund is siet 1434 nahwiest. Öllere Schrievwiesen sünd Wiedemund oder Wiedemundheim (um 1200) as ok Vytmunde oder Witmunde (um 1400). Över de Herkunft un Bedüüden vun de Naam gifft dat en Reeg vun Theorien. De Volksetymologie düüt Wittmund as Wiet Münn'''. En anner Düüden versöcht, den Stadtnaam vun dat freesch Wytumna (Lütt fuchtig Wiese) hertoleiten. En latienschn Oorsprung meent de Heimatforscher Heinrich Heyers to erkennen. Wittmund is dornah en ut vitis (Deenststaff vun en röömschen Centurios) un munitio (Befestigung) tosommensett Oortsnaam. He düüt um en röömschen Militärstüttpunkt hen, de den Landweg tüschen Eems un Werser afsekern dee. Nah en wieder Verkloren geiht Wittmund up Wittumb torüch, en witten Toorn, de sien Standoort up den Rickersbarg bi Eggeln harr un as Seeteken in de Harlebucht deen. Ok de Herleitung vun dat oltfreesch hwit (hillig) un munnek (Mönk) wurr in de Vergangeheit diskuteert. De Annahm, dat en Person achter de Oortsnaam steiht, geiht up en Oorkunn ut dat 12. Johrhunnert torüch. Dör disse Oorkunn wurr en vun Freesen ut Wiedemundheim (Heim vun den Wiedemund) makt Schenkung an dat Kloster Fulda begloovigt. Ingemeenden Wittmund un Auerk sünd de beid oostfreesch Städer, de sück bi de Neddersassisch Kommunalreform 1972 an' wietsten utdehnt hebbt. Se sünd dorüm ok de beid flachengröttsten Kommunen vun Oostfreesland un grenzen eerst sie de Kommunalreform direkt an'nanner. Wiels de Oortsdeelen Asel un Eggeln all to'n 1. Juli 1972 nah Wittmund ingemeend wurrn, keemen per 16. August 1972 ok Aardörp, Blersum, Burhaaf, Buttfoor, Harlesiel, Hovel, Leerhafe, Uttel un Willen dorto. De Gemeend Harlesiel wurr all 1968 ut de Gemeenden Beerm, Clienensiel un Funnix bildt. Inwahnerentwicklung Tüschen de Anfänge vun dat 19. un dat 21. Johrhunnert steeg de Inwahntertall vun de Stadt (bit 1929 Flecken) bannig düütlich van 1615 in dat Johr 1816 up knapp 21.000 in dat Johr 2011. Dat harr in’ Wesentlichen twee Gründe: eenmal keem dat dör dat Totrecken vun Heimatverdreeven nah den Tweeten Weltkrieg, de de Inwahnertall etwa verdüppeln dee; in noch völ düütlicher Utmaat hett sück aber ok dat Ingemeenden vun 13 Stadtdeelen (tovör Umlandgemeenden) in Tosommenhang mit de Kommunalreform 1972 bemarkbor makt, dordör hett sück de Inwahnertall etwa verdreefacht. Siet dem is Wittmund man blots noch wenig wussen. Kiekt man sück dat aber blots för dat hüüdige Stadtrebeet an, gifft dat dat nahfolgen Bild: De Anstieg vun de Inwahnertallen tüschen 1793 un 1845 is up de een Siet up de beter medizinisch Versörgen torüchtoführen. Up de anner Siet wurr in de Tiet, sünners nah 1815, de Kolonisatschoon vun de Moore weer upnommen, de 1791 vun de preußisch Verwalten tonächst torüchdrängt wurrn weer. In de Moor- un Geestrebeeden vun de Stadt steegen dordör de Inwahntertallen. Siet Midden vun dat 19. Johrhunnert führ disse Bevölkerungsöverdruck allerdings to höhgere Af- un Utwannern, wiel de Arbeitsmögelkeiten mit de Bevölkerungstonahm nich mithollen kunnen. Dat Glieker gellt ok för de Marschrebeeden, wo dat för de Landarbeiters nich noog Arbeit geev. Dat führ wiels de tweet Hälft vun dat 19. Johrhunnert to en Stagnatschoon un to’n Deel to en Rückgang vun de Inwahnertallen. Eerst siet dat fröh 20. Johrhunnert nehmt de weer to. Nah de Tweeten Weltkrieg wurrn up dat Stadtrebeet mehr as Dusend Ostflüchtlinge upnommen. Aber ok de funnen in dat folgend Johrteint nich noog Arbeit, so dat völ ok weer afwannert sünd. De Deeppunkt vun de Nahkriegstallen wurr Anfang vun de 1960er Johren reckt, ansluutend hebbt nee Industrieansiedlungen in de Ümgegend (vör allen in Willemshaven/Schörtens) nee Jobs brocht. De Inwahnertall up dat Wittmund Stadtrebeet steeg in de folgend rund veer Johrteinten bit to de Johrdusenwennen licht up 21.000 an, siet dem is se recht konstant. Religion De Christendomshistorie vun Wittmund un dat Harlinger Landreckt bit in dat 9. Johrhunnert torüch. In Burmönken, en Oortschaft, de siet de Reformatschoon to dat Wittmunder Stadtrebeet hörrt, befunn sück dat Johanniterkloster Kommende Burmönken, dat um de Wennrn vun 12. to'n 13. Johrhunnert grünnd wurrn weer. Dat wurr 1514 twei maakt un later as Steenbröök bruukt. An sien Existenz erinnert en mit en Johanniterkrüüz versehn Denkmal in dat Zentrum vun de Oortschaft Burmönken. All in 1420 wurr de Senkark Wittmund in dat Bisdom Bremen un en Oorkunn upführt. De Sendkark Wittmund weern de Karkspelen Middels, Blersum, Funnix, Beerm, Eggeln un Asel ünnerstellt. Ok de Oortsbeteken Berum un Isebenysze wurrd mit nömmt. De Sendkirchen harrn as regionale Ecclesia Matrix (Moderkark) de Upgaav, de Gloovenslehre in de ländlichen Rebeeden to vermiddeln. Um 1538/1539 keem in dat Harlingerland un de angrenz Rebeeden de Reformatschoon. De Besünnerheit in dat Harlingerland un den Grenzrebeeden weer, dat de Harlinger Regent Junker Balthasar vun Esens de lutherisch Gloovenslehre ünnerstütten un fördern dee, ofschons he sück tonächst mit den kathoolschen Hartog vun Geldern tosommen dee, um sien Herrschapsberiek weer to vergröttern.Verfolgte Prediger as de Pastoren Folkerts ut Aardörp oder Visbeck ut Burhaaf wurrn vun Junker Balthasar upnommen. 1538 hett de Harlinger Regent en Religionsgespräch tüschen den lutherischen Pastor Visbeck un den Wittmunder Prediger Pflücker, fröher Vörkämper up kathoolsch Siet, vermiddelt. Ok Junker Balthasar hett an dat Gespräch deelnommen. Dat Ergevnis weer, dat Pastor Pflücker nu ok to'n lutherischen Glooven överwesseln dee un de nee Lehre ok in de Wittmunder Kark predigen dee. Siet disse Tiet is dat old Harlingerland un de Grenzberieken lutherisch präägt. Radikale Strööms, as Ansatzen vun dat Dööperdom, kunnen in dat konservativ Harlingerland so good as kien Foot faaten. En röömsch-kathoolsch Karkengemeend geev dat eerst nah den Tweeten Weltkrieg wegen den Flüchtlingstostroom ut de ehmalge düütsch Ostrebeeden. Ansatzen vun freekiarklich Gemeendgrünnen geev dat up dat Wittmunder Stadtrebeet all vör de Wennen vun dat 19. to dat 20. Johrhunnert, se harrn aber kien Spood. Vun Willemshaven ut folgt 1949 de Grünnen vun de Neeapostoolsch Karkengemeend Wittmund. Jöden in Wittmund wurrn 1639 to'n eersten Mal oordkundlich beleggt. An de drehunnertjohrig Historie vun en jöödsch Geemeend in de Harlestadt erinnern mehrere Gedenkstäen. Christendom Evangelisch-lutherisch Karkengemeend De St.-Nikolai-Kark vun de evangelisch-lutherischen Gemeend steiht in dat Zentrum vun de Stadt un harr vermootlich dree Vörgängerbauwarken. De jetzig Kark stammt ut dat Johr 1776 un wurr deelwies dör en Lotterie finanzeert. De Gemeend is in dree Pfarrbezirke ünnerdeelt. Dat zentraal Büro vun de Karkengemeend, de ok twee Kinnergorodens in Wittmund bedrifft, hett de Anschrift Kirchplatz 3. In Asel befind sück en evangelisch-lutherisch Jöögdbillenstäe. Evangelisch-Freekarklich Gemeend De evangelisch-freekarklich Christen vun dat Wittmunder Stadtrebeet wurrn vun de Evangelisch-Freekarklichen Gemeend Jever un de Evangelisch-Freekarklich Gemeend Esens betrüet. In de Nahkriegsjohren geev dat in Wittmund-Isums ein evangelisch-freekarklich Notkark, de vör allen vun Flüchtling ut de ehmalge düütsch Ostrebeeden besöcht wurr. Röömsch-kathoolsch Karkengemeend De röömsch-kathoolsch Karkengemeend bild mit de Gemeenden in Auerk, Wiesmoor un Neestadtgödens en Pfarreiengemeenschap. De hörrt to dat Dekanat Oostfreesland vun dat Bisdom Ossenbrügge. Neeapostoolsch Gemeend De neeapostoolsch Karkengemeend Wittmund wurr 1949 grünnd, un Enn'n Februar 2018 uplööst. De verbleeven Liddmaaten wurrn de neeapostoolsch Gemeend Jever todeelt. Jödendom In Wittmund geev dat wiels en Tietruum vun rund 300 Johren en jöödsch Gemeend. Hör Anfänge gaht up dat 17. Johrhunnert torüch. De eerste konkrete Henwies up de Anwesenheit vun Jöden in Wittmund stammt ut dat Johr 1639. Nah 1933 utgrenzt un verfolgt, sünd völ Jöden in de Emigratschoon gahn. De in dat 18. Johrhunnert baut Synagoog vun de jöödsch Gemeend wurr, nahdem de Gemeend immer minner wurr, in' Juni 1938 vun de jöödsch Gemeend an en Koopmann up Afbröök verköfft. Se wurr dordör wiels de Novemberpogromen nich twei maakt, sonnern wurr all vörher afbraken. Dennoch wurrn ok in Wittmund Hüüs vun jöödsch Börger upbraken, hör Geschäfte un hör Privateegendom plünnert as ok 20 Gemeendliddmaaten tosommendreven. Vun de van 1933 bit 1940 in Wittmund ansässig Jöden wurrn 14 wiels den Holocaust ümbrocht. Up den jöödschen Karkhoff wurr an' 3. September 2000 en Gedenkstäe för de ermordeten jöödschen Börger vun Wittmund inweeht. Dor wurrd de Naams vun 48 – siet de Ergänzung vun de Naams vun Max un Josef Julius Neumark intüschen 50 - ermordeten Personen nömmt, de ut Wittmund stammen dee. An de jöödsch Gemeend wurrd todem mit en Gedenktafel an den Standoort vun de ehmalge Synagoog docht. Politik Binnerhalv vun Oostfreesland, dat bi Wahlen en traditschonell Hoochborg vun de SPD is, hett de ööstliche Rand vun de Region mit dat Harlingerland (un dormit ok de Stadt Wittmund) insofern en Sünnerrull, as de CDU dor stark vertreden is un bi Wahlen faken vör de SPD liggt. Blots in de Marschgemeenden mit hör fröher hooch Landarbeiter-Andeel harr de SPD all fröh Spood. In't Kaiserriek weer Wittmund, as de gesamte Landkreis, en Hoochborg vun de Liberalen un vör allen vun de Natschonalliberalen. In de eerst Johren vun de Weimarer Republiek hett sük dat so fortsett, bevör de Natschonalsozialisten dor all siet Midden vun de 1920er Johren en vun hör Hoochborgen in de Provinz Hannober harrn. Nah den Tweeten Weltkrieg harr tonächst de FDP de führend Rull: „Es schien, als sei hier ein Großteil der Wähler einfach in vornationalsozialistische Bewußtseinslagen und Verhaltensweisen zurückgekehrt.“ Bi de Bundsdagswahl 1949 kreeg de SPD in' Karnoort, in Asel un in de veer Marschgemeenden Funnix, Beerm, Buttfoor un Clienensiel de Mehrheit, in all anner Oortsdeelen kreeg de FDP de meest Stimmen. De CDU, de in ganz Oostfreesland eerst laat organisatorisch uptreden is, övernehm Anfang vun de 1950er Johren de führend Rull vun de FDP, de aber bit in de 1960er Johren aber ok noch düütlich Stimmenandeelen wunn. Bi de Bundsdagswahl 1961 hebbt de Liberalen in kien een Oortsdeel weniger as 10 Perzent vun de Stimmen halt, in dree Oortsdeelen tüschen 30 un 40 Perzent. De CDU wunn all bi de Bundsdagswahl 1953 de relative Mehrheit in de meest Oortsdeelen, blots in Uttel muss de FDP un in Funnix, Beerm, Clienensiel un Asel de SPD den Vörträe laaten. De Christdemokraten hebbt sietdem in Wittmund un in' Landkreis ehrn starksten Rückhalt ünner de oostfreesch Landkreise. Bi de Bundsdagswahl 1969 wunn de CDU in söss Oortsdeelen de afsluute un in dree wiederen de relative Mehrheit. In fiev Oortsdeelen wunn de SPD de relative Mehrheit. Siet de Bundsdagswahl 1972 hett de SPD in Wittmund düütlich uphalt, ok wenn se sietdem meest noch achter de CDU bleev. De „Willy-Brandt-Wahl“ 1972 broch de Sozialdemokratie, de bi natschonalen Wahlen in't Kaiserriek, in de Weimarer Republiek un in de Anfangsjohren vun de Bundsrepubliek nie de Ergevnisse harr as in dat westliche Oostfreesland, eerstmals de afsluute Mehrheit in söss Oortsdeelen un de relative in twee wiederen Oortsdeelen, dorünner de Karnstadt. Blots de Süüden vun dat Stadtrebeet mit Aardörp, Hovel un Leerhaaf, bleev ok bi disse Wahl fast in de Hand vun de CDU. Stadtraat De Raat vun de Stadt Wittmund besteiht ut 34 Raatsfruen un Ratsherren. Dat is de fastleggt Tall för en Stadt mit en Inwahnertall tüschen 20.001 un 25.000 Inwahner. De 34 Raatsliddmaaten wurrd dör de Kommunalwahl för jeweils fiev Johr wählt. De aktuelle Amtstiet fung an' 1. November 2011 an. Stimmberechtigt in' Raat vun de Stadt is buterdem de hööftamtlich Börgermeester. De letzt Kommunalwahl van' 11. September 2011 broch dat folgende Ergevnis: De Wahlbedeeligung bi de Kommunalwahl 2011 leeg mit 54,87 % en beten över den Dörsnitt vun Neddersassen mit 52,5 %. To'n Vergliek: Bi de vörherig Kommunalwahl van' 10. September 2006 leeg se bi 53,17 %. Börgermeester Siet den 1. November 2006 is de diplomeert Bankbedrievswert Rolf Claußen (CDU, intüschen parteilos) Börgermeester vun de Stadt Wittmund. De Wahl weer tosommen mit de dormalig Kommunalwahl van' 10. September 2006. Claußen wunn de Wahl mit 55,37 % vun de Stimmen gegen den parteilosen Alfred Siebolds. De Wahlbedeeligen leeg bi 53,18 %. Siet 2006 gellt in Neddersassen för Börgermeester en Amtstiet vun 8 Johren. Se is dormit um dree Johr langer as de vun de Liddmaaten vun den Raat. Vertreder in Land- un Bundsdag Wittmund hörrt to den Landdagswahlkreis 87 Wittmund/Inseln, de den gesamten Landkreis Wittmund as ok in' Landkreis Aurich de Städer Nörderneei un Wiesmoor, de Gemeend Dornum un de Inselgemeenden Juist un Baltrum umfaat. Dat Direktmandat för den Neddersassischen Landdag (Wahlperiood bit 2013) wunn bi de Wahl 2008 Hermann Dinkla ut Westerholt vun de CDU. He weer siet 1994 Liddmaat un van 2008 bit 2013 Präsident vun den Landdag. 2013 is he nich mehr för de Wahl antreeden. Nahfolger wurr denn as Landdagsliddmaat Holger Heymann vun de SPD. Bi de Landdagswahl 2008 geev dat folgend Verhältnisse: Wittmund hörrt to'n Bundestagswahlkreis Friesland – Wilhelmshaven. Direkt wählt Afordnete is Karin Evers-Meyer (SPD). Bi de letzt Wahl 2009 geev dat folgend Ergevnisset: Kommunale Finanzen De Stadt Wittmund kann ehrn Huusholt 2011 luut Plaan wohrschienlich utglieken. Upwennen vun 25,279 Millionen Euro stunnen Erträäg vun 25,296 Millionen in' Huushaltsplaan gegenöver. De Nettoneeverschuldung in' Investitschoonshuusholt bedrocht 2011 luut Plaan 88.000 Euro, de gesamte Schuldenstand vun de Stadt (inklusive Lasten ut de Vergangenheit) belöppt sück dorgegen up etwa 18,7 Millionen Euro. Stadtwappen Blasoneeren: In Grön twee schräg krüüzt golden Pietschen, överdeckt mit spulten golden Middelschild, över de en golden Loovkroon schweevt; dorin vörn en half swaart bewehrt root Adler an' Spalt, achtern övernanner twee swaart bewehrt root Borentatzen. Dat Wappen vun de Stadt Wittmund wurr 1930 vun dat Preußisch Staatsministerium verleeht. En nee Wappen besteiht siet 1973 un lehnt sück an de Bild in dat eerste Fleckensiegel ut de Tiet um 1500 an. De Adler in dat Wappen erinnert an dat Hööftlingsgeschlecht vun de tom Brok, dat bit in dat Johr 1420 Oortsherr weer. De Tatzen sünd en Minneseeren vun dat Borenwappen vun de Hööftlinsfamilie Attena, de siet 1457 Wittmund un later dat Harlingerland beherrsch. De Pietschen oder ok Geißeln un de Kroon hebbt de Attena as Teken för Wittmund bruukt, se hebbt vör dat Verleehn vun dat Wappen alleen den Inholt vun dat öllere Flelckenwappen bild. Städerpartnerschapen Siet den 3. Oktober 1997 ünnerholt de Stadt Wittmund en Städerepartnerschap mit de Gemeend Barleben in Sassen-Anholt. Kontakte tüschen Barleben un Wittmund gifft dat all siet 1990. Vör den Afsluss vun de Partnerschapsverdrag wurr över Johren utprobeert, of en Partnersxchap vun de beid Kommunen Sinn makt. De Partnerschap sücht en regelmatigen Kultur- un Sportuttuusch as ok wertschaplich Kontakte vör. De Tosommenarbeit wurr siet 2007 intensiveert. 2010 wurr de Partnerschap tüschen de beid Kommunen vun de Deutschen Gesellschaft e. V., Verein zur Förderung politischer, kultureller und sozialer Beziehungen in Europa in' Rahmen vun en Studie as een vun fiev bispeelhaft düütsch-düütsch Partnerschapen vörgestellt. Kultur un wat antokieken is Theater Wittmund is fast Speeloort vun de 1952 grünnd Landesbühne Niedersachsen Nord mit Stammhuus in Willemshaven, de jedes Johr bit to teihn Inszeneerungen in de Aula vun dat Schoolzentrum Brandenburger Straat wiest. De Aula bütt 271 Sitzplatzen. En fasten Theaterbau gifft dat in Wittmund aber nich. Kunst un Utstellungen De Kunstmiel vun de Stadt Wittmund wiest in dat Stadrebeet all tosommen elf Kunstwarken vun ünnerscheedlich Kunstformen, de en Spektrum vun natuurgetrüen Bronzeplastiken bit hen to abstrakt Skulpturen afdecken. Up den Weg brocht wurr de Kunstmiel vun den Kulturring Wittmund e.V. De Kunstwarken wurrn tüschen 1990 un 2004 mit Hülp vun Börgers, Gewerbebedrieven, Wiederbillensinrichten un völ Sponsoren schafft. In den Oortsdeel Funnix direkt gegenöver vun de 800 Johr old Backsteenkark liggt en etwa een Hektar groot Skulpturengorden vun den Wittmunder Stahlbildhauer Leonard Wübbena. Siet 2007 wiest de düersam Utstellung vun Mai bit September Stahlplastiken vun Wübbena as ok wiedere Warken vun jedes Johr wesseln internatschonal Künstlers. De 1977 grünnd Ostfriesischer Kunstkreis e. V. ünnerhalt in Wittmund in de Bremer Straat de Kunstgalerie Palette. De 55 Liddmaaten tellen Kunstvereen hett siet dem över 100 gemeensam Utstellungen, hööftsächlich in Wittmund, dörführt. Museen Dat Düütsch Sielhafenmuseum befind sück in den Wittmunder Stadtdeel Clienensiel. To dat Museum hörrt de historsch Utstellungshüüs Groot Hus, Kapitänshaus, Alte Pastorei rund um den Museumshafen in Clienensiel as ok de Historische Rettungsstation an de Friedrichsslüüs. Dat Groot Hus entstunn 1840 as Koornspieker an' Old Hafen un wiest up sien Spiekerböhns en Uttellung över Land un See, de Historie vun de Siele un Habens, den Diekbau as ok der Fischeree un de Segelschippfohrt. Vun dat Leven an Land vertellt dat Kapitänshaus, in dat de good Stuuv vun de Kapitänsfamilie wiest wurrd. To de Utstellung hörrt ok de Habenaftheek, en ehmalger Koopmannslaaden un en Seemannskneipe. In dat Marie-Ulfers-Zimmer kann man sück troon laaten. In de Alte Pastorei gifft dat en düersam Utstellung över maritime Handwarkberopen Schippstimmermann, Schmeed, Taumaker un Segelmaker. Dorneben gifft dat ok en Sammlung vun originalgetrüe Modelle vun historsch Segelscheep un de Gemäldegalerie Mensch und Meer. Dat Sielhafenmuseum harr 2010 knapp 40.000 Besöker. De Museumsweg Carolinensiel is en historsch Rundweg dör den to Wittmund hörrn Oortsdeel Clienensiel. De fangt an' Museumshafen an un führt dör den historschen Oortskarn langs de Harle över de Friedrichsslüüs bit to'n Strand in Harlesiel. Torüch verlöppt de Weg langs de so nömmt Golden Lien nah Clienensiel. Schautafeln mit Texten un Afbillen geevt en Överblick, över dat, wat antokieken sück lohnt. De Museumsweg entstunn 2005 dör en Initiative vun dat Düütsch Sielhafenmuseum to'n Anlass vun dat 275-johrig Bestahn vun den Sieloort. Dat wetenschaplich Erlevnismuseum Phänomania befind sück siet 2008 in den historschen Bahnhoff vun Clienensiel. Dat bütt up en Flach vun 1000 Quadratmeter rund 80 interaktive Experimente an. Dat ehmalig Bahnhoffsgebäude wurr 1909 baut un bit 1987 noch bruukt. Dat hörrt to de wenig ünner Denkmalschuul stahn Bahnhööf in Oostfreesland. In dat Heimatmuseum Peldemühle an de Esenser Straat in Wittmund is de oldste noch vull funktschoonsfähig Pellmöhlen vun Düütschland ut dat Johr 1741 ünnerbrocht. Dat Museum wurrd vun den Heimatvereen Wittmund e.V. ehrenamtlich führt un wiest in sein düersam Utstellung regional Exponate ut Handwark un Landwertschap vun dat umliggend Harlingerland, Bidrääg to de Historie vun de Stadt Wittmund un dat Harlingerland as ok archäologisch Funde ut Hattersum un de Borgstäe Uttel. In de wesselnd Sonnerutstellungen wurrd regionale Aspekte as Die Motorisierung des kleinen Mannes in der Nachkriegszeit: Fahrräder mit Hilfsmotor upgreepen. Siet Juni 2015 gifft dat in Wittmund dat „Robert-von-Zeppelin- und Fliegermuseum“, dat in de Binnenstadt vun Wittmund nah en lang Vörlooptiet sien Platz funnen hett. Dorin wurrd nich blots an den ehmalgen Zeppelin-Flooghaben erinnert, sonnern dat gifft ok en lütten Utstellung vun Fohrrööd mit Hülpsmotor un eenig Exponate, de up dat Jagdgeschwader Richthofen hinwiesen. Karken De evangeelsch Kark St. Nicolai van 1775/1776 harr dree Vörgängerbauten, deren letzt 1541 upricht wurr. Dat hannelt sück um en laatbarocke Saalkark ut Backsteen mit anbaut Westtoorn. Dat süüdlich Ingangsportal wurrd in en Middelrisalit vun Sandsteendekor inrahmt. To de Utstattung hörrn en Barockkanzel van 1667, en Dööpständer ut Holt van 1777 un de 1776 vun Hinrich Just Müller makt Örgel, vun de blots noch de Prospekt erhollen is. Rechts neben dat Hööftportal vun de Kark befind sück en historsch bedüütsam Höhenfastpunkt. De wurr in' Rahmen vun de Königlich Preußisch Landsupnahm in de Johren 1868 bit 1894 bestimmt un weer en wichtig Utgangspunkt för Hööchtvermeeten in Oostfreesland. De Böverkant vun de Hööchtmark hett en Hööcht vun 8,312 Meter över NHN. De kathoolsch St.-Bonifatius-Kark wurr 1954 as einschippig Bau mit platt Saddeldack erricht un 2007 gründlich renoveert. An de Frontsiet vun dat Huus fallt en groot Rosette up, de ut Rundfensters bild wurrd. Links vun' Ingangsberiek befind sück en drungen Glockentoorn, de dör en överdackten Gang mit de Kark verbunnen is. In den Oortsdeelen buterhalv vun de Karnstadt gifft dat Karken, de to de oldsten in ganz Oostfreesland hörrb. De fröh romaansch Karken wurrn ut Granitquader upricht, wiel dor de Kunst, ut de lehmhollen Eer weerbeständig Backsteenen to brennen, eerst in dat 13. Johrhunnert vun Mönksoorden in de Region verbreedt weer. So is de St.-Dionysius-Kirche in Asel um 1200 vullständig ut bunt Granitquader baut wurrn. De free stahn Glockentoorn wurr eerst 1661 nee upführt un hett de Betklock, de 1454 vun Ghert Klinghe gaaten wurr. Claes Röttger hett de Kanzel (1608) schafft, David Benjamin Opitz den Dööpengel (1752/53) un Gerd Sieben Janssen de lütt Örgel (1855/56), de noch wietgahnd erhollen is. Ok de um 1230 baut St.-Marien-Kark in Buttfoor besteiht ut Granitquadern un sücht nah buten ähnlich ut as de Kark in Asel. In' Gegensatz to de is hör intrucken halfrunn Apsis un en kunsthistorsch bedüüden Binnenutstattung erhollen bleven. Dat Binnere wurrd vun en laatgotischen steenern Lettner beherrscht, de 1450 erricht wurr un de sien dree groot Rundbagens den Blick in den Chor mögelk maken. Dor steiht en Snitzaltar ut dat 16. Johrhunnert. Dat Karkenstohlwark ut de Renaissance hörrt to de moiesten in ganz Oostfreesland. De Örgel vun St. Marien ut dat Johr 1681 is dat eenzig erhollen Wark vun Joachim Richborn. Veer Karken ut dat 13. un 14. Johrhunnert wurrn as Mischbauten up Sockels ut Granitquadern upricht. De Aardörper Kark ut dat 13. Johrhunnert wiest Granitquader in' ünneren un Backsteenen in den böveren Müerberiek up. De oldste Inrichtungsgegenstand is dat in' 13. Johrhunnert ut Backsteenen müert Dööpbecken. De Kanzel van 1588 is en Geschenk vun de Nörder Ludgeri-Kark. In de Johren 1844 bit 1847 hett Arnold Rohlfs ut Esens de Örgel baut, de wietgahn erhollen is. De Blersumer Kark is en Saalkark mit halfrund intrucken Apsis, de um 1250 bit 1270 ut Backsteen up en Fundament aus Granitquadern baut wurrn is. De Dööpsteen ut Bentheimer Sandsteen mit en Fries ut Ranken- un Blattwark dateert ut dat 13. Johrhunnert. Dat Altarretabel up en middelöllerich Mensa stammt vun Meester Jacob Cröpelin ut dat Johr 1649. De St.-Georg-Kark Eggeln is en laatromaansch Saalkark, deren Müern över 13 Meter hooch sünd un dormit to de hööchste Karkenmüern in Oostfreesland hörrn. 1836 nehm dat Bauwark dör en Orkan swoor Schaaden, wat denn to en Umbau führen dee. Dat Altarretabel stammt vun Jacob Cröpelin (1659) un de Örgel vun Gerd Sieben Janssen (1846). St. Florian in Funnix is en Backsteenkark ut dat fröhe 14. Johrhunnert mit en free stahn Klockentoorn ut dat 13. Johrhunnert. Ut de Vörgängerkark wurrn dat Dööpbecken un dat Weehwaterbecken ut Granit ut dat 12. Johrhunnert övernommen. Wertvullst Utstattungsstück is de laatgotisch Snitzalter ut dat laat 15. Johrhunnert. As Johann Friedrich Constabel 1760 wiels den Örgelneebau starven dee, hett Hinrich Just Müller twee Johr later dat Instrument in’ Stil vun den Rokoko fardig baut. Dat Instrument is noch wietgahnd erhollen. De Cäcilien- un Margarethenkark in Leerhaaf, en laatgotisch Saalkark mit en polygonalen Ostchor, wurr um 1500 baut. De trapezförmige Graffplaat mit Keulenkrüüz stammt ut dat 12. Johrhunnert, der Altarupsatz ut dat 17. Jorhunnert, de eenfak Kanzel van 1655 un de Örgel vun Arnold Rohlfs ut dat Johr 1863. De prächtige barocke Diekkark vun Clienensiel ut dat Johr 1776 is de eenzig Diekkark weltwiet. De witt faat Binnenutstattung is vullständig erhollen un bildt mit dat root Kastenstohlwark en farvlichen Kuntrast to de blau Holtdeck. Twee Karken sünd de Tiet vun den Klassizismus totoordnen: Maria-Magdalena in Beerm wurr 1801/02 baut. Dat Dööpbecken ut dat 13. Johrhunnert stunn all in de Vörgängerkark, ebenso de beid Evangelistenfiguren ünner de Empore, de wohrschienlich Jacob Cröpelin um 1650 för en Kanzel snitzt hett. Kanzel, Kastenstohlwark, Priechen, Empore un Altarupsatz entstunnen mit den Neebau vun de Kark. 1878 hett Gerd Sieben Janssen de Örgel baut. De St.-Florian-Kark in Burhaaf is ut dat Johr 1821. De Klockenstohl is ut Holt fertigt un wurr all in dat 15. Jorhunnert upstellt. Ut de Vörgängerkark hett man verscheeden Utstattungsstücke övernommen. Profanbauwarken un wat antokieken is De Wittmunder Marktplatz liggt in dat Zentrum vun de Kreisstadt. Dat upfälligst Bauwark is dor dat in de Johren 1899 bit 1901 ünner Leitung vun den oldenborgschen Architekten Ludwig Klingenberg upricht historsch Wittmunder Kreishuus. Dat in Formen vun den Historismus baut Huus wiest in' Sitzungssaal noch de oosprünglich Utstattung ut. Neben dat Kreishuus steiht dat Wittmunder Amtsgericht, dat 1827 in' klassizistischen Stil baut wurr. De dree middlere Assen wurrd vun en flach Dreeecksgevel tosommenfaat. Neben dat Amtsgericht befind sück dat Hotel Residenz, de sien historsch Deel, de wegen sien geel Anstreek den Naam Geel Huus führt, deen van 1885 bit 1945 as Residenz vun de Wittmunder Landrääd. An de Süüdsiet vun den Marktplatz liggt de Wittmunder Stadthall, in de ok de Wittmunder Touristeninformatschoon ünnerbrocht is. Direkt up den Wittmunder Marktplatz staht siet 1999 de Bronzeplastiken Treiber mit Hund und Schafen vun Albert Bocklage ut Vechta. De vun den Kulturring Wittmund e. V. up den Weg brocht Grupp erinnert an den fröheren Hannel mit Schaapen up den Wittmunder Markt. De Bronzeplastiken sünd Bestanddeel vun de Wittmunder Kunstmiel. In' Oortskarn sünd vör allen in de Möhlenstraat mehrere öllere Wahnbauten ut Backsteen erhollen. Hervörtoheven is besünners Nr. 14. De tweegeschossige, ok as Groot Hus oder Brants Haus bekannt Bau mit den schwungen Klockengevel wurr 1733 baut. De Geveltipp kröönt en schmeedeiiesern Weerfahn. Blots wenig Meter dorvan af steiht Nr. 17, dat 1735 as eengeschossiges Wahnhaus entstunn. Nr. 9, en verputzt Backsteenbau, is mit 1748 dateert. Dat Huus Brückstraat 1 rekent sück dör en schwungen Gevel ut. Baut wurrn is dat Huus 1777. Neben disse Hüüs is noch dat in't Oog steeken Eckhuus an de Finkenburgstraat (Huus Finkenburg) mit sien to de Straateneck hen richt, tweegeschossig lütt Toorn to nennen as ok de Pastoree an de Drostenstraat. De Pellmöhlen Wittmund is de Oldste noch vull funtschoonsfähig Galerieholländer vun Nordwestdüütschland, vun Popke Embken 1741 as Privatmöhlen baut. Dorin is dat Heimatmuseum ünnerbrocht. De Möhlen wurr fröher to dat Pellen vun Garsten bruukt, in de 1930er Johren keem ok en Mahlgang för Roggen un Weeten dorto. En wiedere Möhlen is de Siuts-Möhlen an de Auerker Straat. De tweestöckig Galerieholländer wurr 1884 baut un bit 1979 as Möhlen bruukt. In de Möhlen, de siet 1982 as Restaurant bruukt wurrd, is noch en Schrotgang vörhannen. Sowohl in den Maschen in' Norden vun dat Stadtrebeet as ok in de Geest- un Moorgegenden in' Süüden sünd in grötter Antall Gulhööf ut mehreren Johrhunnerten to finnen. Upgrund de in fröhere Tieden düütlich hööhger Arnterträäg in den Maschen sünd dor de grötteren un tomeest ok düütlich repräsentativer utstatt Hööf vun de so nömmt Polderfürsten to finnen: Grootbuern, de hör Riekdom wiesen deen un sück en börgerlichen Levensstil leisten kunnen un dat ok deen. Dat up den Karkplatz stahn Denkmal vun en Germania erinnert an de Wittmunder Gefallenen in' düütsch-franzöööschen Krieg van 1870/1871. Dat Karkspeel Wittmund harr söben Dode/Vermisste to beklagen. De Germania gull Enn' vun dat 19. Johrhunnert as Sinnbild för dat Düütschdom un is in Wittmund in düütlich kriegerisch Poseup en Sockel dorstellt. In de 1970er Johren verlor dat Denkmal Schwert un Schild, de eerst völ later up de Böhn vun de Karkshoffskapelle weer funnen wurrn. 2008 wurr up Annregung vun den Heimatvereen Wittmund de Statue restaureert. De Jan-Schüpp-Pütt in de Wittmunder Binnenstadt is den Wittmunder Stadtoriginal Jan Schüpp widmet. De rund een Meter hooch Bronzefigur up de Pütt in de Brückstraat wiest en Oosrfreesen in Arbeiterkleedasch mit en Schüpp, de he mit beid Hann an Greep un Steel tatkräftig umfaat hett, ofschons he noch sülvst up dat Blatt vun de Schüpp steiht. De Brunnenfigur sall för de oostfreesch Levensoort stahn, nich all to swoor to un sück ok sülvst mal up de „Schüpp“ to nehmen. In de Garnisonsstadt Wittmund hett dat Jagdgeschwader 71 „Richthofen“ vun de Luftwaffe sein Standoort. De Stadt wiest hör Verbunnenheit mit de Bundswehr dör en Kampjet vun den Typs F-4F Phantom, de siet den 15. Oktober 2006 in Wittmund an de Krüüzung Süüdring B 210/Isumser Straat upstellt is. In de Wittmunder Footgängerzoon gifft dat siet dat Fröhjohr 2005 de Hands of Fame nah dat Vörbild vun den Walk of Fame in Hollywood. Statt Steerns wurrd hier Handafdrucke vun Prominenten mit deren Autogramm in Toon inbrennt un in dat Plaaster van de Footgängerzoon inlaaten. An' 6. Juni 2010 wurr in dissen Rahmen de Bundspräsidentenplatz in de Footgängerzoon Kirchstraat/Ecke Drostenstraat inweeht. Dor sünd de Handafdrucke vun all noch levenden Bundspräsidenten in den Boden inlaaten. En Schautafel enthollt wieder Informatschonen över all bitherigen Bundspräsidenten. Wiels in de meest dörplich Oortsdeelen vun de Stadt Wittmund kein Hüüs vun städtischen Typ to finnen sünd, gifft dat in Clienensiel upgrund vun sien Vergangenheit as Ut- un Infuhrhafen eenig bedüütsam Habenbauwarken, dorünner dat 1840 entstahn Packhuus vun den Getreidehändler Mammen. Dat tweegeschossig Huus steiht mit de een Siet to'n Haben un mit de Landsiet to de Straat, wat den Worenumslag schuld weer. De Fassade to de Straatensiet is betont klassizistisch, wiel dat Packhuus togliek ok Wahnhuus vun de Koopmann weer. De Habensiet hett dorgegen mehrere Verladeluken. Luken in de Böden vun de Geschosse un en Lastenupzug hebbt för den Worenumslaag deent. In de anner Sielhabens vun Oostfreesland un in Düütschland hett sück en vergliekbor Bauwark nich hollen. In dat Packhuus is dat hüdige Sielhafenmuseum ünnerbrocht. As Müersteen hett man in Wittmund as ok in ganz Oostfreesland meest immer Klinker nommen. Bi völ öller Hüüs in Wittmund fallt up, dat de Klinker en dunkelroot, meest bruun Farv hebbt (ähnlich as in den Nahberlandkreis Freesland oder in dat dicht bi liggend Willemshaven) wiels in dat westlichere Oostfreesland tomeest en düütlich hellere Backsteen bruukt wurrd. Grönanlagen In' Süüdoosten vun de Stadt nich wiet vun den Markplatz weg, liggt de Slottpark vun Wittmund. De erinnert an dat ehmalge Slott Wittmund, dat dor 1461 ünner de Regentschap vun den Hööftling Sibet Attena baut un 1764 vun Friedrich II. von Preußen schleepen wurrn is. Blots de meest vullständig Festungswallanlaag as ok en Deel vun de fröheren Slottschloot sünd erhollen bleven. Schautafeln in' Park informeeren över de Historie vun dat borgähnlich Wittmunder Slott. En Bühne in den Park wurrd för verscheeden Veranstaltungen bruukt. Sport De gesamte Landkreis Wittmund liggt mit en Andeel vun de in Vereens organiseerten Sportlers an de Gesamtbevölkerung vun 51,75 % binnerhalv vun Neddersassen an de Tipp vun de Kreise un Städer. Bi de Sportoorten liggen de Boßler un Klootscheters kreiswiet düütlich vör de Footballers (10.161 gegenüber 5.249). De Stadt Wittmund beherbargt den gröttsten un den dartgröttsten Sportvereen vun den Landkreis, den MTV Wittmund mit 1142 un den BSC Burhafe mit 890 Liddmaaten. De MTV Wittmund van 1865 bütt acht Sparten Handball, Kampsport, Lichtathletik, Radwandern, Surfen, Turnen, Volleyball as ok Sportafteken an. Dat Training un de Afnahm för dat Düütsch Sportafteken wurrd bi den MTV anboden. De intüschen överregional bekannt alljährlich Loopveranstaltung vun den Vereeen, de Wittmunder Klinkerlauf, wurrd siet 1999 vun de Lichtathletikafdeelen utricht. De 1948 grünnd SV Wittmund hett de Sparten Football, Dischtennis, Badminton un Schach. 2002 kunn de Vereen de nee Sportanlaag Isums an de Isumer Straat betrecken. Wiederhen speelt de Vereen in dat Wittmunder Stadion an de Breslauer Straat, de sien Hööfttribüün rund 400 Sitzplatzen ünner Dack hett. In Wittmund wurrd ok de regionaal Freesensportoorten Boßeln un Klootscheeten bedreven. De Kreisverband Wittmund in den Landsklootscheeterverbandverband Oostfreesland wurr 1911 grünnd un vertrett elf Vereens mit rund 2500 Liddmaaten. To de Sport-Infrastruktur vun de Stadt hörrn neben Sportplatzen un Hallen vun den Schoolen ok Tennisplatzen as ok dat 1996 baut städtisch Freetietbad an de Isumser Straat tüschen Wittmund un Leerhaaf. Dat wurrd vörweiegend vun de Wittmunder Inwahner un blots to en lütten Deel vun Touristen in Anspröök nommen. Dree lütt Freebäder befinnen sück buterdem in Aardörp, Leerhaaf un Harlesiel. De Finkenborgschool in' Oortskarn hett en Schwammhall. Dat 1980 för Touristen baut Solebad in Clienensiel is bofällig un blifft bit 2013 slooten. Över en Neebau ist noch nich entscheed wurrn. Över de Grenzen vun Wittmund herut is ok noch bekannt de WSV Harle as en vun de führend Kanu-Vereens in Noorddüütschland. Regelmatig Veranstaltungen De regelmatig Veranstaltungen in Wittmund gaht to'n Deel up old oostfreesche Traditschonen torüch, deelwies hannelt sück dat um lokaal Utprägungen. Dorto kommen noch eenig Feste, de eerst in jüngste Tiet in't Leven roopen wurrn sünd. In meest all Oortschapen wurrd an' Ostersaterdag Osterfüer anzünd, mit de de Winter verdreven wurrn sall. As Fröhjohrsbote gellt dat Upstellen vun en Maiboom in de Nacht van 30. April up den 1. Mai in all Öörd. En anner Veranstaltung is de Maimarkt in Leerhaaf mit traditschonell Veeh- un Reeschkoppauktschon, de up öllere Traditschonen torüchgeiht. In' Juni wurrd in Wittmund de Johannimarkt begahn. Schüttenfeste finen in den Karnoort in August un in Juli in Clienensiel un Leerhaaf statt. Burhaaf hett sien Schüttenfest in' Mai. Siet mehr as 40 Johr wurrd de Wittmunder Bürgermarkt un dat Straatenfest in Clienensiel fiert. Beid Veranstaltungen gifft dat siet 1970 un deent in eerste Lien to dat Ünnerhollen. Wiels de Sömmermaanden organiseert de Wertsmannsvereen Wittmund de Musikveranstaltensreeg Live im Park in' Slottpark, de rund teihnmal in't Johr kostenlos Live-Bands präsenteert. Todem find normalerwies tominnst een vun de Klassik-Konzerte vun den Musikalischen Söömer in Oostfreesland in en vun de Wittmunder Karken statt. Siet eenig Johren wurrd in Clienensiel in' August dat Hafenfest fiert. Bestanddeel vun dat Programm is de Regatta Watten-Sail. Buterdem maken Dutzende vun Traditschoonsscheep as Tjalk un Ever fast un nehmt an en Parade deel. Siet 2005 is de Küstenoort Clienensiel Teel vun dat internatschonal Motorraddrapen 1000 Wikinger & Meer. Alljährlich fohren mehrere hunnert Biker ansluutend in en Korso dör Oostfreesland. Siet 1950 fiern de Inwahner vun Leerhaaf-Rispel dat Heidefest in' September. An den Wittmunder Letztmarkt in' Oktober is en Dreihörgelfestival anslooten. Erntedankfeste mit Gottesdiensten finnen in all Oortschapen vun Wittmund statt, besünners in de ländlich Oortsdeelen. An' 10. November find abends dat Martinisingen statt, mit dat man den Reformater Martin Luther gedenken deiht. An' Nikolausdag wurrd in Gaststätten Verknobelungen organiseert, bi de traditschonell Fleeschpakete to winnen sünd. Spraak In Wittmund wurrd neben Hhochdüütsch ok Oostfreesch Platt snackt, in' ööstlichen Deel, to de ok Wittmund hörrt, de lokale Dialekt Harlinger Platt. De ünnerscheed sück nich blots in eenzelt Wöör, sonnern ok dör bestimmte grammatikalisch Eegenheiten vun dat övrige Oostfreesch Platt. So wurrd in den Wittmunder Ruum as ok in den gröttsten Deel vun Noorddüütschland „s(ch)nackt“, wenn vun „reden/spreken“ de Reed is, wiels in den westlichen Deel vun Oostfreesland dat entsprekend Verb „proten“ luut, wat up den Infloot vun den westlichen Nahber Nedderlannen torüchtoführen is (vergliek nedderlannsch „praten“). Todem wurrd in dat Harlingerland de Eenheitsplural up (e)t bild un nich up (e)n as in dat westlich Oostfreesland. „Wir sprechen“ heeet in Wittmund „Wi s(ch)nackt“, wiels dichter bi to de Eems „Wi proten“ seggt wurrd. Stadt un Landkreis fördern den Gebruuk vun de plattdüütsch Spraak, de ok in de Scholen ünnerstütt wurrd. Wertschap un Infrastruktur De Wertschap vun Wittmund is präägt vun apenlichen un privaten Deenstleistungen, wobi besünners de Tourismus hervörsteckt. Ünner de apenlich Deenstleistern is neben de Kreisverwalten de Bundswehr de gröttste Arbeitgever. Landwertschap speelt bi de Gebruuk vun de Flachen en düchtig grooten Rull. De Stadt is meest gor nich industrialiseert. De eenzig gröttere Industriebetriev vun de Stadt, de Fensterhersteller Rehau mit nah eegen Angaven zirka 600 Beschäftigten, as ok wiedere produzeeren Bedrieve, Handwarks- un Hannelsbedrieven, sünd in en Gewarf- un Industierebeet an' ööstlichen Stadtrand an de Bundsstraat 210 konzentreert. Wittmund is en vun de dree (vun teihn) oostfreesch Städer, de en negativ Pendlersaldo upwiesen (neben Weener un Wiesmoor). Dorto drocht vör allen de Nähe to Willemshaven un de sien direkt Umland bi. Upgrund vun de Laag an Oostrand vun Oostfreesland pendeln ut Wittmund, aber ok ut de süüdlich Nahbergemeend Freebörg, völ Arbeitnehmer dorhen ut. In Wittmund geev dat (Stand: 2007) 5561 sozialversekerungsplichtig Beschäftigte, aber blots 5221 sozialversekerungsplichtig Arbeitsplatzen. 2492 Inpendlern stunnen 2832 Utpendler tegenöver. De Stadt bedeeligt sück tosommen mit de Gemeend Freebörg, de Stadt Willelshaven un söben Kommunen vun den Kreis Freesland an dat interkommunalen Gewarfrebeet JadeWeserPark. Dat sall an de Krüüzung vun de A 29 un de B210 (Willemshavener Krüüz) entstahn un Ünnernehmen Platz beeden, de in' Tosommenhang mit den Bedriev vun den Deepwaterhaven JadeWeserPort staht. Separate Arbeitsmarktdaten för Wittmund wurrd nich trucken. De Stadt hörrt to den Geschäftsberiek Wittmund binnerhalv vun den Bezirk Emden vun de Bundsagentur för Arbeit. In' Johresdörsnitt 2010 bedroog de Arbeitslosenquote in den Geschäftsberiek Wittmund 8,0 Perzent nah 8,2 Perzent in dat Vörjahr. De Quote leeg dormit 0,5 Perzentpunkte över den Dörsnitt in Neddersassen. Bi de Ünner-25-Johrigen bedroog de Arbeitslosenquote 6,7, bi de Ünner-20-Johrigen blots 2,8 %, wiels Arbeitnehmer över 50 Johren mit 8,5 Perzent överdörsnittlich bedrapen weern. Ebenfalls överdörsnittlich vun Arbeitslosigkeit bedrapen weern Utlänner (12,9 %). Land- un Forstwertschap, Fischeree Mit 85 Perzent Andeel speel de Landwertschap bi de Gebruuk vun de Flachen en överragend Rull. In de nöördlicher, jüngere Maschrebeeden vun den Stadt wurrd meestens Ackerbau bedreven, wiel de Grund dor en höhger Bodenwerttall upwiesen. Typischerwies wurrd Frücht anbaut. Up de swoorer Maschböden in de Geestgegenden in' Süüden vun dat Stadrebeet wurrd dorgegen mehr Grönlandwertschap, also Melkveehwertschap bedreeven. Dor wurrd ok de Futterplanten för de Deerten anbaut. Beter Düngermögelkeiten hebbt den Ünnerscheed vun de Bodenerdrääg intüschen wat afmildert. Bi de Veehhollen sünd Kooi klor vörherrschend. Dorbi hannelt sück dat meest blots um Melkveehollen, weniger um Masthollen to dat Ertüügen vun Fleesch. Swienhollen wurrd in Wittmund ebenfalls bedreven, wiels de in fröheren Johrhunnerten bit in dat laate 19. Johrhunnert rin bedüüdend Hollen vun Schaapen intüschen nich mehr in't Gewicht fallt. Up de Moor- und Heidflchen in' Westen un Süüden vun dat Stadtrebeet geev dat noch bit in de 1860er-Johren gröttere Herden, nah de Kultiveeren vun de Moor- un Heidflachen un wiels de Pries för Wull ummer mehr andaal gung, nehm de Tall vun de Schaapen mehr un mehr af. Blots kört nah den Tweeten Weltkrieg wunn in wertschaplich Nottiet dat Schaap noch för en lütt Sett Bedüüden as „Koh för den lütten Mann“. Ok dat Peerd speelt för dat Wertschapsleven vun Wittmund kien Rull mehr. Weer de Stadt noch bit in dat 19. Johrhunnert de bedüüdednste Peerhannelsplatz vun Oostfreesland, wurrd siet de Motoriseeren in de Landwertschap Peer blots noch för Freetietzwecke hollen. In de tweet Hälft vun dat 19. Jorhunnert wurrn mehrere ehmalige Heidflachen upforst. So entstunnen ünner annern de Wittmunder un de Collrunger Wald up de Flachen vun de uplööst Schaaperee Hohehahn. De Waldrebeeden befinnen sück gröttstendeels in Besitt vun de Landsforsten Neddersassen. Dat hannelt sück dorbi överwiegend um Mischwald mit en hooch Böökenandeel. In Clienensiel/Harlesiel sünd noch eeenig Kutter beheimatet, mit de dicht an de Küst Krabben fangen wurrd. Hoochseefischeree, fröher bispeelswies up Schellfisch, gifft dat nu nich mehr. Dementsprekend verfügt de Oort ok blots över Kennteken vun Fischereefohrtüüch vun de Küstenfischeree. Tosatzinkommen hebbt Buern mit den Bedriev vun Windenergieanlagen. De Stadt Wittmund plaant, Windkraftanlagen künftig in Windparks an dree Standöört in't Stadtrebeet to konzentreeren un old Anlagen dör nee, leistungsfähigere (Repowering) to ersette. Dorför sünd dree Windparks in Groot Charlottengroden, Eggeln un Abens vörsehn. Intüschen gifft dat ok mehrere Biogasanlagen in dat Stadtrebeet Wittmund. Folglich sünd ok de Anbauflachen för Mais bannig steegen. Tourismus un Deenstleistungen De Stadtdeel Clienensiel führt siet 1983 die Beteken Staatlich anerkanntes Nordseebad. De Küstenoort vertekent den Grootdeel vun de Gäste- un Övernachtenstallen in dat Wittmunder Stadtrebeet. 2010 wurrn 140.500 Gäste tellt, de Övernachtenstallen bedrooogen rund 867.000. Tegenöver dat Vörjohr bedüüd dat en Mehr vun 1,4 Perzent. In' historschen Vergliek wurrd dat Anstiegen vun den Tourismus noch düütlicher. 1960 harr Clienensiel 1700 Gäste un 3500 Övernachten, 1965 4200 Gäste un good 31.000 Övernachten. In dat Johr 1981 wurrn in Wittmund/Clienensiel 46.500 Gäste mit 528.000 Övernachten tellt. Veer Johr later weern dat 72.800 Gäste mit 656.000 Övernachten, 1990 83.000 Gäste mit 756.000 Övernachten. Düütlich wurrd ut dissen Vergliek, dat de Tall vun de Övernachten in de vergangen dartig Johr nich so düütlich steegen is, as de Tall vun de Gäste, wat den Trend to körter Uphollen wedderspeegelt. Touristisch Antreckenspunkt is eenmal de Küstenlaag an't Wattenmeer mit den Hafen Clienensiel/Harlesiel. Dor is de Reederei Warrings beheimat, de de Fährverkehr nah Wangeroog as ok de Utfloogsverkehr övernimmt. In Clienensiel is in en historsch Bowark an' Hafen en vun de Natschonalparkhüüs an de oostfreesch Küst ünnerbrocht. To'n annern sünd in dat Binnenland de Wälder un Wallheechlandschapen vun touristisch Bedüüden. Tonommen hett in de vergangen Johren de Kulturtourismus, wobi de historsch Bowarken, vör allen de Karken, en Rull spelen. An un up de Harle is de Watertourismus vun Bedüüden, för Angler ebenso as för Bootfohrer un Kanuten. Wittmund verfügt över dree Campingplatzen un twee Wahnmobil-Stellplatzen. De Campingplatz Isums liggt an en 60.000 Quadratmeter groot Freetietsee an de Isumser Straat un liggt blots rund twee Kilometer süüdlich vun de Kreisstadt Wittmund an de Straat in Richt Freebörg. De dat ganze Johr över togänglich Campingplatz hett 70 Ganzjohresplatzen un 30 Saisonplatzen. För Wahnmobile sünd 12 Stellplatzen vörhannen. Neben den Campingplatz liggt dat Sport- un Erlebnisbad Wittmund–Isums. Direkt an' Noordseestrand vun Harlesiel liggt de Campingplatz Harlesiel in' Wittmunder Oortsdeel Clienensiel-Harlesiel. Dor gifft dat 375 Düersam-Platzen, 380 Saisonplatzen as ok 55 för Mietwahnwagen. En wiedere Campingplatz liggt ebenfalls in Clienensiel an de Friedrichsslüüss un hett 108 Stellplatzen. Beid Campingplatzen sünd saisonafhängig vun Midden April bit Midden September apen. De 60 Stellplatzen umfaaten Wahnmobil-Stellplatz Am Meer befind sück direkt an den Foot vun de Diek tüschen den Strand un de Hafeninfohrt vun Harlesiel. Ok de is saisonafhängig apen. Neben Hotels un Pensionen as ok Ferienhüüs un -wahnen in de Karnstadt un in Clienensiel gifft dat ok in anner Oortsdeelen Övernachtensmögelkeiten. Ünner annern is bi Buern „Urlaub auf dem Bauernhof mögelk. De Inkoopsoort Wittmund (Karnstadt) versörgt in' Wesentlichen dat Stadtrebeet ümto. As Inkoopsstadt liggt Wittmund in en Wettbewarf mit de Städer Jever, Esens un sünners Auerk, dat de tweethööchste Eenzelhandelszentralität ünner de oostfreesch Städer upwiest.Ostfriesischer Kurier, 13. Februar 2008, S. 12 Apenlich Inrichtungen De apenlich Deenst speelt in dat Wertschapsleven vun de Stadt Wittmund en bedüüdend Rull. In de Kreisstadtsünd nich blots sämtliche Behörden vun de Kreisverwalten ansässig. As Deenstleistungszentrum för den Landkreis, de ümto liggt, sünd in Wittmund ok dat Finanzamt un dat Katasteramt to finnen. Dat Amtsgericht is ebenfalls för den Beriek vun den Landkreis Wittmund tostännig. Överordnet Landgericht is dat in Auerk, wo ok de för den Wittmunder Ruum tostännig Staatsanwaltschap ehrn Seet hett. Dat eenzig Krankenhuus up dat Fastland vun den Landkreis Wittmund steiht ebenfalls in de Stadt Wittmund (kiek ok Afsnitt Gesundheitswesen ünnern). Siet den 1. Januar 2005 befind sück in Wittmund ok dat Zentrum für Arbeitsvermittlung und Grundsicherung Wittmund (de so nömmd Hartz-IV-Behörde). Siet dem 1.1.2012 führt de Landkreis disse Behörde in eegen Toständigkeit, de nu ok de Beteken "Jobcenter Wittmund" hett. In Wittmund is ok de Geschäftsstäe Wittmund vun den Emder Bezirks vun de Agentur för Arbeit ansiedelt. Neben de kreiswiet tätigen Inrichtungen speelt de Wittmunder Stadtverwalten en wiedere Rull as Arbeitgever. De Stadtverwaltung nahordnet sünd de Bauhoff un wieder Betriebe. Buterdem is de Tourismus-GmbH en städtisch Eegenbedriev. To de groot apenlich Arbeitgevers in de Stadt tellt de Bundswehr. All in dat Johr 1916 wurr Wittmundhafen as Anfloogplatz för Zeppeline Standoort vun en fleegen Verband. Siet 1961 is dat Jagdgeschwader 71 „Richthofen“ in Wittmundhafen statschoneert. Wiederhen is dor de 4. Staffel vun dat Objektschutzregiment vun de Luftwaffe dor statschoneert. De Kaseern vun dat Geschwader liggt unmittelbor süüdlich vun de Karnstadt nördlich vun de Bundsstraat. De Flegerhorst sülvst liggt etwa söss Kilometer westlich vun de Karnstadt, nördlich vun den Oortsdeel Aardörp. En Deel vun den Flegerhorst liggt all up Auerker Stadtrebeet, as ok de Standoortövensplatz Brockzetel. In’ Wittmunder Wald befind sück de Kreisnaturschutzhof Willen-Hohehahn. Disse in Richtung wurr 1994 as regional Umwelt- un Natuurzentrum erricht un wurrd vun de Kreisvolkshoochschool vun den Landkreis Wittmund führt. As butenschoolisch Lernoort is dat besünners för Schoolen, Kinnergordens un anner Jöögdgruppen docht. Up dat Gelände vun den Natuurschulhoff gifft dat Utstellensflachen, en Waldlehrgorden, Streuaftwiesen, Feuchtbiotope as ok en Teltplatz för Schöler – un Jöögdgruppen. Upfälligst Objekt is siet Mai 2000 de so nömmt Baumregionenturm, en 23 Meter hooch Utsichtstoor ut Lärchenholt, vun de man över de Boomkroonen vun den Wald wegkieken kann. Verkehr Wittmund liggt an de Bundsstraat 210, de vun Emden över Auerk bit Wittmund un denn wieder nah Jever un Willemshaven führt. Se is nah de A 28 de tweetwichtigst Oost-West-Verbinnen up de oostfreesch Halfinsel. In den Beriek vun e Stadt Wittmund wurrd de B 210 över en süüdlich Oortsumgehung an de Stadt vörbi führt. Ööstlich vun de Stadt twiegt de Bundsstraat 461 in Richt Clienensiel af. Se is en vun de körtsten Bundsstraaten un en vun de wenigen, de in de glieker Stadt anfangen un ennen deiht; se is ruch weg 12 Kilometer lang un führt to den Stadtdeel Clienensiel. De nächstliggend Autobahn-Anslussstäe is dat Willemshavener Krüüz an de A 29, etwa 22 Kilometer vun den Wittmunder Stadtkarn entfernt. De Schörtenser Oortsumgehung in’ Toog vun de B 210 deiht de Streck tokünftig noch körter maken. Neben de Bundsstraaten spelen in’ överöörtlichen Verkehr de Landsstraaten en Rull. In Clienensiel fang de L 6 an, de över Esens, Westerholt un Haag nah Nörden führt. Siet Enn’ 2010 wurrd de Oortskarn vun Clienensiel vun en etwa tweeenhalf Kilometer lang Umgehungsstraat entlast, deren Bau rund negen Million Euro köst hett. De L 10 verbind de Wittmunder Karnstadt mit de Stadtdeelen Blersum un Burhaaf un führt wieder nah Esens. In dat süüdlich Stadtrebeet verlöppt de L 11 vun’ Stadtkarn över den Stadtdeel Leerhaaf un den Freebörger Oortsdeelen Reepsholt un Hesel nah Freebörg. Vun disse Straat twiegt bi de Wittmunder Oortschap Rispel de L 12 af, de över Wiesmoor nah Remels führt. De wiedere Oortschapen wurrd över Kreisstraaten un Gemeendstraaten erslooten. An völ Hööftverkehrsstraaten gifft dat separat Radweeg. Dat gifft allerdings ok Lücken, dorünner an de Landsstraat 12. De Stadt liggt direkt an de Ostfreessch Küstenbahn vun Willemshaven nah Esens (KBS 393), de fröher noch wieter över Dornum (af hier noch Museumsbedriev) nah Nörden führ un de weer inricht wurrn sall.Reaktivierung der Bahnverbindung Norden-Esens-Wilhelmshaven: Trassenausbaubedarfe Norden-Dornum, afroopen an' 9. Oktober 2011 Dat gifft en Bahnhoff mit en Bahnhoffsgebäude. De Bahnhoff wurrd in' 30-Minüten-Takt dör de Tüüg vun de to de Veolia Verkehr hörrn NordWestBahn bedeent. Siet Enn' 2005 gifft dat ok weer en Haltestäe in' Stadtdeel Burhaaf. Fröher fung in Wittmund en Streckenast vun de Kreisbahn Aurerk an, de de Städer Leer, Auerk, Esens un Wittmund up Meterspoor verbunn un vörnehmlich den Göderverkehr, aber ok den Personentransport deenen dee. Up Deelen vun de old, all lang afbaut Bahnstreck verlöpen Radweeg un de Ostfreeslandwannerweg. Neben de Iesenbahn drocht de Busverkehr de Hööftlast vun den ÖPNV. Busverbinnen bestaht mit de Deutsche-Bahn-Tochter Weser-Ems-Bus nah Freebörg, Auerk un Jever. Binnerhalv vun dat Stadtrebeet besteiht en Verbinnen vun den Stadtkarn nah Clienensiel/Harlesiel. Tüschen den Fähranlegger Harlesiel un den Bahnhoff in Nörden verkehrt en Bus, de de gesamten Fähr- un Sielöörd vun de Küst mitnanner verbinnen deiht. In den Hafen Harlesiel is noch en lütt Kutterflotte to Huus. Dorneben wurrd he as Sportboothafen bruukt. De Fähranlegger nah Wangeroog liggt an dat östlich Ufer vun de dor münn Harle un somit all up Wangerlänner Gemeendrebeet, as ok de för den Inselverkehr bruukt Floogplatz Harle. De nächstliggend Regionalfloogplatz ist de JadeWeserAirport in Saan unmittelbor süüdlich vun de Willemshavener Stadtgrenz. De nächstliggend internatschonal Verkehrsflooghaven is de rund 120 Kilometer weg liggend Flooghafen Bremen. Bildung In de Stadt Wittmund gifft dat en Schoolangebot bit to de Hoochschoolriep as ok en Förderschool. De veer Grundscholen befinnen sück in Wittmund (Finkenburgschule), Burhaaf (Piet-Mondrian-Grundschule), Clienensiel (Grundschule Carolinensiel) as ok in Leerhaaf mit en Twiegstäe in Aardörp (Grundschule Leerhafe/Ardorf). De Schule an der Lessingstraße is en Förderschool, to deren Intoogsrebeet ok de Gemeend Freebörg hörrt. In de Freebörger Oortschapen Hörsten un Wies' ünnerhollt de Schule an der Lessingstraße so nömmt Förderklassen. Afslüsse vun de Sekundarstuuf I un II könnt an de "Alexander-von-Humboldt-Schule", en kooperative Gesamtschool, erlangt wurrn. Siet August 2004 arbeit se as Ganzdagsschool. To dat Wittmunder Schoolangebot hörrn ok Beropsbillend Schoolen mit en Twiegstäe in Esens. Dräger vun de Inrichtung is de Landkreis Wittmund. Ebenfalls in Drägerschap vun den Landkreis sünd de Kreisvolkshoochschool un de Kreismusikschool, de in en Gebäude dicht bi den Stadtkarn ünnerbrocht sünd. För de fröhkindlich Billen staht in dat Stadtrebeet söben Kinnertagesstätten to Verfügung. In Drägerschap vun de Stadt befinnen sück de Kinnergordens in' Karnoort an de Robert-Koch-Straat, in Aardörp, Blersum/Burhaaf un Clienensiel, in Drägerschap vun de evageelsch-lutherischen Kark sünd twee Kinnergordens in' Karnoort (Goethestraße un St. Nicolai) as ok een in Leerhaaf. De nächstliggend Fackhoochschoolen befinnen sück in Willemshaven un Emden, de nächstliggend Universität is de Carl von Ossietzky Universität in Ollnborg. Medien In Wittmund is dat Dagblatt de Anzeiger für Harlingerland. Dat Dagblatt is de Marktführer in' Landkreis Wittmund. Dorneben gifft dat en Regionaalutgaav vun de eenzig oostfreeslandwiet rutkommen Dagblatt Ostfriesen-Zeitung. Dat monatlich kostenlos rutgeven Wir vermiddelt Wittmunder Impressionen för Inheimische un Touristen. Ut de Stadt bericht todem de Börgerrundfunksenner Radio Ostfriesland, de in Willemshaven beheimat Senner Radio Jade kann ok in Wittmund empfangen wurrn. Gesundheitswesen Dat gemeennützig Krankenhuus Wittmund gGmbH an' Dohuser Weg in' Westen vun de Karnstadt is en Akutkrankenhuus un mit rund 340 Beschäftigten en vun de gröttsten Arbeitgever vun de Stadt. De Landkreis Wittmund hett dat Krankenhuus van 1965 bit 1968 för rund 11,5 Million DM erstellt. Dat verfügt över 142 Betten in twee Fackafdeelen as ok dree Beleggafdeelen. Jedes Johr wurrn rund 7500 Patienten statschonär un rund 9900 ambulant behannelt. In de Afdeelen Gynäkologie un Gebortshilfe wurrd jährlich rund 450 Babys entbunnen. Alleenig Sellschopper vun de Krankenhuus Wittmund gGmbH is de Landkreis Wittmund. De Förderverein für das Krankenhaus Wittmund e. V. ünnerstütt dat Krankenhuus Wittmund ideell, materiell un finanziell. Dat Krankenhaus koopereert mit annner oostfreesch Kliniken, um Doppelangebote aftobauen un Kösten to minnern. In Wittmund ist een vun söss Rettungswachen in' Landkreis to Huus. In den oostfreeschen Kreisdaagen un in den Emder Stadtraat gifft dat siet eenig Johren Diskussionen, in Wittmund en Rettungsdeenst-Leitstäe för den gesamten oostfreeschen Ruum intorichten, wat aber bither noch nich ümsett wurrn is. Bekannt Lüüd, de in Wittmund boren sünd Christian Alder, düütsch Footballspeler Manfred Bettinger, düütsch Schauspeler Ludwig Franzius, düütsch Waterbauingenieur Holger Heymann, Politiker un Landdagsafordneter Helmut Hinrichs, plattdüütsch Aktivist Ludwig Klingenberg, Architekt Jabbo Oltmanns, Mathematiker un Astronom Gerold Rahmann, Dokter un Perfesser för Buurn Edo Reents, Kulturjournalist un Literaturkritiker Henny Reents, Schauspelerin Timo Schultz, düütsch Footballspeler un -trainer Mit Wittmund verbunnen föhlt sich ok de Schriever Wolfgang Bittner, de hier upwussen, aber in Gleiwitz boren is. Literatur En modern Stadtgeschichte vun Wittmund, as dat in Oostfreesland bispeelswies för Emden oder Nörden gifft, gifft dat för Wittmund nich. Mit eenzelt Aspekte vun de Wittmuder Stadthistorie befaaten sück de folgende, up den gesamten Landkreis Wittmund beziehungsweise dat Harlingerland betrucken Warken: Hendrik Gröttrup: Die Verfassung und Verwaltung des Harlingerlands 1581 bis 1744. Verlag Ostfriesische Landschaft, Aurich 1962 Inge Lüpke-Müller: Der Landkreis Wittmund zwischen Monarchie und Diktatur, in: Reyer, Herbert (Hrsg.): Ostfriesland zwischen Republik und Diktatur. Ostfriesische Landschaftliche Verlags- und Vertriebsgesellschaft, Aurich 1998, ISBN 3-932206-10-X Robert Noah: Die mittelalterlichen Kirchen im Harlingerland. Verlag Ostfriesische Landschaft, Aurich 1969 Almuth Salomon: Geschichte des Harlingerlands bis 1600. Verlag Ostfriesische Landschaft, Aurich 1965 Helmut Sanders: Die Bevölkerungsentwicklung im Kreise Wittmund seit dem Ausgang des 18. Jahrhunderts unter besonderer Berücksichtigung der Bodenarten. Verlag Ostfriesische Landschaft, Aurich 1969 Karl-Heinz de Wall: Landkreis Wittmund. Selbstverlag des Landkreises Friesland, Jever 1977, ohne ISBN Dorneben sünd de folgend Warken, de sück mit Oostfreesland in’ Allgemeenen befaaten, ok för de Wittmunder Stadthistorie un -beschrieven insofern bedüütsam, as se eenzelt Aspekte hervörheven: Hans Homeier: Der Gestaltwandel der ostfriesischen Küste im Laufe der Jahrhunderte. Selbstverlag, Pewsum 1969 (Ostfriesland im Schutze des Deiches, Bd. 2), ohne ISBN Gottfried Kiesow: Architekturführer Ostfriesland. Verlag Deutsche Stiftung Denkmalschutz, Bonn 2010, ISBN 978-3-86795-021-3 Inge Lüpke-Müller: Eine Region im politischen Umbruch. Der Demokratisierungsprozess in Ostfriesland nach dem Zweiten Weltkrieg, Verlag Ostfriesische Landschaft, Aurich 1998, ISBN 3-932206-11-8. Heinrich Schmidt: Politische Geschichte Ostfrieslands. Rautenberg, Leer 1975 (Ostfriesland im Schutze des Deiches, Bd. 5), ahn ISBN Wolfgang Schwarz: Die Urgeschichte in Ostfriesland. Leer 1995, ISBN 3-7963-0323-4 Menno Smid: Ostfriesische Kirchengeschichte. Selbstverlag, Pewsum 1974 (Ostfriesland im Schutze des Deiches, Bd. 6), ahn ISBN Harm Wiemann/Johannes Engelmann: Alte Wege und Straßen in Ostfriesland. Selbstverlag, Pewsum 1974 (Ostfriesland im Schutze des Deiches'', Bd. 8), ahn ISBN Weblenken Enkeld Nahwiesen Oort Oostfreesland Landkreis Wittmund

3895

https://nds.wikipedia.org/wiki/Linoleum

Linoleum

Linoleum, (ut latiensch linum = Lien, oleum = Ööl). Lienööl ward mit Bruunsteen un Blieoxid kaakt, darna mit Luftsuurstoff tosamenbrocht un ward so to enen tagen Bree. Mit Hoorts (Kien) ward de Bree to Linoleumzement kneed un denn mit Korkmehl mischt un farvt. De Mass ward bi 100 °C twüschen Wülten up brede Jutebahnen uppresst. Linoleum weer lange Tiet de waterfaste un schalldämpen Footboddenbelag, is nu aver vun annere Utleggerworen verdrängt woorn. Weblenken Bostoff

3897

https://nds.wikipedia.org/wiki/Jute

Jute

Jute is ene tropische, besunners oostindische Bastfees ut verschedene Krüder un Halfstrüker, de annerthalv bit dree Meter lang weert, glinstert as Siede un binah witt is. Ut de grövern Soorten warrt Tauwark un Sackstoff maakt, ut de fienern linnenlieke Stoffe, Häkel- un Stickgaarn. Weblinks „Jutefaser“ in de Banglapedia Fees Plantenprodukten

3899

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wull

Wull

Wull is de wichtigste Spinnstoff, de ut de Hoor vun Deerten, besunners vun Schaap, maakt warrt. Vun elkeen Deert weert 2-3 kg Rohwull dör dat Scheren wunnen. Dat Vlies hangt na dat Scheren noch tosamen un mutt eerst maal dör ene Wullwaschanlaag lopen, wiel dat Halve vun sien Gewicht ut Schietkraam besteiht (Fett, Sweet, Sand, Plantensamen). De Wull is goot, wenn se fien, lang un kruus is, wenn se sik recken un farven lett. Wull warrt mehrstendeels to Klederstoff verarbeid. Strickte un wevte Wullkledaasch (ok Ünntertüüch) schall nich heet un nich mit starke Seep wuschen weern, anners verfilzt se, warrt hart un stief. Kledaasch

3906

https://nds.wikipedia.org/wiki/R%C3%B6%C3%B6v

Rööv

Rööv is de dicke Pahlwuddel, de as Spiekerorgaan in dat Plantenriek deent, besunners in dat Geslecht Brassica (Kohl) mit Stoppelröven, Stääkröven, Runkelröven, Zuckerröven un annnere. De Röven wüllt deepgrünnigen, fruchtbaren Bodden hebben, de in’n Harvst deep plöögt, in’n Vörjahr för de Insaat fien eggt un in’n Sommer faken hackt weern mutt (darum ok woll „Hackfrüchten“). De Röven weert in’n laten Harvst aarnt un över Winter in dröge frostfre’e Kellers oder Mieten upbewahrt, to’n Deel ok insüürt. Botanik

3907

https://nds.wikipedia.org/wiki/Look

Look

Look höört to de Narzissplanten, mehrstendeels sünd dat Zibbelplanten mit smale Blööd un Blöten, de so utseht as Köpp oder Dolden. Dör ehren Gehalt an Kruutööl rüükt un smeckt se tämlich scharp un weert darum geern as Grööntüüch anboot, besunners Knooflook, Snittlook, Purree, Schalotten un Zibbeln. Kiek ok bi Projekt:Plantennaams up Platt Planten

3921

https://nds.wikipedia.org/wiki/Dock

Dock

En Dock is en Anlaag up Warften för Butenarbeiden an Scheep ünner de Waterlien. Dat Dröögdock besteiht mehrstens ut en Haveninsnitt mit Betonwannen un en Slüüs. Wenn dat Schipp inföhrt is, warrt de Doren slaten un dat Water rutpumpt. Dorbi warrt dat Schipp up Kielstapels sett. Dat Swemmdock besteiht ut Sieten- un Boddenpontons. In de Pontons warrt Water rinlaten un denn sackt dat hele Dock dal. Sowiet, dat ’n dat Schipp dorin fastmaken kann. Darna warrt dat Water ut de Pontons wedder rutpumpt, bit de bövere Dockbodden freeliggt. Schippbu

3926

https://nds.wikipedia.org/wiki/Klooster%20Hude

Klooster Hude

Dat Klooster Hude liggt in de Landgemeen Hude twüschen de Städer Ollnborg un Demost. De Geschichte vun den Oort Hude is eng verbunnen mit de vun dat Zisterzienser-Klooster, dat vun 1232 bet 1536 bestahn hett. Vundaag sünd darvun blots noch de imposanten Ruinen to sehn. Vun 1250 bet 1300 boon de Mönken mit egene Hannen de fröhgotische Kloosteranlaag un de Kloosterkark up. De Tegels, de se darför bruken, stelln se in ehre egene Tegelee her. To dat Klooster höör ok ene Watermöhl, de vundaag noch dar is, aver nich mehr as Möhl, man as Utstellruum för Kunstwarken bruukt warrt. 1482 nehm de Bischop vun Mönster de Stadt Demost in un woor so ok Landesherr vun Hude. He scho sik nich, dat rieke Klooster för siene egenen Afsichten uttonütten un verlang hoge Afgaven vun de Mönken. In de Reformatschoonstiet flücht de Abt Liborius in dat protestantische Bremen. De Bischop vun Mönster meen, dat ok de Mönken sik in ehre Verhoolnswiesen „verbiestert“ harrn un nehm dat Klooster in sienen Besitt. 1536 spies he de lesten fief Mönken mit ene Levensrent af un övergeev sienen Drost Wilke Steding de Geböden to'n Afbreken. Dat Klooster un de Kark denen de Buren in de Umgegend as Steenbrook för ehre Neeboten. 1547 kunn Graaf Anton I. vun Ollnborg de Stadt Demost wedder trüggwinnen un nehm ok Hude wedder in sienen Besitt. He leet dat Afbreken vun de Geböden wieterhen to un richt dat Abthuus as Jagdhuus in. 1683 koff de Jagdmester Veit vun Witzleben dat Kloostergeböde un vele Grundstücken as adlig-freet Goot. De Familie Witzleben is vundaag jümmer noch de Besitter. De Reste vun dat Kloosterhuus verfullen na un na. Blots de Doorkapell is noch in goden Tostand un deent de evangeelsche Gemeen as Parrkark. Klooster Landkreis Ollnborg

3928

https://nds.wikipedia.org/wiki/Atens

Atens

Atens is vandaag ’n Stadtdeel van Nordenham. In dat 19. Jahrhunnert is Atens dat Dörp ween, wo denn later Nordenham rut worrn is. Oort Landkreis Wersermasch

3929

https://nds.wikipedia.org/wiki/Blexen

Blexen

Blexen is wahrschienlich de öllste Oort in Butjaarland. Erst siet 1933 is Blexen een Stadtdeel van Nordenham Weblenken Oort Landkreis Wersermasch

3930

https://nds.wikipedia.org/wiki/Historie%20vun%20den%20Johanniterorden

Historie vun den Johanniterorden

De Johanniter sünd en geistlichen Ridderorden, de in't 11. Jahrhunnert grünnt woor för den Schutz un de Krankenpleeg vun de Palästinapilgers. An de Spitz stund de Grootmester. Ehr Banner weer dat witte Krüüz mit acht Spitzen up en root Feld. De Hööftsitt vun de Johanniter weer in Akkon, aver na den Fall vun Jerusalem siedeln se eerst um na Cypern un 1310 na Rhodos. De Törken verlangen 1522, dat se de domaals noch törksche Insel verleten un darum togen se um na Malta. Al in dat 13. Johrhunnert harrn de Johanniter ok in Düütschland Kommenden (lat. commendo = anvertrauen), de ehr von verschedene Landesherrn anvertroot oder schunken woorn. Mehrstens weern dat Kloosterhöve, up de de Ordensbröder un -süstern Landweertschap bedreven, aver ok preesterliche Deenste un Upgaven in de Krankenpleeg övernehmen. In Freesland geev dat ene Reeg vun Kommenden, de sik sunnerlich bi den Diekbo un Küstenschutz verdeent maakt hebbt. De Kommenden in Freesland, t.B. de in Bredehorn, weern de Ballei Westfalen todeelt un den Komtur in Stemmert unnerstellt. In de Reformatschoonstiet is de Orden upspleten wurrn in en evangeelschen un en kathoolschen Twieg. De evangeelsche Orden heet hüdigendags de Johanniterorden un de kathoolsche Twieg sünd de Maltesers. Dormols trucken de Landesherrn de Kloosterhöve to'n groden Deel wedder in. Dat weer för den Orden ene slimme Tiet, denn he harr jüst de Insel Rhodos verloren un harr darum nich de Kraasch, sik gegen dat Intrecken to Wehr to setten. Eerst 1547 födder de Grootprior vun Düütschland to'n Bispill den Graaf vun Ollnborg up, den Orden de Göder wedder trüggtogeven. 1572 keem dat to enen Vergliek. Graaf Anton I.versprook, an den Komtur in Stemmert 5200 Daler to betahlen un kunn darför de Kommenden as freet Allodium (Grundegendoom) behooln. 1798 woor de Hööftsitt vun den Ordensmester vun de Maltesers na Rom verleggt. Kiek ook in Internet Johanniter-Hööftsiet (in hoochdüütsch) Johanniter-Unfall-Hilfe e.V. (in hoochdüütsch) Hülpsorganisatschoon Historie Korporatschoon

3932

https://nds.wikipedia.org/wiki/Abt

Abt

En Abt (middelnedderdüütsch ab(be)t) is en Vörstahner vun en Klooster. Dat Woort is ut de Lallform (Kinnerspraak) von Pappa oder Opa entstahn. Christendom Religiös Amt

3933

https://nds.wikipedia.org/wiki/Drost

Drost

In dat ole Neddersassen weer en Drost de aadlige Verwalter von een Bezirk. Dat hoochdüütsche Woord för Drost is „Truchsess“. Drosten hett dat ok laterhen noch in Mekelnborg geven. Hannover In dat Kurförstendom Hannover un later in dat Königriek Hannover weer Drost de Titel för en aadligen Amtmann, de dat Leid över een von de hannöverschen Ämter harr. De Titel för den nächsten Deenstrang weer Oberhauptmann (wat för nich-aadlige Oberamtmann heten hett). De Titel is denn mit de Reformen von 1852 verswunnen. Landdrost weer in dat Königriek Hannover (von 1867 af an prüüßsche Provinz Hannover) de Titel von’n Präsidenten von de Landdrostien (1823 bet 1885). De Landdrostien sünd 1885 övergahn in de Regerungsbezirke. Neddersassen Ole Begrepen

3935

https://nds.wikipedia.org/wiki/Rhodos

Rhodos

Rhodos is de gröttste Insel vun dat greeksche Dodekanes in de Süüdoost-Eck vun dat Ägäische Meer. De Stadt mit den sülven Naam liggt an de Noordoost-Spitz un hett 60.000 Inwahners. Se weer al üm dat Jahr 408 v. Chr. grünnt. An de Haveninfohrt stünn fröher de 34 m hoge bronzene Koloss vun Rhodos, dat weer en vun de söven Weltwunners in de Antike. De Insel weer von 1310 bet 1522 in Besitt vun den Johanniterorden. Grekenland Eiland Middelmeer

3936

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ballei

Ballei

Ballei (middellatiensch ballivus: Opseher), betekent ene Provinz vun en Ridderorden, de mehrst mehr Ordensseten (Komtureien, Kommenden) ümfaat. De Begreep Ballei warrt siet üm dat 13. Johrhunnert bruukt. He is wohrschienlich de Verwaltensorganisatschoon vun Sizilien nobillt. In'n Düütschen Orden geev dat alltohoop 12 Balleien: Düütsche Balleien: Thüringen, Hessen, Sassen, Westfalen, Franken, Koblenz, Elsaß-Swaben-Burgund, An de Etsch un in de Bargen (Bozen), Utrecht, Lothringen un Österriek. Italiensche Balleien: Sizilien, Apulien, Lombardei Wiedere Balleien: Böhmen, Romania (Achaia, Grekenland) un Armenien-Zypern. De Verwalten in en Ballei vun den Düütschen Orden ledd de Landkomtur. De Balleien Österriek, An de Etsch un in de Bargen, Elsaß-Swaben-Burgund un Böhmen weren för en Tied vun den Hoochmeester as Kamer-Balleien ledd. De düütschen Balleien un later de Besitten in Italien, Grekenland un Spanien weren vun den Düütschmeester ledd. Middelöller

3938

https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%B6ven%20Weltwunners

Söven Weltwunners

De söven Weltwunners vun de Antike weern De Pyramiden vun Gizeh vun Cheops in Gizeh De Hangen Goorns vun Babylon De Statue vun Zeus in Olympia De Artemistempel to Ephesos Dat Mausoleum in Halikarnassos De Koloss vun Rhodos De Pharos (Lüchttorn) vun Alexandria Historie

3944

https://nds.wikipedia.org/wiki/Reykjav%C3%ADk

Reykjavík

Reykjavík is ene Hööftstadt in Europa un liggt in’n Westen vun de Insel Iesland. De Stadt liggt bannig wiet in’n Noorden vun Europa bi , un dormit is se de nöördlichste Hööftstadt vun de Welt. Reykjavik is 274,5 km² groot und harr in 2007 117.800 Inwahners (58.800 Mannslüüd un 59.000 Fruunslüüd). Dormit is Reykjavík de gröttse Stadt vun Iesland. Reykjavík liggt bannig dicht bi den Polaarkries (Arctic Circle). Dorüm is dat in’n Winter fast 20 Stünnen düüster un in’n Sommer gifft dat binoh kene Nacht wiel dat jümmers Licht gifft. Weblenks Oort Iesland Hööftstadt Stadt Oort mit Seehaven

3949

https://nds.wikipedia.org/wiki/Johann%20Sebastian%20Bach

Johann Sebastian Bach

Johann Sebastian Bach (* 21. März 1685 in Iesenack in Döringen; † 28. Juli 1750 in Leipzig) weer een vun de gröttsten Musiker vun all Tieden in Düütschland. Sien Geburtsdag is nah de Juliaansche Klenner angeben. To de Tiet hebbt aber all veel Lüüd nah den Gregoriaanschen Klenner leevt - dornah weer sien Geburtsdag denn 31. März 1685. Leben Kinnertiet Johann Sebastian Bach sien Vadder Ambosius Bach weer Stadtmusikus in Eisleben. Beide Öllern sünd fröh dootbleven, dor müss Johann Sebastian denn nah sienen Broder Johann Christoph nah Ohrdruf as he noch en ganz jungen Keerl weer. In dat Jahr 1700 is he nah Lüünborg gahn un hett dor de Michaelisschool besöcht. Orgelspeeler 1703 is he Orgelspeler in Arnstadt wurrn. 1705 hett he een Reis to Foot nah Lübeck maakt. Dor woll he den berühmten Orgelspeeler Dieterich Buxtehude kennen lehren un em wat afkieken. För düssen Besöök harr he nich den Verlööf vun sien Obrigkeit un so geef dat achterher allerhand Striet. 1707 is he Orgelspeeler in Mühlhausen in Döringen wurrn. 1708 güng he as Orgelspeeler an den Hoff vun den Fürsten vun Weimar. In dat Jahr 1713 is he dor to'n Hoff-Kunzertmeister upsteegen. Karriere Amenn hett Bach in Weimar Theater hatt: As he wegwull, wiel he een' betern Posten funnen harr, dor hett sien Fürst em in't Lock smeten. He is aver doch rutkamen un 1717 nah Köthen gahn, dat is in Anholt. Dor hett he as Hoff-Kapellmeister bi den Fürsten deent. Düsse Fürst weer reformeert un so keem dat, datt Bach in düsse Tiet man wenig Karkenmusik maakt hett un mehr so wat to'n danzen un to'n tolustern in'n Huse. Leipzig An'n leefsten weer Bach jümmers in Köthen bleven, man de Fürst hett miteens heiraat un dor hett he keene Lust mehr hatt op Musik. Bach meen natürlich, dat keem vunwegen de Fro. An 'e grote Orgel in St. Katharinen in Hamborg woll he ok mal spelen, man dor hebbt se em nich nahmen, weil he keen Geld betahlt hett för düssen Job. Ohn betahlen künn he aver op düssen Posten nix warrn. 1723 is he denn in Leipzig bi de Thomaskarken Kantoor wurrn. Dor hett he allerhand Theater hatt, weil he sik mit de Latienschölers nich groot afgeven wull. He harr op Schoolmeesteree nich so'n Lust. Mehrst jeden Sünndag in't Johr hett he mit siene Schölers un annere Muskanten in 'e Karken opspeelt, un faken ganz wat Nees, wat he süms komponeert hett: Dat weren siene Kantaten. Froons un Kinner 1707 hett Bach sien eerste Fro heiraat. Dat weer siene Cusine Maria Barbara Bach. 1720 is Maria Barbara sturven. Denn hett he 1721 Anna Magdalena Wilcken heiraat. Mit beide Froonslüe hett he tosamen 20 Kinners harrt. Musik He schreev un speel to'n Bispeel Musik to de Passion vun Jesus as de Johannespassion un de Matthäuspassion, Orgelwarken as siene groten Toccata un Fuga. För de protestantsche Karkenmusik hett he afsunnerlich veel tostannenbröcht un bit up düssen Dag sienen Stempel up de Kultur vun de evangeelschen Karken updrückt.Man he hett ok Stücken schreben, wo he de Fürsten un Königen to siene Tiet wiesen wull, wat vun deegten Keerl he is. För den König vun Preußen hett he dat Musikalische Opper schreven: Siene Söhns Carl Philipp Emanuel Bach, Johann Christian Bach, Johann Christoph Friedrich Bach un Wilhelm Friedemann Bach sünd ok Musiker worrn. Weblenken Matthäuspassion BWV 244 (de, en, fr, es, he, it, ja, sw, pt, hu, ru, sv, id, ca, zh) Clavier-Übung IV BWV 988/1087 h-moll Messe BWV 232 Barock Barock (Musik) Düütschland Mann Karkenmusiker Komponist Protestantismus Storven 1750 Boren 1685

3951

https://nds.wikipedia.org/wiki/Englisch

Englisch

Englisch is de Familiennaam von Alfred von Englisch-Popparich (1850–1914), öösterriekschen Feldtüügmeester, Andreas Englisch (* 1963), düütschen Journalist, Berthold Englisch (1851–1897), öösterriekschen Schachspeler, Eugen Englisch (1869–1905), düütschen Photochemiker, Josef Englisch (1835–1915), öösterriekschen Uroloog un Chirurg, Laurentius Ulrich Englisch (* 1939), düütschen Franziskaner, Preester un Künstler, Lucie Englisch (1902–1965), öösterrieksche Schauspelerin, Paul Englisch (1887–1935), düütschen Literaturwetenschopper, Peter Englisch (* 1962), düütschen Footballspeler. Englisch is ok de hoochdüütsche Form von dat Woord „Engelsch“: Engelsche Spraak. Kiek ok bi: English, Englich.

3954

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wien

Wien

Wien betekent Wien, de Hööftstadt un togliek ok en Bundsland vun Öösterriek, Wien, en Plant, Wien, wat to Drinken mit Alkohol, wat ut de Wienplant maakt warrt, Wien, en Marskrater. Wien is de Familiennaam von Albrecht Wien (* 1940), düütschen Maler un Teekner, Alexa Wien (* 1957), düütsche Politikerin, Barbara Wien (* 1953), düütsche Verlegerin, Antiquarin, Bookhändlerin un Galeristin, Dieter Wien (* 1934), düütschen Schauspeler un Synchroonspreker, Erika Wien (1928–2019), öösterrieksche Opernsängerin, Fabian Oscar Wien (* 1983), düütschen Schauspeler, Gerhard Wien (* 1941), düütschen Politiker, Karl Wien (1906–1937), düütschen Geograaf, Physiker un Bargstieger, Katharina Wien (* 1991), düütsche Schauspelerin, Manfred Weber-Wien (* 1969), öösterriekschen Maler un Teekner, Matthias Wien (* 1963), düütschen Schauspeler un Speelbaas, Max Wien (1866–1938), düütschen Physiker, Otto Wien (1799–1868), düütschen Goodsbesitter un Afornten, Thorsten Wien (* 1969), düütschen Schauspeler un Filmproduzent, Waldemar Wien (1927–1994), düütschen Bildhauer, Wilhelm Wien (1864–1928), düütschen Physiker, Wolfgang Wien, düütschen Brigaadgeneraal. Kiek ok bi: Wiens.

3957

https://nds.wikipedia.org/wiki/Valletta

Valletta

Valletta is de Hööftstadt vun Malta. Se hett 7.100 Inwahners. So as en groot Slachtschipp liggt se up de Halfinsel twüschen twee schöne Naturhavens. Up de dree Sieten na't Meer to staht hoge Festungsmüren, ene Bordwand, de kien Feend överwinnen kunn. Um 1700 geev dat keen annere Stadtanlaag, de sekerer weer as de vun Valletta. Oort Malta Hööftstadt Stadt Oort mit Seehaven

3961

https://nds.wikipedia.org/wiki/Karthago

Karthago

Karthago weer ehrtiets ene Stadt bi dat hüdige Tunis an de noordafrikaansche Küst vun de Middellannsche See. Se woor grünnt um 800 v. Chr. un nehm in dat 6. Johrhunnert v. Chr. ene Vörmachtstellung in de westliche Middellannsche See in, gung gegen dat Utbreden vun de Greken un Römers an. In'n Eersten Punischen Krieg 264 v. Chr. bet 241 v. Chr. verloor Karthago Sizilien, 238 v. Chr. Sardinien an Rom. In'n Tweten Punischen Krieg 218 v. Chr. bet 201 v. Chr. drung Hannibal över Spanien bet vör de Doren vun Rom vör. In'n Drütten Punischen Krieg woor Karthago totaal demoleert. Cäsar grünn de Stadt nee. In christliche Tieden weer Karthago Hööftbischopssitt vun Afrika, woor 439 de Hööftstadt vun dat Vandalenriek, 698 dör de Araber tonicht maakt. De imposanten Ruinen sünd in nee'ere Tiet utgraven woorn. Weblinks Oort Tunesien Utgravung Antike

3967

https://nds.wikipedia.org/wiki/Thulla

Thulla

Thulla (* 6. September 1968 in Kopenhagen) is ene däänsche Singersche, de en Musik twüschen Pop un Jazz maakt. De Singersche ut Kopenhagen hett sik sülvst dat Musik maken bibrocht un hett no ehr egen Utsaag Tom Waits, Leonard Cohen, Marilyn Monroe un Björk as ehre musikaalschen Vörbiller. Se vereent in ehr Bands, dat Thulla's Organic Orchestra un siet 2005 de Thullabandulla Band, ene Utwahl vun grote Jazzmusiker vun Däänmark. Ehre Leder sünd en Mix ut egene Kompositschonen un internatschonale Standards. Blangen Däänmark verkööpt sik ehre Platten vör allen in Düütschland, Japan un Portugal. Diskografie Alben Thulla. StarHouse 1999 The Spririt of Yesterday. Cope Records (LeiCom) 2001 Double up, please. Cope Records (LeiCom) 2002, ASIN B0007VV7RC Evergreen Machine. Cope Records (LeiCom) 2003, ASIN B0009MAPLS The Spirit of Yesterday. Cope Records (LeiCom), ASIN B0009MAO8C Thullabandulla Band: Life is a Car. Cope Records (LeiCom) 2005 Singles Twilight Mood Thulla/Ninna Milner, 2003 Make Music not War jazzmusicians pro peace, 2003 Thulla vs Pörder & Hinkola Rebellious Angel, 2004 Weblenks Websteed vun Thulla (engelsch) Pop-Musik Jazzmusiker Börger von Däänmark Fru Singer Boren 1968

3971

https://nds.wikipedia.org/wiki/Lyrik

Lyrik

Ünner Lyrik verstahn wi opschreven Texten vun Schrieverslüüd, de nich as Prosa just för Informatschoon (as in Blädern oder Böker) dacht sünd. Dat künnt to’n Bispeel Gedichten sien oder Texten, de ener singt, wiel dor faken en Rhythmus in’n Text is. Lyrik weern bi de olen Greken all de Gedichten, de to de Lyra (Leier) sungen woorn. As slichten Utdruck vun Geföhlen un Situatschonen (Leevde, Afscheed, Leed, Freid) kummt Lyrik t.B. in Volksleder vör. Högere lyrische Kunstformen sünd Elegie, Hymne, Sonett u. a. Dör dat Versmaat, den Riem un de Strophenaart köönt vele verschedene Formen utbillt weern. Lyrik ward faken as ene Oort vun Kunst verstahn. Wenn Spraak in düsse Oort vun Kunst bruukt ward, is dat en Teken vun Kultur. Literatur Gerold Meiners: Plattdeutsches Reimexikon mit einer Verslehre und Anleitungen zum Selbermachen von Gedichten. Eegenverlag, 1999 Kultur

3977

https://nds.wikipedia.org/wiki/Literatur

Literatur

Ünner Literatur verstaht wi eene Ort vun opschreven Texten de to de Kunst in de Spraak hörig sünd, vun wegen dat de Warken vun de Schrieverslüüd as Kunst ansehn warrt. Literatur künnt to'n Bispeel Gedichten, Böker un Lyrik sien. To Literatur höört Texten as to'n Bispeel ut Blädern meisttieds nich to wiel dat man bloots för de Informatschoon dacht is. Kiek ok bi: Plattdüütsch Literatur Literatur

3978

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kunst

Kunst

Dat Woort "Kunst" kummt von "könen oder künnen" un betekent allns, wat de Minsch mit utermaten Könen tostannbringt. Dat kann sik um Dichtung, Musik, Danz, Theater, Bildhaueree oder ok um Architektur hanneln. Enen egentlichen Sinn un Sweck hett de Kunst nich. Se will blots wat darstellen, wiesen oder utseggen un darmit de Tolüsterers oder Tokiekers to'n Nadenken anrögen. Versteiht sik vun sülvst, dat för jede künstlerische Utsaag en groot Maat an Könen nödig is. Of sik dat um dat Singen vun en Leed, um dat Malen vun en Bild oder dat Tosamenfögen vun Wöör to en Gedicht hannelt, dat is eendoont, överall is ene praktische Lehr, veel Verstand un Kreativität nödig. Fröher gungen de jungen Künstler bi enen Meister in de Lehr un keken sik de Kunstgrepen af. Hüüt besöökt se ene Kunstakademie oder ene Hoochschool un studeert all dat, wat neven dat Handwarkliche noch an Theorie nödig is. Darto höört t.B. Stilkunde un Kunstgeschichte. Wat man aver nich studeern kann, dat is de Kreativität, de Utsagekraft, den Drang wat mittodelen un Achtergrünnen klaartomaken. Bi enen groden Künstler kummt dat mehr vun binnen herut un is darum faken dat, wat de echte Kunst utmaakt. Kunst

3987

https://nds.wikipedia.org/wiki/Musseln

Musseln

Musseln (Bivalvia) sünd kopplose Weekdeerten in harte Schalen, de dör Sluutmuskeln slaten weern köönt. Ene scharneeroordige, hurnige Huut, dat Slottband, hollt de beiden Schalen tosamen. De wieke Körper is an de Buuksiet as en Foot utbillt, up den de Mussel sik bewegen kann. In den anspöölten Teek an’n Noordseestrand sünd vele verschedene Musseloorden to finnen. Faken kaamt vör de Mies-, Hart-, Sand-, Trog- un Pepermusseln. De Miesmusseln sünd 6 bet 8 cm groot, seht blau ut un leevt dicht ünner den Sietwaterstand. De Foot scheed en Sekreet ut, mit dat sik dat Deert an ene Unnerlaag fastkitten deit. Miesmusseln weert as Spiesmusseln hannelt. Ene smackhafte Mussel is de Ööster. Se leevt blots up schlickfre’en, fasten Grund un is an de Unnerlaag fastwussen. Bit 1925 geev dat ok an de noordfreeschen Inseln noch Öösterbänk. De eenzige, de dat dar noch gifft, is up Sylt. In een Jahr weert dar so um de ene Million Ööstern verkofft. Vundaag weert de Ööstern tomehrst in Öösterparks an de Küst von de Middellannsche See tücht un as düre Delikatess in’n Hannel brocht. Ünnerklass Protobranchia Solemyoida Nuculoida Ünnerklass Pteriomorphia - Ööstern Arcoida Mytiloida Pterioida Ünnerklass Paleoheterodonta - Musseln Trigoinoida Unionoida Ünnerklass Heterodonta - Venus-, Zebramusseln Veneroida Myoida Ünnerklass Anomalosdesmata Pholadomyoida Musseln Klass

4010

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sch%C3%B6ppwark

Schöppwark

Schöppwarken weert dar boot, wo dat överscherige Water ut depe Lännereen in högere Vörfloter afleit weern mutt. De Methood is uroolt. Schöpprööd geev dat al in de Antike, un in’t Middeloller harrn de Hollänners un Fresen al Waterschruven, de se mit Flutter- oder Steertmöhlen andreven. Vandaag weert grote Schruvenschuufler mit starke Diesel- oder Elektromotoren in Schöppwarken insett. Wenn in de Neegde vun de Küst kien Vörfloter mehr vörhannen is, denn warrt dat Water ut dat Gravennett, de Flethe un Sieldepen tosamentagen un in grote Münn-Schöppwarken dör den Diek pumpt. Enkelte Pumpen köönt över 15 Kubikmeter Water in ene Sekunn gegen den Druck vun dat Butenwater afpumpen. Literatur Geschichte des Entwässerunsverbandes Stedingen, Bremen 1987 Waterbo

4012

https://nds.wikipedia.org/wiki/Land

Land

Dat Land is de Deel vun de Eer, de nich Water is. Warrt ok dat faste Land nöömt. De Begreep Land warrt ok för de Rebeden bruukt, de nich Stadt sünd (He is op’t Land trocken). En Land is en afgrenzt Rebeet vun de Eer, wat sik dör gemeensom Egenschoppen utwiest. Faken warrt dat Woort Land ok för en Staat bruukt. Aver dat mutt keen Staat för sik sien, dat kann ok anners en Rebeet sien. Kiek ok List vun Länner !

4014

https://nds.wikipedia.org/wiki/Eten

Eten

Dat Eten is dat, wat de Minsch sik an Nehrmiddels to’n Eten torecht maakt. To de Mahltieden un ok to anner Tieden. Maakt warrt dat Eten tomeist in de Köök. Dat Eten för de Deerter warrt normalerwies Freten naamt. Eten mutt de Minsch, dat he sien Energie kriggt un allens wat he to’n Leven bruukt. Eten is aver ok Vergnögen. De Minsch is’n Allensfreter, seggt de Biologen. Un so eet de Minschen ok meist allens, wat se mang de Padden kreegt. Vun Tang un anner Planten bit na Krabbeldeerten un Veehtüüch. In de plattdüütschen Lannen gifft dat’n groten Slag typische Saken to Eten: Aalsupp Beern, Bohnen un Speck Bloodballen Bookwetenjanhinnerk Hedwig een oulde Bremer un Ollnborger Fastenspijs Gröönkohl, de in Bremen un in Brunswiek Bruunkohl heet Labskaus Knipp Ostfreesk Kranzkooken Knubbeltaart Koken Mehlpütt ook Huddel Pannkoken Piäpperpotthast Poffert un Beern Sniertjebraa Spickaal mit Klüten Snuten un Poten (vun dat Swien) Swattsuur Franzbroot, gifft dat blot in Hamborg un Ümgegend Wat dat för’n Eten to Eten gifft, dat hangt vun de Mahltiet af: to dat Fröhstück gifft dat tomeist Rundstücken, Koffie oder Tee, welk hebbt ok Müsli dorto oder annern kolen Krom. to dat Middageten gifft dat tomeist warm Eten. dat Obendeten is denn tomeist wedder koolt. Brod un Kees, Wost un Schinken. Besünner Eten gifft dat, wenn dat wat to’n Fiern gifft: Hochtietseten Sünndagseten Wiehnachtseten. Kiek ok bi: Drinken Eten

4021

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nanak

Nanak

Guru Nanak (गुरु नानक) (* 1469; † 1538) weer en indische Hillige un de Grünner vun den Sikh-Religion. Nanak weer in't Dörp Talwandi (vundaag Nankana Sahib in Pakistan) boren. Sien Öllern weern Hindus, un he höör to de Kaste vun de Hannelslü. Al as en Jung weer he heel weg vun Religion, un sien Drang, de Geheemnissen vun't Leven natoforschenen, bröch em dorto, dat Huus vun sien Öllern to verlaten. Na de Wies vun de Hindu-Hilligen wanner he dör't hele Indien. Nanak seeg sik sülven as en Schöler vun Gott. He betoon in sien Schriften (opschreven in't Guru Granth Sahib) ümmer wedder, dat he blots en Dener un Schöler vun Gott is. Nanak hett sik na sien egen Woort nienich as de Schüler vun en minschlich Lehrer sehn. Na welke Johr vun't Wannern fung Nanak an to lehren. He predig vör Jain- un Hindu-Tempeln un vör muslimische Moscheen un trock dorbi en grote Tall vun Sikhs (Schölers) an. He glööv, dat Religion de Minschen verbinnen schall. Obers he mark, dat se de Minschen gegenenanner ophiss. Sünners beduer he den Haat vun Hindus un Muslimen, un sien Enn op Levenstied weer dat, de twee Religionen to en Eenheit to verbinnen. En bekannt Zitat vun Nanak is "Dat gifft kene Hindus, dat gifft kene Muslime, dat gifft blots Scheppsels vun Gott." Nanak weer gegen dat Kastensystem. Sien Anhänger nööm em Guru (Lehrer). Vör sien Dood nööm he Guru Angad sien Nahfölger un de Baas vun sien Gemeenschop. Kiek ok bi Sikhismus Religion Mann Boren in dat 15. Johrhunnert Storven in dat 16. Johrhunnert

4025

https://nds.wikipedia.org/wiki/Fastplaat

Fastplaat

En Fastplaat is en Stopel von Aluminiumschieven, de sik gau dreiht und de en magnetische Schicht baven op hebbt. Jede Plaat hett en Leeskopp, de de magnetische Schicht verännern und ok wedder lesen kann. Dat ganze sütt ut as en oolt Grammophon, is aver veel lütter un fast in en stoffdichten Kassen inboot. So kann een den Inholt vun zig Millionen Sieden an Schriefmaschinenpapeer op den Ruum vun en Rietstickenschachtel opbewohren. Reekner

4027

https://nds.wikipedia.org/wiki/Marrakesch

Marrakesch

Marrakesch (Araabsch مراكش) is en Stadt in Marokko mit 848.000 Inwahners (Stand 1. Januar 2004) un liggt in ene Dattelpalmoaas an'n Foot vun den Hogen Atlas in Noordafrika. De Stadt hett enen groten Flooghaven un weer tietwies de Sultansresidenz. Dat Wohrteken vun de Stadt is de Koutoubia-Moschee, von wo ut de Muezzin all veer Stünnen Dag un Nacht över'n Luutspreker Allah anröppt. In de överdackten Souks weert Krüder, Teppiche, Ledder- un Metallwaren anbaden. Dat Hart vun de Ooltstadt is de Djemaa-El-Fna, de Platz vun de Göklers. Hier ünnerhoolt Geschichtenvertellers un Muskanten en groot Publikum. Dar gifft dat Slangenbeswörers un Apenkunststücken to bewunnern. Bi Sünenunnergang gifft dat för en paar Cents bi de velen Gaarköken up Rööd orientaalsche Spiesen, wat besünners för de armen Lüüd dacht is. Marrakesch is neben Fès, Rabat un Meknès een van de veer Königsstädte van Marokko. Weblenks Oort Stadt Marokko

4029

https://nds.wikipedia.org/wiki/Souk

Souk

En Souk (Utspraak: Ssuuk, araabsch سوق) is en Marktstraat in en araabsche Stadt. Souks sünd faken överdackt. Meist allgemeen sund Souks in araabsche Städer un in Noordafrika to finnen un tomeist sund se dor dat Zentrum vun de Weertschop. Anners, as de Inkoopstraten in Europa hefft de Bowarke dor man meist blot en Stockwark. Dor leevt normolerwiese ok keen Lüde in. Wat de Souk for de Weertschop bedüden deit De Souk-Straten sund al ummer in de Hand vun de Hökeree un dat Handwark ween. Man, blangen de Hökers, sitt in de Souks ok Buten- un Feernhannel, Finanz- un Kreditwesen un allerhand Anstalten vun den privaten un apentlichen Deenstsekter, as t.B. Moscheen. Weertschop Kultur Arabien