id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 32
143
| title
stringlengths 1
79
| text
stringlengths 7
183k
|
|---|---|---|---|
4035 | https://nds.wikipedia.org/wiki/West-Veluws | West-Veluws | West-Veluws is een Neddersassische Dialekt in de Nedderlandsche Provinz Gelderland. West-Veluws warrt in wecke Gemeenden snackt, ünner annern in Nunspeet, Putten, Ermelo (Armelo), Harderwijk (Harderwiek), Uddel, Nijkerk (Niekark), Scherpenzeel (Schaarpezeel), Barneveld (Barreveld) un wecke Dörper in de Gemeente Ede.
Veluws warrt vörnehmlich tohuus gesnackt dörch öllere Minschen un en poor Jüngere, man denn al mehr mit 'n nedderlandschen Influss denn ehr Grootöllern. Der is oek een dreedelig Woordenboek van de Gelderse Dialecten (WGD) uut-ebrocht, toe-espits op 't Veluws.
Weblenken
West-Veluwse Verschoon van de "Verloren zoon"
De Schaarpezeelse dialect
Spraakvarietät
Plattdüütsch |
4039 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lingen | Lingen | Lingen (Ems) is en düütsche Stadt in Neddersassen un liggt an’t Eems. Lingen hett ruchweg 53.300 Inwahners un is de gröttste Stadt in’n Landkreis Eemsland.
Bi Lingen gifft dat ok twee Karnkraftwarken, de Karnkraftwark Emsland un de Karnkraftwark Lingen, un en Eerdgaskraftwark, de Eerdgaskraftwark Emsland. Ens van de Karnkraftwarke, de Karnkraftwark Lingen is schlotten süit 1979.
Politik
Stadtraat
Stadtraatswahl 2016:
56,17 % CDU
20,81 % SPD
7,92 % Grüne
9,28 % Die BürgerNahen (BN)
4,40 % FDP
0,91 % Die Linke
0,19 % Einzelwahlvorschlag Brüning
0,32 % Einzelwahlvorschlag Kastein
Städerfründskuppen
Burton-upon-Trent (East Staffordshire, England), süit 1981
Langenbielau (Nedderslesien, Polen), süit 1993
Marienberg (Sassen), süit 1996
Salt (Katalonien, Spanien), süit 1998
Elbeuf (Normandie, Frankriek), süit 2004
Enkeld Nahwiesen
Oort
Stadt
Landkreis Emsland |
4040 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gard%20%28Stroom%29 | Gard (Stroom) | Gard [gaːʁ] is en rechten Nevenstroom vun de Rhone, de vun de Cevennen kummt un na goot 100 Kilometer överhalf vun Beaucaire münnt; sien Daal krüüzt överhalv Remoulins dat röömsche Aquädukt Pont du Gard.
Stroom
Frankriek |
4042 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Vitalienbr%C3%B6der | Vitalienbröder | Vitalienbröder is en Utdruck ut dat late Middelöller. He stammt ut dat Franzöösche. In Frankriek wörr in'n Hunnertjohrigen Krieg dat Kriegsvolk, dat dat Heer mit Levensmiddel (Victualien) versorgde, vitailleurs nöömt.
As Königin Margarethe I. vun Däänmark den König Albrecht vun Sweden 1389 överwunnen un fungen nahmen harr un 1391 Stockholm belagern dei, do hüern den siene Verwandten, de Hertöge vun Meckelnborg, in Rostock un Wismer Seefohrers an, de Stockholm mit Levensmiddel versorgen schullen. Disse Seefohrers, de Vitalienbröder nöömt wörrn, schullen butendem in'n Seekrieg däänsche Kriegs- un Hannelsscheep versenken un de Hansestadt Lübeck daran hinnern, mit Däänmark Hannel to drieven.
De Vitalienbröder harrn starken Toloop, un veel Gesinnel weer darbi. Se maken sik as „Freebüter“ sülvstännig op de Insel Gotland un unnernehmen vun dar ut ehre Kaperfohrten dör de Oostsee. Uplest wörrn se 1398 vun den Düütschen Orden ut Gotland verdreven. De mehrsten Hansestäder brandmarken nu de Vitalienbröder as ehre Feenden. Wecke geven darna de Seeröveree up, aver annere vertogen sik in de Noordsee un dreven dar ehr Unwesen wieter. Se överfullen de Hannelsscheep un röven se ut. De Büüt, de se maken, verdelen se to lieke Delen op all Liddmaten un darum nömen se sik „Liekedeler“. De oostfreeschen Hööftlinge, de mit de Hanse in Striet legen, nehmen de Seerövers geern op. Se dachen, dat se för ehren Hannel enen Vordeel darvon harrn, wenn de Seerövers de Hanse Schaden tofögen.
De Hanse rüst „Fredensscheep“ ut un gung gegen de Seerövers vör. Mit ölven Hansekoggen kunnen se uplest 1401 de slimmsten Anföhrers Klaus Störtebeker un Goedeke Michels bi Helgoland överwinnen un mit na Hamborg nehmen. Dar wurrn se na enen korten Prozess enen Kopp körter maakt. De leste Naricht över de Vitalienbröden stammt vun 1429, as se de Stadt Bargen utplünnert un daalbrennt harrn.
Middelöller
Hanse |
4054 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Spraakwetenschop | Spraakwetenschop | De Spraakwetenschop (ok Linguistik) is de Wetenschop vun de minschliche Spraak. Linguistik is en Woort, dat al Wetenschoppen tohopenfaten deit, de sik mit de Spraak up de een oder annere Aart ut'neensett. De welken meent ok, de Linguistik weer en Ünnerdeel vun de Semiotik, wat de Wetenschup vun de Tekens is.
Ünnerdelen
Dor warrt noch öber streden, wie de Linguistik updeelt weern kann un ob dat öberhaupt Ünnergruppen geven kann. De Welken meent, so en Updelen vun de Wetenschup weer doch man to künstlich. Se seggt, allens höört tosamen un kann gor nich ut'neen klamüstert weern. Anner Forschers seggt, tominnst veer grode Ünnerdelen gifft dat woll. Dat weern dat Spraakwetenschop, de vergliekt, de Algemeen Spraakwetenschop, de Theoretisch Spraakwetenschop un de Praktisch Spraakwetenschop. Anner deelt dat anners up un seggt: Dat geev woll de Allgemeen Linguistik , man dat, wat de anner mit düssen Naam nömmt, dat scholl man beter Theoretisch Spraakwetenschop heten. Un de höör mit de Praktisch Spraakwetenschop tohopen un möök denn de Algemeene Linguistik (oder ok man bloß Linguistik) ut.
De Spraakwetenschop, de vergliekt
To de Spraakwetenschop, de vergliekt, höört nu wedder allerhand Twiegen to. Dat sünd:
De Typologie vun de Spraak. Hier weert de Spraken vergleken un dor warrt bi unnersöcht, wat vun Spraaktypen dat gifft.
De Typologie vun dat Areal. Hier weert de Spraken vun en geographischen Ruum vergleken un dor warrt bi ünnersöcht, wat vun Bünnen vun Spraken dat gifft.
De Histoorsche Linguistik. Hier weert de Spraken dwars dör de Tieden hendör vergleken un dor warrt bi ünnersöcht, wat för Familien vun Spraken dat gifft.
De Kontrastive Linguistik. Hier weert tomeist twee Spraken mit'nanner vergleken un dor warrt bi ünnersöcht, wat för Ünnerscheed dat twuschen de Spraken gifft.
De Etymologie. Dat is de Lehr dor öber, wo de Wöör her kaamt un wat se bedüden doot.
Allgemeen Spraakwetenschop
De Allgemeen Spraakwetenschop hett anners ok den Naam theoretisch Linguistik. Dor geiht dat bi üm dat Ünnersöken vun Spraak un wie sik de tohopen föögt. Man ok allgemeen Theorien öber Spraak weert hier upstellt. Dat versöökt aber ok jünger Ünnerdelen vun de Praktisch Spraakwetenschup, as de Soziolinguistik oder de Analyse vun den Diskurs. Düsse Delen höört to de Allgemeen Spraakwetenschop mit hento:
De Phonetik. Dat is de Lehr vun de Spraak ehr Töön
De Phonologie. Dat is de Lehr dorvun, wie de Töön in de verscheden Spraken tohopenboot sünd
De Morphologie. Dat is de Lehr vun de Wöör ehr „Boosteen“ un wie sik dat Utsehn vun de Wöör ännern kann
De Morphonologie. Dat is en nee Woort ut de jünger Linguistik. Dor schall mit seggt weern, dat de Phonologie un de Morphologie veel mit'nanner to kriegen hefft.
De Syntax. Dat is de Lehr vun de Form un vun den Upboo vun de Spraak.
De Lexikologie. Dat is dor de Lehr vun, wie de Wöör vun en Spraak tohopenboot sünd.
De Semantik. Dat is dor de Lehr vun, wat de Spraak bedüden schall.
De Pragmatik. Dat is dor dat Ünnersöken vun, wat een mit de Spraak in verscheeden Lagen maken deit.
De Theorie vun de Grammatik.
De Linguistik vun den Text. Dor weert de Texten un jem ehr Ünnerdelen bi ünnersöcht, wie se tohopenstellt sünd, wo se goot för sünd un wat dor bi rutkamen deit.
De Quantitative Linguistik. Dor weert Statistiken bi ankeken un ünnersöcht, wie dat to de Gesetten vun de Spraak kamen is. Dor schall denn een Theorie vun de Spraak bi rutsuurn.
De Graphemik. Dor warrt de Schrift bi ünnersöcht un rutfunnen, wie se de Spraak tosamenföögt
De Linguistik vun den Korpus
Spraakwetenschop |
4055 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Grammatik | Grammatik | De Grammatik ünnersöcht de Regeln vun Spraken. De Sett vun Regeln vun en Spraak warrt ok de Grammatik vun de Spraak nöömt (t.B. de Plattdüütsche Grammatik). Mit Hülp van de Grammatik kunn een to'n Beispeel een Objekt van dat Subjekt unnerscheeden, dat heet dat word klarer, woneem een wat deit und womit he dat deit. Een anner Beispeel is de Tied wann dat dohn warrt: dor gifft dat de Vergangenheit, de Gegenword und de Tokunft. Oder een kann seggen, wat he deit (Indikativ) oder wat he dohn wüürd, wenn he man bloss künn (Konjunktiv).
Begrepen ut de Grammatik
De Grammatik hett sik vele Fachwöör utdacht, üm en Spraak to beschrieven. Dat sünd tomehrst latiensche Wöör.
Woortaart: Adjektiv, Adverb, Artikel, Verb, Substantiv
Aspekt
Fall: Nominativ, Genitiv, Dativ, Akkusativ, Ablativ, Subjektfall, Objektfall
Antall: Eentall (Singular), Tweetall (Dual), Mehrtall (Plural)
Geslecht (Genus)
Affix: Präfix (Voorsettels), Suffix (Anvugels, Anbacksel)
Nomen
Tallwoort
Subjekt, Objekt
Sülv
Flexion: Deklination oder Deklinatschoon, Konjugation oder Konjugatschoon
Grammatik
Spraakwetenschop |
4062 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Blankenstein | Blankenstein | Blankenstein betekent
Blankenstein, Oort in de Gemeen Rosenthal am Rennsteig in’n Saale-Orla-Kreis, Döringen,
Blankenstein, Barg bi Blankenburg in’n Landkreis Harz, Sassen-Anholt,
Borg Blankenstein, Borg in de Eifel,
Blankenstein, Barg in de Bayrischen Vöralpen,
Blankenstein, Oortsdeel vun de Stadt Hattingen in’n Iämpe-Ruhr-Kreis, Noordrhien-Westfalen,
Blankenstein, Oort in de Stadt Wilsdruff in’n Landkreis Sächsische Swiez-Osterzgebirge, Sassen,
Amt Blankenstein, histoorschen Bezirk in Hessen.
Blankenstein is de Familiennaam von
August Blankenstein (1876–1931), düütschen Maler,
,
Ernst Graf von Blankenstein (1733–1816), öösterriekschen Militär,
Hartmut Blankenstein (* 1941), düütschen Diplomaat,
Hermann Blankenstein (1829–1910), düütschen Architekt,
John Blankenstein (1949–2006), nedderlandschen Footballscheedsrichter un Aktivist,
Marcus van Blankenstein (1880–1964), nedderlandschen Journalist,
Thomas Blankenstein, düütschen Biomediziner,
Urte Blankenstein (* 1943), düütsche Schauspelerin.
Kiek ok bi: Plankenstein. |
4065 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Antall%20%28Grammatik%29 | Antall (Grammatik) | In de Spraakwetenschop is de Antall (ok Numerus) en grammatische Kategorie, de vertellt, woveel dat vun een Saak gifft. Un disse Antall kann dann de Wöör verännern.
Bi velen Spraken (to’n Bispeel bi Plattdüütsch) gifft dat man bloots twee Antallen:
Eentall (Singular) und
Mehrtall (Plural)
Dat heet: wenn dat vun en Saak blots een Stück gifft, dann steiht disse Saak in de Eentall (en Huus). Man wenn dat twee oder mehr dorvun gifft, dann steiht disse Saak in de Mehrtall (twee/dree/veer Hüüs).
Man dat gifft ok Spraken, wo dat komplizeerter is: so hett t.B. Araabsch ok de Tweetall Dual. Wenn dor en Woort in de Tweetall steiht, dann is klor, dat dat dorvun twee Stück gifft, un dann bruukt man nich dat Tallwoort "twee" dorvörtosetten. Man dat gifft ok noch de Trial un de Quadral in manke Spraken, ok wenn se bedüdend minniger vörkaamt.
Anners as de Tallen gifft dat noch Formen, de ok to de Antall höört, man 'n beten annere Saken utdrückt. Dör gifft dat denn ok die Distributiv, de utdrückt, dat jichtenswat opdeelt is, de Paral, de för Nomen steiht, de dat blots in en natüürliche Tweeform gifft (as de Klüsen oder de Arms) un de Paukal, de blots lütte Mengen beschrifft.
In velen Spraken kaamt dörto noch, dat manke Wöör blots in de Eentall oder Mehrtall existeert. Solke Wöör wardt denn Singulariatantum oder Pluraliatantum nöhmt. In de plattdüütsche Spraak gifft dat ok solke Wöör. Melk, Döst oder Watt sünd Singulariatantums, Ferien, Öllers, Geswister oder Lüüd sünd tyypsche Pluraliatantums.
Vun de grammatische Antall hangt veel af: se kann de Form vun de Wöör verännern un hett Inwarken op disse Woortoorten: Substantiv, Adjektiv, Verb, Artikel un Pronomen.
Grammatik |
4084 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kirow | Kirow | Kirow betekent
Oblast Kirow, Oblast in Russland,
Kirow, Stadt in’n Oblast Kirow, Russland,
Kirow, Stadt in’n Oblast Kaluga, Russland,
Kirow-Ballett, ene Ballett-Kompanie,
Kirow-Klass, ene Schippsklass.
Kirow () is de Familiennaam von
Aleksandar Kirow (* 1990), bulgaarschen Footballspeler,
Alexander Kirow (* 1984), kasachschen Footballspeler,
Anatoli Nikolajewitsch Kirow (* 1936), sowjetschen Ringer,
Atanas Kirow (1946–2017), bulgaarschen Gewichthever,
Bisser Kirow (1942–2016), bulgaarschen Sänger,
Nikola Kirov-Majski (1880–1962), bulgaarschen Schoolmeester, Revolutschonär un Schriever,
Nino Kirow (1945–2008), bulgaarschen Schachspeler,
Petar Kirow (* 1942), bulgaarschen Ringer,
Sergei Mironowitsch Kirow (1886–1934), sowjetschen Politiker.
Kiek ok bi: Kirowe. |
4092 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Alpes-Maritimes | Alpes-Maritimes | Dat französische Departement Alpes-Maritimes [alp‿ma.ʁi.ˈtim] liggt an de Middellannsche See un
geht vunne Côte d'Azur int alpine Binnenland. Bekannte Städer sünd Cannes un Nizza (frz. Nice).
Alpes-Maritimes is ok umto Monaco. In'n Bezirk läwt circa 1 Mio. Inwahners.
Alpes Maritimes is ook de franzöösche Naam vun'n Deel vun de Alpen (hoochdüütsch Seealpen), wat hier de
Grenzbarg twüschen Frankriek un Italien förmt.
De Römers harrn al't Johr 7 v. Chr. ene Provinz Alpes Maritimae grünn't.
Ehr Hööftstadt weer Cemenelum, hüüt Cimiez, en Stadtdeel vun Nizza. Inne Tied vun ehr gröttste Utdehnung, an't End
vun't 3. Johrhunnert enthollde de Provinz ok Digne un Briançon un weer de Hööftstadt nah
Embrun verleggt worrn.
En Bezirk Alpes-Maritimes mit de Hööftstadt Nizza bestünn in Frankriek ok vun 1793 bet 1815.
Sine Grenzen ünnerscheden sik vun de vun'n Bezirk vun uns Tied, as dat ok Monaco un San Remo in sick harr.
De Bezirk Alpes-Maritimes vun uns Tied worr 1860 förmt, as de Graafschap Nizza an Frankriek kehm.
Dat worr ut de Graafschap, de dat Arrondissement Nizza förmde, un en Deel vun'n Bezirk Var,
wat de Bezirk Grasse förmde, förmt. Dat leste verklort, worüm de Stroom Var nich dör den Bezirk vun'n lieken Naam
fleet: he förmde dovör de Grenz vun Frankriek un vun de Graafschap Nizza, män hüüt de
Grenz twüschen de twee Arrondissements.
1947 worr dat Rebeet vun'n Bezirk Alpes-Maritimes üm de Gemenen Tende un La Brigue wieder mokt, de
Italien dat lieke Jahr an Frankriek aftreden harr.
Städer
Antibes
Cannes
Grasse
Menton
Nizza (französ. Nice)
Sehenswürdigkeiten
Sehenswerte Öörd in'n Bezirk:
Duranus
L'Imberguet
Klima
Statschoon för't Meten: Cap Ferrat, 200 Meter vun't Meer weg
Daag pro Jahr mit
Regenfäll baven van 1 mm: 64
Frost: in 9 vun 10 Jahren ahn Frost
Snee: 1
Donnerweder: 20
Hagel: 1
Weblenks
Präfektur
Bezirksdag
Villen in Cap d'Ail
Frankriek |
4128 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sehestedter%20Moor | Sehestedter Moor | Dat Sehestedter Moor an de Oostküst vun’n Jadebusen is dat eenzige Hoochmoor in Europa, dat direkt an dat apene Meer liggt. De Floten naagt överlangs grote un lüttjere Torfkluten (Dargen) vun den Rand af, avers noch hett dat Moor ene Grötte vun 15 ha, un siene Bavensiet liggt up + 3,40 NN so bi 3,21 m höger as de Weiden up de Binnensiet vun den Diek bi Sehestedt. Wiel Hoochmoor lichter is as Water, warrt dat bi Stormfloten vun dat Neddermoor, wat darünner liggt, avhaven. So wiet kummt dat avers eerst, wenn de Pegel över 3,26 m anstiggt.
Dat swemmem Moor vun Sehestedt weer fröher grötter un klapp faken hooch, dat heet, dat de Siet na’t Water to sik anhoov. Wo Moor un Land noch fasten Verbund harrn, keem en Knick tostannen, un so brook denn dat Water dör. Sietdem is dat Sehestedter Moor en swemmen Moor.
Dat Dorp Sehestedt is na den däänschen Admiraal Sehestedt benöömt. De däänsche König versett em um 1700 to’r Straaf as Landdrost na Ollnborg, wat domaals to Däänmark höör. Hier hett he sik as Diekbomester verdeent maakt. He bo den Moordiek an de Oostküst vun'n Jadebusen, de na fievjohrige Arbeit 1725 fertig weer.
Moor
Landkreis Wersermasch |
4129 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Pegel%20%28Waterstand%29 | Pegel (Waterstand) | En Pegel is en Waterstandsanwieser, mehrstens in Form vun en Latt, de as en Metermaat indeelt is un lootrecht in’t Water steiht. Dat kann aver ok en Swemmer sien, de de Waterhööch up en Klockenblatt anwiest oder mit en Schrievstick in Kurvenform up enen Papeerstriepen uptekent.
Water |
4136 | https://nds.wikipedia.org/wiki/M%C3%B6nsterl%C3%A4nsk%20Platt | Mönsterlänsk Platt | Mönsterländske Plat (mönsterländsk: Mönsterlänner Platt, mönsterlännsk Platt, Mönsterländsk Platt), auk kort Mönsterländsk, is een van d' westfäölske Tungsliägen, de in 't Mönsterland küert wät. Et giw twe Foumen daovan: 't Mönsterländke söws un dat westmönsterläöndske Plat, wat westlik un tüsken Mönsterländsk un dän nedderländske Achterhoeks ligt.
Wat makt 't mönsterländske Plat uut?
Wat dat mönsterländske Plat uutmakt sint de Twetöne (Diphtongen) äs t. B. /uo/, /üö/, /üe/.
De Toon /ao/, wat auk <ao> schwrif wät, is 'n egenstännigen Bukstabe un d' tüsken dat aa un oo lig ([ɔ:]); de Toon wät in Skandinavien <å> schrewen un äs oupen /o/ [ɔ] küert.
Mönsterländske Plat un Gaudaiwsproaken
De Gaudaiwsproake van Masematte (Rotwelsch), wat in olle Titen in märe Kanten van dat Mönsterland küert wuorden, hadden mannig van 't mönsterländske Platt afkriegen.
Spraokgeschichte
Van dän 17. Jaorhunnert af wüör 't mönsterländske Plat de Modersproake för de miärsten westfäölske Kinners. Uut d' Fransenstiet, wat in d' 19. Jaorhunnert wüör, kuëmen auk fransööske Wäörder in dat mönsterländske Plat. Af 1815 wöür 'n Plicht op Besök van 'n Schole (Schulplicht) infört. Bes to dän twedden Wiältkrieg wüörn dat mönsterländske Plat allerwäggens äs Sproake van Familge en Naoberschup (Haus- und Umgangssprache) bruukt. Nao dän twedden Wiältkrieg is in Westfaolen Haugdüütsk Modersproake van de westfäölsken Kinners un mönsterländkse Plat op 'n Stand van een nedderdüütske Tungsliag.
Dat mönsterländske Plat is van dän 5. November 1992 af, äs Deel van 't hele Nedderdüütsk, in d' Europäische Charta der Regional- und Minderheitensprachen upnuomen wuorden.
Kik auk
westmönsterländske Plat
Weblenken
K. W. Kahls Riäkersite (plattdüütsch)
Spraakvarietät
Plattdüütsch
Mönsterland |
4139 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kreoolspraak | Kreoolspraak | En Kreoolspraak is Spraak, de vun en Pidginspraak afstammt un de Moderspraak vun en Gemeenschop wurrn is.
För dissen Perzess bruukt en tominnst twee Spraken:
de Substraatspraak: dat is de Spraak, de vun disse Gemeenschop fröher snackt worr.
de Superstraatspraak: dat is de Spraak, op de de Kreoolspraak baseert.
De eerste Schritt is de Pidginspraak. Dat passeert, wenn Lüüd tosamenkaamt, de keen gemeen Spraak hebbt. Dat weer t.B. faken de Fall bi de Sklaven in de Karibik. De kemen ut Afrika, man harrn 'n grote Tall vun Spraken snackt. Jümehr Kinners sünd dann tosamen opwussen un hebbt de Spraken vermengeleert, de Spraken vun jümehr Öllern un ok de Spraak vun de Sklavenholers. In disse Tiet sünd de Strukturen vun de niege Spraak noch nich so klor to sehn, de een snackt so un de annere 'n beten anners.
De tweete Schritt is dann dat Kreoliseren. De tweete Generatschoon vun Kinners is al mit dat Pidgin opwussen un hett dat gor nich anners kennenleernt. In disse Tiet verännert sik de Spraak. De tweete Generatschoon warrt sik enig, woans de Spraak funktschoneert. So kummt in korte Tiet en niege Spraak mit en egen Grammatik un en egen Vokabular rut. De Spraak vun den Sklavenholers hett dorbi faken groten Influss un is de Basis vun de niege Spraak.
In Haiti hett de Kreoolspraak dat sogor schafft, Amtsspraak to warrn.
Spraakwetenschop |
4140 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ido | Ido | Ido is en Plaanspraak, de 1907 dör den franzööschen Mathematiker un Philosophen Louis Couturat in Afstimmen mit den franzööschen Huuslehrer Louis de Beaufront up de Basis vun Esperanto maakt wurr. Dat 1887 entwickelte Esperanto keem de beid nich eenheitlich un logisch genoog vör. Ido is en egen Spraak, de Wöör ut vele Spraken nahmen hett, besünners romaansche Spraken man ok Hoochdüütsch, Greeksch un annere Spraken.
Weblenken
Wikipedia op Ido
Germana Ido-Societo
Plaanspraak |
4142 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oostfreesch%20Platt | Oostfreesch Platt | Oostfreesch Platt (up Oostfreesch ook: Oostfreesk Platt) is dat Platt, dat in Oostfreesland proot word.
Vun öllers weer dor in Oostfreesland nich Platt, man Oostfreesch proot. Man in’t 15. Johrhunnert hebbt de Lüüd dann anfungen, Platt to proten un mit de Tiet is dat ole Oostfreesch dann unnergahn. Blots an een Steed hett de oll Taal överleevt: dat is dat Saterfreesch in't Saterland in Ollnborg.
Wiel dat Platt eerst later na Oostfreesland kweem, is dat Platt dor ’n bietje anners as de anner Nedersasske Dialekten. De Spraakwetenschop kann den freeschen Infloot noch wiesen un seggt dann, dat dat Platt in Oostfreesland en freesch Substraat hett. Ollfreesche Woorden sünd to’n Bispööl „Gulf“ (Deel vun’t Gulfhuus), „Heff“ (Wattensee), „Jier“ un anner. To de ollfreesche Woorden gifft noch besünners ollnedersasske Woorden, de in anner Dialekt meest all utstürven sünd. Bispölen sünd „fuul“ (smuddelig), „quaad“ (böös) un „Penn“ (Schrievfedder).
Ok dat Nedderlandsche hett op de Taal (Spraak) inwarkt. In Delen van Oostfreesland weer Nedderlandsch de Taal van de Kark un de Pastor hett op nedderlandsch predigt. Un vandaag hett noch mennigeen Familie in Oostfreesland en nedderlandsche Bibel to Huus. Bispöölwoorden mit nederlandsche Uursprung sünd „Bahntje“, „Patries“ (Rapphohn) un „Ühr“ (Stünn).
Dat Plattdüütsch in Oostfreesland ännert sük en bietje, wenn man van West na Oost geiht. Besünners in d’ Westen van de Kuntrei (to’n Bispööl in’t Rheiderland) gift dat de starke Nederlanndsche Infloot. Dat word in Oosten en bietje minner. Ook gift dat en paar anner Worden un anner Utprotens. So seggen de Lü in d' Westen faken „neet“, in d’ Oosten meestied „nich“.
In dat Harlingerland in d’ Oosten van Oostfreesland geiht dat oostfreesk Platt langsam in dat Jerverske un dat Noord-Ollnborger Platt över. Dat sücht man daaran, dat de Harlingerlanners al „snacken“, waar de anner Oostfresen noch „proten“. Ook word in’d Harlingerland nett as in anner Nedersassische Dialekten de Mehrtahl al up -t billdt („Wi snackt Platt“). De anner Oostfresen maken dat up -en („Wi proten Platt“).
Grammatik
Substantiv
Weblinks
Vereen Oostfreeske Taal (plattdüütsch, hoochdüütsch)
Plattdüütsch
Spraakvarietät
Oostfreesland
Borns |
4143 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Pidgin-Spraak | Pidgin-Spraak | En Pidgin-Spraak (beter bloß Pidgin, Utspraak: Pidschin) is en eenfache Spraakform, de bruukt warrt, wenn sik Lüde mit verscheden Mudderspraken ünnerholen wüllt. Pidgin warrt denn bruukt, wenn de Sprekers keen Lingua franca to Hannen hefft.
Wo de Naam herkümmt
Dat warrt annahmen, dat Woort Pidgin kümmt vun de chineesche Utspraak vun dat engelsche Woort business vun her. Pidgin-Engelsch weer en Pidgin, dat in dat 18. un 19. Johrhunnert as Hannelsspraak in Kanton in China bruukt wurrn is. Dat weer tohopenmengelt ut engelsche, chineesche un portugeesche Andelen.
Wie de Pidgins tostann kamen sünd
Pidgins kaamt tostann, wenn tominnst twee Spraken wat mit'nanner to doon hefft un de sünd nich mit’nanner verwandt. Besunners bi den Welthannel sünd veel Pidgins (Hannels-Pidgins) upkamen. In de Tiet vun de Kolonisatschoon geev unbannig veel Pidgins. Hüdigendags sünd de meisten utforscht. Wat vun Wöör en Pidgin bruukt un wie dat mit de Grammatik is, dat liggt dor an, wat vun Spraken dor mit'nanner to doon hefft. En Pidginspraak kümmt ok dor üm tostann, vunwegen dat de Inheemschen de Spraak vun de Frömden, mit de se to kriegen hefft, nich lehrt. Faken snackt se denn mit jem in een överdreven eenfache Aart in ehr egen Mudderspraak (Utlännerspraak, „foreigner talk“).
Wat en Pidgin utmaken deit
En Pidgin mutt nich veel könen, bloß dat Wichtigst för Hannel, Arbeiden un wat een suß noch mit’nanner to besnacken hett (t.B. in Arbeitslagers) mutt een dor mit klaar maken könen. Se spinnt sik ut Jargons rut un jem ehr Grammatik is ganz eenfach. Dat gifft nich veel Vokabelns un de Reeg vun Wöör, de dat gifft, de stammt vun de Spraak vun de Lüde af, „de dat Seggen hefft“. Bi de Kolonisatschoon weer dat de Spraak vun de frömden Herrschers. En Pidgin warrt nich as Mudderspraak snackt. Man dat kann angahn, dat sik en Pidgin mit de Tiet to en richtige Kreoolspraak mit anstännige Grammatik anwasst. Dat gifft in de Spraakwetenschop de „Hypothees vun dat Relexifizeern“. Dor is mit meent, dat bi de Kreoolspraken de Lüde de Wöör vun jem ehr vörmolige Mudderspraak (de Substraatspraak) uttuschen doot gegen de Wöör vun de Spraak, de en höger Ansehn hett. Man de Grammatik warrt vun jem ehr Mudderspraak övernahmen.
Wie lang en Pidgin leven deit
Wie lang en Pidgin leven deit, hangt tomeist af vun de Oorsaak, worüm de Spraak upkamen is. So lang Lüde mit twee bannig verscheden Mudderspraken mit’anner Hannel drieven wüllt, solang warrt ok de Pidginspraak, de dör för bruukt warrt, an’t Leven blieven. Geiht de Hannel to Enne, starvt de Pidginspraak. Ok wenn en Pidgin wiederwasst un to en Kreoolspraak warrt, geiht dat mit dat Pidgin süms to Enn.
Spraak
Spraakwetenschop
Kontaktvarietät |
4147 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Substraatspraak | Substraatspraak | Wenn en Gemeinschop fröher en anner Spraak snackt hett as hüüt, dann nöömt de Spraakwetenschop de ole Spraak Substraatspraak (un de niege Superstraatspraak. Dat Woort kummt ut dat Latiensche: substratum heet Laag un Substratum is de ünnere Laag vun de Spraak. Dat kann t.B. passeren, wenn en Land in en Krieg innahmen warrt un sik de Spraak vun de niegen Herren dörchsett, oder wenn de Hannel en niege Spraak mitbringt.
Dorbi hett de ole Spraak faken groten Influss op de niege Spraak, t.B. op dat Vokabular un de Utspraak. Dat kann t.B. passeren, dat de Gemeinschop Naams för Deerten un Planten ut jümehr ole Spraak mitnehmt.
Spraakwetenschop |
4165 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Klaben | Klaben | De Bremer Klaben is en Gebäck för de Festdaag in de Stadt Bremen un umto.
De Klaben ward in lange Formen backt un dar kummt keen Botter und Zucker rup so as bi den Dresdener Stollen. In ole Tieden wurr de Klaben in ’e Vörwiehnachtstiet maakt und dat weer denn soveel, dat dat bit in’e Oostertiet reck. De Bremer „Klabenbäckers“ sünd in en Akte von’n Bremer Raat ut dat Jahr 1593 dat eerste Maal to lesen. In de grote Tiet von’e Hanse hebbt de Bäckers domaals al de goden Saken kregen, de in’n Klaben in sünd.
De Klaben warrt maakt von en groten Gessdeeg mit veel Botter un Zucker. Genauso sünd dar in: Rosinen un/oder Krinthen, Mandeln, Succade un Orangeat, Wetenmehl, Melk oder Water, Gest, Solt un Schaal von’e Zitron. To’n Afsmacken nimmt man Kardamom.
Eten
Bremen |
4183 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Auk%C5%A1taitija | Aukštaitija | Aukštaitija (Woord för Woord hoge Lannen) is de Naam vun ene vun de Regionen, wat op ingelsch ethnographic regions of Lithuania nöömt warrn.
Naam
De Naam kehm wiels sünners de Ossen vun dit Land is relativ hooch.
Geographie
Aukštaitija is in'n nordossen Deel vun Litauen un umfat ok en lütten Deel vun Lettland un Wittrussland. Gröttste Stadt un, obschoonst de politische Bedüden fehlt, de Hoofdstadt vun de Region sehn warrt Panevėžys, wat mier denn 100,000 Inwahners hett. Gröttste Städer (noh de Tall vun de Minschen; de mit mier denn 20,000 Inwahners) sünd:
Panevežys - 119,749 (de Hoofdstadt sehn)
Jonava - 34,954
Utena - 33,860
Kėdainiai - 32,048
Visaginas - 29,554 (Dit Stadt warr vun Sowjets but un de Inwahners sünd vör all Russen un anner ehemaalsch Sowjetsch Volksgruppen, umdat is dat en Deel vun disse Region blots geographisch)
Ukmergė - 28,759
Radviliškis - 20,339
De Region is full vun Seen.
Kultur
De Lü snackt meist den Dialekt, wat op ingelsch Aukštaitian nöömt warrt. Wiels ünner dat niege Indelen vun de litausche Dialekten de hele Litausche Spraak in blots twee Dialekten deelt is, Aukštaitisch and Žemaitisch un mier Subdialekten, wat op ingelsch de Dialekten Sudovian un Dzukian nöömt warrn un as een Aukštaitian nu, um dat is de Dialekt vun Aukštaitija kundig op ingelsch as East Aukštaitian.
De Region hett russ'sche un wittruss'sche Minnerheiten in'n Osten, de Dialekten bruken um dat do mehr frümde Wöör. Man de Gebruuk vun Dialekten, as in de Litausche Spraak alle samt, minnert sick.
Traditschoonen
Historie
Politik
In kene Tiet politisch oder dör de Verwalten begrenzt.
Symbolen
Hett kene Symbolen
Litauen |
4488 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Steen%2C%20Papeer%2C%20Scheer | Steen, Papeer, Scheer | Steen, Papeer, Scheer (ok Schnick-Schnack-Schnuck) is en bekannt Speel, dat mehrst vun Kinner, oder wenn en Tofallsentscheden maakt warrn schall, speelt warrt.
Twee Spelers maakt en Fuust un seggt Schnick... Schnack... Schnuck..., wiels se de Füüst schwenkt. Denn wiest beid ehr Hand un maakt een vun de baven wiesten Teken. En slatene Fuust för Steen, en utstreckte Hand för Papeer oder twee utstreckte Fingers för Scheer.
Dat gifft dree Regeln
Steen haut de Scheer kaputt un winnt
Scheer snidd dat Papeer un winnt
Papeer ümwickelt den Steen un winnt
Hebbt beid Speler dat sülve Teken, denn warrt nochmal speelt.
Historie
Lieks as Go un Mahjong wörr „Steen, Papeer, Scheer“ vun de Chinesen utfunnen. In dat vun Xiè Zhàozhì (謝肇淛) in de late Ming-Tiet schrevene Book Wǔzázǔ (五雜俎 oder 五雜組) speelt en poor Personen en Speel, dat shǒushìlìng (手勢令) nöömt wörr, dat as en Foorm vun „Steen, Papeer, Scheer“ ansehn warrt.
In'n Westen weer dat Speel bet to't 19. Johrhunnert nich bekannt un is denn woll vun de US-Amerikaners ut Japan övernahmen worrn un keem so ok na Europa.
Speel |
4494 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Etoumbi | Etoumbi | Etoumbi is en lütt Stadt in de Provinz West-Cuvette in de noordwesten Republiek Kongo mit de Koordinaten . De mehrsten Inwahners leevt vun de Jagd in'n Woold üm den Oort.
In Etoumbi geev dat in de letzten Johren veer Utbrüch vun den Ebola-Virus, vun de annahmen warrt, dat se dör dat Eten vun Fleesch vun dode Apen optreden sünd. 2003 bleven 120 Lüüd bi en Utbruch dood. En Utbruch in'n Mai 2005 föhr to en Quarantään, de över den Oort leggt worrn is.
Republiek Kongo
Oort |
4970 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Histoorsche%20Tietafsnitten | Histoorsche Tietafsnitten | As Vörgeschicht oder Fröhgeschicht warrt de Tietafsnitt vun de minschliche Geschicht betekent, vun de kene schriftlichen Dokumenten vörhannen sünd. Wi sünd also blots up de Funnen unner use Fööt, up de „Boddenoorkunnen“ anwiest.
De vör- un fröhgeschichtlichen Tietafsnitten sünd na de Warkstoffen benöömt wurrn, ut de de wichtigsten Warktüge un Reedschoppen in de Tiet maakt wurrn:
Steentiet (1200 bit 1800 v. Chr.)
Bronzetiet (1800 bit 700 v. Chr.)
vörchristliche, fröhe oder vörröömsche Iesentiet (700 bit Chr. Geboort)
nachristliche Iesentiet oder röömsche Kaisertiet (Chr. Geboort bit 400 n. Chr.)
Völkerwannerungstiet (400 bit 700 n. Chr.)
Ne’erdings warrt ok dat Middelöller mit de Methoden vun de Vörgeschichtswetenschop unnersocht. Wat dar bi rutkummt is to’n Vördeel för dat fröhe un hoge Middelöller, wiel för disse Tiet tominnst in Noordwestdüütschland man wenig schriftlich överlevert wurrn is.
Bi dat Indelen vun de Tietöller mutt’n ümmer bedenken, dat de Övergänge nich nau fasttoleggen sünd, man sik över Jahrhunnerten hentrecken köönt. De Füürsteen weer seker ok noch in de Bronzetiet un de fröhe Iesentiet een vun de wichtigsten Rohstoffen för de Warktüüchmakers, denn Bronze un Iesen mussen importeert weern, un dat weer nich ümmer so eenfach.
Historie |
4973 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kater | Kater | Kater betekent
dat Heken von de Katt,
Kater, von to veel Alkohol,
Muskelkater, von to veel Aktivität,
Kater-Felsen, Klippenfelsen vör de Davis-Küst von Grahamland, Antarktika,
Kap Kater, Kap an de Küst von Grahamland, Antarktika.
Kater is de Familiennaam von
Bernd Kater (* 1962), düütschen Basketballspeler,
Fritz Kater (1861–1945), düütschen Anarcho-Syndikalist,
Fritz Kater (* 1964), düütschen Speelbaas,
Helmut Kater (1927–2012), düütschen Politiker,
Henry Kater (1777–1835), brietschen Physiker un Astronoom,
Klaus Kater (* 1948), düütschen Handballspeler,
Kristian Kater (* 1983), düütschen Politiker,
Michael H. Kater (* 1937), kanaadschen Historiker,
Peter Kater (* 1958), US-amerikaanschen Kumponist un Pianist,
Thomas Kater (* 1966), düütschen Philosoof,
Toni Kater (* 1977), düütsche Musikerin.
Kiek ok bi: Kather, Cater. |
4981 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ornen%20%28Biologie%29 | Ornen (Biologie) | De Ornen (latiensch: ordo) is en hierarchische Stoop in de bioloogsche Systematik. Se steiht ünner de Klass un över de Familie. Af un an warrt ’n poor Ornen to en Böverornen (latiensch: superordo) tosammenfaat. En Ornen kann ok in Ünnerornen (latiensch: subordo) opdeelt warrn. Dat hangt vun de konkrete Situatschoon af.
In de Botanik ennt de latiensche Naam vun en Ornen (wenn de op en Familiennaam baseert) faken op -ales. Een Bispill: De Astern (latiensch: Aster) höört to de Ornen Asterales (Asternoordige).
Taxonomie |
4990 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Klingoonsche%20Spraak | Klingoonsche Spraak | De Klingoonsche Spraak (tlhIngan Hol in Klingoonsch, )
hett Marc Okrand för de amerikaansche Filmgesellschaft Paramount erfunnen.
De Klingoonen, en Volk von Kriegerslüüd ut en anneret Sünnsystem, die aver ähnelk as Minschen utseht, snacken in de ünnerschiedliche Science-Fiction-Film-Serien, so as Star Trek, Klingoonsch.
Tokiekers un Fans hebben de Spraak opgrepen un lehrt, un so gifft et hüüt en grote Gemeende Klingoonsch-Snackers in USA un verdeelt över de Welt.
De IANA-Spraakcode för Klingoonsch is i-klingon, de ISO 639-2-Code is tlh.
De Spraak
Et gifft en offischelle klingoonsche Grammatik un en Wöörbook.
Et gifft tominnsten de Dramen Hamlet, Prince of Denmark, Much ado about nothing un dat Gilgamesch-Epos
översett op Klingoosch te kopen.
De Internett-Söökmaschien Google hett en klingoonsche Site.
Snackwies un Klang
Klingoonsch klingt hart un guttural. Ok wenn een nich versteiht, wat seggt warrt, Klingonen hebben veel Woot un Strietwellen in jemehr Spraak, un so was dat ok dacht vun’n Erfinner, as se jo en utmaakt Kriegervolk sünd.
Över de Spraakmelodie von’t Klingoonsche warrt seggt: „Dat is as’n Wogen, de quer över'n hartn Acker rumpelt.“
En Satz klingt binoh jümmers, as wat et in Ingelsch oder Europääsch en Drohen oder en böse Konfrontaschoon was.
Klingonen seggen nich Moin; wenn wat seggt warrt, denn nuqneH as en Gröten, dat heet so wat as: "Wat wist du?!" un et klingt as „Swienegel! Loot mi in Ro!“ wenn’t fründlich meent is, aver ok as: „Wat en groot Glöck för di, wenn ik di nich glieks neddersla!“
En Groot ünner Frünn, un ok sonst oft bruukt, is dat Woort:Qapla’ wat so wat as Erfolg! meent.
Phonemen
(Kiek ok )
Klingoonsche Sülven sünd strikt billt:
An Anfang en Konsonant (oder ok en glottal Stop) un dorna en Vokaal.
Dat is noog för eenige Sülven und för Präfixen.
Normaal folgt nochg en Konsonant oder een vun disse dree Dubbelkonsonanten: /-w' -y' -rgh/.
So sünd to’n Bispeel ta (Opzichen), tar (wat giftigt) un targh, targ (en Deerart) allens korrekte Sülven, aver nich *tarD oder *ar.
Dorto gifft dat noch en Suffix -oy, wat överall an passt.
Dat is keen egen Sülv.
Grammatik
De Klingoonsche Grammatik is in Delen ähnelk maakt as bi nordamerikaansche indiaansche Spraken.
Wöör in en Satz sünd strack in Objekt-Verb-Subjekt-Folg (OVS).
Schrieven
De offizielle Schrift för Klingoonsch is latiensch, de klingoonsche Spraak hett aver Besünnerheten.
De Grootbookstaven un Apostrophen warrn inmitten van Wöör schreven.
Et gifft nochg annere, inoffizielle Schriften.
Kiek ok
Star Trek
Kunstspraak
Weblenken
Institut för de klingoonsche Spraak (över twee Dutz Spraken)
Google (op Klingoonsch)
Deutsche-Welle (op Klingoonsch)
Klingoonsche Grammatik (Hoochdüütsch)
Plaanspraak |
4996 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oort%20%28Biologie%29 | Oort (Biologie) | De Oort (latiensch Species) is in de Biologie de Grundlaag för de Systematik un ok sünst för de Arbeid.
En Oort hett in de Biologie en Naam ut twee Wöör. De Genusnaam un de Oortnaam. Op latiensch, af un an ok Kööklatiensch un greeksch. To'n Bispeel de Katt. Dat is Felis sylvestris. Un de Hund is Canis lupus.
To en Oort höört all de Beester oder Planten, de liekers utkiekt un mitnanner Kinner kregen köönt. Un twors Kinner, de dat ok wedder köönt.
Dat is dat bioloogsche Kriterium för de Oort, wat een pröven kann. To'n Bispeel sünd alle Hunnen een Oort. Ok de lütte Pinscher un de groote Bernhardiner. Wenn de tosamen kummt, denn gifft dat lütte Hunnen. De kiekt twors anners ut, köönt aver ok Kinner kregen. Un de ok wedder.
Wenn dat nich so is, dat de Kinner wedder Kinner kregen köönt, denn sünd twee Beester oder Planten ok nich vun een un de sülvige Oort. To'n Bispeel bi dat Peerd un den Esel. De sünd verwandt. Aver wenn en Eselhingst op en Peerstut geiht, denn kümmt dor en Muuldeert rut. Meist so groot as en Peerd. Un wenn annersrüm en Peerhingst op en Eselstut geiht, denn küümt dor en Muulesel rut. Meist so lütt as en Esel. Aver dat Muuldeer un de Muulesel köönt keen Kinner kregen.
Taxonomie |
4998 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Christianiserung%20un%20Sassenkriege | Christianiserung un Sassenkriege | Sassen un Fresen wehren sik binah tweehunnert Jahren gegen de christlichen Glovensboden, wiel „franksch“ un „christlich“ be ehr meist dat glieke Bedüden harr. In de Tiet van Kaiser Karl den Groten (742-814) schull sik dat ännern. He nehm sik vör, dat Frankenriek grötter to maken, de heidenschen Navers unner siene Herrschap to bringen un se to dwingen, dat Christendom antonehmen. De Navers in’n Noorn weern de Sassen un de Fresen. Dar weern al Missionaren togangen, aver dat Volk heel nAzlackh döpen laten wull, de siene Doden verbrennen de, de wieter de olen Gödder siene Oppers anboot oder de enen Preester angreep.
787 wurr Willehad de eerste Bischop van Bremen för de sassischen Gaue Wigmodien un Larigau un de freeschen Gaue Rüstringen, Östringen, Wangerland un Nordendi. Liudger övernehm 787 en Missionsrebeet an de unnere Ems. As dat dar 792 to enen ne’en Upstand keem, leet he sik na de Westsassen versetten, wo he 804 Bischop van Mönster wurr.
Aver noch harrn sik de Sassen, de wieter noordoosten wahnen, nich unnerkriegen laten. 792 brook hier en Upstand ut. Ene franksche Suldatenafdelung wurr 793 in Rüstringen överfullen un an de Siet maakt, un dat weer för de Franken de Anlaat, bi „Alsini“ (Alse?) över de Werser to setten un den Wigmodigau to verwöösten. De „Maschendichter“ Hermann Allmers hett later meent, de Franken weern bi Rechtenfleth över de Werser gahn.
Na 797 geev dat bilütten Rauh. 802 leet Karl up den Rieksdag in Aken dat Volkrecht för de Sassen un Fresen besluten. So wurrn beide Stämm in sien Riek upnahmen. Franksche Kolonisten kemen in’t Land un övernehmen verweete oder todeelte Hööv. Franksche Meierhööv sekern de Heerstraten, un in de Graafschaften harrn de Gohgrafen in’n Naam van’n König dat Seggen.
Hand in Hand mit dat Sekern van de Frankenherrschap gung dat Utbreden van dat Christendom. In de groten Steder wurrn Karken boot. Vele weern eerst man eenfacke Holtboten, aver na 100 bit 200 Jahren wurrn ok al staatsche Geböden ut Backsteenen oder Natursteenen upricht, de to’n groten Deel vandagen noch staht. To den Levensunnerholt van de Preesters muss tomeist en Buurnhoff stift weern, un för den Unnerholt van de Karken wurr de Teihnte inföhrt. Bi de Karken mussen överall Karkhööv anleggt weern, denn dat Verbrennen van Lieken weer nich mehr verlöövt.
Historie
Germanen |
5031 | https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20in%20Afghanistan | Städer in Afghanistan | Dit is en List vun de Städer in Afghanistan.
De mit Afstand gröttste Agglomeratschoon in Afghanistan is Kabul mit 3.138.100 Inwahners (Stand 21. September 2006). Dat heet, 14 Perzent vun de Lüüd leevt in oder bi de Hööftstadt.
Disse Tabell hett de Städer mit mehr as 10.000 Inwahners. De Naams sünd in plattdüütsche Transkriptschoon un op Perssch schreven. De Tallen sünd vun den Zensus vun den 23. Juni 1979 un vun de Schatten för den 21. September 2006, de dat afghaansch Zentralamt för Statistik maakt hett. Ok de afghaansche Provinz, to de de Stadt höört, is opföhrt. De Inwahnertallen gellt jümmers för de Stadt sülvst ahn de Vöröörd.
Weblenken
Central Statistics Office Afghanistan
City Population - aktuelle un histoorsche Inwahnertallen för de afghaanschen Städer
Afghanistan
Stadt
List |
5038 | https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20in%20Albanien | Städer in Albanien | Dit is en List vun de Städer in Albanien.
In de albaansche Spraak gifft dat för Oortsnaams jümmers twee Varianten: de bestimmte un de unbestimmte Form. Hier warrt de bestimmte Form bruukt, wenn de op -a ennen deit, anners warrt de unbestimmte Form bruukt.
De mit Afstand gröttste Agglomeratschoon in Albanien is Tirana mit 523.150 Inwahners (Stand 1. Januar 2005). Dat heet: 17% vun de Lüüd leevt in oder bi de Hööftstadt.
In de Tabell sünd de Städer mit mehr as 10.000 Inwahners opföhrt. De Inwahners sünd an den 14. April 1989 un an den 1. April 2001 tellt worrn. För den 1. Januar 2005 gifft dat en Afschätzen. Ok de Kreis un de Qark (so wat as de Region), to den de Stadt höört, is angeven. De Inwahnertallen sünd jümmers de Stadt sülvst ahn Vöröörd.
Weblenken
Dat albaansche Institut för Statistik
Stadt
List |
5063 | https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20in%20Kuba | Städer in Kuba | Dat is ene List vun Städer in Kuba.
Baracoa
Bayamo
Camagüey
Ciego de Ávila
Cienfuegos
Guanabacoa
Guantánamo
Havana
Holguín
Isla de la Juventud
Las Tunas
Manzanillo
Matanzas
Morón
Pinar del Río
San José de las Lajas
Sancti Spíritus
Santa Clara
Sagua La Grande
Santiago de Cuba
Trinidad
Kuba
Stadt
List |
5069 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Katteker | Katteker | De Katteker ( ok Kattekel, Kattekelken, Kadeker oder Eekkater) (lat.: Sciurus vulgaris) is 28 cm groot, hett enen langen, buschigen Steert un is goot behaart, sien Rügg lett rootbruun un towielen ok swaart, de Unnersiet is witt, de Ohren sünd in'n Winter mit Haarpinsels besett. De Katteker höört to de Familie Ekers. He kummt in heel Düütschland un binah ganz Europa vör un wahnt in Woolden, Parks un Goorns. Up Bööm boot he sik en kugelrund Nest ut Sprickeln, dat he sik mit Heu, Moos un Haar utpulstert. De Kattekers sünd Dagdeerter, de kienen Winterslaap hoolt.
Se freet Nööt un anner Saamens vun Bööm (as t.B. Eekern un Äppel), Poggstöhl, Kropptüüch, Vageleier un junge Vagels. In Europa findt man meist den roden Katteker, man ut Noordamerika is ook de schwatte inwannert, den man in Italien un Grootbritannien finnen deit.
Söögdeerten |
5101 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Knieper%20%28Brill%29 | Knieper (Brill) | As Knieper warrt ene Brill ahn Bögel betekent, de en smeetschen Steg twüschen de Glääs hett un op de Nees klemmt warrt. Dat Woort kummt vun dat Franzöösche pincenez, wat Nesenknieper heet. De Knieper weer bet to Begünn vun dat 20. Johrhunnert vun't Börgerdom bruukt. Fruunslüüd bruken mehrst Lorgnons.
Medizin |
5105 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Russenorsk | Russenorsk | Russenorsk weer en Pidginspraak, de Elementen vun de Russ'sche as ok de Norweegsche Spraak (de Dialekten vun Noordnorwegen) övernahmen harr. Se weer dör den Kontakt vun russ'sche un norweegsche Hökers, Fischers un Waalfängers an't Noordmeer entstahn.
De Spraak
As faken bi den Kontakt vun Personen mit frömme Spraken hett sik op Basis vun de beiden Moderspraken en Minimalkonsens vun bruukte Wöör un eenfache grammatische Regeln utbillt. De Grammatik weer eenfach un op dat nödigste reduzeert, jüst as de Woortschatz, de sik op Wöör ut de in disse Region relevanten Rebeden Fischeree, Seefohrt, Weder un so wieder konzentreer. De Woortschatz vun üm un bi 400 överleverte Wöör sett sik to groff lieke Delen ut russ'sche un norweegsche Wöör tohoop, wieder Wöör kemen ut dat Engelsche, Finnsche, Saamsche, Sweedsche, Franzöösche un Düütsche.
De eenzige Präpositschoon weer „på“. Verben weren mit dat Suffix „-om“ angeven.
Bispelen:
„Moja på tvoja“ = Ik un du.
„Kak sprek? Moje niet forsto“ = Wat seggst du? Ik verstah di nich.
Enige Wöör ut dat Russenorske leevt in de noordnorweegschen Dialekten wieder, to'n Bispeel
kartanka = Filtschoh
å råbbåte = arbeiden
klæba = Broot
Historie
Russenorsk wörr in't 18. Johrhunnert un 19. Johrhunnert bruukt. De Russ'sche Revolutschoon vun 1917, de Russland na buten temlich isoleer, föhr dorto, dat de Spraak kuum noch bruukt wörr; in de Johren, de nakemen, sturv de Spraak denn sachten ut.
Literatur
I. Broch un E. H. Jahr: Russenorsk: Et pidginspråk i Norge., Oslo 1984.
S. S. Lunden: Tracing the ancestry of Russenorsk. Slavia Orientalis 1978 27/2, 213-217.
R. E. Peterson: Russenorsk: A little known aspect of Russian-Norwegian relations, Studies in language 1980 4/2, 249-256.
Weblenks
russ'sch Pidgin (russ'sch)
Frederik Kortlandt över Russenorsk (PDF) (norweegsch)
Pomormuseum in Vardø: Russenorsk (norweegsch)
Kontaktvarietät
Slaavsch
Germaansch |
5109 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wildswien | Wildswien | Dat Wildswien (Sus scrofa) höört to de Paarhofer , de nich neerkaun doot, hett en bruunswaart Fell mit lange Börsten un ward 200 kg swoor. De Kopp is lang un hett ene knökerige Snüsselschiev. Dat männliche Deert, de Kieler, hett in den Baberkeev twee Hauer, de krumm na baven staht.
De Wildswienen leevt gesellig in ganz Düütschland, överall dor, wo veel Loof- un Mischwoolden sünd. Dar söökt se bi Nacht Sniggen, Larven, Trüffeln, Eckern un Bookeckern oder op de Feller na jung Koorn, Kartüffeln un Röven. Dorbi richt se faken grote Schaden an. Se waagt sik in Kulturlandschappen mit veel Buschwark avers ok bit in de Stadtränner vör.
In'n Harfst, so üm 18 Weken na de Paarungstiet, smitt de „Bach“ veer bet twölf Frischlinge. De jungen Deerter laat bruungeel un hefft swarte Längsstriepen. För dat Wildswien is kiene Schontiet fastleggt worrn.
Söögdeerten |
5110 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Karkspeel | Karkspeel | En Karkspeel (ok Kaspel oder Kerspeel, Parochie, Karkgemeen, Parr) meent en Rebeet vun de Karkverwalten. Dat Karkspeel besteiht mehrst ut een Kark mit een Paster. Dat Karkspeel kann aver ok mehr Karken oder Kapellen ümfaten.
De Grenzen vun vele politsche Gemeenen orienteert sik hüüt an de Grenzen vun de Karkspelen.
Religion |
5111 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dancer%20in%20the%20Dark | Dancer in the Dark | Dancer in the Dark (översett: Danzer[sche] in'n Düüstern) is en Film vun Lars von Trier ut dat Johr 2000.
De Speelbaas vermengeleer hier den däänschen Dogma-Film mit Stilmiddels vun't US-amerikaansche Musical in de 1950er un 1960er Johren.
Lars von Trier dreih „Dancer in the Dark“ as drütt Film in siene Golden-Heart-Trilogie. De eersten beiden Filmen vun de Trilogie weren Breaking the Waves un The Idiots.
Afloop
Amerika in de 1960er Johren.
De tschechsche Inwannersche Selma droht blind to warrn.
Ehr eenzig Troost is de Welt vun de Musicals, in de se sik geern rindröömt, „denn in Musicals kümmt nienich slimme Saken vör“. Dormit ehr teihn Johr oolt Söhn, de ehr Krankheit arvt hett, nich dat glieke Schicksal as se verleven mutt, arbeid Selma Dag un Nacht in en Metallfabrik, dat Geld för ene Ogenoperatschoon för ehren Söhn to verdenen. Ut Schaam un Stolt seggt se dat aver sülvst ehre engen Frünnen Jeff un Kathy nich.
Eenzig ehren Vermeder un Naver, enen Gendarmen, vertroot se ehr Geheemnis an, nodem he togeven hett, dat he för den Levensstil vun sien Wief hoge Schullen maakt hett. He bidd Selma, em Geld to lehnen, doch se seggt nee.
Üm mehr Geld to verdenen maakt Selma toletzt blangen de Dagschicht ok noch Nachtschichten in de Fabrik, wo se wegen ehr Sehvermögen, dat jümmer slechter warrt, ene Maschien beschädigt un rutschmeten warrt.
Later finnt Selma de Doos, in de se ehr Geld versteckt harr, lerrig vör. Se löppt to ehren Naver un föddert ehr Geld trüch. Sien Fro süht de beiden üm dat Geld ringen un glöövt, Selma wull ehren Mann sien Vermögen stehlen. In'n Trobel lööst sik en Schööt ut siene Deenstpistool. De Gendarm brickt swoor sehrt tosamen un fleht Selma an, em nich liggen to laten un em redig ümtobringen.
Selma, middewiels blind worrn, warrt fastnahmen un wegen Moord anklaagt. Se warrt to de Doodsstraaf veroordeelt. Jeff un Kathy kriggt rut, dat dat Geld för de Operatschoon för ehren Söhn is. Vun dat Geld engascheert de beiden en ne'en Afkaat, de ehren Perzess nee oprullen schall. Aver Selma lehnt af, denn wenn ehr Söhn nich opereert warrt, warrt he blind.
Utteknen
Palme d'Or 2000
Best Film
Beste Dorstellersche: Björk
Europääsch Filmpries (Felix) 2000
Best Film
Beste Hööftdorstellersche: Björk
Spaansch Filmpries: Best europääsch Film
Oscar 2001: Nomineert Best Filmleed: Björk
Golden Globe 2001
Nomineert Best Filmleed: Björk
Nomineert Beste Hööftdorstellersche: Björk
Weblenken
Websteed vun’n Film (engelsch)
Film
Film ut dat Johr 2000
Musical |
5113 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Peter%20Pan | Peter Pan | Peter Pan is de Hööftfigur vun enige Kinnergeschichten vun James M. Barrie. Peter Pan leevt in't Neverland (hoochdüütsch Nimmerland), ene fiktive Insel. He is de Baas vun ene Grupp vun Kinner, de nienich utwassen wullt. Sien gröttst Gegensmann is Captain Hook, en Pirat mit enen Haken staats en Hand.
Peter Pan, jümmer gröön antogen un liek utsehn as Robin Hood, kann - as all de Kinner in't Neverland - flegen. Un he trennt sik to keen Tiet vun sienen Teddyboor.
Peter Pan kummt dat eerste Maal 1902 in't Book The Little White Bird vör, un denn wedder 1904 in't Bühnenstück Peter Pan, or The Boy Who Wouldn't Grow Up („Peter Pan, oder de Jung, de nich utwassen kunn“, Premier in London an'n 28. Dezember 1904). 1906 wörr en Deel vun Little White Bird, as egen Book Peter Pan bi Kensington Gardens apentlich maakt mit Illustratschonen vun Arthur Rackham. 1911 adapteer Barrie den Stoff vun dat Bühnenstück för de Vertellen Peter and Wendy, de hüüttodaags mehrst ünner den Titel Peter Pan publizeert warrt.
In de Kensington Gardens in London steiht hüüttodaags ene Statue vun Peter Pan.
Opföhren un Verfilmen
Opföhren
Dat gifft vele verschedene Musicalinterpretatschonen vun Peter Pan. De bedüdensten sünd de Verschonen vun Jerome Kern 1924, Leonard Bernstein 1950 un de vun Jerome Robbins vun 1954.
Dat gifft ok een vun Erich Kästner schreven düütsch Bühnenstück.
Verfilmen
Peter Pan wörr mehrfach verfilmt, as Tekentrick un as Realfilm. Een vun de bekannteren Tekentrickfilmen stammt vun Walt Disney ut dat Johr 1953. De bekannteste Realverfilmen is de Film Hook, de 1991 dreiht wörr. He vertellt de Tiet no de egentliche Geschicht.
In en düütsche Fernsehverfilmen vun 1962 speel Michael Ande den Peter un Helga Anders de Wendy.
2003 geev dat ene Verfilmen, de sik üm en getroe Ümsetten vun dat Book bemöh, mit Jeremy Sumpter as Peter Pan un Jason Isaks as Captain Hook. Afsehn vun ene kuum bekannte russ'sche Verschoon weer disse de eerste, in de en Jung de Hööftrull övernehm un nich en Vulljohrigen.
2005 keem Finding Neverland (hoochdüütsch Wenn Träume fliegen lernen) vun Marc Forster in de Kinos, mit Johnny Depp as J. M. Barrie.
Ewig Copyright
No en engelsch Gesett güllt för Peter Pan en ewig Copyright. De Rechten hollt
dat Kinnerkrankenhuus Great Ormond Street Hospital Children's Charity.
Weblenken
Peter Pan Copyright (engelsch)
Literatur |
5114 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nobelpries | Nobelpries | De Nobelpries is en vun den sweedschen Utfinner un Ünnernehmer Alfred Nobel stift Pries, mit den de wichtigsten Forschensresultaten vun dat vörige Johr uttekent warrt. In sien Testament legg he fast, dat mit sien Vermögen ene Stiftung grünnt warrn schall. De Tinsen schullen as Priesen an de geven warrn, de in dat vörige Johr de Minschheit den gröttsten Nütten bröcht hebbt. Dat Geld schull to fief lieke Delen op de Rebeden Physik, Chemie, Physiologie oder Medizin, Literatur un för Fredensbemöhen verdeelt warrt. Siet 1969 warrt ok en Pries för Weertschopswetenschoppen vergeven, de aver vun de sweedsche Rieksbank, in Andenken an Nobel, stift wörr.
De Nobelpries is hüüttodaags de hööchste Utteknen in de wetenschopliche Welt. He warrt siet 1901 elk Johr an'n Doodsdag vun Alfred Nobel, den 10. Dezember vergeven. De Priesdreger warrt op Basis vun de inschickten Nomineren un de Rööt vun dat Nobelkomitee, de aver nich bedacht warrn mööt, vun verschedene Gremien utwählt:
För Physik un Chemie vun de Königlich Sweedsche Akademie vun de Wetenschoppen.
För Physiologie oder Medizin vun de Nobelversammeln vun dat Karolinska-Institut in Stockholm.
För Literatur vun de Sweedsche Akademie.
För den Fredensnobelpreis vun en Utschuss, de ut fief Liddmaten vun dat norweegsche Parlament besteiht.
De Pries för Ökonoomsche Wetenschoppen in Andenken an Alfred Nobel vun de Königlich-Sweedsche Akademie vun de Wetenschoppen.
De Fredensnobelpries warrt in Oslo vergeven, alle annern Priesen vun den sweedschen König in Stockholm. Norwegen un Sweden weren to de Tiet, as de Pries stift weer, noch ene Union un dat Testament vun Nobel segg, dat de Fredenspries vun en norweegsch Komitee vergeven warrn schull. 1905 löös sik de Union op un Norwegen wörr en egenstännig Land.
Alle Priesdreger kriggt ene Oorkunn, en Goldafteken un ene bestimmte Summ Geld. Disse is vun de Tinsdracht vun de Nobelstiftung afhängig. In't Johr 1901 weer de Pries mit 150.800 Kronen doteert. 1970 weren dat denn ümrekent 288.000 DM un 2004 bi 1,1 Millionen Euro (dat sünd üm un bi 10 Millionen Kronen). En lütt Problem is bilütten de Wunsch vun Nobel, dat de Pries in een Kategorie an nich mehr as dree Personen vergeven warrn dröff. In vele Rebeden vun de Wetenschop warrt vundaag ne'e Utfünn nich mehr vun enkelte Wetenschoplers maakt, man mehrst internatschonaal in grote Gruppen utarbeid. Bet hüüt hebbt den Pries eenzig veer Lüüd tweemal kregen - Marie Curie (1903 för Physik un 1911 för Chemie), Linus Carl Pauling (1954 för Chemie un 1962 för Freden), John Bardeen (1956 un 1972 för Physik) un Frederick Sanger (1958 un 1980 för Chemie). De Organisatschoon UNHCR kreeg 1954 un 1981 den Fredensnobelpries, dat Internatschonale Rode Krüüz wörr för sien Fredensbemöhn sogor dreemal (1917, 1944, 1966) uttekent.
De Nominerensprozess
Üm enen Nobelpries kregen to könen, mutt een nomineert warrn. Dat Recht, en Nomineren to maken, hebbt disse Personen:
Alle vörige Priesdreger in de sülve Kategorie
För Physik, Chemie, Physiologie oder Medizin un Weertschopswetenschoppen hebbt de Liddmaten vun de bedrepenen Nobelkomitees, vun de Akademie vun de Wetenschoppen, Professers vun de bedrepenen Fakultäten an bestimmte skandinaavsche Universitäten un enige wiedere utsöökte Personen un Liddmaten an utwählte annere Universitäten dat Recht Nomineren to maken.
För den Nobelpries in Literatur köönt Vörslääg vun Literatur- un Linguistikprofessers, Liddmaten vun de Sweedsche Akademie un lieke Institutschonen un vun de Präsidenten vun repräsentative Schrieververeenigen inreckt warrn.
Vörslääg för den Fredensnobelpries kann elk Liddmaat vun en Regeren oder en internatschonaal Gericht maken, todem Professers vun de Fachinstituten Sozialwetenschop, Historie, Philosophie, Recht un Theologie as ok de Vörsitters vun Fredensforschenssinstituten un lieke Organisatschonen.
No de Statuten vun de Stiftung warrt Informatschonen över de Nomineerten, de Lüüd, de nomineert, un de Menen dorto vun Sieden vun dat Komitee för en Tied vun 50 Johren ünner Versluss hollen
De Nobelpries warrt den Priesdräger persönlich vun den König vun Sweden uthännigt, un gellt ok denn as vergeven, wenn de uwählte Kandidaat em nich annimmt oder nich annehmen kann. 1935 weer dat t.B. so, as Carl von Ossietzky den Pries up Befehl vun de Naziregeren trüchwiesen muss. Ok de russische Dichter Boris Pasternak wurr 1958 vun de Sowjets dwungen, den Pries aftolehnen.
Anlehnt an den Nobelpries warrt siet 1991 vun de Harvard University in Cambridge ok de Ig-Nobelpries för sünnerlich unnütte oder kuriose Forschensresultaten vergeven.
Weblenks
www.nobel.se (engelsch)
www.nobelpreis.org (hoochdüütsch)
Siet mit Biographien vun alle Nobelpriesdreger (engelsch)
Nobelpriesdregerdrepen op de Insel Lindau in'n Bodensee (hoochdüütsch)
Utteknung
Sweden |
5115 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Akronym | Akronym | En Akronym (greeksch ακρωνύμιο, vun άκρος, ákros - de Topp, de Rand un όνυμος, ónymos - de Naam) is en Afkörten, de as egen Woort utspraken warrt, bi de de Bookstaven also nich enkelt spraken warrt. Bispelen sünd NATO för North Atlantic Treaty Organization (Organisatschoon vun den Noordatlantikverdrag) oder de DAX för Deutscher Aktienindex (Düütsch Aktienindex).
En Sünnerfoorm is dat Apronym, wat en Akronym is, dat en Woort billt, dat al existeert (to'n Bispeel de elektroonsche Stüerverkloren ELSTER (Elektronische Steuererklärung), wobi Elster ok dat hoochdüütsche Woort för Heckster is). De Schrievwies vun Akronymen besteiht mehrst ut en Reeg vun Grootbookstaven, de de Anfangsbookstaven vun de Bestanddelen betekent, ut de sik dat Akronym tosamensett. In en poor Fäll hett sik mit de Tied ok en lüttschrevene Schrievwies rutbillt, de de vun normale Wöör gliekt (to'n Bispeel Radar oder Aids). Wiels Akronymen (anners as de mehrsten Afkörten) ahn afsluten Punkt schreven warrt, is in disse Fäll nich to erkennen, dat dat Kunstwöör sünd.
Spraakwetenschop |
5116 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Exonym | Exonym | En Exonym (vun greeksch exo „buten“ un -onymos „Naam“) is in de Künn vun dat Namensgeven, de Toponomastik, en Oortsbeteknen (Toponym) oder anner Egennaam, de – in'n Gegensatz to't Endonym – nich an dissen Oort, man an enen annern Oort bruukt warrt. Bispelen för Exonymen sünd Venedig för Venezia, Rom för Roma, Albanien för Shqipëria oder Mark Aurel för Marcus Aurelius.
Exonymen hebbt den Vördeel, dat se in de Spraak, in de se bruukt warrt, lichter uttospreken sünd un – wenn nödig – böögt warrn köönt.
Mannichmal warrt Toponymen in de Utgangsspraak un de Teelspraak glieks schreven aver ünnerscheedlich utspraken. De Schrievwiesen vun London, Madrid, Edinburgh, Göteborg und Paris to'n Bispeel sünd glieks as in de Utgangsspraken schreven, aver nich glieks in ehr Luden.
Exonymen sünd en natürlich Bestanddeel vun elkeen Spraak. Woveel dat in een Spraak gifft, hangt stark vun verschedene Faktoren af:
soziale Kontakten
gemeensame Historie
Spraakentwickeln: In'n Loop vun de Tiet kann sik de Utspraak vun enen Namen ännern
in de Utgangsspraak, wenn in de Teelspraak keen Ännern intridd, to'n Bispeel oolttschechsch Praga > düütsch Prag (neetschechsch Praha); ooltfranzöösch Paris (IPA [pa'ris]) > düütsch Paris (aver neefranzöösch = [pa'ʁi] ahn -s)
in de Teelspraak, wenn in de Utgangsspraak keen Ännern intridd, to'n Bispeel middelhoochdüütsch = Swiezerdüütsch Schwyz > later middelhoochdüütsch Schweiz
luutlich Anpassen twüschen Utgangs- un Teelspraak:
bi de Enkelluden, wenn bestimmte Luden in de Teelspraak nich vörhannen sünd, to'n Bispeel spaansch Madrid ([ma'ðrið]) mit in't düütsche unbekannte ð-Luut > düütsch Madrid ([ma'dʀɪt])
bi de Phonotaktik (Verbinnen vun Enkelluden), to'n Bispeel Swiez > finnsch Sveitsi (['svejtsi]), mit den Spraatvokal -i an't Woortenn, wiels en Woortutluut -ts in't Standardfinnsche nich mööglich is.
Literatur
Otto Back, Übersetzbare Eigennamen. Eine synchronische Untersuchung von interlingualer Allonymie und Exonymie, Wien 32002, ISBN 3-7069-0146-3
Weblenken
Jordan Paper UN-Konferenz Prag 2003 (engelsch)
Spraakwetenschop |
5117 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Toponym | Toponym | En Toponym (vun greeksch topos = Oort un nymos = Naam) is in de Eerdwetenschoppen en Beteknen för Oortsnamen. De Wetenschop vun de Toponymen is de Toponomastik.
De mehrsten Toponymen hebbt en Bedüden in ehr Utgangsspraak, de de Ümgegend beschrievt. Aver wiels de Oortsnamen mehrst kene Ännern mehr wedderföhrt sünd se faken later nich mehr to verstahn. So sünd vele junge Oortsnamen in de USA för Engelsch spreken Minschen noch licht to verstahn (Salt Lake City is de Soltseestadt, de Stadt an'n Soltsee). Öllere Namen sünd wegen de Ännern in de Spraak, de de Toponymen mehrst nich mitmaakt, sünnerlich wenn den Rest vun de Spraak en Luutschuven wedderföhrt, sworer to verstahn. Cuxhoben to'n Bispeel weer de Haven an'n Koog.
Vele Toponymen stammt noch ut Tieden, in de annere Spraken bruukt weren. Een Bispeel is de Naam vun Halle. De Naam kummt ut en Tiet, in de Sassen-Anholt noch vun Kelten besiedelt weer un beteken en Steed, an de Solt wunnen wörr (keltsch hal is verwandt mit Solt; wo in't Germaansche en S steiht, harr dat Keltsche en H). Dorüm sünd Oortsnamen besünners för Etymologen un Spraakwetenschopler intressant, denn faken köönt de Toponymen Henwiesen geven över Spraken, vun de sünst nix överlevert is.
Mehrsprakige Oortsnaams in Nordelbien
In eenige Oortschoppen hebben de Orten Naams op mehr as en Spraak. In Kreis Nordfriesland lewen de Noordfreesen mit ehrm eegen Mundorden, un vun wegen dat Sleswig mol däänsch weer, hebben de Oorten, de dat vör 1864 geef, ok en däänsche Form.
En poor Bispelen vun mehrsprakige Oortsnaams in Sleswig:
Hochdüütsch — Noordfreesch — Däänsch
Addebüll — Aadebel — Adebøl
Borgsumer Vogelkoje — Borigsem Kui — Borgsum Fuglekøje
Bredstedt — Bräist — Bredsted
Bollhaus — Bulhus — Bolhus
Dagebüll — Doogebel — Dagebøl
Föhr — Feer — Før
Viöl — Fjåål - Fjolde
Flensburg — Flansborj — Flensborg
Friesland — Friislon — Frisland
Hamburg — Hamborj — Hamborg
Husum — Hüsem — Husum
Karrharde — Kårhiird — Kær Herred
Klanxbüll — Klangsbel — Klangsbøl
Leck — Leek — Læk
Neue Au — Näie Uu — Nyå
Nordstrand — Noordströön — Nordstrand
Nordfriesland — Nordfraschlönj — Nordfrisland
Pellworm — Pälweerm — Pelvorm
Rodenäs — Runees — Rødenæs
Schleswig-Holstein — Schlaswik-Holstijn — Slesvig-Holsten
Waygaarderdeich — Waiguurd' dik — Vadgård Dige
Literatur
Wolfgang Laur: Historisches Ortsnamenlexikon von Schleswig-Holstein.
2., völlig veränderte und erweiterte Auflage, Karl Wachholtz Verlag, Niemünster 1992.
Veröffentlichungen des Schleswig-Holsteinischen Landesarchivs Nr. 28. ISBN 3-529-02726-X
Weblenks
Sleswiger Oortsnååmen op Düutsch–Freesch–Däänsch Ortsnamenverzeichnis Herzogtum Schleswig
Söök na Oortsnaams un Delen von Oortsnaams (plattdüütsch)
Geografie
Namenkunn |
5118 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dode%20vun%20dat%20Johr%202004 | Dode vun dat Johr 2004 | Dit is en List vun de bekannten Lüüd, de 2004 dood bleven sünd.
List |
5119 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Arikelken | Arikelken | Dat Arikelken (Primula auricula) is en rore un schuulte Bloom ut de Gattung Primeln, de in de Alpen vörkummt.
Beschrieven
De goldgelen Blöten, de in veer- bet twölvblötige Prölken staht, rüken stark un warrt so wat 15 bet 25 mm groot. Blöhtiet is vun April bet Juni.
De Plant sülvst warrt so wat 5 bet 25 cm groot un is dormit de gröttste Primel in de Alpen.
De dicken, Water spiekern Blääd hebbt ene Wassschicht, de vör Sünnstrahlen schuult un dat Verdunsten inschränkt.
Vörkamen
De Plant kummt in de noorden Kalkalpen un süden Kalkalpen eenzig op kalkholtige Matten un Felskluften vör un is op ene Hööch vun 1600 bet 3400 m to finnen.
In de Iestieden hett de Bloom Toflucht in depere, schuulige Lagen funnen. De Arikelken is in en poor Steden ok hüüt noch as Iestietrelikt vörhannen (to’n Bispeel bi de Donaueng bi Weltenburg).
Kiek ok bi
Projekt:Plantennaams up Platt
Planten
Oort (Biologie) |
5120 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hagenbeck | Hagenbeck | De Zoo Tierpark Hagenbeck wörr in't Johr 1866 vun Carl Hagenbeck in Hamborg in'n Anfang an'n Neuen Pferdemarkt 13 grünnt. In't Johr 1907 wörr denn de eerste Deertpark ahn Trallen op de Welt in Hamborg-Stellingen opboot, wo he sik ok hüüttodaags noch befinnt.
De Parkanlaag hett 27 Hektar un alltohoop 7,5 km Wegen. Hagenbeck hett vele Freehagens un en Troparium mit 39 Aquarien un Terrarien un vele Planten ut alle Delen vun de Welt.
To de Attrakschonen vun den Deertpark höört dat Elefantenrieden un dat apentliche Fodern. Dat ole Wohrteken vun den NDR, dat Walross Antje, is an'n 17. Juli 2003 in't Öller vun 27 Johren dood bleven.
1998 wörr de Verein der Freunde des Tierparks Hagenbeck e.V. grünnt, de den Deertpark ünnerstütt. Ok de Stiftung Tierpark Hagenbeck hett dit Teel.
Weblenks
Tierpark Hagenbeck (hoochdüütsch)
Bezirk Eimbüddel
Zoo |
5122 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Walt%20Disney | Walt Disney | Walter Elias Disney (mehrst Walt Disney; * 5. Dezember 1901 in Chicago; † 15. Dezember 1966) is en US-amerikaansch Tekner un ünner annern de Utfinner vun den bekannten Charakter Mickey Mouse.
Disney wörr an'n 5. Dezember 1901 in Chicago as Söhn vun enen Boünnernehmer boren. He wüss mit siene Öllern, siene Süster un dree Bröder op ene Farm in Missouri op. Alle Kinner müssen op de Farm mit anfaten, doch he intresseer sik al jümmer mehr för dat Teknen un nehm mit 14 Johren dat eerste Maal Kunstünnerricht in Kansas City. Nodem he in'n Eersten Weltkrieg Ambulanzfohrer bi de Armee in Frankriek weer, begünn he korte Reklaamfilmen to teknen, gemeensam mit Ub Iwerks, de Disney later ok dat Modell för Mickey Mouse teken. To de sülve Tiet möök he Trickfilmfaten vun „Cinderella“ (Aschenputtel) un „Robin Hood“. Tosamen mit sienen Broder Roy produzeer he ene Reeg vun korte Filmen mit den Titel „Alice in Cartoonland“. Al dor vermengeleer he as later ok bi „Mary Poppins“ Trickfilm mit Opnahmen vun reale Schauspelers.
Na den Spood mit de Alice-Filmen güng Disney 1923 na Los Angeles. Tosamen mit Ub Iwerks un sienen Broder Roy, de sik mit de finanziellen Saken vun de Produktschonen befaat, begünn he siene Ideen in Trickfilmen ümtosetten. 1926 geev Disney dat Teknen op un Iwerk möök de Konzepschoon vun de Figuren. 1927 weer Micky Maus vun Iwerks schapen, de Titel vun de eerst Film mit de Muus weer „Plane Crazy“. Parallel dorto keem „The Jazz Singer“ rut, de eerste Toonfilm mit Mickey. En Star wörr Mickey mit den 1928 rutkamenen „Steamboat Willie“, bi den ok Minnie Mouse un Peg-Leg Pete ehre eersten Rullen speelt hebbt. Na den groten Spood vun „Steamboat Willie“ schöpp Disney 1934 Donald Duck. He schull en kattig Gegenstück to de nüüdliche Muus ween.
En groot Wark weer de vun Disney 1937 produzeerte Tekentrick-Verfilmen vun „Snow White and the Seven Dwarfs“ (Sneewittken un de söven Dwargen), de vun de Filmakademie enen normalen Oscar un söven Miniaturutgaven kreeg. Alltohoop weren 750 Künstlers an dissen Klassiker bedeligt. Na dissen Spood möök Disney 1940 ene Tekentrick-Verschoon vun „Pinocchio“. En afsluut Novum weer de 1940 rutkamene Musikfilm „Fantasia“, de to Warken vun Bach, Beethoven, Tschaikowski un Strawinsky lütte Kortgeschichten präsenteer. Bekannt is dorbi sünnerlich de Episood in de Mickey den „Zauberlehrling“ speelt.
Na den Tweten Weltkrieg produzeer Disney vele Aventüürfilmen as „Treasure Island“ (De Schatzinsel) un „20,000 Leagues Under the Sea“ (20.000 Milen ünner de See). In de 1950er Johren weren „Cinderella“, „Alice in Wonderland“ un „Peter Pan“ produzeert.
An'n 17. Juli 1955 möök Walt Disney sienen eersten Vergnögenspark Disneyland in Anaheim en poor Kilometers süden vun Los Angeles op. 1964 kööp he dat Rebeet för den tweten Park in Orlando, Florida, de noch beter un veel grötter as dat eerste Disneyland warrn schull. An'n 15. Dezember 1966 starv Walt Disney na en Operatschoon wegen Lungenkrebs, un sien jünger Broder Roy övernehm de Walt Disney Productions un dat Wiederentwickeln vun den Park, de 1971 denn as „Walt Disney World“ apent wörr.
Üm Trickfilmen realistischer utsehn to laten, hett Disney de Multiplan-Kamera utfunnen: Teknen vun Achtergrund, Figur un Vördergrund warrt op trennte Blääd tekent, överenannerleggt un denn fotografeert. Dör ännerte Afstänn twüschen de Blääd sünd realistischere, dreedimenschonale Effekten mööglich.
Weblenken
The Encyclopedia of Disney Animated Shorts (engelsch)
Mann
Börger von de USA
Comic
Tekner
Filmproduzent
Dreihbookschriever
Speelbaas
Schauspeler
Boren 1901
Storven 1966 |
5124 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ultravigelettstrahlen | Ultravigelettstrahlen | Ultravigelettstrahlen( kort UV, Ultravigelett oder UV-Licht, in de Ümgangsspraak ok Swartlicht) is en Deel vun’t elektromagneetsche Spektrum, wat de Minsch sehn kann. De Bülgenläng vun de UV-Strahlen is körter as dat Licht, wat dat Oog vun’n Minsch noch worhnehmen kann, man länger as Röntgenstrahlen.
De Beteken Ultravigelett bedüüt „achter dat vigelett“ un kummt ok dor at UV-Spektrum, vun wegen dat dat UV-Spektrum mit körtere Bülgenlängen anfangt, as dat Oog jüst noch as blauvigelette Klöör wohrnehmen kann.
Spektrum
Dat ultravigelette Spektrum reckt vun Bülgenlängen vun 1 nm bit 380 nm. Ümrekent in Frequenzen is dat dat glieke as vun 789 THz (380 nm) bit 300 PHz (bi 1 nm)
Na DIN 5031, Deel 7 warrt ultravigelette Strahlen in UV-A, UV-B un UV-C ünnerdeelt. Man buten de DIN-Norm gifft dat mehrere Ünnerdleen, de sik deelwies översniedt un nich akkerat defineert sünd. Dat gellt sünners för den bioloogschen un dermatoloogschen Andeel. De Tabell is, wat de Begrepen un de energeetsche Toorden angeiht, direkt na de DIN 5031 anleggt.
För de UV-Strahlen mit Bülgenlängen ünner 300 nm is in de Fotolithographie un in de Lasertechnik de Begreep „deep Ultravigelett“ (DUV) begäng. Ünner 200 nm is UV-Strahlen so kortbülgig oder energieriek, dat se vun molekularen Suerstoff (O2) absorbeert warrt, de dorbi in twee fre’e Suerstoffradikalen splitt warrt, de mit wietere Suerstoffmolekülen reageert. Dorbi entsteiht Ozon (O3). Dat bedüüt, dat sik ultravigelette Bülgen mit Bülgenlängen ünner 200 nm blots ünner Schuulgas utbreden künnt. Noch körtere UV-Strahlen ünner 100 nm breedt sik blots noch in’t Vakuum ut – dorüm ok de Beteken „Vakuum-Ultravigelett“.
Opdecken
Dat Opdecken vun ultravigelette Strahlen keem teemlich gau na de eersten Experimenten mit’t Swartmaken vun Sülversolten in Sünnlicht. In’t Johr 1801 hett de düütsche Physiker Johann Wilhelm Ritter faststellt, dat sünners Strahlen achter dat vigelette Enn vun’t sichtbore Spektrum bannig egent weern, Sülverchloridpapeer swart to maken. He hett de Strahlen toeerst „de-oxidierende Strahlen“ nöömt, üm op jemehr cheemsche Wirken hentowiesen un jem vun de infraroten „Warmsstrahlen“ an’t annere Enn vun’t Spektrum aftogrenzen. Bit in’t 19. Johrhunnert sünd UV-Strahlen as „cheemsche Strahlen“ betekent worrn, man vundaag warrt blots noch de Begrepen „Infrarootstrahlen“ un „Ultravigelettstrahlen“ bruukt, üm de beiden Strahlenorden to beteken.
Anfang vun’t 20. Johrhunnert is de Heelwirken vun UV-Licht opdeckt worrn. De öösterrieksche Dokter Gustav Kaiser (1871-1954), de sik in Würzborg mit Studien vun de Elektrotherapie befaat hett, vertell in de Vullversammeln vun de Sellschop vun de Dokters vun Wien in’n Februar 1902 över en Versöök, den he mit en UV-Gleihlamp an sik sülvst vörnahmen hett. Dorbi hett he mit Spood en Wunn, de nich helen wull, wedder gesund kregen. En Patienten, de swoor an Tuberkoloos krank weer, schall na den vörliggen Bericht mit dat „blaue Licht“ in veer Weken heelt worrn wesen. Andreven dör dissen Spood hett Kaiser sien Versöken mit en Holllins op Huutkrankheiten utwiet un kreeg ok dorbi gode Resultaten. Dorvun hett he afleidt, dat UV-Strahlen Kemen un Krankmakers doodmaken deit.
Borns för UV-Strahlen
Bi thermische Strahlen warrt de Andeel vun de UV-Strahlen dör dat Plancksche Strahlengesett un dat Wiensch StrahlengesettWiensche Schuuvgesett bestimmt. Dör anregte Elektronen kann ultravigelette Strahlen tüügt warrn, wenn jemehr Energier höger as 3,3 Elektronenvolt bedriggt. Dat is ok to’n lütten Deel al de Fall bi de Temperatur vun Gleihwenneln vun Gleihlampen. Sünners Halogen-Gleihlampen sennt dorüm al en lütten Andeel UV-Licht ut.
Natürliche Borns
Ultravigelette Strahlen kamt in de Sünnstrahlen vör. Vun wegen de Absorpschoon in de Atmosphäär (vör allen in de Ozonschicht) is dat aver vör allen blots de UV-A un UV-B-Andeel mit Bülgenlängen över 300 nm bit na de Eerdböverflach dör. Sünnere Gasen, allen vöran de so nöömten FCKW, schuuvt dat Gliekgewicht in de Ozonschicht un föhrt to dat Ozonlock. Dordör stiggt de Intensität vun de UV-B-Strahlen op de Eerdböverflach an.
Ok annere kosmische Objekten as Pulsaren, hoochanregte Gasmassen un ok de meisten Fixsteerns sennt UV-Licht ut. Ok dat Polarlicht bargt ultravigelette Strahlen. Wietere natürliche UV-Borns op de Eer sünd Gewidderblitzen un St.-Elms-Füer.
Künstliche Borns
Ultravigelettstrahlen künnt ok künstlich tüügt warrn. Faken warrt dat mit en Quecksülverdamplamp maakt:
in industrielle UV-Srahlersystemen; Quecksülverdamp-Middeldruck-, -Hoochdruck- oder -Hööchstdrucklampen (Fotolithografie, Utharden vun Harz un Lack, Water-Desinfekschoon)
in so nöömte Högensünnen, en Quecksülver-Hoochdrucklamp, de fröher för de Therapie t. B. vun Akne oder Rachitis bruukt worrn is.
in’t Solarium mit Quecksülverdamp-Nedderdruck-Röhren, de UV-A afstrahlt un to’n Bruunmaken vun de Huut insett warrt, man ümstreden sünd, as se de Huut mööglicherwies schaden doot.
in de so nöömten Swartlichtlampen. Dat sünd Gleihlampen mit Filter oder Quecksülverdamp-Nedderdrucklampen mit Filter un Lüüchtstoff för UV-A, de för Dekoratschoon, in Discos oder för mineraloogsche Ünnersöken bruukt warrt.
Ultravigelett-Laser (Excimerlaser, nee ok Diodenlaser)
UV-Lüchtdioden
Annere Borns – bi de de Ultravigelettstrahlen aver blots ünnerordent is – sünd Gasentladungslampen (ok as Daglichtlampen un Vullspektrumröhren betekent, wobi de UV-Emisschonen aver keen gesundheitliche Bedenken maakt, man in’t Gegendeel sogor wünscht is), dat Lichtbagenschweißen (ümfaat all elektrischen Schweißorden), de Koronabehanneln (kiek ok Ionisater) un all Vörgäng, bi de ioniseerte Gasen oder bannig hoge Temperaturen en Rull speelt (as in de Laser-Materialbearbeiten, Ionenborns, Funkenstrecken usw.)
Wesselwirken
Ultravigelettstrahlen warrt vun’t minschliche Oog nich mehr wohrnahmen, man dat gifft eenige Deerten (Insekten, Fisch, Vagels, Reptilien), de UV-Licht sehn künnt. Blangen dat sichtbore Licht un de Infrarootstrahlen höört UV to de Grupp vun de optischen Strahlen, as se de glieken optischen Eegenorden ünnerliggt: UV-Strahlen künnt ok broken, reflekteert, transmitteert, absorbeert oder böögt warrn.
Ünner en Bülgenlän vun ruchweg 200 nm is de Energie vun en enkelt ultravigelett Lichtquant groot noog, üm Elektronen ut Atomen oder Molekülen ruttoslahn, jem also to ioniseeren. Dorüm warrt kortbülgige UV-Strahlen ünner 200 nm ok to de ioniseeren Strahlen tellt, jüst so as Gamma- oder Röntgenstrahlen.
Physik
Dör normal Finsterglas geiht UV-Licht to’n gröttsten Deel nich dör. Dat gellt vör allen för UV-Strahlen mit korte Bülgenlängen (UV-B und UV-C), wiel UV-A dör Finsterglas dörgeiht. Quarz is dorgegen för dat hele UV-Spektrum transparent. Dat Transparenz verhollen is ünnerscheedlich: bi normal (Natron-Kalk)-Glas geiht Ultravigelettstrahlen ünner 320 nm nich mehr dör, Borosilikatglas (Jenaer Glas) dorgegen lett UV-Licht bit ruchweg 290 nm dör. Strahlen mit noch körtere Bülgenläng schient ahn Hinnern dör natürliche oder künstliche Quarzkristallen un ok dör Quarzglas (Kieselglas) dör. UV-Licht körter as 200 nm transmitteert nich mehr dör natürlichen Quarz oder normale Q!uarzglas, vun wegen dat dor Titan binnen is. Üm disse korte UV-Strahlen dörtolaten warrt synthetisch tüügt hoochrein Quarzglas bruukt (to’n Bispeel för ozontügen UV-Lampen to’n Opbereiten vun hoochrein Water.) För noch körtere Bülgenlängen bit rünner op 45 nm warrt eenkristallin Kalziumfluorid bruukt.
Kortbülgige Ultravigelettstrahlen mit hoge Intensität maakt Glääs un optische Komponenten drööv. An optische Bodelen (t. B. för Excimerlaser) warrt dorüm hoge Anspröök an de Reinheit stellt.
UV-Licht reegt vele Stoffen to Floureszenz an. Butendem kummt bi Ultravigelett de butere Fotoeffekt an all Metallböverflachen vör. De warrt in Photomultipliers t. B. an Szintillatschoonsdetekters nütt.
Chemie
Ultravigelettstrahlen is in de Laag orgaansche Binnen to splitten, aver ok ne’e to tügen. UV kann de Vernetten vun Monomeren anstöten oder orgaansche Verbinen tonichten maken. To’n Bispeel warrt vele Kunststoffen vun UV-Strahlen angrepen. Se warrt denn drööv, sprock oder verfallt.
Suerstoff warrt dör kortbülgige UV-Strahlen ünner 200 nm in atomaren Suerstoff opsplitt, wobi dat to’n Billn vun Ozon un en ganze Reeg vun opfolgen Reakschonen kummt (kiek ok: Ozonschicht).
Biologie
Ofschoonst de UV-Strahlen de ioniseeren Strahlen mit de sietsten Energie is, kann se för den Minschen un annere Organismen liekers doch gefährlich warrn. Ok UV-Licht mit gröttere Bülgenläng kann al cheemsche Binnen vun orgaansche Molekülen opsplitten. Dat is dorüm anbröcht, dat een mit hoge Verantwoortung mit Sünnlicht (Sünnschuul) oder mit technische UV-Bonrs ümgeiht. Ut den Grund is dat ok ümstreden, dat Lüüd faken in en Solarium gaht.
Ultravigelett-Strahlen wirkt na de folgen Opdelen:
De Schaden dör UV-Strahlen hangt nich alleen vun de Energie vun de Strahlen af, man ok dorvun, wo deep se ringeiht un wo lang dat Geweev bestrahlt warrt. To’n Bispeel warrt de UV-C-Strahlen bi 253,7 nm vun verhoornte Huut so goot as vullstännig an de Böverflach absorbeert un kann dordör in de deeperen Zellschichten veel weniger anrichten as dat UV-B-Licht, dat weniger stark absorbeert warrt un dorüm deeper reckt. En Sünnbrand, de ut Versehn dör en UV-C-Lamp utlööst worrn is, is dorüm an nächsten Dag al wedder vullstännig vörbi.
Sünners oppassen mutt een aver, wenn de Ogen UV-Strahlen afkriegt. Ultravigelettstrahlen föhrt to en Sweer vun de Binnhuut un kann de Hoornhuut drööv maken. Bi’t Lichtbagenhandschweißen to’n Bispeel mutt dorüm jümmer en Schweißblenn bruukt warrn. Kortbülgige UV-Strahlen kann teemlich gau de Ogen kaputt maken un bit to Blindheit föhren. Dör Licht bagens oder ok Funkenstrecken warrt en breed Spektrum vun dulle UV-Strahlen tüügt. Dör Anwennen ahn Schuul (apen liggen Delen vun’n Lief) kann dordör al na wenige Minuuten de Huut verbrennen jüst so as bi’n Sünnbrand. De Huut föhlt sik dorbi dröög an un spannt. Dorbi künnt Verbrennen vun’n 1. Grad (Rode Huut) bit to’n 2. Grad (Billen vun Blasen) vörkamen.
Schadens op lange Sicht as Huutkrebs, Huutöllern oder Katarakt künnt ok vörkamen, wenn de Erythemswell nich överschreden warrt, man de Bestrahlen faken passeert. Huut un Oog nehmt jede UV-Strahlen wohr – ok de, de nich över de Erythemswell liggt.
DNA-Schaden för UV-Licht entsteiht denn, wenn sik twee naverte Thyminbasen kovalent mitenanner verbinnt un sik en Thymindimer billt. Disse Dimeren hinnert de Replikatschoon oder lööst Mutatschonen ut. Dör dat Enzym Fotolyase un Licht künnt disse Dimeren wedder splitt un de DNA dormit wedder heelmaakt waren. Bi all Plazentadeerten – also ok bi’n Minsch – is de Funkschoon vun de Fotolyase in’n Verloop vun de Evolutschoon dör dat Nukleotid-Exzisions-Reparatursystem (NER) övernahmen worrn. Bi Kinner, de an de Krankheit Xeroderma pigmentosum liedt, hebbt en Defekt vun de Reparaturenzymen vun’t NER. Dordör verdrägt se afsluut keennatürlich Sünnlicht („Maandschienkinner“). Patienten vun disse Krankheit kriegt, wenn se de natürliche UV-Strahlen utsett sünd, düütlich gauer maligne Huuttumoren as Minschen, de dissen Enzymdefekt nich hebbt.
UV-B-Strahlen weer fröher ok as Dorno-Strahlen betekent, nöömt na den düütschen Naturforscher Carl Dorno, de disse Strahlen veel ünnersöcht hett. Se is verantwoortlich för’t fotocheemsche Billn vun’t anti-rachitische Calciferol (Vitamin D) in de Huut.
De UV-Index is en internatschonal fastleggte Meetgrött, de de sünnbrandwirksome solare Bestrahlstärk beschrifft. To’n Vörrutseggen un Wahrschau Geven warrt de UV-Index as gröttste to vermoden UV-Index (max. UVI) angeven. De hangt af vun de geograafschen Laag un de Hööch as ok vun de Johrestiet un de Wederlaag.
Anwennen
Fluoreszenzanregen
Lichtborns
Ultravigelett is de primäre Emisschoon in Lüchtstofflampen, wirksome witte Lichtborns, bi de de Ultravigelett-Emisschoon vun en Gasentladen vun Quecksülverdamp to’n Anregen vun in’t sichtbore Spetrum fluoreszeeren Lüchtstoffen nütt warrt.
Ok annere Gasentladungslampen bargt mitünner Lüchtstoffen, de’t Weddergeven vun Klören beter maken schüllt, dordör dat se mit den UV-Strahlenandeel vun’t Entladen anregt warrt. Witte Lüchtdioden bruukt dorför aver en blau lüchten Chip un dör blau anregbore Lüchtstoffen.
Bi so nöömte Daglichtlampen un Vullspektrumröhren (de Beteken wesselt mit’n Hersteller) warrt en Lichtspektrum afegeven, dat möötglichst so as dat natürliche Sünnlicht wesen schall, wat Infraroot un ok UV-Strahlen mitinsluten deit. Dat schall ok in Binnenrüüm för en mööglichst natürlich Licht sorgen (kiek ok Ergonomie). De Mengde vun de UV-Emisschoon is dorbi för de Gesundheit nich gefährlich.
Biologische Analysen
Eenige Farvstoffen, as t. B. DAPI, wat in de Biowetenschoppen bruukt warrt, warrt vun UV-Strahlen anregt un strahlt denn en tomeist sichtbor Licht mit längere Bülgen af.Fluoreszeeren Stoffen warrt as Marker insett, üm bioloogsche Vörgäng vun’n Stoffwessel oder Genvariatschonen to bekieken.
In de Forensik warrt UV-Licht bruukt, üm Blood un Sperma optodecken. Dor kann dat bi’t Opkloren vun Kriminalfäll insett warrn, wenn bioloogsche Sporen as Blood, Sever oder Sperma an Wannen, Kledaasch usw. nawiest warrn schüllt.
Swartlicht
„Swartlicht“ is en Utdruck för UV-A-Strahlen in de Ümgangsspraak. Tüügt warrt dat in:
Nedderdruck-Gasentladungslampen jüst so as Lüchtstofflampen, aver mit Lüchtstoffen, de Ultravigelett bi 350 nm oder 370 nm afgeevt.
Gleihlampen mit’n Glaskolben (Nickeloxid-doteert), dat dat sichtbore Licht absorbeert.
Ultravigelett-Lüchtdioden
Swartlicht warrt vör allen in Diskotheken oder för Showeffekten insett un wirkt blots in Rüüm, de düster sünd. De Strahlen reegt fluoereszeeren Stoffen to’n Lüchten an, as to’n Bispeel de optische Opheller ut vele Waschmiddels an witte Boomwull, Fluoreszenzfarvstoffen, witt Pigment, dat eenige Papeersorten tosett warrt, oder Mineralen. Anwennt warrt dat ok in de Mineralogie oder för Swartlichttheater oder ok to’n Sichtbormaken vun Sekerheitsteken, t. B. op Dokumenten (Fohrschiens, Utwiesen), Geldmiddel (Euro-Geldschien) oder „Neon-Stempel“ as „Intrittskoort“ to’n Bispeel bi Kunzerten.
Scholen
UV-Strahlen könnt ok to’n Prüfen bruukt warrn, wenn Lüüd schoolt warrt, üm Stoffen dör de Fluoreszenz to markeren:
Kontroll bi’t Opdrägen vun Huutschuulmiddels bi de persönlichen Schuulreedschop
Demonstratschoon vun Krüüzkontaminatschoon (Överdrägen vun Kemen) bi Hygiene-Scholen
Verdüütlichen vun de Handhygiene: Waschkrontroll un Opbringen vun Desinfekschoonsmiddel för de Hannen
Analyys
Optische Spektroskopie: UV/VIS-Spektroskopie
Utweerten vun Chromatogrammen in de Dünnschichtchromatografie
Gas-Analyys (NO, NO2, H2S, SO2)
Molekularbiologie: Mit Help vun Ethidiumbromid warrt hier Nukleinsüren sichtbor maakt
Bestimmen vun’t Infetten: Steden, an de dat to’t Rieven twee Objekten kummt, sünd faken infett. Wo dick de Fettschicht op en Objekt is, kann mit UV-Strahlen bestimmt warrn.
Bestimmen vun de Tinnsiet vun Floatglas (Fotovoltaik, Dünnschicht-Solarzellen)
Materialprüfung
Inspekschoon vun Glas(schieven): Dör de Fluoreszenz bi Stören künnt Splitten oder Fehlers in Glasböverflachen kennt warrn.
Prüfen vun Öölschläuch: Vun wegen de verscheeden Kennlienen vun Water un Ööl in’t UV-Spektrum künnt beide Stoffen ünnerscheedt un so kaputte Öölsläuch opspört warrn.
Inspekschoon vun Hoochspannungs- oder Böverleitungsanlagen: Bi kaputte Isolaters oder anreten Kavels gifft dat so nöömte Koronaentladungen, wobi UV-Strahlen vun de Hoochspannungskumponenten afstrahlt warrt, de vun sünnere Kameras sehn warrn künnt.
Ünnersöken vun Huutkrankheiten: Pigmentstören vun de Huut künnt mit UV-Licht („Wood-Licht“) beter sehn warrn. Ok sünnere Huutkemen (Corynebacterium minutissimum) künnt mit de Diagnoselücht sichtbor maakt warrn.
Belastborkeits- un Weddernproven: Prüfen vun de Belastborkeit vun Materialen, de sünners lang överduern mööt (z.B. Materialen, de in de Automobilindustrie insett warrt, Solarzellen usw.) Mit Help vun moderne Testsystemen kann de natürliche UV-Strahlen so verstarkt warrn, dat in blots 12 Maanden 63 Johre natürliche UV-Belasten simuleert warrt.
Vernetten vun Polymeren
In de Druckindustrie to’n Utharden („Drögen“) vun sünnere UV-fiene Druckfarven ahn Löösmiddel, vör allen bi’n Offsetdruck.
Lackeeren: to’n Utharden vun Lacken, de op UV-Strahlen reageert
Tähndokter: lichtharden Materialen
Utharden vun sünnere Klevstoffen
Optikindustrie: to’n Utharden vun optische Produkten (t. B. Rezept-Brillenglääs)
Bioloogsche Ännern
Desinfekschoon
Ultravigelettstrahlen warrt to’n Behanneln vun Water, Luft un Böverflachen gegen Kemen un Krankmakers insett. Vun wegen de Snelligkeit vun de Reakschoon – Mikroorganismen warrt in Brookdelen vun’n Sekunn utschalt – künnt mit UV-Licht nich blots Böverflachen behannelt warrn, man ok bewegliche Stoffen as Water oder sogor Luftströöm in en Klimakanal. As dat noch keen Laminar-Flow-Anlagen för Reinrüüm geev un ok noch nich so massig mit Desinfekschoonsmiddel arbeit weer, as dat vundaag tyypsch is, weern in Krankhüüs swacke UV-Strahlers begäng, de duersom in Bedrief weern, üm de Keemtall siet to hollen. Disse olle technik künn in tokamen Tieten wedder nödig warrn, vun wegen dat sik in tonehmen Tall Antibiotika-Resistenzen vun Krankmakers billt, de veel in Krankenhüüs to finnen sünd. Bi de Desinfekschoon mit UV-Strahlen künnt sik Resistenzen dör Mutatschonen nich utbilln.
Vundaag is de Methood vun’t Opbereiden vun Drinkwater mit UV-Strahlen al teemlich verbreedt. De Tall vun de Krankmakers in’t Water warrt dormit wirksom minnert in Afhangigkeit vun de Dosis vun’t Bestrahlen. Dorbi is dat grundsätzlich nich nödig, cheemsche Stoffen totosetten. Sünners Krankmakers as to’n Bispeel Cryptosporidien, de mit Chlor nich bitokamen is, künnt dör UV-Licht utschalt warrn. De Smack, Röök oder de pH-Weert vunvt Water warrt dorbi nich ännert, wat en groten Ünnerscheed is to de cheemschen Behanneln vun Drink- oder Prozesswater.
För de UV-Desinfekschoon warrt allgemeen Nedderdruck-Quecksülverdamplampen insett, mitünner ok Middeldruckstrahler, de Strahlen mit de Bülgenläng 254 nm afstrahlt. Körtere Bülgenlängen (< 200 nm) maakt all orgaansche Stoffen in’t Water tonichten un warrt för de Produkschoon vun hoochrein Water bruukt.
Wietere Anwennen
Inaktiveeren vun Viren bi 254 nm
Fotochemie in de Chemie un Pharmazie: t. B. de Synthees vun Calciferol (Vitaminen D2 un D3)
Wellness: Bruunmaken vun de Huut in Solarien
Chlorfree Bleken vun Zellstoff
Opbereiden vun Water in’t Swemmbad tovn Afbo vun Chloraminen
Therapie mit Ultravigelettstrahlen (sünners UV-A). Wirken na Doseeren: Pigmentatschoon, Billn vun Vitamin D, Anregen vun’t Zentralnervensystem
Lockmiddel
Planten lockt mit sünnere Deelen vun de Blööt Insekten an. Eenige Deerten, as to’n Bispeel de Immen un de Hummeln künnt invt UV-Rebeet kieken. De Blöten hebbt faken binnen un buten ünnerscheedliche en ünnerscheedliche Reflektivität för Ultravigelett. Dordör finnt Immen jümmer de Mitt vun de Blööt, ok wenn de in’t sichtbore Licht eenklöört is.
In Lichtfallen för Insekten warrt UV-rieke Lichtborns bruukt. Lichtfallen warrt insett, üm Schadenmakers to bekämpen un üm in de Forschung Orden to bestimmen un to tellen.
Stratenlampen mit hogen Blau- un Ultravigelettandeel (Quecksülverdamplampen) teht Insekten un ännert so dat bioloogsche Gliekgewicht. Undichtigkeiten föhrt to en högeren Opwand bivt Instandhollen. Vun de Insekten warrt butendem Fleddermüüs antogen, de dordör in’t Stratenverkehr to Schaden kamen künnt.
Schaden dör Ultravigelettstrahlen
UV-B Strahlen maakt vör allen direkten DNA-Schaden. Se veroorsaakt Sünnbrand (Erythembilln an de Huut) un anstiegen Melaninprodukschoon.
UV-A Strahlen maakt vör allen indirekten DNA-Schaden un Melanomen
Denatureeren vun Zellproteinen
Ogenlinsendröven: Hoge UV-B-Dosen föhrt to’n Indröven vun de Linsen.
Schaden an Kunststoffen, Farvpigmenten un Lackfarven. Orgaansche Farven bleekt ut, Kunststoff warrt drööv un sprock (Polyethylen-Folie verfallt to’n Bispeel al ünner normal Daglicht).
Tonichtenmaken vun Vegetatschoon: In’t UV-C-Rebeet hebbt Planten meist keen Schuul. Blööd nehmt bi’t Bestrahlen in dit Spektralrebeet sworen Schaden oder gaht dood, wat opletzt ok den Dood vun de hele Plant as Naklapp hebben kann. UV-A un UV-B verdrägt Planten verscheden goot, man bi hoge Intensitäten starvt de Plant tomeist af, an UV-A künnt sik Landplanten aver „gewöhnen“.
Ultravigelett tüügt bi hoge Sünninstrahlen Ozon in Boddenneeg ut so nöömte Vörlöperstoffen (Afgas), wat Schaden an Planten aver ok an de Lungen vun Leevwesen maakt (Smog).
Dat Lichtbagenschweißen is en düchtig Ultravigelettborn. Schweißer un Lüüd, de ümto staht, mött sik dorüm schulen.
Dulle UV-B- un UV-C-Strahlen foddert sünnere Materialen in de Ruumfohrt, sünners för de Ruumantöög un de Viseeren doran för den Buteninsatz. Solarzellen, de buten de Eerdatmosphäär insett warrt, gaht gauer twei un hebbt dorüm en körtere Levensduer as op de Eer.
Kiek ok
Elektromagneetsch Bülgen
Elektromagneetsch Spektrum
Borns
Weblenken
Ioniseeren Strahlen
Elektromagneetsch Spektrum |
5143 | https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20in%20Mali | Städer in Mali | Dat is ene List vun Städer in Mali mit mehr as 30.000 Inwahners:
Quellen Zensus 2009
Nachwies
List
Mali |
5144 | https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20op%20Malta | Städer op Malta | Dat is ene List vun Städer op Malta:
Birkirkara
Birżebbuġa
Hamrun
Sliema
St. Julian’s
Valletta - Città Umilissima
Rabat (Victoria), Gozo
Zejtun- Città Beland
Malta |
5145 | https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20in%20Mauretanien | Städer in Mauretanien | Dat is ene List vun Städer in Mauretanien.
Atar
Bir Mohreïn
Bougé
Boutilimit
Chinguetti
F'dérik
Kaédi
Kiffa
Néma
Nouadhibou
Nouakchott
Ouadane
Oualata
Rosso
Tichit
Tidjikdja
Zouérat
Mauretanien |
5147 | https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20in%20Mexiko | Städer in Mexiko | Acapulco
Aguascalientes
Campeche
Cancún
Celaya
Chetumal
Chilpancingo
Cholula
Colima
Comitán
Córdoba
Cuernavaca
Culiacán
Durango
Guanajuato
Guadalajara
Ciudad Juárez
León
Manzanillo
Mexicali
Mexiko-Stadt (Ciudad de México; México, D.F.)
Mérida
Monterrey
Morelia
Oaxaca de Juárez
Pachuca
Puebla
Santiago de Querétaro
Saltillo
San Cristóbal de las Casas
San Luis Potosí
Tepic
Tijuana
Tlaxcala
Toluca
Torreón
Tuxtla Gutiérrez
Uruapan
Veracruz
Villahermosa
Xalapa
Zacatecas
Mexiko |
5169 | https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20in%20Swasiland | Städer in Swasiland | Dat is ene List vun Städer in Swasiland.
Big Bend
Hlatikulu
Lavumisa
Lobamba
Mankayane
Manzini
Mbabane
Mhlume
Nhlangano
Piggs Peak
Siteki
Swasiland |
5171 | https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20in%20Tansania | Städer in Tansania | Dat is ene List vun Städer in Tansania.
Arusha
Bagamoyo
Bukoba
Dar-es-Salaam
Dodoma
Isoko
Kigoma
Lindi
Mbeya
Morogoro
Moshi
Mtwara
Musoma
Mwanza
Shinyanga
Singida
Songea
Sumbawanga
Tabora
Tanga
Ujiji
Zanzibar
Tansania |
5176 | https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20in%20de%20T%C3%B6rkie | Städer in de Törkie | Dat is ene List vun Städer in de Törkie na de Tall vun de Inwahners. Städer mit ene Tall vun de Inwahners vun mehr denn ene Millioon sünd fett schreven.
İstanbul
Ankara
İzmir
Bursa
Adana
Gaziantep
Konya
Antalya
Diyarbakır
Mersin
Kayseri
Eskişehir
Şanlıurfa
Malatya
Samsun
Erzurum
Kahramanmaraş
Van
Adapazarı
Denizli
Elazığ
Sivas
Batman
Balıkesir
Trabzon
Manisa
Kırıkkale
İzmit (Kocaeli)
Adıyaman
Osmaniye
Kütahya
Çorum
Isparta
Antakya
Aydın
Uşak
Aksaray
Afyon
Edirne
Tokat
Ordu
Tekirdağ
Erzincan
Karaman
Zonguldak
Karabük
Siirt
Kırşehir
Bolu
Giresun
Ağrı
Kars
Rize
Niğde
Çanakkale
Amasya
Yozgat
Kilis
Yalova
Bingöl
Muş
Nevşehir
Mardin
Kastamonu
Burdur
Çankırı
Iğdır
Hakkari
Düzce
Kırklareli
Şırnak
Bitlis
Muğla
Bartın
Bilecik
Bayburt
Sinop
Gümüşhane
Tunceli
Artvın
Ardahan
Törkie
Stadt
List |
5180 | https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20in%E2%80%99n%20Jemen | Städer in’n Jemen | Dat is ene list vun Städer in'n Jemen.
Abyan
Aden
Al Ghaydah
Al Hudaydah
Al Mukalla
As Salif
Habarut
Ibb
Mocha
Nishtun
Sa'dah
Sanaa
Say'un
Sayhut
Ta'izz
Jemen |
5183 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sim%C3%B3n%20Bol%C3%ADvar | Simón Bolívar | Simón José Antonio de la Santísima Trinidad Bolívar Palacios y Blanco (* 24. Juli 1783 in Caracas, Neegranada, hüüt Venezuela; † 17. Dezember 1830 in Santa Marta, Kolumbien) weer en süüdamerikaansch Unafhängigkeitskämper.
Simon Bolivar weer de Vörkämper un Föhrer för de Unafhängigkeit vun Südamerika. Na enen langen Militärfeldtog unner sien Leit wurrn Kolumbien (1819), Venezuela (1821), Ecuador un Peru (1822) unafhängig vun Spanien.
Vele Plätz, Straten un Alleen in ganz Süüdamerika dreegt den Naam vun Bolívar, un överall gifft dat Statuen von em. Sogar en Land dreegt em to Ehren sien Naam, Bolivien.
Weblenken
Mann
Süüdamerika
Storven 1830
Boren 1783 |
5187 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Roonkarken | Roonkarken | Roonkarken () is mit bi 4.000 Inwahners de gröttste Oort in de Gemeen Stadland an de westliche Küst vun de Butenwerser. Roonkarken liggt in den Landkreis Wersermasch. Jedet Jahr fiert se dor den groten Roonkarker Mart, dat gröttste Volksfest in Nordollnborg.
Geschicht
af 300 v. Chr., ole chaukische un freesche Wurtensiedlungen.
1384 Lübbe Diddens to Roonkarken weer Hööftling van dat rüstringsche Stadland. Siene Enkelsöhns Didde un Gerold Lübben wurrn na ehren Överfall up de Fredeborg in Bremen enen Kopp körter maakt. (Kiek ok: Hermann Allmers)
1499 weert de Karken Golzwarden un Roonkarken van de "Swarte Gard" överrumpelt, korte ollnborgsche Herrschap, darna hooln de Stadlänners sik an Graf Edzard van Oostfreesland
1501 Ollnborg versoch noch eenmal enen Vörstoot, warrt aver an de Hartwarder Landwehr afwehrt.
1514 700 Rüstringer un Stadlänner Fresen weert bi Harwarden van ene grote ollnborg-fründliche Koalition överwunnen. Ehr Land warrt verwööst. In Övelgünn warrt ene Dwingborg boot. De Ollnborger Graf Johann regeert mit harte Hand.
Sünnerlichkeit
De Altar (1629) un de Kanzel (1631) in de Wehrkark Roonkarken höört to de besten Warken van Ludwig Münstermann. De Schrieversche Alma Rogge liggt up'n Karkhoff in Roonkarken begraven.
Weblinks
Website van de Gemeend Stadland
Oort
Landkreis Wersermasch |
5189 | https://nds.wikipedia.org/wiki/El%20Greco | El Greco | El Greco (de Greek, egentlich Doménikos Theotokópoulos; * 1541 op Kreta; † 1614 in Toledo) weer en spaanschen Maler. De Inwahners vun Toledo geven em den Naam El Greco, wiel se em nich bi sien richtigen Naam anspreken wullen oder kunnen. El Greco leev in Toledo vun 1576 bit 1614. Disse Maler ut Kreta harr sien Utbillen in Venedig, wo Tizian, Tintoretto un Bassano op em inwarken. He leet sik in Toledo dal, wiel disse kastielsche Stadt en wichtigen Seet vun de röömsch-kathoolsche Kark weer un dat mit vele religiöse Institutschonen to doon harr, för de de Künstler bit to sienen Doot arbeiden dei. För den spaanschen König Philipp II. maal he ok twee Biller, de aver nich goot ankemen, un darum bleev dat bi de twee.
Mann
Maler
Spanien
Boren in dat 16. Johrhunnert
Storven 1614 |
5200 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Alfred%20Wegener | Alfred Wegener | Alfred Lothar Wegener (* 1. November 1880 in Berlin; † November 1930 in Gröönland) weer en düütsch Meteoroloog, Polar- un Eerdwetenschoppler.
Alfred Wegener weer dat jüngste vun fief Kinner vun en Paster. Sien Vader weer Dr. phil. Richard Wegener, Theoloog un Lehrer för ole Spraken an't Gymnasium zum Grauen Kloster. De Leev to de Natur wörr in de Kinner woll weckt, as de Familie 1886 dat Gootshuus vun de ole Glashütt in Zechliner Hütte bi Rheinsberg as Feriendomizil kööp un later dor ok wahnen dei. Dat Gymnasium sloot he as de Best ut de Klass af. He studeer denn vun 1900 bet 1904 Physik, Meteorologie un Astronomie in Berlin, Heidelbarg un Innsbruck. 1902 bet 1903 weer Wegener Assistent an de Volkssteernwart „Urania“ in Berlin. Siene Dokterarbeid schreev he in Astronomie, aver he konzentreer sik denn mehr op de Meteorologie un Physik. He dach, dat dat in de Astronomie nich mehr veel uttoforschen geev, un he arger sik, dat de Astronoom jümmer an sienen Beobachtensoort bunnen is.
1905 wörr Wegener Assistent an’t Aeronautische Observatorium Lindenberg/Beeskow bi Berlin. He arbeid dor tohoop mit sien twee Johr ölleren Broder Kurt, de ok Naturwetenschopler weer un de mit em dat Intresse för Meteorologie un Polarforschen deel. Bi ehr Ballonfohrten, üm an de Atmosphäär to forschen, stellen de Wegener-Bröder an'n 5. April bet 7. April 1906 mit 52 Stünnen en ne'en Duerrekord för Ballonfohrers op. In't lieke Johr weer Alfred Wegener bi de eerste vun alltohoop veer Gröönlandfohrten dorbi. Baas vun de Expeditschoon weer de Dään Ludvig Mylius-Erichsen. Wegener bo en eerste meteoroloogsche Statschoon an Land bi Danmarkshavn op.
Nodem he 1908 trüch weer, weer he bet to'n Begünn vun den Eersten Weltkrieg Privatdozent in Marburg. 1909 bet 1910 arbeid he an sien Book „Thermodynamik der Atmosphäre“, in dat he al eerste Gedanken to de Kontinentaldrift opschreev. In disse Tiet dreep he ok de Dochter vun den bekannten Meteoroloog Wladimir Köppen, Else, de 1913 siene Fru wörr un weer bi sien twete Gröönlandfohrt dorbi. De Kriegsinsatz vun Wegener an de Front duer blots en poor Maanden. He wörr sehrt un wörr denn bi’n Heerswederdeenst insett. 1915 schreev he sien Book „Die Entstehung der Kontinente und Ozeane“. Na den Krieg arbeid he bi de Düütsche Seewart in Hamborg as Meteoroloog.
1919 bet 1923 arbeid Wegener an sien Book „Die Klimate der geologischen Vorzeit“. 1924 kreeg he enen Lehrstohl för Meteorologie un Geophysik in Graz. 1929 möök he sien drütte Reis na Gröönland, de he eenzig möök, üm sik för de Expeditschoon een Johr later to rüsten. He wull en ne'en Propellersleden utproberen. Bi de veerte Fohrt bleev Wegener, wohrschienlich üm den 15. November 1930, dood, as he versöök, ene Forschensstatschoon mit Levensmiddel to versorgen. De Expeditschoon wörr vun sienen Broder wiederföhrt. An'n 12. Mai 1931 wörr sien Graff in't Gröönlandies funnen.
De gröttste Spood vun Wegener weer de Theorie vun de Kontinentaldrift. He weer nich de Eerste, de seeg, dat de Verloop vun de afrikaansche West- un de süüdamerikaansche Oostküst liek weer. He kunn aver siene Theorie vun de Eerdplaten, de sik bewegen, ok dör geoloogsche Ünnersöken ünnermuern. He wüss aver noch nix vun de Konvekschoonsströmen binnen de Eer un föhr de Drift vun de Eerdplaten op Zentrifugal- un Tidenkräft trüch, de aver dorför veel to swach sünd. Siene Theorie weer sienen Leevdaag jümmer ümstreden un weer na sienen Dood vergeten. Eerst wiedere Ünnersöken na den Tweten Weltkrieg wiesen na, dat siene Theorien stimmen, un af de 1970er Johren weer de Platentektonik in de Wetenschop allgemeen good leden.
Blangenbi forsch Wegener vör allen op dat Rebeet vun de Meteorologie, sünnerlich de Physik vun de Atmosphäär. He ünnersöök dat Opkamen vun Wulken un Tromben as ok de Tohoopsetten vun de Luft in högere Atmosphärenschichten. En Meteorit, de 1916 in Hessen dolkeem, möök Wegener, sik mit Meteoritenkraters utenannertosetten un he schreev en Text över dat Opkamen vun de Maandkraters. Dorin harr he de Idee, dat de Maandkraters in de Mehrtall vun Meteoriten produzeert wörrn, en Ansicht, de ok ehr Tiet vörut weer.
Weblenks
Alfred Wegener Institut (hoochdüütsch)
Alfred Wegener Stiftung (hoochdüütsch)
Mann
Polarforscher
Börger von Düütschland
Meteorologie
Eerdphysiker
Boren 1880
Storven 1930 |
5204 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Francisco%20Goya | Francisco Goya | Francisco José de Goya y Lucientes (* 30. März 1746 in Fuendetodos (Aragonien); † 16. April 1828 in Bordeaux) weer een vun de gröttsten spaanschen Kunstmalers.
Na siene Lehr in Saragossa un Madrid gung he för dree Jahren na Rom un studeer dar de italiensche Maleree. Darna wurr he tämlich gau in Madrid beröhmt mit siene Vörlagen för Teppichbiller un siene Raderen „Caprichos“ (Infälle), „Desastres de la guerra“ (Unheel vun de Kriegen), „Tauromaquia“ (Bullkamp) un „Disparates“ (Afsünnerlichkeiten).
Vele vun siene Biller wiest Noot, Elend, minschliche Egenaarten un Swackheiten up. 1798 wurr Goya Hoffmaler vun König Karl IV. un maal Biller vun de Königsfamilie, bi de he kienswegs versoch, dat Schöne ruttokehren un dat Asige to verbargen. Ut politische Grünnen muss Goya 1824 Spanien verlaten. He gung na Bordeaux un bleev dar 1828 doot. Vele vun siene Warken staht vandage in dat Prado-Museum in Madrid.
Weblenks
Goya, Francisco
Goya, Francisco
Goya, Francisco
Boren 1746
Storven 1828 |
5209 | https://nds.wikipedia.org/wiki/La%20Gomera | La Gomera | De Insel La Gomera is en vun de weniger bekannten vun de Kanarische Eilannen.
Se hett ene runne Form, is so wat 25 km lang un 20 km breet. Mit ehre groten Loorbeerwoolden is se de Gröönste vun dat ganze Inselgrupp. Ehr hööchste Punkt is de Garayonay mit ene Hööchde vun 1487 m. Up La Gomera is de Natur noch intakt. De Insel hett so goot as kien Stränn un darum kaamt nich so vele Touristen hierher. Uterdem is dat nich so licht, na La Gomera to kamen.
Eiland
Atlantik |
5210 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Antoni%20Gaud%C3%AD | Antoni Gaudí | Antoni Gaudi y Cornet (* 25. Juni 1852 in Reus oder in Riudoms; † 10. Juni 1926 in Barcelona) weer de beröhmte spaansche Architekt, de in un bi Barcelona to Anfang vun dat vörige Jahrhunnert vele Geböden herstellt hett.
Dat bekannteste von all is de Kark „Sagrada Familia“ mit de veer dörlöckerten Spitztoorns, de bet vundaag ümmer noch nich ganz fardig is. Gaudi verstund dat, de katalaansche Gotik mit den katalaanschen „Jugendstil“ to verbinnen. Siene Kunst passt darum beter as jede annere Bowies to Barcelona. Gaudi bleev 1926 doot, wiel he vun ene Stratenbahn överfohren wurr.
Mann
Architekt
Börger von Spanien
Boren 1852
Storven 1926 |
5211 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fr%C3%B6hst%C3%BCck | Fröhstück | Fröhstück oder Imbt is dat, wat de Lüüd morgens eten doot (dat fröhe Stück to eten).
Je na Region kann dat Fröhstück varieren: Op vele Höfen bi de Buers gifft dat to'n Bispeel Bratketüffel mit Speck un Eier (Buernfröhstück).
De Französ to'n Bispeel drinken woll blots en Kaffe un eten en Croissant.
Dat Ingelsch Fröhstück is mit'n Spiegelei, Speck, Bohnen un Würstchen.
In Dütschland et de Lüüd meist Brot oder Rundstücke, mit Botter un Marmelade oder Hönig - tominst wo dat keen Buernfröhstück gifft.
To drinken gifft denn Kaffe oder Tee, un vielleecht Saft oder Melk.
Denn kann dat ok noch Müsli und Frücht geven, un de een oder anner mag ok Aufschnitt op sien Rundstück hebben.
Eten |
5213 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Goya | Goya | Goya is de Familiennaam von
Chantal Goya (* 1942), franzöösche Schauspelerin un Sängerin,
Dodo Goya (1939–2017), italieenschen Musiker,
Francisco Goya (1746–1828), spaanschen Maler,
Goya Toledo (* 1969), spaansche Schauspelerin.
Goya betekent ok
Goya, Stadt in Argentinien,
Departamento Goya, Verwaltungseenheit in de Provinz Corrientes in Argentinien,
Goya, ehmalig Danzclub in Berlin,
Goya, poolsche Popgrupp,
Goya oder der arge Weg der Erkenntnis, Romaan von Lion Feuchtwanger ut dat Johr 1951,
Goya – oder der arge Weg der Erkenntnis, Kinofilm na’n Romaan von Feuchtwanger ut dat Johr 1971,
Goya, Feernsehspeel in twee Delen von’n WDR ut dat Johr 1969,
Goya, spaanschen Film ut dat Johr 1999,
Goya, spaanschen Filmpries,
Goya, Oper von Gian Carlo Menotti ut dat Johr 1986,
Goya, noorweegsch Utwannererschipp,
Goya, 1945 ünnergahn Flüchtlingsschipp,
Goya, Krater op’n Merkur,
(6592) Goya, en Asteroid,
Musée Goya, Kunstmuseum in de Stadt Castres in Frankriek. |
5225 | https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20in%20Kap%20Verde | Städer in Kap Verde | Disse List wiest de gröttsten Städer in Kap Verde, de mehr as 400 Inwahners hebbt. Dorstellt sünd de Tallen vun de Volkstellen 1990 un 2000 as ok en Bereken vun’n 1. Januar 2005. De Tallen geevt blots de Inwahners in de Stadt sülvst an, ahn de Vöröörd oder Dörper ümto.
Kap Verde
List
Stadt |
5242 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Alhambra | Alhambra | De Alhambra in Granada is en Slott, dat in dat 13. un 14. Jahrhunnert vun Maurenkönigen boot wurr. Se befinnt sik dicht bi de Stadt Granada up en Barg, de in en Goorn verwannelt wuurn is. De Alhambra is dat bedüdenste Denkmol vun de islaamsche Bokunst in Europa. 1492 nehmen de Christen de Alhambra in Besitt un verdreven de Arabers. 34 Jahr later leet de christliche Herrscher Karl V. nipp un nau in de Mitt vun den Goorn en Palast uprichten. Den schönsten Blick up de Alhambra hett man vun den „Mirador de San Nicolas“, dat is en Utkiekspunkt in dat Stadtveerdel „Albaicín“.
Borg
Historie
Spanien |
5248 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Generalitat%20de%20Catalunya | Generalitat de Catalunya | Dit is ene List vun de Präsidenten vun de Generalitat de Catalunya, de Regeren vun Katalonien in Spanien.
Berenguer de Cruïlles 1359-1362
Romeu Sescomes 1363-1364
Ramon Gener 1364-1365
Bernat Vallès 1365
Bernat Vallès 1365-1367
Romeu Sescomes 1375-1376
Joan I d'Empúries 1376
Guillem de Guimerà 1376-1377
Galceran de Besora 1377-1378
Ramon Gener 1379-1380
Felip d'Anglesola 1380
Pere de Santamans 1381-1383
Arnau Descolomer 1384-1389
Miquel de Santjoan 1389-1396
Alfons de Tous 1396-1413
Marc de Vilalba 1413-1416
Andreu Bertran 1416-1419
Joan Desgarrigues 1419-1422
Dalmau de Cartellà 1422-1425
Felip de Malla 1425-1428
Domènec Ram 1428-1431
Marc de Vilalba 1431-1434
Pere de Palou 1434-1437
Pere de Darnius 1437-1440
Antoni d'Avinyó i de Moles 1440-1443
Jaume de Cardona i de Gandia 1443-1446
Pero Ximénez de Urrea 1446-1449
Bertran Samasó 1449-1452
Bernat Guillem Samasó 1452-1455
Nicolau Pujades 1455-1458
Antoni Pere Ferrer 1458-1461
Manuel de Montsuar 1461-1464
Francesc Colom 1464-1467
Ponç Andreu de Vilar1467-1470
Miquel Samsó 1470-1473
Joan Maurici de Ribes 1473-1476
Miquel Delgado 1476-1478
Pere Joan Llobera 1478-1479
Berenguer de Sos 1479-1482
Pere de Cardona 1482-1485
Ponç Andreu de Vilar 1485-1488
Juan Payo Coello 1488-1491
Joan de Peralta 1491-1494
Francí Vicenç 1494-1497
Pedro de Mendoza 1497-1500
Alfons d'Aragó 1500-1503
Ferrer Nicolau de Gualbes i Desvalls 1503-1504
Gonzalo Fernández de Heredia 1504-1506
Lluís Desplà i d'Oms 1506-1509
Jordi Sanç 1509-1512
Joan d'Aragó 1512-1514
Jaume Fiella 1514-1515
Esteve de Garret 1515-1518
Bernat de Corbera 1518-1521
Joan Margarit i de Requesens 1521-1524
Lluís de Cardona i Enríquez 1524-1527
Francesc de Solsona 1527-1530
Francesc Oliver de Boteller 1530-1533
Dionís de Carcassona 1533-1536
Joan Pasqual 1536-1539
Jeroni de Requesens i Roís de Liori 1539-1542
Miquel Puig 1542-1545
Jaume Caçador 1545-1548
Miquel d'Oms i de Sentmenat 1548-1551
Onofre de Copons i de Vilafranca 1551-1552
Miquel de Ferrer i de Marimon 1552
Joan de Tormo 1552-1553
Miquel de Tormo 1553-1554
Francesc Jeroni Benet Franc 1554-1557
Pere Àngel Ferrer i Despuig 1557-1559
Ferran de Lloances i Peres 1559-1560
Miquel d'Oms i de Sentmenat 1560-1563
Onofre Gomis 1563-1566
Francesc Giginta 1566-1569
Benet de Tocco 1569-1572
Jaume Cerveró 1572-1575
Pere Oliver de Boteller i de Riquer 1575-1578
Benet de Tocco 1578-1581
Rafael d'Oms 1581-1584
Jaume Beuló 1584
Pere Oliver de Boteller i de Riquer 1584-1587
Martí Joan de Calders 1587
Francesc Oliver de Boteller 1587-1588
Jaume Caçador i Claret 1590-1593
Miquel d'Agullana 1593-1596
Francesc Oliver de Boteller 1596-1598
Francesc Oliveres 1598-1599
Jaume Cordelles i Oms 1599-1602
Bernat de Cardona i de Queralt 1602-1605
Pere Pau Caçador i d'Aguilar-Dusai 1605-1608
Onofre d'Alentorn i de Botella 1608-1611
Francesc de Sentjust i de Castre 1611-1614
Ramon d'Olmera i d'Alemany 1614-1616
Miquel d'Aimeric 1616-1617
Lluís de Tena 1617-1620
Benet Fontanella 1620-1623
Pere de Magarola i Fontanet 1623-1626
Francesc Morillo 1626-1629
Pere Antoni Serra 1629-1632
Esteve Salacruz 1632
García Gil de Manrique y Maldonado 1632-1635
Miquel d'Alentorn i de Salbà 1635-1638
Pau Claris i Casademunt 1638-1641
Josep Soler 1641
Bernat de Cardona i de Raset 1641-1644
Gispert d'Amat i Desbosc de Sant Vicenç 1644-1647
Andreu Pont 1647-1650
Pau del Rosso 1650-1654
Francesc Pijoan 1654-1656
Joan Jeroni Besora 1656-1659
Pau d'Àger 1659-1662
Jaume de Copons i de Tamarit 1662-1665
Josep de Magarola i de Grau 1665-1668
Joan Pagès i Vallgornera 1668-1671
Josep de Camporrells i de Sabater 1671-1674
Esteve Mercadal i Dou 1674-1677
Alfonso de Sotomayor 1677-1680
Josep Sastre i Prats 1680-1683
Baltasar de Muntaner i de Sacosta 1683-1686
Antoni de Saiol i de Quarteroni 1686-1689
Benet Ignasi de Salazar 1689-1692
Antoni de Planella i de Cruïlles 1692-1695
Rafael de Pinyana i Galvany 1695-1698
Climent de Solanell i de Foix 1698-1701
Josep Antoni Valls i Pandutxo 1701
Antoni de Planella i de Cruïlles 1701-1704
Francesc de Valls i Freixa 1704-1705
Josep Grau 1706-1707
Manuel de Copons i d'Esquerrer 1707-1710
Francesc Antoni de Solanell i de Montellà 1710-1713
Josep de Vilamala 1713-1714
Francesc Macià i Llussà (ERC) 1932-1933
Lluís Companys i Jover (ERC) 1933-1940
Josep Irla i Bosch (ERC) 1940-1954
Josep Tarradellas i Joan (ERC) 1954-1980
Jordi Pujol i Soley (CiU) 1980-2003
Pasqual Maragall i Mira (PSC) 2003–2006
José Montilla Aguilera (PSC) 2006–2010
Artur Mas 2010-
List
Katalonien |
5253 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Escorial | Escorial | El Escorial is en groot Slott, dat vun 1563 bit 1584 50 km noordwestlich vun Madrid boot wurr.
Dat ole Spanien, in dat Christen, Juden un Mauren in Freden mitnanner leevt harrn, weer vergahn. Toledo weer nich mehr Hööftstadt, do leet Philipp II. in dat Jahr 1563 den Grundsteen leggen vun El Escorial, en Slott, dat togliek Palast, Klooster, Mausoleum, Bibliothek un Seminar is.
Nadem Philipp an’n Laurentiusdag 1557 bi Saint Quentin de Franzosen överwunnen harr, harr he den hilligen Laurentius löövt, en Klooster, verbunnen mit ene Graffstell för de spaanschen Könige un enen Palast to boon. He soch enen Oort, vun woneem ut he Madrid överblicken kunn, un funn Escorial, wat Schlackenbarg bedütt.
De Bo duur över twintig Jahr. De Middelpunkt vun dat 207 m lange un 161 m brede Slott is de Kark. Vandage hett dat Geböde 300 Rüüm, 16 Hööv, 13 Krüüzgänge un 80 Springborns. De Besöker, de allens sehn wulln, mussen dör 1300 Dören un Korridoren von tosamen 16 km Längde gahn un kunnen dör 2700 Finster kieken.
Vun buten maakt dat Geböde enen unfründlichen Indruck. Dar is kien Vörgoorn un kien Orangenpatio, de graue Granit is nich verputzt.
Siet 1861 is El Escorial kien königliche Residenz mehr. De UNESCO hett de Slottanlaag an' 2. November 1984 to dat Weltkulturarv nömmt.
Weblenken
Slott
Spanien |
5261 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Miguel%20de%20Cervantes%20Saavedra | Miguel de Cervantes Saavedra | Miguel de Cervantes Saavedra (* 29. September 1547 in Alcalá de Henares (bi Madrid); † 23. April 1616 in Madrid) weer en spaanschen Dichter. He weer sien Leven lang en armen un vun veel Unglück verfolgten Minsch. In de Seeslacht vun Lepanto verloor he siene rechte Hand un dorüm weer sien Ökelnaam „de grote Eenhannige“. He schreev in ene smackliche Spraak vele Novellen un Romane. Sien bekanntstet Wark, „Leven un Daten vun den scharpsinnigen Eddelmann Don Quijote vun La Mancha“, schreev he as he maal för längere Tiet in en Kittjen sitten muss. Siene Warken strahlt veel minschliche Gööd un fienföhligen Bedacht ut. Heinrich Heine meen, dat man Cervantes bloots mit Shakespeare un Goethe verglieken kunn.
Barock
Mann
Schriever
Spaansch
Boren in dat 16. Johrhunnert
Storven 1616 |
5276 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Don%20Quijote | Don Quijote | Don Quijote de la Mancha is villicht de bekanntste Gestalt in de ganze spaansche Literatur. Dat Book vun den scharpsinnigen Eddelmann vun La Mancha schreev Miguel de Cervantes in dat Jahr 1605. Sietdem is dat in mehr as hunnert Spraken översett wurrn. In Spanien gifft dat 300 un in Düütschland 100 verschedene Utgaven. De Franzoos Gustave Doré hett 120 Illustratschonen dorvun maakt, un vele Filmemakers hebbt den Stoff bruukt för ganze Serien, Trickfilme un Comics.
Don Quijote is de Eddelmann de na dat Lesen vun vele Ridderromane enen groten Fehler begeiht. He hollt de Ideen un Begevenheiten, de in disse Böker vörkaamt, för wohr. Sien Knapp Sancho Panza is jüst dat Gegendeel vun em.
He is Realist un weet dorum, wat wohr is un wat man blots Spinneree is. So gifft dat twüschen de beiden stännig Spannungen.
Cervantes hett in Don Quijote de twee Sieten vun den spaanschen Natschonaal-Charakter optekent un togliek verhöhnt. Aver de Dichter maakt in disse Parodie ok kloor, dat sik dat minschliche Leven överall in de Spannung twüschen Idealismus un Realismus afspeelt.
De Geschicht vun Don Quijote is 1909 ok op Platt rutkamen, vertellt vun Jochen Mähl.
Literatur
Book
Spaansch |
5281 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Salvador%20Dal%C3%AD | Salvador Dalí | Salvador Felipe Jacinto Dalí y Domenech (* 11. Mai 1904 in Figueras bi Gerona, Katalonien; † 23. Januar 1989) weer en spaanschen Maler, Böhnenbildner, Schriever un Schauspeler.
Dalí is een vun de beröhmtesten spaanschen Malers in dat verleden Jahrhunnert. 1927 keem he na Paris un sloot sik dar de Surrealisten an. So as disse modernen Maler fung he ok an, Saken totaal verdreiht to malen. Man kann in siene Biller woll Gegenstännen sehn, aver se hefft nix mehr mit de Würklichkeit to doon, sünd verbagen, verkehrt tosamenstellt un mit verrückte Ideen utstaffeert. 1931 maal he de "Weken Klocken", de he de Camemberts vun Ruum un Tiet nööm, aver wat he darmit utseggen wull, dat weet nüms so recht. Ok de "Brennen Giraff", ene Froonsfigur mit Schuufladen in ehren Liev is so'n Bispill vun siene Kunst.
De Surrealisten sloten em 1938 ut ehren Kring ut, wiel he dat Gedankengoot vun de Nationalsozialisten övernehm. Na en Upholen in de USA, keem he 1948 na Spanien trüch. Sietdem wahn he in Cadaques an de Costa Brava. Dat Landhuus, wo he in wahnt hett, harr he to ene verrückte Borg umboot. Up dat Dack hett he grote överdimensionale Eier sett, de vun wieten al to sehn sünd.
Börger von Spanien
Mann
Maler
Boren 1904
Storven 1989 |
5302 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gibraltar | Gibraltar | Gibraltar is ene 6 km² grote Halfinsel ut naakte Felsen an de Südspitz vun Spanien in'n Oosten vun de lütte Bucht vun Algeciras un gegenöver vun de afrikaansche Havenstadt Ceuta (de noch bi Spanien höört). An de Westsiet vun de Halfinsel liggt de Kriegs- un Handelshaven un de Stadt Gibraltar mit 26.000 Inwahners.
Twüschen Gibraltar un de afrikaansche Küst liggt de Straat vun Gibraltar, de besunners siet den Bo vun den Suezkanaal ene wichtige politische Bedüden tofullen is. Aver ok al in fröhere Tieden harrn de Minschen dat op de Herrschop över Gibraltar afsehn. In de Antike weern de Karthager un Römer naenanner de Besitters, un in de Völkerwannerungstiet wurr Gibraltar vun de Vandalen un darna vun de Westgoten besett.
Ehren hütigen Naam hett de Halfinsel vun Arabers, de se „Dschebel al Tarik“ (Felsen vun Tarik) nömen na ehren Feldherrn Tarik, de mit sien Lannen 711 den Islam den Weg na Spanien bahn. Eerst 1492 wurr Gibraltar vun Spanien wedder trüchwunnen. In den Spaanschen Arvschopskrieg (1701-1714) reten de Engländer den Felsen an sik un boon em as Stüttpunkt ut. De Spanier hefft al faken versocht, de Halfinsel wedder an ehr Land antosluten, aver in en Referendum stimmen 90% vun de Inwahners darför, bi England to blieven.
De Felsen vun Gibraltar is de eenzige Stell in Europa, wo noch Apen leevt. Dat hannelt sik um ene Hood vun Berberapen, de to de Grupp vun Hundskoppapen höört. De Englänner gaht dar behott mit um. Se glöövt, dat de engelsche Herrschop över den Stüttpunkt seker is, solang disse Apen op den Fels wahnt. So warrt jümmers gau för Nawass sorgt, wenn de Tahl vun de Apen maal trüchgahn is.
Gibraltar
Vereenigt Königriek |
5308 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sysadmindag | Sysadmindag | De Sysadmindag oder System Administrator Appreciation Day, og SAAD, (allens engelsch, appreciation dat heet Anerkennen, day heet Dag) is siet dem Johr 2000 jümmers de letzte Freedag in’n Juli.
De Dag is meent umto eenmol in’n Johr en Dank un en Anerkennen an de Systemadministrators te geven. Een schall sien Syadmins oder de Sysadmins in sien Umgeben wat Godes doen, to’n Bispeel een Fier im Bedriev maken oder en ut dem Dreck unner dem Schrievdesch twesken de Kabels un de Computers rutholen un wat Nettet to em seggen, wo een süns in dat ganze Johr bloots bi em anröppt, wenn wat nich geiht oder nich richtig löppt.
De Systamindag was so to seggen 'erfunnen' von Ted Kekatos. De is selvs en Sysadmin un leevt in Chicago. In en Werven sog he en poor Lüü, die en Sysadmin Blomens gaven un Körv med Obst, dorför dat he en Drucker installeerd hebbt vun een bestimmten Firma, die wat dat Werven evens maakt hebbt. Dor hebbt he meent, dat dat ok in dat reaale Leeven got warr, wenn dat so wat geven wörr un hebbt en Websiet maakt, umto sien Idee unner de Brukers von Computers un Nettwarken bekannt te maken. Met Erfolg.
De Sysadmindag is en Düütschland nich ofischeel as en Fierdag oder en Gedenkdag anerkannt, ok in keen annern Land. Avvers in de engelschspreken Länners gifft dat als Bedrieve, wo een Fierdag dorut maken un Tee, Kafee, Koken un Ies för de Sysadmins oder all de Computerwerkers utgeven.
Weblenken
Websteed to’n Sysadmindag (engelsch)
The System Administrator Day Song (En Video un en MP3 in Engelsch)
Dag |
5311 | https://nds.wikipedia.org/wiki/2000 | 2000 | Dat Johr 2000 (MM)
Internaschonaal Johr vun de Physik
Königs-Flegenpilz? (latiensch Amanita regakis) Poggenstohl vun dat Johr (Deutsche Gesellschaft für Mykologie)
Root Milan (latiensch Milvus milvus) Vagel vun dat Johr (NABU/Deutschland)
Sandberk (latiensch Betula pendula Roth) Boom vun dat Johr (Kuratoriums Baum des Jahres/Deutschland)
Root Waldvagelken (latiensch Cephalanthera rubra) Orchidee vun dat Johr (Arbeitskreis Heimische Orchideen/Deutschland)
Äskulapnatter (latiensch Elaphe longissima longissima) Deer vun dat Johr (Schutzgemeinschaft Deutsches Wild)
Wat passeert is
Politik
1. Januar - De USA geven de Panamakanaal an dat Land Panama trügg, den se siet 15. August 1914 okkupeert harrn.
11. Januar - In Algerien lööst sik de militarische AIS op, aver de Partei FIS bliev bestan.
1. März - Tarja Halonen warrt Präsidentin vun Finnland.
9. April - Eduard Schewardnadse warrt wedder to’n Präsident vun Georgien wählt.
1. Mai - Horst Köhler ut Düütschland warrt Direktor von de Internatschonaal Währungsfond
25. Mai - Israel gifft de Besetten vun de Süüdlibanon op.
10. Juli: Dat europääsch Luft- un Ruumfohrtünnernehmen EADS warrt grünnt.
Katastrophen
23. Februar - Land under en groote Deele vun Mosambik, hunnerte Dode, över een Million Minsche sünd to Schaden kamen.
13. Mai - In Eanske in de Nedderlannen maakt en Exploschoon vun en Fabriek för Füerwerk en halven Stadtdeel platt.
Sellschop
8. April - Inrichtung vun de eerste Babyklapp vun Düütschland in Hamborg-Altno.
28. Juli - Geiht los mit de Sysadmindaag, düsse Freedag is de eerste.
Kunst un Kultur
13. Mai - De däänsch Bidrag winnt bi’n Eurovision Song Contest.
1. Juni - De Weltutstellen EXPO 2000 warrt in Hannover opmaakt, geiht bet to’n 31. Oktober 2000.
8. Juli - Dat Book Harry Potter and the Goblet of Fire (hdt.: Harry Potter und der Feuerkelch) vun Joanne K. Rowling warrt toeerst utgeven, 3,8 Millionen mol in USA un 1,5 Millionen mol in England.
Boren
25. Januar: Remco Evenepoel, belgisch Radrennfohrer
14. Februar: Elisabet Tursynbajewa, kasachische Ieskunstlöperin
21. März: Jace Norman, US-amerikaansch Schauspeler
30. März: Max Warmerdam, nedderlannsch Schachspeler
2. Mai: Lena Lattwein, düütsch Footballnatschonalspelerin
13. November: Lou Massenberg, düütsch Waterspringer
Storven
2. Januar: Nat Adderley, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1931)
4. Januar: Alfred Bohrmann, düütsch Astronom (* 1904)
5. Januar: Diether Krebs, düütsch Kabarettist un Schauspeler
7. Januar : Klaus Wennemann, düütsch Schauspeler (* 1940)
20. Januar: Don Abney, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1923)
29. Januar: Heinz Flotho, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1915)
8. Februar: Sidney Hayers, schottisch Filmeditor un Speelbaas (* 1921)
8. Februar: Elwin Schlebrowski, düüsch Footballnatschonalspeler (* 1925)
16. Februar: Lilja Kedrowa, franzöösch Schauspelerin (* 1918)
20. Februar: Jean Dotto, franzöösch Radrennfohrer (* 1928)
23. Februar: Ofra Haza, israeelsch Singerin (* 1957)
25. Februar: Sishayi Nxumalo, Politiker ut Swasiland (* 1936)
3. April: Paul Neese, düütsch Politiker un Landdagsafordneter (* 1939)
30. April: Leon Van Daele, belgisch Radrennfohrer (* 1933)
30. Mai: Tex Beneke, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1914)
3. Juni: Merton Howard Miller, US-amerikaansch Wertschapswetenschapler un Nobelpriesdräger (* 1923)
19. Juni: Noboru Takeshita, japaansch Politiker (* 1924)
23. Juni: Johann Urbanek, öösterrieksch un düütsch Footballnatschonalspeler (* 1910)
8. August: Rita Trapanese, italieensch Ieskunstlöperin (* 1951)
12. September: Stanley Turrentine, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1934)
1. Oktober: Dezső Bundzsák, ungaarsch Footballnatschonalspeler (* 1928)
31. Oktober: Britt Woodman, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1920)
2. Dezember: Willem Mohr, plattdüütsch Schriever (* 1912)
Nobelpriesen
Nobelpries för Physik: Schores Iwanowitsch Alfjorow, Herbert Kroemer un Jack St. Clair Kilby
Nobelpries för Chemie: Alan Jay Heeger, Alan Graham MacDiarmid un Hideki Shirakawa
Nobelpries för Physiologie oder Medizin: Arvid Carlsson, Paul Greengard un Eric Richard Kandel
Nobelpries för Literatur: Gao Xingjian
Fredensnobelpries: Kim Dae-jung
Wertschapswetenschapen: James Joseph Heckman un Daniel Little McFadden |
5321 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Isabel%20Allende | Isabel Allende | Isabel Allende (* 2. August 1942 in Lima) is ene Journalistin un Schrieversche.
Vun Beroop Journalistin fung se an, för ene Froontietschrift in Chile to arbeiden. Na korte Tiet wurr se mit ehre spaaßigen Artikels in dat ganze Land beröhmt.
Uterdem arbeide se noch mit an ene Feernsehreeg, in de se över Kaakrezepten un Horoskope sprook. Ehr eerste Romaan heet „Dat Geisterhuus“ (La casa de los espiritus).
Na den Staatsstriek 1973, de de Regeren vun ehren Unkel Salvador Allende to’n Enn broch, besloot Isabel, so as vele Chilenen domaals, mit ehren Mann un ehre twee Kinner na Venezuela in’t Exil to gahn. Hüüt leevt Iasabel Allende
in San Franzisco.
Na de Scheden vun ehren eersten Mann is se nu mit enen noordamerikaanschen Anwalt verheiraat.
Fru
Peru
Schriever
Spaansch
Boren 1942
Börger von Chile |
5326 | https://nds.wikipedia.org/wiki/6.%20Februar | 6. Februar | De 6. Februar is de 37. Dag vun den Gregoriaanschen Klenner.
Wat an dissen Dag passeert is
Politik un Sellschap
337: Julius I., wurrd to'n Paapst wählt.
1651: De franzöösche Staatsminister Kardinal Jules Mazarin müttvunwegen de Fronde ut Paris utbüxen
1778: Frankriek acht de Unafhangigkeit vun de dörteihn amerikaanschen Kolonien un slutt sik jem an in’n Krieg gegen Grootbritannien.
1788: Massachusetts warrt de 6. Bunnsstaat von de USA.
1875: In’d Düütsch Riek schrifft dat nee Reichsgesetz über die Beurkundung des Personenstands und die Eheschließung de obligatorsch Zivilehe vör un lett ok de Scheeden van een Ehe to.
1919: De Natschoonalversammlung von de Weimarer Republiek kummt to'n eersten mol tohopen.
1952: In Grootbritanien stiggt Elizabeth II. op den Throon un warrt Königin.
1989: Eerst Draapen an'n Runden Disch in Warschau, Polen. De Kommunisten geft jümmer Macht af.
2000: In Finnland winnt Tarja Halonen de Wohl to'n Präsidentenamt un warrt as eerste Fru in dit Amt wählt.
Kunst, Kultur un Bowark
1764: In Leipzig warrt de Kunstakademie grünnt.
1921: Charlie Chaplins eerste Langfilm The Kid warrt in New York City ooropföhrt.
Religion
1831: Bartolommeo Alberto Cappellari warrt to'n Paapst kröönt un heet nu Gregor XVI.
1922: Kardinaal Achille Ratti warrt to'n Paapst kröönt un nöömt sik nu Pius XI.
Wetenschoppen un Technik
1886: Clemens Winkler deckt en nee cheemsch Element op, dat he Germanium nöömt.
Katastrophen
1996: En Fleger von’n Tyyp Boeing 757 von de Gesellschap Birgenair störkt kort no den Start von den Flughaben Aeropuerto Internacional Gregorio Luperón (Puerto Plata) in’n Atlantik. Dorbi starvt 189 Lüüd, dorünner 164 Düütsche.
1999: Vör de Insel Borneo geiht een indonesisch Fährschipp ünner un ritt över 300 Minschen in’n Dood.
Boren
1347: Dorothea von Montau, katholsch Hillige
1564: Christopher Marlowe, engelschen Dichter
1665: Anne, Königin von England, Schottland un Irland
1843: Georg Arnould, düütsch Marine- un Kriegsmaler († 1913)
1845: Andreas Flocken, düütsch Ünnernehmer un Utfinner († 1913)
1864: George Hillyard, britisch Tennisspeler († 1943)
1868: Sigmund Hein, öösterrieksch Lepidopteroloog († 1945)
1854: Korl Biegemann, plattdüütsch Schriever († 1937)
1859: Wilhelm Cohn, düütsch Schachmeester († 1913)
1887: Josef Frings, düütsch Kardinal († 1978)
1892: William Parry Murphy, US-amerikaansch Dokter un Nobelpriesdräger († 1987)
1895: Franz Radziwill, düütsch Maler († 1983)
1911: Ronald Wilson Reagan, US-amerikaanschen Schauspeler un 40. Präsident von de USA († 2004)
1914: Jean Majerus, luxemborgsch Radrennfohrer († 1983)
1921: Ernie Royal, US-amerikaansch Jazzmusiker († 1983)
1922: Patrick Macnee, britschen Schauspeeler († 2015)
1926: Bernie Glow, US-amerikaansch Jazzmusiker († 1982)
1928: Sjel de Bruijckere, nedderlannsch Footballspeler († 2011)
1929: Pierre Brice, franzöösch Schauspeler un Singer
1931: Rip Torn, US-amerikaansch Schauspeler († 2019)
1942: Will Danin, düütsch Schauspeler
1945: Bob Marley, jamaikanischen Musiker († 1981)
1945: Franz Röhrs, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen
1950: Mike Batt, engelsch Musiker un Komponist
1966: Rick Astley, engelsch musiker
1979: Alice Weidel, düütsch Politikerin un Bundsdagsafordnete
1991: Ida Njåtun, norweegsch Iesflinklöperin
Storven
685: Hlothhere, König vun Kent
1793: Carlo Goldoni, italienschen Komödiendichter
1833: Pierre André Latreille, franzööschen Preester un Entomologen (* 1762)
1932: Hermann Ottomar Herzog, düütsch Landschapsmaler (* 1832)
1935: Jackson Whipps Showalter, US-amerikaansch Schachspeler (* 1860)
1942: Paul Fischer, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1882)
1945: Erwin Wegner, düütsch Lichtathlet (* 1909)
1948: Otto von Stülpnagel, düütsch General (* 1878)
1960: Karl Maybach, düütschen Motorenbauer
1965: Adolf Jensen, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1878)
1976: Jan van Breda Kolff, nedderlannsch Footballnatschonalspeler (* 1894)
1996: Käthe Clausmeyer-Glaen, plattdüütsche Schrieversche (* 1911)
1998: Falco, österriekschen Pop-Singer un Musiker
2004: Claus Hinrich Casdorff, düütschen Fernseh- un Rundfunkjournalist.
2010: John Dankworth, britisch Jazz-Musiker, Big Band-Leader un Komponist (* 1927)
2012: Janice Elaine Voss, US-amerikaansch Astronautin (* 1956)
2013: Gudrun Genest, düütsch Schauspelerin un Synchroonsnackerin (* 1914)
2013: Erhard Wolfkühler, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1943)
2015: Oleg Leonidowitsch Tschernikow, russisch Schachspeler (* 1936)
2017: Alec McCowen, britsch Filmschauspeler (* 1925)
Wat dat doröver rut noch to weten gifft
Niegseeland: Natschoonalfierdag
Weblenken
BBC - On This Day
Februar 06 |
5327 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bertolt%20Brecht | Bertolt Brecht | Bertolt Brecht (* 10. Februar 1898 in Augsborg; † 14. August 1956 in Berlin) weer en düütschen Dichter un Theaterfachmann.
Bert(olt) Brecht studeer toeerst Natuurwetenschappen un Medizin, wenn sik aver bold dat Theater to, weer Dramaturg in de Münchner Kamerspelen un wuur vun dar vun den groten Max Reinhardt (1873-1943) as Regisseur na Berlin haalt. Hier weer Brechts grote Tiet mit dat Heemkehrerdrama „Trommeln in der Nacht“ (1922), wo de velen Bänkelsängergedichten in vörkaamt, mit de „Hauspostille“ (1927) un vör allen mit de „Dreigroschenoper“ (1928). He verstund dat, en Unnerwelt-Milieu as ene Aart soziale Anklaag dartostelln. Wat em darbi so goot gelung, weer de ne'e Dreih, eenfache Levensvörgänge uptogriepen, so dat se ehrlich bleven un doch as Kunst gellen kunnen.
För siene Warken kreeg Brecht vun all Sieten veel Loof, aver laterhen kemen doch Fragen up, wiel he sik ümmer mehr den Kommunismus towennen de. 1933 flücht he in't Utland un bleev ok in Moskau un laterhen in de USA flietig bi de Saak. As he 1947 na Europa trüchkeem, broch he ene ganze Reeg vun gode Dramen mit, t.B.:
Mutter Courage und ihre Kinder,
Der gute Mensch von Sezuan,
Galileo Galilei,
Herr Puntila un sien Knecht Matti (Herr Puntila und sein Knecht Matti),
Der kaukasische Kreidekreis.
Brecht arbeid tolesd tosamen mit siene Fro, de Schauspelerin Helene Weigel, för de Oost-Berliner Bühne. Oost un West streden sik um em un kunnen em politisch nich recht inornen, aver sien Bedüden as Künstler un Theaterfachmann weer nich to bestrieden.
Vele vun Brechts Warken sünd in frömde Spraken översett wurrn. Hier kummt en lütt Översetten in Platt, dat toglieks ahnen lett, dat he in siene lesten Jahren en opsternaatschet Instellen to de DDR-Regeren harr.
De Utweg
Na den Upstand an'n 17. Juni
Leet de Sekretär vun den Schriftstellerverband
In de Stalinallee Floogbläder verdelen
Up de to lesen weer, dat dat Volk
Dat Vertroon vun de Regeren verspeelt harr
Un nu dör verduppelte Arbeit
Trüchwinnen kunn. Weer dat denn
Nich eenfacher, de Regeren
Lööst dat Volk up un
Wählt sik annerseen?
Weblenken
Mann
Schriever
Hoochdüütsch
Boren 1898
Storven 1956
Börger von Düütschland |
5330 | https://nds.wikipedia.org/wiki/20.%20Johrhunnert | 20. Johrhunnert | Dat 20. Johrhunnert füng an’n 1. Januar 1901 un güng bit to’n 31. Dezember 2000.
Wichtig Lüde, de in düt Johrhunnert leevt hefft
Roald Amundsen
Willy Brandt
Rachel Carson
Winston Churchill
Charles de Gaulle
Walt Disney
Amelia Earhart
Albert Einstein
Henry Ford
Buckminster Fuller
Indira Gandhi
Mahatma Gandhi
Bill Gates
Germaine Greer
Gro Harlem Brundtland
Edmund Hillary
Hirohito - japansche Kaiser
Adolf Hitler
John Maynard Keynes
Martin Luther King, Jr
Lenin
Nelson Mandela
Mao Tse-tung
Benito Mussolini
Kwame Nkrumah
Eva Peron
Pol Pot
Eleanor Roosevelt
Franklin Delano Roosevelt
Ernest Rutherford
Gerhard Schröder
Josef Stalin
Kiri Te Kanawa
Mark Todd
J. R. R. Tolkien
Wat ok allens wichtig weer in düt Johrhunnert
Apollo-Programm
EU
Internet
Koolt Krieg
Kommunismus
UN
Deklaration vun de Minschenrechten
Tiet
20. Johrhunnert |
5337 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Scots | Scots | Scots (ok as Schottsch bekannt, oder ok Lowland Scots, Lallans) is ’n Süsterspraak vun dat Engelsche. Se sünd beide vun dat Ooltengelsche afkamen, dat Schottsche vun de northumberschen Dialekten, de in ole Tieden in Noordengland (besünners in Northumberland) un in Oostschottland bruukt wöörn. In Schottland was dat Oolt-Scots ’n lange Tied de Hoff- un Amtspraak. Dat Gäälsche keem so üm un bi in’t 4. Johrhunnert mit de Skoten ut Irland na Schottland un fünd tomehrst in’n Westen un in de Bargen sien Heimaat. Vör dat Kamen vun Scots un Gäälsch snacken de Minschen vun Schottland tomehrst Piktisch, in’n Westen ok Ooltwalisisch, beide brietsch-keltsche Spraken.
Scots is nich „Schottsch Engelsch“ (Scottish English) un ok nich „Schottsch Gäälsch“ (Scottish Gaelic, Gàidhlig). Ne, dat is en egenstännige Spraak un deit nu in Schottland ok vun Amt ut as egenstännig gellen.
Scots is de Spraak vun de mehrsten Gedichten vun Robert Burns (Scots Rabbie Burns, 1759–1796) un en Barg annere schottsche Dichterslüüd.
Een schottschen Utdruck is in de hele Welt bekannt: Auld Lang Syne („ole, lang vergahne Tiet“) vun Burns sien Fründschopsleed, dat nu allerwegens an ’n Ooltjohrsavend sungen warrt.
Engelsch
Schottland |
5346 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Plattschapp | Plattschapp | Dat Plattschapp is en plattdüütschen Internet-Laden, de plattdüütsche Böker, Spele, CDs un anner Saken verköfft. De Website is op Plattdüütsch schreven. De Laden wörr 2003 vun de Studentin Birgit Frese un ehren Broder Heiko Frese ut Hassendörp in’n Landkreis Rodenborg grünnt un weer in’n Februar 2003 toeerst online. De Idee dor achter weer, dat de Kunnen in de Künn kriegen künnt, wat dat allens op Plattdüütsch gifft un jem de Möglichkeit to geven, all de plattdüütschen Warken to köpen, de een sünst mitünner blots swoor utfinnig maken kann. Dat Plattschapp hett bet nu över 3000 Artikels in’t Sortiment opnahmen, de een köpen kann.
To’n 1. Januar 2007 hett de Bibliothekarin Signe Preis-Frese (Fro vun Heiko Frese) ut Lümborg dat Plattschapp övernahmen. Siet Vörjohr 2015 höört ok de Plaggenhauer-Verlag to dat Plattschapp.
Weblenks
Websteed vun dat Plattschapp (plattdüütsch)
Ünnernehmen
Plattdüütsch |
5359 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wolfgang%20Amadeus%20Mozart | Wolfgang Amadeus Mozart | Wolfgang Amadeus Mozart (eegentlich Johann Chrisostomus Wolfgang; * 27. Januar 1756 in Soltborg; † 5. Dezember 1791 in Wien) weer een vun de gröttsten Komponisten in de klassische Musikepoch.
Mozart weer Söhn vun den Viezkapellmeester un Hoffkomponist Leopold Mozart. Al mit sess Jahren treed Mozart tosamen mit siene Süster „Nannerl“ as düchtigen Klaveerspeler up. In siene jungen Jahren reis he dwars un dweer dör Europa un geev överall Konzerten. He weer vun 1762 bit 1767 in Brüssel, Paris, London un Wien, vun 1769 bit 1773 in Italien un 1777 in München, Mannheim un wedder in Paris. In London keem Mozart mit Johann Christoph Bach tosamen un in Wien mit Joseph Haydn. Vun de beiden kunn he tominnst vun de Musiktheorie en beten lehren. 1768 bereep em de Arzbischop vun Soltborg to sienen Konzertmeester. De Reis na Italien broch Mozart groten Spood, denn he wurr to'n Liddmaat vun de Academie del Filarmonie in Bologna beropen un kreeg vun den Paapst enen Orden. In disse Tiet lehr he ok de italieensche Oper neger kennen.
Mozart verleet Salzburg, wiel de Fürst-Arzbischop em na sien Menen ungerecht behannelt harr. He gung na Wien un leet sik dor as „freeschapen“ Komponist dal. För dat Düütsche Nationaltheater in Wien schreev he in'n Opdrag vun Joseph II. de „Entführung aus dem Serail“ (Roof ut dat Serai). Korte Tiet na de Opföhren vun disse Oper heiraad he Konstanze Weber, mit de he woll glücklich weer, de aver nich veel vun Huusholden verstund un dorum ok wohl schullig daran weer, dat de Familie laterhen in Armot leven muss. De Umstännen, in de Mozart leev, verslechtern sik ümmer mehr, un in de Tiet, in de em siene besten Warken lungen, wurr he al nich mehr allgemeen bewunnert.
Mozart sturv an'n 5. Dezember 1791 in Wien. Man weet nich maal, wo he beerdigt wurr, denn man harr em in en Armengraff bisett, dat man naher nich mehr finnen kunn, wiel de wenigen Troergäst, wegen en Unweer den Sarg nich bit tolest folgen kunnen. To'n Andenken an den groten Komponist wurr laterhen op den Wiener Zentraalfreedhoff en grotet Graffmaal opricht.
Wat Mozart an Tonkunst tostann brocht hett, is so groot un schöön un vullkamen, dat man dat mit eenfache Wöör nich passlich beschrieven un wöördigen kann. En besunnert Verdeenst kummt em dorför to, dat he Sonate, Striekquartett, Instrumentalkonzert un Sinfonie to ehre hööchsten Formen brocht hett.
Mozart hett in sien kort Leven so veel komponeert, dat dat nödig weer, en Verteeknis antoleggen. Dat Köchel-Verteeknis wurr 1862 rutgeven. Dor sünd al siene Tonwarken opföhrt, neven de velen Opern un dat Requiem ok de 40 Leder un Arien, 40 Sinfonien, 43 Instrumentalkonzerte, 31 Serenaden, 26 Striekquartette, 14 Messen, Litaneien usw. De bekanntsten vun siene 21 Opern sünd:
Figaros Hochzeit, (Figaros Hochtiet)
Don Giovanni,
Cosi fan tutte (So maakt se't all),
Die Zauberflöte (De Töverfleut).
Weblenken
DNB-Katalog
Mann
Klassische Musik
Komponist
Öösterriek
Freemüerer
Soltborg
Boren 1756
Storven 1791 |
5361 | https://nds.wikipedia.org/wiki/21.%20Johrhunnert | 21. Johrhunnert | Dat 20. Johrhunnert füng an’n 1. Januar 2001 un geiht bit to’n 31. Dezember 2100.
Johrhunnert
21. Johrhunnert |
5372 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Friedrich%20von%20Schiller | Friedrich von Schiller | Johann Christoph Friedrich Schiller (* 10. November 1759 in Marbach (Schwaben); † 9. Mai 1805 in Weimar) weer een vun de gröttsten düütschen Dichters.
De junge Friedrich Schiller, Söhn von den Militär-Wunddokter Johann Schiller, wurr up Befehl vun den Hertog Karl Eugen up de Militärschool schickt. Dat weer de School, de laterhen Karlsschool nöömt wurr.
Unner den strengen Drill, de dar herrsch, harr he to lieden, un dat weer woll ok de Grund darför, dat he sik veel mit Freeheitsgedanken befoot, de em sien ganzet Leven lang nich mehr losleten. He schreev 1777 siene eersten Gedichten un fung mit de Arbeit an dat Sturm-un-Drang-Drama „De Rövers“ an. 1782 wurr dat Stück in Mannheim (Kurpalz), wat domals noch Utland för de Schwaben weer, upföhrt un harr groten Spood. Sien Hertog aver weer ganz un gar nich inverstahn, bestraaf em mit Arrest un verbood em, wiederhen „Kummedien“ to produzeern. Schiller verleet darum sien Schwabenland un flücht na Mannheim. Dar schreev he „Kabale un Liebe“ un fung ok al an, den Stoff för „Don Carlos“ to bearbeiden.
1785 gung Schiller na Dresden. Dar wahn he up dat Goot, wat Christian Gottfried Körner höör, un nüms kunn em stören bi de Arbeit an „Don Carlos“, dat Drama, dat 1787 ferdig weer un upföhrt wurr. Up den Wunsch vun siene Fründin Charlotte Kalb gung he 1787 na Weimar. Dar keem he mit Wieland un Herder un en beten later ok mit Goethe tosamen. He geev sik nu veel mit histoorsche Studien af un wurr darum as Professer för Geschichte an de Universität Jena beropen. Nevenbi översett he de greekschen Dramen „Iphigenie in Aulis“ un „De Phönizierinnen“ vun Euripides un sett sik mit de Philosophie von Kant utnanner.
1790 heiraad Schiller Charlotte Lengfeld, de Dochter vun enen Böverjägermester. Ut de Ehe gungen twee Döchter un twee Söhns vör. Al 1791 wurr he krank. Wahrschienlich hannel sik dat bi de Krankheit nich um Lungentuberkulose, man um en Rippenfelleitern. Dargegen geev dat domaals noch kien Middel, wat ornlich ansloog. Schiller muss sien Lehramt an de Uni in Jena upgeven, un de Familie stund ahnen Inkamen dar. To’n Glück hulp in disse Noot en Ehrengehalt vun den Prinz vun Sleswig-Holstein-Augustenborg un den däänschen Finanzminister. So kunn he tominnst de „Geschichte vun den Dartigjährigen Krieg“ to Enn bringen un ok noch vele Afhanneln, Gedichten un Stücken schrieven.
Mit Johann Wolfgang von Goethe keem dat 1794 to ene enge Fründschap, tosommen verfoten se de "Xenien", in de se sik över de Literatur in ehre Tiet utleten. Gegensietig regen se sik an, so dat Goethe siene Arbeit an "Faust" wedder upnehm un annersrum gode Henwiesen för Schillers Balladen geev. De bekanntsten Balladen sünd:
Der Taucher (De Düker),
Der Ring des Polykrates (Polykrates sien Ring)
Die Kraniche des Ibykus (Ibykus sien Kraans)
Die Bürgschaft (De Börgschap)
De Glock wurr 1799 schreven.
As Schiller nich mehr an dat Lehramt in Jena bunnen weer, toog he 1799 na Weimar, wiel he dar neger bi Goethe un bi dat Theater weer, dat all siene groten Dramen geern upföhr. To disse Stücken höört
De Wallenstein-Trilogie
De Jungfro vun Orleans
Maria Stuart
De Bruut vun Messina
Wilhelm Tell
Vun enen swaren Krankheitsanfall in dat Jahr 1800 kunn Schiller sik nich mehr richtig verhalen. 1802 wurr he noch adelt, un he toog in sien egen Huus in Weimar in. Wieldes he an „Demetrius“ arbeid, sturv he dar an’n 9. Mai 1805, noch kiene 46 Jahr oolt.
Weblenken
Düütschland
Mann
Schriever
Dichter
Freemüerer
Boren 1759
Storven 1805 |
5379 | https://nds.wikipedia.org/wiki/2002 | 2002 |
Wat passeert is
1. Januar: De Euro warrt as Bargeld inführt un is nu amtlich Betallmiddel ok in Düütschland
20. Mai: Oosttimor wurrd unafhängig.
27. Juni: Matthias Platzeck vun de SPD warrt Ministerpräsident vun dat düütsche Bundsland Brannenborg
10. Juli: En’n sworen Storm richt sworen Schaden in Berlin un Brannenborg an. 7 Minschen kommt dorbi to Dood.
12. Oktober: Bi Anslääg in den Ferienoort Kuta up Bali kommt 202 Minschen to Dood.
13. Dezember - In Kopenhagen wöör de Upnohm vun teihn Staatens in de EU beslaten
25. Dezember - Transsibirisch Isenbahn: de dörlöpen Elektrifizierung wörr afsloten
Boren
12. Februar: Matteo Cancellieri, italieensch Footballnatschonalspeler
4. April: Daniel Grassl, italieensch Ieskunstlöper
18. Mai: Alina Ilnasowna Sagitowa, russische Ieskunstlöperin
Storven
5. Januar: Roger Gyselinck, belgisch Radrennfohrer (* 1920)
21. Januar: Erich Pohl, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1907)
28. Januar: Gustaaf Deloor, belgisch Radrennfohrer (* 1913)
1. Februar: Hildegard Knef, düütsche Singerin, Schauspelerin un Schrieverin
22. März: Ernst Schmied, Swiezer Bargstieger (* 1924)
23. März: Marcel Kint, belgisch Radrennfohrer (* 1914)
2. Mai: Richard Stücklen, düütsch Politiker un Bundsminister (* 1916)
14. Mai: Eva Brumby, düütsch Schauspelerin (* 1922)
13. Juni: Karl-Heinz Mursch, düütsch Politiker un Bundsdagsafordneter (* 1911)
17. Juni: Fritz Walter, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1920)
24. Juni: Karl Fleischer, düütsch Feernsehjournalist un Nahrichtenspreker (* 1915)
27. Juni: John Entwistle britisch Musiker (* 1944)
27. Juni: Russ Freeman, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1926)
30. Juni: Hermann Braun, düütsch Ieskunstlöper (* 1925)
6. Juli: Anton Wübbena-Mecima, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1920)
19. Juli: Wladimir Wladimirowitsch Wasjutin, sowjeetsch Kosmonaut (* 1952)
28. Juli: Archer John Porter Martin, britisch Chemiker un Nobelpriesdräger (* 1910)
8. August: Reiner Geye, düütsch Footballnatschonalspeler (* 1949)
24. August: Cornelis Johannes van Houten, nedderlannsch Astronom (* 1920)
31. August: Lionel Hampton, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1908)
31. August: George Porter, britsch Chemiker un Nobelpriesdräger (* 1920)
30. September: Ellis Larkins, US-amerikaansch Jazzmusiker (* 1923)
3. Oktober: Gerd Lüpke, hooch- un plattdüütsch Schriever un Hörfunksnacker (* 1920)
19. Oktober: John Meredyth Lucas, US-amerikaansch Dreihbookschriever, Filmspeelbaas un Filmproduzent (* 1919)
25. Oktober: Richard Harris, irisch Schauspeler (* 1930)
14. November: Eddie Bracken, US-amerikaansch Schauspeler (* 1915)
18. November: James Coburn, US-amerikaansch Schauspeler (* 1928)
12. Dezember: Brad Dexter, US-amerikaansch Schauspeler un Filmproduzent (* 1917)
Nobelpriesen
Medizin oder Physiologie: Raymond Davis, Masatoshi Koshiba un Riccardo Giacconi
Physik: Kurt Wüthrich, John Bennett Fenn un Kōichi Tanaka
Chemie: Sydney Brenner, Howard Robert Horvitz un John Edward Sulston
Literatur: Imre Kertész
Freeden: Jimmy Carter
Wertschapswetenschapen: Daniel Kahneman un Vernon Lomax Smith
Johr
21. Johrhunnert |
5388 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Upstalsboom | Upstalsboom | De Upstalsboom liggt bi dat Dörp Raah an de Heerstraat vun Auerk na Ollersum in Oostfreesland. In’t Middeloller versammelden sük hier de Afordenten vun de freeschen Seelannen. Se raatslogen över den Landfreden, wo se sik up’t best gegen Feenden verdefenderen kunnen un wat dat to verhanneln geev mit de Könige, de siet de Missionstiet de Landsherrn weern. Sien gröötste Bedüden harr de Bund in de Tiet um 1200 bit 1250 un denn wedder um 1300 bit 1350.
Toeerst reek de Macht vun den Upstalsboom vun de Eems bit an de Werser. As aver 1323 de König vun de Franken den Oostergoo un den Westergoo (vandagen de Provinz Freesland in de Nedderlannen) bedrauhde, setten de sik darför in, den olen Bund wedder upleven to laten. De Verdrag mit den König wurr 1338 mit dat Petschap „Totius Frisiae“ („Heel Freesland“) besegelt. De Versammeloort wurr denn wieter na Westen verleggt (1338 Appingedam, 1361 Grunneng). As de Hööftlingherrschap in Oosfreesland anfung, harr de Upstalsboom kien groot Bedüden mehr, denn ok dat Streven na ene grootfreesche republikaansche Staatsform nehm en Enn. Vandagen gellt de Upstalsboom as dat Symbol vun de freesche Freeheit. Siet 1950 versammelt sik hier elke Jahr an d’ 10. Mai-Maant de Fresen ut all Landsdelen un fiert den Oostfresendag. An’n Dingsdag na Pingsten (in’t Middeloller was dat de Dag, wann de Afordneten ut alle freeske Lannen tosamen kamen) versameln sük ok Freesen ut alle Seelande, um de hoogste freeske Fest to fieren.
Oostfreesland |
5403 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fredeborg | Fredeborg | Dat faste Huus mit den Naam Vredeborch wuur an’n Anfang vun’t 15. Jahrhunnert van de Bremers bi Atens (Noornham) twüschen de Werser un de Heete upboot. De Dwingborg mit Wahnungen, Ställ, Spiekers, Keller, Lock un enen Torn weer umgeven van Müren, enen breden Graven un hoge Eerdwäll. Se schull de bremsche Schippfahrt up de Werser sekern un Stüttpunkt wesen för de Kriegstöög, de de Bremers in dat Stadland un na Butjadingen unnernehmen. De Fresen versochen, de Borg intonehmen, aver dat weer nich so licht. Bi enen van ehre Överfäll wuurn de beiden Hööftlingssöhns Didde un Gerold fungen nahmen, na Bremen brocht un dar henricht. (Hermann Allmers hett darto dat Gedicht „Der Bruderkuss“ schreven). 1423 överfull ene starke Strietmacht unner dat Leit van Sibeth Papinga de Fredeborg un kunn de Besetters verdrieven. De „Vredeborch“ wurr den Eerdbodden liek maakt un so weer de Herrschap van de Bremers över Butjadingen braken. Vundaag steiht an de ehrmalige Borgsteed en Saalbo mit en Hotel.
Borg
Landkreis Wersermasch
Gifft dat nich mehr |
5404 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hermann%20Allmers | Hermann Allmers | Ludwig Allmers (* 11. Februar 1821 in Rechtenfleth; † 9. März 1902 in Rechtenfleth) is in Noorddüütschland as de Maschendichter bekannt wurrn. He hett den Buernhoff, den he vun siene Öllern övernahmen harr, to'n Maschenhoff utboot. In de verleden Johren is düsse Anlaag wedder torecht maakt wurrn un deent nu as en Denksteed för Allmers.
Herkamen
Hermann Allmers is upwussen as Kind vun Öllern, de sik goot stünnen. He hett fröh lehrt, de Saken süms in'e Hand to nehmen. Sien Vadder Wirich Allmers (21. November 1781–7. März 1849) stamm vun en Buernfamilie, de in Oosterstood wat gellen dö. Siene Mudder weer de Pastorendochter Dorothee Allmers (27. Oktober 1780–10. März 1855), borene Biedenweg ut Saans. Vunwegen dat dat mit de School in de Oosterstoder Masch nich so dull weer, hett he Ünnerricht bi en Huuslehrer kregen.
Reisen un Frünnen
Up siene Reisen hett Hermann Allmers allerhand tolehrt un ok jummers nee Frünnen drapen. 1845 is he up siene eerste Reis na Freyburg an de Unstrut kamen un hett u.an. Friedrich Ludwig Jahn besöcht. Up düsse Reis is he in Triest ok tofällig an dat Graff vun Johann Joachim Winckelmann kamen. As he 1856 in Berlin weer, hett he Carl Ritter un Franz Kugler kennen lehrt. Ritter hett em Moot maakt, noch mehr in de Aart vun de Norddeutschen Vegetationsbilder to schrieven. Dor hett he noch in Berlin sien Marschenbuch toenn bröcht. Up siene tweete Reis na de Alpen is he 1856 in Zürich mit den Schriever Adolf Stahr un mit Fanny Lewald tohopenkamen. 1857 lehr he in München Wilhelm Heinrich Riehl kennen, de as Eersten mit de wetenschopliche Volkskunn anfungen weer. He föhr Allmers in den Krink vun de Königliche Tafelrunde in, wo ok Emanuel Geibel tohören dö. 1858 weer he unnerwegens up siene wichtigste un längste Reis na Italien. 1859 weer he in Rom. Dor hett he unner annern Ernst Haeckel drapen un is sien Fründ wurrn. De Indrück vun düsse Italienreis hett he in sien Book Römische Schlendertage to Papeer bröcht. Bi den Umbo vun sien „Maschenhoff“ in Rechtenfleth hett sien Fründ Arthur Fitger ut Bremen Freskos bistüert to de Fresen ehre Geschicht.
Wark
Schrieveree
Allmers weer de Söhn van en Maschbuurn in Rechtenfleth an de Unnerwerser, aver he weer kien Buurndichter. In siene Gedichten kummt veel vun de Heimat in vör, aver Plattdüütsch weer nich siene Moderspraak, un de Heimat weer nich sien een un alls. Sien groot Lengen weer Italien. Em leeg dar wat an, de düütsche mit de antike Kultur in'n Eenklang to bringen. Hier un dar is em dat glückt. Siene Böker „Das Marschenbuch“ un „Römische Schlendertage“ wurrn nich blots in Noorddüütschland to Bestsellers. Se maakt aver ok düütlich, dat he de Heimat woll leev hett, de Frömde em aver noch lever is. Dat Hermann-Allmers-Heim in Rechtenfleth mit den italienschen Gaarn un de Sammelstücken ut de regionale Geschichte is en Afbild van den Dichter mit siene twee Gesichter.
Politik
In de 1840er Johren hett Allmers sik dor stark för maakt, dat dat Volk wat tolehren konn. He hett en Gesangvereen grünnt un ok en Bökeree för Jan un alle Mann. In de Johren vun den Vörmärz is düt Streven ut de Wuddeln vun de Politik wussen: Allmers stünn up de Siet vun de Revolutschoon. He hett bi Volksversammeln mitmaakt un hett Demonstratschonen gegen den Adel in dat Königriek Hannober in'e Gangen bröcht. As vun de düütsche Republik nix wurrn weer, hett he 1849 den Hoff vun sien Vadder övernahmen un Landweertschop bedreven. Man 1850 un 1851 hett de hannöbersche Regeern Allmers sien Drieven in de Johren vörher ünnersöken laten. Amenn möss he en Straaf betahlen, weil he Arnold Ruge bi sik tohuse en paar Dage versteken harr, as de vör de Polizei utbüxen möss. Ruge weer en vun de ganz Linken in dat Frankforter Parlament ween un harr ok bi Karl Marx mitarbeit. Liekers hett he ok Ämter övernahmen: Vun 1855 bit 1867 weer he Vaagt un Diekswaren. As Preußen 1866 dat Königriek Hannober innehmen dö, weer Allmers ganz hen un weg un stell sik ganz up de Preußen ehr Siet. Ut den Revolutschonär vun 1848 is en Natschonalliberalen wurrn, de Bismarck bewunnern dö.
Gloven
An'n 6. Juni 1856 is Allmers in Bremen Freemurker wurrn un in de Loge To'n Ööltwieg upnahmen wurrn.
As 1862 in dat Königriek Hannober en orthodoxen lutherschen Katechissen inföhrt weerrn scholl, dor güng he dor stracks gegenan. He spröök sik dor för ut, dat dat bi den olen Katechissen vun 1790 blieven scholl. De weer in den Geist vun de Upklärung schreven. 1863 hett he as Afordenten mitmaakt bi dat Insetten vun en luthersche Landsynood, wo ok Lüde bi mitmaken döen, de keen Theologen oder Pastoren weern. He hett ok mitsnackt, as dat üm de Fraag güng, wie in de Tokumst de Karken utsehn schollen. Dor hett he sien Schrift "Die Basilika als Vorbild protestantischen Kirchbaus" üm rutgahn laten. 1889 keemen Gedichten vun em rut ünner den Titel "Fromm und Frei". Düsse Gedichten dreihen sik üm den Gloven. Allmers stünn dor in achter en freesinnig Christendom, wat sik vun de Karkenlehr nix vörschrieven lett.
Heimatkunn
1856 is de "Verein für Geschichte un Alterthümer der Herzogthümer Bremen und Verden und des Landes Hadeln zu Stade" grünnt wurrn. Bi düsse Vereen hett Allmers mitmaakt. Toeerst stünn ok düsse Vereen achter de Gedanken vun de Revolutschoon vun 1848, man later is dor denn doch en konservativen Heimatvereen vun wurrn. 1882 hett Allmers den Vereen „Männer vom Morgenstern“ grünnt. Düsse Vereen hett siene Wuddel in en Drapen vun junge Buern un Studenten in den Kroog „Zum Schloß Morgenstern“ in Weddewarden in dat Land Wusten. Later kemen, blangen de Studenten un Buern, Beamten, Schoolmesters un annere Inwahners ut Leh, Land Wührden un Oosterstood dor to. Amenn sünd denn ok Gelehrten dor mit bi ween. Vörsitter weer Allmers. 1891 hett Allmers denn ok noch in Butjadingen den „Rüstringer Heimatbund“ grünnt. Wat de Politik angeiht, weer de Vereen neutral, man de meisten Liddmaten stünnen dormols achter natschonalliberale Positschonen. De Mannslüde vun'n Morgensteern sünd in de Tied vun den Natschonalsozialismus dorgegen angahn, dat se in en „NS-Kulturgemeende“ ümwannelt weern schollen un hüdigendags gifft dat den Vereen jummers noch. He steiht achter dat Morgensteern-Museum in den Bremerhobener Stadtdeel Geestemünn.
Musik
Süms hett Allmers nix komponeert, man Johannes Brahms hett twee vun sien Gedichten vertont: Feldeinsamkeit op. 86 Nr. 2, Spätherbst op. 92 Nr. 2.
Hermann Allmers is ok de Dichter vun dat bekannte Studentenleed Dort Saaleck, hier die Rudelsburg. He hett dat 1846 schreven. Schoonst he süms gor nich Student ween is, weer he unnerwegens mit Studenten ut Jena un Halle. De Ruin vun de Borg up en Felsen över de Saale möök dormols groten Indruck up vele Studenten. Faken hefft se dor en Utflog henmaakt. Allmers sien Leed is denn later dat Leed vun de Corpsstudenten wurrn, de sik eenmol in'n Johr up de Rudelsborg drepen döen. To Pingsten 2005 hefft de „Olen Herrn“ vun dat Corps Teutonia Marborg as Dank un to'n Gedenken an den Dichter vun jem ehr Leed in den Binnenhoff vun de Rudelsborg en Relief vun Allmers ut Bronze anbringen laten. Dat harr de Bildhauer Claus Korch maakt.
Literatur
Axel Behne: Das Haus des Dichters Hermann Allmers in Rechtenfleth an der Weser, heel un deel nee överarbeit in de 2. Uplaag, Rechtenfleth 2001
Brage bei der Wieden, Jan Lokers (Hg.): Lebensläufe zwischen Elbe und Weser. Ein biographisches Lexikon. Bd. 1, Stood 2002, S. 28-31
Hermann Allmers zum 175. Geburtstag. Rutgeven in'n Sülvstverlag vun de Hermann-Allmers-Gesellschaft e.V., Rechtenfleth 1996
Johannes Göhler: Hermann Allmers als Verehrer der Jungfrau Maria. Der Marschendichter auf der Suche nach seiner religiösen Heimat, in: Das Land Oldenburg. Mitteilungsblatt der Oldenburgischen Landschaft, Nr. 109 (IV. Quartal 2000), S. 1-7
Johannes Göhler: Fromm und Frei - Hermann Allmers als religiöser Denker, kirchlicher Reformer und Gegner der neulutherischen Orthodoxie. In: Wege des Glaubens, Beiträgezur einer Kirchengeschichte des Landes zwischen Elbe und Weser. Stood, 2006. ISBN 978-3-931879-26-6-
Bernd Ulrich Hucker, Hermann Allmers und sein Marschenhof, Ollnborg, 1981, ISBN 3-87358-136-1
Mensch sein und den Menschen nützen. Hermann Allmers und seine Künstlerfreunde. (Kataloog to de Utstellen), rutgeven vun Axel Behne un Oliver Gradel, Otterndörp 2002, ISBN 3-934100-04-X
Mann
Schriever
Hoochdüütsch
Boren 1821
Storven 1902
Börger von Düütschland |
5412 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Villeneuve-d%27Ascq | Villeneuve-d'Ascq | Villeneuve-d’Ascq [vil.nœv.ˈdask] is ene Stadt in’t Noorden van Frankriek. Dor leevt 61.630 Inwahner (Stand: 2007) up en Rebeet vun 27,46 km².
Oort
Frankriek |
5414 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dravidsche%20Spraken | Dravidsche Spraken | De Dravidschen Spraken sünd ’n groten Hümpel vun tosamen üm de 75 Spraken, de de Lüüd in’n Süden vun Indien snackt.
Mit de indoeuropääschen Spraken hebbt de nich veel to doon, man blots ’n paar Lehnwöör.
Spraakgrupp
Dravidsch |
5420 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oostwestfalen-Lippe | Oostwestfalen-Lippe | Austwestfaolen-Lippe (, ) is eine Giögend in Westfalen in dat Bunnesland Nordrhuin-Westfoalen. Ostwestfalen-Lippe is datsülve os de Regierungsbezirk Deppelt un ümmefaßt de Kruise Gütsel, Hiarwede, Höxter, Lippe (froiger: Deppelt), Minnen-Lübbke, Paderbuorn un de kruisfruie Stadt Builefeld.
Vor 1800 gaw´t dao de Länners Häerschop Reie, Amt Reckenbiärg (to´t Haugstift Ossenbrügge), Graofschop Rittbiärg, Haugstift Paderbuorn, Graofschop Ravensbiärg, Förstsabtei Corvey, Rieksabtei Hiarwede, Förstendom Lippe un Förstendom Minnen.
Ostwestfalen-Lippe hadde annen 30. Juni 2004 2.071.642 Inwuohners. Viöle Duile send dichte bevölkert, oawer et giff äok ne Menge "Giögend", t.B. innen Kruis Höxter. Wichtige Verkehrsknäodenpünkte send Builefeld, Paderbuorn, Minnen un Bad Oeynhausen. In Büren-Ahden innen Kruis Paderbuorn ligg de Fläoghoaben Paderbuorn/Lippstadt.
Inoffiziellet Woahrteiken van Ostwestfalen-Lippe is d Herm in Hiddsen bui Deppelt.
Düütschland
Noordrhien-Westfalen
Region |
5425 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Berne | Berne | Berne is en Fluss, en Karkdörp un ene Gemeende in dat ole Stedingen an de Westsiet van de Unnerwerser. De Oort Berne höört to den Landkreis Wersermasch. De Fluss Berne kummt van de Geest un münnt bi den Oort Berne in de Ollen, de twee Kilometer wieter na Noorn in de Hunte münnt. De Hunte münnt kort darna bi Elsfleth in de Werser.
To de Gemeende Berne höört 37 Buurschappen mit tosamen 7250 Inwahners. De Middelpunkt van den Oort Berne is de ole Karkenwurt mit den Breethoff. De Wurt weer al in de vörröömsche Tiet bit 100 n. Chr. dörgahns dicht besiedelt.
Of hier in de Tiet darna ok stännig Minschen leevt hefft, dat lett sik nich mit Sekerheit seggen. As in dat 9. un 10. Johrhunnert de Christianiserung to'n Enn kamen weer, wurr up de Wurt ene holten Kapell boot un en Karkhoff anleggt. Wahrschienlich al um 1050, as dat Stedingerland na Plaan besiedelt wurr, wurr de eerste Kark ut Stenen upboot. Se harr en Langschipp un enen mächtigen, hogen Torn. De Arzbischop Gerhard II. verklaar disse Kark as Ketterkark un leet se na de Slacht bi Olenesch 1234 afbreken, wiel he sik dar as Teken van sienen Sieg över de Stedinger ene gröttere Kark boon wull. Van de ole Kark sünd blots de Noordmüür mit dat romaansche Finster un de Torn stahn bleven.
De ne'e Kark, de so um 1260 fertig wurr, is ene dreeschippige Hallenkark. Um 1577 muss en neet Gewelve intagen warrn. 1596 bo Meister Lampeler ut Brabant ene Orgel, un van 1634 bit 1647 snitz Ludwig Münstermann den herrlichen Altar un de Kanzel.
In dat Rebeet van de Gemeende Berne gifft dat noch twee annere Karksprengels, Neenhuntorp un Warfleth. De Buurschap Huntorp leeg fröher bi Köterenn un höör to dat Karkspeel Berne. 1261 leet de Abt van dat Klooster St. Pauli in Köterenn ene Kapell boon. In dat 15. Johrhunnert wurr de Buurschap dree Kilometer wieter an de Hunte verleggt un to'n Unnerscheed van dat Dorp Olenhuntorp an de anner Siet van de Hunte as Neenhuntorp betekent. 1489 wurr hier de Marienkark boot un dat Karkspeel Neenhuntorf grünnt. Bi dat Bowark hannelt sik dat um enen eenfachen Saalbo mit spitzbagige Finsters un enen Torn. De Marienkapell in Köterenn is na de Reformationstiet upgeven wurrn.
De Oort Warfleth liggt direkt an de Werser. Al um 1148 geev dat hier ene Kark. Se stund an de Stä, an de laterhen ene ne'e boot wurr. Aver de Diek, de vandagen bit an de Noordmüür ranreekt, leeg fröher en Stück wieter na de Werser to. Up den Karkhoff, de vör den Diekbrook un den Bo van den ne'n Diek noch bi de Kark leeg, wurrn na de Slacht bi Olenesch tosamen mit de fullen Stedingers ok en paar Krüüzfahrers begraven. Dar kunn sik de Paapst nich mit affinnen un he orn an, dat de Kark un de Karkhoff nee weiht weern mussen. De Warflether Kark warrt ok woll Schipperkark nöömt, wiel se van de Schippers, de de Werser up un dal föhrt, all van wieten to sehn is.
De Oort Berne is de Middelpunkt van dat Stedingerland. Na de Slacht bi Olenesch (1234) richt Graaf Otto van Ollnborg hier ene Borg ut Pahl- un Eerdwark up. (De Anlaag is vandagen noch in den Pastoreegaarn to kennen.) Disse Borg schull den Weg van Bremen na Ollnborg sekern, aver de Bremers weern dar nich mit inverstahn, wiel se menen, dat van dar ut över de Berne, de Ollen un de Hunte en Togang to ehren Hannelsweg up de Werser mööglich weer.
De Ollnborgers schullen garanteern, dat se de Berneborg nich ut Stenen nee upboon deen. Dar leet Otto sik aver nich up in un besloot, in Demost en fast Huus uptorichten.
Mit den Graaf sienen Umtog na Demost seeg de Tokumst van Berne nich mehr so goot ut, liekers bleev Berne bit in dat 19. Johrhunnert de Middelpunkt van Stedingen. Up den Freethoff, de laterhen Breethoof nömmt wurr, funnen de Synoden un Gerichtsverhanneln statt. De Graaf harr hier ümmer noch 16 Hüüs un en Vörwark, dat allens levern de, wat an den Demoster Hoff nödig weer. De Hüüs stunnen al ümmer dicht binannern, un dat weer de Grund darför, dat 1577 un 1698 Füersbrünsten groten Schaden anrichten. In de Berner Börgerrull, en Gesettbook för den Flecken, sünd darum vele Setten upschreven wurrn, de sik mit dat Verhinnern van Füer befaat.
Berne harr ene van de eersten Scholen in de Graafschup un weer de eenzigste Oort de sik Flecken nömen druff. 1601 schreev Graaf Anton för den Flecken Berne twee Markten ut. De Berner Markt hett sik bit vandagen hooln un is so öller as de Ollnborger Kramermarkt van 1609.
De Flecken Berne harr in dat 19. Jahrhunnert siene beste Tiet. In 96 Hüüs weer allens unnerbrocht, wat de Minsch nödig harr. De List van de Institutschonen. Geschäften, Bedrieven un Beropen gifft en Bild van de domalige Arbeitswelt:
Kark, Pastoree, Synagoge, Amtsverwalten, Amtsgericht, Gemeendeverwalten
Hauptschool, Börgerschool
Bahnhoff (1872)
Dokter, Veehdokter, Tähnendokter, Krankenhuus, Aptheek, Hebammen
Kapteins, Schipper, Reeder, Töllner, Gröönlandfahrer, Fährmann
Hotel, Gastweertschappen
Koopladens, Kolonialwarenladens
Möhl, Beerbroeree, Branntwienbrenneree
Timmermann, Müürker, Discher, Maler, Stellmaker
Böttcher, Garver, Wever
Bäcker, Slachter, Zigarrnmaker
Snieder, Schomaker, Hootmaker, Knoopmaker, Putzmaker
Bookdrucker, Bookbinner, Schriever, Daagblattverlag
Smitt, Hoofsmitt, Nagelsmitt, Goldsmitt, Uhrmaker, Tinngeter
Schipp- un Bootsboer.
Uterdem geef dat in de Gemeende noch
Boots- un Schippswerften, en Saagwark, ene Tegelee, Möhlen un ene Traankakeree.
1879 wurrn dat Amt un dat Amtsgericht na Elsfleth verleggt. Sietdem hett sik de Oort Berne nich wieter rutmaakt. De meisten Handwarksbedrieven mussen in de neegsten Jahrteihnten dichtmaken oder Konkurs anmelln. Blots an de Werser kunnen sik de Boots- un Schippswerften mit de Tiet in grote Bedrieven verwanneln. Wecke darvan sünd in de lesten veertig Jahren wedder slaten wurrn, wiel gegen de utlannsche Konkurrenz nich antokamen weer un kiene Updrääg mehr kemen.
Bi den Torüchgang van de Weertschap is dat to verstahn, dat de Upswung, de na den tweeten Weltkrieg överall insetten de, in Berne noch lang up sik töven leet. Eerst um 1965 wurrn de eersten neen Hüüs boot. De Inwahners aver funnen hier nich all ene Arbeitsstä un mussen pendeln - na Bremen, Demost, Braak un Ollnborg. In vele Hüüs, in de fröher Arbeit, Hannel un Deensten stattfunnen, is vandagen blots noch 'ne Wahnung unnerbrocht. Dat Eenzige, wat nich afritt, is de gräsig lute Auto- un Lastwagenverkehr, de sik dör de lange Straat hendörquäält, so dat de Footgängers up de smalen Börgerstiegen faken in böse Bedrängnis kaamt. Al vör den tweeten Weltkrieg funnen de Politikers dat för nödig, ene Umgahstraat to boon, un um 1975 weern de Plaans so goot as afslaten, aver nu fehl dat an Geld, un wecke Lüüd verstunnen dat, Inspraak gegen den Bo intoleggen, un so is Berne bit vandagen dat Nadelöör van de Wersermarsch bleven.
Literatur
Gerold Meiners: Stedingen und die Stedinger. Bremen 1987, ISBN 3-920699-85-8
Oort
Landkreis Wersermasch
Stedingen |
5428 | https://nds.wikipedia.org/wiki/M%C3%B6nsterland | Mönsterland | Dat Mönsterland is en Region in’n Noorden vun Westfoalen in de Bondesland Noordrhien-Westfalen. Dat höör lange to dat Rebeet vun’n Bischop vun Mönster. Ok hier warrt hüüt noch Platt küert, dat Mönsterländisk Platt. Gröttere Städte sünd Mönster, Rene, Bokelt, Aolen, Dülmen, Lünkhusen, Gronau, Haltern, un so wieder. To’n gröttsten Deel vun de Fläche is de Landweertschapp in Mönsterland. Dorbi gifft dat mehr Ackerbuurn as Grönlandbuurn. Swientucht un Rindertucht gifft dat hier ok veel. De katholske Kark hätt veel Tosprook, de evangelske weinnig. In’n Söden is de Kohlenpott, wo aower bloots noch weinnig Öven in Bedreev sünd. In’n Westen sünd de Nedderlannen, wo groad in Grenzgebeet veel Platt küert un praat warrt. Et giff ville Hematveriene, de de Sproake upprecht hollen. Snacken un proaten heet hier övvrigens küern.
Mönsterland
Noordrhien-Westfalen |
5429 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Himmelpoorten | Himmelpoorten | Himmelpoorten (hoochdüütsch Himmelpforten) is de Hauptoort von de Gemeen Himmelpoorten (Samtgemeen Olendörp-Himmelpoorten) in’n Landkreis Stood in Neddersassen.
To Himmelpoorten höört ok de lüttjeren Öörd Löh, Ossenpohl un Ramels to.
Dör sien Naam gellt Himmelpoorten as Wiehnachtsdörp. Elk Johr vör Wiehnachten stüürt veel Kinner Breev’ an’n Wiehnachtsmann/an dat Christkind na Himmelpoorten, de in’t Postamt antert warrt. Dat hett so von de Johren 1960 af an anfungen.
Geografie
De Oort liggt op de Stoder Geest, aver an’n Rand na de Masch un dat Moor langs de Oost un in Keden. An de Westkant von Himmelpoorten flütt de Hosterbeek langs.
De Naveröörd sünd Bredenwisch, Löh, Ossenpohl, Borg un Ramels in’n Noorden, Hammoh un Middelsdörp in’n Oosten, Düünbeudel in’n Süüdoosten, Heinbockel un Kuhla in’n Süden, Olendörp in’n Süüdwesten un Bossel un Burweg in’n Westen.
Historie
1255 is dat Zisterzienserinnen-Klooster in Rahden ümtrocken un hett sik in dat Dörp Eulsete dallaten. Eulsete hett denn dör dat Klooster, wat op latiensch Porta Coeli (Himmelpoort) heten dee, den ne’en Naam Himmelpoorten kregen (Klooster Himmelpoorten).
1653 hett Michael Wehber de ole Watermöhl an’n Hosterbeek as Lehn kregen, de vondaag Wehbers Möhl nöömt warrt. De Möhl leeg bet 1739 dichter an de Bundsstraat un is denn an de hüdige Steed nee boot worrn. 1871 hett de ole Watermöhl nich mehr noog Kraft opbröcht un se hebbt denn en Windmöhl boot. De Möhlen loopt vondaag nich mehr, sünd aver noch vörhannen. Dor is nu en Heimwarker- un Goornmarkt un en Restaurant in, de noch jümmer von de Familie Wehber bedreven warrt.
De Iesenbahn is mit de Nedderelvbahn 1881 na Himmelpoorten kamen. In dat Johr hett de Bahnhoff Himmelpoorten apenmaakt.
In’n Eersten Weltkrieg sünd 36 Soldaten ut Himmelpoorten fullen oder vermisst un in’n Tweten 134.
Verwaltungsgeschicht
In de Franzosentied hett de Oort toeerst 1810 bet 1811 binnen dat Königriek Westfalen to de Mairie Himmelpoorten in’n Kanton Himmelpoorten höört un denn von 1811 bet 1814 to dat Franzöösche Kaiserriek ünner Napoleon un dor ok wedder to de Mairie Himmelpoorten in’n Kanton Himmelpoorten.
Vör 1885 weer Himmelpoorten Deel von’n Kloosterbezirk Himmelpoorten in dat Amt Himmelpoorten. 1885 is de Oort denn Deel von’n Kreis Stood worrn, de 1932 mit de Kreise Keden un Jörk to’n hüdigen Kreis Stood tohoopgahn is.
Toletzt in de Tied vör 1972 harr Himmelpoorten mit de Gemenen Bredenwisch un Kuhla de Samtgemeen Himmelpoorten billt. De is 1972 oplööst worrn.
Bi de Gemeenreform in Neddersassen to’n 1. Juli 1972 is de ne’e un gröttere Samtgemeen Himmelpoorten grünnt worrn, to de Himmelpoorten tohöört hett un Seet weer. Disse Samtgemeen harr Bestand bet to’n 1. Januar 2014, as de Samtgemeen Himmelpoorten mit de Samtgemeen Olendörp to de Samtgemeen Olendörp-Himmelpoorten tohoopgahn is. Himmelpoorten is dorbi ok Seet von de ne’e Samtgemeen worrn.
Inwahnertall
Religion
Himmelpoorten is evangeelsch-luthersch präägt un billt mit de Marienkark en egen Kaspel. De Marienkark geiht op dat Klooster Himmelpoorten trügg. Bevör dat Klooster 1255 na Himmelpoorten tagen is, hett de Oort to dat Kaspel von de Martinskark in Olendörp tohöört.
För de Kathoolschen is de Hillig-Geist-Kark in Stood tostännig.
De Doden warrt op’n Karkhoff Himmelpoorten in de Straat An’n Karkhoff begraven. De Karkhoff hett en Kapell, de 1976 von’n Architekt Uwe Ollerich ut Himmelpoorten boot un 2013 renoveert worrn is.
Börgermeesters
Kultur
En Denkmaal för de Fullenen ut de twee Weltkrieg’ steiht bi’n Karkhoff. Dor steiht ok en Ehrenmaal för de Fullenen ut dat Amt Himmelpoorten in’n Krieg von 1870/1871.
In Himmelpoorten warrt jümmer an dat eerste un twete Wekenenn in’n Advent un in de Week dor twüschen rund üm de Villa Issendörp de Christkindmarkt fiert. Den eersten Christkindmarkt in Himmelpoorten hett dat 2005 geven. Wiehnachtsmarkt hett dat aver ok vörher al in Himmelpoorten geven. De hett aver jümmer blots een Dag duurt.
Verenen
De Schüttenvereen Himmelpoorten is 1900 grünnt worrn.
Weertschop un Infrastruktur
De Freewillige Füürwehr is 1889 grünnt worrn.
Himmelpoorten gellt na dat Regionale Ruumordnungsprogramm as Grundzentrum för de Öörd in de Ümgegend.
An dat Waternett is Himmelpoorten 1956 anslaten worrn.
Verkehr
Dör Himmelpoorten löppt de Bundsstraat 73, de den Oort mit Stood in’n Oosten un de Gemeen Hemmoor mit Basbeek un Warstood in’n Noordwesten verbinnt. Na Süüdwesten geiht de Landsstraat 114 na Olendörp un in’n Noorden de Landsstraat 113 na Grootweurn. Lüttjere Straten gaht na Hammah, Middelsdörp, Engelschopp un Burweg.
In Tokumst schall ok de Autobahn 26 an Himmelpoorten langs lopen.
De Bahnhoff Himmelpoorten liggt an de Nedderelvbahn von Cuxhoben na Hamborg.
Scholen
Blangen de Grundschool Himmelpoorten hett dat Dörp mit de Porta-Coeli-School ok en Schoolzentrum för de Klassen 5 bet 10.
Ünnernehmens
In de Poststraat 33 hett de Volksbank Stood-Cuxhoben en Filiaal un in de Postraat 4 de Kreisspoorkass Stood.
Lüüd
De Levensmiddelchemiker Udo Pollmer is 1954 in Himmelpoorten boren.
Literatur
Silvia Schulz-Hauschildt: Himmelpforten: eine Chronik. 1990
Footnoten
Oort
Landkreis Stood |
5448 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Jules%20Verne | Jules Verne | Jules Verne [ʒyl.ˈvɛʁn] (* 8. Februar 1828 in Nantes; † 24. März 1905 in Amiens) weer en franzöösch Schriever vun Reis- un Aventüür-Romanen.
Leven
De ok hüüttodaags noch weltbekannte un veel lesene Autor, de as een vun de Utfinners vun den Science-Fiction-Roman güllt, is in dat Reederveerdel vun de Havenstadt Nantes as öllst vun fiev Kinner vun en Afkaat un een ut en Reederfamilie stammen Moder groot worrn. Mit ölven Johren versöök he heemlich ene Seereis as Schippsjung antotreden, wörr aver in'n lesten Momang noch vun Boord hoolt. He absolveer denn dat Gymnasium un studeer Rechtswetenschop, denn he schull de Afkatenpraxis vun sien Vader övernehmen.
As Student in Paris begünn he to schrieven un harr Kontakt to de Welt vun de Literaten, ünner annern to Alexandre Dumas père un to den sien Söhn Alexandre Dumas fils, mit de he befrünnt weer. He bleev no Afsluss vun sien Studium 1849 in Paris un versöök sik as Bühnenautor in verscheden Genres, vun de Tragödie bet to Librettos.
1851 weer in en literaarsch Tietschrift sien eerst vertellen Text apentlich maakt. Den sien Thema 'Seefohrt un Reisen' lett Verne nich mehr loos, ofschoonst he noch wieder ok Librettos, Kummedien un Vertellsels mit ganz annere Thematik schreev. 1855 keem sien eerst Reis- un Aventüürroman Un hivernage dans les glaces rut.
1856 heirad he en Weetfro mit twee Kinner (mit de he noch en drütt kreeg) un versöök sik denn en poor Johren as Börsenmakler. Blangenbi möök he twee Schippsreisen (na Schottland un na Norwegen), de em de Welt vun de Seefohrt wiesen, un natürlich schreev he ok in disse Tiet.
1862 drööp he den Jöögdbookverlegger Pierre-Jules Hetzel, de em sien eersten Sciencefiction-Roman Cinq semaines en ballon, de graad fardig worrn weer, afnehm un em för wiedere Romanen vun disse Oort verplicht un em to en Schrievstil anholl, de an'n Smack vun't Publikum utricht is. Dör Hetzel keem Verne ok in Kontakt mit Naturforschers un Utfinners, de em mit technische Ideen in Kontakt bröchen.
Na den Spood vun Cinq semaines en ballon harr he sien Dörbrook as Autor schapt un kunn nu good vun siene Schrievarbeid leven. In de nesten Johren schreev he vele Romanen, de mehrst in Fortsetten in de Jöögdtiedschrift vun Hetzel, Magasin illustré d'éducation et de récréation, rutkemen, bevör se ok as Book apentlich maakt weren. De Domään vun Verne dorbi weren un bleven Reis- un Aventüürromanen mit mehr oder weniger groot Sciencefiction-Andeel, in de he mit veel wetenschoplich un technisch Intuitschoon un mit Hülp vun sien Zedelkasten vun groot Ümfang mannich later realiseerte Technik vörwegnehm.
Siene mehrst an de Jöögd richt Böker hebbt nich eenzig in Frankriek Epok maakt, man in ganz Europa un Amerika. De bekanntsten sünd: 1863/1864 Voyages et aventures du capitaine Hatteras; 1864 Voyage au centre de la Terre; 1865 De la Terre à la Lune; 1869 Autour de la Lune un Vingt mille lieues sous les mers.
1872 keem Le Tour du monde en quatre-vingt jours rut, Vernes bestverkööpt Book, dat he tosamen mit en Co-Autor ok för dat Theater adapteer. 1876 keem de in Sibirien üm en „Kurier vun den Zar“ spelen Aventüür-Politkrimi Michel Strogoff rut, de denn ok as Bühnenstück Spood harr.
Siet Le Tour du monde weer Verne en riek Mann. De Opnahm in de Académie française, wo he 1883 rin wull, klapp aver nich. Dorför möök he vele Reisen un harr en repräsentativ Huus in sien Wohnoort Amiens, de Heimatstadt vun siene Fro. Hier weer he vun 1888 an ok as Kommunalpolitiker aktiv, de sik sünnerlich för de Stadtplanen un dat Theater insett.
Na 1880 harr Verne sien schöpperisch Zenit överschreden, doch schreev un publizeer he bet kort vör sien Dood binoh ahn Paus wieder, wobi sien Technik- un Foortschreedsglööv jümmer lütter un he politisch jümmer mehr konservativ wörr. Siene Positschoon in Frankriek as populären, vun Generatschonen vun junge Lüüd lesenen Autor is lieks as de vun Karl May in Düütschland, wobi de gröttste Deel vun siene över 90 Romanen, vör allen de ut siene late Tiet, in Vergeten raden is.
Vele vun de Romanen vun Verne weren in dat 20. Johrhunnert in Filmen dorstellt. Dat weer ok keen Tofall, dat dat eerste Atom-U-Boot 1954, de US-amerikaansche Nautilus, den Naam vun dat futuristische U-Boot vun Kaptein Nemo ut Vingt mille lieues sous les mers harr.
Warken
De Namen vun de hoochdüütschen Utgaven sünd angeven, plattdüütsche Utgaven sünd mehrst nich vörhannen.
Romanen un Vertellsels
Paris au XXe siècle, 1860 / 1999 (düütsch: Paris im 20. Jahrhundert)
Cinq semaines en ballon. 1863 (düütsch: Fünf Wochen im Ballon)
Voyage au centre de la terre. 1864 (düütsch: Reise zum Mittelpunkt der Erde)
De la terre à la lune. 1865 (düütsch: Von der Erde zum Mond)
Les aventures du Capitaine Hatteras. 1866 (düütsch: Die Abenteuer des Kapitän Hatteras)
Le Désert de glace. 1866 (düütsch: Die Eiswüste)
Les Anglais au Pôle Nord. 1866 (düütsch: Die Engländer am Nordpol)
Les enfants du capitaine Grant. 1868 (düütsch: Die Kinder des Kapitän Grant)
Autour de la lune. 1870 (düütsch: Reise um den Mond)
Vingt mille lieues sous les mers. 1870 (düütsch: 20 000 Meilen unter den Meeren)
Une ville flottante. 1871 (düütsch: Eine schwimmende Stadt)
Aventures de trois Russes et de trois Anglais dans l'Afrique australe. 1872 (düütsch: Abenteuer von drei Russen und drei Engländern in Südafrika)
Le Pays des fourrures. 1873 (düütsch: Das Land der Pelze)
Le tour du monde en quatre-vingts jours. 1873 (düütsch: In 80 Tagen um die Welt)
Eine Idee des Dr. Ox. 1874
Le Chancellor. 1875 (düütsch: Die Chancellor oder Die letzte Fahrt der Chancellor)
L'Ile mystérieuse. 1875 (düütsch: Die geheimnisvolle Insel)
Michel Strogoff. Moscou - Irkoutsk. 1876 (düütsch: Der Kurier des Zaren)
Hektor Servadacs Reise durch die Sonnenwelt. 1877
Un capitaine de quinze ans. 1878 (düütsch: Ein Kapitän von fünfzehn Jahren)
Les tribulations d'un Chinois en Chine. 1879 (düütsch: Die Leiden eines Chinesen in China)
Das Dampfhaus. 1880
Die Jangada. 1881
Le rayon vert. 1882 (düütsch: Der grüne Strahl)
Die Schule der Robinsons. 1882
Keraban der Starrkopf. 1883
L'Archipel en feu. 1884 (düütsch: Der Archipel in Flammen)
L'Etoile du sud. 1884 (düütsch: Der Südstern)
Der Findling vom Wrack der Cynthia. 1885
Mathias Sandorf. 1885
Ein Lotterie-Los. 1886
Robur der Eroberer. 1886
Der Weg nach Frankreich. 1887
Nord contre sud. 1887 (düütsch: Nord gegen Süd)
Deux ans de vacances. 1888 (düütsch: Zwei Jahre Ferien)
La Famille sans nom. 1889 (düütsch: Die Familie ohne Namen)
Kein Durcheinander. 1889
Cäsar Cascabel. 1890
Mistreß Branican. 1891
Das Karpathenschloss. 1892
Claudius Bombarnac. 1893
Der Findling. 1893
Meister Antifers wunderbare Abenteuer. 1894
Die Propeller-Insel. 1895
Clovis Dardentor. 1896
Face au drapeau. 1896 (düütsch: Die Erfindung des Verderbens)
Die Eissphinx. 1897
Der stolze Orinoco. 1898
Das Testament eines Exzentrischen. 1899
Seconde patrie. 1900 (düütsch: Das zweite Vaterland)
Das Dorf in den Lüften. 1901
Die Historien von Jean-Marie Cabidoulin. 1901
Die Gebrüder Kip. 1902
Reisestipendien. 1903
Le Maître du monde. 1904 (düütsch: Der Herr der Welt)
Un drame en Livonie. 1904 (düütsch: Ein Drama in Livland)
Der Einbruch des Meeres. 1905
Der Leuchtturm am Ende der Welt. 1905
Der Goldvulkan. 1906
Reisebüro Thompson & Co. 1907
Le Pilote du Danube. 1908 (düütsch: Der Pilot der Donau)
Die Jagd nach dem Meteor. 1908
Die Schiffbrüchigen der Jonathan. 1909
Die erstaunlichen Abenteuer der Expedition Barsac. 1920
Korte Vertellsels
Les premiers navires de la marine mexicaine. 1851 (düütsch: Die ersten Schiffe der mexikanischen Marine)
Un voyage en ballon. 1851 (1874 ünner den Titel Un drame dans le airs rutgeven; düütsch: Ein Drama in den Lüften)
Martin Paz. 1852
Les châteaux en Californie ou Pierre qui roule n'amasse pas mousse. 1852
Maître Zacharius ou l´Horloger qui avait perdu son âme. 1854 (düütsch: Meister Zacharius)
Un hivernage dans les glaces. 1855 (düütsch: Eine Überwinterung im Eis)
Le Comte de Chanteleine. 1864
Un épisode de la révolution. 1864 (düütsch: Eine Episode der Revolution)
Les forceurs de blocus. 1865 (düütsch: Die Blockadebrecher)
Frritt-Flacc. 1886
Gil Braltar. 1887
La journée d'un journaliste américain en 2889. 1889 (düütsch: Ein Tag aus dem Leben eines Journalisten im Jahre 2889; wörr vun Verne sien Söhn Michel schreven, weer aver ünner den Naam vun sien Vader rutgeven)
Geograafsche Warken
Illustrierte Geographie von Frankreich. 1867
Die großen Seefahrer des 18. Jahrhunderts / Der Triumph des 19. Jahrhunderts. 1878
Digitale Utgaven
Jules Verne: Bekannte und unbekannte Welten. Samtutgaav vun alle in hoochdüütsche Spraak rutgeven Warken op CD-ROM in de Reeg Digitale Bibliothek - ISBN 3-89853-505-3
Literatur
Volker Dehs: Jules Verne. Eine kritische Biographie. Artemis & Winkler, Düsseldorf 2005, ISBN 3-538-07208-6
Thomas Ostwald: Jules Verne, Leben und Werk. Pawlak Taschenbuch Verlag, Berlin/Hersching, 1984 ISBN 3-8224-1101-9
Weblenks
Jules Verne Forum (hoochdüütsch)
Jules Verne Club (hoochdüütsch)
Jules Verne (hoochdüütsch)
Schriever
Mann
Börger von Frankriek
Franzöösch
Boren 1828
Storven 1905 |
5450 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kr%C3%A4uger | Kräuger | De Kräuger, dat is de de Baas vunnem Kraug, dat is een Gasthuus mit Schankstuuv. In'n Utschank weeren alle Oorten Gedränk, tomehrst aber alkoholische un dortoo geef dat eenfache Spiesen. He mutt mit ale Lüüd kloar kommen; de Paster un de Pastörsche wiern in ole Tiden slecht op em to spreken, vun wegen dat Supen ann Sönndag.
Beroop |
5451 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kr%C3%B6ger | Kröger | Kröger betekent
Kröger, Baas von en Kroog.
Kröger oder Kroeger is de Familiennaam von
Alexander Kröger (1934–2016), düütschen Schriever,
Asswerus Kröger († vör 1594), düütschen Bookdrucker,
Berry Kroeger (1912–1991), US-amerikaanschen Schauspeler,
Berta Kröger (1891–1962), düütsche Politikerin,
Chad Kroeger (* 1974), kanaadschen Sänger un Gitarrspeler,
Christine Kröger (* 1968), düütsche Journalistin un Redaktörin,
Claus-Dieter Kröger (* 1949), düütschen Footballspeler,
Dieter Kröger (* 1934), düütschen Lichtathlet,
Ed Kröger (* 1943), düütschen Musiker,
Erhard Kroeger (1905–1987), düütschen Politiker,
Erika Kröger (1911–1987), düütsche Politikerin,
Eva-Maria Kröger (* 1982), düütsche Politikerin,
Gert Kroeger (1907–1986), düütschen Historiker,
Hannes Kröger (* 1988), düütschen Shorttracker,
,
Heiko Kröger (* 1966), düütschen Segler,
Heinrich Kröger (* 1932), düütschen Pastoor un Schriever,
Helene Kröger (1883–1954), düütsche Malerin un Grafikerin,
Henning Kröger, düütschen Örgelboer,
Herbert Kröger (1913–1989), düütschen Jurist,
Hermann Kröger († 1671), düütschen Örgelboer,
Jens Kröger (* 1942), düütschen Kunsthistoriker,
Johann Christoph Kröger (1792–1874), düütschen Pädagoog,
Johannes Kröger (1856–1945), düütschen Verleger,
Jörg Kröger (* 1955), düütschen Politiker,
Julia Kröger (* 1988), düütsche Rodererin,
Jürgen Kröger (1856–1928), düütschen Bomeester un Bobeamten,
,
Kirsten Kröger (* 1981), düütsche Basketballspelerin,
Klaus Kröger (1920–2010), düütschen Maler,
Marco Kröger (* 1963), düütschen Schauspeler un Synchroonspreker,
,
Matthias Kroeger (* 1935), düütschen Theoloog,
Matthias Kröger (* 1969), düütschen Motorradrennfohrer,
Meike Kröger (* 1986), düütsche Hoochspringerin,
Merle Kröger (* 1967), düütsche Schrieversche, Dreihbookschrieverin un Produzentin,
Mieke Kröger (* 1993), düütsche Radrennfohrerin,
Mike Kroeger (* 1972), kanaadschen Bassist,
Nelly Kröger (1898–1944), Fro von Heinrich Mann,
Pierre Kröger (* 1938), düütschen Maler un Grafiker,
Rolf Kröger (* 1944), düütschen Maler un Bildhauer,
Ruth Marie Kröger (* 1976), düütsche Schauspelerin,
Theodor Kröger (1891–1958), düütschen Schriever,
Thomas Kröger (* 1979), düütschen Volleyball- un Beachvolleyballspeler,
Timm Kröger (1844–1918), düütschen Heimaatdichter,
,
Uwe Kröger (* 1943), düütschen Journalist,
Uwe Kröger (* 1964), düütschen Musicaldorsteller,
Walter Kröger (1912–1991), düütschen Inschenör un Testpiloot,
,
Wolf Kroeger (* 1941), düütsch-kanaadschen Filmarchitekt.
Kiek ok bi: Kreuger, Krüger, Cröger, Kroger. |
5453 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Allier | Allier | De franzöösche Bezirk Allier [a.ˈlje] is de 3.
Département nah de alphabeetsche Reeg. He liggt in de Mitt vun Frankriek, in der
Region Auvergne. He is nah'n Fluss Allier, de dörch den Bezirk fleet, nöömt.
Allier inthöllt de histoorsche Graafschap Bourbonnais, den Stammsitt vun't Huus
Bourbon.
Geographie
De Bezirk schütt in’n Nörden an’n Bezirk Nièvre in de Region Burgund,
in’n Osten an’n Bezirk Saône-et-Loire, ook in Burgund, in’n Süüdoosten an dat
Département Loire in de Region Rhône-Alpes, in’n Süden an’n Bezirk
Puy-de-Dôme, in’n Süüdwessen an’n Bezirk Creuse in de Region Limousin un in’n Nördwessen an’n Bezirk Cher in de Region Centre.
Historie
De Bezirk worr in de Tiet vun de franzöösche Revolutschoon
de 4. März 1790 ut den gröttsten Deel vun de
Provinz Bourbonnais, de bet denn vorhannen weer, förmd.
De Bezirk ünnerdeelde sik in 7 Distrikten (frz.: district), de Vörloper vun de Kreise. Die 7 Distrikten weern Cérilly, Cusset, Le Donjon, Gannat,
Montluçon, Montmarault und Moulins. De Bezirk un de Kantone ünnerdeelden sik in 59 Kantone un harrn (1791) 267.126 Inwahners. De Hööftstadt weer al denn
Moulins.
De Kreise worrn de 17. Februar 1800 inricht. Se weern Gannat, Lapalisse,
Montluçon un Moulins.
Den 10. September 1926 worr de Kreis Gannat uplössd un in Delen anner Kreise todeelt.
Den 24. August 1941 worr ut den Kreis Lapalisse de Kreis
Vichy.
Indelen vun't Verwalten
De Bezirk Allier warrt in 3 Kreise ünnerdeelt.
Städer
De gröttsten Städer in'n Bezirk sünd (> 10.000 Inwahners (1999)):
Montluçon (41.362)
Vichy (26.528)
Moulins (21.892)
Cusset (13.385)
Yzeure (12.696)
Weblenks
Präfektur vun'n Bezirk Allier (frz.)
Bezirksdag vun'n Bezirk Allier (frz.)
Frankriek |
5502 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wikimedia%20Commons | Wikimedia Commons | Wikimedia Commons is en internatschonale Datenbank för Free Inholt. Dorto höört Biller, Videos, Musik, schrevene Texte un sprakene Texte. Dat Projekt wöör an'n 7. September 2004 as Wikimedia-Projekt grünnt un schall as zentralen Platz för dat Opbewahren vun Multimedia-Material för alle Wikimedia-Projekte denen.
Weblenks
commons.wikimedia.org (verschedene Spraken)
Eerst Projektvörslag vun'n 19. März 2004 (engelsch)
Websteed
Bilddatenbank |
5512 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Morbihan | Morbihan | De franzöösche Bezirk Morbihan [] is de 56. Bezirk nah de alphabeetsche Reeg un worr na'n bretoonschen Naam vun de Bucht mit den lieken Naam, Mor Bihan (lütten Meer, fröher plattdüütsch ok Merwanen), nöömt. He liggt in'n Westen vun Frankriek, in de Region Bretagne.
Städer un Gemenen
Locmariaquer
Lorient
Pontivy
Port-Louis
Quiberon
Vannes
Klima
Statschonen vun't Meten: Île de Groix un Belle Île
Daag in't Jahr mit
Regenfäll över 1 mm: 115
Frost: 10
Eerste Frost: End Dezember
Letzte Frost: End Februar
Schnee: 1
Gewitter: 4
Hagel: 2
Stand 1991
Weblenken
Bezirksdag vun'n Bezirk Morbihan (franzöösch)
Frankriek
Bretagne |
5518 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Jura%20%28D%C3%A9partement%29 | Jura (Département) | Jura [] (amtlich Département du Jura) is de 39. franzöösche Bezirk. He liggt in'n Ossen vun Frankriek in de Region Franche-Comté, an de Grenz na de Swiez, un worr na de Bargen Jura nöömt.
Weertschop
In'n Bezirk liggt dat Wienborebeet Jura.
Städer
Dole
Lons-le-Saunier
Arbois
Frankriek |