id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 32
143
| title
stringlengths 1
79
| text
stringlengths 7
183k
|
|---|---|---|---|
3247 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ostwestf%C3%A4%C3%A4lsch | Ostwestfäälsch | Ostwestfäälsch is en Ünnerdialekt vun dat Westfäälsche Platt, de in't Ossenbrügger Land un in Ostwestfalen spraken warrt. Dat hett de Sünnerheit, dat do sünners vele Diphthongen in sünd. Ener sieht nich faken in Builefeld oder Paderbourn Lü, de dat snackt. Män dat gifft hie ok en Mischmasch vun Platt un Hoochdüüütsch, dat Builefelder Missingsch. Vun Minn steiht in wecke Böker, dat dat to't Rebeet vun't Noordneddersassische höört.
Literatur
August-Wilhelm Aufderheide: Van jungen un eaulen Luien - Voatehlsels iuden Buiner Lanne, Druckerei Mail, Bünde (im Rahmen der Reihe "Bünder Autoren - Begegnung mit Literatur" (Band 8), Herausgeber: Kulturamt der Stadt Bünde, Rathaus, 32257 Bünde)
Matthias E. Borner: Pölter, Plörre und Pinöckel - Grundwortschatz zum Überleben im Kreis Gütersloh, Verlagsunion Vox Rindvieh, 2004; ISBN 3000142495 (In düt Beok es (up Häogduitschk) en ganzen Batzen Woierde beschrieben, de iut dat Plattduitschke in dat Häogduitschk van de Gütseler Luie Intogg halen hätt. Meiher teo düt Phänomen fuint jui äok unner Missingsch.)
Erwin Möller:
Lustern un Liasen - Plattduitschket Liasebeok for Lütke un Gräode, heka-Verlag (Heinz Kameier) Leopoldshöhe, 1997; ISBN 3-928700-41-3
Segg et up Platt - Niederdeutsches Wörterbuch in der Ravensberger Mundart, heka-Verlag (Heinz Kameier) Leopoldshöhe, 1998; ISBN 3-928700-47-2
Friedrich Möllering:
Frittken vanne Hermannshöhe - Vötellsels und Dönkens von Friedrich Möllering (De Boiker hätt olle ne korde Liste met de benoidigten plattduitschken Woierde innen Anhang.)
Frittken vanne Hermannshöhe - De tweite Band - Vötellsels und Dönkens von Friedrich Möllering, Westfalen-Verlag GmbH, Dortmund, Bielefeld, 1. Auflage, 1982; ISBN 3-88918-002-7
Frittken vanne Hermannshöhe - De dritte Band - Vötellsels und Dönkens von Friedrich Möllering, Westfalen-Verlag GmbH, Dortmund, Bielefeld, 1. Auflage, 1983; ISBN 3-88918-004-3
De Wittekindsagen''', Westfalen-Verlag GmbH, Bielefeld, Dortmund, Münster, 1. Auflage, 1984; ISBN 3-88918-025-6
Elfriede Sudbrink: Erinnerungen ut miene Kinnertiet in'n twäiten Weltkriege'', Rahden/Westfalen, Berlin, Veröffentlichungen in der "Rahdener Zeitung", Privatdruck, Bezug über D. Sudbrink, Lettestr. 8, 10437 Berlin
Spraakvarietät
Plattdüütsch |
3248 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Anton%20G%C3%BCnther%20vun%20Ollnborg | Anton Günther vun Ollnborg | Anton Günther, Graaf von Ollnborg un Delmenhorst (* 10. November 1583 in Ollnborg; † 19. Juni 1667 in Raastäe)
De leste un politisch klöökste Graaf ut dat Ollnborger Grafengeslecht, Graaf Anton Günther, unnernehm al in sien Jöögd vele Reisen na Förstenhüüs in Düütschland un in Naverlänner. So kreeg he enen goden Inblick in de politischen Umstännen von dat domalige Europa. De Lenks, de he darbi setten kunn, kemen laterhen ok sien Land goot topass.
Mit 20 Jahren övernehm he 1603 dat Regeer un gung foors an de Upgaven, de sien Vadder Johann anfungen harr: den Diekbo an'n Jadebusen un dat Ringen um den Wersertoll.
1615 woor bi Ellens de Damm dör dat „Swarte Brack“ fardigstellt. 2000 Jück Grodenland weern indiekt woorn un togliek weer de Weg na dat Jeverland, dat siet 1575 to Ollnborg höörde, endlich tostannen kamen. De oostfrees'schen Grafen, de ümmer wedder versocht harrn, sik bit an de Jaad uttodehnen, weer dar nu en Regel vörschaven woorn.
Anton Günthers gröttste Verdeenst weer de sture Kamp um den Wersertoll. He bestund darup, dat Ollnborg dat Recht harr, von de Hannelsscheep, de up der Werser föhren, enen Toll to kasseren. As Grund geev he an, dat dat Lüchtfüür up de Insel Wangeroog un dat Fastmaken von de Öwers an de ollnborgsche Küst mit hoge Kosten verbunnen weern. De Bremers wullen dar aver nix von weten un strüven sik gegen de Schadensklagen. Anton Günther verstund dat, sik von den Kaiser un von de Kurförsten dat Tostimmen intohalen. Liekers toog sik dat Ut'nannersetten mit Bremen noch 25 Jahr in de Läng. Eerst in'n Westfaalschen Freden von 1648 woor dat Tolldiplom internatschonaal gellen laten. 1653 weer dat denn endlich so wiet, dat Ollnborg in Elsfleth ene Tollstatschoon uprichten kunn, de in wecke Jahren mehr as 100.000 Rieksdaler inbroch.
De Verehrung un Leev von siene Unnerdanen warv Anton Günther sik in'n Dartigjahrigen Krieg. Dör sien klook Verhanneln broch he dat fardig, dat sien Land vör Noot, Elend un Verwöösten bewahrt bleev.
Graaf Anton Günther weer en Leefhebber un Tüchter von eddel Peer un grünn de Peertucht in sien Ollnborger Land. Dat he darum de „Stallmeester von dat
Röömsche Riek vun de düütsche Natioon“ nöömt woor, dat maak em nix ut.
Na ene Regeertiet von 60 Jahren sturv Anton Günther in'n Oller von 83 Jahren in sien Jagdslott Raastäe. Siene Eh mit de Prinzessin Sophie von Holsteen-Sonderborg weer ahnen Kinner bleven un darum harr Anton Günther to Lehnsarven von de Duppelgraafschup Ollnborg-Delmenhorst den König von Däänmark un de Hertöge von Holsteen-Gottorp bestimmt. De König von Däänmark stamm ut dat Huus Ollnborg. Sienen unehlichen Söhn, den Graaf Anton von Aldenborg, överdroog he dat Amt Varel, de Herrlichkeit Kniphusen, de Vaagtee Jaad un dat Vörwark Hahn. Siene Süster kreeg de Herrschap Jever.
Of dat klook weer, den Staat so uptodelen, dat betwievelt vele Geschichts- un Heimatforscher, denn de Geschichte von dat rohmrieke Ollnborger Grafengeslecht neeg sik so för ümmer to'n Enn.
Mann
Neddersassen
Historie
Adel
Boren in dat 16. Johrhunnert
Storven 1667 |
3253 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wachholtz%20Verlag | Wachholtz Verlag | De Wachholtz Verlag GmbH is en Verlag ut Kiel. De Verlag hett Saken över Sleswig-Holsteen herutgeeven, to’n Bispeel Historischer Atlas Schleswig-Holstein 1867 - 1945.
De Verlag is 1924 von Karl Wachholtz in Niemünster grünnt worrn un hett toeerst noch Karl Wachholtz Verlag heten. 1945 hett de Söhn Ulf Wachholtz den Verlag övernahmen, 1969 Ulf siene Fro Gisela Wachholtz un 1994 Gisela ehre Swegerdochter Gabi Wachholtz. 2012 hett de Verlegger Sven Murmann den Verlag övernahmen. He kummt ut Kiel un dorüm is de Wachholtz Verlag in’n Januar 2015 na Kiel ümtagen.
De Verlag gifft ok en Klenner herut. In’n Verlag gifft dat ok de Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holsteinische Geschichte (ZSHG).
De Bedüden vun de Verlag is dat Plattdüütsch-Hoochdüütsch Wöörbook SASS, wat vun Johannes Sass begründt worr. De Wachholtz Verlag gifft ok noch anner wichtige Wöörbook rut, to’n Bispeel dat Mekelborgsche, Sleswig-Holsteensche un Pommersche Wöörbook. Bekannt is he ok wegen dat Niederdeutsche Jahrbuch, dat eenmal in Johr rutkummt.
Weblenken
Websteed vun den Verlag (hoochdüütsch)
Niemünster
Verlag |
3256 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kaschuubsche%20Spraak | Kaschuubsche Spraak | Kaschuubsch (ook Kaschubsch schräven, kaschuubsch: kaszëbsczi, poolsch kaszubski), ook (Slaawsch) Pommersch (kaschuubsch: pòmòrsczi, poolsch pomorski) nöömt, is ’n westslaawsche Spraak in Noordpolen. Se ward in’n Danziger Ruum snackt. In öllere Tieden snacken se ähr ook in Vörpommern, ehr dat dat Plattdüütsche in dat Rebeed begäng worrn is. Poolschspräkers kœnt de Spraak nich good verstahn. Liekers staht se as lechietsche Spraak mit dat Sleessche un dat nu utstorvene Polaabsche dat Poolsche tonehgst. Dat Slovinzische, dat in’t 20. Jahrhunnert utstorv, ward vun ’n Barg Minschen as ’n kaschuubsche Dialektgrupp ankäken, vun annere Minschen as ’n egenstänne Spraak.
Dat Kaschuubsche harr lang enge Kuntakten mit dat Plattdüütsche. In Pommern snacken vääl Kaschuben ook plattdüütsch. Dat Kaschuubsche hett ’n groten Barg plattdüütsche Lehnwöörd’ annahmen un harr up de pommerschen Dialekten vun’t Plattdüütsche ook ’n besünner Inwarken. In verlädene Tieden dään se in Polen so, as weer dat Kaschuubsche ’n poolsche Dialektgrupp, man nu laat se’t as egenstännige Regionaalspraak gellen.
Oortsnaams
Spraak
Slaavsch |
3261 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rupie | Rupie | De Rupie (ok Rupiah) is dat Geld vun Indien. Ok in annere Länner warrt Geld, dat Rupie heet, maakt. Ene Rupiah warrt in 100 Paise ünnerdeelt. De ISO-4217-Code is INR.
In Indien gifft dat Münten to 1, 2 un 5 Rupien un Banknoten to 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 un 1000 Rupien.
Inst weer ene Rupie in 16 Ana deelt, dat Veedel dovun as Pice betekent, wat in dree Delen deelt weer.
Hoge Tahlen heten anners:
1 Lakh = 100.000 Rupees
1 Crore = 100 Lakhs = 10.000.000 Rupees
In Bhutan gillt ok de Indisch Rupie as gesettlich Tahlmiddel, 1 INR = 1 Ngultrum (ISO: BTN).
Indien |
3262 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schoah | Schoah | De Schoah, op engelsch „Holocaust“ (vun greeksch ὁλοκαύτωμα, holokáutoma för „vullstännig verbrennte Saken“, d. h. „Brandopper“) , weer de Genozid an sess Millionen Juden dör dat Drüdde Riek in't Düütschland vun'n Natschonalsozialismus. De Schoah weer in verscheedene Wies eenzigoordig. De Nazis glövten, dat se bi ene Herrenrass höörten, de sik tegen de anneren Lüüd mit en Krieg un Macht dörchsetten müss.
Vun 1933 af, as Adolf Hitler Riekskanzler worr, weer de Antisemitismus in Düütschland ok offizielle Politik, ok wenn de Antisemitismus al vör 1933 an't Wassen weer. 1938 geev dat ene Reeg vun Pogromen tegen de Juden.
Dör den Tweeten Weltkrieg worr dat för de Nazis veel eenfacher, ehr Ideologie ümtosetten. In de groten poolschen Städer müssen de Juden in Ghettos ümsiedeln. Dat eerste KZ weer al vun 1933 af in Dachau in Bayern. Vun 1941 af geev dat ok Vernichtungslager in Polen un Wittrussland. Dat Eerste weer in Auschwitz. In Auschwitz worrn de Lüüd, nadem se dorhin brocht worrn, in Lüüd, de as fähig to'n Arbeiden ansehn worrn, un annere indeelt. De eersten müssen Sklaveriearbeiden doon, de dat Teel harrn, dat se nich mehr leven kunnen.
In Auschwitz weer de Arzt Josef Mengele togange, de qualvolle Versöken maak, bi de de Lüüd starven müssen. In Bulgarien, Finnland un Däänmark geev dat Wedderstand mit Spood tegen de Schoah. Ok in Düütschland geev dat Lüüd, de Juden versteken helen. De mehrsten Düütschen, de to disse Tied vun de Schoah wüssen, deen nix, üm sik för de Lüüd intosetten.
Ca. 90% vun de Lüüd, de in de KZs weern, worrn dor ümbrocht. Dat geev in Ungarn en sweedschen Diplomaat, Raoul Wallenberg, de de Redder vun 20.000 bet 100.000 Juden weer. In Polen worrn de mehrsten juudschen Polen ümbrocht. De Hööftrollen in de Schoah harrn de SS vun den villicht mächtigsten Mann in de Nazi-Diktatuur, Heinrich Himmler, de de Lager kontrolleer, un de düütsche Armee.
Historie |
3264 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oostjiddisch | Oostjiddisch | Oostjiddisch is een vun de germaanschen Dialekten, de de Juden van Zentraaleuropa vör den Tweten Weltorlog sproken un noch hüüt vun circa 4 Millionen Minschen snackt warrt, vörall in de USA, de Ukraine un in Israel, ok wenn dat in eerste Linie de derde Phaas is, de dat snackt. Oostjiddisch is en Dialekt vun't Jiddische, de anner is dat Westjiddische. Dat warrt secht, dat dat en Afkörten vun Jiddisch Taitsch, „Jüüdsch Düütsch“ is. Dat Oostjiddisch is en hoochdüütsch Dialekt, ok wenn de hoochdüütsche Schrievwies nich vun Belang is un veel mehr de hebrääsche un ingelsche Schrievwiesen bruukt warrt. De mehrsten nich-hoochdüütsche Wöör sünd hebrääsch, ok wenn't do romaansche, slaavsche un anner Wöör gifft, de't nich in't Hoochdüütsche gifft.
De Verfolgung vun de Juden - de söss Millionen jüüdschen Oppers vun de Schoah wörrn vörnehmlich Moderspraak-Sprekers vun't Jiddisch - en de dorop folgende Emigratschoon na Israel möök de Tall vun Sprekers vun't Oostjiddische minder.
Vele Jiddische Wöör sünd in't Hollandsche, in't Rotwelsche un 't Limborgsch kamen.
De mehrsten hollandschen Juden vundaag snackt vör allen Hollandsch un de mehrsten amerikaanschen Juden vör allen Engelsch.
En oostjiddisch schreven Literatuurnobelpriesdräger weer Isaac Bashevis Singer.
Spraakvarietät
Jiddisch |
3265 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Raast%C3%A4e | Raastäe | Raastäe is en Gemeen un Luftkuroort in den Landkreis Ammerland in Neddersassen mit 20.053 Inwahners (Stand vun’n 30. Juni 2003) op en Fläch vun 123,03 km².
De ole plattdüütsche Naam vun den Oort is „Raast“, aver hüdigendaags seggt man mehrstens „Raastäe“. De Luftkuroort Raastäe liggt in de schöne Parklandschup an’n Geestrand 10 km nördlich von Ollnborg. De Gegend weer wahrschienlich ok al in de jüngere Steentiet und in de Bronzetiet besiedelt. Smuckstücken un Warktüüch ut disse Tieden sünd darför de Bewies. De eersten schriftlichen Narichten stammt ut de Tiet um dat Jahr 1100. Graaf Huno grünn 1059 de St.-Ulrichs-Parrkark in Raastäe, un de Arzbischop Albert in Bremen deel disse twete Kark up'n Ammerlannen de Buerschuppen Nethen, Hahn, Bekhusen, Lehmden, Rehorn, Loy, Hostemost, Hankhusen un Raastäe as Karkspeel to.
Um 1091 woor de Basilika von dat Klooster Raastäe inweiht. De Abt von dat Klooster stund in den Rang von enen Bischop un weer de hööchste Prälat in dat Bisdom Bremen. Von den Arzbischop leet he sik aver kiene Vörschriften maken, un ok mit den Ollnborger Graaf un siene Vöögt leeg he fakender in Striet.
In de Reformatschoonstiet um 1529 woor dat Klooster uplööst, de Krüüzgang un dat Abthuus woorn 1643 un de dreeschippige Kloosterkark 1757 afbraken. Blots en paar Sülen, de man in’n Raastäer Park sehn kann, tüügt noch von de vergahne Pracht. An de Steed von dat Abthuus leet Graaf Anton Günther en Lusthuus uprichten, dat aver 1773 wedder afreten woor, wiel dar en „Buitenplaats“ (en Landhuus) boot weern schull.
Hertog Peter Friedrich Ludwig koff 1777 dat Huus, leet dat umboen un anboen un so entstund dat Slott, dat tosamen mit dat Palais un den groten Landschupspark de Sommerresidenz von de Ollnborger Groothertöge weer un na 1918 de Wahnsitt von den Arvgroothertog is.
In de lesten Jahrteihnten hett Raastäe enen starken Upswung mit siene Wirtschup nahmen
Ne’e Wahnhüüs, Ladens, Scholen, Warksteden un Fabriken sünd boot woorn un geevt den Oort en fründlich Utsehn.
Bökers
Marit Strobel (Hrsg.), Margarethe Pauly (Hrsg.), Manfred Migge (Hrsg): Rastede. Eine Sommerresidenz, Isensee, Oldenburg 2000, ISBN 3895982598
Hans Wichmann: 900 Jahre Rastede, Gemeinde Rastede, Rastede 1959, ISBN B0000BMMCG
Hermann Lübbing: Die Rasteder Chronik. 1059-1477, Holzberg Verlag, Oldenburg 1976, ISBN 387358087X
Weblenken
Websteed vun de Gemeen Raastäe (hoochdüütsch), afroopen an' 6. Februar 2017.
Feerjenoort Raastäe, afroopen an' 6. Februar 2017.
Oort
Landkreis Ammerland |
3266 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Westjiddisch | Westjiddisch | Westjiddisch is en vun de germaanschen Dialekten, de de Juden van Düütschland, de Swiez, Belgien, de Nedderlannen, Luxemborg, Slowenien un Delen vun Frankriek, Österriek, Italien un anner Länner bit in't 19. un 20. Johrhunndert sproken warrt.
Westjiddisch is en Dialekt vun't Jiddische, de anner is Oostjiddisch. Dat warrt secht, dat Jiddisch en Afkörten vun Jiddisch Taitsch, „Jüüdsch Düütsch“ is. Dat Westjiddische is en hoochdüütsch Dialekt, ok wenn de hoochdüütsche Schrievwies nich vun Belang is un veel mehr de hebrääsche un ingelsche Schrievwiesen bruukt warrt. De mehrsten nich-hoochdüütschen Wöör sünd hebrääsch, ok wenn't do romaansche, slaavsche un anner Wöör gifft, de't nich in't hoochdüütsche gifft.
De Verfolgung vun de Juden – de söss Millionen Jüüdsche Oppers vun de Schoah wörrn vörnehmelich Moderspraak-Sprekers vun't Jiddisch – en de dorop folgende Emigratschoon na Israel möök de Tall vun de Spreker vun't Jiddische minder.
Vele Jiddische Wöör sünd in't Hollandsch, in't Rotwelsche un in't Limborgsch kamen. De mehrsten hollandschen Juden vundaag snackt vör allen Hollandsch un de mehrsten amerikaanschen Juden vör allen Ingelsch.
Spraakvarietät
Jiddisch |
3267 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Malaische%20un%20indonessche%20Spraak | Malaische un indonessche Spraak | De Malaische Spraak (Bahasa Melayu dan Indonesia), ene vun de austronesische Spraken, is de Amtsspraak in Malaysia un in Indonesien. Dat is ene vun de 50 gröttste Spraken up de Eer.
Bahasa Melayu is en Dialekt vun de Spraak un ward in Malaysia, Myanmar, in Hongkong un in de USA snackt.
Bahasa Indonesia is de amtlich Dialekt in Indonesien. För 21 Millionen, vun de de meeste op Java, in Saudi-Arabien, Singapur, de Nedderlannen un de USA leevt, is dat de Moderdialekt.
Malaisch is siet 2000 Johr de Hannelsspraak in en groot Rebeet. Inst worr de Spraak mit arabsche Teken schreven, in uns Tied meest mit latiensche.
Op Singapur, ene inst malaische Insel, spreken mier lü ingelsch denn malaisch.
Dat Woort Orang-Utan is malaisch un heet Waldminsch. En anner malaisch Woort is Amok.
Spraak |
3273 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tenochtitl%C3%A1n | Tenochtitlán | Tenochitlán weer de Hööftstadt vun de medelamerikaansch Hoochkultuur vun dat Aztekenriek an de Steed vun Mexiko-Stadt vun uns Tied. Dat weer woll üm 1500 een vun de gröttsten Städer up de Eer. De Stadt worr in’t 14. Johrhunnert grünnt. De Azteken hebbt glöövt, dat en witten Gott to jem kummen warrt. Dat harr dat Resultat, dat se de spaanschen Kriegers ünner Hernan Cortes 1519 mit dissen verwisselt hebbt. Dorüm hebbt de Spanier licht Speel harrt, as se versöcht hebbt, de Stadt intonehmen. Teihndusende Minschen starven bi den Angriep un grote Delen vun de Stadt werrn toschannen maakt.
Oort
Gifft dat nich mehr
Azteken
Mexiko |
3274 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kommunismus | Kommunismus | Kommunismus (vun latiensch communis = „gemeensam“) is en Sellschapsorden un ene Ideologie.
Översicht
De Begreep Kommunismus för en duersam sozial gerecht un free tokünftig Sellschop wurr in dat 19. Johrhunnert prägt. He kreeg in den Konflikten vun antikapitalistisch Richtungen vun Anfng an verscheeden Bedüüden. Dorher betekent he hüüd mehrere Sellschopsentwürfe un deren Versöök, dat ümtosetten.
Urkommunismus: en annommen, in eenig Överleeferungen beleggt Gütergemeinschaft vun fröher Sellschoppen. Se wurr in’ Jöödendom Bestanddeel vun de Heilserwartung un dor as ok later in dat Oorchristendom as „Liebeskommunismus“ ansatzwies praktizeert.
Fröhsozialismus oder Fröhkommunismus: Anlööp to en sozial, nich blots politisch-rechtlich Gliekstellung vun all Minschen in Bezug up den Besitt (Gemeeneegendom, Kollektiv). Disse begrenzt Versöök un Utopien wurrn siet de Franzöössch Revolution vun 1789 to en allgemeenpolitisch Ziel, afleidt ut de Gliekheitsidee.
Marxismus: dat weltwiet Afschaffen vun Privateegendom an Produktschoonsmiddel un deren Överführung in Gemeenbesitt (Vergesellschaftung) dör de politische Herrschap vun de Arbeiterklass (Diktatur des Proletariats) as notwendig Bedingung för de klassenlos Sellschopp. Disse revolutionäre Veränderung wurrd as vörhersehbor Ergevnis vun de sück tospitzend Klassengegensätze in’ Kapitalismus upfaat un vun den „fröhen“ oder „utopischen“ Sozialismus un Kommunismus afgrenzt. Geiht torüch up de Schriften vun Karl Marx un Friedrich Engels.
Rätekommunismus: dör Sülvstorganisation vun de Arbeiter in rätedemokratischen Organisationen anstreevt Umwälzung vun de kapitalistischen Sellschop. Rätekommunisten hebbt en Führungs- un Avantgardeanspröök vun kommunistisch Parteien aflehnt.
Leninismus: dat Dörsetten vun en eerst sozialistisch, denn kommunistisch Produktionswies över de „Diktatur des Proletariats“, verstahn as Alleenherrschap vun en revolutionären Kaderpartei, de de Staatsmacht erobert. Se sall denn de klassenlos Sellschopsoordnung nah un nah administrativ dörsetten un de Rückkehr vun nee kapitalistisch Klassenherrschap („Konterrevolution“) verhinnern. Geiht torüch up de Schriften un dat Wark vun Lenin.
Stalinismus: de Verstetigung vun de zentralistisch Eenparteiendiktatur un staatlich Zwangsindustrialisierung nah binnen, internationaler Führungsanspröök vun de sowjeetsch KPdSU nah buten, afleidt vun de Marxismus-Leninismus as staatlich Herrschapsideologie.
Trotzkismus: de Theorie vun de permanenten Revolution, nah de de Kommunismus in’ Gegensatz to de in’ Stalinismus vertreden Aufbau des Sozialismus in einem Land blots weltwiet, also dör en Weltrevolution dörsett weern kann.
Maoismus: de de Marxismus-Leninismus mit de traditschonell chinesisch Philosophie vun de Konfuzianismus verbinnen deiht.
Titoismus: de de Kommunismus in Jugoslawien mit de Arbeitersülvstverwaltung un den Natschonalitätenutgliek, as ok de Blockfreeheit realisieren wull.
Realsozialismus: dat Sülvstverständnis vun Staaten ünner Führung vun en Kommunistischen Partei, de sück in’ Övergang vun den Sozialismus to’n Kommunismus sehn: so de fröhere Sowjetunion, Volksrepublik China, Noordkorea, Kuba as ok de fröheren Ostblockstaaten.
Eurokommunismus un Reformkommunismus: de Programmatik vun europäisch Parteien un Gruppen, de sück vun de sowjeetsch Führung absett hemm un en eegenstännig Kommunismus up parlamentarischem Weg un Mischformen tüschen Privat- un Staatseigentum an Produktionsmitteln hemm wullen.
De Idee is, dat dat kene Klassen gifft un de Produktschoon vun de Sellschap kontrolleert ward. In Düütschland weer dat vör de Eerste Weltkrieg de SPD, wat ene kommunistisch Partei weer. Na den Eersten Weltkrieg weer de SPD nich mier kommunistisch, män dat geev denn ok de KPD. Bi de letzte Rieksdagswahl in de Kaisertiet 1912 kreeg de SPD in Berlin dree Veerdel vun de Stimmen. Ok in anner Steder över 100.000 Inwahners kreeg de SPD mier as 50 %, in München, Nürnbarg, Mannheim, Mainz, Altno, Brunswiek, Bremen, Hamborg, Kiel, Stettin, Meideborg, Erfurt, Dresden, Leipzig, Chemnitz un Breslau. De Steder över 100 000 Inwahners mit de Hälft vun de Stimmen vör de SPD weern denn Stuttgart, Straßburg, Kassel, Barmen, Elwerfeld, Plauen, Hannober, Kassel, Königsbarg un Halle.
Ok an't End vun de Weimarer Republiek weer ene kommunistisch Partei de gröttste vun de linke/demokratische Parteien. Kommunistisch Staaten meken enige vun de gröttste Demoziden. Bet 1989 weern de meeste Lannen in Medel- un Osteuropa kommunistisch, meest ünner de Herrschap vun de Sowjetunion. Vundaag gifft dat de Volksrepubliek China, Vietnam, Kambodscha, Kuba, Laos, Angola, Wittrussland, Moldawien und Noordkorea as Staaten vun ene tominst op dat Papeer kommunistisch Partei.
En Deel vun de Kommunismus is de Marxismus. Vun de Marxismus kehm ok de Trotzkismus. De Trotzkismus is vundaag in Europa nich bannig wichtig, sünners in Düütschland nich. In Frankriek geev dat lang trotzkistisch Parlamentarier. De Parteien Lutte Ouvrière, Parti des Travailleurs un Ligue communiste révolutionnaire harrn bi de Präsidentschapswahl in Frankriek egen Kandidaten in Arlette Laguiller, Daniel Gluckstein un Olivier Besancenot.
Kiek ok bi
Sozialismus
Literatur
Allgemeen Historie
Bini Adamczak: Kommunismus. Kleine Geschichte, wie endlich alles anders wird. Unrast: Münster 2004, ISBN 3-89771-430-2
Bini Adamczak: GESTERN MORGEN. Über die Einsamkeit kommunistischer Gespenster und die Rekonstruktion der Zukunft. Unrast, Münster 2007. ISBN 978-3-89771-465-6
Isaac Deutscher: Die unvollendete Revolution, Frankfurt 1973
Max Beer: Allgemeine Geschichte des Sozialismus und der sozialen Kämpfe. Mit Ergänzungen von Hermann Duncker, 2. Auflage, Nachdruck der 7. Auflage von 1931, Erlangen 1973, ISBN 3-920531-17-5 (Online-Reprint mit Links zu den einzelnen Kapiteln)
Günter Bartsch, Kommunismus, Sozialismus, Anarchismus, Wurzeln, Unterschiede und Gemeinsamkeiten. Herder-Verlag, Freiburg/Br., Basel, Wien 1976. ISBN 3-451-07592-X
Marxismus
Karl Korsch: Karl Marx. Herutgeven vun Götz Langkau. Frankfurt 1967, ISBN 3-434-45043-2
Rosa Luxemburg: Politische Schriften Bd. I-III. Herausgegeben von Ossip K. Flechtheim. Frankfurt 1975, ISBN 3-434-45048-3
Robert Kurz: Marx lesen. Die wichtigsten Texte von Karl Marx für das 21. Jahrhundert. Eichborn: Frankfurt 2000, ISBN 3-8218-1644-9
Rätekommunismus
Hans Manfred Bock: Syndikalismus und Linkskommunismus von 1918–1923. Zur Geschichte und Soziologie der Freien Arbeiter-Union Deutschlands (Syndikalisten), der Allgemeinen Arbeiter-Union Deutschlands und der Kommunistischen Arbeiter-Partei Deutschlands. Marburger Abhandlungen zur Politischen Wissenschaft, Bd. 13, Meisenheim/Glan 1969
Maoismus
Edgar Snow: Roter Stern über China, Frankfurt 1970
Kritik un Gegenkritik
Courtois, Werth, Panné, Paczkowski, Bartosek, Margolin: Das Schwarzbuch des Kommunismus, Unterdrückung, Verbrechen und Terror. Piper, München 1998, ISBN 3-492-04053-5
Jens Mecklenburg: 'Roter Holocaust'? Kritik des Schwarzbuchs des Kommunismus. Konkret: Hamburg 1998, ISBN 3-89458-169-7
Weblenken
Textsammlungen
www.mlwerke.de – Reden, Schriften, Briefe und wissenschaftliche Studien der marxistischen Klassiker
marxists.org – Marxists Internet Archive
Bibliothek vun Kommunistischen Linken
Tietschriften
marxistisch
„Gegenstandpunkt“: Zeitung vun de Marxistisch Grupp in Düütschland
Grundrisse – Zeitschrift für linke Theorie und Debatte (Öösterriek)
Kommunismus |
3275 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Renminbi | Renminbi | Renminbi (Renminbi Yuan) is dat Müntteken vun de Volksrepubliek China. De internatschoonaale Afkörten nah ISO 4217 is CNY, in China ward RMB brukt, dat Symbol is ¥. De Eenheiten vun de Müntteken sünd Yuan, Jiao un Fen. En Renminbi Yuan sünd 10 Jiao un 100 Fen.
In de Spraak vun de Alldag ward ok Kuai to de Müntteken secht.
Dat gifft Banknoten to 100, 50, 20, 10, 5, 2 un 1 Renminbi Yuan, 5, 2 un 1 Jiao un 5, 2 un 1 Fen. Münten gifft dat to 1 Renminbi Yuan, 5, 2 un 1 Jiao, 5 un 1 Fen.
Ener kann nich CNY-Bedrääg noh China överwiesen.
De Weert vun de Renminbi orienteert sik siet 1994 inoffiziell an’n US-Dollar. Ener kann 8,267 Renminbi Yuan pro US-Dollar betahlen. De chineesische Zentralbank höllt de Wert mier oder minner konstant.
Weblenken
Yuan Renminbi (Noten) 1953-2019 (hoochdüütsch un engelsch)
Yuan FEC (Noten) 1980-1994 (hoochdüütsch un engelsch)
Müntteken
China |
3278 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Winnipeg | Winnipeg | Winnipeg is de Hööftstadt vun Manitoba un hett 633.451 Inwahners (Stand 2006). Dat is de sesstgröttste Gemeente in Kanada.
Dat gifft hie 7 Fernsehsenders. Winnipeg is traditionell för Sportmannschapen bekannt. Dat gifft hie de Universität Manitoba (ok mit Ukrainistik), de Universität Winnipeg un de Kanaadsche Mennonitsche Universität. Kanada, wo de Ukrainer lang sünners vele weern hett nich vele Steder mit mier Ukrainers denn Winnipeg. De ehemaalsche Börgermeester Glen Murray is vun ukrainsche Herkumst. Denn is hie ok de Mennonite Literary Society, de een Plautdietsch Wöörbook herutgeven hett. Winnipeg is ene vun de wichtigste Städer vun de Mennonitismus op de Eer, as dat de Seet vun de Canadian Conference of Mennonite Brethren Churches is.
Vun 1992 bet 1998 weer Susan Ann Thompson de Börgermeestersche, vun 1998 bet 2004 weer Glen Murray hie Börgermeester, de eerste apen homosexuelle Börgermeester vun ene groode Stadt up de noordamerikaansche Kontinent. Siet 2004 weer de Börgermeester Sam Katz. 2014 wurr Brian Bowman to'n Börgermeester wählt.
Bekannt Lüüd ut disse Stadt
Gordon Audley (1928-2012), Iesflinklöper
Tiny Parham, (1900-1943), Jazzmusiker
Shannon Rempel (1984), Iesflinklöperin
Oort
Stadt
Manitoba
Kanada |
3281 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Julius%20Stinde | Julius Stinde | Julius Ernst Wilhelm Stinde (* 28. August 1841 in Kirchnüchel bi Eutin, † 5. August 1905 in Olsberg in’t Suerland) weer en düütschen Chemiker, Journalist un Schriever.
An’n 28. August 1841 weer Julius Ernst Wilhelm Stinde in Kirchnüchel in Holsteen as tweet Kind vun de Paster Conrad Georg Stinde un Holdy Anna Constantine Stinde boren.
Sien eerst Wark weer 1865 „Kurzer Katechismus der mikroskopischen Untersuchung des Schweine- und Menschenfleischs auf Trichinen“. (Hamborg, J. F. Richter). Sien Theaterstücken harrn lang Spood. He hett aver ok för Blööd schreven, to’n Bispeel för dat Hamburger Gewerbeblatt, de Spener’sche Zeitung, Jahreszeiten, de Hamburger Novellenzeitung un de Münchner Fliegenden Blätter.
In en Berliner Vereen weern in de Schriften „Äolsharfe“, „Äolsharfenkalender“ un „Äolsharfenalmanach“ humoristische Warken vun Stinde herutgeven.
Annere Warken vun Stinde sünd:
Buchholzens in Italien (1883)
Die Familie Buchholz (1884)
Pienchens Brautfahrt (1891)
Der Liedermacher (1893)
Das Torfmoor (1893)
Ut’n Knick. Plattdeutsches (1894)
Martinhagen (1900)
Emma, das geheimnisvolle Hausmädchen oder der Sieg der Tugend über die Schönheit (1904)
Literatur
Ulrich Goerdten: Bibliographie Julius Stinde. Builefeld, Aisthesis 2001. (Bibliograpfien to de düütschen Literaturhistorie, Band 10) ISBN 3-89528-330-4
Weblenken
Julius Stinde (hoochdüütsch)
Plattdüütsch
Hoochdüütsch
Schriever
Sleswig-Holsteen
Mann
Boren 1841
Storven 1905
Börger von Düütschland |
3287 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Iserlaun | Iserlaun | Iserlaun is ene vun de Städer in Düütschland, de nie mehr as 100.000 Inwahners harrn. An'n 31. Dezember 2019 leven dor 92.174 Inwahners. Iserlaun liggt in den Märkischen Kreis in Noordrhien-Westfalen, wat in't Suurland bi't Ruhrrebeet liggt.
Dagblääd
Na Iserlaun kehm 1842 vun Hagen dat Blatt Öffentlicher Anzeiger für die Grafschaft Limburg.
Dat weer af 1898 de Iserlohner Kreisanzeiger und Zeitung. Na den Krieg weer wedder en Blatt Iserlohner Kreisanzeiger und Zeitung grünnt, wat vundaag en Koppblatt vun't ehemalsche CDU-Blatt Westfalenpost ut Hagen is.
In Iserlaun wörr 1874 dat liberale Volksblatt grünnt. Wenige Johren later heet dat Blatt Iserlohner Anzeiger, geev den liberalen Charakter op, un sunk, wat ene Sünnerheit is, to en ganz't Inseratenblatt af.
Op vundaag nich mehr navulltreckbor Wies entwickel sik de Iserlohner Anzeiger to en Kääsblatt mit
demokraatsch Tendenz un kathoolschen Charakter, de denn ok in Echo der Mark, Märkisches Echo un
in Märkisches Volksblatt ümbenannt warr. Ünner dissen Naam un den Druckoort Hamm weer se en Orgaan vun de Zentrumspartei. Körter weer de Tiet vun de 1926 vun H. Grabinski grünnte Iserlohner Wochenpost, wat dat sülve Johr en Daagblatt wörr. As Daagblatt mit en düütsch-demokraatsch Tendenz harr se eerst Spood, aver as ok de Partei heel dat nich lang vör. De Verlagdrechten kreeg 1935 de Iserlohner Kreisanzeiger und Zeitung.
Weblenken
Websteed vun de Stadt (hoochdüütsch)
Oort
Märkisch Kreis
Hanse |
3290 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fouad%20Ibrahim | Fouad Ibrahim | Fouad Ibrahim (* 3. Dezember 1938 in Damanhur, Ägypten) is en Professor emeritus an dat Institut für Geographie vun de Bayreuther Universität. He hett de düütsch un ägyptisch Staatsbörgerschap.
Fouad Ibrahim is een vun de bekannteste Lüüd, de in de düütsche Wetenschap sik mit den Sudan utenannersett hett. 2004 schreev he in de Tiedschrift bedrohte Völker den Artikel „Völkermord in Darfur - Verbrannte Erde“. Ibrahim is in Düütschland een vun de Hööftschriever över Waterproblemen in den noordoosten Deel vun Afrika.
Ibrahim leevt vundaag in Wunsdörp.
Warken
Ägypten: [Geographie, Geschichte, Wirtschaft, Politik] zusammen mit Barbara Ibrahim, Darmstadt: Wiss. Buchges., 2006. - XIV, 224 S.: Ill., Kt., graph. Darst.; 270 mm x 210 mm; (düütsch), ISBN 3-534-17420-8
Desertification in Nord-Darfur: Untersuchung zur Gefährdung des Naturpotentials durch nicht angepasste Landnutzungsmethoden in der Sahelzone der Republik Sudan / von Fouad N. Ibrahim. In Verbindung mit d. Inst. für Geographie u. Wirtschaftsgeographie d. Univ. Hamburg. Hamburg: Hirt, 1980. - XIII, 175 S.: 16 Ill., 42 graph. Darst. u. Kt. & Kt.-Beil (6 Bl.); (düütsch) (Hamburger geographische Studien; 35)
Bidraag vun Ibrahim in de taz (hoochdüütsch)
Schriever
Börger von Ägypten
Mann
Boren 1938
Börger von Düütschland |
3291 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Powys | Powys | Powys is de noh de Fläck gröttste Gemeente in Wales un weer inst en egen Königriek. Powys is ene Barglannschap mit enige Öörd vun städtisch Wesen un hett ene grenz to de Ossen noh England. Sir Frycheiniog, Sir Faesyfed, Sir Drefaldwyn weern bet circa 20 Johr noh de Tweete Weltkrieg egen Graafschapen in Powys. Sir Drefaldwyn is ok en Wahlkreis vun't britische Parlament, de de Sünnerheit harr, dat he mit een Utnahm över 100 Johr in de Hänn vun de liberalen bleven is, man nu en konservativen Afortnten hett. De Wahlkreis hett een vun de hööchste Andelen vun de Methodisten un Calvinistisch Methodisten in de britisch Inseln un villicht ok Europa. Sir Faesyfed is dat mit de höchste Andeel vun Baptisten in Grootbritannien un woll ok Europa. Sir Faesyfed hett een vun de höchste Andelen vun Anglikaners in Wales. Sir Frycheiniog hett een vun de höchste Andelen vun Anglikaners un tominst inst Presbyterianers un Kongregationalisten in Wales. De Gemeente hett de Sünnerheit, dat se vun Södwales af, de eenzige Gemeente in Wales is, de ümmers konservative Rootslüüt hett.
Oort
Wales |
3294 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Jever | Jever | Jever, de Kreisstadt von den Landkreis Freesland, liggt up ene Geesttung, de wiet in de Masch vörspringen deit. Bit an de Noordsee in'n Noorden un an de Butenjaad in'n Oosten sünd dat noch goot 14 Kilometers. Mit Schippsverkehr un annern Küstenbedriev hett de Stadt nich veel to doon. Vör Jahrhunnerten weer dat noch anners; do kunnen lütte Hannelsscheep dör en Deep bit na Jever föhren un an de Slachte anleggen.
In Jever wurd ok Beer vun de Marke Jever broot.
Geschicht
Jever is een von de öllsten Wahnöörd in Noordwest-Neddersassen. 1850 sünd hier 5000 röömsche Münten ut de Tiet von 100 bit 200 n. Chr. funnen woorn. De Fraag, of Jever de Borg weer, de in dat Gudrunleed as „Gyfers up den Sand“ nöömt ward, weet nümms ene Antwoort. Ganz seker is aver, dat hier al um 1100 in ene Müntenprinteree de „Gefri denarii“ maakt woorn. De weern lange Tiet darna sogaar in Frankriek un Russland as weertvulle Geldstücken bekannt. Jever weer domaals ok al en Hannelsplatz un harr dat Stapelrecht.
De nafolgen Geschichte is so veelsietig, dat sik dat an'n besten mit ene Tabell darstellen lett:
1150 Jever is Gauborg von Gau Östringen
1158 Jever is Kurie von dat Benediktinerklooster Raastäe
1200 Jever is Endpunkt von de freesche Hannelsstraat (von Bremen her)
1250 Oort von ene Kurie von de Bremer Kark
1337 as Havenoort nöömt
1347 up dat Stadtsegel as „villa Geverensis“ nöömt
1416 Edo Wiemken de Öllere boot ene Borg
1420 Oostfresen nehmt de Borg in
1428 Hayo Harldas boot ene ne'e Borg
1511 Hööftling Edo Wiemken sturven
1537 Frollein Maria kennt de Lehnshoheit von Karl V. an
1536 Jever ward Stadt, leggt Wall un Graven an
1575 Frollein Maria starv, ut Angst, dat de Oostfresen kaamt, ward de Doot geheem hooln. De Herrschup Jever fallt an den Graaf von Ollnborg
1667-1793 Graaf Anton Günther vermaakt Jever siene Süster, un so kummt dat Jeverland to Anhalt-Zerbst
1793-1804 dat Jeverland fallt an Russland
1807-1810 to Holland
1810-1813 dat Jeverland kummt to dat Kaiserriek Frankriek (Franzosentiet)
1813-1818 wedder to Russland
1818 endgültig to dat Groothertogdoom Ollnborg
Karken
Evangelisch-lutherske Stadtkark
Evangelisch-lutherske St.-Annen-Kapell up ´d Karkhoff
Roomse-Katholiske Kark
Baptistenkark
Stadtmissjon, ook Evangelische free Gemeente nöömd
Nieapostolische Kark
Ut Jever stammen oder hebbt dor leevt
Christian Hinrich Wolke, Pädagoog un Schriever
Hein Bredendiek, Kunstmester, Maler, Philoloog un Schriever
Oswald Andrae, Schriever
Wiebke Eden, Schrieverin
Weblenken
Feerjenoort Jever, afroopen an' 6. Februar 2017.
Oort
Landkreis Freesland |
3297 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gwynedd | Gwynedd | Gwynedd is ene Gemeen in de Noordwessen vun Wales. Se hett över 100 000 Inwahners un heet noh en Königriek, dat dat lang nich mier gifft. Bangor is ene Stadt in de Gemeen un is een vun de lüttste Städer in Grootbritannien, de den Titel City hett. Bangor hett de öllste Kathedraal in Grootbritannien. Sir Gaernarfon un Meirionnydd sünd de ehemaalsche Grafschapen, de to de gröötste Deel in disse Gemeen liggen. In Caernarfon steiht dat Raathuus vun de Gemeen. Caernarfon weer de Wahlkreis vun David Lloyd George, de in de Eerste Weltkrieg Ministerpräsident weer un ok de letzte Ministerpräsident vun de liberale Partei. Gwynedd is de walisische Gemeen mit de hööchste walis’sch sprekend Andeel un hett ok en vun de hööchsten Andeelen vun de Presbyteriaansche Kark, de ok Calvinistic Methodist Church heet.
Weblinks
Cyngor Gwynedd Council (walisisch un engelsch)
Webseite vun den High Sheriff vun Gwynedd (engl.)
Gesett to dat Fastleggen vun de Preserved Counties (engl.)
Oort
Wales |
3298 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ceredigion | Ceredigion | Ceredigion is ene Gemeente an’e See in de Westen vun Wales. Aberaeron is de Seet vun de Gemeente. De Universitätsoort Aberystwyth is de Seet vun de Lannsbibliotheek vun Wales. Ok de Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (Sellschap för walissche Spraak) hett in düssen Seehaben ehrn Seet. De vun Normannen gründ'te Oort Aberteifi weer de Seet vun de Graafschap Sir Aberteifi, de dat siet 1282 hier geev. Llanbedr Pont Steffan un Aberystwyth sünd de Universitätsöörd vun de Universität vun Wales in de Gemeente. Ceridigion weer de Naam vun en Königriek in't 5. Johrhunnert. Ceredigion hett ene vun de höchste Andelen vun Presbyterianers in Wales.
Oort
Wales |
3299 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Stapelrecht | Stapelrecht | Dat Stapelrecht weer in't Middelöller in vele Stadtrechten fastleggt. Dat harr to bedüden, dat de Stadt dat Recht harr, de Waren, de dör ehre Straten transporteert woorn, för ene bestimmte Tiet in besunnere Stapelhüüs to lagern un de Inwahners to'n Koop antobeden.
Middelöller
Recht |
3300 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gudrunleed | Gudrunleed | Dat Gudrunleed höört to den Sagenkring von de Noordsee un is wahrschienlich al vör dat Jahr 1200 överlevert woorn. De Geschichte dreiht sik darum, dat Gudrun as junge Deern rooft un letzenns doch wedder befreet woorn is.
Dat is en anonym strophisch Heldenepos in mittelhoochdüütsch Spraak un dat tweete groote Heldenepos vun der Litaratur ut dat Middelöller neben dat Nibelungenleed.
Saag |
3301 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kurie | Kurie | Ene Kurie is en Amt, dat en Bischop in enen gröttern Oort von sienen Bischopssprengel inricht hett.
Christendom |
3302 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wangeroog | Wangeroog | Wangeroog is de oostfreesche Insel, de an'n wietsten na Oosten to liggt.
Geographie
De Insel is 8 km lang un 1,2 km breet. An'n Noordrand treckt sik ene 10 bit 15 m hoge Dünenkeed langs. De Insel is in verleden Tieden stännig na Oosten wannert, wiel de Wind un dat Meer den fienen Sand vör sik her dreven hett.
Historie
Dar wo vandagen de Oostküüst von Spiekeroog is, weer vör 300 Jahr de Westküst von Wangeroog. Mit de Insel wannern ok de Inwahners mit ehre Hüüs wieter na Oosten to. De Wannerung höör eerst up, as um 1874 in'n Westen de Strandschutzwarke boot woorn. Dat Dorp leeg fröher maal dar, wo vandagen de Westturm steiht. In de Stormfloten von 1854/55 gung dat ole Dorp unner, un de Wangeroogers boen dat in de Midde von de Insel wedder up. 14 Daag vör dat Enn von den lesten Krieg fullen hier noch 6000 Bomben un wedder bleev de Inselbewahners nix anners över as en Ruinenfeld. De Umstännen na woor in korte Tiet dat ne'e Dorp an de ole Steed upboot. Nich bloots Wahnhüüs, man ok Hotels, Pensionen un Frömdenheime togen al bold wedder Gäste an. 1962 woor Wangeroog as en Neddersassisch Staatsbad betekent. Vandagen weert in en Jahr över 600 000 Övernachtungen tellt un darto kaamt noch de Tahlen von de velen Kinnerheime un de Jöögdharbarg in'n Westturm. De Wangeroogers hefft sik dat veel kosten laten, dat ehre Insel mit de annern Badeöörd an de Noordsee best konkurreeren kunn. De över 1 km lange Burgen- un Badestrand un de Promenaden woorn moi herricht, en Meerwaterswemmbecken boot, dat Huus för den Kurgast inweiht, Sportplätze un Parks anleggt un vele annere Inrichtungen för de Badegäst herstellt.
Politik
Börgermeesters
Gemeendirekters
Spraak
Wangerooge is de leste mank de oostfreeschen Inseln, wo noch bit in de 1930er Jahren een freesche Dialekt snackt wurrn is. Dat weer dat Wangerooger Freesch, wat een Deel vun dat Werserfreesch weer, wat nu wedder to dat Oostfreesch tohören dö. Üm un bi 1950 is dat denn aber utsturben, as de leste Snacker sturben is.
Weblenken
Feerjenoort Wangeroog, afroopen an' 6. Februar 2017.
Eiland
Landkreis Freesland
Noordsee |
3309 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kollenhaordt | Kollenhaordt | Kollenhaordt (hoochdüütsch Kallenhardt) is ene ehemaalsche Hansestadt in't Suerland in Noordrhien-Westfalen bi Saust. Al in't 14. Johrhunnert ene Stadt, weer Kollenhaordt wenige Johr noh't End vun't Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon kene Stadt mier. Kollenhaordt harr in't Medeloller ene Veme. In't Medeloller geev dat ok ene Borg vun Schulten vun de Arzbischöpen vun Köln hie. Kollenhaordt weer denn in't Hartogdoom Westfalen, wat in't Kölsch Rebeet weer. Kollenhaordt weer ene Gemeente in de ehemaalsche Kreis Lippstadt un höört vandage to de Stadt Ruihen in'n Kreis Saust. Beälke is en Deel vun Waossen bi Kollenhaordt.
Oort
Noordrhien-Westfalen |
3314 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Anhalt-Zerbst | Anhalt-Zerbst | Anhalt weer fröher en düütsch Land midden in de preußsche Provinz Sachsen, en smale Striepen twüschen den Unnerharz un den Fläming, de in 2 gröttere un 5 lüttje Delen upspleet weer. De Hööftdeel leeg um Dessau un Zerbst. Dat Förstendoom bestund al um 1218, woor aver faken updeelt, höörde dör Arvgang 'n Tietlang to Russland, woor 1918 Freestaat un 1945 en Deel von dat Land Sassen-Anholt.
Sassen-Anholt |
3315 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Varel | Varel | De Stadt Varel liggt an de Süüdküst vun’n Jadebusen op ene Geesttung, de in’n Süüdwesten veel Woold hett un na’n Haven to stark affallt.
Geschichte
Varel woor al 1124 as Varle un Farlae in de Raastäer Kloosterchronik nöömt. Dat Klooster beseet hier en paar Hööv (Curiar Farlae). En Sendgericht un Marktverkehr maken ut dat Buren- un Fischerdorp enen bedüüdsamen Oort. 1386 leten sik de freeschen Hööftlinge von Varel unnerkriegen, un se stellen de Wehrkark den Graaf von Ollnborg to sien Verfögen. Se bleven aver noch bit 1465 sülvstännig. Aver 1506 boen de Ollnborgers hier en Slott un reten de allenige Herrschup an sik. 1569 brook en Brand ut, de 80 Hüüs in Schutt un Asch leed; aver dat Slott woor nich ramponeert.
Graaf Anton Günther vun Ollnborg vermaakde dat Amt Varel tosamen mit de Herrschup Kniphusen an sienen unehlichen Söhn Graaf Anton von Aldenborg, för den he dat Slott 1651-59 nee upboen laten harr. Na Anton Günthers Doot full Ollnborg an den däänschen König. Anton von Aldenborg övernehm den Posten as Stattholder, aver de Dänen kunnen sik dar nich mit affinnen, dat se in Varel nix to seggen harrn. König Christian leet an’n Jadebusen, direkt neven den Vareler Haven de Seefestung „Christiansborg“ boen. Dat maak Anton I. un na sienen Doot siene Fro veel Verdreet. Un as of se’t nich anners verdeent harrn, mussen de Dänen ehren Plaan na teihn Jahren wedder upgeven, wiel se mit den Schlick nich fardig woorn, de sik över de neen Anlagen utbreden de.
In den Brand von 1751 kunn en Deel von dat Slott nich vör de Flamen rett weern, un darum verbrennde de weertvulle Biblothek, de de Ollnborger Grafen hier unnerbrocht harrn. 1871 woorn de Delen von dat Slott, de bi den Brand överbleven weern, afbraken.
Anton II. siene eenzige Dochter heirad 1733 den Rieksgraaf Wilhelm von Bentinck un so keem Varel in den Familjenbesitt von de Bentincks. Eerst 1854 kunnen de Ollnborgers de Bentinckschen Arven mit 1.100.000 Daler Gold affinnen, un Varel keem wedder to Ollnborg.
Weertschop
Al vör 1800, as de Haven utboot un de Marktplatz anleggt woorn weer, keem de Vareler Weertschop so richtig in Gang. Af 1830 keem ok de Industrie. In de Boomwullspinneree, de Weveree, dat Iesenwark mit Maschinenfabrik, de Tabakfabrik, de Sepenfabrik un de Schippswerft an’n Haven geev dat veel Arbeit. De Inwahnertahlen stegen stännig an. 1858 woor Varel ene Stadt, wiel se as dat Weertschopszentrum von dat ganze Hertogdom gull.
1905 woorn de Hansa-Automobilwarken grünnt. Dar weern tietwies 1200 Personen beschäftigt, aver na’n Krieg 1914/18 keem de Tosamenbrook.
Vundagen gifft dat ümmer noch vele middelständische Bedrieven in Varel. Besunners to nömen sünd dar: De Porzellanfabrik Melitta, de Papier- un Kartonfabrik, de Maschinenfabrik Heinen, de Düütsche-Airbus-Industrie un de Keksfabrik Bahlsen.
Besunnerheiten
De evangeelsche Kark in Varel, de Slottkark, is as Wehrkark in Krüüzform boot woorn.
De eerste Bo stammt ut dat Jahr 1150, un fardigstellt woor se eerst hunnert Jahr later.
De Altar ut Alabaster un Ekenholt un ok de Kanzel un de Dööpsteen woorn 1614 bet 1618 von den beröhmten Hamborger Bildsnitzer Ludwig Münstermann upstellt.
Graaf Anton von Aldenborg stifte 1669 dat Vareler Wesenhuus. Dat Wohrteken vun de Stadt is de 52 m hoge hollandsche Windmöhl. Von den 48 m hogen Waterturm hett man ene moie Utsicht över de wooldige Gegend un den Jadebusen bit hen na den Lüchtturm Arngast.
Kiek ok
Johann Gerhard Oncken
Weblenken
Oort
Landkreis Freesland |
3316 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hirohito | Hirohito | Hirohito (Shōwa; * 29. April 1901 in Tokio; † 7. Januar 1989 ok dor) weer vun 1926 bet 1989 de 124. japansche Kaiser.
Sien Vader Yoshihito weer vör hem Kaiser un is denn dood bleven. Sien öllste Söhn Akihito warr 1989 noh sien Dood Kaiser. Hirohito weer in de Tied, wo Japan op de Siet vun Italien un dat Düütsche Riek in de Tweet Weltkrieg weer, Kaiser. Hirohito weer Kaiser in ene Tied, wo een vun de gröttste Genoziden vun de Historie vun Asien mokt warrn. De Tweet Weltorlog weer ok in Asien een vun de Kriegen, wo de gröötste Tahl Lüüt dood bleven sünd. Japan weer in disse Tied een vun de militaristischste Lannen up de Eer.
Kiek ok
List vun de Tennō
Tennō
Mann
Börger von Japan
Boren 1901
Storven 1989 |
3317 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Be%C3%A4lke | Beälke | Beälke is en Deel vun de Stadt Waossen bi Ruihen-Kollenhaordt in Noordrhien-Westfalen mit 5.821 Inwahners (Stand 1.02.2008).
Historie
Dat eerste Maal wörr 938 vun den Oort schreven, as „Castellum Baduliki“. Beälke warr män blots in de tweet Hälv vun't 13. Johrhunnert gründ't. De Arzbischop un Kurfürst Siegfried II. vun Köln geev Beälke an'n 12. Dezember 1296 dat Stadtrecht. Bi den letzten groten Brand brennen 2/3 vun den Oort af. Siet 1975 is Beälke en Deel vun de Stadt Waossen.
De Ortsvorsteher is Elke Bertling
Hans-Josef Becker, Arzbischop vun Patterbuorn is vun hier
Weblinks
Websteed över Beälke (hoochdüütsch)
Oort
Noordrhien-Westfalen |
3319 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Peter%20de%20Grote | Peter de Grote | Peter I. de Grote (russ'sch Пётр I oder Пётр Великий, Pyotr Velikii; * 9. Juni 1672; † 8. Februar 1725) weer vun 1689 bit 1735 Zar vun Russland.
Russland harr in den Noordschen Krieg in de Slacht bi Narva tegen Sweden verlaren, man kreeg later Estland un Livland, wo ok Riga tohören dö, wedder torüch. Peter stell allerhand in't System vun Russland up'n Kopp un änner dor allerhand an. Dat Vörbild weern Düütschland un ok anner westeuropääsche Länner.
Dat Patriarchat vun de orthodoxe Kark weer dör den Hilligen Synod ünner den König ersett. Peter de Grote weer bannig wichtig vör dat Stadtbill vun Narva. Peter de Grote is mit siene Reformen vun de Verwalten nich so goot vorankamen, as dat he een Beamten-Appraat na düütschen Vörbild tostann bringen kunn. 1703 hett he anfungen, de Stadt Sankt Petersborg boen to laten.
Historie
Russland
Mann
Storven 1725
Boren 1672 |
3320 | https://nds.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6lln | Kölln | Kölln weer inst ene Stadt, de 1709 mit Berlin, Friedrichswerder, Dorotheenstadt un Friedrichstadt vereenigt warr. Kölln weer op en Werder in de Spree, wat vandage Museumsinsel nöömt ward. Kölln warr circa 1230 gründ't, villicht vör Berlin. De Mölendamm weer de enzig natüürliche Spreeövergung. Hie weer ok de Straat vun Meideborg noh Frankfort an de Oder. Ok wenn dat inst en Neu-Cölln süden vun de Werder geev, is Neukölln en Deel vun Berlin, de welke Kilometers vun't ole Kölln liggt.
Historie
Oort
Berlin |
3321 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Katharina%20de%20Grote | Katharina de Grote | Katharina de Grote (* 2. Mai 1729 in Stettin; † 17. November 1796 in Sankt Petersborg) weer en düütsche Prinzessin vun Anhalt-Zerbst un vun 1725 bet 1740 Zarin vun Russland.
Se reep Düütsche in't Land sünners Hessen, Süüddüütsche un Mennoniten. In de Tiet vun Katharina, de na Peter den Groten Zarin weer, weern de Favoriten, to't Bispeel Münnich, vun Belang. Welke vun disse Lüüt weern ut Düütschland. Katharina maak Reformen na düütschen Vorbild. To't Bispeel weer dat so dat de Staat, sünners de Hoff, bannig veel vun de Innahmen vun de Lüüt kreegen. In ehr Tiet weern Upnahmen vun bannig wichtige törksche un poolsche Rebeden in't russ'sche Riek dor Kriegen. En Bispeel weer de Insel Krim.
Russland
Historie
Fru
Boren 1729
Storven 1796 |
3322 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Norweegsche%20Spraak | Norweegsche Spraak | De norweegsche Spraak is en germaansche Spraak, de in Norwegen snackt warrt. Norweegsch is dicht verwandt mit Sweedsch un Däänsch. Alle dree Spraken höört to de nöördlich Grupp vun de germaanschen Spraken. Spreker vun disse dree Spraken köönt enanner normalerwies verstahn.
Wieldat Norwegen so vele Bargen hett, hebbt sik de norweegschen Dialekten utenanner entwickelt. Un so gifft dat grote Ünnerscheden in Vokabulaar, Grammatik un Syntax. Vele hunnert Johren lang weer de norweegsche Schriftspraak sehr dicht verwandt mit Däänsch.
In de Tiet vun de norweegsche Natschonalröhr weer dat en Tostand wo nich alle Norwegers mit tofreden weren. Un so hett Ivar Aasen sik opmaakt un hett de norweegschen Dialekten ünnersöcht, üm de originale norweegsche Spraak weddertofinnen. Dorvun hett he dann sien norweegsche Natschonalspraak vun buut.
Man nich alle Lüüd harrn sik dormit anfrünnt. Besünners in de Städer hett he de Lüüd nich övertüügt. Un so gifft dat vundaag twee Varianten vun de norweegsche Spraak:
Bokmål [Bookspraak] (wat mehr liek to dat Däänsch is) und
Nynorsk [Neenorweegsch] (wat mehr liek to Aasen sien Idee vun de norweegsche Spraak is)
Links
Wikipedia op Norwegsch (Bokmål)
Wikipedia op Norwegsch (Nynorsk)
Spraak
Norwegen
Noordgermaansch |
3324 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Br%C3%BCch | Brüch | Ene Brüch (oder ok: Brügg) is ene Konstruktioon ut Stahl, Steen, Holt oder anner Materialien, de över en Stroom oder ene anner Saken but oder op anner Wies mokt is. Brüchen warrn meest but, üm Minschen, Fohrtüüch oder anner Saken daröver un Schip dorünner to laten. Dat gifft aber ok Brüch, wo de Schip daröver fohren moot.
Dat gifft Dreihbrüch, Klappbrüch, Zugbrüch un fast Brüch.
Technik |
3325 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Renaissance | Renaissance | De Renaissance is ene Tiet vun de Westliche Kultuurgeschicht, de na dat Middeloller keem. Disse Tied duur vun't 14e Johrhunnert bet't 16e Johrhunnert. Dornah geiht denn de Renaissance öber in dat Tietöller vun dat Barock. De Naam hett de Bedüden, dat hier Elementen vun de greekschen un röömschen Kulturen wedderkamen sünd. In Italien hett ener dat Rinascimento nöömt.
Kènnmerken
In de Renaissance weer de Humanismus ene belangrieke Weltanschauung. Vele Lüüt ut de gebillten Klassen harrn en gröter Utenannersetten mit de Kulturen vun’t ole Athen un Rom, ok mit de Philosophie, Literatur un Kunst. Renaissance is in de Wetenschap vun de Kunsthistorie ok en Kunststil, vun de vele italieensche Buwarken maakt sünd. In Düütschland sünd nich so vele Renaissancebuwarken; sünners in Noorddüütschland nich. In disse Tied full dat Enn vun de Hanse.
Warden un Utbreden
De Renaissance keem up in Italien, wo sik in disse Tiet belangrieke Staten herustellt harrn. In Italien weern ok Machiavelli, Dante Alighieri un anner beröhmte Persönlichkeiten an't Wark.
Van Italien ut drung de Renaissance in ganz West-Europa vör. Dat eerste Lann, wo de Renaissance henkeem, weer Frankriek. Leonardo da Vinci un anner Italieners mussen för franzöösche Königen warken. Vun hier keem de Renaissance ok na Düütschland un England. Ok in anner Rebeden, to’n Bispeel Süüdamerika weer denn de Renaissance.
Tietöller |
3327 | https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%BC%C3%BCdgeldersch | Süüdgeldersch | Dat Süüdgeldersche is en Niederrheinische Dialekt vun'n Nedderfrankschen Deel vun de westgermaansche Spraken in Noordrhien-Westfalen un de Nedderlannen. Dat Süüdgeldersche hett en traditioonell Rebeet, to wat Duisborg, Venlo, Mölm, Wupperdaal un anner Öörd in de Nedderlannen, in't Rhienland un Westfalen höörn. In't Gelderland in de Nedderlannen, sünners in de Veluwe, Nimwegen, de Tielerwaard un de Betuwe ward dat ok snackt. De Uerdinger Linie is de Grenz vun't Süüdgeldersche to't Limborgsche, wat ok en Niederrheinische Dialekt is. Nah'n Nörden gifft dat een Overgang to't ähnelke Utrechts-Alblasserwards. Mier oder minder klore Grenzen, as to't Bispeel ene Reeg Isoglossen gifft dat nich. Nörden vun Arnem is de Veluwe ene Grenz to't Neddersassische. In'n Ossen vormen de Dialekten van de Liemers eene recht brede Overgangszoon twüschen dat Nedderlannsche un dat Neddersassische.
Typisch Brabantsche Tekens sünn: mèrège (morgen), nij (nieg) un dat weg laten vun't End- d- un't t .
In de Betuwe klinkt de Noberschap van't Utrechts in de platte "a" an, annere tyypisch Utrechtse klanken höört ener ok in't Betuws. Dat Klevisch-Weselische is een vun de wichtigste Delen vun't Süüdgeldersche.
Dat ward ok secht, dat dat Pella Dutch in Iowa en Deel vun't Süüdgeldersche is.
Weblenken
Steed ut Düütschland ten Thema
De Nederrhien un Südsleswig: Twee Grenzregionen, eer Minnerheten un eer Naavers (Engelsch)
Spraakvarietät
Nedderfranksch |
3331 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gallo-Itaalsche%20Spraken | Gallo-Itaalsche Spraken | Gallo-Itaalsch is en Spraakgrupp in Noorditalien, Kroatien, Slowenien, San Marino, Monaco, de Swiez un Frankriek. To de Gallo-itaalschen Spraken höört (mit de ISO 639-3 Koods):
Piemonteesch (ISO 639-3: pms), warrt snackt in Piemont
Lombardsch (ISO 639-3: lmo), warrt ünnerdeelt in Oostlombaardsch (snackt in Bergamo un Brescia) un Westlombardsch (snackt in de Provinzen Mailand, Lodi, Novara, in Insubria, in dat Valtellina un in den Kanton Ticino
Liguursch (ISO 639-3 lij), snackt in Ligurien
Emiliano-Romagnolo (ISO 639-3 eml), snackt in de Emiglia-Romagna
Weblenken
Ethnologue Report (engelsch)
Spraakgrupp
Romaansch |
3332 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wladimir%20Putin | Wladimir Putin | Wladimir Wladimirowitsch Putin (; * 7. Oktober 1952 in Sankt Petersborg) is de Präsident vun Russland.
He hett Juristeree studeert. He weer KGB-Offizier, ok in Dresden, wat denn in de DDR weer. He weer vun Juli 1998 bet August 1999 de Chef vun de russ’sche Binnenlandsgeheemdeenst. Siene Partei is Jedinaja Rossija. Vun 1999 bet 2000 weer he Ministerpräsident vun Russland. Vun 1999 bis 2008 weer he Präsident vun Russland. Sien Nahfolger wurr denn Dmitri Anatoljewitsch Medwedew, wiel Putin nich weer kandideeren kunn. He is dornah aber glieks Ministerpräsident wurrn. He hett in sien Amtstied Krieg gegen Tschetschenien hett, wat vun Russland sülvständig sien wüll. Wladimir Putin is en aktiv Liddmaat vun de Russ’sch-Orthodoxe Kark. Wladimir Putin hett, ok wenn he Symbolen vun de Sowjetunion in sien Politik bruukt, gode Kontakten to Gerhard Schröder, Silvio Berlusconi un annere europääsche Regierungbasen. Putin hett en Fru un twee Kinner.
Weblinks
Börger von Russland
Politiker (Russland)
Mann
Boren 1952 |
3333 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eli%20Marcus | Eli Marcus | Eli Marcus (eegentlich: Elias Marcus, * 26. Januar 1854 in Mönster; † 13. September 1935 ok dor) weer een vun de beröhmtesten Schrieverslüüd in dat Westfälsche Platt. He wörr 1854 in Mönster as tweden Söhn vun en Koopmann boren. Eli Marcus weer en Koopmann. In siene letzten Johren weer he bi bannig vele Katholiken, de denn de grote Mehrheit in Mönster weern, nich good to liden, wiels he Juud weer. Dör den Antisemitismus weer dat Jödendom för em wichtiger. Lang warrn kene Böker vun Eli Marcus herutgeven, ok wenn welke Lüüt ok in’t Mönsterland siene Theotersaken speelt hebbt. De Zoologske Oabendgesellschupp vun Professer Landois warr deelwies vun de Plattdüütsche Theotervörstellen vun Eli Marcus finanzeert. Dat bekannteste Stück is Söffken von Gievenbeck.
Weblenken
Noordrhien-Westfalen
Schriever
Mann
Plattdüütsch
Boren 1854
Storven 1935
Börger von Düütschland |
3334 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Willem%20Busch | Willem Busch | Heinrich Christian Willem Busch (* 15. April 1832 in Wiedensahl (bi Hannober); † 9. Januar 1908 in Mechtshusen, wat vundaag to Seesen höört) weer en Schriever op Hooch un Platt. He weer as dat öllste vun söben Kinner boren. Vun 1847 bet 1851 möök he en Maschinenbustudium in Hannober. Ok in de Kunst möök Busch wat, he teken Biller. Vundaag sünd enige vun sien Biller in’t Wilhelm Busch-Museum in Hannober to seihn. Een vun de beröhmteste Warken vun de düütsche Literatur is Max un Moritz vun Busch, wat ok in veertig frömde Spraken översett wurrn is.
Dit Wark warrt ok as een vun de eersten Vörlöper vun de modernen Comics ansehn. Plisch un Plum un Hans Huckebeen sünd welke vun de anner literarisch Warken. Willem Busch weer evangeelsch-luthersch Christ. Aber he wurr en Schöler vun Schopenhauer.
So as jede Humorist weer ok Willem Busch kien eenfacken Spaasmaker, man en Minsch mit een lachen un een wenen Oog. Siet 1859 arbeit he as Dichter un Teekner för de „Fliegenden Blätter“ un den „Münchner Bilderbogen“, wo siene Vertellen över lustige, aver ok trorig-eernste Billergeschichten toeerst afdruckt wurrn. Dör disse Vertellen wurr he tämlich gau överall bekannt. Mit veel Verstand stell he in eenfacke, knappe Riemen un Teeknungen de doven un swacken, aver ok männich gode Sieden vun siene Mitminschen bloot un greep darbi ok in de Diskuschoon um de Kulturpolitik vun siene Tiet in (t.B.: De fromme Helene). Mehrstens gung dat Busch darum, de Minschen uptokloren un to betern.
Utsnitt ut „Max un Moritz“, översett in Platt:
Och, wat mutt’n faken hören
van vileinig eische Gören!
As to’n Bispill disse Kreten,
de van Max un Moritz heten,
de, statts ornlik wat to lehren
un liedsame Jungs to weren,
sik een’n in de Knullfuust lachen
un an luter Undöög dachen.
Warken
Op Plattdüütsch
Krischan mit der Piepe. 1864
In’t Plattdüütsche översett
Gottfried Winter: Max un Moritz. Een Geschicht van twee Lümmels un wat se utfräätn hemm. Lenzen, 1994, ISBN 3-9803515-8-0
Gottfried Winter: Hans Huckebeen - De Krä müt dat Mallör. vertellt up Prignitzer Platt.. Groot-Breese 1996
Arnd Immo Richter: Dat plattdüütsch Wilhelm-Busch-Book. Max un Moritz, Hans Huckebeen, Plisch un Plum un anner Vertellers. Naumann, 2001, ISBN 978-3-933575-46-3
Weblenken
Neddersassen
Schriever
Mann
Dichter
Maler (Düsseldörper Malerschool)
Hoochdüütsch
Plattdüütsch
Boren 1832
Storven 1908
Börger von Düütschland |
3335 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Landweertschaplich%20Bedrief | Landweertschaplich Bedrief | En Landweertschaplich Bedrief (Buernhoff) is dat lüttste Element vun de Landweertschap.
Fröher hett een Bedrief mehrst Tucht, Mast un Plantenanbo toglieks maakt, hüüt sünd se mehrst spezialiseert op ene Saak.
Typische Deeren sünd Keih, Swien, Höhner, Schaap un Zegen. De Deeren warrt op Gröönland holen oder vun dat Gras warrt Silaasch maakt, dat to'n Bispeel in den Winter as Foder bruukt warrt. Ok op den Acker köönt Foderplanten as de Mais, de faken ok to Silaasch verarbeid warrt, anboot warrn. Annere Planten sünd dat Koorn, as Foderplant oder to'n Wiederverarbeiden to Mehl, oder de Raps, de to'n Bispeel to Biodiesel verarbeid warrt. Ok annere Planten warrt bruukt, üm Energie to produzeern. De warrt no de Oorn in ene Biogasanlaag vergäärt oder verfuult un dorbi entsteiht Methangas. Dat warrt verfüürt un dorbi Strom un Warms produzeert.
Annere Oorden vun landwertschapliche Bedriefen sünd Aaftbo-Bedriefen oder Riederhööv.
Bueree |
3337 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dustadt | Dustadt | Dustadt is ene Stadt in de Landkreis Göttingen in Neddersassen.
22 000 Lüüt läwt hie.
De Börgermeester is Wolfgang Nolte vun de CDU. Dicht bi Dustadt is de Grenz no Döringen. Dustadt liggt nich wiet vun de Harz.
De Stadtroot hett de fölgende Struktur:
CDU: 24
SPD: 5
WDB: 3
FDP: 1
Grüne: 1
Börgermeester: 1
De Stadt höört to de Wahlkreis vun Lothar Koch vun de CDU in’n Landdag.
Dustadt höört to’t inst Mainzsche kathoolsche Eiksfeld.
Obschoonst dat so is, warr hie bet in’t 20. Johrhunnert vun wecke Lüüt Ostfälschet Platt snackt.
De Firma Otto Bock ut Dustadt is Weltmarktföhrer in de Prothetik.
Dustadt weer in’t Medeloller een vun de gröttste Steder in Neddersassen. Hie is een vun de öllste düütsche Roothüüs.
Weblenken
Websteed vun de Stadt (hoochdüütsch)
Oort
Landkreis Göttingen
Hanse |
3338 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ostroe | Ostroe | Ostroe is de Kreisstadt von’n Landkreis Ostroe in’n Södossen vun Neddersassen mit circa 25.000 Inwahners.
Se liggt an de Harz.
14 km vun Ostroe is de ole Erzgebirgsbarglüstadt Clausthal-Zellerfeld, de lang för ehr Hoochschole bekannt is.
Tile Rymensnider weer vun hie.
In Ostroe warr inst Ostfälschet Platt snackt. De Stadt weer inst in de Hanse un is vandage in de Niege Hanse. Ostroe weer inst in’t luthersche Hartogdom Göttingen.
Ostroe liggt an welke Bunnsstraten.
Siet 2004 gifft dat ene Isenbahn noh Göttingen.
Beröhmte Lüüt vun hie sünd de 23. Juli 1969 geboren Footballnatschonaalspeeler Marco Bode, de 1996 Europameester warr un de de 26. September 1950 geboren Rolf Töpperwien, en Sportmoderator vun’t ZDF.
Oort
Landkreis Ostroe |
3339 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Johann%20Hinnerk%20Fehrs | Johann Hinnerk Fehrs | Johann Hinnerk Fehrs (* 10. April 1838 in Möhlenbarbek; † 17. August 1916 in Itzho) weer en plattdüütschen Verteller un Lyriker.
Fehrs is 1838 as Söhn vun en Veehdokter in Möhlenbarbek boren un dor ok op Volksschool weest. He keem denn för veer Johr as Präparand na Altno, weer dree Johr op dat Lehrerseminar in Eckernföör un denn Schoolmeester in Reinfeld, Itzho un Altno. Vun 1863 bet 1865 weer he Schoolmeester för Weetkinner in Itzho un denn in de Tiet vun 1865 bet 1903 Rekter vun en privat Deernsschool ok in Itzho.
Sien bekanntest Wark weer Maren (Dörproman, 1907); dat gifft welke Vertelkes vun em.
In Itzho heet hüüt de Fehrs-School na em.
Bilder
Warken
Lütj Hinnerk. En plattdütsche Geschicht. A. Nusser, Itzehoe 1878
Gedichte. Weichelt, Hannover 1886
Allerhand Slag Lüd. Geschichten för den Winterabend. H. Lühr & Dircks, Garn 1887
Ettgrön. Vertelln. Lühr & Dircks, Garn 1901
Zwischen Hecken und Halmen. Gedichte in hochdeutscher u. plattdeutscher Sprache. Lühr & Dircks, Garn 1902
Rein Gotts Wort. Lühr & Dircks, Garn 1904
Maren. En Dörp-Roman ut de Tid von 1848 - 51. Lühr & Dircks, Garn 1907
Ut Ilenbeck. Veer Geschichten. Lühr & Dircks, Garn 1907
Kattengold. Lühr & Dircks, Garn 1915
Dat Gewitter un anner Vertelln. Westermann, Brunswiek, Hamborg ca. 1920
Anna Moesch un ik. Vertelln ut de Kinnertied. Westermann, Brunswiek, Hamborg 1921
De blaue Heben. Vertelln. Westermann, Brunswiek, Hamborg ca. 1923
Ehler Schoof. Westermann, Brunswiek, Hamborg 1923
Jehann-Ohm. Westermann, Brunswiek, Hamborg 1923
Regenbågen. Westermann, Brunswiek, Hamborg 1923
Twe Deerns. Westermann, Brunswiek, Hamborg 1930
Niklaas. Wachholtz, Niemünster 1949
Üm hunnert Daler. Dat Gewidder. Schmidt, Flensborg 1950
Weblenken
Schriever
Plattdüütsch
Sleswig-Holsteen
Mann
Boren 1838
Storven 1916
Börger von Düütschland |
3341 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bedrief | Bedrief | De Begreep Bedrief betekent
in de Bedriefswertschapslehr en Ünnernehmen,
dat Bowark in den sik en Bedrief befinnt,
dat „Funktschoneern“. technische Inrichten köönt „in Bedrief“ oder „uter Bedrief“ ween,
den Tostand, wenn veel los is („dor is veel Bedrief“).
kiek ok: Landwertschaplich Bedrief.
Weertschop |
3344 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Klaus%20Groth | Klaus Groth | Klaus Groth (* 24. April 1819 in Heid, Dithmarschen; † 1. Juni 1899) weer en bekannten plattdüütschen Schriever.
Klaus Groth is den 24. April 1819 as de Söhn vun en Möller in Heid boren wurrn. He weer Lehrer in Heid. Bet 1853 leev he en poor Johr op Fehmarn. Do schreev he sien plattdüütsch Book „Quickborn“, wat 1852 rutkeem. Dör dat Book is he beröhmt wurrn.
1853 trock he mit 34 Johr no Kiel. He maak sik hier vun Oktober 1854 bet April 1855 mit Professer Karl Müllenhoff an’t Opschrieven vun de plattdüütsche Grammatik un Orthographie un ok an ne’e Utgaven vun de „Quickborn“. In den Winter 1854/1855 wörr dat Prosawerk „Vertelln“ maakt.
1858 schreev he de „Briefe über Hochdeutsch und Plattdeutsch“. In dat sülve Johr schreev he „Vær de Gærn“.
He wörr 1857 Professer in Kiel, man he is do blots Honorarprofesser för Germanistik bleven. To sien 80. Bortsdag geev em de Städer Kiel un Heid dat Ehrnbörgerrecht. An de Steed vun sien Huus in Kiel steiht vundaag en Siekenhuus, dat den Naam Quickborn hett.
Böker
Quickborn (1852)
Vertelln (1855)
Vær de Gærn (1858)
Rothgeter (1862)
Ut min Jungsparadies (1876)
Gedichte (1878)
Gedicht (Utwahl)
Abendfreden
Dar weer en lüttje Burdiern (Dar weer en mal ne lüttge Buurdeern)
De junge Wetfru
De Mæl (De Moel, De Möhl)
He sä mi so vel
Hartleed
Keen Graff is so breet
Matten Has’ (Lütt Matten ü.a.)
Min Jehann (Ik wull, wi weern noch kleen, Jehann ü.a.)
Töf mal!
Wahr di!
Weblenken
Klaus-Groth-Museum (hoochdüütsch)
Klaus Groth bi Projekt Gutenberg-DE (plattdüütsch)
klaus-groth.de (hoochdüütsch)
Utlees’ mit engelsch Överdragen (plattdüütsch, engelsch)
Sleswig-Holsteen
Fehmarn
Schriever
Mann
Dichter
Plattdüütsch
Kreis Dithmarschen
Boren 1819
Storven 1899
Börger von Düütschland |
3345 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mayotte | Mayotte | Mayotte [ma.ˈjɔt] is ene Insel vör de Ossen vun Afrika in de Indisch Ozean mit circa 100 000 Inwahners. De Franzöösche Spraak is hie de Amtsspraak. Ene anner Spraak, de hie wichtig is, is dat Swahili in de Komorisch Form.
De Insel hett ene hoge Arbeitslossheed. En Inselstaat nicht wiet vun Mayotte sün de Komoren. Dat Müntteken op Mayotte is de Euro. De Hööftstadt is Mamoutzou. De Status vun Mayotte is de vun ene Collectivité territoriale vun Frankriek. Do höörn ok 18 lütte Inseln to. De Insel is veel ärmer denn de europääsche Deel vun Frankriek.
Eiland
Frankriek
Afrika
Indik |
3346 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kwame%20Nkrumah | Kwame Nkrumah | Kwame Nkrumah eegentlich Francis Nwia Kofie Kwame Nkru-mah (* 21. September 1909 in Nkroful; † 27. April 1972 in Bukarest) weer en ghanaisch Staatsmann.
Nkrumah studeer teihn Johr in de USA. An’n 6. März 1957 warrt he de politisch Spitzenmann vun den eersten swartafrikaanschen Staat, de na den Tweeten Weltkrieg ut en Kolonie tostannen kamen is: Ghana. Kwame Nkruma harr en Fru ut Ägypten, Fathia Helen Ritzk. He weer de Grünner vun den Panafrikanismus. He möök ut sien Land ene Diktatur na kommunistisch Vörbild. 1966 müss he na’t Butenland gahn, wiel dat en Putsch tegen hem geev. Dat Land harr to de Tiet, wohrschienlich sientwegen, Problemen in’t Rebeet vun de Weertschap.
Mann
Börger von Ghana
Politiker
Boren 1909
Storven 1972 |
3347 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Yen | Yen | De Yen is siet 1871 dat offizielle Müntteken vun Japan. De internatioonaale Schrievwies mit "y" is wiels dat inst so in de latiensche Schrift schreven warr.
De Ünnerenheeden sün Sen un Rin (10 Rin = 1 Sen). Dat sünd vandage kene Münten, män ener rekent domit.
En Euro is circa 140 Yen.
Yen-Münten:
1 Yen
5 Yen
10 Yen
100 Yen
500 Yen
Yen-Banknoten:
1000 Yen
2000 Yen
5000 Yen
10000 Yen
¥ is dat internatioonale Symbol för de Yen.
Müntteken
Japan |
3348 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Grootbritannien | Grootbritannien | Grootbritannien is ene europääsche Insel in dat Vereenigte Königriek vun Grootbritannien un Noordirland. Navers sünd Irland un de Isle of Man. De Delen vun Grootbritannien sünd England, Schottland un Wales.
Geographie
Städer
London
Birmingham
Manchester
Glasgow
Edinburgh
Cardiff
! |
3349 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Krakowiaken | Krakowiaken | De Krakowiaken (poolsch:Krakowiacy) sünd en ole poolsche Stamm in Krakau in Lüttpolen un de Öörd bi Krakau. In’n Süüden vun de Krakowiaken sünd de Goralen, oosten vun de Krakowiaken sünd de Lasowiaken un westen vun de Goralen sünd de Slesiers.
Polen
Volksgrupp |
3350 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kujawier | Kujawier | De Kujawier (poolsch: Kujawiacy) sünd een poolsche Stamm vun uns Tied, de een vun de eerste poolsche Stämm weer. De meeste Kujawier läwt in Kujawien, wat vandage to de Bezirk Kujawien-Pommerellen höört. De gröttste Städer in Kujawien sünd Bydgoszcz (Bromberg), Toruń (Thorn) un Inowrocław (Hohensalza).
De Kujawier snackt up't Land deelwies noch hör Dialekt Kujawisch. En bekannt Woort, wat sück vun dat Poolsche ünnerscheeden deiht, is dat Woort He (poolsch: Tak, in düütsch: Ja).
Polen
Volksgrupp |
3351 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kurpen | Kurpen | De Kurpen weern een vun de eerst poolsche Volksstämm. Se läwt in Kurpien, en Deel vun de Ossen vun Polen an de Narew un de Bug. Kurpien hett ene Grenz mit Masuren un höört to de Woiwodschop Masowien. Ostrołęka is mit circa 50 000 Inwahners de gröttste Stadt in Kurpien.
Polen
Volksgrupp |
3352 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Podhalen | Podhalen | De Podhalen sünd en ole poolsche Stamm, de ok een vun de Stämm weer, de dat poolsche Volk gründt hebben, in de poolsche Bargregioon Podhalen an de Grenz to de Slowakei. Zakopane is de gröttste Stadt in Podhalen. Podhalen höört vandage to de Bezirk Lüttpolen. De Stamm warrt as Deelstamm de Goralen torekent.
Polen
Volksgrupp |
3353 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Polasier | Polasier | De Polasier weern een vun de Stämm, de de poolsche Natschoon grünnt hebbt. De Polasier leeven in Polen twüschen Masuren un Masowien in Podlachien in de Noordoosten vun Polen, an de Grenz to Wittrussland un Litauen üm Suwałki (Sudauen).
Polen
Volksgrupp |
3354 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Pund | Pund | Pund heet dat Müntteken in Grootbritannien un Noordirland, in Zypern, Ägypten, Syrien un Libanon, Gibraltar, Guernsey, Jersey, Saint Helena, de Falkland Islands un de Isle of Man. All disse Länner hebbt ehr egen Pund. Dat italieensche Woort för Pund is lira; de Müntteken vun de Törkie un dat Müntteken vun Malta heet Lira. In Grootbritanniern is dat Müntteken pound sterling(Pund Sterling). Dat Pund Sterling is dat tweetwichtigste Müntteken in Europa. Dat kann sien dat Grootbritannien un Noordirland in enige Johr de Euro as Müntteken hett. Dat Pund Sterling ward dor de Bank of England kontrolleerd. Dat Pund Sterling kann ok mit GBP, L un £ tekent warrn.
Grootbritannien
Müntteken |
3355 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Saint%20Helena | Saint Helena | Saint Helena is en Insel wiet vör Westafrika. De Insel hett ruchweg 7000 Inwahners. Napoléon Bonaparte weer hier vun Oktober 1815 bet to sienen Dood an’n 5. Mai 1821 in’t Exil. Saint Helena is keen Deel vun’t Vereenigte Königriek vun Grootbritannien un Noordirland, man ok nich ganz sülvstännig. De meesten Lüüd hier sünd vun afrikaansche Herkumst. De meesten Christen op de Insel sünd Protestanten. Dat Geld op Saint Helena is dat Saint-Helena-Pund. De Hööftstadt is Jamestown, wat minder denn 1000 Inwahners hett.
Eiland
Saint Helena
Atlantik |
3358 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hollandsch | Hollandsch | Hollandsch is de Hööftdialekt vun de Nedderfrankschen Spraken. Waterlandsch is een vun de söven Subdialekten. Hollandsch Platt warrt in Zuid-Holland, Noord-Holland, Seeland un Fryslân snackt. In Utrecht warrt villicht en anner Platt snackt, män in Rotterdam un Amsterdam nich.
Spraakvarietät
Nedderfranksch |
3359 | https://nds.wikipedia.org/wiki/West-Fl%C3%A4%C3%A4msch | West-Fläämsch | West-Fläämsch (up Nedderlannsch un Fläämsch West-Vlaams) is en Dialekt vun de Nedderlannsche Spraak in Belgien, de Nedderlannen un Noordfrankriek. West-Flannern in belgisch Flannern is dat Rebeet, wo de meisten Lüde leevt, de düssen Dialekt snacken doot. Ok in'n franzööschen Deel vun Flannern (Bezirk Nord) warrt dat snackt. In de Nedderlannen warrt dat blots in Delen vun Seeland sproken.
West-Fläämsch un Seelannsch-Fläämsch un Seelannsch sünd de Subdialekten. De Dialekt is de to't Medelnedderlannsche ähnelkste Dialekt.
Spraakvarietät
Nedderfranksch |
3360 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Utrechts-Alblasserwaards | Utrechts-Alblasserwaards | Utrechts-Alblasserwaards is en Subdialekt vun'n Hollandschen Dialekt vun de Nederlannsche Spraak.
Disse Dialekt ward in de Nedderlannen süden vun't Iesselmeer snackt. Ähnelk is de Südgeldersche Dialekt. Ok ene Grenz to't Utrechts-Alblasserwaards hett de Dialekt Brabants vun de nederlannsche Spraak un de Neddersassische Dialekt Nedderlandsch-neddersassisch. Utrecht, ene vun de gröttste Steder in Holland is ene Stadt, wo disse Dialekt snackt ward.
Spraakvarietät
Nedderfranksch |
3365 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Domgymnasium%20Veern | Domgymnasium Veern | Dat Domgymnasium Veern (Afkörten: Dog) is ene vun de öllste Scholen in Neddersassen.
Dat Gymnasium in Veern bi de gotische Dom worr vör 1002 as Latienschool gründ’t. De Ünnerricht funn bit 1578 vermootlich direkt in’n Dom statt. De Direkter is Dorothea Blume.
Schoolbaas
–1743: Heidtmann
1743–1778: Johann Kolle
1778–1794: Johann Christian Meier
1794–1815: Johann Georg Schilling
1816–1833: Ernst Ludwig Cammann
1833–1871: Hermann Gottlob Plaß
–2008: Clemens-August Borgerding
2008–2017: Detlev Lehmann
2018–: Dorothea Blume
Weblenken
Websteed vun de School (hoochdüütsch)
Gymnasium
Landkreis Veern |
3368 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Buckminster%20Fuller | Buckminster Fuller | Richard Buckminster Fuller (Ökelnaam Bucky; * 12. Juli 1895 in Milton, Massachusetts, USA; † 1. Juli 1983 in Los Angeles, Kalifornien) weer ein US-amerikaanische Architekt, Konstrukteur, Designer un Schriewer.
Buckminster Fuller is dor sien Domes oder geodätischen Kuppeln beröhmt worrn.
Buckminster Fuller mek siene Buwarken nich as Kunst, män as Technik.
Noh hem worr dat C-Isotop Fulleren nannt, wiels dat ene ähnelke Förm as Kuppelbuten hett.
Böker
Die Aussichten der Menschheit (1968 by Edition Voltaire, Berlin)
Bedienungsanleitung für das Raumschiff Erde (1969, översett 1973 Rowohlt Verlag, ISBN 90-5705-015-3)
Erziehungsindustrie (1970 by Edition Voltaire, Berlin)
Konkrete Utopie (1974 Econ Verlag, ISBN 3-430-12994-X)
Grunch - Raubzug der Giganten (1985, Verlag für aussergewöhnliche Publikationen, ISBN 3-922367-15-1)
Cosmography (1992, posthum)
Fuller, Richard Buckminster
Fuller, Richard Buckminster
Fuller, Richard Buckminster
Fuller, Richard Buckminster
Boren 1895
Storven 1983 |
3369 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Vincent%20van%20Gogh | Vincent van Gogh | Vincent van Gogh (* 30. März 1853 in Zundert; † 29. Juli 1890 in Auvers-sur-Oise) weer en nedderlandsche Kunstmaler un Tekner. He is een vun de beröhmteste Malers ut de Nedderlannen, ok wenn dat in sien Tiet anners weer.
1886 trock Van Gogh na Paris, woans he de Impressionismus kennen leerde. He leevt bi sien Broder Theo, de Koopmann för Kunst weer. 1888 gung he noh Arles in de Provence to wahnen, in de Süden vun Frankriek. In siene Kunst harr he vele Farven. Van Gogh leevde in Arles ene Tiet lang tosamen mit Paul Gauguin, en franzöösche Moler. Bi ene Striederie sneed he sik en Ohr af. Van Gogh harr groate psychische Problemen un warr denn opnommen in en Krankenhuus in Saint-Rémy-de-Provence. 1890 trock he ut de Kliniek, üm in Auvers-sur-Oise bi Paris te wahnen. De 27. Juli 1890 schott Van Gogh sik in de Borst. He starv twee Dagen later.
Weblenken
Vincent van Gogh: Biller un Breven (engelsch)
Maler
Tekner
Mann
Börger von de Nedderlannen
Landschapsmaler
Boren 1853
Storven 1890 |
3375 | https://nds.wikipedia.org/wiki/George%20W.%20Bush | George W. Bush | George Walker Bush (* 6. Juli 1946 in New Haven, Connecticut, USA) is en US-amerikaanschen Politiker vun de Republikaners. He weer vun 2000 bit 2009 de 43. Präsident vun de USA. Sien Vader, George Herbert Walker Bush weer vun 1989 bet 1993 Präsident.
Bush woss in Texas as Deel vun ene riek Familie op. Vun 1964 bet 1968 studeer he an de Yale-Universität in sien Gebortsstadt New Haven. He müss nich no de Vietnam-Orloog gohn.
He drunk veel Alkohol, män dat warr ännert, wiels he 1986 to de Methodistenkark bekehrt warr.
1995 warr he Gouverneur vun Texas.
In siene Amtstied as Präsident weren an den 11. September 2001 de Al Qaida-Anslag op dat World Trade Center in New York (Terroranslääg vun den 11. September 2001).
George W. Bush hett in vele Länner en slecht Ansehn, wiels he en Krieg tegen de Taliban in Afghanistan un ok en Krieg tegen den Irak vun Saddam Hussein maakt hett, ofschoonst he keen Mandat vun de UNO kregen hett.
Mann
Börger von de USA
Politiker (USA)
Republikaansch Partei (USA)
Gouverneur (USA)
Boren 1946 |
3377 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Paul%20C%C3%A9zanne | Paul Cézanne | Paul Cézanne (* 19. Januar 1839 in Aix-en-Provence; † 22. Oktober 1906 in Aix-en-Provence) weer en okzitaansche Maler. Sien Warken sünd moderner denn de Biller vun anner Molers vun de Tiet. Dat warrt seggt dat he al enige Elementen vun de Kubismus harr.
Cézanne warr in Aix-en-Provence boren. Do warr he Fründ vun Émile Zola. Cézanne studeerde Juristeree. 1862 gung he tosamen mit Zola nao Paris. In Paris keem he in Kontakt mit de Impressionisten. In 1863 exposeerde he op de Salon des Refusés in Paris.
In 1869 leerde he Hortense Fiquet kènnen, de ok in de Molerie an’t Wark weer. Mit ehr leevt he in de Düütsch-Franzöösche Oorlog int Dörpke l’Estaque bi Marseille. Sien Söhn Paul worr 1872 geboren in Paris. In dat sülve Johre weer he an’t Wark mit Camille Pissarro in Auvers-sur-Oise. Hier lehrde he ok Vincent van Gogh kennen.
Van 1897 gung Cézanne permanent in Aix-en-Provence to wahnen. De 22. Oktober 1906 starf Paul Cézanne in Aix.
Literatur un nee Medien
Cézanne in Sülvsttüügnissen
Paul Cézanne: Über die Kunst, Gespräche mit Gasquet. Herausgegeben von Walter Hess, in: Rowohlts Klassiker der Literatur und der Wissenschaft, hrsg. von Ernesto Grassi, Rowohlt Verlag Hamburg 1957; Mäander Kunstverlag, Mittenwald 1980, ISBN 3-88219-058-2 (Joachim Gasquet: Cézanne. 1921)
Paul Cézanne: Briefe. Herausgegeben von John Rewald, Diogenes Verlag, Zürich, 1962; Taschenbuchausgabe 3. Aufl. 2002, ISBN 3-257-21655-6
Gespräche mit Cézanne. Herausgegeben von Michael Doran, übersetzt von Jürg Bischoff, Diogenes Verlag, Zürich, Neuausgabe 1998, ISBN 3-257-21974-1
Sekundärliteratur
Götz Adriani: Paul Cézanne – Leben und Werk (C. H. Beck Wissen in der Beck´schen Reihe), C. H. Beck Verlag, München 2006, ISBN 978-3-406-54690-7.
Götz Adriani: Cézanne Gemälde, DuMont Buchverlag, Köln 1993, ISBN 3-7701-3088-X
Götz Adriani: Cézanne Aquarelle, DuMont Buchverlag, Köln 1982, ISBN 3-7701-1346-2
Kurt Badt: Die Kunst Cézannes, Prestel Verlag, München 1956
Felix A. Baumann, Walter Feilchenfeldt, Hubertus Gaßner: Cézanne. Aufbruch in die Moderne. Hatje Cantz Verlag, Stuttgart 2004, ISBN 3-7757-1487-1
Ulrike Becks-Malorny: Cézanne, 1839–1906. Wegbereiter der Moderne. Taschen Verlag, Köln 2007, ISBN 978-3-8228-5583-6
Kai Buchholz: Die Kunsttheorie Paul Cézannes und ihr Entstehungshintergrund. In: Zeitschrift für Ästhetik und allgemeine Kunstwissenschaft. 44 (1999). S. 85–102
Paul Cézanne, Felix A. Baumann, Evelyn Benesch, Walter Feilchenfeldt: Cézanne – Vollendet – Unvollendet, Hatje Cantz Verlag, Zürich 2000, ISBN 3-7757-0878-2
Hajo Düchting: Cézanne. (Prestel Art Guide). Prestel Verlag, München 2004, ISBN 3-7913-3201-5
Peter Handke: Die Lehre der Sainte-Victoire. Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1980, ISBN 3-518-37570-9
Heinz-Georg Held: DuMont Schnellkurs. Cézanne. Die Entstehung der modernen Kunstbetrachtung. DuMont Literatur und Kunst Verlag, Köln 2006, ISBN 978-3-8321-7677-8
Peter Kropmanns: Cézanne. Eine Biographie. Philipp Reclam jun. Verlag, Stuttgart 2006, ISBN 978-3-15-010610-5
Kurt Leonhard: Cézanne. Rowohlt Verlag, Reinbek, 13. Aufl. 2003, ISBN 3-499-50114-7
Michael Lüthy: Relationale Ästhetik: Über den 'Fleck' bei Cézanne und Lacan, in: Blickzähmung und Augentäuschung. Zu Jacques Lacans Bildtheorie, hrsg. von Claudia Blümle und Anne von der Heiden, Zürich/Berlin 2005, S. 265–288, ISBN 3-935300-80-8
Jean-François Lyotard: Das Elend der Philosophie. Passagen-Verlag, Wien 2004, ISBN 3-85165-551-6
Rainer Maria Rilke: Briefe über Cézanne, Insel Verlag, Frankfurt/Main, 7. Aufl. 2005, ISBN 978-3-458-32372-3 Die Auswahl wurde von Rilkes Frau Clara erstmals 1952 zusammengestellt.
Ambroise Vollard: Paul Cézanne. Gespräche und Erinnerungen, übersetzt von Margaretha Reischach-Scheffel. Diogenes Verlag, Zürich, 5. Aufl. 2002, ISBN 3-257-21749-8
Angela Wenzel: Paul Cézanne – Ein Leben für die Malerei. Prestel Verlag 2005, ISBN 3-7913-3295-3
Warkverteken:
Adrien Chappius: The Drawings of Paul Cézanne – A Catalogue Raisonné. Zwei Bände, Thames and Hudson, London 1973, ISBN 0-500-09088-2
John Rewald: Paul Cezanne – The Watercolours: A Catalog Raisonné. Thames and Hudson, London 1983, ISBN 0-500-09164-1
John Rewald: Paintings of Paul Cezanne – A Catalogue Raisonné. Zwei Bände. New York 1996, ISBN 978-0-8109-4044-4. De Warkverteken sünd en Erweiterung vun de Version vun Lionello Venturi van 1936, de sien Archiv nah sien Dood John Rewald övergeven wurr.
Cézanne im Kriminalroman:
Peter Mayle: Cézanne gesucht!. Goldmann Verlag, München 2000, ISBN 978-3-442-44568-4
Barbara Pope: Im hellen Licht des Todes. List Verlag, Berlin 2008, ISBN 978-3-548-60832-7
Film
Janice Sutherland: Three Colours Cézanne, Dokumentation auf CD, 55 Min., Arthaus Musik GmbH 2008 (BBC 1996), ISBN 978-3-939873-05-1
Maler
Mann
Kubismus
Börger von Frankriek
Landschapsmaler
Boren 1839
Storven 1906 |
3380 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tweete%20Weltkrieg | Tweete Weltkrieg | De Tweete Weltkrieg weer de tweete up global Ebene führt Krieg vun sämtlich Grootmächte vun dat 20. Johrhunnert un stellt den bitlang gröttsten un verheerendsten Konflikt in de Minschheitsgeschichte dor. De Krieg düer van 1939 bit 1945. In' Kriegsverloop hebbt sück twee militärisch Allianzen bildt, de as Assenmächte un Allieerte betekent wurrn. Unmiddelbor weern över 60 Staaten an' Krieg direkt oder indirekt bedeeligt, över 110 Million Minschen stunnen ünner Wappen. De Opfertallen swanken afhängig vun de Born tüschen 60 un 70 Million Dooden. De Tweete Weltkrieg wurr ünner annern dör den Holocaust, Kriegsverbreken, Flachenbombardements un den eersten Bruuk vun Atomwappen kenntekent.
Groff Översicht
As Datum vun den Kriegsbeginn wurrd mit överwiegend Övereenstimmen de 1. September 1939 nömmt: de Dag vun den Överfall vun de Wehrmacht up Polen. Eenig Warken führen den Anfang vun de Mandschurei-Krise an' 18. September 1931 as Vörbedingen för den Pazifikkrieg as asiaatschen Kriegsschauplatz oder den 7. Juli 1937 an, „nachdem die japanische Armee sich gewaltsam Zugang zu der chinesischen Garnisonsstadt Wanping süüdwestlich von Peking verschafft hatte“ un de Konflikt wurr immer schlimmer. Een anner These beschrifft dat eegenstännig Entstahn vun en europäischen un en asiaatsch Kriegsschauplatz, de beid 1941 in en globalen Konflikt münnen deen.
Bit Midden 1941 wurr de noch up Europa beschränkte Konflikt vun de Wehrmacht meest blots as Eroberungskrieg führt. Nah Polen wurr in kört, konzentreert führt Feldtüüg Däänmark, Norwegen, Belgien, de Nedderlannen, Luxemborg, de Grootdeel vun Frankriek, Jugoslawien un Grekenland erobert un besett. De Rebeeden wurrn deels in't Düütsch Riek ingleedert, deels mit vun dat Düütsch Riek afhängigen Regeeren beherrscht. De besett Rebeeden wurrn wertschaplich utbeut, Jöden, Oppositschonelle un Lüüd, vun de man annehm, dat se Wedderständler tegen den Natschonalsozialismus weern, wurrn plaanmäßig verschleppt, to Dwangsarbeit herantrucken un ümbrocht. Grootbritannien weer vun de Kapitulatschoon vun Frankriek (22. Juni 1940) bit to'n düütschen Angreep up de Sowjetunion (22. Juni 1941) Düütschland eenzig verbleeven europäisch Kriegsgegner. Dit Dörhollen vun de Briten, dat vun Churchill sien Standfestigkeit tegenöver Hitler anführt wurr, weer vun groot, woll entscheeden Bedüüden för den Verloop vun den Tweeten Weltkrieg. Dat natschonalsozialistisch Düütsch Riek führ den Krieg gegen de UdSSR as en Vernichtungskrieg. Hitler gellt dorbi as drievend Kraft. All in Mein Kampf harr he de Vörstellen vun de Eroberung vun „Lebensraum im Osten“ wiederentwickelt, indem he de mit Sozialdarwinismus, Rassenideologie, Antisemitismus un Antibolschewismus verknütten dee. Immer weer hett he betoont, dat he Osteuropa bit to'n Ural as Ergänzungs- un Siedlungsruum för en künftig „Großgermanisches Reich“ begriepen dee. De gröttste Deel vun Kamphandlungen vun den Tweeten Weltkrieg funn an de düütsch-sowjetsch Front, de gröttste Deel vun Kriegsverbreken achter disse Front statt. De Rood Armee kunn den Vörmarsch vun de Wehrmacht in' Winter 1941/42 kört vör Moskau eerstmals anhollen. Nahdem de Rood Armee in' Winter 1942/43 en wiederen Vörmarsch bi Stalingrad stoppen kunn, hett se de düütsch Wehrmacht ansluutend so nah un nah in dat Düütsch Riek trüggdrängt. Mit Dörhollensbefehlen dreev de politisch un militärisch Führung de düütsch Truppen noch in dat Fröhjohr 1945 in en sinnlosen Kamp, wordör up beid Sieden noch Hunnertduusende vun Minschen oppert wurrn. Am 8. Mai 1945 (VE-Day) is denn de bedingungsloos Kapitulatschoon vun de Wehrmacht in Kraft treden, de Krieg in Europa weer dormit to Enn'. Nah dat Enn vun den Tweeten Weltkrieg steeg de Sowjetunion neben den USA in den Rang vun en Supermacht up.
Mit den Kriegsinträe vun dat Königriek Italien an de Siet vun dat Düütsch Riek in’ Juni 1940 wurr ok Noordafrika to’n Kriegsschauplatz. Italieensch Truppen mussen in Ägypten gegen britisch Verbände düchtig Verluste hennehmen un verloren de Kontroll över Oostafrika. Dat af Februar 1941 an de Kämpen bedeeligt Düütsch Afrikakorps kunn woll de Nedderlaag vun de Assemächte in Noordafrika uphollen, aber nich afwennen. In’ November 1942 sünd anglo-amerikaansch Truppen in Noordafrika land un hebbt de düütsch un italieensch Truppen in Tunesien to de Kapitulatschoon dwungen (Mai 1943). Nah Lannen up Sizilien (Juli 1943), in de Normandie (Juni 1944) un in Süüdfrankriek (August 1944) hebbt US-amerikaansch, britisch un franzöösch Truppen ok in Kontinentaleuropa en Landkrieg gegen de Truppen vun de Wehrmacht führt. Italien stunn af Oktober 1943 offiziell up de Siet vun de Allieerten. Af Oktober 1944 drungen allieerte Truppen up dat Rebeet vun dat Düütsch Riek vör, wo US-amerikaansch Truppen an’ 25. April 1945 an de Elv up sowjeetsch Truppen stött sünd.
Nah den japaanschen Angreep up Pearl Harbor hebbt de USA an’ 8. Dezember 1941 dat Kaiserriek Japan den Krieg verkloort un de Konflikt wurr to’n Weltkrieg, as Hitler an’ 11. Dezember 1941 wedderum den USA den Krieg verkloort hett, ofschons he dorto nah den Dreemächtepakt nich verplicht weer. De UdSSR bleev nah dat Neutralitätsafkommen van 13. April 1941 tegenöver Japan vöreerst neutral. In de Arcadia-Konferenz (Dezember 1941/Januar 1942) wurr de Swoorpunkt vun de US-amerikaansch un britisch Kriegsanstrengungen up dat Bekämpen vun dat Düütsch Riek leggt, kört „Germany first“-Strategie. De US-Rüstungsindustrie hett in Rekordtiet nee Scheep för de Pazifikflotte vun de US-Navy baut, de af Midden 1942 in kombineert See-Luftschlachten de japaansch Marine swoor Verluste tofügen kunn. Japaansch Truppen harrn bit dorhen Hongkong, Britisch-Malaya, de Philippinen, Deelen vun Burma, Niederländisch-Indien un Deelen vun Neeguinea erobert. Thailand wurr vun Indochina ut besett un to de Kriegsverkloren an de USA dwungen. Nah de Slacht um Midway Anfang Juni 1942, in de de japaansch Marine veer vun hör söss groot Floogtüchdräger verlor, weer de japaansch Överlegenheit in’ See-Luft-Krieg braken un de Wennen in’ Pazifik-Krieg intreden. Bit 1945 hebbt sück de US-Truppen in’ Toog vun de so nömmt Island Hopping immer dichter an de veer Hööfteilannen vun Japan rankämpt, wobi aber groot Deelen vun Süüdoostasien wiederhen vun japaansch Truppen besett bleven. Vun Tinian ut sünd denn de beid Bomber start, de de twee Atombomben in’ August 1945 up Hiroshima un Nagasaki afsmeeten hemm. An’ 2. September 1945 gung de Tweete Weltkrieg mit de Kapitulatschoon vun Japan to Enn’.
In den Johren nah den Tweeten Weltkrieg hebbt sück de Allieerten in de vun de UdSSR un de USA führt Machtblocken upspulten un de Ära vun den Kollen Krieg fung an.
Vörgeschichte
In de Johren siet 1920 bit to dat Enn' vun den Tweeten Weltkrieg keem in wiet Deelen vun Europa de Faschismus bzw. de Rechtsextremismus tonehmend to politisch Macht. In Italien reet Benito Mussolini all 1922 mit den Marsch up Rom de Macht an sück. In Düütschland weer de Natschonalsozialismus siet 1930 to en Massenbewegen heranwussen. An' 30. Januar 1933 wurr hör un hör rechtskonservativ Verbündeten de politisch Macht övergeven: Adolf Hitler wurr vun Riekspräsident Paul von Hindenburg to'n Riekskanzler nömmt. He hett denn ut Natschonalsozialisten un Düütschnatschonale Volkspartei dat Kabinett Hitler bild.
De Revision vun de internatschonal Ordnung nah den Versailler Verdrag, all en Teel vun fröhere düütsch regeeren, hörr to dat Programm vun de Natschonalsozialisten un hör Verbündeten. Mit de 1935 vulltrucken Weddervereenigung vun dat Saarrebeet mit dat Düütsch Riek, den Inmarsch in dat entmilitariseert Rhienland 1936, den „Ansluss“ vun Öösterriek un dat Aftrennen vun dat Sudetenland vun de Tschechoslowakei in dat Münchner Afkommen 1938 wurrn de beid eerst Teelen wietgahnd erfüllt. Begünstigt wurr dat dör de britisch un franzöösch Appeasement-Politik, de up en freedlich Verständigung mit dat natschonalsozialistisch Düütschland afteelen dee. Sülvst nah den Inmarsch in de so nömmt Rest-Tschechei in' März 1939 geev dat blots Proteste up britisch un franzöösch Siet. Kört dorup geev Litauen ünner den Druck vun de Verhältnisse dat Memelland an Düütschland torüch, de Slowakei wurr en eegen Staat un dör en Schuulverdrag eng an Düütschland bunnen. Grootbritannien un Frankriek wullen dat düütsch Expansionsstreven ingrenzen un hebbt Polen en Garantieverkloren geeven, de kört Tiet later in en förmliches Bündnis ümwannelt wurr.
All 1936 greep Italien, dat engere Beziehungen to dat Düütsch Riek plegen dee, Äthiopien an un hett an 7. April 1939 Albanien annekteert.
In Spanien hebbt sück van 1936 bit 1939 in' Spaanschen Börgerkrieg en hööftsächlich dör Republikaner, Sozialisten un Kommunisten führt Volksfrontregeeren un Anhänger vun en dör General Francisco Franco führt Militärrevolte bekämpt. De Sowjetunion un tonächst ok de franzöösch Volksfront hebbt an de „Volksfront“ Wappen un Kriegsmaterial leefert, wiels Italien un Düütschland de Truppen vun de Natschonalisten ünner Franco stütten deen. De düütsch Regeeren hett to dissen Zweck de Legion Condor un de italieensch de Corpo Truppe Volontarie (CTV) henschickt, de entscheeden to den Sieg vun den Franquismus bidragen hebbt.
De japaansch Expansionspolitik fung in de 1930er Johren an, as de Infloot vun de militärisch Führung up de kaiserlich Regeeren immer starker wurr. Japan versunn sück as Schuul- un Ordnungsmacht, de dorto vösehn weer, de anner ostasiaatsch Völker to beherrschen. De Rohstoffvörkommen un dat Reservoir an Arbeitskräften, dat de Nahberlänner harrn, sullen de japaansch Weertschap togoot kommen. Dat Hööftinteresse gullt tonächst de Republik China, deren stark industrialiseert Region Mandschurei all 1931 annekteert un to dat Protektorat Mandschukuo verkloort wurr. As Reaktschoon up de internatschonal Proteste is Japan 1933 ut den Völkerbund uttreden. Ende 1936 hebbt Düütschland un Japan den Antikominternpakt slooten. Midden 1937 fung Japan den Tweeten Japaansch-Chinesischen Krieg an.
In' August 1939 hebbt Düütschland un de Sowjetunion överraschend en Nichangreepspakt slooten, de later „Hitler-Stalin-Pakt“ nömmt wurr. In en geheim Tosatzprotokoll vun de Pakt wurrr dat Updeelen vun Europa in geographisch nipp un nau betekent, aber ansonsten nich dichter beschreeven „Interessensphären“ beslooten. Letztlich leep dat up dat Updeelen vun Polen tüschen Düütschland un de Sowjetunion as ok de eensiedig Erobern un Besetten vun wiederen Rebeeden (ünner annern vun de baltischen Staaten un Finnland) as ok groot Deelen vun Rumänien dör de UdSSR herut.
Kriegsteelen un -führen vun de Grootmächte
De Mögelkeit, dat en umfaaten Krieg intreden kunn, wurr vun de Grootmächte inkalkuleert, so dat se entsprekend Vörbereiten drapen deen. Dorto hörrn bispeelslwies de Vörhollen un Upstocken vun kriegswichtig Ressourcen un Göder as ok dat Utdehnen vun Zivilschuulprogrammen.
Assenmächte
Düütschland
In’ europäischen Kontext weer de Tweete Weltkrieg en vun dat natschonalsozialistisch Düütschland utlöst Roof-, Eroberungs- un Vernichtungskrieg mit dat langfristig Teel, en nich antogriepen düütsch Grootriek ut eroberten un afhängig Rebeeden to schaffen. Dat vun Anfang an utkeeken Teel weer en düütsch Weltmachtstellung un de „rassisch Neeordnung vun den [europäischen] Kontinent“. Dorbi hebbt sück klassisch machtpolitische mit rassenideologisch Motiven vermischt. Dorto hebbt up de een Siet de Gewinnung vun „Levensruum in’ Osten“ mit Umsiedlung oder Vernichtung vun de dor leven, as „rassisch minnerwertig“ ansehn, vörwiegend slawisch Völker tellt, un up de anner Siet de „Endlösung vun de Jödenfraag“, dat Tarnwoort för de Vernichtung vun de europäisch Jöden. Beid weer mitnanner verbunnen dör de antisemitische Vörstellung vun en „jöödschen Bolschewismus“ as Deel vun en Verswörung vun dat „Weltjödendom“, de in Gestalt vun de Sowjetunion de Levensgrundlagen vun de „arisch Rass“ un de dör de repräsenteert europäisch Zivilisatschoon bedrohen dee.
Nah den Willen vun de natschonalsozialistisch Führung sull de Volksgrupp vun de Slawen den Düütschen ünnerworfen un dat eroberte Osteuropa vun düütsch Siedlers, so nömmt Wehrbuern, nutzbar maakt wurrn. Nah de Vernichtung vun hör Elite sullen de slawisch Völker för immer en Reservoir an ungebildeten un gehorsamen Land- un Hülpsarbeiter stellen. De erobert Sowjetunion sull in verscheeden Rebeeden ünner de Leitung vun Riekskommissaren updeelt wurrn. Blots Wittrussen, Ukrainer un baltisch Völker wurrn as levenswert Völker instuuft, aber gull nah de Wöör vun Alfred Rosenberg, „dem Russentum werden sicher sehr schwere Jahre bevorstehen“.
De düütsch Strategie seech de Gebruuk vun en politisch un tietlich begrenzt Gelegenheit to en strategisch Offensive vör un hett dat ünner de Beteken „Blitzkrieg“ loopen laaten. Se droog militärisch, rassisch-hegemoniale, wertschaplich un diplomatisch Tüüg. In militärisch Hensicht seech de Blitzkrieg en gau un grooten Ruumgewinn, um de sück afteken Överlegenheit vun de gegnerisch Rüstung tovörtokommen. Dormit stell disse Strategie en spezielle Utpräägung vun den Bewegungskrieg in Kombinatschoon mit de Entscheedensslacht dor, de up de düütsch Erfohrungen in den Eersten Weltkrieg torüch greep. In wertschaplich Hensicht sull se de Ressourcen schonen, um de Industriekapazitäten nich to Ungunsten vun de Konsumwertschap to belasten. Bi de düütsch Bevölkerung sull nümms untofreeden ween dör en mögelk materiell Verknappung. To de Konsolidierung vun de „Heimatfront“ un in’ Sinn vun en optimal Gebruuk vun der eroberten Kapazitäten wurr en Tweefrontenkrieg tonächst verhinnert. Dartens sull dat Utplünnern vun de besett Territorien, vör allen in Ostmittel- un Osteuropa, de Slaveree vun hör Bewahners togunsten vun dat Düütsch Riek un sien „arisch“ Bevölkerung dat Wohrmaken vun de rassisch motiveerten Hegemonialvörstellungen vun den Natschonalsozialismus verwirklichen. Dat diplomatisch Gewinnen vun europäisch un butereuropäisch Verbündeten sull disse Hegemonialstellung afsekern, vör allen in’ Henblick up de plaant oder verwacht Utnannersetten mit de „Flögelmächten“ USA un Sowjetunion.
De Revanchismus, dat Upregen över den Versailler Verdrag, besünners de hart un as ungerecht vörkommen Reparatschonsforderungen, de siet 1931 nich mehr erhoben wurrn, as ok de eensiedig Schuldtowiesen an de Middelmächte, funnen sück in wiet Deelen vun de düütsch Bevölkerung weer. De Revision vun den Versailler Verdrag un de Trüggkehr vun dat Düütsch Riek in den Krink vun de Grootmächte weer immer mit besünnern Nahdruck vun de düütsch Generalität, den monarkistisch un antirepublikaansch gesinnten Deel vun dat düütsch Börgerdom un de wertschaplich Elite anstreevt wurrn. För de Natschonalsozialisten weer dat aber blots en Deelstreckenteel.
In sien geheimen Denkschrift to’n Veerjohresplan hett Hitler in’ August 1936 fordert, dat de Insatzfähigkeit vun de düütsch Armee un de Kriegsfähigkeit cun de Wertschap binnerhalv vun veer Johr hertostellen weern, um en kriegerische „Erweiterung des Lebensraumes bzw. der Rohstoff- und Ernährungsbasis“ för dat Düütsch Riek to recken. Dorför hett he twee ünnerscheedlich Szenarien beschreeven: Dat Eerste sull bit 1944/45 bi ungünstig politisch un militärisch Entwicklung, dat letzte bit 1941/42 bi entsprekend beter Utsichten reckt wurrn. An’ 5. November 1937 hett he vör de düütsch militärisch un butenpolitisch Führenskräften sien Kriegsteelen, nauer betekent, de sück in de Hoßbach-Daalschrift finnen dooht.
Japan
Siet sien Moderniseeren in' Toog vun de Meiji-Restauratschoon 1868 harr dat japaansch Kaiserriek en territorial Utdehnen up den asiaatschen Kontinent anstreevt, de hüm vör allen för dat Sekern vun wichtig Rohstoffen deenen sull. Sien Bemühungen hebbt sück besünners up China konzentreert, das vun Japan upgrund sien wertschaplich un binnenpolitsich Situatschoon as swaak ansehn wurr. Vun en expansiv Dynamik Moot kregen, de mit den Verdrag vun Tientsin anfung, sück dör den Sieg in' Russisch-Japaanschen Krieg fortsetten dee un den Tipp tonächst in dat Besetten vun de Mandschurei harr, hett Japan de tonehmen Spannungen in Europa as Gelegenheit sehn, den wassen Infloot vun de USA in tomööt to treden. To de geostrategisch Spannungen keemen de faken Inmischen vun de Strietkräfte in de Angelegenheiten vun de zivil Führung un en wesselsiedig kulturell Aversion tüschen breet Bevölkerungsschichten in Japan un den USA. Dat hett de Bundsregeeren vun de USA den ok dorto brocht, nahdem de Pazifikkrieg anfungen weer japaanschstämmig Amerikaner to interneeren.
Japan seech sück, ähnlich as dat Düütsch Riek in Europa, en sück in de Loop vun de Johren immer slechter wurrn strategisch Utgangslaag in Ostasien tegenöverstellt. Oorsaak weer vör allen sien bündnispolitische Isolatschoon. Den vörwiegend amerikaanschen Unwillen, de japaansch Utdehnen in de Region hentonehmen, hebbt sück China, de Sowjetunion un de Kolonialmächte anslooten. Konkret seech sück dat japaansch Kaiserriek in en veerfach geostrategischen Kontext bedroht. In' Osten weer dat de Pazifikflotte vun de USA, in' Norden de Sowjetunion. Ok en Mangel an Gegenwehr vun anner Grootmächte änner wenig an de latent Bedrohung dör China in' Westen as ok Australien, Neeseeland, Nedderlannsch-Indien un den Philippinen in' Süden. Se leegen up amerikaansch un britisch Marschrouten un weern wegen hör ruumlich Utdehnen as Operatschonsbasen to bruken.
Disse geostrategisch Utgangslaag hett de japaansch Führung, ähnlich as Düütschland, to en Mischung vun diplomatisch Instrumente mit en Bewegungskrieg brocht. Se hett dorher nah dat fehlslahn Vördringen up sowjeetsch Rebeet 1938/39 mit de UdSSR en Nichtangreepspakt afslooten. De Angreep vun de Kaiserlich Japaansch Marineluftstrietkraften up Pearl Harbor, deren Upbau angesichts vun de Inschränkungen dör dat Washingtoner Flottenafkommen qualitativ utricht weer, hett vör allen de Afsicht harrt, de Marine vun de USA mit hör tonehmend Rüsten en Slag vun strategisch Utmaat to versetten. Ok in Süüdoostasien sülvst hett sück Japan toeerst up dat Neutraliseeren vun konzentreert militärisch Ressourcen, bispeelswies de Ansammlung vun B-17-Langstreckenbombern up den Philippinen konzentreet un is up Australien vörrückt. De denn folgend umfangriek japaansch Inavsion vun Süüdoostasien deen to'n Eenen dorto, Rohstoffe, hööftsächlich Eerdööl, to beschaffen, un to'n annern, de USA den Nahschuufweg nah Australien aftosnieden.
Allieerte
An de Westfront hebbt de Kriegsplääns vun de Westmächte vörsehen, so as in' Eersten Weltkrieg ok, in' Wesentlichen dat Düütsch Riek dordör to schaden, indem man vör allen bombardeeren un de düütsch Wertschapskreisloop blockeeren wull.
Sowjetunion
De Sowjetunion hett de Lehren trucken, de sück ut dat düütsch Uprüsten to dat Ünnernehmen Barbarossa ergeven harrn. To Land sünd se den Bispeel vun de Heeresgrupp folgt, deren Karnstück mobile un swoor panzert Divisionen weern, un hebbt zentraal koordineert Luftflotten grünnd, de dör düütlich verbetert Informatschoonsfloot en teelricht Luftnahünnerstütten mögelk maken deen. Stalin hett nah den vörangahnd, politisch motiveerten Minneseeren vun dat Offizierskorps de operative Führung weer an en Flaggoffizier, Marschall Georgi Konstantinowitsch Schukow överdragen, de sien överdörsnittlich Kompetenzen de spoodriek Führung vun mehreren Millionen Mann mögelk maken dee.
Kriegsverloop in Europa
Vun den Angreep up Polen bit to de Nedderlaag vun Frankriek, September 1939 bit Juni 1940
In eenig Dorstellungen, aber geschichtswetenschaplich umstreeden, wurrd de Anfang vun den Tweeten Japaansch-Chineeschen Krieg an' 7. Juli 1937 as egentlich Anfang vun den Tweeten Weltkrieg angeven.
In de eersten Phase vun den Krieg hett Düütschland Polen (September 1939) as ok groot Deelen vun Skandinavien (vör allen April 1940) un vun Westeuropa (Mai/Juni 1940) erobert. Sünners de gau Nedderlaag vun Frankriek keem för de meest Minschen unverwacht, nich toletzt ok för Josef Stalin. Dennoch hett Hitler sien Hööftzteel, Grootbritannien ut den Krieg ruttohollen, to Upgaav to dwingen oder militärisch to besiegen, nich reckt. Dat wurr laatstens in' Oktober 1940 kloor. Grootbritannien bleev dat eenzig Land, dat vun' Anfang vun den Krieg an dörgahn hannelnsfähig Gegner vun Düütschland weer.
De düütsch Angreep up Polen 1939
Dat eerste unmittelbor Kriegsereignis weer de Angreep up Polen an' 1. September 1939, üm 4:45 Ühr.
De persönlich Anwiesen vun Hitler (Geheime Kommandosache Nr. 170/39) van' 31. August 1939 enthull folgende Passagen:
Der Angriff gegen Polen ist nach den für Fall Weiß getroffenen Vorbereitungen am 1.9.39 um 4 Uhr 45 zu führen. […] Im Westen kommt es darauf an, die Verantwortung für die Eröffnung von Feindseligkeiten eindeutig England und Frankreich zu überlassen. […] Eröffnet England und Frankreich die Feindseligkeiten gegen Deutschland, so ist es Aufgabe der im Westen operierenden Teile der Wehrmacht unter möglichster Schonung der Kräfte die Voraussetzung für den siegreichen Abschluss der Operation gegen Polen zu erhalten. […] Die von uns Holland, Belgien, Luxemburg und der Schweiz zugesicherte Neutralität ist peinlich zu achten. […] Die Ostsee ist gegen feindlichen Einbruch zu sichern. Die Entscheidung, ob zu diesem Zweck die Ostsee-Eingänge mit Minen gesperrt werden dürfen, trifft Ob. d. M. [Abk. für: Oberbefehlshaber der Kriegsmarine, Anm.] […] Die Kriegsmarine führt Handelskrieg mit dem Schwerpunkt gegen England. […] Die Angriffe gegen das englische Mutterland sind unter dem Gesichtspunkt vorzubereiten, daß unzureichender Erfolg mit Teilkräften unter allen Umständen zu vermeiden ist.|ref=
Dissen Angreep gung kien formale Kriegsverkloren vörut.
Um de Invasion vun Polen to rechtfertigen, hett de düütsch Siet mehrere Vörfälle vörtäuscht. De bekannteste is de vörtäuscht Överfall up den Senner Gleiwitz vun as poolsch Wedderstandskämper verkleedt SS-Liddmaate an' 31. August. Dorbi hebbt de in poolsch Spraak över Radio de Kriegsverkloren gegen dat Düütsch Riek verkünnd.
Den militärischen Angreep hett dat düütsch Lienschipp Schleswig-Holstein up de poolsch Stellung „Westerplatte“ in Danzig dörführt. De poolsch Armee weer vun de Tall her genauso stark as de vördringen Wehrmacht, aber technisch un in de Oord vun de Kriegsführung ünnerlegen. De poolsch Regeeren hett mit de Ünnerstütten dör Frankriek un Grootbritannien rekent, de an' 2. September wegen de „Garantieverkloren van' 30. März 1939“ en Ultimatum an dat Düütsch Riek stellen deen.
Dat Ultimatum forder den sofortigen Rücktoog vun all düütsch Truppen ut Polen. De britisch-franzöösch Garantieverkloren harr disse Staaten verplicht, laatstens 15 Daag nah en düütschen Angreep en eegen Offensive in' Westen vun Düütschland antofangen. Hitler hett hoopt, dat de beid Westmächte hüm ebenso as bi den Inmarsch in de „Rest-Tschechei“ gewähren laaten würrn un harr den Westwall blots swaak besett. Tatsächlich bleev de Angreep ut den Westen ut, aber Grootbritannien und Frankkriek hebbt an 3. September, nahdem dat Ultimatum afloopen weer, Düütschland den Krieg verklort.
An' 17. September, nahdem de organiseert poolsch Verteedigung dör de Wehrmacht slahn weer, den Tosommenbröök vun den poolschen Staat un de Flucht vun de poolsch Regeeren nah Rumänien, fung de sowjeetsch Besetten vun Ostpolen, as in dat geheim Tosatzprotokoll vun den düütsch-sowjeetschen Nichtangreepspakt afmaakt, an. Dorbi hett de Root Armee Deelen vun Ostpolen (in eerste Lien de Westukraine, den westlichen Deel vun Wittrussland un dat Rebeet um Wilno), ahn dorbi up organiseerten militärischen Wedderstand to stöten. Liekers sünd aber 3000 sowjeetsch Suldaten fallen. Disse Aktschoon harr eerst an' 18. Dezember 1939 dat Verkloren vun en Kriegstostand mit de Sowjetunion vun Sieden vun de poolsch Exilregeeren to Folge. Grootbritannien un Frankriek hebbt dorgegen kien Kriegsverkloren an de Sowjetunion maakt.
An' 28. September hebbt rund 100.000 poolsch Suldaten in de Hööftstadt Warschau kapituleert, nahdem se an' 18. September vullständig vun düütsch Truppen inslooten un an' 27./28. September en intensiven Bombardement utsett wurrn weern. Een Dag later hebbt se ok de Festung Modlin upgeven.
An' 8. Oktober hebbt sück dat Düütsch Riek un de Sowjetunion in dat Afkommen vun Brest-Litowsk dat erobert Rebeet dör en Demarkatschoonslien updeelt, wat as de „Veert Deelen vun Polen“ in de Historie ingung. Nich blots de nah den Versailler Verdrag aftreden Rebeeden wurrn weer in dat Riek ingleedert, sonnern doröver herut ok wiet Deelen vun Zentraalpolen, inslutend de Stadt Łódź. De Rest vun Polen wurr düütsch Generalgouvernement ünner de Leitung vun Hans Frank.
De anslutend Besattenstiet weer vun extrem Repressalien vun de Besetters gegen de Zivilbevölkerung präägt. Deportatschonen to Dwangsarbeit weern blots de sichtborste Utpräägen, sünners de poolsch Jöden wurrn Opper un de natschonalsozialistisch Rassenpolitik. In' östlichen Deel vun Polen wurrn tallriek „Klassenfeinde“ vun de sowjeetsch Besetter in den Gulag deporteert.
De up en gauen Sieg utleggt – un dorbi spoodriek – Taktik bi den Angreep up Polen hett dat Bruuken vun den Begreep „Blitzkrieg“ fördert un hett de wiedere Kriegsführung vun Düütschland bit Enn' 1941 fördert.
Stellungskrieg an de Westfront 1939
An' 3. September hebbt Frankriek un dat Vereenigte Königriek Düütschland den Krieg verklort. Doruphen fung an' 5. September en begrenzt un ehrder symbolisch Offensive vun de Franzosen gegen dat Saarrebeet an. De Düütschen hebbt kien Wedderstand leist un hebbt sück to den stark befestigten Westwall torüchtrucken. Dornah bleev dat an de Westfrot ruhig. Disse Phase wurrd as „Sitzkrieg“ (franzöösch: „drôle de guerre“, engelsch: „phony war“) betekent. Bit up enkeld Artiilleriescharmützel geev dat kein wiedere Angreep. Up de düütsch Siet rull de Propagandamaschinerie an. Mit Plakaten un Parolen över Luutspreker hett man den Franzosen „Warum führt ihr Krieg?“ oder „Wir werden nicht zuerst schießen“ toroopen.
An' 27. September hett Hitlers en Anwiesen an dat Böverkommando vun dat Heer to dat Utarbeiten vun en Angreepsplan, de so nömmten „Fall Geel“ herutgeven. Bit to'n 29. Oktober weern de Planungen afslooten. De hebbt vörsehn, dat twee Heeresgruppen dör de Nedderlannen un Belgien vörstööten sullen, um somit sämtliche allieerten Kräfte nördlich vun de Somme kört to slahn.
Letztlich funn 1939 aber denn doch kien Angreep statt, wiel wegen slecht Weer un völ gröttere Verluste in Polen as verwacht (22 % Verluste bi Kampfloogtüüch, 25 % bi Panzern) de Angreep all tosommen 29mal verschaven wurr.
Finnisch-Sowjeetsch Winterkrieg 1939/1940
An' 30. November 1939 hebbt soowjeetsch Truppen ünner Marschall Kirill Merezkow in' so nömmten Winterkrieg de 950 Kilometer lang Grenze to Finnland överrönnt. De Root Armee hett dorbi mit 1500 Panzern un 3000 Floogtüüch angreepen un hett en gauen Sieg verwacht, aber dorbi de Finnen gewaltig ünnerschätzt. De Russen hebbt 200.000 Man verloren, de Finnen man blots 25.000 Mann.
Sweden hett Finnland indirekt ünnerstütt, ahn dorbi aber sienNeutralität uptogeven. En Ingriepen vun dat Vereenigte Königriek un vun Frankriek gegen den Sowjetunion wurr woll plaant, aber nich dörführt, wiel de beid Staaten nich noch en wiederen Kriegsgegner hemm wull. Dat Düütsch Riek hett woll mit de Finnen sympathiseert, hett aber nich militärisch ingreepen, wiel se sonst den Nichtangreepspakt mit de Sowjetunion braken harr.
En Freedensverdrag, de an' 12. März 1940 ünnerschreven wurr, hett fastleggt, dat Finnland groot Deelen vun Karelien an de Sowjetunion aftreden muss, dorünner mit Wyborg ok de dormals tweetgröttste Stadt vun Finnland. As direkte Reaktschoon up den sowjeetschen Angreep nehm Finnland 1941 in' Fortsettenskrieg an den düütschen Krieg gegen de Sowjetunion deel, um de verloren Rebeeden torüch to eroberrn.
En wesentlich Folg vun den Winterkrieg weer, dat Stalin mit en Reorganisatschoon vun de Root Armee anfung, in deren Verloop ok weer Offiziere in Deenst keemen, de in' Rahmen vun den Grooten Terror nah Sibirien verbannt wurrn weern. Disse Reorganisatschoon hett denn bannig dorto bidragen, dat de Root Armee 1941 en grötter Kampkraft harr, as man up düütsch Siet annommen harr.
Besetten vun Däänmark un Norwegen April 1940
To'n Enn vun dat Johr 1939, nah den Utfall vun Iesenarzinfuhren ut Frankriek (lothringisch Minette), hebbt de Arzleefern ut dat neutral Sweden 40 Perzent vun den düütschen Bedraf deckt. De wurrn vun de sweedsch Afbaurebeeden mit de Arzbahn to den dat ganz Johr över iesfree Verladehaben Narvik in Nord-Norwegen brocht. Norwegen weer dorum för dat Düütsch Riek vun besünners wertschaplich un militärischen Wert. En anner wichtig Rohstoff weer Nickel ut Finnland. De Briten wullen disse wichtig Rohstoffleefern stören un so fröh as mögelk afsnieden (Oltmark-Tüschenfall), weswegen an' 5. Februar 1940 bi den böversten franko-britischen Kriegsrat de Plaan vun dat Anlannen vun veer Divisionen in Narvik beslooten wurrn weer. De vörsehn Besetten vun den norweegschen Haben dör de Briten hett dorto führt, dat dat Böverkommando vun de Wehrmacht en tosätzlich Staff för Norwegen upstellen dee. An' 21. Februar hett Hitler en direkte Anwiesen för de Planung vun bestimmt Operatschonen in' skandinavischen Ruum rutgeven. An' 1. März wurr dat Unternehmen Weserübung endgültig beslooten. Dat seech vör, Däänmark intonehmen un dat Land as „Sprungbrett“ förr de Eroberung vun Norwegen to bruuken. In' März keem dat to verscheeden Angreep tegen britisch Seeeenheiten.
An' 5. April funn de alieert Operation Wilfred statt, bi de de Gewässer vör Norwegen vermint un wiedere Truppen in dat Land brocht wurrn sullen. Een Dag later leep up düütsch Sie dat Unternehmen Weserübung an. Dorbi wurr meest de gesamte Kriegsmarine mobiliseert un de Hälft vun de gesamten düütsch Zerstörerflottille in Richt Narvik schickt. An' 9. April fung dat Ünnernehmen endgültig mit dat Lannen vun en Gebirgsjägerdivision in Narvik an.
In Grootbritannien is de militärisch Führen nich vun en Anlannen vun de Düütschen utgahn, se hebbt denn man ok blots minn Gegenmaatnahmen drapen. De Düütschen kunnen hör Brüggkopp ahn grötteren Wedderstand utwieten, so dat an' 10. April all Stavanger, Trondheim un Narvik besett wurrn, nahdem all tovör Däänmark kamplos besett wurrn weer. Grootbritannien hett denn an' 12. April ut strategischen Grünnen de däänschen Färöer in' Nordatlantik.
An' 13. April hebbt negen Zerstörer un dat Slachtschipp HMS Warspite bi en tweeten britischen Angreep de restlichen acht noch in' Ofotfjord vör Narvik befindlichen düütsch Zerstörer versenkt. Twee Lichte Krüüzer vun de Kriegsmarine un tallriek Frachter kunnen vun britisch U-Bööt un Floogtüüch vun de Royal Air Force versenkt wurrn.
An' 17. April sünd de Allieerten denn bi Narvik lannd un hebbt de Truppen vun de Wehrmacht to glieker Tiet dör massiv Bescheeten dör Scheep vun de Royal Navy ünner starken Druck sett. Bit to'n 19. April wurrn umfangriek allieerte Verbände, dorünner poolsche Suldaten un Deelen vun de Fremdenlegion, in Norwegen anlannd. De Allieerten hebbt Narvik erobert un de Gebirgsjäger vun de Wehrmacht in de Bargen torüchdrängt.
Intüschen beter sück aber dat Weer in Norwegen, so dat de Wehrmacht hör Fronten festigen kunn. Bi Angreep vun de düütsch Luftwappen wurrn an' 3. Mai vör Namsos en britisch un en franzöösch Zerstörer versenkt.
Noch in den sülvigen Maand hett Churchill wegen den düütschen Spood in Frankriek beslooten, de Allieerten ut Norwegen aftotrecken. Bevör de 24.500 Suldaten evakueert wurrn kunnen, hebbt se dat noch schafft, in Narvik intodringen un den wichtigen Haben kört un kleen to haun. An' 10. Juni hebbt denn de verbleven Suldaten vun de norweegsch Strietkraften kapituleert, worup dat Unternehmen Weserübung afslooten weer.
Norwegen ünner düütsch Besetten wurr Riekskommissariat un Deel vun dat dütüsch Herrschaftsrebeet, sull aber nah den Willen vun Hitler as sülvständig Staat bestahn blieven. In den wiederen Verloop wurr Norwegen stark befestigt, wiel Hitler en Invasion befürchten dee: In' Februar 1942 wurr en Marionettenregeeren ünner Vidkun Quisling insett.
Westfeldtoog Mai/Juni 1940
Regeeren un Militärs in Frankriek hebbt up de stark befestigt Maginot-Lien vertroot. De Ardennen gullen as natüürlich Verlängerung vun disse meest 130 Kilometer lang Verteidigungslien. De franzöösch Generalität hett nich an en düütsch Vörstööten dör dit Rebeet glöövt, wiel dat besünners för Panzerkräfte as nich to överwinnen gull. De oorsprünglich düütsch Plääns, de en Umgahn in' Noorden ähnlich as de „Schlieffenplaan“ vorsehn de, fullen aber in' Januar dör en verflagen Kurierfloogtüüch de Belgiers in de Hann'.
En nee Plaan för en Feldtoog in' Westen wurr vun Generalleutnant Erich von Manstein mit sien beid Mitarbeiter, Oberst Günther Blumentritt un den dormaligen Major i.G. Henning von Tresckow utklamüüstert. De seech en flinken Vörstööt dör de Ardennen vör, um dann de Allieerten in' Norden to en Slacht mit verkehrt Front to dwingen. Mit de Masse vun de hier to versammeln Panzer- un motoriseert Divisionen hett he sück vörstellt, dör dat „Lock in den Ardennen“ to'n „Sichelsnitt“ – as hüm Churchill later betekent hett – bit to de Kanalküst hen antosetten.
An' 10. Mai 1940 fung de Angreep vun düütsch Verbände („Fall Gelb“) mit insgesamt söben Armeen up de neutral Staaten Nedderlannen, Belgien un Luxemborg an. 136 düütsch Divisionen stunnen rund 137 allieerten tegenöver. Glieks an den eersten Dag wurr de för nich intonehmen hollen belgisch Eben-Emael dör düütsch Fallschermjäger innommen. An' 14. Mai hett General Guderian mit sien Panzergrupp de Maas överschreeden. De Royal Air Force hett mit vertwiefelt Angreepen versöcht, de Pionierbrüggen över den Stroom kört un kleen to haun, hett dorbi aber en Grootdeel vun sien Floogtüüch verloren. Eerst an' 17.Mai is de franzöösch 4. Panzerdivision ünner Charles de Gaulle zto en Gegenangreep up Montcornet antreden, de aber nah Spood to'n Anfang wegen stark Attacken vun düütsch Störtkampbomber afbraken wurrn muss. An' 17. Mai wurr Brüssel ahn Kamp övergeven.
De Nedderlannen weer, bedingt dör hör Neutralität in' Eersten Weltkrieg, noch weniger as Belgien up en Krieg instellt, so dat hör Armee relativ lich slahn wurrn kunn. Nahdem de düütsch Angreep anfungen harr, is Königin Wilhelmina mit de Regeeren an' 13. Mai 1940 nah London översiedelt. De Befehl to de Kapitulatschoon vun der nedderlannsch Armee wer an' 14. Mai 1940 ünnerwegens; de Nahricht keem aber an de düütsch Kommandostellen to laat, um dat Bombardeeren vun Rotterdam an den sülvigen Dag to verhinnern. De nedderlannsch Strietkraften hebbt an' 15. Mai 1940 upgeven. As Riekskommissar för de Nedderlannen hett Hitler Arthur Seyß-Inquart insett, de sien Amt an' 19. Mai 1940 antreden hett.
An’ 19. Mai reck de düütsch 6. Armee den Stroom Schelde un is bit Abbeville vörstött. De Vörmarsch in disse Rebeeden weer so gau, dat de britisch un franzöösch Eenheiten bi Düünkarken inkesselt wurrn. De Panzerstrietkraften vun de Heeresgrupp A kreegen aber an’ 24. Mai den Befehl, den Vörmarsch antohollen. De Befehl wurr eerst nah mehr as dree Daag uphaben. De Grünnen för dissen Anhollensbefehl weern dormals nich klor, un ok noch hüüd is dat „Radsel Düünkarken“ in de historsch Forschung umstreeden. Man hett dat to verkloren versöcht, dat dat Gelände för Panzer nich besünners to bruuken weer, dat man Hermann Göring sien Luftwapen den Vörtritt laaten wull, oder de Briten bewusst schoont hett. Man nimmt aber an, dat de Grund Kompetenzgerangel weer un Hitler sien eegenmächtig Generäle en Denkzettel verpassen wull.
An’ 27. Mai fung de Operation Dynamo an, de Evakueeren vun de allieerten Suldaten, an de etwa 1.200 Seefohrtüüch deelnommen hebbt. Över 366.000 Suldaten, dorünner 139.911 Suldaten vun de franzöösch Armee, kunnen trotz düchtig Angreep dör Bomber vun de düütsch Luftwapen bit to’n 4. Juni evakueert wurrn. Ut militärisch Sicht stell de Anhollensbefehl, de dat Evakueeren vun dat meest gesamte britisch Expeditschoonskorps mögelk maken dee, en swooren taktischen un vör allen in de Rückschau folgenriek Fehler dor. De Fähigkeit, de Krieg forttosetten, weer nah den Verlust vun dat Expeditschonskorps för Groootbritannien düütlich swoorer wurrn, wiel sück dat um erfohren Beropssuldaten hanneln dee So gun den Allieerten blots dat an’ Strand torüchlaaten Kriegsmaterial verloren, dat man lichter ersetten kunn.
As sück de Briten torüchtrucken, hett sück Frankriek up de Afwehr vörbereit. De „Fall Rot“, so de düütsch Decknaam för de tweet Offensive in Frankriek, de eegentliche Slacht um Frankriek, fung an' 5. Juni mit en düütsch Offensive an de Aisne un de Somme an. An' 9. Juni hebbt de Suldaten vun de 6. Infanteriedivision de Seine överschreeden. An' 10. Juni is Italien up Sieden vun Düütschland in den Krieg intreden un fung an' 21. Juni en Offensive an de Alpenfront an, ofschons de Regeeren Pétain an' 20. Juni Italien um Wapenstillstand beden harr.
An' 14. Juni hebbt Deelen vun de 18. Armee de franzöösch Hööftstadt Paris besett. Um to verhinnern, dat se kört un kleen haun wurr, wurr se to en apen Stadt verklort un ahn Kamp vun de franzöösch Truppen rüümt. To glieker Tiet hett de Heeresgrupp C de Maginot-Lien dörbraken, un de symbolträchtige Festung Verdun kunn ok innommen wurrn.
As an' 17. Juni en Wapenstillstandsgesöök vun Philippe Pétain, den Ministerpräsidenten vun de nee bild franzöösch Regeeren, in Hitler sien Hööftquartier indrapen weer, wurr de Führer vun Keitel as „der größte Feldherr aller Zeiten“ betekent. De Wapenstillstand wurr an' 22. Juni 1940 in' Wald vun Compiègne vun Keitel un den franzööschen General Charles Huntziger ünnerschreeven. De is denn an' 25 Juni üm 01:35 Ühr in Kraft treden. Dormit de franzöösch Flotte nich in düütsch Hann' fallen kunn, hebbt de Briten de an' 3. Juli in den algerischen Haben Mers-el-Kébir bi Oran ünner Füer.
Blots söss Week un dree Daag harr der Blitzkrieg in' Westen düert, in de över 135.000 allieerte un etwa 46.000 düütsch Suldaten to Dood keemen. De Swiez kunn hör Unafhängigkeit wohren un wurr nie Teel vun en düütsch Offensive. Frankriek wurr in twee Zonen deel: De Norden un Westen vun Frankriek weer düütsch besett; hier leegen de wichtig Floogfelder un Marinebasen för den Krieg gegen Grootbritannien. De Haben an' Atlantik, sünners Brest un La Rochelle wurrn de wichtigst Operatschoonsbasen vun de düütsch U-Boot-Flotte. De östlich un süüdlich Deel vun Frankriek bleev ünner franzöösch Kontroll. Marschall Philippe Pétain regeer vun Vichy ut den so nömmten „État français“ as Marionettenstaat vun dat Düütsch Riek. Pétain wurr as Kollaborateur nah den Tweeten Weltkrieg to'n Dood veroordeelt, later aber begnadigt.
Charles de Gaulle (1890–1970) weer Organisator vun den Wedderstand as „Führer vun dat free Frankriek“ vun dat Exil in London ut.
Vun de Kapitulatschoon vun Frankriek bit to'n Angreep up de Sowjetunion, Juni 1940 bit Juni 1941
Trotz de Kapitulatschoon vun Frankriek gung de Krieg wieder, wiel Grootbritannien dat so nömmt Freedensangebot vun Hitler van' 19. Juli 1940 nich annehm. Ofschons de Utgang vun den Krieg mit Grootbritannien noch völlig apen weer, hett Hitler all an' 31. Juli sien Generälen sien Afsicht mitdeelt, för 1941 en Angreep up de Sowjetunion vörtobereiten. Kört dorup, an' 17. September, hett he aber dat Unternehmen Seelöwe up unbestimmt Tiet verschaven.
Hitler weer doran gelegen, sien Herrschaft över dat „Nee Europa“ to konsolideeren un dör wiedere Bündnisse mit Spanien, Frankriek (Vichy-Regime), Ungarn, Rumänien un Bulgarien aftosekern. Franco un Pétain wullen aber kien formell Bündnis mit Düütschland ingahn.
Luftslacht um England 1940/1941
As „Luftschlacht um England“ hett de natschonalsozialistisch Propaganda dat Vörbereiden vun en Invasion vun Grootbritannien (Unternehmen Seelöwe) dör dat Utschalten vun de Royal Air Force dör de düütsch Luftwapen betekent. Hitler hett nich an den Spood vun en sückser Ünnernehmen glöövt un truck en Freedenssluss mit Grootbritannien vör, aber blots, wenn de de ehmalg düütsch Kolonien torüchgeven un vun Infloot in Europa affsehn wullen.
In de twee Johren tüschen dat Münchner Afkommen un de „Luftslacht um England“ harrn de Briten intensiv an den Upbau vun en modern Luftverteidigung arbeit. Vör allen an de Süüd- un Oostküste vun de Britisch Eilannen wurrn „Chain Home“-Radarstatschonen installeert. Alleen in den dree Maand för de Upnahm vun de Kamphandlungen hett dat de britisch Industrie henkregen, över 1400 Jagdfloogtüüch fardigtostellen. Probleme geev dat mit dat Personal. So mussen vun de Royal Air Force (RAF) Piloten ut den Commonwealth, Frankriek, USA, Polen un de Tschechoslowakei insett wurrn, denn up en Pilot vun de RAF keemen söss düütsch Piloten.
An' 2. Juli fung Göring de Luftschlacht mit en begrenzt Offensive gegen de Schippfohrt in' Ärmelkanal an. Dowding nehm de Herutforderung nich an. De eerste Hööftphase fung Midden August an. De RAF sull dör de Vernichtung vun hör Floogtüüch in de Luft körtslahn wurrn, wiels dat Bekämpen vun de Schippfohrt wieder gung. In de eerste Slach an' 13. August hebbt britisch Jäger 45 düütsch Floogtüüch vernicht un sülvst blots 13 verloren. Van' 16. bit to'n 18. August verlor de düütsch Luftwapen 296 Floogtüüch wiels de Briten blots 95 verlesen deen. De RAF harr den Vördeel, dat de Piloten vun de afschaaten Maschinen nich jedes Mal för hör verloren weer, sofeern se sück mit den Fallscherm retten kunnen. Jetzt hett Göring ok sien Fehler sehn, dat he nich all dran sett harr, de RAF in de Luft to slahn. Dat wurr nu in de tweet Phase van 19. August bit 6. September sien Operatschonsteel. Düütsch Jäger (vun belgisch Floogplatzen ut) keemen bi Daag un Bomber (vun nordfranzöösch Floogplatzen ut) in de Nacht. De RAF hett sück up de Afwehr vun de düütscg Bomber konzentreert. Anfang September gung de darte Phase los. Ditmal hett sück de Luftwapen mit hör Angreep up London konzentreert. Hitler hett betekenderwies vun Vergeltung un völlige Vernichtung snackt, nahdem in de Nacht to’n 26. August de RAD up Befehl vun Churchill en Angreep mit 60 Bomber up Berlin flagen harrm de aber meester kien Schaden maakt harr. An’ 7. September greep de Luftwapen de Londoner Docks mit 300 Bombern un 600 Jäger an, aber de Luftwapen verlor wedder mehr Floogtüüch as de 21 britisch Jagdstaffeln, de London verteidigt hemm. An’ 15. September hebbt de düütsch Angreep, vun de Briten The Blitz nömmt, ehrn Hööchpunkt mit twee Dagangreepen reckt. De RAF hett praktisch all insett, wat se noch so harr. De düütsch Bomber wurrn minneseert un de Jäger afwiest. De Entscheidung, London antogripen, gellt as groot strategisch Fehler vun Hitler un Göring mit wiet recken Folgen, denn völ wieder Angreep up London bit to dat Johresenn’ mit dörsnittlich 160 Bombern hebbt, militärisch ankeken, wenig bewirkt, weern aber för de Luftwapen bannig verlustriek. An’ 17. September 1940 hett Hitler de Operatschoon „Seelöwe“ up unbestimmt Tiet verschaven. An’ 13. Februar 1941 hett Grootadmiral Erich Raeder hüm dorto brocht, dor kumplett vun afftosehn.
De Luftwaffe hett in’ Winter un Fröhjohr hör Nachtangreep fortsett, aber nich um de Invasion vörtobereiten, sonnern um de Industrie to drapen un de Bevölkerung to demoraliseeren. In de Nacht van’ 14. up den 15. November 1940 weern de Motorenfabriken in Coventry Teel vun en Angreep vun de Luftwaffe, wobi dör Brandbomben ok dree Veertel vun de Wahnrebeeden drapen wurrn. De Begreep „coventrieren“, Woortschöpfung vun Joseph Goebbels, funn doruphen Ingang in den düütschen Militärjargon.
De Bombardements vun London, Coventry un wiedere engelsch Städer hebbt bit to dat Johresenn’ 1940 etwa 23.000 Zivilisten dat Leven köst. Alleen in London sünd bi 57 Nachtangreep tüschen den 9. September 1940 un den Neejohrsdag 1941 14.000 Minschen ümkommen. In' Oktober 1940 harr de Luftwapen 1733 Kampfloogtüüch verloren, de RAF 915. „Eine vorsätzliche Bombardierung ziviler Ziele ist den Luftwaffenakten nicht zu entnehmen. […] Die politischen Führungen allerdings wussten, daß ihre Waffe Produktion und Produzenten, Industrie und Stadt, Industrie und Industriearbeiterkind nicht unterschied.“
„Die Luftschlacht endete als militärisches Patt, war aber eine politische und strategische Niederlage ersten Ranges für Hitler, dem es zum ersten Mal nicht gelungen war, einem Land seinen Willen aufzuzwingen.“ Mitentscheedend för den Misserfolg vun de Luftwapen weern dat falsch inschätzen vun de Effektivität vun de britisch Radaranlaagen un vun dat Leitsystem as ok de to minn Reckwiet vun de düütsch Jagdfloogtüüch. Buterdem harrn de britisch Flooogtüüchwarken mehr Maschinen fgertigt as de düütschen.
Mit dat Enn' vun de Luftslacht „war auch die Invasion geplatzt.“ An' 18. Dezember 1940 geev Hitler sien formell Anwiesen för dat Unternehmen Barbarossa herut, „auch vor Beendigung des Krieges gegen England Sowjetrussland in einem schnellen Feldzug niederzuwerfen.“ Hitlers Entsluss weerr ok dordör präägt, „London via Moskau“ doch noch to besiegen. Af Mai 1941 gungen de düütsch Luftangreep up Grootbritannien düütlich torüch, wiel Bomber un Jagdfloogtüüch för den bevörstahn Angreep up de Sowjetunion bruukt wurrn.
Hitler sien Bündnispolitik
Nahdem de Kriegsgegner Grootbritannien nich besiegt wurrn kunn, hett Hitler nah en Utweg söcht. Wor weer England buten en Lannen noch to slahn? In Hitler sien Vörstellen hebbt sück twee Mögelkeiten anboden: en Angreep up de Positschonen vun England in de Middellannsche See oder en Angreep up de Sowjetunion, deren Utbeuten as „Lebensraum im Osten“ siet lang Tiet fast Bestanddeel vun Hitler sien Ideologie weer.
Tonächst hett he sück de Middellannsche Optschoon towendt. Diktater Franco ut Spanien weer in' Juni 1940 noch bereit ween, in den Krieg an düütsch Siet intotreden. He hett dorför Gibraltar, Franzöösch-Marokko, Oran un de Vergrötterung vun de Kolonien Spaansch-Sahara un Spaansch-Guinea as ok vörherige umfangriek Leefern vun Wappen, Rohstoffen un Nehrensmiddel fordert. Hitler hull de Ünnerstütten dör Spanien dormals nich för nödig un hett utwiekend antworten laaten. As he sück an' 23. Oktober in Hendaye mit Franco drapen dee, wies Hitler nu aber en völ grötter Interesse an den Kriegsinträe vun Spanien, de he för Januar 1941 vörslahn dee. Spaansch un düütsch Truppen sullen bi dat Unternehmen Felix Gibraltar erobern. Franco weer aber nich mehr dorvan övertüügt, dat Grootbritannien all bald verleesen dee, leet sück nich to unbedocht Träen verleiten un hett sien övertrucken Forderung nah dat Leefern vun Wappen noch mal stellt. Hitler seet wegen de spaansch spaansch Kolonialwünsche in Noordafrika wat in de Klemm, muss he doch Rücksicht up Vichy-Frankriek nehmen. Franco weer blots mit dat Ünnerschrieven vun en Protokolls invertahn, in dat Spanien sück bereit erklären dee, Liddmaat in den Dreemachtenpakt to wurrn un in den Krieg intotreden – ünner den Vörbehalt, dat de Tietpunkt noch gemeensam fastsett wurrn sull. Dormit weer dat Afmaaken för Hitler praktisch wertlos. In' internen Krink hett Hitler nahderhen över dat „Jesuitenschwein“ [Franco] schullen.
As in Hendaye hensichtlich Spanien, bleev ok in Montoire hensichtlich Frankriek de Fraag vun de konkreten Tosammenarbeit apen. Hitler wull, wenn all nich en Kriegsverkloren an England, so wenigstens de Verteedigung vun de franzöösch Kolonien in Noordafrika gegen Angreep vun de Gaulle un vun de Briten henkriegen as ok dat Överlaaten vun Stüttpunkten an de afrikaansch Küst von Middellannsche See un Atlantik för den Kamp gegen Grootbritannien. Marschall Pétain hett in' Prinzip en Tosommenarbeit mit dat Düütsch Riek tostimmt, aber indirekt en Kriegsinträe vun Frankriek mit Kriegsverkloren gegen Grootbritannien aflehnt, indem he sien Ministerpräsidenten Laval dorup henwiesen leet, dat ok nah de nee franzöösch Verfaaten en Kriegsverkloren blots dör Parlamentsbesluss utspraken wurrn kunn, dat aber woll slecht wegen de Tosommensetten vun dat Parlament noch ut der vergahn Äre mit antonehmen bannig binnenpolitisch Schwierigkeiten, gahn dee. (Begegnung in Montoire, 24. Oktober 1940).
Italien dorgegen weer in' Juni 1940, kört vör de franzöösch Kapitulatschoon, Kriegsverbündeter vun Hitler wurrn. Tosommen mit Japan hebbt Mussolini un Hitler an' 27. September 1940 in Berlin den Dreemachtenpakt slooten, de gegensiedigen Bistand bi dat Gewinnen vun de Hegemonie över Europa (Düütschland un Italien) beziehungsweise Asien (Japan) vorseech. De Bestimmungen hebbt sück nich gegen de Sowjetunion richt; vör allen sullen de USA dorvan afhollen wurrn, in den Krieg intotreden. Ofschons de Pakt en groot propagandistisch Spood weer, bleev he för de Bildung vun en aktiv Front gegen Grootbritannien ahn sofortige Wirkung.
In Osteuropa wunn Hitler Rumänien as Verbündeten dorto, dat för hüm wegen de strategisch Laag un de Eerdöölfelder düchtig wertvull weer. Woll hett he de Sowjetunion dat nah den Eersten Weltkrieg verloren Bessarabien infordern laaten, as dat ok in den Hitler-Stalin-Pakt vörsehn weer. Hitler hett aber in' Sömmer 1940 dat Bestahn vun Rumänien garanteert, dat sienersiets ut den Völkerbund uttreden dee.
Italieensch Parallelkrieg in' Middellannschen Ruum un Ostafrika 1940/1941
Mussolini, de dorup hoopt hett, den Spood vun den düütschen Assenpartner eegen Spood to Siet to stellen, leet nah den Kriegsinträe vun Italien an' 10. Juni 1940 britisch Positschonen in de Middellannsche See as ok in Nord- un Ostafrika antogriepen, ofschons König Viktor Emanuel III. noch 1939 de realistisch Inschätzung vertreden harr, dat sück dat Heer in en erbärmlichen Tostand befinnen dee un de Offiziere nichts döögen deen. Nah minn italieensch Anfangsspood (Ivasion vun Ägypten un Britisch.Somaliland) gung in den Laatsömmer un Harvst 1940 de Initiative verloren, un de Gegenoffensiven vun britisch un Commonwealth-Truppen hbbt to en verheerend Nedderlaag in Ägypten un to'n Verlust vun Italieensch-Ostafrika führt. In' Februar 1941 hett Hitler mit de Entsendung vun dat Düütsch Afrikakorps reageert, um tominst den Verlust vun Libyen to verhinnern.
De Grootmachtambitschonen vun den Duce weern siet de 1930er Johren ok up den Balkan richtet. An' 28. Oktober 1940 hebbt italiiensch Verbände vun dat siet 1939 italieensch okkupeert Albanien ut Grekenland angreepen. Hitler weer vun Mussolini sien Entsluss nich informeert wurrn, de de ok ut Arger över de körtens vörnommen Statschoneeren vun düütsch Truppen in Rumänien to dat Afsekern vun rumääsch Öölrebeeden, drapen harr.
Mussolini hett an en gauen Sieg glöövt, doch stattdessen hett sück de Krieg to en Fiasko entwickelt. De greeksch Truppen weern good organiseert un hebbt sück in dat swoor Gelände utkennt. Binnen veerteihn Daag harr sück de verwacht Triumph in en Demütigung för dat Regime vun Mussolini wannelt, as de Angrieper bit över de Grenzen Albanien torüchdränggt wurrn weern. Noch bedüüdsamer aber weer, dat de Positschoon vun de Ass in' Wüstenkrieg (Nordafrika), dat dormals wichtigst Kriegsgeschehen, ernstlich swäächt wurr, wiel in Sicht vun dat sück anbahnen Debakel dringend bruukt Truppen vun dort nah Grekenland verleggt wurrn. „Weern de swaach britisch Truppen ut Ägypten un vun den Suezkanal verdreeven wurrn, harr de Weltkrieg en annern Verloop nommen.“ Eerst im Balkanfeldtoog (kiek ünnern) kunn 1941 de Situatschoon in Grekenland in' Sinn vun de Assenmächte bereinigt wurrn (Fall Marita).
Balkanfeldtoog 1941
Anfang vun dat Johr 1941 hett dat Düütsch Riek versöcht, in' Balkankonflikt to vermiddeln. So hett Hitler dat Königriek Jugoslawien den Vörslag maakt, den Dreemachtenpakt bitotreeden, wat aber aflehnt wurr. Greken wull kien Vermiddeln, wiel sien Armee de italieenisch Suldaten an jeder Front to'n Rücktoog dwingen kunn. En italieensch Grootoffensive an' 9. März wurr to'n Desaster. An' 27. März is Jugoslawien denn doch den Dreemachtenpakt bitreeden. De Folg weern aber antidüütsch Demonstratschonen un en Putsch vun dat serbisch Offizierskorp gegen de Regeeren vun Prinzregent Paul, worup de Biträe weer weer rückgängig maakt wurr.
Disse nich verwacht Wennen hett Hitler düll maakt un führ to sien Entscheeden Jugoslawien to „bestraafen“. An' 6. April hebbt düütsch Wehrmachtsverbände de Grenze nah Jugoslawien överschreeden, un de Luftwapen fung an, Belgrad mit swoor Bombardements in Schutt un Asch to leggen. De wiedere Vörmarsch leep af as in en Manöver. An' 10. April weer de kroaatsch Hööftstadt Zagreb all besett. Belgrad full twee Daag later ünner den Druck vun düütsch Panzerverbände. An' 17. April hebbt de jugoslaawsch Befehlshebber denn de bedingungsloos Kapitulatschoon ünnerschreeven.
Ebenfalls an' 6. April fung de düütsch Feldtoog gegen Grekenland an. Anners as in Jugoslawien weer de greeksch Wedderstand deelwies bannig hart. Besünners in bargig Rebeeden un in dat Rebeet vun de stark verteidigt Metaxas-Lien keemen de Suldaten man blots langsam un ünner hooch Verluste dör dat bargig Nordgrekenland in dat Binnere vun dat Land vöran. An' 9. April full Saloniki. To glieker Tiet wurr de greeksch Armee in Ostmazedonien afsneeden un de Metaxas-Lien stärker bedrängt. De greeksch Verstärkungen vun de albaansch Front wurrn bi hör Vörmarsch dör de bargig Landschap un vun düütsch un italieensch Panzereenheiten as ok dör Luftangreep behinnert. An' 21. April mussen 223.000 greeksch Suldaten kapituleeren.
De in Grekenland statschoneerten britschen Verbände heebt ünnerdessen en Verteidigung an de Thermopylen upbaut. De wurr aber an' 24. April överrönnt, worup de Allieerten en amphibisch Evakueerensoperatschoon inleiden mussen, in de 50.000 Suldaten nah Kreta un Ägypten verschippt wurrn. De düütsch Wehrmacht is an' 27. April in Athen inrückt.
An' 25. April hebbt de Führer vun de Assenmächte en Luftlandeinvasion vun Kreta to maaken (Unternehmen Merkur). An den Invasionsdag, den 20. Mai 1941, hebbt 593 Transportfloogtüüch de düütsch Luftlandeeenheiten nah Kreta brocht. De düütsch Fallschermjäger weer aber dör hör Fallscherms en licht Teel för de Luftafwehr, sodat völ all in den Floog to Dood keemen oder versehrt wurrn. De denn heel ünner ankommen weern, kunnen tonächst kien Floogplatzen för Nahschuuv un Verstärkungen (besünners Artillerie un Fohrtüüch) erobern. Buterdem geev dat kien Funkverbinnen to dat düütsch Hööftquartier in Athen, wiel völ Funkgeräte bi de Lannen körrt gungen. Eerst mit mehr Insatz vun de Luftwapen un eenig spoodriek Lannen up umkämpt Floogplatzen wurr de Sitautschoon för de Angriepers stabiler. De Allieerten, dorünner Neeseeländer un Australier, hebbt Kreta een Week lang verteidigt, bit se sück mit etwa 17.000 Mann afsetten mussen. Wegen de hooch Verluste hett Hitler beslooten, in Tokunft kien Luftlannen mehr to maaken.
Vun dat Enstahn vun de Ostfront bit to de Westfront Juni 1941 bit Juni 1944
De Afsicht, de Sowjetunion to överfallen, hett Hitler all in' Juli 1940, parallel to de Invasionsplääns gegen Grootbritannien, mit den Wehrmachtführungsstaff besnackt. To dissen Tietpunkt hett he noch hoopt, dat Grootbritannien över kört oder lang upgeven würr un he up de Grundlaag vun en „Verständigung mit England“ alle Kraft nah Oosten smieten kunn, um sien groot Teel antogahn, „Lebensraum im Osten“ to erobern. An' 18. Dezember 1940 keem de Anwiesen herut, in' Mai 1941 de Sowjetunion antogriepen. Achtergrund vun disse Entscheeden weer ok der Erkenntis, dat en Lannen up de britisch Inseln nich mögelk weer, so lang Luftwapen un Marine to swaak dorför weern. Wenn dat ok nich dat alleenig Motiv weer, so stunn aber ok de Wunsch dor achter, London via Moskau to'n Utscheeden ut den Krieg to dwingen. En Angreep up de Sowjetunion wurr vun Hitler as wenig riskant ansehn, wiel he de politische Stabilität vun de Sowjetunion un deren militärisch Potential ünnerschätzen dee. Mit sien Ünnerschätzen vun dat sowjeetsch Militärpotential stunn Hitler aber nich alleen dor; meest all vun sien Befehlshebers hebbt dat ok so sehn.<ref>Ian Kershaw: Hitler. 1936–1945. Stuttgart 2000, S. 417.</ref>
Mit den Angreep up de Sowjetunion, dat Unternehmen Barbarossa, entstunn an' 22. Juni 1941 en nee Front in' Oosten vun Düütschland. Se wurr (neben de japaansch-chinesisch) de an' längsten bestahn Front in' Tweeten Weltkrieg, de de meest Opper fordern dee. De düütsch Truppen hebbt riesig Rebeeden vun den europäischen Deel vun de Sowjetunion erobert; tosommen mit unmittelbor nahrücken Eenheiten vun de SS un Insatzgruppen hatrrn se den Updrag, de Rebeeden rücksichtslos uttobeuten, en Deel vun hör Inwahner ümtobringen un de annern as Arbeitsslaven to hollen. Dorbi wurrn systematisch völ Teihndusende Jöden ümbrocht.
En halv Johr later wurr ok de USA, de aber all tovör Grootbritannien indirekt ünnerstütt harrn, dör Hitler sien Kriegsverkloren offiziell Kriegsgegner vun Düütschland. Amerika bruuk aber Tiet, sien Wertschap up den Krieg ümtostellen. En Konfrontatschoon tüschen de düütsch un de anglo-amerikaansch Landstrietkraften geev dat dat eerste Mal in' November 1942 in Noordafrika (Operation Torch).
De Krieg gegen de Sowjetunion bit to de Slacht vun Stalingrad, Juni 1941 bit Oktober 1942
De Balkanfeldtoog harr de Angrieptietpunkt för en Överfall up de Sowjetunion üm veer Week verschaven. De Angreep funn eerst an' 22. Juni 1941 statt. Ofschons Bereknungen up düütsch Siet wiesen deen, dat de Versörgen vun de Wehrmacht blots bit to en Lien längs Pskow, Kiew un de Krim mögelk weer, hett Hitler de Eroberung vun Moskau in' Rahmen vun en eenzigen unünnerbraken Feldtoog befahlen. Hier wies sück sien gefährlich Ünnerschätzen vun de Sowjetunion, de all nah de Kapitulatschoon vun Frankriek in' Juni 1940 to'n Utdruck kommen weer (kiek baben). För den Överfall stunnen dree Heeresgruppen (Nord, Mitte, Süd) bereit. De Heeresgruppe Nord (von Leeb) sull de baltisch Staaten erobern un denn nah Leningrad vörstööten. Up de Heeresgruppe Mitte (von Bock) leeg de Hööftlast. Se sull nah Moskau vörrücken un weer entsprekend stark rüst. De Heeresgruppe Süd (von Rundstedt) sull de Ukraine erobern. Ebenfalls an de Feldtoog beddeligt weern Verbände ut befruend un erobert Länner vun de Assenmächte. Ok vun dat besett Norwegen ut wurrn Angreep gegen de Sowjetunion ünnernommen. De hebbt besünners up Murmansk un de Iesenbahnverbinnen dor, de „Murmanbahn“, as ok den Haben teelt.
An' fröhen Mörgen vun den 22. Juni 1941, tüschen 3:00 Ühr un 3:30 Ühr, fung de Angreep gegen de Sowjetunion an. De wurr vun 153 düütsch Divisionen, dorünner 19 Panzer- un 12 motoriseert Divisionen, up en Frontlängt vun 1600 km tüschen de Oostsee un de Karpaten führt. Twee Divisionen hebbt vun Finnland her angreepen. Trotz völ Henwies weern de ünnere un mittlere militärisch Befehlshebber vun de Root Armee nich up disse bither gröttste militärisch Offensive in de Historie vun de Welt mit 3,2 Millionen düütschen Suldaten instellt. Dorto keemen 600.000 Suldaten ut de verbündet Staaten Ungarn, Rumänien, Finnland, Slowakei un Italien. De Root Armee harr in' Juni 1941 rund 5 Millionen Suldaten. Allerdings weern disse Truppen nich all an de sowjeetsch Westgrenze statschoneert. Völ vun de sowjeetsch Suldaten hebbt sück ahn Wedderstand ergeven, wiels de motoriseerten düütsch Truppen tonächst gau vörankeemen. De Fähigkeit vun de sowjeetsch Strietkraften, to'n dormaligen Tietpunkt en Angreep oder en Krieg gegen Düütschland to führen, moot ok nah nee'ere Erkenntnisse stark betwiefelt wurrn. De eerste Wehrmachtbericht an' Mörgen vun den 22. Juni 1941 maakt dorgegen den Indruck, dat sowjeetsch Truppen nah Ostpreußen indrungen weern. De hett dormit de Präventivkriegslegende vun de NS-Propaganda ünnerstütt, de den Angreep as Verteidigungskrieg dorstellen dee. Tatsächlich weer de Överfall up de Sowjetunion in' Wesentlichen en ideologisch verbrämt Eroberungs- un Vernichtungskrieg mit dat vun Hitler all Johren tovör beschreeven Teel vun de Gewinnung vun „Lebensraum im Osten“. Dormit weer „ein blockadefestes Großimperium“ bit to'n Ural un över den Kaukasus weg meent.
An' 22. Juni middags hett de sowjeetsch Butenminister Molotow in' Rundfunk en Reed hollen, in de he den Utbröök vun den Krieg bekannt maakt hett un de mit de Wöör: „[…] de Sieg sall de vun uns ween!“ to Enn gung. Elf Daag later hett Josef Stalin an' 3. Juli mit en Rundfunkanspraak persönlich an dat Volk wendt. Dorvör weer Minsk in de Keetelslacht bi Białystok un Minsk inslooten un later besett wurrn. An' 26. September funn de Slacht um Kiew hör Enn'. Doch all in' Oktober fung dat an to schneen un to regen. De düütsch Offensive keem nich mehr so gau vöran, se bleev immer fakener in' Schlamm fastsitten, un de Angreep up Moskau keem ok wegen de stiefer sowjeetsch Gegenwehr to'n Stillstand. An' 5. Dezember fung en sowjeetsch Gegenoffensive mit frisch, för den Winterkrieg utrüst Eenheiten ut Feernost ünner den Befehl vun General Georgi Konstantinowitsch Schukow an, wordör en Eroberung vun de Hööftstadt Moskau dör düütsch Truppen verhinnert wurr un „ein ungeheurer Rückschlag für die Wehrmacht war“.
Finnland hett in den Fortsetzungskrieg versöcht, mit düütsch Ünnerstütten, de in' Winterkrieg an de Sowjetunion verloren Rebeeden Karelien torüchto erobern. Nahdem dit Teel in' Sömmer 1941 reckt weer, bleev Finnland aber nich defensiv, sonnern hett bit Dezember 1941 ümstreeden, nie tovör finnisch ween kareelsch Rebeeden besett.
As Reaktschoon up den düütschen Angreep sünd britisch un sowjeetsch Truppen an' 25. August 1941 in' Rahmen vun de Anglo-Sowjeetsch Invasion in den Iran inmarscheert. Teel vun den Angreep weern to'n eenen dat Sekern vun de Öölförderung vun de Anglo-Iranian Oil Company un to'n annern de Övernahm vun de Transiraansch Iesenbahn, um de sowjeetsch Truppen ok up den Weg över den Iran mit britisch un US-amerikaansch Militärgerät versörgen to können.
De Root Armee harr sück nee organiseert. De wichtigsten Grootbedrieven vun de Rüstungsproduktschoon wurrn an den Ural in Städer as Ufa un Tscheljabinsk verleggt un weern för de düütsch Luftwapen nich mehr to recken. An' 16. Dezember geev Hitler den Befehl to'n Anhollen. Bit to'n Enn' vun dat Johr wurr de Wehrmacht aber noch wieder torüchdrängt.
Hitler sien „Weisung Nr. 41“ van' 5. April 1942 („Fall Blau“) hett för de Sömmeroffensive fastleggt, dat tonächst Stalingrad an de Wolga, denn de Kaukasusruum bit to de töörksch un iraansch Grenz erobert wurrn sull, um dor de Eerdöölzentren in de Hand to kriegen. Tonächst aber is in den Süüdafsnitt vun de Front de Root Armee to'n Gegenangreep antreden. In de Slacht bi Charkow wurrn in' Mai 1942 de angriepen sowjeetsch Verbände vullständig inslooten. Meest en Veertelmillion sowjeetsch Suldaten keem in Fangenschap. Vun Mai bit Juli wurrn Sewastopol un de Halfinsel Kertsch up de Krim erobert, de as Sprungbrett för de Offensive bit to'n Kaukasus deenen sullen. Dorbi keemen 150.000 Rotarmisten in Fangenschap. Wiel in' Juni 1942 ok Tobruk in Nordafrika full (Unternehmen Theseus), hett de NS-Propaganda nah de Krise in' Winter nu weer groot Hoopen un en bald kommen Gesamtsieg weckt.
Enn' Juni 1942 fung de Sömmeroffensive in' Süüden vun de Ostfront tüschen Kursk un Taganrog an dat Asowsche Meer an, deren Bedüüden Hitler noch eenmal an' 1. Juni 1942 up en Böverbefehlshebber-Bespreeken in Poltawa (Heeresgrupp Süd) herutstellt harr: „Wenn ich das Öl von Maikop und Grosny nicht bekomme, dann muß ich diesen Krieg liquidieren.“ An' 3. Juli hebbt düütsch Kräfte den Don bi Woronesch överschreeden. Twintig Daag later kunn Rostow an' ünneren Don erobert wurrn, do bleev de Fangentall minn, wiel de Root Armee – in' Gegensatz to 1941 – en strategischen Rücktoog achter den Don, de Wolga bi Stalingrad un to'n westlichen un middleren Kaukasus inleiden dee. An den sülvigen Dag hett Hitler de „Weisung Nr. 41“ so afännert, dat statt dat vörsehn nah'nanner nunmehr to glieker Tiet gegen Stalingrad un in't Kaukasusrebeet vörstött wurrn sull. De Heeresgrupp Süd wurr dorher in de Heeresgrupp A (Kaukasus) un Heeresgrupp B (Stalingrad) deelt. De swaachere Heeresgrupp B kreeg de Upgaav todeelt, Stalingrad to erobern un dornah de Wolga rünner bit Astrachan an't Kaspisch Meer vörtodringen. De Heeresgrupp A, de nah de Operation Edelweiß de Öölborns vun Maikop, Grosny un Baku erobern sull, is bit Noworossijsk an’t Swaart Meer vörrückt, nehm ok den Westkaukasus un dat nördlich dorvan liggen Maikop in. De Öölanlagen dor weer aber systematisch un fachmännisch kört hauen wurrn. De Tatsache, dat de vullständig Zerstören vun de ökonoomsch Infrastruktur en Gebruuk vun de Öölborns in dat Nordkaukasusrebeet unmögelk maken dee, weer völ mehr as de latere Slacht um Stalingrad en strategisch Wennen för den Krieg in’ Osten.
Dat nächstliggen un wichtig Eerdöölrebeet vun Grosny, dessen Besitt Hitler as wesentlich för dat Wiederführen vun den Krieg ansehn dee, wurr nich reckt. Dormit wurr Midden August düütlich, dat dat operative Teel vun de Heeresgrupp A nich reckt wurrn weer, de Angreep up de Passhööchten vun den Kaukasus muss Enn' August 1942 instellt wurrn. De Weg to'n Persischen Korridor, över de amerikaansch Kriegsmaterial in de Sowjetunion brocht wurr, bleev sparrt. As Hitler mit Goebbels in dat Führerhööftquartier Werwolf bi Winniza (Ukraine) ünner veer Oogen snacken dee, weer he dorgegen överdreven optimistisch: Man dee ok Lüttasien erobern un dornah den Iran, den Irak as ok Palästina, um dordör de Briten vun hör Öölversörgen aftosnieden Bi den baldigen Angreep up Stalingrad hett he de Eroberung vun de Stadt binnerhalv vun acht Daag verwacht.
De gigantisch Överdehnen vun de Front, nich recken Nahschuuv un de massiv sowjeetsch Wedderstand leeten indes den Vörmarsch vun de Heeresgruppen A un B Anfang September 1942 to'n Stillstand kommen. Deswegen keem dat to en Führungskrise in dat düütsch Böverkommando, in deren Verloop de Böverbefehlshebber vun de Heeresgrupp A, Feldmarschall Wilhelm List, un de Generalstaffschef vun dat Heer, Generaloberst Franz Halder, vun Hitler entlaaten wurrn. Hitler övernehm sülvst (bit to'n 22. November 1942) den Böverbefehl vun de Heeresgrupp, Nahfolger vun Halder wurr General Kurt Zeitzler.
An' 4. Oktober 1942 hebbt Vertreder vun dat sowjeetsch Böverkommando, Georgi Schukow un Alexander Wassilewski, mit de Befehlshebber vun de um Stalingrad insett Fronten (sowj. Armeen) de plaant sowjeetsch Umfaatensoperatschoon besnackt, dör de de 6. Armee vun de Wehrmacht in den Ruum tüschen Wolga un Don inslooten un vernicht wurrn sull.
Partisanenkrieg
Mit den Inmarsch vun düütsch Truppen wurr in verscheeden Staaten in Europa en Umgestalten entsprekend den natschonalsozialistischen besettenspolitischen, rassenideologischen und bevölkerungspolitischen Vörstellungen inleit, de de Besetter mit all Middel vun de Repression dörtosetten versöcht hemm. Dat hett vör allen den politischen un militärisch-politischen Wedderstand un de jöödsch Minnerheit bedrapen, de in den gesamten düütschen Machtberiek to'n Objekt von Verfolgung un Vernichtung wurr.
Mit den Generalplan Ost entstunn ünner Heinrich Himmler as den Riekskommissar för de Festigung vun dat düütsch Volksdom en umfaaten bevölkerungs- un siedlungspolitisches Konzept to dekolonialistisch „Germanisierung“ vun de besett un noch to erobern Ostgebiete. Besünners de Bevölkerung vun Polen, Serbien, de Ukraine, Wittrussland un Russland sull „durchaus niedergehalten werden“. Ut de rücksichtslos Utplünnern vun disse Rebeeden ergeev sück, dat Millionen de Hungerdood drohen dee, wat vun de Planern hennommen, wenn ok nich begrött wurr. Nah de Entscheedung för den „Arbeitseinsatz“ as dat ökonoomsch mehr bringen Umgang mit de Bevölkerung vör allen de Sowjetunion wurrn Millionen Dwangsarbeiter nah Düütschland verschleppt.
Repression un Utbeutung sünd aber bald up Wedderstand stött. In de Nedderlannen hebbt bispeelswies de Polizei un de Iesenbahner streikt. In Frankriek keem dat to bewappneten Angreep. In de Balkanstaaten un in Osteuropa weer de Wedderstand besünners stark un hett sück faken up verscheeden Gruppen verdeelt. Jugoslaawsch Partisanen ünner de Führung vun Tito kunn eenzelt tosommenhang Rebeeden befreen, un in Grekenland hebbt Partisanen vun de ELAS, EDES un EKKA de Bargen kontrolleert. In de Sowjetunion hebbt kommunistisch un anarchistisch Gruppen dat düütsch Besettenregime bekämpt. De Partisanenkrieg in de Sowjetunion weer vun de Root Armee all vör den Krieg plaant wurrn, entspreken Eenheiten wurrn upstellt, de nah de Eroberung vun en Rebeet den Wedderstand gegen de Besetter in' Achterland vun de Front wiederführen sullen. In' Allgemeenen weer de Partisanenkrieg dör tallriek Verstöße gegen dat Kriegsrecht kenntekent. De Partisanen hebbt meest kien Fangen maakt oder se hebbt de to't Överloopen dwungen. Up düütsch Siet enthull de Kommissarbefehl de Anwiesen, Politkommissare vun de Root Armee nich as Kriegsfangen to behanneln, sonnern de „nach durchgeführter Absonderung zu erledigen“. So nehm de Partisanenkrieg in Osteuropa sien Anfang as systematisch Utrottenskrieg. In Grekenland (Kefalonia, Chortiatis), Frankriek (Oradour, Maillé) oder Italien (Marzabotto, Caiazzo) keem dat to vereenzelt Massakern an de Zivilbevölkerung.
Kriegseinträe vun de USA, Dezember 1941
De USA harrn in den Konflikt tonächst formal Neutralität gewohrt. De isolatschonistisch Grundstimmung in de US-Bevölkerung hett dat för Präsident Roosevelt nich mögelk maakt, direk an de Siet vun Grootbritannien un de Sowjetunion in den Krieg intogriepen.
Den Utbröök vun den Tweeten Weltkrieg in Europa hett Japan to dat Besetten vun den nördlichen Deel vun Franzöösch-Indochina bruukt, hett Grootbritannien dwungen de Burmastraat dicht to maken un hett in' September 1940 in Berlin den Dreemächtepakt mit Düütschland un Italien slooten, de dorto deenen sull, de USA vun en Kriegsinträe aftohollen. De Kongress vun de USA hett mit dat Lehn- un Pachtgesett van' 11. März 1941 de legale Grundlaag för de vörher all praktizeert Ünnerstütten vun Grootbritannien schafft. An' 31. Juli 1941 hebbt de USA, Grootbritannien un de Nedderlannen de finanziell Middel vun Japan infroren, wat gliektosetten weer mit en Embargo. Dat truck fehlen Rohstoffleefern ut Süüdoostasien un den USA nah sück, so dat de Führung vun dat japaanich Kaiserriek in en Krieg gegen de USA, Grootbritannien un de Nedderlannen de eenzig Mögelkeit seech, hör imperialistisch Ambitschonen in Richt Süüdoostasien aftosekern.
Nah den Angreep vun Japan up de amerikaansch Pazifikflotte in Pearl Harbor an' 7. Dezember 1941 un den an 11. Dezember folgen Kriegsverkloren vun Düütschland un Italien befunn sück dat Land nu ok offiziell in' Kriegstostand mit de Assenmächte. Trotz den japaanschen Angreep un glieks nah de Andrag up Kriegsverkloren an Japan in den Kongress hett Roosevelt sein Beraders doran erinnert, dat Düütschland dat Hööftteel blieven dee. De Grundsatz „Germany first“ wurr wiels de Arcadia-Konferenz mit den Entsluss, Düütschland as den gefährlichsten un vun England un Russland ok eenzigen direkt to recken Gegner toeerst to besiegen, bestätigt. Buterdem würr dat Daalringen vun Düütschland över kört oder lang ok to'n Tosommenbröök vun Japan führen. To eerst Kamphandlungen tüschen US-amerikaansch un düütsch Truppen keem dat Enn' 1942 in Nordafrika.
De Kriegsschauplatz Nordafrika 1940–1943
Ähnlich as up den europäischen Kriegsschauplatz harrn de Italiener in Nordafrika swoor Rückslääg gegen den Briten hinnehmen mussen. En italieensch Offensive to'n Enn vun dat Johr 1940 führ to de Vernichtung vun de eegen Verbände in Libyen.
De düütsche Generalleutnant Erwin Rommel kreeg dorüm in' Februar 1941 den Befehl, mit de twee Divisionen vun dat Düütsch Afrikakorps den spoodlosen Bündnispartner bi sien Verteidigung to ünnerstütten.
Rommel hull en defensiv Verhollen för nich anbrocht, stattdessen wull he angriepen. An' 31. März fung Rommel sien Vörmarsch an. All an' 10. April stunnen düütsch Panzer vör de ostlibysch Habenstadt un Festung Tobruk, de kört tovör noch vun de Italiener utbaut un denn binah ahn Kamp rüümt wurrn weer. Bit to'n 13. April hett Rommel dree Angreep up de Festung ünnernommen, de aber all fehlslahn sünd. Rommel kunn Tobruk vöreerst nich erobern. Wiedere Vorstöße kunnen wegen Versörgensengpassen ok nich dörführt wurrn, so dat beid Sieden to en Stellungskrieg övergahn deen.
In’ November 1941 hebbt de Briten weer angreepen. An’ 26. November geev dat den tweeten Angreep, wobi dat de Besatzung vun Tobruk endlich gelung, den Belagerungsring to sprengen. An’ 7. Dezember truck sück dat Afrikakorps to de Gazala-Lien torüch. Nahdem Tobruk in’ Moment nich erobert wurrn kunn, hett Rommel eerst weer in dat nächste Johr angreepen.
An’ 26. Mai 1942 hett Rommel dat Unternehmen Theseus befahlen, mit dat Teel, Tobruk to erobern. Nah swoor Panzergefechten gelung dat den Assenmächten, Bir Hacheim an’ 10. Juni intonehmen, um denn den Vörmarsch up Tobruk intoleiten. An’ 20. Juni wurrn Stadt un Festung besett, woför Rommel as jüngst Offizier vun de Wehrmacht to’n Generalfeldmarschall befördert wurr.
Dat Teel vun den wiederen Vörmarsch dör de Libysch Wüste weer Alexandria un de Sueskanal. Kört vör de ägyptisch Bahnstatschoon vun el-Alamein harrn de Briten en 65 Kilometer breeden Verteidigungsgörtel upbaut, in de in’ Juli 1942 bi de eerste Slacht vun el-Alamein de Offensive vun de Assenmächte stecken bleev. An’ 23. Oktober 1942 hett de nee britisch Befehlshebber Bernard Montgomery den Gegenangreep to de tweete Slacht vun el-Alamein befahlen. Dat vun de Tall her ünnerleegen Afrikakorps muss wieken.
De Laag vun de düütsch Truppen in Nordafrika wurr utsichtslos, as an’ 8. November in de Operation Torch allieerte Truppen in Casablanca un Algier an Land gungen un somit de düütsch un italieensch Truppen in Nordafrika vun twee Sieden in de Tang nommen weern. An’ 13. November fulll Tobruk weer in britisch Hand.
An’ 23. Januar 1943 hebbt de Briten Tripolis besett. In’ März un April wurrn de Truppen vun de Assenmächte in de Slacht um Tunesien inkeetelt. Blots an de Mareth-Lien wurr noch erbittert Wedderstand leist. An’ 12. Mai 1943 – Rommel weer intüschen ut Nordafrika afberopen wurrn – hebbt 150.000 düütsch un 100.000 italieensch Suldaten up de Halfinsel Kap Bon kapituleert. De düütsch Bevölkerung reageer völlig entsett up de hooch düütsch Verluste in Nordafrika, de as endgültig Kriegswennen düüt wurr. Achter vörhollen Hand hett man vun en „tweet Stalingrad“ oder vun „Tunisgrad“ snackt.
Stalingrad un de Wennen up den osteuropäischen Kriegsschauplatz, 1943–1945
Trotz de anspannt Kräfte- un Nahschuuvsituatschoon harr Hitler an' 23. Juli 1942 in Afännern vun sien oorsprünglich Plaan („Fall Blau“) un gegen deelwies düchtig Bedenken vun de Generalität neben de süüdlich Offensive in Richt vun dat Kaukasusrebeet en to glieker Tiet stattfinnen Offensive gegen Stalingrad befahlen (kiek ok Afsnitt De Krieg gegen de Sowjetunion bit Stalingrad). De Heeresgrupp Süd wurr deswegen in de Heeresgrupp A (Kaukasus) un Heeresgrupp B (Stalingrad) updeelt. Oorsprünglich sull toeerst Stalingrad as Verkehrsknüttpunkt un dornah dat Kaukasusrebeet mit sien Öölborns erobert wurrn. Ut dat Nah'nanner wurr denn aber en Angreep to glieker Tieden mit gefährlich överdehnt Flanken. En düütsch Panzerafdeelen reck an' Abend vun den 23. August 1942 die Wolga; an den sülvigen Dag hebbt 600 Maschinen vun de Luftwapen Stalingrad bombardeert un de eerst Eenheiten vun de 6. Armee kunnen in de Butenbezirke vun de Stadt indringen. In erbittert Eenzelkämpen in de Hüüs un Straaten keemen de Düütschen blots ünner hooch Opper bi de Eroberung vun Stalingrad vöran. Toletzt hett de Wehrmacht woll etwa 90 Perzent vun de in en Trümmerhoopen verwannelt Stadt beherrsch, de vullständig Eroberung hett man aber nich schafft. En schmalen Uferstriep vun de Wolga an' östlichen Stadtrand, an de permanent nee Truppen anlannd wurrn, kunnen de sowjeetsch Verteidiger ünner hooch Verlusten verbeeten hollen.
An' 19. November fung de Grootoffensive vun de Root Armee (Operation Uranus) gegen de rumäänsch un düütsch Lien nordwestlich un süüdlich vun Stalingrad an. Wenig Daag later hebbt sück de sowjeetsch sowjeetsch Panzertippen bi Kalatsch am Don vereenigt. Dormit weer de 6. Armee inkeetelt. De vun Göring verspraken Luftversörgen weer nich dörführbor. De düütsch Verbände weern recht unbeweglich un völlig ünnerversörgt. En Entsatzangreep vun de 4. Panzerarmee (Operation Wintergewitter), de bit to 40 Kilometer an de Stadt ranführen dee, muss an' 23. Dezember afbraken wurrn. Generaloberst Paulus hett en Utbreekensversöök wegen to wenig Drievstoffreserven as nich mögelk inschätzt, föhl sück aber an den Hollensbefehl vun Hitler bunnen un geev weder en Befehl, ut den Keetel uttobreeken noch wull he kapituleeren. An' 10. Januar 1943 hebbt doruphen söben sowjeetsch Armeen den Angriff up de Stadt anfungen. Bit to'n 23. Januar hebbt se de Floogplatzen Pitomnik un Gumrak torüch erobert. Een Dag later hebbt den Keetel in en nördlich un en süüdlich Hälft spalten kunnt. An' 25. Januar hett de letzte Ju 52 den Behelpsfloogplatz Stalingradski verlaaten. An' 31. Januar gung Paulus, in de Tüschentiet to'n Generalfeldmarschall befördert, angesichts de utsichtsloos Laag, in sowjeetsch Fangenschap, ahn en Gesamtkapitulatschon vun de 6. Armee uttospreeken. Dornah geev dat nich regelt Deelkapitulatschonen vun Eenheiten vun de Süüdkeetel, de Noordkeetel hett dorgegen noch bit to'n 2. Februar kämpt. Van 29. Januar bit to'n 2. Februar keemen etwa 91.000 düütsch Suldaten in Fangenschap. Schätzungen nennen 5.000 Wehrmachtssuldaten, de nah den Krieg nah Düütschland torüchkehren deen, dorünner Generalfeldmarschall Paulus, sien Staffschef un de meest anner hooch Offiziere. De verloren Slacht vun Stalingrad markeer in dat Düütsch Riek den psychologischen Wennenpunkt vun den Krieg. Af dissen Tietpunkt hett de Mehrheit vun de Düütschen nich mehr an den „Endsieg“ glöövt, ahn beachten vun de Sportpalastrede vun Goebbels an' 18. Februar 1943 mit de Uproop to'n „Totalen Krieg“ un de frenetisch Tostimmen vun de utwählt Tohörers. So kummt Heinz Boberach, de Herutgever vun de Meldungen aus dem Reich, to den Befund, „dass mit der Niederlage von Stalingrad 1943 ein Stimmungsumschwung begonnen hat, der durch die Kapitulation der deutschen Truppen in Nordafrika und die Steigerung der Luftangriffe noch verstärkt wurde“.
An' Mörgen vun den 16. Februar wurr de Stadt Charkow vun Truppen vun de Wehrmacht un Waffen-SS gegen den Befehl vun Hitler upgeven, um en drohen Inkeeteln to entgahn. An' 21. Februar fung aber en düütsch Gegenoffensive an. Bit to'n 5. März wurr dat Rebeet bit to'n middleren Donezk torüch erobert. Dorbi wurrn düchtig Geländegewinne schafft, den Gegner hooch Verluste bibrocht un weer en slooten Front herstellt. En in' Fröhjahr 1943 potentiell bevorstahn Tosommenbröök vun de Ostfront wurr so verhinnert. In de Schlacht um Charkow wurr de Stadt an' 14. März ünner Verlusten dör Truppen vun de Waffen-SS torücherobert. En wiedere Offensive in' Sömmer, de Operatschon Zitadelle, sull de Frontbalkon bi Kursk utrüümen un groot Deelen vun de Root Armee inkeeteln un vernichten. De Operatschoon führ to de gröttste Panzerslacht in de Historie. De Angreep weer aber vun de Root Armee vörutsehn wurrn, de sück dör deep Verteidigungsstellungen vörbereit harr, un bleev stecken. De düütsch Vörstööt wurr up den Hööchpunkt vun de Slacht afbraken. De sowjeetsch Gegenoffensive bi Orel, de wedderum dat Teel verfolgen dee, Deelen vun de Heeresgrupp Mitte intokeeteln un de Binnen vun düütsch Kräfte dör den an' 10. Juli dörführt Anlannen vun de Allieerten up Sizilien (Operation Husky) hebbt en Wiederführen vun de Offensive verhinnert. Nah mehreren sowjeetschen Gegenoffensiven in de folgen Maanden muss de Wehrmacht an de gesamt Front den Rücktoog antreden, wobi ok de Slacht um de Krim mit en düütsch Nedderlaag to Enn' gung. Bit to'n Enn' vun dat Johr 1943 weer Kiew weer in de Hand vun de Sowjetunion.
De mit de Operation Zitadelle verloren Panzerreserven kunnen nich ersett weern un bedüüden en afsehbar Sieg vun de Sowjetunion. Dornah sünd wieder gröttere Slachten folgt: Schlacht an' Dnepr un de Dnepr-Karpaten-Operation.
An' 14. Januar 1944 fung mit de sowjeetsch Leningrad-Nowgoroder Operation, den Angreep up den düütschen Belagerungsring um Leningrad an, en Reeg vun Angreepsoperatschonen, de de sowjeetsch Propaganda later as „Teihn Stalinsche Slääg“ betekent wurr. De Sowjetunion hett nahsett: Hör Fröhjohrsoffensive broch wiedere Rebeedengewinne, un de Wehrmacht muss sück bit to'n Peipussee torüchtrecken. An' 12. Mai weer de Krim weer fast in sowjeetsch Hand. An' 9. Juni fung de Offensive an de finnisch Front up de Kareelsch Landenge an. Enn' Juni keem disse Angreep up de Hööcht vun de olt Grenz van 1940 to'n Stillstand.
In' Juni un Juli 1944 gelung de Sowjetunion mit de Operation Bagration dat vullständig Slahn vun de Heeresgrupp Mitte. Se gellt mit en Verlust vun 28 Divisionen vun de Wehrmacht as de verlustriekste Nedderlaag in de düütsch Militärgeschichte. De Root Armee kunn nu bit kört vör Warschau un to de Grenz von Ostpreußen vörstööten. An' 3. Juli hebbt de Sowjets Minsk torüch erobert, wieder süüdlich drung af den 13. Juli in Galizien en wiedere sowjeetisch Offensive (Lwiw-Sandomierz-Operation) bit Lemberg an de Weichsel vör. Af dissen Tietpunkt weer de Wehrmacht blots noch to henhollen Wedderstand gegen de Root Armee fähig.
An' 1. August fung de Warschauer Upstand vun de Poolsch Heimatarmee an. An' 20. August is de Root Armee in de Operation Jassy-Kischinew in Rumänien inmarscheert, worup an' 23. August König Michael dör en Staatsstriek den Diktater Ion Antonescu störten dee un an' 24 August de rumäänsch Armee den Kamp an de Siet vun Düütschland instellen dee. De Spood vun de Sowjetununion dwungen de Wehrmacht to' Rücktoog ut Grekenland, an' 13. Oktober sünd britisch Eenheiten in Athen inrückt. An' 5. September nehm de Root Armee Bulgarien in; de Ünnerstütten dör de Sowjetunion seker, hebbt bulgaarsch Kommunisten an' 9. September en gewaltsam Ännern vun de Staatsform maakt un övernehm de Führung in dat Land.
Finnland hett an' 19. September en Wapenstillstand mit Sowjetunion slooten. An' 20. Oktober hebbt sowjeetsch Eenheiten un jugoslaawsch Partisanen ünner Tito de Hööftstadt Belgrad erobert. In' Norden truck sück de Heeresgrupp Nord an' 13. Oktober ut Riga nah Kurland torüch. In Ostpreußen keem de Offensive vun de Sowjetunion in' Oktober nah Spood to'n Anfang to'n Stillstand. In de Slacht um Budapest wurr de ungaarsch Hööftstadt belagert, kunn aber eerst an' 11. Februar 1945 vun de Root Armee innommen wurrn.
De Root Armee is Anfang 1945 vun Warschau (befreet wurrn an' 17. Januar) ut nah Norden vörstött un hett dormit Ostpreußen vun den Rest vun dat Riek afsneeden. Teihnduusende sünd wiels de Slacht um Ostpreußen över dat tofroren Frisch Haff nah Westen flücht. Över twee Million Flüchtlings sünd över dat Meer nah den Westen kommen. In' Toog vun disse Rettungsaktion (Operation Hannibal) wurr an' 30. Januar da ehmalige KdF-Schipp „Wilhelm Gustloff“ mit Duusenden vun Minschen an Bord vun dat U-Boot S-13 vun de Baltisch Flotte torpedeert un gung up Hööcht vun Stolpmünde ünner, wo 11 Daag later de „Steuben" ebenfalls en Opper vun S-13 wurr. De Versenken vun de Gustloff, Steuben, Goya (16. Februar 1945) un Cap Arcona (3. Mai 1945) mit tosommen mehr as 20.000 Oppern gellen as de gröttsten Katastrophen in de Schippfohrt.
In de Slacht um Königsbarg hebbt de russisch Angriepen an' 9. April de Stadt endgültig besett. An' 27. Januar reck de Root Armee dat KZ Auschwitz-Birkenau, dat vun de SS tovör upgeven wurrn weer. An den sülvigen Dag hebbt eerste sowjeetsch Eenheiten Küstrin un reckt un dormit ok de Oder.
Nah de sowjeetsch Weichsel-Oder-Operation stunn de Root Armee Enn' Januar 1945 längs de Oder un Neiße vun Stettin bit Görlitz knapp 80 Kilometer vör Berlin. De Hööchten vun Seelow weern dorbi en steil upstiegen, natüürlich Hinnernis, un um disse Hööchten wurr en vun de gröttst Slachten vun den Tweeten Weltkrieg slahn. De Slacht um de Seelower Hööchten fung an' 16. April an, in' Loop vun den 18. April wunn de tallenmäßig wiet överleegen Root Armee de Böverhand. Ünnerdessen wurr in' Süüden de sowjeetsch Belagerungsring um Breslau an' 15. Februar slooten, dat aber eerst an 6. Mai in de Hann' vun de Root Armee full. An' 25. April wurr de Belagerungsring um Berlin slooten, an' 28. April is de Versöök vun de 12. Armee ünner General Walther Wenck scheitert, de Hööftstadt to entsetten, an' 30. April hett sück Adolf Hitler in' Führerbunker ümbrocht. An' 2. Mai geev General Helmuth Weidling an de letzten Verteidiger vun Berlin den Befehl to dat Instellen vun de Kamphandlungen.
Nah dat Scheitern vun de Plattenseeoffensive in' Fröhjahr 1945 weer Ungarn an' 4. April vullständig vun de Root Armee erobert. Wien full an' 13. April, vun Osten ut wurrn Nedderöösterriek, dat Burgenland un de Steiermark erobert. An' 8. Mai 1945 is um 23:00 Ühr middeleuropäisch Tiet de bedingungslos Kapitulatschoon vun de düütsch Strietkraften in Kraft treden. An den glieker Dag reck de Root Armee Graz un hett in' Rahmen vun de Prager Operation Dresden besett. Anfang Mai weer de Personalstärke vun de Heeresgrupp Mitte (de fröher Heeresgrupp A), de ünner Generalfeldmarschall Schörner in dat Protektorat Böhmen un Mähren stunn, noch mit 900.000 Suldaten angeven wurrn. De wenigsten hebbt den Westen reckt; de Masse gung in sowjeetsch Fangenschap. Ok de an' 5. Mai anfungen Prager Upstand forder in' Tosommenhang mit de anfangs ungeordnet Verdrieven vun de Düütschen ut de Tschechoslowakei en nich bekannt Tall an Opper. An' 10. Mai sünd sowjeetsch Eenheiten in Prag inrückt.
Italien 1943 un 1944
An' 10. Juli 1943 sünd de Allieerten in Sizilien land (Operation Husky), worup de Groot Faschistisch Raat Mussolini Verseggen vörsmeeten hett. De Duce wurr doruphen up Befehl vun König Viktor Emanuel III. (Italien) verhaft. As nee Ministerpräsident wurr Pietro Badoglio insett.
An' 22. Juli kunn de siziliaansch Hööftstadt Palermo vun de Allieerten besett wurrn. An' 3. September sünd twee britisch Divisionen bi blots minimalem Wedderstand vun de Verteidiger up dat italieensch Fastland land. Fiev Daag nah de Lannen hett de nee italieensch Regeeren en Wapenstillstand mit de Allieerten slooten, worup de Fall Achse inleit wurr, in de de Düütschen all italieensch Verbände entwapen un an 10. September Rom besetten deen. An' 12. September gelung dat eenig düütsch Fallschermjägers, Mussolini ut sien Fangenschap in dat Hotel Campo Imperatore to befreen. Mussolini wurr nah Ostpreußen brocht, um wenig later en Marionetten-Regeeren in Norditalien leiten to können (Republiek vun Salò) un den Kamp an de düütsch Siet forttosetten. Nahdem sück de up de greeksch Eiland Kefalonia statschoneert italieenisch Suldaten wiegert harrn, sück hör Wapen afnehmen to laaten, wurrd tüschen den 18. un den 23. September etwa 5000 Italiener fangen nommen un vun düütsch Gebirgsjägertruppen doodschaaten.
An' 13. Oktober hett de Badoglio-Regeeren den Düütsch Riek den Krieg verklort. An de Siet vun de offiziellen italiensch Verbände weer ok noch en kampstarke Partisanenarmee vun 256.000 Fruen un Manlüüd, de 1944 mit hör Kamphandlungen teihn Wehrmachtsdivisionen bunn.
De Vörmarsch vun de Allieerten gung man blots ganz langsam vöran. De Düütschen hebbt hör Stellungen bit to'n Ütersten verteidigt, wiels in dat Achterland all de nächst Verteidigungsstellungen uthaben wurr. Eerst, wenn de Druck to stark wurr, trucken se sück torüch, um sück weer nee to verschanzen.
De Entscheeden vun de Allieerten, eerst in Sizilien un nich glieks bi Rom to lannen, hett den Krieg mögelkerwies düchtig verlängert. Dat gifft Inschätzen, dat de italieenschen Verbände un de Partisanen bi en Lannen vun de Allieerten bi Rom Süüditalien sülvst harrn befreen kunnt.
Wiels sück de Allieerten swoor Gefechte mit de Truppen vun de Wehrmacht leefern deen, kunnen sück de Düütschen nah en Lannen bi Anzio (Operation Shingle, 21. Januar) wieder in Bedrängnis bringen, worup de dwungen weern, tosätzliche Divisionen nah Italien to verleggen. De Allieerten hebbt in Italien entweet Front upbaut, hebbt aber nich de Gelegenheit wohrnommen, bit nah Rom vörtostööten.
An' 15. Februar wurr bi de Slacht um Monte Cassino dat vun de Düütschen nich besett Bargkloster Monte Cassino, dat en strategisch Laag in de Gustav-Lien harr, bombardeert un twee Daag later dör Artilleriebeschuss völlig zerstört. De düütsch Verteidiger, ehmalge Fallschermjäger vun de Lannen up Kreta, hebbt sück ansluutend in de Ruinen vun dat Kloster verschanzt. Eerst dree Maand later, an' 18. Mai, nehm dat 2. Poolsch Korps ünner Führung vun General Władysław Anders ünner hooch Verlusten nahdem se dat Kloster mehrere Daag angreepen harr, dat Kloster in, nahdem ok de vörhergahn Angreep vun de Allieerten scheitert weern.
Nahdem dat Hinnernis Monte Cassino överwunnen weer, fung de Vörmarsch up Rom an. An' 25. Mai hebbt de allieeten Kräfte hör beid Fronten vereenigt un hebbt de düütsch Truppen up de „Gröön Lien“ tüschen La Spezia un Rimini torüchdrängt.
Generalfeldmarschall Albert Kesselring, Böverbefehlshebber vun de Heeresverbände in Italien, hett dat aflehnt in de „ewigen Stadt“ to kämpen un hett sien Eenheiten befahlen, Rom an' 4. Juni wedderstandslos to verlaaten. De Hoopnung vun de Allieerten, de Wehrmacht bit in de Alpen torüchtodrieven, wurr bi de Apennin-Verteidigungslien vöreerst stört, sodat dat1944 noch kien Entscheeden in Italien geev.
In dissen Tietruum fallen ebenfalls allieert Överleggen vun en wiedere Vörrücken över den Balkan, de aber, um Spannungen mit de UdSSR to verhinnern, nicht maakt wurr.
Vun de Westfront bit to'n Kriegsenn', Juni 1944 bit Mai 1945
Westfront 1944/1945
Mit Johresbeginn övernehm Erwin Rommel den Böverbefehl vun de düütsch Heeresgrupp B an de an der Westfront nöördlich vun de Loire. An' 21. Januar 1944 fung de düütsch Luftwaffe weer mit Angreep up London an, de bit to'n April fortsett wurrn.
Wiels de Allieerten dormit togang weern, riesige Mengen Versörgensmaterial antosammeln, hebbt de Düütschen hör Küstenbefestigungen an Atlantikwall utbaut.
An' 6. Juni 1944 sünd de Allieerten in de Normandie land. De Plaan för Operation Overlord foot up af 1941 utarbeit Invasionsplääsn un weer vun den britischen Lieutenant General (Generalleutnant) Sir Frederick E. Morgan in sien endgültigen Faaten utarbeit wurrn. De seech vör, mit veer Armeen to lannen un dee gau in't Landsbinnere vörtostööten. De Düütschen weern slecht up de Invasion instellt. De düütsch Plaanungsstaff un Hitler hebbt de Lannen immer in' Pas-de-Calais, de engst Stäe vun den Ärmelkanal verwacht. Dat Rebeet vun Calvados, wo de Allieerten denn toletzt an Land gungen, wurr stellenwies blots mit eenig Meter Stiekelwier un wenig MG-Nüsten verteidigt. Aber nich överall, denn trotz de falsch Inschätzen vun dat OKW över den Oort vun de Invasion weer de Normandieküst doch recht swoor befestigt. Dat Invasionsrebeet weer in fiev Lannensafsnitte updeelt mit de Decknaams Juno, Gold, Sword (britisch/kanaadsch Lannensafsnitte), as ok Utah un Omaha (US-amerikaansch Lannensafsnitte). De Bombardeeren vun de Küst ut de Luft un vun See verleepen nah Plaan, hebbt aber bi Omaha aber de eerst düütsch Lien verfehlt. Dat führ, tosommen mit de Tatsaak, dat de Düütschen dor twee Divisionen harrn (un nich, as de Allieerten dat glöövt harr, blots een), to ganz swoor Verlusten vun de eerste Welle (etwa 70 %).
An den so nömmten D-Day weern an de Operation Neptune, dat eegentliche Invasionsünnernehmen, meest 6700 Scheep un över 13.000 Floogtüüch bedeeligt. An' fröhen Mörgen vun den 6. Juni sünd mehrere Luftlandeeenheiten (de 82. un 101. US-Luftlandedivision) to hör Insatzen in dat Achterland start. Wegen Navigatschonsfehlers un överraschend stark düütsch Flakfüer hebbt aber völ Maschinen nich de vörsehn Afspringzoon reckt, so dat de Fallschermjäger över wiet Deelen vun de Halfinsel Cotentin verdeelt wurrn.
Ofschons des Allieerten gewaltig Kräfte upboden harrn, keemen se stellenwies man blots bannig langsam vöran. Up de anner Siet gelung dat de düütsch Siet wegen de allieert Luftöverlegenheitun dat grootflachig kört Schiennett nich, gau tosätzlich Eenheiten in dat Kamprebeet vun de Normandie to verleggen. Cherbourg in' Norden vun de Cotentin-Halfinsel, befehligt vun Festungskommandant Karl-Wilhelm von Schlieben, gung an' 26. Juni nah starken amerikaanschen Artilleriebeschuss un heftigen Straatenkämpe verloren.
De Innahm vun Caen, en Primärteel vun den eersten Lannensdag, wies sück för de allieert Truppen ( Briten un Kanadier) an de Oostsiet vun den Normandie-Brüggenkopp as ungliek stuurder. Eerst nah söss Week mit verlustriek Kämpe kunnen se de Stadt an' 19. Juli vullständig besetten.
An' 15. August fung en tweete Invasion in Süüdfrankriek an de Côte d’Azur tüschen Toulon un Cannes (Operation Dragoon, oorsprünglich bekannt ünner den Decknaam Anvil) an. An de Lannen weern 880 allieerte Seescheep, dorünner veer Floogtüüchdräger, söss Slachtscheep, 21 Krüüzer un över 100 Zerstörer, insgesamt 34 franzöösch Scheep un 1370 Lannensboote as ok ruch weg 5000 Floogtüüch bedeeligt. Dree amerikaansch Divisionen hebbt de Angreepstruppen bild. Der Franzosen un US-Amerikaner kunnen ahn entscheeden Wedderstand gau in dat Landsbinnere vörstööten.
In de Normandie hebbt de Amerikaner an' 25. Juli en Utbrööksversöök ut hör Brüggenkopp-Sektor (Operation Cobra) ünnernommen, de in de Folgedaag in' Westen to dat Afsnöören vun de Cotentin-Halfinsel bit nah Avranches führen dee. In' Osten kunnen US-amerikaansch Eenheiten bi Saint-Lô nahdem sück dat an' Anfang wat rutzögern dee gau de düütsch Front dörbreeken. An' 6. August hebbt de Düütschen woll ünner den leitenden OB West, Generalfeldmarschall Günther von Kluge, en Konterattacke bi Mortain (→ Unternehmen Lüttich) start, de wurr aber all nah twee Daag weer stoppt, wat toletzt mit Hülp vun de nördlich kämpenden Briten un Kanadier to'n Keetel vun Falaise führen dee.
An' 25. August wurr Paris befreet (→ Schlacht um Paris). De düütsche Stadtkommandant General Dietrich von Choltitz hett den Hitler-Befehl, de Stadt kört un kleen to slahn, verwiegert un hett sück mit sien Truppe ahn Kamp ergeeven. Dör de enorme Materialfülle un afsolute Luftherrschap kunnen düütsch Truppenansammlungen to jeder Tiet körtslahn wurrn, un de Allieerten keemen in de Folgetiet good vöran. Se hebbt woll bi hör gau Vörstööt to'n düütschen Westwall hör Versörgensliens överdehnt, aber dör den Upbau vun nee, un flink Nahschuuvweeg (→ Red Ball Express) gelung dat vör allen, den in groot Mengen bruukt Drievstoff nah to leefern. All an' 3. September full Brüssel un een Dag later kunn Antwerpen besett wurrn. Eenzig bi de Luftlandeoperatschoon Market Garden kunn dat II. SS-Panzerkorps den Briten un US-Amerikanern in Arnem noch mal en swoor Nedderlaag bibringen.
Nah den Verlust vun de Atlantikhabens an' Ärmelkanal un vör allen in de Bretagne (→ Schlacht um die Bretagne) hett de düütüsch Marine ehrn U-Boot-Krieg vun Norwegen ut fortsett. Bit to'n 1. September hebbt de Düütschen vun Afscheetrampen in Nordfrankriek ut mit Marschfloogkörper (V1) un Raketen (V2) London angreepen. Beide Typen weern för dat Bekämpen vun Enkeld Teelen to ungenau un kunne dorum blots gegen groot Städer insett wurrn. Mit Arbeiten an dat Projekt „Friesenwall“ sull dat direkt Indringen vun de Allieerten an de düütsch Noordseeküst verhinnert wurrn. De Wall wurr aber nich fardigstellt.
An' 21. Oktober hebbt US-Suldaten nah heftig Kämpen Aken as eerst düütsch Grootstadt erobert un sünd vun dor ut bit to de Rur vörstött, wurrn aber in' Hürtgenwald in bannig verlustriek Kämpe verwickelt. De Slacht in' Hürtgenwald wurr de längste Slacht (Oktober 1944 bit Februar 1945), de dat je up düütsch Grund geven hett. För de Amerikaner weer dat de verlustriekst Kamp up den europäischen Kriegsschauplatz. Dat hügelige Rebeet mit völ Wald un dat slecht un bannig kolt Weer hett dorbi de düütsch Verteidigers begünstigt, so dat de amerikaansch Suldaten hör ihre materielle Överleegenheit nich utspelen kunnen. Eerst in' Februar 1945 gelung dat de US-Armee, de düütsche Afwehr to överwinnen un wieder to'n Rhien vörtorücken. Ok in' Süüden, in Lothringen un in' Elsass, bleev dat bi deelwies Spood för de Allieerten: de Festung Metz un Straßburg wurrn besetzt. An' 16. Dezember hebbt de Düütschen denn mit de Ardennenoffensive anfangen, um de Böverhand in' Westen torüchtogewinnen. Dorbi wurrn de letzten düütsch Offensivreserven verbruukt. Dat Operatschoonsteel, de Liens vun de Allieerten to spalten, in breet Front nah Belgien vörtostööten un den allieerten Nahschuuvhaben Antwerpen to besetten, kunn aber nich mal halverans reckt wurrn. To'n Johreswessel 1944/45 weer nich mehr to översehn, dat de Offensive steeken bleeven weer, nahdem ok dat Unternehmen Bodenplatte scheitert weer. Wiel in de Ardennenoffensive ok de letzt Drievstoff-Reserven upbruukt wurrn weern, weern Luftwapen, Heer un Marine an all Kriegsschauplätzen dornah wietgahnd bewegungslos, wiel de düütsch Hydreerwarken in de tweet Johreshälft 1944 immer weer bombardeert wurrn. Panzer un Floogtüüch wurrn noch immer up hooch Touren nee baut, aber ahn Drievstoff weern de ok nich to bruuken.
An' 7. März 1945 hebbt US-Suldaten de noch heel Brügg vun Remagen süüdlich vun dat Ruhrrebeet reckt, an' 23. März fung die Rheinöverqueren nördlich vun dat Ruhrrebeet bi Wesel dör britisch Suldaten an. De Heeresgrupp B vun de Wehrmacht ünner Feldmarschall Walter Model mit över 320.000 Suldaten – mehr as in Stalingrad – wurr an' 1. April in den so nömmt Ruhrkessel inslooten. Dormit weer de Krieg in' Westen, militärisch bekeeken, endgültig verloren. De Heeresgrupp B hett an' 18. April kapituleert, wiel twee Drittel vun de Suldaten ahn Wapen weern un in hellen Scharen deserteeren deen. An den sülvigen Dag hebbt US-Truppen Madeborg innommen, een Dag later Leipzig.
In de Nacht van' 16. up den 17. April 1945 hebbt franzöösch Truppen ünner Befehl vun General Jean de Lattre de Tassigny, anführt vun Major Christian Marie de Castries un mit amerikaansch Luftünnerstütten, Freudenstadt erobert. Se hebbt dat Zentrum vun disse in' Swaartwald liggen Stadt meest vullständig kört und kleen hauen. Dat geev tallriek Övergreep vun Suldaten gegen de Zivilbevölkerung (Plünderungen, Massenvergewaltigungen). Denn trucken franzöösch Truppen in Richt Rottweil un Stuttgart wieder. Togliek rück de britische Armee van' Nedderrhien ut zügig nah Noorddüütschland vör.
An' 25. April hebbt sück US-amerikaansch un sowjeetsch Truppen 30 km süüdlich vun Torgau an de Elv drapen. Dormit weern de up hör Heimatgrund un in de angrenzend Rebeeden kämpend düütsch Truppen in twee vunnanner trennt Kamprüüms spulten. An' 26. April full Bremen an de Briten. Glieks dornah wurrn Lübeck (2. Mai) un Hamborg (3. Mai) innommen, wiels britisch-kanaadsch Truppen in Wismer inmarscheert sünd.
An' 5. Mai hett Generaloberst Blaskowitz, de sien Truppen in Holland inkeetelt weern, kapituleert. Wiels de britisch Eenheiten Noorddüütschland erobern deen, sünd US-Truppen gau nah Süüddüütschland un wieder nah Tirol vördrungen, „oft als Befreier begrüßt […]. Viele Soldaten ließen sich einfach überrollen und gefangen nehmen.“ De Amerikaner hebbt an' 30. April München besett. Stuttgart full an' 22. April an de franzöösch Armee, de nah Süüden bit Vorarlberg keem. De US-Armee droop an' 3. Mai an' Brennerpass mit hör Landslüüd tosommen, de vun Süüden her Böveritalien besett harrn.
In Italien full Bologna an' 19. April an de US-Truppen. An' 25. April is Benito Mussolini vör de Alliierten vun Salò in Richt Swiez flücht, wat as Enn' vun de Italieensch Sozialrepubliek gellt. Genua wurr an 27. April erobert, een Dag later hebbt sück italieensch Partisanen Mussolini in Dongo greepen un hüm dood schaaten. An' 2. Mai hebbt de düütsch Eenheiten in Italien kapituleert, an den sülvigen Dag is de britisch Armee in Triest inmarscheert.
Kriegsenn’ in Europa 1945
Een Dag bevör sück Hitler an’ 30. April dat Leven nehm, harr he in en politisch Testament Großadmiral Karl Dönitz to’n Riekspräsidenten un Böverbefehlshebber vun de Wehrmacht un Propagandaminister Joseph Goebbels to’n Riekskanzler bestimmt. Nahdem Goebbels sück an’ 1. Mai ok dat Leven nommen harr, hett Dönitz an’ glieker Dag in en Rundfunkanspraak de Fortsetten vun den militärischen Kamp gegen „den vordrängenden bolschewistischen Feind“ verklort. Dönitz wull de düütsch Suldaten in amerikaansch-britisch Fangenschap bringen un se vör sowjeetsch Fangenschap retten. Nahdem de letzt Eenheiten in Berlin an’ 2. Mai kapituleert harrn, hett he sien Hööftquartier an’ 3. Mai in Flensborg upslahn un hett en Geschäftsführen Rieksregeeren ünner Graf Schwerin von Krosigk insett.
An' 4. Mai hett de nee nömmt Böverbefehlshebber vun de Kriegsmarine, Generaladmiral Hans-Georg von Friedeburg, up den Timelobarg en Oorkunn to de bedingungslos Kapitulatschoon vun de Wehrmachtseenheiten, de in' Nordwesten gegen den britischen Feldmarschall Montgomery kämpt harrn, ünnerschreven – disse Deelkapitulatschoon is an' 5. Mai um 7 Ühr in Kraft treden.
Nahdem Eisenhower in dat operativ Hööftquartier vun den SHAEF in Reims dat Ansinnen vun en separaten Wappenstillstand mit den Westallieerten torüchwiest harr, hett Generaloberst Jodl in de Mörgenstünn vun den 7. Mai de bedingungslos Kapitulatschoon vun all düütsch Truppen ünnerschreven. Se is an' 8. Mai, 23:01 Ühr middeleuropäisch Tiet in Kraft treden. In en wieder Dokument wurr de Ratifizeeren vun disse bedingungslos Kapitulatschoon, denn dör dat Böverkommando vun de Wehrmacht as ok de Böverbefehlshebber vun Heer, Luftwapen un Marine afmaakt. Dat passeer dör dat Ünnerschrieben vun en wiedere Kapitulatschoonsoorkunn in dat sowjeetsch Hööftquartier in Berlin-Karlshorst. In de laat Avenstünn vun den 8. Mai wurr de Oorkunn vun Generalfeldmarschall Keitel (för dat OKW un dat Heer), Generaladmiral von Friedeburg (Kriegsmarine) un Generaloberst Stumpff (Luftwapen, as Vertreder vun den Böverbefehlshebber Generalfeldmarschall von Greim) ünnerschreeven. Dat truck sück bit nah Middennacht hen. Dor de Kapitulatschoon in Moskau ebenfalls eerst an 9. Mai bekannt geven wurr, wurrd in de Sowjetunion un hör Nahfolgestaaten de 9. Mai as Tag des Sieges begahn.
To'n Kriegsenn in Europa an' 8. Mai, den Victory in Europe Day oder ok Tag der Befreiung, befunnen sück in' Westen noch de Kanalinseln un de Städer Lorient, Saint-Nazaire, La Rochelle as ok dat nördliche Kurland ünner Kontroll vun de Wehrmacht. Ok in Däänmark un Norwegen bleev af 1940 de düütsch Herrschap bit to de Kapitulatschoon bestahn. Dat düütsch Riek sülvst weer wietgahnd besett, blots de Alpenruum, Deelen vun dat Protektorat Böhmen un Mähren un de gröttste Deel vun Sleswig-Holsteen stunnen noch ünner Kontrolle vun de düütsch Truppen.
In Norwegen un to'n Deel ok in Nordwestdüütschland weern de düütsch Truppen in Gewohrsam vun de britisch Strietkraften. Se weern formal Kriegsfangen, aber nich entwaffnet un in hör militärisch Gleedern un Kommandostruktur unverännert. Se wurrn in Insatzbereitschaft hollen un to'n Deel ok wieder utbildt. De Truppendeelen ünnerstunnen britisch Kommando. Wiels de Potsdamer Konferenz wurr Churchill vun Stalin up disse nicht entwaffnet 400.000 düütsch Suldaten in Norwegen anspraken.
An' 8. un 9. Maihebbt nich to tellen düütsch Suldaten versöcht ut den sowjeetschen Machtberiek noch in de vun de Westallieerten kontrolleerten Rebeeden to gelangen, vör allen de ut den böhmisch-mährischen Ruum. De groot Mehrheit hett dat nich schafft, tomal sück de US-Armee strikt an de Wapenstillstandbedingungen hull un de in hör Beriek gelangen düütsch Suldaten in Lager (Pisek) fasthull un den Sowjets övergeev. Överhoopt kien Utsicht, de Fangenschap to entgahn, bestunn för de inslooten Heeresgrupp Kurland. Stalin hett an' 9. Mai den „Völkern der Sowjetunion“ verkünnd, dat man woll den Sieg fiern dee, aber man nich vör harr, „Deutschland zu zerstückeln oder zu vernichten“.
De Böverste Sowjet hett in en eensiedig Verkloren den Kriegstostand mit Düütschland eerst an 25. Januar 1955 uphaben.Erlass des Präsidiums des Obersten Sowjets der UdSSR (russisch Text)
Richard von Weizsäcker hett 1985 in sien Rede to'n 8. Mai seggt, dat Kriegsenn' würr siet 1945 in de Bundsrepubliek Düütschland as Befreen vun den Natschonalsozialismus in de natschonale Erinnerungskultur ingahn. Dorgegen vertrett bispeelswies Michael Wolffsohn de Upfaaten, dat de 8. Mai för de Ostdüütüschen kien Befreen ween weer, wiel se „bis 1989 unfreiwillig die braune gegen die rote Unfreiheit […] tauschten.“ – „Wie und weshalb hätten sich die Ostdeutschen befreit fühlen können – oder gar die 12 Millionen Flüchtlinge und Vertriebenen, die Vergewaltigten und unschuldig Verfolgten?“
Krieg in Asien un in' Pazifik
Japan sien Neeordnung vun Ostasien un de Weg nah Pearl Harbor
Japan weer vör den Tweeten Weltkrieg all an mehreren Kriegen bedeeligt. Ünner Tennō Yoshihito hett Japan an de Siet vun de Allieerten in' Eersten Weltkrieg kämpt, in de Japan Kolonien vun dat Düütsch Kaiserriek övernehmen kunn, dorünner en Deel vun Düütsch-Neeguinea (japaansch Süüdseemandat). Etwa teihn Johr tovör weer dat wegen en Striet um de Vörherrschap in de Mandschurei un in Korea to'n Russisch-Japaanschen Krieg (1904–1905) kommen.
To dat Överwinnen vun de Wertschapskrise af 1929 hebbt inflootriek Politiker un Militärs en territoriale Expansion vun Japan vörslahn. Af de 1930er Johren kreeg dat Militär verstärkt Kontrolle över de Regeeren, insluutend dat Amt vun den Premierministers, politisch Gegner wurrn verfolgt un Medien zenseert. De aggressiv Insatz för en Neeordnung vun de Pazifikregion harr vörgeven dat Teel, de Hegemonie över de asiaatsch Länner un deren Kolonien dör westlich, europäisch Staaten to beennen (Panasienbewegen). Tatsächlich weer aber dat Teel, dör gewaltsam Sekern vun Rohstoff- un Afsatzrebeeden as ok Siedlungsland för Utwannerer de chronisch wertschaplichen Schwierigkeiten vun Japan to lösen.
Dat Hööftinteresse vun de japaansch Expansion gull dat Rebeet vun de dormalig Republik China. Nah den Mukden-Tüschenfall an' 15. September 1931, de vermootlich vun de Japaners sülvst inszeneert wurr, keem dat dree Daag later to de Mandschurei-Krise, un in' Februar 1932 wurr en japaansch Vasallenstaat Mandschukuo erricht. Nah internatschonalen Protesten över dat Vörgahn in China is Japan 1933 ut den Völkerbund uttreden; 1936 hett sück Japan den Antikominternpakt anslooten.
An' 7. Juli 1937 kem dat to'n Tüschenfall an de Marco-Polo-Brügg in Peking, de de japaansch Armee to'n Anlaat nehm, ahn Kriegsverkloren in Nordchina intodringen un de Hööfthabens entlang de gesamt chinesischen Küst to besetten. Wiel se ok dat Achterland vun Hongkong und Macao besetzt hullen, hebbt se meest de gesamte chinesisch Küst blockeert, um de wertschaplich Verbinnen vun China nah Översee aftosnieden. Disse Ereignisse wurr vun eenig Historiker as de eegentliche Anfang vun den Tweeten Weltkrieg ansehn. Allerdings hett sück de „China-Tüschenfall“, as de Krieg mit China in Japan nömmt wurr, düchtig vun den Krieg in Europa, de in' September 1939 anfung, ünnerscheed. In' Fröhjohr un Sömmer 1940, as de düütsch Wehrmacht de Nedderlannen, Belgien un Frankriek överrennen de un „Großbritannien beinahe in die Knie zwang“, weer keen Enn' vun de asiaatschen Krieg in Sicht.
China stunn to disse Tiet vör en Scheedensweg, wiel de Kommunisten ünner Mao Zedong un de Natschonalisten vun de Kuomintang ünner Chiang Kai-shek um de Vörherrschap in dat Land kämpen deen. De Kommunisten harrn sück nah den Langen Marsch in dat Binnere vuin dat Land torüchtrucken un hebbt bi den Kamp gegen de Japaner blots of un to ingreepen.
Um den 8. Dezember 1937 hebbt de japaansch Truppen Nanjing, de Hööftstadt vun de Kuomintang, un hebbt de inkeetelt. Chiang Kai-shek leet de Hööftstadt in dat wiet weg liggen Chongqing verleggen. Bi de Besetten vun de Stadt keem dat in de folgen söss Week to dat Massaker von Nanking, in dat mindst 200.000 chinesisch Zivilisten un Kriegsfangen umbrocht un etwa 42.000 Fruen un Deerns vun all Öllersstufen vergewaltigt wurrn. „Die Berichte über die Mord- und Vergewaltigungsorgie erschütterten die Welt.“ De apenlich Meenen in' Westen, besünners in den USA, hett sück scharp gegen Japan wend. In' Juli 1939 hett de Regeeren vun de USA en siet 1911 bestahn wichtigen Hannelsverdrag künnigt, dör den meest een Drüddel vun all japaansch Infuhren bedrapen weern. En Utweg ut de tonehmen Isolatschoon schien en Bündnis mit Düütschland to ween, dat ok vun den düütschen Bundsminister Ribbentrop beförwoort wurr.
De Weg nah Pearl Harbor weer woll kien Eenbahnstraat, aber in' Sömmer 1940 ünnernehm de japaansch Führung entscheeden Träen, so dat de beid Kriege in Europa un Asien to en eenzigen globalen Flächenbrand verschmülten deen. Japan hett de Nedderlaag vun de Westmächte bruukt un hett in' Juni 1940 vun Grootbritannien un Frankriek, rutpresst, dat de de levenswichtig Hülpsleefern an de chinesisch Natschonalisten över Burma un Indochina instellen deen. De nedderlannsch Exilregeeren in London wurr ünner Druck sett, Ööl ut Nedderlannsch-Indien nah Japan to exporteeren. Buterdem hett Japan in Nanking Wang Jingwei as Chef vun en Marionettenregeeren insett.
Fürst Konoe Fumimaro, de in' Juli 1940, nah de dramatisch Ereignissen in Europa, ton' tweeten Mal Ministerpräsident wurrn weer, harr in dat sülvig Johr in en Denkschrift argumenteert, de Krieg in China würr letztendlich to en „grootostasiaatsch Wohlstandssphäre“ führen, bildet Japan, Mandschukuo un China as ok ehmalge Kolonien vun Grootbritannien, Nedderlannen un Frankriek. Präägt harr dissen Utdruck Matsuoka Yōsuke, Butenminister in dat tweet Kabinett Konoe. De Dreemächtepakt mit Düütschland un Italien van' 27. September 1940 hett denn den bestahn Antikominternpakt um gegensiedig militärische Unterstütten wieder maakt. Dormit geev Japan sien in' September 1939 verkünnd Neutralität up un ünnerstreek sien aggressiv Butenpolitik vor allen gegenöver China. De Pakt hett sück aber nich gegen de Sowjetunion richt, sonnern sull vör allen de USA ut den Krieg ruthollen. De amerikaansch Reaktschoon wies aber gau, wu haltlos de Behauptungen vun Matsuoka un Ribbentrop, nah deren Ansicht de Dreemächtepakt afschreckend wirken dee, ween weer. In dat Witt Huus föhl man sück in de Ansicht bestärkt, dat Japan en aggressiv, kriegslüstern Macht weer, en asiaatsch Gegenstück to dat natschonalsozialistisch Düütschland, dat man uphollen muss. Bestätigt wurr disse Upfaaten, as Japan in' September 1940, as noch Verhandlungen mit de Franzosen leepen, in twee Dag lang düern Gefechten den nördlichen Deel vun Franzöössch-Indochina gewaltsam besetten dee. All in den folgen Maand hett de USA en total Utfuhrverbot för Iesen- un Stahlschrott nah Japan verhangt, un Grootbritannien hett weer de Burmastraat för den Nahschuuv nah China free geven.
De japaanisch Führung wull de Nedderlagen vun Frankriek un den Nedderlannen un de verwacht Nedderlaag vun Grootbritannien in' Krieg gegen Düütschland to en Süüdexpansion (Indochina, Nedderlannsch-Indien, Hongkong, Malaya un Singapur) bruuken. An' 25. Juni 1940 hett Heeresminister Shunroku Hata to sien Mitarbeiters seggtn: „Griept wi de golden Gelegenheit! Nichts sall uns uphollen!“ Mit en japaansch Besittgriepen vun de engelsch, franzöösch un nedderlannsch Kolonien in Süüdoostasien weer ok de Mögelkeit vun en chinesisch Tosommenbröök nich wiet weg. De Errichtung vun en japaansch Hegemonialmacht in Oostasien un de Hegemonie vun en natschonalsozialistisch Düütschland in Europa harrn doröver herut bedüüd, dat Amerika sück en vun totalitär Mächten gemeensam beherrscht Olt Welt gegenöversehn harr. Denn ok de Sowjetunion schienen to disse Tiet hör Inflootspähre mit de Assenmächte un Japan up freedlich Oort un Wies aftogrenzen.
Dat Johr 1941 fung mit verstarkt Bemühungen vun de USA un Japan an, en drohen Krieg to verhinnern. To glieker Tiet nehmen aber ok de Kriegs- un Eroberungsplääns vun de Japaner för Süüdostoasien konkrete Formen an. In Verhandlungen tüschen den US-Butenminister Cordell Hull un den nee nömmt japaansch Botschaper Kichisaburō Nomura weern de Japaner dormit inverstahn, vun en wieder Vörgahn nah Süüden to afftosehn, wenn hör de Amerikaner mögelk maken deen, dat se China ünnerkriegen kunnen. Aber dat Wiegern, Japan free Hand in China to laaten, d. h. Den Pries to betahlen, de de Japaner för dat Erhollen vun den Freeden fordern deen, sull in' Dezember 1941 to good Letzt den japaanschen Angreep up Pearl Harbor utlösen. An' 2. Juli full in Japan de Entscheedung, den territorialen Anspöök ok nah Süüdoostasien uttowieden, wo de Bodenschatzen vun de nedderlannsch un britisch Kolonien en lohnend Teel weern. Twee Daag nah de Besetten ok vun de süüdlichen Deel vun Indochina, de as Sprungbrett för disse Süüdexpansion bruukt wurr, hebbt de USA, Grootbritannien un sien Dominions as ok Nedderlannsch-Indien an' 26. Juli 1941 de japaansch Utlandsgoothaben in hör Länner infroren, wat praktisch en völlig Exportembargo – ok vun Eerdööl – weer. Wegen dit Embargo bleev en Krieg de vermeentlich eenzig Alternative, wiel de Öölreserven vun Japan in laatstens twee Johr upbruukt ween weern. An 5. November 1941 full in Tokio de Entscheeden, den Krieg in den folgen Maand mit Angreep up Pearl Harbor, Malaya un die Philippinen uttolöösen. Dat strategisch Teel weer, binnerhalv vun acht Maand de Herrschap över Süüdoostasien un den Westpazifik to winnen, um vun disse Machtbasis ut längere Tiet gegen de Vereenigt Staaten to kämpen oder de USA to en Verhannelnsfreeden to’n Vördeel vun Japan dwingen to können. Togliek hett man ok dormit rekent, dat in’ Toog vun de Expansion ok de Hülpsleefern an China ünnerbraken weern deen. Letzt Verhanneln in Washington tüschen Nomura, den Sünnergesandten Saburō Kurusu un Hull, den Krieg to verhinnern, sünd an Hull sien kompromissloos Forderung nah Rücktoog vun all japaansch Truppen ut China un Indochina scheitert. In’ Gegentoog wullen de USA de japaansch Goothaben freegeven. As nich anners to verwachten weer, wurr Hull sien Teihnpunkteprogramm, as dat an’ 27. November in Tokio indrapen dee, as Ultimatum upfaat – praktisch as Beleidigung. De Kaiserlich Konferenz van’ 1. Dezember 1941 hett faststellt, dat Japan de „üterst hoochmoodig, starrsinnig un respektlos“ Hollen vun de USA nich dulden kunn.
Bi den Angreep up Pearl Harbor an’ 7. Dezember 1941 hebbt japaansch Floogtüüch, de vun söss Floogtüüchdrägers ut losflagen weern, in twee Wellen söss Schlachtscheep un 12 wiedere Kriegsscheep vun de USA versenkt. Admiral Yamamoto leet aber kien darte Angreepswell upstiegen, wiel he sük Sörgen um den Standoort vun dree amerikaansch Drägers maken dee, de nich anwesend ween un de en swoor Gegenslag führen kunnen. Dör disse Entscheeden bleeven Docks un Werftanlagen as ok Nahschuuvdepots un Drievstofflager heel, wat dat mögelk maken dee, dat de USA hör pazifisch Flotte binnerhalv vun söss Maand weer upbauen kunn. An’ nächsten Dag hett de amerikaansch Kongress Japan den Krieg verklort. Grootbritannien un sien Dominions un de Nedderlannen hebbt sück anslooten. In de nächst Maanden sünd de Japaners immer wieder nah Süüden vördrungen un hebbt, ideologisch vorbereit dör den Slachtroop „Asien den Asiaten“, europäisch un US-amerikaansch Kolonien as Hongkong, Deelen vun Burma bzw. Britisch-Indien, Britisch-Malaya, Singapur, Nedderlannsch-Indien un de Philippinen besett.
Vun Pearl Harbor bit to de japaansch Kapitulatschoon
Binnerhalv vun veer Maand (Dezember–März) harrn de japaansch Truppen wiet Deelen vun Süüdoostasien un en Grootdeel vun de Pazifikinseln mit etwa 450 Million Minschen ünner hör Kontroll brocht. Dat weer de gröttste Utdehnen vun japaansch Macht in de Historie vun dat Kaiserriek. De Eroberungen vun Malaya un vun Nedderlannsch-Indien weern besünners wichtig för Japan, wiel dat dor riek Arzvörkommen un en umfangriek Gummiproduktschoon bzw. Eerdöölfelder geev. 80.000 Briten mussen sück an’ 15. Februar 1942 in Singapur ergeven. An’ 15. Februar 1942 fung de Invasion vun Burma an. Up de Philippinen muss General Douglas MacArthur bold Manila rüumen un sück up de Insel Corregidor torüchtrecken, wo de letzt US-Truppen an’ 5. Mai 1942 upgeeven hebbt. Nedderlannsch-Indien full Midden März 1942. Nichts schien de Japaners uphollen to können.
Nah de Eroberung vun Rabaul an de Noordoosttipp up New Britain in’ Januar 1942 harrn de Japaners en hervörragend Utgangsbasis för en wieder Vördringen in Richt Oostpazifik un Süüdsee wunnen.
De Slacht in’ Korallenmeer (Anfang Mai 1942) gung unentscheeden ut (je een sunken un een swoor beschädigt Floogtüüchdräger up beid Sieden), aber de Japaner hebbt hör Afsicht upgeven, bi Port Moresby in’ Süüden vun Neeguinea to lannen, so dat de Allieerten en Vörfeld nördlich vun Australien hollen kunnen. Dat weer de eerste kombineerte See-Luft-Slacht in de Seekriegsgeschichte. Ok, wenn dat in’t Korallenmeer en Rückslag geven harr, kunnen de japaansch Strietkraften bither tofräe ween: 340.000 allieerte Suldaten weern in Fangenschap geraden, un de allieerten Flotten harrn acht Slachtscheep, söeben Krüüzer un tallriek lüttgere Kriegsscheep verloren. In de Slacht um Midway Anfang Juni 1942, in de Yamamoto annehm, dat de amerikaansch Navy blots noch twee Drägers harr – vun de he ok noch annehm, dat de in’ Süüdpazifik ween – hett he glöövt, de verbleven Pazifikflotte vun de USA to en Entscheedungskamp rutfordern to können. Aber de amerikaansch Flotte wuss dank hör Funkopklooren nipp un bau över de Plääns vun den Gegner Bescheed. Bi Luftangreep vun Floogtüüch vun dree amerikaansch Drägers verlor de japaansch Marine veer Floogtüüchdräger un tallriek Floogtüüch mit besünners erfohren Piloten un Pilotenutbiller. Hör Flotte weer so düchtig swächt wurrn, dat de japaansch Överlegenheit in’ See-Luft-Krieg verloren weer. De Schlacht „gilt mit Recht als der Wendepunkt des Krieges im Stillen Ozean.“
Nah den Bau vun en Floogplatz up Guadalcanal harr Japan den allieerten Schippsverkehr tüschen den USA un Australien bedrohen kunnt. De US Navy hett in’ August 1942 hör eenzig noch verfügbar un intakte Marine-Infanteriedivision (USMC) in, um den Floogplatz intonehmen, wat ok gau gelung. De Japaner hebbt immer weer versöcht, de Insel torüch to erobern. De Kämpen gungen över mehrere Maanden, bevör sück de Allieerten endgültig up de Insel dör- un fastsetten kunnen. Disse Spood markeer en wiederen Wennenpunkt togunsten vun de USA, de jetzt nich blots mehr Kriegsschepp un Floogtüüch harrn, sonnern ok taktisch överleegen weern.
De hartst Kämpe geev dat vun Enn' 1942 bit Midden 1944 up Neeguinea, up de Salomonen, de Gilbertinseln, de Marshallinseln un de Marianen. En spoodriek taktisches Middel weer dorbi dat „Island Hopping“, bi de de Amerikaner de stark japaansch Stüttpunkten, to'n Bispeel dat wichtige Rabaul mit sein Haben un Floogfelder, ümgahn deen un sück Eiland för Eiland dichter an de japaansch Hööftinsel Honshu herankämpen deen.
To'n Anfang vun dat Johr 1943 gelung dat de Amerikaner, japaansch Funkcodes to entslöteln. Dormit wurr ok de Spood vun de US-amerikaanschen U-Boote höhger, deren stetig stiegen Versenkungsraten en wesentlichen Andeel an den Sieg över Japan harrn, denn se hebbt etwa een Drüddel vun 686 japaansch Kriegsscheep torpedeert. De japaansch Marine hett das wiels den gesamten Krieg nich schafft, en wirksam Schuulsystem för hör Transportschippfohrt to entwickeln. Dat leeg sowohl an dat Ünnerschätzen vun de U-Boot-Gefohr in de japaansch Militärdoktrin as ok an de groot technologisch Ünnerlegenheit vun Japan in' Beriek vun de Radar- un de Ünnerwaterschalloorten. Vör allen de dorut resulteeren Mangel an Drievstoff, hett dat notwendig maakt, Flottenverbände wiet buterhalv vun de Hööftkamprebeeden, dicht bi de Drievstoffborns, to statschoneeren, wat de taktisch un strategisch Optschonen vun de japaansch Flotte stark inschränken dee.
In' April 1943 gelung dat de Amerikaner, vun Guadalcanal ut fiev Begleitmaschinen vun Yamamoto sien Floogtüüch, de sück up en Inspektschonsfloog befunn, aftoscheeten. Admiral Yamamoto, Böverbefehlshebber vun de japaansch Marine, keem bi den Afstört vun sien Maschien in de Dschungel to Dood. De Verlust vun disse Führens- un Identifikatschoonsfigur weer för de japaansch Apenlichkeit en swoor Slag.
In' November 1943, kört vör dat Drapen mit Stalin in Teheran, hebbt Roosevelt un Churchill mit Chiang Kai-shek in Kairo afmaakt, dat de Krieg gegen Japan ebenso as de gegen Düütschland mit de bedingungslos Kapitulatschoon to Enn' gahn sull. Chiang Kai-shek wurr dormit nich blots as de Repräsentant vun China, sonnern ok as Staatschef vun en Grootmacht anerkannt.
Af 1944 fung de spoodriek Tiet vun de amerikaansch Task Forces an, de mit flink Trägerraids överraschend vör de Küst vun Japan upduuken dee un meest nah Belieben Teelen vun all Oord angriepen deen. De Japaner hebbt mit den Insatz vun Kamikaze-Fleger un bemannt Kaiten-Torpedos reageert, allerdings bleeven de dordör verwacht hooch Verluste vun amerikaansch Kriegsscheep ut.
In de af Midden Juni 1944 anfungen Slacht um Saipan, verbunnen mit de Slacht in de Philippinensee, hebbt de Japaner meest all insett Floogtüüch mitsamt Besatten un dör U-Boote dree Floogtüüchdräger verloren. De Verlust vun Saipan hett in Japan en politisch Eerdbeven utlöst: De Regeeren vun General Tojo muss torüchtreeden un wurr aflöst dör en Kabinett ünner General Koiso Kuniaki, de so tomal dat Wehrplichtöller up 17 Johren setten dee. Enn' Oktober bit Anfang November 1944 keem dat wiels de Lannen up Leyte (Philippinen) to de See- un Luftslacht in' Golf vun Leyte. Japan hett dorbi den gröttsten Deel vun sien Flotte insett un hett dormit ut de Kämpen um Leyte de gröttste Seeslacht vun den Tweeten Weltkrieg führt. De Japaner verloren mit veer Floogtüüchdräger, dree Slachtscheep, teihn Krüüzer un negen Zerstörer meest hör kumplett verbleeven Seestrietmacht.
Eerst nah de Eroberung vun de Marianen-Inseln in' Sömmer 1944 leeg Japan binnerhalv vun den Aktschoonsradius vun de nee Boeing B-29 vun de USAAF. De US-Luftwapen gung to nächtlich Flachenbombardements ut temelk leeg Hööcht up de överwiegen ut Holt baut japaansch Städer över, bi de hunnertduusende Minschen üm't Leven keemen. Bi de gröttsten Angreep vun disse Oord sünd in Tokio in de Nacht to'n 9. März 1945 etwa 85.000 Menschen to Dood kommen, mehr as bi jeden annern Luftangreep in' Tweeten Weltkrieg un meest so völ as dör den Atombombenangreep up Hiroshima. Mehrere japaansch Grootstäder sünd so bit Kriegsenn' kört un kleen bombt wurrn.
De Trüggerobern vun de Philippinen wies sück as lang un verlustriek, söss Maand düern Feldtoog (Oktober 1944 – März 1945). Den amerikaanschen Verlusten, 8.000 Mann, stunnen disproportschonal hööhgere japaansch Verluste as meest in' Pazifikkrieg gegenöver: Alleen up de Insel Luzon fullen 190.000 Japaner.
Bi de Kämpen up de japaansch Inseln Iwojima un Okinawa wurrn US-Scheep vun en groot Tall vun Kamikaze-Flegers angreepen. De US-Strietkraften verloren meest 7.300 Marines un etwa 5.000 Seelüüd un Piloten. 36 Scheep vun de US Navy sünd sunken, un meest 400 Floogtüüch wurrn zerstört. De Japaner verloren 113.000 Suldaten un mit de Kamikazemaschinen rund 7.800 Floogtüüch.
Nah de Kämpen up Iwojima un Okinawa hebbt de Amerikaner mit en B-29-Bomber, de vun Tinian ut losflagen weer, an' 6. August 1945 de eerste Atombomb up Hirsohima af. Kört dorup, an' 9. August, wurr de tweet över Nagasaki zünd. Söss Daag later hett de japaansch Tennō in' Rundfunk de Kapitulatschoon vun Japan bekannt geven, de an' 2. September in de Bucht vun Tokio up de USS Missouri ünnertekend wurr.
De Sowjetunion, de in' April 1945 den Neutralitätspakt mit Japan künnigt harrn, harr an 8. August Japan den Krieg verkloort un bit to dat Inkrafttreden vun de Kapitulatschoon in de Operatschoon Auguststurm de Mandschurei besett. De Besetten vun de japaansch Hööftinseln wurr tonächst alleen dör amerikaansch Truppen dörführt, wiels de anner bedeeltigt Mächte (Grootbritannien, Sowjetunion un China) an de Besetten vun de vörmals japaansch Butenrebeeden bedeeligt wurrn.
Strategisch Aspekte
De Strategiehistoriker Colin Gray düüd den Tweeten Weltkrieg mit sien Operatschonen up dree Kontinenten, to Land, to Water un in de Luft as komplex Ereignis, dat allerdings vun en „eleganten Schlichtheit in seinem Ablauf und seiner Struktur“ dörtrucken wurr. Nah de Meenen vun Gray weern de beid wichtigst Kriegsschauplatzen, de Ostfront un de pazifisch Ruum, vun'nanner unafhängig. Allerdings hebbt wichtige Ereignisse as de düütsch Kriegsverkloren an de USA nah den japaansch Angreep up Pearl Harbor immer weer kriegswichtige Verbinnen herstellt. Gemeensam weer vör allen ween, dat sück dat bi de beid Feldtüüg um „riesige Belagerungsoperationen“ hannelt harr. Doröver herut ordnet Gray den Tweeten Weltkrieg trotz en in' Vergliek to'n Ersten Weltkrieg verstarkt verbunnen Gefechtsführen, as bispeelswies den Blitzkrieg, as Afnutzungskrieg in.
Luftkrieg
In' Polenfeldzug kreeg de Luftwappen gau de Luftherrschap, wiel de poolschen Luftstrietkräfte mit hör gröttstendeels olt Floogtüüch blots wenig Wedderstand leisten kunnen. De Luftangreep up Warschau an' 15. September 1939 weer en vun de eersten Angreep up vör allen ok zivile Teelen. An' 14. Mai 1940 full de Binnenstadt vun Rotterdam en Angreep vun de Luftwapen to'n Opper.
Wiels sück de Luftkrieg in de eerst Maanden in de Luftslacht um England noch ahn Utnahm gegen militärisch Teelen as Flegerhorste, Marinestüttpunkten un Radarstellungen richten dee un letztlich dat Erringen vun de Luftöverlegenheit to'n Teel harr, wurr de Luftkrieg dornah radikaler, as de düütsch Luftwapen an' 24. August 1940 en eersten Angreep up London floog un Churchill Vergeltungsangreep up Berlin befehlen dee. Bit Enn' vun dat Johr sünd in de britisch Hööftstadt 14.000 Minschen storven.
An' 14. November 1940 flog de düütsch Luftwapen en swoor Luftangreep up Coventry (Operation Mondscheinsonate). Dorbi keemen mindst 568 Minschen to Dood. Neben Fohrtüüch- un Motorenwarken wurrn Duusende vun Wahnhüüs drapen un de middelöllerich St Michael’s-Kathedrale zerstört. De natschonalsozialistisch Propaganda hett denn den Begreep „Coventrieren“ för dat Flächenbombardement utfunnen. De Royal Air Force greep af Mai 1940 nadelsteekoordig düütsch Städer (to'n Bispeel München Gladbach) un Industrieanlagen as de Deurag-Nerag-Raffinerie an). Nahdem de Luftwappen Anfang 1941 de Luftslacht um England afbraken un en Grootdeel vun hör Bomber un Jagfloogtüüch wegen den plaanten Angreep up de Sowjetunion nah Osten verleggt harr, flog de RAF mehr Nachtangreep up düütsch Grootstäder.
Bi den Luftangreep up Belgrad an' 6. April 1941 wurr de Stadt, de blots swaak verteedigt wurrn kunn, vun de Luftwapen in wiet Deelen zerstört. Bi de düütsch Offensive gegen de Sowjetunion speel de Luftwapen en bedüüden Rull, kunn aber weder de Slacht um Moskau noch de um Stalingrad för de düütsch Siet entscheeden. Düütsch Bomber un Jäger wurrn meest blots to de Luftnahünnerstütten vun de Heerestruppen insett. De United States Army Air Forces (USAAF) hebbt in' April 1942 den eersten Bombenangreep up Tokio flagen; af August 1942 geev dat ok in Europa Luftangreep vun de USAAF.
Wiel de Bombenangreep mit wenig Maschinen hooch Verlustquoten wiesen un todem hör Teel meestens verfehlen deen, gung de RAF af Frühjahr 1942 dorto över, groot Bomberpulks nah Düütschland to schicken, um grootflachig Städer to zerstören. Teel weer dat, neben de Zerstörung vun Industrieanlagen vör allen de Moral vun de Bevölkerung to breeken. Arthur Harris, af Februar 1942 Böverkommandeeren vun dat Bomber Command, kreeg vun dat Luftfohrtministerium de Erloovnis, dat he sien Luftstrietkraften af sofort ahn jeder Inschränken insetten drüff.
Dat Ümsetten vun disse „Area Bombing Directive“ fung mit den Luftangreep up Lübeck an’ 29. März 1952 an. Enn’ Mai 1942 folgen de 1000-Bomber-Angreep up Köln (Operation Millennium) un dornah tallriek Luftangreep up Städer ut dat Ruhrrebeet. De Zerstörung vun Hamborg in’ Juli 1943 (de eerste Füerstorm) weer de eerste Hööchpunkt in’ Bombenkrieg gegen düütsch Grootstäder. De USAAF hett sück överwegend in Dagangreep up Industrieteelen konzentreert, wiels Bomber vun de RAF bi Nacht de Städer bombardeeren deen. De US-Bomberverbände harrn tonächst temelk hooch Verluste, bispeelswies bi de Angreep gegen Schweinfurt un Essen. As af Fröhjohr 1944 Langstreckenjäger vun de USAAF de Bomber begleiten deen, gungen de Verlusttallen düütlich torüch. Mit de massiv Luftangreep hebbt de Allieerten ok hoopt, dat Wedderstand gegen de Führung utbreken dee un dordör de Krieg körter wurrn kunn.
Af Fröhjohr 1944 hett sück de Luftöverlegenheit so düchtig verschaven, dat binah jeden Dag allieert Bomber in dat Rieksrebeet inflegen kunnen. In de Big Week wurrn in’ Februar 1944 utwählt Teelen vun de düütsch Rüstungsindustrie mit 6.000 Bomber vun de RAF un der USAAF angreepen. As af Mai 1944 de kriegswichtig Raffinerien un Hydreeranlagen, ünner annern de Leunawarken, verstärkt bombardeert wurrn, wurr de Drievstoffversörgen vun dat Heer un besünners vun de Luftwappen düchtig inschränkt. Mit den Tosommenbröök vun de düütsch Benzinproduktschoon af Harvst 1944 weer de Krieg för dat Düütsch Riek ok „produktionstechnisch verloren“ (Albert Speer).
Bi de swoor Luftangreep up Dresden van’ 13. bit 15. Februar 1945 keemen 25.000 Menschen to Dood. Disse Angreep sünd bit hüüd Gegenstand vun kontrovers Betrachtungen tüschen militärisch Notwendigkeit oder Bröök vun dat dormalige Kriegsvölkerrecht. To glieker Tiet wurrn bit Enn’ März 1945 ok lüttgere Städer as Pforzheim, Swinemünn, Würzborg, Hanau, Hillmessen un Patterbuorn noch grootflachig zerstört.
Mit de Entwicklung vun de Floogbombe V1 un de Rakeet V2 hett de natschonalsozialistische Führung up en „Wunderwaffe“ hoopt. Wiel aber beid Wapen nich punktgenau insett weern kunnen, weern se för dat tellt Zerstören vun militärisch Teelen nich to gebruken. Jede veerte V1 weer en Blindgänger, annern wurrn vun britisch Jagdfloogtüüch afschaten. Aber in de düütsch Bevölkerung kunn dat Hoopen up en Wennen waakt oder waak hollen wurrn, etwa in de Flüsterpropaganda: „Da kommt noch was! Das ist noch nicht alles.“ Hör Funktschoon weer vör allen dat Terroriseeren vun de britisch Zivilbevölkerung. Etwa 4.000 Minschen keemen dör den Insatz vun disse nee Wapen to Dood. Tüschen Juni 1944 un März 1945 wurrn dormit vörwiegend London un later Antwerpen angreepen.
In’ Bombenkrieg sünd ruch weg 600.000 Düütschen storven. Vun de 125.000 Freewilligen vun dat britisch Bomberkommandos sünd över 55.000 Suldaten fallen, mehr as in jeder anner britisch Wappengattung.
Nah de anfangs spoodlos Präzisionsangreepe ut groot Hööcht gung de USAAF to Flachenbombardements ut relativ leeg Hööcht up japaansch Städer över. De amerikaansch Luftangreep up Tokio in’ Februar un März 1945 hebbt de Stadt meest vullständig zerstört, wobi över 100.000 Minschen ümkeemen. Bi de Bombardements vun anner Grootstäder keemen hunnertduusende Minschen to Dood. Den Slusspunkt hebbt de amerikaansch Atombombenafwürfe up Hiroshima un Nagasaki an’ 6. un 9. August 1945 bild. Se sullen Japan militärisch to de Kapitulatschoon dwingen aber ok en politisch Teken vun militärisch Stärke in de upkommen Blockkonfrontatschoon setten.
Atlantik- un U-Boot-Krieg
Mit dat Versenken vun den britischen Damper Athenia an’ 3. September 1939 fung de düütsch U-Boot-Krieg in’ Atlantik an. As Propagandaslag vun Konteradmiral Karl Dönitz plaant, gelung dat Kapitänleutnant Günther Prien, mit U 47 an’ 14. Oktober 1939 in de Bucht vun Scapa Flow intodringen un in’ Hööftstüttpunkz vun de Home Fleet dat Slachtschipp Royal Oak vun de britisch Marine to versenken, wobi över 800 Mann üm’t Leven keemen. Funnen bit to Midden 1940 hööftsächlich Aktschonen dör eenzelt U-Bööt statt, kunnen nah de Eroberung vun Frankriek in Brest, Lorient, Saint-Nazaire, La Rochelle un Bordeaux vöreerst provisorische U-Boot-Stüttpunkten an de Atlantikküst richt wurrn. Vun disse nee Habens keemen de U-Bööt bedüüdend gauer in de Operatschoonsrebeeden in’ Nordatlantik un vör den Ärmelkanal. De allieert Konvois weern ut Mangel an Geleitscheep blots swaak sekert. Buter dem hebbt de U-Boot-Kommandanten de nee Taktik vun en nächtlichen Överwaterangreep insett, bi de de blots Ünnerwaterteelen ortenden allieerten ASDIC-Sonargeräte vullkommen wirkungslos bleven.
De denn folgen Versenkungen dör düütsch U-Bööt wurrn vun de natschonalsozialistisch Propaganda bit in't Letzte utslacht un völ Kommandanten to Helden hochstiliseert. De Alliierten verloren 1940 ungefähr 4,5 Millionen BRT Schippsruum un 1941 rund 4 Millionen BRT.
Um den Druck up de britisch Nahschuuvtransporte to erhöhen un um den U-Boot-Krieg to ünnerstütten, leep in' Mai 1941 en Geschwader ut Gotenhafen mit Teel Atlantik ut. Dat bestunn ut den jüst in Deenst stellt Slachtschipp Bismarck, den sück ebenfalls eerst wenig Maand in' Deenst befinnen Swooren Krüüzer Prinz Eugen un eenig Zerstörer. De Aktschoon kreeg den Decknaam Unternehmen Rheinübung, führ to'n Ünnergang vun den britischen Slachtkrüüzer HMS Hood an' 24. Mai 1941 un gung dree Dag later mit de Versenkung vun de Bismarck to Enn'.
Nah de Kriegsverkloren vun Düütschland an de USA an' 11. Dezember 1941 hett Vizeadmiral Dönitz Langstrecken-U-Bööt to de Oostküst vun de USA schickt, wo se in de eerst Januardaag 1942 indrapen deen. De tonächst slecht organiseert US-Küstenverteidigung stunn den Angreep up de Hannelsschippfohrt hilflos tegenöver. As de Verteidigung in' Fröhjahr tonehm, hebbt de U-Bööt hör Insatzrebeet in de Karibik un den Süüdatlantik utwiet. Anner Bööt hebbt to glieker Tiet in' Nordatlantik in Rudeln opereert un kunnen so den Druck up de Konvois uprecht hollen. Dat keem in de Loop vun dat Johr to groot Geleitzugslachten. In' Harvst 1942 hett sück de Spood vun de U-Bööt noch steigert, wiel de Geleitkräfte för de Sekern in Nordafrika bruukt wurrn. 1942 wurrn över 8 Millionen BRT Schippsruum versenkt.
Enn' 1942 gelung dat britisch Kryptoanalytikern in Bletchley Park bi London, den mit Hülp vun de ENIGMA verslöötelt Funkverkehr vun de düütsch U-Bööt weer to breeken. In' Mai 1943 kunnen de Allieerten hör Luftöverlegenheit un hör Geleitkräfte in vull Utmaat bruken, so dat in dissen Maand 43 düütsch U-Bööt versenkt wurrn. Großadmiral Dönitz stell doruphen den U-Boot-Krieg vörövergahnd in un leet de U-Bööt torüchropen. Dör dat Entslöteln vun den düütschen Funkverkehr, Ünnerwaterschallortung vunn Scheep un Radarortung vun Floogtüüch ut weer af 1943 en katastrophale Situatschoon för de düütsch U-Bööt entstahn. De Atlantikslacht harr sück dorför endgültig dreiht.
Nah dat Lannen vun de Allieerten in de Normandie Anfang Juni 1944 (Operation Overlord) wurrn bald ok de düütsch U-Boot-Stüttpunkten an de franzöösch Atlantikküst erobert. De U-Bööt wurrn in de Nord- un Ostsee as ok norweegsch Küstengewässer torüchdrängt oder hebbt nu mehr vör de britisch Ostküste ehr Insatz harrt. Dat dormals modernste U-Boot, de Typ XXI, keem bit Kriegsenn' nich mehr to'n Insatz. Bi Bekanntwurrn vun de bevörstahn Kapitulatschoon vun de Wehrmacht wurr an' 4. Mai 1945 de Operation Regenbogen start: Ofschons de Befehl vun Dönitz an dissen Dag weer, all Scheep to övergeven, wurrn de meest U-Bööt vun hör Besatten sülvst versenkt. De restlichen Bööt hebbt nah den 8. Mai mehrheitlich britische oder US-amerikaansch Haven anlopen.
De Root Armee wurrd vörsmeeten, europawiet söllt veer Millionen Fruen, so Heinz Nawratil, „Opfer von Sexualverbrechen der Roten Armee und ihrer Verbündeten“ wurrn ween. De Tall de vun sowjeetsch Suldaten vergewaltigt düütschen Fruen wurrd vun Catherine Merridale un Norman M. Naimark up mehrere Hunnertduusende schätzt. Heinz Nawratil un Barbara Johr schrievt, dat twee Millionen Fruen dör Suldaten vun de Root Armee vergewaltigt wurrn sünd.
Japan gung besünners gegen Chinesen mit groot Brutalität vör. Dorbi keem dat to Kriegsverbreken vun japaansch Suldaten in China (Massaker von Nanking as ok greesig medizinisch Experimente an Fangenen). Nah chinesisch Angaven söllt tüschen fiev un teihn Millionen chinesisch Zivilisten dood maakt wurrn ween. Dat Bombardeeren vun Shanghai 1937 weer de Uptakt vun den japaanschen Eroberungsfeldtoog dör Süüdoostasien. Bit 1945 keemen dorbi ruch weg 20 Millionen Minschen to Dood. De Eenheit 731 führ in Lagern greesig Experimente an Fangenen dör; so sünd jepaansch Minschenversöök mit biologisch Krankheitserreger an Chinesen bekannt wurrn. Van 1932 bit 1945 keem dat to Vergewaltigungen vun Fruen un Deerns dör japaansch Suldaten in besett Rebeeden. Wu völ dat nipp un nau weern, hett man nie rutfunnen. Blots in wenig Fälle, as de Massenvergewaltigungen wiels dat Massaker vun Nanking, liggen genauere Ünnersöken vör. De vergewaltigt Fruen un Deerns wurrn nah de Vergewaltigung faken ümbrocht.Military Commission of the Kuomintang, Political Department: A True Record of the Atrocities Committed by the Invading Japanese Army. Juli 1938. En Straafverfolgen dör de japaansch Militärjustiz geev dat nich. De japaansch Armee hett tüschen 1932 un 1945 nach Schätzungen 100.000 bit 300.000 Deerns un Fruen, meest in dat Öller tüschen 14 un 25 Johren, as „Trostfruen” (ian-fu) in Militärbordelle verschleppt.Kazuko Watanabe: Trafficking in Women’s bodies, then and now. The issue of military "comfort women". In: Women’s studies quarterly 27 (1999), New York, S. 19–31, Anmarken S. 21. Etwa 100.000 dorvan keemen ut de japaansch Kolonie Korea. Dorto keemen Deerns un Fruen ut China un meest all besett Rebeeden in Süüdoostasien, sünners ut Indonesien, Malaysia, Philippinen un Deelen vun Natschonalchina. Eenig Fruen stammen ok ut Japan un Australien, aber ok nedderlannsch Fruen ut Nedderlannsch-Indien (hüüd Indonesien) weern dorünner. De Fruen un Deerns mussen Dag för Dag etwa 30 bit 40 Suldaten to Deensten ween. Bit to dat Kriegsenn' sünd etwa 70 Perzent vun disse Fruen an Krankheiten, Folter oder Hunger storven. Noch in de letzt Kriegsweeken wurrn Duusende vun „Trostfruen” ermordet. De Gesamttall an Zivilisten, de vun de Japaner in' Tosammenhang mit hör kriegerischen Levensruum-Politik ümbrocht wurrn, wurrd up knapp söss Millionen schätzt.
Nah dat Enn' vun den Tweeten Weltkrieg wurrn 24 düütsch Hööftkriegsverbreker in' Nürnbarger Prozess gegen de Hööftkriegsverbreker anklaagt, dorvan twalf to'n Dood dör den Strang veroordeelt, twee wurrn freespraken. In twalf Nahfolgeprozessen wurrn 185 Personen ut de natschonalsozialistisch Führung, Dokters, Juristen un führen Personen ut de Wertschap un Offiziere ut dat Böverkommando vun de Wehrmacht anklaagt, dorvan 24 to'n Dood dör den Strang veroordeelt, worvan twalf in Haftstrafen mildert wurrn, 35 wurrn freespraken. Eerstmals in de Historie mussen sück Politiker, Militärs un anner Verantwortungsdräger persönlich för dat Planen un Führen vun en Angreepskrieg un för Verbreken gegen de Minschlichkeit verantwoorten. In de Nahkriegstiet vun völ düütsh Politikers as Siegerjustiz kritiseert, gellen disse Prozesse hüüd as Grundlaag för dat moderne Völkerstraafrecht. In wiederen 745 Kriegsverbrekerprozessen, ünner annern in Hamborg, Dachau un Rastatt, wurrn mindst 677 Doodsoordeelen utspraken, vun de 212 in Haftstrafen umwannelt wurrn. De Mehrheit vun de Kriegsverbreker ut SS un Wehrmacht wurr nie vör Gericht stellt.
Japaansch Kriegsverbreker wurrn vun dat International Military Tribunal for the Far East in de Tokioter Prozesse afoordeelt.
Politisch Aspekte
Kriegsverbreken
In' Kriegsverloop wurrn nah entspreken Befehlen vun düütsch Truppen tallriek Kriegsverbreken an Jöden, Sinti un Roma un an as „Ünnerminschen“ ankeeken Osteuropäer begahn. Wiels de Leningrader Blockade sünd mehr as een Million Minschen storven. In de düütsch Sammellagern funnen äver dree Millionen sowjeetsch Kriegsfangene den Dood. Man harr kien Vörbereitungen för deren existenzsekern Ünnerkunft un Versörgen drapen, ofschons dat Böverkommando vun de Wehrmacht all in' März 1941 för de Weeken nah den Överfall, den Sömmer un Harvst 1941, mit twee bit dree Millionen sowjeetsch Kriegsfangenen rekent harr. De Wehrmacht hett de ut Gliekgültigkeit oder mit Afsicht verhungern laaten; se wurrn ümbrocht oder sünd an Krankheiten, Misshandlungen un bi de Dwangsarbeit storven.
Dör de Truppen sowohl vun de Assenmächte as ok vun de Allieerten keem dat in de meest vun de vun den Krieg bedrapen Länner to Vergewaltigungen. Bi de Wehrmacht wurrn 5.349 Soldaten wegen Sexualverbreken veroordeelt. Wu groot de Tall vun de tatsächlich vun Wehrmachtssuldaten begahn Vergewaltigungen weer, lett sück wegen den minn Interesse vun de Wehrmachtsführung an Straafverfolgungen un de „dürren Quellenlage“ nich seriöös schätzen.
Massenmorde in den düütschten Machtberiek
De Entrechtung un Verfolgung vun de jöödsch Minnerheit weer en wichtig Bestanddeel vun de natschonalsozialistisch Politik. In tietlich Överinstimmen mit dat Utwieden vun den Krieg dör den Överfall up de Sowjetunion änner sück de Hollen gegenöver de Minnerheit hen to en Vernichtungspolitik. In den vun de Wehrmacht schuult Achterland in' Oosten hebbt de Insatzgruppen vun de Sekerheitspolizeit un den SD, Polizeireserveennheiten un Wehrmachtseenheiten ünner den Vörwand vun de Partisanenbekämpen Massentötungen vun Jöden dörführt. An' 18. Dezember 1941 hett Himmler in sien Deenstklenner noteert, dat Hitler up sien Nahfragen dat bitherige Vörgahn vun de Insatzgruppen bestätigt un befohlen hett: „Judenfrage / als Partisanen auszurotten“.
De „Kommissarbefehl“ van' 6. Juni 1941 hett dorto führt, dat Wehrmachtseenheiten un Insatzgruppen etwa 5000 kriegsfangen Rotarmisten mit tatsächlich oder annommen politisch Funktschoon ümbrocht hemm. In en Befehl vun Heydrich] an de Insatzgruppen (17. Juli 1941) wurrn Jöden automatisch mit Politkommissaren glieksett. Bit Dezember 1941 wurrn vun Insatzgruppen un Suldaten vun de Wehrmacht entsprekend den Partisanen- un Kommissarbefehl ungefähr en half Million Minschen ümbrocht, meest 99 Perzent dorvan weern Jöden. An völ Öörd hebbt Wehrmachtseenheiten de Insatzgruppen logistisch ünnerstütt. All bevör de Geldtoog in' Oosten anfung, geev dat Anwiesen, in de „rücksichtsloses und energisches Durchgreifen besonders gegen bolschewistische Hetzer, Freischärler, Saboteure und Juden“ fordert wurr. De Wirklichkeit vun den Krieg gung aber noch doröver herut, as in de rückwärtig Heeresrebeeden faken ganz Dörper afbrennt un all Inwahner rücksichtslos doodschaaten wurrn, wenn se blots in Verdacht stunnen, Partisanen Ünnerschlupp un Eeten geven to hemm, wiels de Partisanen sülvst to rechte Tiet weern in de Wäldern verschwunden weern.
Enn' 1941/Anfang 1942 entstunnen söss Vernichtungslager in dat besett Polen (Kulmhof, Belzec, Sobibor, Majdanek, Treblinka, Auschwitz-Birkenau). In Auschwitz un Birkenau wurr en nee Tötungsmiddel utprobeert, dat vun Dokters in dat Euthanasieprogramm all in lüttgeren Ümfang bruukt wurrn weer: kristalliseert Blausüer (Zyklon B). Enn' 1942 leeven vun 2,3 Millionen Jöden in dat Generalgouvernement kien 300.000 mehr. In eenig Länner, as bispeelswies Däänmark, wor dat to de Rettung vun de däänsch Jöden keem, hebbt sück de Regeeren oder de Bevölkerung de Deportatschoon un Ermordung vun hör jöödsch Mitbörger weddersett.
Etwa 200.000 Düütsche, de meesten dorvan Liddmaaten vun de Insatzgruppen un anner SS-Formatschonen, weern an de Massenmorde bedeeligt. Laatstens in' Sömmer 1943 harr ok de groot Mehrheit vun de Düütschen tominst dormit rekent, dat de in' NS-Herrschaftsberiek leven Jöden ümbrocht wurrn sullen. Völ harrn Kenntnis vun de Massenmorde in Osteuropa.
Mindst 13 Millionen, wohrschienlich aber etwa 15 Millionen Zivilisten wurrn vun de Isatzgruppen, SS-Liddmaaten, Ordnungspolizei, Suldaten vun de Waffen-SS, Wehrmachtssuldaten oder ok verbündet Truppen vun de Assenmächte, as to'n Bispeel vun de kroaatsch Ustascha, ermordet. De meest Massenmorde geev dat in de Rügg vun de Ostfront up sowjeetsch Rebeet un in Ostpolen (mindst zwölf Millionen). Ünner de 15 Millionen Zivilisten in Europa weern fiev bit söss Millionen ermordet Jöden, dorto mindst 220.000 Sinti und Roma, etwa 275.000 „Euthanasie“-Opper as ok Homosexuelle, Tüügen Jehovas un Freimüerer. An de Ermordung vun Geisteskranken weern ok Dokters bedeeligt. In dat Generalgouvernement, in de besett sowjeetsch Rebeeden, in Jugoslawien un in Frankriek wurrn nich to tellen Partisanen nich nach dat Kriegsvölkerrecht behannelt. In allen besett Länner geev dat todem tallriek Geiseldoodscheeten.
De Befreen vun dat KZ Auschwitz dör sowjeetsch Suldaten an' 27. Januar 1945 is in de Bundesrepubliek siet 1996 offiziell „Tag des Gedenkens an die Opfer des Nationalsozialismus“; ok internatschonal wurrd siet 2005 an dit Datum docht. In de USA gifft dat siet 1980 de Days of Remembrance, de een Week düern. In Israel is Jom haScho'a („Dag vun dat Gedenken an Shoa un Heldendom“) en ernst Natschonalfierdag.
Zivilbevölkerung
Vun all bedeeligt Staaten harr de Sowjetunion de meest zivil Opper to beklagen. An dat Bispeel vun Leningrad laaten sück de Utmaaten vun den millionenfack Hungerdood exemplarisch düütlich dorstellen: Nahdem de Stadt Anfang September 1941 vun düütsch Truppen inkeetelt wurr, kunn de Bevölkerung nich mehr utreckend versörgt wurrn. Wiels de Leningrader Blockaad weern all bit to'n Sömmer 1942 ungefähr 470.000 Minschen storven. De Schätzungen vun de Gesamtoppertall recken vun 700.000 bit 1.500.000 Minschen bit to dat Enn' vun de Blockaad an' 27. Januar 1944. De meest Borns geevt en Tall vun etwa 1.100.000 Dooden an.
In de anner vun düütsch Truppen besett Länner vun Ost- un Süüdoosteuropa (Polen, Serbien, Grekenland) muss de inheimisch Bevölkerung ebenfalls en bannig hooch Bloottoll betahlen, wiel dor, vör allen in Polen, ebenso „ein Vernichtungskrieg geführt wurde“ Dorto keemen in Serbien un Grekenland Geiseldoodscheeten nah tatsächlichen oder annommen Partisanenaktschonen.
In de besett Länner vun Nord- und Westeuropa (Norwegen, Däänmark, Nedderlannen, Belgien, Luxemborg, Noord- un Westfrankriek, britisch Kanalinseln) leeg dat Düütsch Riek ut politisch as militärisch Grünnen völ doran, sück as „korrekte Besatzungsmacht“ dortostellen, seker dat doch de Disziplin vun de Truppe un spoor Ressourcen. Aber ok dor wurrn Minschen, de as „rassisch minderwertig“ instuuft wurrn, un all dee, de dat Besattensregime as wedderständig inschätzen dee, nie nich „korrekt“ behannelt. Wiel in' Tweeten Weltkrieg weltwiet kien Suldat so good betahlt wurr as de düütsche, hebbt se de „die Länder Europas buchstäblich leer (köfft). Sie verschickten Abermillionen Feldpostpäckchen von der Front in die Heimat, Adressaten waren hauptsächlich Frauen. […] Schuhe aus Nordafrika, aus Frankreich Samt und Seide, Likör und Kaffee, Tabak aus Griechenland, Honig und Speck aus Russland, Heringe en masse aus Norwegen.“ In den besetten Deel vun Frankriek kreegen de düütsch Suldaten de Binaam »doryphores« („Kantuffelkäfer“), de allens kahl freeten deen. De Besattensmacht broch Levensmiddel, Konsumgöder un Industrieprodukte nah Düütschland, „um auf diese Weise die Deutschen im Reich zu ernähren und bei Laune zu halten.“ As Folg vun de umfaaten Utplünnern steegen in de düütsch besett Länner de Priesen, un nah un nah wurr meest allens ratschoneert. De Swaartmarkt bleu up. Eenzeln Sparten un Personen hebbt aber ok good an de Düütschen verdeent, eenig hebbt sück förmlich saneert. Renault kunn dör dat Motoriseerensprogramm vun de Wehrmacht sien Umsatz bit 1942 verfievfacken. Ok vö Baufirmen hebbt sück in grooten Stil beriekert, indem se för de Besattensmacht Baracken, Straaten, Floogplatzen usw. baut hemm.
För de düütsch Zivilbevölkerung harr de Krieg tonächst kien direkte negativ Konsequenzen. Ofschons in den wiederen Verloop meest all Woren vun den täglichen Bedarf mit Levensmiddelkoorten oder Bezugsschiens ratschoneert wurrn, geev dat in de eerste Kriegsjohren kien Mangelversörgen mit Göder. Dat leeg vör allen doran, dat meest to Ungunsten vun de dortig Bevölkerung völ Woren un Rohstoffen ut de besett Länner in dat Rieksrebeet brocht wurrn. To de Begünstigten tellen dormals 95 Perzent vun de Düütschen. Se empfunnen den Natschonalsozialismus nich as System vun de Unfreeheit un den Terror, sonnern as Regime vun sozial Warmt, as en Oort „Wohlfühl-Diktatur.“ Unmiddelbor Utwirken up de düütsch Zivilbevölkerung geev dat eerst mit de tonehmen allieerten Luftangreep up düütsch Städer af Anfang 1942 un de „Totaliseeren“ vun de Kriegsführung in dat Johr dorup. Af Oktober 1944 wurr de Volkssturm, dat heet „alle waffenfähigen Männer im Alter von 16 bis 60 Jahren“, to'n Deenst an de Front inberopen. De Kulturbedriev wurr wiels den gesamten Krieg uprecht hollen, besünners Filme as „Die Feuerzangenbowle“ hebbt för dat Aflenken vun den Kriegsolldag deent. Aber Kriegsmödigkeit, Överarbeiten un Erschöpfung as ok dat Geföhl, dat man dat wat kummt ahn Hülp utsett weer, leeten in' Harvst 1944 en Afneegen gegen dat NS-Regime starker wurrn. Ok Hitler sülvst keem in de Kritik, wiel he för so völ Lied un Elend sörgt harr. Sichtbor Teken dorför weer, dat de Gruß „Heil Hitler“ jetzt verschwinnen dee. För de Zivilbevölkerung in' Osten vun dat Riek reckten de Kriegsinwirken ehrn Hööchpunkt mit den Inmarsch un de Besetten dör de Root Armee. In' Westen wurrn de inrücken britischen un US-amerikaanschen Truppen vun de düütsch Bevölkerung överwiegend mit Erleichterung begrööt.
Kriegspropaganda un Propagandakrieg
Düütsch Propaganda
Wiels den Krieg beswöör Goebbels mit Hülp vun de gliekschalt Medien den bevorstahn Endsieg un glorifizeer den Spood vun de Wehrmacht, indem he tokünftig Positschonen vun dat düütsch Heer as all deelwies reckt dorstellt. Goebbels hett denn ok all vörher bekannt geven, dat Städer innommen wurrn sullen, wat denn ok tatsächlich eenig Daag later ok passeer. De Gegner vun Düütschland hett he dorggegen verhöhnt, so wurr bispeelswies Winston Churchill as Trunkenbold dorstellt.
As de NS-Führung 1941 en Rechtfertigung för den Feldttoog gegen de Sowjetunion finnen muss, hett se den Angreep mit de „Verteidigung des Abendlandes gegen den Bolschewismus“ un gegen de „jöödsch-bolschewistischen Untermenschen“ begrünnd. De SS leet de Broschüre Der Untermensch drucken, de mit Hetzartikel un fratzenhaft Biller de Russen as minnerwertig dorstellen dee.
Noch an' 18. August 1942 hett Goebbels in en Propaganda-Anwiesen de Besorgnis ütert, „daß sich das deutsche Volk zur Zeit in weiten Kreisen in dem Glauben wiegt, die militärischen Ereignisse im Osten […] würden zu einem baldigen Kriegsende führen“. Eerst nah de Stalingrader Nedderlaag Enn' Januar 1943 kann vun en „Talsohle der Stimmungslage“ in de düütsch Bevölkerung spraken wurrn. An' 18. Februar 1943 reep Goebbels de düütsch Bevölkerung in de Sportpalastrede ton' totalen Krieg up. Völ Düütsche hebbt sück ansluutend dorto entslooten ok hör letzt Reserven to mobiliseeren un hebbt wiederhen de Kriegsführung ünnerstütt. In' wiederen Verloop forder de NS-Propaganda den Wedderstandswillen vun de Bevölkerung „bis zum Endsieg“, gegen den „angloamerikanischen Bombenterror“ un de „rasende Rachsucht“ vun de Root Armee immer starker, je dichter de Allieerten up de Rieksgrenzen vörrücken deen.
Britisch un US-amerikaansch Propaganda
Ok in Grootbritannien wurr Propaganda gegen de Kriegsgegner maakt. 1940 gelung dat Churchill in mehreren berühmt Reden, dorünner de „Bloot-Schweet-un-Traanen-Rede“ un hör Fortsetten (We Shall Fight on the Beaches), dat Inverständnis vun de britisch Bevölkerung för en Krieg un den Wedderstand gegen Düütschland to winnen. Folglich hett he ok dat so nömmt Freedensangebot, dat Hitler Grootbritannien in sien Rieksdagsrede van' 19. Juli 1940 maakt hett, gor nich beacht.
De USA hebbt nah den japaanschen Överfall up Hawaii un de düütsch Kriegsverkloren in' Dezember 1941 de düppelte Bedrohung ut West un Ost herutstellt, sotoseggen de Gefohr vun en Tweefrontenkrieg ut amerikaansch Sicht.
Rundfunkpropaganda
Bi de Söök nah en bruukbor Middel, um gau bannig völ Minschen in dat Land vun den Kriegsgegner in deren Moderspraak antosnacken, full de Wahl up den Rundfunk, wiel dat en toverlässig un ahn markbor Tietverlust funktschoneeren Medium dorstellt. Wiels den Krieg nehm de Tall vun Propagandasennen in de bedeeligt Länner gau to. Up düütsch Siet wurrn de düütsch Politik nich afneegt britisch un amerikaansch Immigranten anhüert, um Briten perfekt up Engelsch ansnacken to können. De bekanntst Moderaatsche weer „Axis Sally“, deren Sendungen vun den Grootdüütschen Rundfunk in dat Studio Berlin utstrahlt wurr. Goebbels hett den Utlandsrundfunksenner „Germany Calling“ up den Weg brocht, de sien Moderatoren ünner den geringschätzig Ökelnaam „Lord Haw-Haw“ bekannt wurrn. Generalfeldmarschall Paulus hett nah de Nedderlaag vun Stalingrad över Radio Moskau to de düütsch Hörer snackt.
De Sennen vun de BBC, de „Stimme Amerikas“, dat NFD, vun Radio Moskau, Radio Vatikan un den Swiezer Senner Beromünster hebbt woll dorto führt, dat 16 Millionen Düütsche, de (1943) Rundfunkgebühren betallen deen, (plus wiedere Millionen Familienliddmaaten) utrecken genoog över de tonehmen hoffnungsloos militärisch un politisch Laag vun Düütschland informeert ween kunnen, aber kien een Senner gelung dat, dordör en Umstört in Düütschland hentokriegen. Wu völ Düütsche stillkens BBC, de wichtigst utlännsch Informatschonsborn (mit 11.500 Mitarbeiter in London), hörrn deen, lett sück nich seggen. Seker is blots, dat dat dat Regime nich gelungen is, sien Sicht vun de Dinge vullständig dörtosetten. Wiel dat Hören vun so nömmt Feindsenner streng verboden weer, geev dat meest nümms, de ut dat Radio Bescheed wuss, sien Weeten an annern wieder – wenn doch, kunn hüm sogor „in besonners swoor Fällen“ de Doodsstraaf drohen. Man hett sück denn anwehnt, nah dat Enn' vun en afhört Feindsennen den Sennenknoop to verstellen, um bi unverwacht Huusdörsööken sück nich sülvst to verraden. De britisch Suldatensenner Calais weer dorgegen so goot organiseert, dat he över en langen Tietruum vun de düütsch Bevölkerung för en Wehrmachtssenner hollen wurr. Bispeelswies wurr dat flögelt Woort „Wenn das der Führer wüßte…“, in Düütschland laatstens siet 1938 bekannt, in den Sennen so geschickt bruukt, dat de schillert Missstände in dat Darte Riek um so ehrder glöövt wurrn.
Ok in' Krieg in Ostasien (kiek baben) hebbt de Japaner af 1943 verstarkt up Propaganda gegen de Amerikaner sett, indem se över Radio Tokyo hör Sennen „The Zero Hour“ utstrahlen dee. För de överwiegend weiblich Moderatoren, de Amerikaansch mit en japaanschen Akzent snacken deen, börger sück in den GI-Spraakgebruuk de Begreep Tokyo Rose in.
Wedderstand gegen den Natschonalsozialismus
De düütsch Zivilbevölkerung stunn den Kriegsanfang tonächst skeptisch gegenöver, leet sück aber denn doch vun de Siegesmeldungen blennen. Ut Angst för Straafen hebbt sück blots wenig Minschen troot, sück aktiv gegen den Krieg uttospreeken. Zentren vun den zivilen Wedderstand weern de „Weiße Rose“, de „Kreisauer Kreis“ oder de „Rote Kapelle“.
Wenngliek de Wehrmacht prinzipiell achter Hitler sien Ideen stunn un sien Kriegsführung mitdragen dee, hebbt af 1943 eenig Generäle de dwangslööpig Nedderlaag düütlich vör Oogen sehn un hebbt dorher up en Wappenstillstand sett, um de Wehrmacht un de düütsch Bevölkerung Tiet to dat Umgruppeeren vun dat Heer un Neeorganisatschoon vun den Staat to geven. An' 20. Juli 1944 hebbt eenig Wedderständler en Anslag up Hitler in dat Führerhööftquartier Wolfsschanze veröövt. De Versöök, Hitler ümtobringen, gung aber scheev, ebenso as de ansluuten Versök vun en Staatsstriek in Berlin (→ Operatschoon Walküre). De Attentäter wurrn henricht. Eenig wenig Suldaten hebbt den Krieg ok ut ideologischen Grünnen aflehnt un hebbt versöcht, den Krieg dör Sabotagemaatnahmen to körten. De wiet överwiegen Mehrheit hett allerdings bit t'n Sluss wiederkämpt. Tallriek düütsch Suldaten un Hülpsverbände (Polizeireserve etc.) hebbt sück an Kriegsverbreken bedeeligt, wat den Wedderstand vun de Bevölkerung in den besett Rebeeden wieder rutfordern dee.
In Däänmark empfunn de Bevölkerung de düütsch Besattung nah de Wöör vun den Kdäänschen König as „Alpdruck“. In de Nedderlannen mussen de Düütschen de Polizei dor de Wappen afnehmen, wiel se bang för en Upstand weern. De pro-düütschen Bewegen vun den Vidkun Quisling in Norwegen folg kien Massenbewegen vun de Bevölkerung, de Mehrheit hett de Düütschen aflehnt. De scharpste Formen vun den westeuropäischen Wedderstand geev dat in Frankriek, wo de Résistance, dorünner de Maquis (nah dat mediterrane Buschgestrüpp „maquis“ nömmt), gegen de düütsche Besatten kämpen dee.
Nich to verglieken starker dorgegen weern de Wedderstandsbewegen in in Süüdoost- un Oosteuropa: In de Sowjetunion, in Grekenland (kiek: ELAS), in Albanien un in Jugoslawien (ünner Marschall Tito) hebbt groot Partisanenarmeen kämpt, meest mit kommunistisch, kommunistisch beinfloot, sozialistisch oder aber natschonalistischer Hollen. De poolsch „Heimatarmee“ allerdings kunn blots up wenig Ünnerstütten vun buten hoopen. Ut den ständigen Lüttkrieg gegen den düütsch Besetter gungen de Partisanen faken as Sieger herut. Gegen Enn' vun den Krieg kunnen gröttere Rebeeden vun de düütsch Besetters befreet wurrn, so etwa in Jugoslawien, wo Tito in' Ansluss de Macht övernehm oder in Grekenland, wo de Hegemonie vun de ELAS mit britisch Interessen in Klatten keem un to' Greekschen Börgerkrieg führ.
Internatschonale Blockbillen
Mit dat Ünnerschrieven vun den Antikominternpakt tüschen Düütschland un Japan wurr all 1936 de Grundsteen för de latere Ass Düütschland–Japan–Italien leggt. Dör den Hitler-Stalin-Pakt is dat Verhältnis to Japan tonächst schlechter wurrn, aber wiel sück Japan up Togreep up de franzöösch, nedderlannsch un britisch Kolonien in Asien hoopt hett, gung dat Enn' September 1940 mit Düütschland un Italien den Dreemächtepakt in, den denn noch fiev süüdoosteuropäische Staaten bitreden sünd. De Initiative dorto hett Japan all in Juni 1940 anfungen; aber eerst, nahdem Hitler kloor wurrn weer, dat dat nich to schaffen weer, Grootbritannien dör en Invasion militärisch uttoschalten, weer he dorto bereit, en Bündnis mit Japan aftosluuten. In dat Bündnis hebbt sück de dree Partner verpllicht, sück gegensiedig to ünnerstütten, falls een vun de Partner vun en Macht angreepen wurr, „die gegenwärtig nicht in den europäischen Krieg oder in den chinesisch-japanischen Konflikt verwickelt ist.“ Wiel de Verdrag „in keiner Weise den politischen Status berühren“ sull, „der gegenwärtig zwischen den drei vertragschließenden Teilen und Sowjetrußland besteht“, weer düütlich, dat de Verdrag in eerst Lien de USA vun en Kriegsinträe afhollen sull.
Grootbritannien kunn in' Harvst 1940 in de Luftslacht um England en düütsch Invasion verhinnern un hett up de wertschaplich un militärisch Ünnerstütten dör de USA vertroot. Sünners de amerikaansch Präsident Franklin Delano Roosevelt wull ut machtpolitisch un weltanschaulich Grünnen de USA to'n „Arsenal der Demokratie“ gegen dat natschonalsozialistisch Düütschland maken. Grootbritannien kreeg 1941 wegen dat „Zerstörer-för-Stüttpunkten-Afkommen“ 50 Zerstörer to de Afwehr vun düütsch U-Bööt. In' August 1941 hebbt sück Churchill un Roosevelt up en britisch Kriegsschipp in de Argentia-Bucht (Neefundland) drapen un de Atlantik-Charta bekannt geven: Aflehnen vun all territorial Verännern ahn Tostimmen vun de bedrapen Völker un Recht vun all Völker up dejenige Regeerensform, ünner de se leven willt. Nah den japaanschen Angreep up Pearl Harbor an' 7. Dezember 1941 hebbt de USA Japan den Krieg verklort. Düütschland un Italien hebbt doruphen den USA den Krieg verklort, ahn dorto verdragsrechtlich verplicht to ween (kiek baben.). De europäisch un de ostasiaatsch Krieg weern to'n Weltkrieg wurrn. Anfang 1942 wurr in Washington vun Roosevelt un Churchill de Konzeptschoon „Germany first“ in' Krieg gegen Düütschland un Japan fastleggt.
Allieerte Kriegskonferenzen un Reeten in de Anti-Hitler-Koalitschoon
Wiels den Krieg geev dat mehrere allierte Kriegskonferenzen:
Arcadia-Konferenz (22. Dezember 1941 bit 14. Januar 1942) in Washington D.C.
Moskauer Konferenz 1942 (12. bit 17. August 1942) in Moskau
Casablanca-Konferenz (12. bit 24. Januar 1943) in Casablanca, Marokko
Trident-Konferenz (12. bit 27. Mai 1943) in Washington D.C.
Quadrant-Konferenz (17. bit 24. August 1943) in Québec, Kanada
Moskauer Butenministerkonferenz 1943 (19. Oktober bit 1. November 1943) in Moskau
Kairo-Konferenz (22. bit 26. November 1943) in Kairo, Ägypten
Teheran-Konferenz (28. November bit 1. Dezember 1943) in Teheran, Iran
Tweete Québec-Konferenz (12. bit 16. September 1944) in Québec
Moskauer Konferenz 1944 (9. bit 20. Oktober 1944) in Moskau
Jalta-Konferenz (4. bit 11. Februar 1945) in Jalta, Krim, Ukraine
Dreemächtekonferenz vun Potsdam (17. Juli bit 2. August 1945) in Potsdam
Anfang 1943 hebbt sück in Casablanca Roosevelt un Churchill eenigt, Düütschland bit to de sien Kapitulatschoon to bekämpen. In' November 1943 sünd Roosevelt un Churchill mit Chiang Kai-shek in Kairo övereenkommen, dat de Krieg gegen Japan ebenso as de gegen Düütschland mit de bedingungslosen Kapitulatschoon enn' sull. Kört dorup funn in Teheran en eerste Konferenz vun de Groot Dree statt, up de Stalin, Roosevelt un Churchill över de Nahkriegstiet nah en Sieg över Düütschland snackt hebbt. Wiel aber de beid West-Allieerten to kien konkret Garantien oder Afkommen mit de Sowjetunion för de Nahkriegsordnung in Europa willens weern, geev dat all 1944 eerste Reeten in de Anti-Hitler-Koalitschoon. De Sowjetunion fung dorüm an, in hör Inflootberiek kommunistisch Regeeren intosetten. De Regeerenswessel in den USA 1945 führ ok to en Politikwessel, Präsident Harry S. Truman hett en strikt antikommunistisch un antisowjeetsch Kurs inslahn un hett sück dorbi up de wertschaplich Överlegenheit un later up dat Atomwappenmonopol stütt.
Disse Konflikte hebbt in de Folg to'n Kollen Krieg tüschen de USA un de Sowjetunion un to dat Deelen vun Düütschland, de eerst dör den Zwei-plus-Vier-Vertrag 1990 hör Enn' funn.
Kriegsfolgen un Opper
Oppertallen
Wiels den Tweeten Weltkrieg funnen nah Schätzungen över 63 Millionen Minschen den Dood (dorvan mehr as 45 Millionen in Europa un över 17 Millionen in Asien). Dat keemen mehr Zivilisten üm as Suldaten bi Kamphanneln. An' starksten bedrapen weer de Sowjetunion mit etwa 26,6 Millionen dood Minschen, dorünner 11,4 Millionen Suldaten, vun de dree Millionen in düütsch Kriegsfangenschaft storven sünd.
Tallen vun de bi oder infolge vun Kamphanneln ümkommen Suldaten un Zivilisten:
All tosommen sünd vun de 5,7 Millionen Kriegsfangen vun de Sowjetarmee 3,3 Millionen üm't Leven kommen, de meesten dorvan verhungert, aber ok dör Krankheiten, Misshanneln, Doodscheeten oder KZ-Haft to'n Opper fallen. Dat bedüüd, dat 57 % vun de sowjeetsch Kriegsfangen in düütsch Fangenschap storven sünd. Vun de 3,1 Millionen düütsch Kriegsfangen in sowjeetsch Gewohrsam keemen 1,1 Millionen (35 %) üm. De Tall vun de in düütsch Gewohrsam to Dood kommen westallieerten Kriegsfangen weer in' Verhältnis düütlich minner. So sünd vun 1,8 Millionen in düütsch Kriegsfangenschap geraden franzöösch Suldaten knapp 50.000, dat sünd 2,8 % storven. Nah de Sowjetunion harr China, för dat de Krieg all Midden 1937 mit de japaansch Aggression anfung, mit ungefähr 14 Millionen in' Krieg ümkommen Minschen de gröttste Tall an Doodsopper to beklagen.
To de völ Verwund mööt ok tallriek as Deserteure veroordeelt Suldaten torekent wurrn, de depressiv oder geisteskrank un dorüm unfähig to'n Militärdeenst weern, aber liekers veroordeelt wurrn, um de „Moral der Truppe aufrecht“ to hollen. Dorto keem dat nich blots in Düütschland un bi de Assenmächte, sonnern ok in groot Tall bi de anner kriegsbedeeligt Staaten.
Dat geev völ dood Zivilisten dör de Bombardeeren vun de Grootstäder Warschau, Coventry, London, Köln, Düsseldörp, Hamborg, Tokio, Dresden un dat Ruhrrebeet. Bannig völ Zivilisten keemen bi de Slachten um Stalingrad, Breslau, Königsbarg, wiels de Leningrader Blockaad un dat Uthungern vun Charkow üm't Leven. Dat Versenken vun de Flüchtlingsscheep Armenija, Wilhelm Gustloff, Goya un Steuben forder Teihnduusende vun Opper. Bi de hart russisch Winter, in de Straaflager in de Sowjetunion un dör dat gewaltsam Verdrieven vun Minschen nah den Krieg sünd widere, nich to tellen Minschen storven (to'n Bispeel de Sudetendüütschen infolg vun de Beneš-Dekrete).
Völ Minschen kunnen ok eenfack nich ut den natschonalsozialistischen Herrschapsberiek flüchten, wiel Staaten as de USA oder de Swiez deelwies hör Grenzen dicht maakt hebbt un ok jöödsch Flüchtlinge torüch in de vun dat Düütsch beherrschten Rebeeden schickt hebbt.
De beid över Japan afsmeeten Atombomben hebbt direkt un indirekt mehr as hunnertduusend Opper fordert.
Kriegsfangene un Dwangsarbeiter
All tosommen sünd 11 Millionen Angehörige vun de Wehrmacht un de Waffen-SS in Kriegsfangenschap geraden, dorvan 7,7 up Sieden vun de Westmächte un 3,3 Millionen up Sieden vun de UdSSR. De Mehrtall vun de etwa 3,6 Millionen düütsch Kriegsfangen in britisch Gewohrsam befunn sück in Lagern in Grootbritannien, Düütschland un Kanada. Ungefähr 3,1 Millionen düütsch Fangene befunnen sück in amerikaansch Lagern, tomeest in den USA.
To Dwangsarbeit ünner dat Naziregime wurrn tüschen söben un elf Millionen Minschen meest överall in dat Düütsch Riek un de besett Rebeeden insett. To'n Deel hebbt se in Fabriken neben KZ-Häftlingen ünner ähnlich minschenunwürdig Bedingungen arbeit, to'n lüttgeren Deel weern de Levensbedingungen ähnlich as de in de Handwarker- un Buernfamilien, för de se arbeiten mussen. De dorför as böverste Verantwortlicher insett Goleiter Fritz Sauckel wurr 1946 in' Rahmen vun de Nürnbarger Prozesse to'n Dood veroordeelt un henricht.
Nah Kriegsenn' geev dat in Europa tüschen 6,5 un 12 Millionen as „Displaced Persons“ betekent Personen, bi de sück dat in de Mehrtall um befreet Kriegsfangene, Dwangsarbeiter un KZ-Häftlinge hanneln dee. Se wurrn bit to hör Repatrieeren oder Upnahm in Drittstaaten in so nömmt DP-Lagern ünnerbrocht.
Materielle Schaden un Kriegskösten
Ok de materiellen Schaden weern enorm. In Düütschland mussen 400 Millionen Kubikmeter Schutt wegrüümt wurrn. In Köln, wo vör den Krieg 750.000 Minschen leevt harrn, weern dat blots noch 40.000. De „Trümmerfruen“ wurrn to en Symbol vun dat Uprüümen un Wedderupbau. In Frankriek wurrn twee, in Japan dree, in Düütschland dree un in de Sowjetunion söss Millionen Wohnungen zerstört. Meest de Hälft vun de Iesenbahnschienen weer in Dutten: In Düütschland 34.000 km, in Japan 50.000 km, in Frankriek 37.000 km.
De lateren Siegermächte gungen in dat Afslussprotokoll vun Jalta dorvan ut, dat de Düütschen en Schaden vun 20 Milliarden Dollar in Europa anricht harr. De Sowjetunion sull dorum Reparatschonen in’ Wert vun 10 Milliarden Dollar kriegen. Betrucken up dat jährliche Sozialprodukt leeg de Schaden in Düütschland (4,8 Mrd. Dollar) bi 140 Perzent, in Frankriek (2,1 Mrd. Dollar) bi 130 Perzent, in Polen (2 Mrd. Dollar) bi 300 Perzent un in de UdSSR (12,8 Mrd. Dollar) bi 250 Perzent.
De Kriegskösten vun dat Düütsch Riek beleepen sück up 156 Mrd. Dollar gegenöver 206 Mrd. vun de USA un 78 Mrd. vun Grootbritannien. Wenn man to de Kriegsschaden in Düütschland (kiek baben) de düütsch Kriegskösten vun 156 Mrd. Dollar (to’n Bispeel Wehrsold för Millionen Suldaten, Kriegerwittfrurenten, Produktschonskösten för Panzer, U-Bööt un Floogtüüch) dorto rekent, kummt man up de gigantische Summ vun 160,8 Mrd. Dollar (entsprekend hüüdig (2012) Koopkraft un inflatschonsbereinigt: 2,2 Billionen US-Dollar).
Nahwirkungen
Infolg vun den Tweeten Weltkrieg sünd Düütschland, Italien un Japan ut den Krink vun de militärisch Grootmächte utscheeden. De westeuropäisch Staaten (Frankriek, Nedderlannen, Grootbritannien) wurrn sowiet swaaker, dat se nah den Krieg hör Kolonialrieken upgeven mussen. An de hör Stäe sünd de USA un de Sowjetunion as nee Weltmächte treden, wegen de Rüsten mit Atom deen sogor as so nömmt Supermächte.
Europa
Nah dat Enn' vun den Tweeten Weltkrieg in Europa hebbt de Siegermächte in' Juli/August 1945 in Potsdam över de wiedere Tokunft vun Europa un Düütschland beraden. De Teelricht vun de faat Potsdamer Beslüsse harr sück all up de Konferenz vun Jalta in' Februar 1945 andüüd.
Düütschland wurr doruphen in veer Besattenszonen indeelt; sien Ostrebeeden (Pommern, Schlesien, Ostpreußen) wurrn ünner Vörbehollen vun en endgültig Freedensregelung de Verwalten vun Polen un de Sowjetunion ünnerstellt. De Volksrepubliek Polen kreeg dordör eenstwielig en nee Grenz in' Westen (Oder-Neiße-Lien) un in' im Osten. Dat dör de Bestimmungen vun dat Münchner Afkommen van 1938 vun Düütschland ingleedert Sudetenland full an de Tschechoslowakei torüch, wiel de faktische Annexion in' Toog vun de „Zerschlagung der Rest-Tschechei“ dör dat Düütsch Riek nahderhen för nichtig verklort wurr. Öösterriek wurr as unafhängig Staat wedderherstellt – dat harrn de latere Siegermächte all 1943 in de Moskauer Deklaratschoon ankünnigt –, de Zweite Republik grünnd un ebenfalls in veer Besattenszonen indeelt, bit se 1955 mit der Öösterriekschen Staatsverdrag neutral wurr.
Wegen de dör de dree Hööftsiegermächte de facto beslooten Rebeetsminnern vun Düütschland wurrn nah ünnerscheedlich Angaven tüschen 12 un 14 Millionen Düütsche (Sudetendüütsche, Schlesier, Pommern, Polen un Ostpreußen) ut hör anstammt Heimat verdreeven. So keemen noch nah de düütsch militärischen Kapitulatschoon nah ünnerscheedlich Borns tüschen 2 un 3 Millionen Düütsche to Dood. 3,5 Millionen Polen verloren dör de ansluutend Westverschuuven vun de poolsch Ostgrenze hör Heimat.
De düütsch un japaansch Kriegsverbreken wurrn in mehreren Prozessen (to'n Bispeel den Nürnbarger Prozessen) verhannelt. Dat Stuttgarter Schuldbekenntnis vun eenig führen evangeelsch Christen to dat, wat se in de Tiet vun den Natschonalsozialismus versüümt harrn (Oktober 1945) bleev en selten Utnahm in dat anfangen, vun de Allieerten dwungen Entnazifizierungs-Geschehen.
De to'n grooten Deel kört Städer un de Mangel an Levensmiddel – besünners fehlen Rohstoff- und Düngemiddel – hebbt bi de Bevölkerung för en Leben in Armut sörgt. Wiel völ Mannslüüd in' Krieg fallen weer oder in Kriegsfangenschap geraden weern, hebbt „Trümmerfruen“ den Schutt in de Städer bi Siet maakt. Levensmiddel weern blots över Levensmiddelmarken oder ut eegen Anbau to kriegen, wat de Grund dorför weer, dat Stadtbewohner massenhaft up't Land fohren deen. Um Saakgöder tegen Levensmiddel intotuuschen. Dorto keem dat weltwiet führen düütsch Wertschapsünnernehmen to dormalig Tiet bedüüden Patente un Worenteeken. De Situatschoon änner sück eerst 1948 mit de Währungsreform un dör den bald dorup insetten un völfack as Wertschapswunner beteken rasanten Wertschapsupswung in de 1950er Johren.
Asien un Pazifik
Japan muss de besett pazifischen Inseln an Australien un Grootbritannien torüchgeven; wiederhen verlor dat Land Korea, Formosa (Taiwan), Süüdsachalin un de Kurileninseln. De allieert Besetten vun Japan gung to Enn' mit den Freedensverdrag vun San Francisco van 1951, in de de staatliche Souveränität vun Japan wedder herstellt wurr. Eenig japaansch Inseln, dorünner de Ryūkyū-Inseln, bleven to'n Deel bit 1972 ünner amerikaansch Kontroll.
Grünnen vun de Vereente Natschonen
Mit de Grünnen vun de „Organisatschoon vun de Vereente Natschonen“ (UNO) up de Konferenz vun San Francisco un den Inkrafttreden vun de UN-Charta an' 24. Oktober 1945 wurr de Versöök ünnernommen, dat informelle Kriegsbündnis vun de Anti-Hitler-Koalitschoon in en düersam Institutschoon to dat Wohren vun den Weltfreeden to maken. De Initiative dorto weer maatgevend vun den storven US-Präsidenten Franklin Delano Roosevelt utgahn. Karnpunkt vun de Charta weer, en System to schaffen, dat de freedlich Bileggen vun Striedigkeiten un de kontrolleert Interventschoon bi Verstößen mögelk maken as ok de internatsdchonal Tosommenarbeitn fördern sull. En besünner Rull as Garanten vun den Weltfreeden wurr dorbi för de Hööftsiegermächte USA, Sowjetunion, Grootbritannien, Frankriek un China vörsehn, de düersam Sitten un en Vetorecht in' Sekerheitsraat vun de Vereente Natschonen kreegen. An' 10. Dezember 1948 wurr de Allgemeen Verkloren vun de Minschenrechte verafscheed, up deren Grundlaag later wiedere internatschonal binnen Minschenrechtsafkommen entstahn sünd, dorünner de Konvention über die Verhütung und Bestrafung des Völkermordes.
Blockbillen un Koll Krieg
De Tweete Weltkrieg gung sowohl in Europa as ok in Asien relativ nahtlos in den Kollen Krieg över. All wiels den Krieg geev dat Differenzen tüschen de Sowjetunion un den westlichen Allieerten, de togunsten vun dat gemeensam Tell nich in den Vördergrund stellt wurrn. An disse Differenzen weer nich alleen de Sowjetunion schuld. In dissen Sinne weern Hiroshima un Nagasaki nich blots de letzt Bomben vun den Tweeten Weltkrieg, sonnern ok de eerst Bomben vun den Kollen Krieg. Ebenso weern dat gewaltig Utwieden vun de sowjeetsch Hemisphäre in den Westen un dat beständig kommunistisch Vördringen in Asien nich blots dat Ergevnis vun den Tweeten Weltkrieg, sonnern ok en Grund för den Kollen Krieg.
In en Rede in Fulton, Missouri, 1946 hett Winston Churchill eerstmals apenlich dat Bild vun den „Iesern Vörhang“ to dat Beschrieven vun dat nu in Inflootsphären deelt Nahkriegseuropa bruukt. Af etwa 1947 (Truman-Doktrin) keem dat tonehmend to Spannungen tüschen de vörmals Verbündeten, den westlichen Allieerten up de een un de Sowjetunion up de anner Siet. Wiels de Westmächte in hör Inflootzonen de parlamentarsche Demokratie inführen deen, hett de Sowjetunion in de Staaten vun Osteuropa so nömmt Volksdemokratien ünner Führung vun de Kommunisten inführt. De Spannungen wurrn dordör scharper un hebbt denn to en unversöhnlich Gegnerschap vun de eenstig Verbündeten, to en düersam Deelen vun Düütschland un Europa un den Anfang vun den Kollen Krieg. Als westlich Militärbündnis wurr 1949 de NATO grünnd, nah de westdüütsch Wiederbewaffnung un den NATO-Biträe vun de Bundsrepubliek Düütschland 1955 folg as Gegenstück vun de Ostblockstaaten de Warschauer Pakt. Mit den Tosommenbröök vun de osteuropäischen Diktaturen in' Toog vun de Revolutschonen in dat Johr 1989, de düütsch Weddervereenigung un de mit dat Uplösen vun de Sowjetunion folgen Wedderherstellen vun dat Sülvstbestimmensrecht vun de Völker vun de fröheren Sowjetrepubliken wurrn wiedere Nahwirken vun den Tweeten Weltkrieg afschafft.
Wiederee Nahfolgekonflikte
As wiedere Nahfolgekonflikte, de direkt oder indirekt mit den Tweeten Weltkrieg in Beziehung staht, kann man nömmen:
de wedderupnommen Chinesisch Börgerkrieg (1945–1949), de mit den Sieg vun de Kommunisten un de Grünnen vun de Volksrepubliek China to Enn’ gung, as om de ansluuten Taiwan-Konflikt
de Indonesisch Unafhängigkeitskrieg (1945–1949)
de Irankrise (1945–1946)
de Greeksch Börgerkrieg (1946–1949)
de franzöössch Indochinakrieg (1946–1954)
de anfangen Nahostkonflikt, de nah de Grünnen vun den Staat Israel 1948 in’ Palästinakrieg (1948–1949) eerstmals eskaleeren dee
dr Konflikt in’ Tosommenhang mit dat Deelen vun Indien in de Staaten Indien un Pakistan nah de Unafhängigkeit 1947 a ok de dormit verbunnen Kaschmir-Konflikt (Eerste Indisch-Pakistaansch Krieg 1947–1949)
de eerstmals ünner Bedeeligung vun de UN führt Koreakrieg in dat deelt Korea (1950–1953)
In Deelen vun Osteuropa, so in’ Baltikum, in Polen un in de Ukraine, keem dat all vör Kriegsenn’ to vun natschonalistischen Organisatschonen (Waldbröers, OUN) führt, deelwies bit in de fröh 1950er Johre andüern Ünnergrundaktschonen gegen Sowjetiseeren un Staliniseeren. Nah den Dood vun Stalin in’ März 1953 hett sück de Wedderstand gegen de bestahn Systeme sowjetkommunistischer Präägen in mehreren, vun de Root Armee daalslahn Volksupstände utwirkt. (Upstand vun den 17. Juni 1953 in de DDR, Ungaarsch Volksupstand 1956).
Uparbeiten un Rezeptschoon
Dat Befaaten vun de europäisch un de düütsch Apenlichkeit mit de Tweeten Weltkrieg hollt wiederhen an.
Dat gewaltige Utmaat vun den Tweeten Weltkrieg hett sück in mehreren Spraaken daalslahn. So wurr he in Düütsch faken blots as „Der Krieg“ betekent. Ebenso is för de verhältnismäßig lang un prospereeren Freedenstiet, de in de Industrielänner nah den Krieg folgen dee, in’t Düütsche as ok in anner westlich Spraaken de Begreep vun de Nachkriegszeit (engelsch: postwar period) as spraaklich Afgrenzen to dat Kriegsgeschehen entstahn, de selten up anner Kriege bruukt wurr. Doröver herut hebbt völ kriegsverwandte Begreep ut hör Herkunftsspraak Ingang in de Spraaken vun de anner ehmalgen Kriegsdeelnehmer funnen, bispeelswies „Blitzkrieg“, „moral bombing“, „Baedeker Blitz“ oder „Ketsu-go“.
Eenig Historiker snacken vun en tweeten Dartigjohrigen Krieg, mit de se de Tietspanne tüschen 1914 un 1945 meenen, wiel Tweete Weltkrieg ahn Verloop un de Folgend vun den Eersten Weltkrieg nich to verstahn ween sall. De Führung vun den NS-Staat harr all doran sett, en Nedderlaag as 1918 dör Stabiliseeren vun de Heimatfront un Radikaliseeren vun de Kriegführung to verhinnern. Dolchstoßlegende, Diktatfreeden vun Versailles un militante Antisemitismus harrn över de Tüschenkriegstiet weg den Boden för de aggressiv NS-Butenpolitik to en Neeordnung vun Europa vörbereit. För beid Kriege drapt ok to, dat de Gegner dör Feindbiller verdüüvelt un de Grenz tüschen Suldaten un unklor wurr. Aber dat geev ok wichtige Ünnerscheede: To’n Bispeel de Eenzigortigkeit vun den Tweeten, de in’ Zivilisatschonsbröök vun de Shoa liggt, oder de bedenkenlos Insatz vun Massenvernichtungswappen gegen Zivilisten.
Literatur
Düütsch
Friedrich Battenberg: Das Europäische Zeitalter der Juden. WB, Darmstadt 1990, ISBN 978-3-534-11381-1.
Winfried Baumgart u. a. (Bearb.): Quellenkunde zur deutschen Geschichte der Neuzeit von 1500 bis zur Gegenwart. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt,
6/2 – Weimarer Republik, Nationalsozialismus, Zweiter Weltkrieg (1919–1945), 2003, ISBN 3-534-07659-1.
Alexander Brakel: Der Holocaust. Judenverfolgung und Völkermord. Augsborg 2012, ISBN 978-3-8289-4527-2.
Winston S. Churchill: Der Zweite Weltkrieg. Mit einem Epilog auf die Nachkriegsjahre. Fischer, Frankfurt/M. 2003, ISBN 3-596-16113-4.
Jörg Echternkamp: Der Zweite Weltkrieg – Die 101 wichtigsten Fragen. C.H. Beck, München 2010, ISBN 978-3-406-59314-7.
Jörg Friedrich: Der Brand. Deutschland im Bombenkrieg 1940–1945. Propyläen, München 2002, ISBN 3-549-07165-5.
Lothar Gruchmann: Totaler Krieg. Vom Blitzkrieg zur bedingungslosen Kapitulation. dtv, München 1991, ISBN 3-423-04521-3.
Lothar Gruchmann: Der Zweite Weltkrieg. Kriegführung und Politik (dtv-Weltgeschichte des 20. Jahrhunderts). dtv, München 1985, ISBN 3-423-04010-6.
Christian Hartmann: Unternehmen Barbarossa. Der deutsche Krieg im Osten 1941–1945. C.H. Beck, München 2011, ISBN 978-3-406-61226-8.
Manfred Hildermeier: Die Sowjetunion 1917–1991. Oldenbourg, München 2001, ISBN 3-486-56179-0. (Oldenbourg Grundriss der Geschichte. Band 31)
David Jordan, Andrew Wiest: Atlas des Zweiten Weltkrieges. Tosa, Wien 2005, ISBN 3-85492-972-2.
John Keegan: Der Zweite Weltkrieg. Rowohlt, Reinbek 2004, ISBN 3-87134-511-3.
Ian Kershaw: Das Ende. Kampf bis in den Untergang. NS-Deutschland 1944/45. DVA, München 2011, ISBN 978-3-421-05807-2.
Ian Kershaw: Wendepunkte. Schlüsselentscheidungen im Zweiten Weltkrieg 1940/41. 2. Auflage, DVA, München 2008, ISBN 978-3-421-05806-5.
James Lucas: Die Wehrmacht von 1939 bis 1945. Tosa, Wien 2004, ISBN 3-85492-880-7.
Alexander Lüdeke: Der Zweite Weltkrieg. Ursachen. Ausbruch.Verlauf. Folgen. Berlin 2007, ISBN 978-1-4054-8585-2.
Militärgeschichtliches Forschungsamt der Bundeswehr: Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg (10 Bände). DVA, 1978–2008.
Rolf-Dieter Müller: Der Zweite Weltkrieg. Klett-Cotta, Stuttgart 2004, ISBN 3-608-60021-3. (Handbuch der deutschen Geschichte; Bd. 21).
Rolf-Dieter Müller: Hitlers Wehrmacht. 1935–1945. Oldenbourg, München 2012, ISBN 978-3-486-71298-8.
Die Berichte des Oberkommandos der Wehrmacht 1939–1945. Verl. für Wehrwissenschaft, München 2004, ISBN 3-89340-063-X.
Bd. 1. – September 1939 bis 31. Dezember 1940. Bd. 2. – 1. Januar 1941 bis 31. Dezember 1942. Bd. 3. – 1. Januar 1942 bis 31. Dezember 1943. Bd. 4. – 1. Januar 1944 bis 31. Dezember 1944. Bd. 5. – 1. Januar 1944 bis 9. Mai 1945. Birgit Morgenrath (Hrsg.): Unsere Opfer zählen nicht. Die Dritte Welt im Zweiten Weltkrieg. Assoziation A, Berlin 2005, ISBN 3-935936-26-5.
Sönke Neitzel, Harald Welzer: Soldaten. Protokolle vom Kämpfen, Töten und Sterben. S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main 2011, ISBN 978-3-10-089434-2. („Eine erschreckende Innenansicht des Zweiten Weltkriegs“)
Rüdiger Overmans: Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg. R. Oldenbourg Verlag, München, 3. Auflage 2004, ISBN 3-486-20028-3.
Richard Overy: Die Wurzeln des Sieges: Warum die Alliierten den Zweiten Weltkrieg gewannen. rororo, Reinbek 2002, ISBN 3-499-61314-X.
Gerhard Schreiber: Der Zweite Weltkrieg. Beck, München 2002, ISBN 3-406-44764-3. (En relativ kört, aber profunde Gesamtdorstellen; Rezensionen bei Perlentaucher.)
Michael Sontheimer (Hrsg.): Bilder des Zweiten Weltkrieges. DVA, München 2005, ISBN 3-421-05872-5.
Hedley Paul Willmott: Der Zweite Weltkrieg. Gerstenberg Verlag, 2005, ISBN 3-8067-2561-6.
Heinrich August Winkler: Geschichte des Westens. Die Zeit der Weltkriege 1914–1945. C.H. Beck, München 2011, ISBN 978-3-406-59236-2.
Adam Tooze: Ökonomie der Zerstörung. Die Geschichte der Wirtschaft im Nationalsozialismus. Siedler Verlag, 2007, ISBN 978-3-88680-857-1.
Christian Zentner (Hrsg.): Der Zweite Weltkrieg. Ein Lexikon. Tosa, Wien 2005, ISBN 3-85492-818-1.
John Zimmermann: Pflicht zum Untergang. Die deutsche Kriegsführung im Westen des Reiches 1944/45. Verlag Ferdinand Schöningh, Paderborn 2009, ISBN 978-3-506-76783-7 (Zeitalter der Weltkriege, Bd. 4).
Engelsch
Michael Armitage u. a.: World War II Day by Day. DK Publishing, London 2004, ISBN 0-7566-0296-3.
Robin Cross: World War II. DK Adult, New York 2004, ISBN 0-7566-0521-0.
Jon E. Lewis: The Mammoth Book of Eyewitness World War II. Carroll & Graf, London 2002, ISBN 0-7867-1071-3.
Kelly S. Tunney (Hrsg.): Memories of World War II. Photographs from the archives of the Associated Press. Abrams, New York 2004, ISBN 0-8109-5013-8.
Gerhard L. Weinberg: A world at arms. A global history of World War II.'' University Pr., Cambridge 2005, ISBN 0-521-85316-8. (wichtig un detailliert Gesamtdorstellen)
Weblenken
Enkeld Nahwiesen
Krieg
Tweete Weltkrieg |
3383 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hinduismus | Hinduismus | De Hinduismus is een vun de groten Weltreligionen un de öllste, de an dat Dharma glöövt. Na dat Christendom un den Islam is dat mit ca. 940 Mio Anhängers de drittgröttste Religion op de Welt. Besunners in Indien is düsse Religion tohuus.
Anhängers vun den Hinduismus warrt tomehrst Hindus nöömt.
De Hinduismus is keen organiseerte Gemeenschop man en Koppel vun Religionsgemeenschoppen, de en lieke Grundlaag un Geschicht hebbt. Un so kann sik de Hindu ut velen Göddern (ca. 3 Mio) sien egen Gott utsöken, den he verehrn wull. So gifft dat ok keen zentraal Bekenntnis vun den hinduistischen Gloven un keen Grünner vun den Hinduismus (so as t.B. Jesus Christus bi dat Christendom oder Buddha bin den Buddhismus).
De Hööftgödder in den Hinduismus sünn
Schiwa,
Wischnu un
Brahma
Religionsgemeenschop
Hinduismus |
3384 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Chorz%C3%B3w | Chorzów | Chorzów (inst Königshütte) is ene Stadt mit 113.430 Inwahners in de Bezirk Slesien in't Böverslesisch Industrierebeet in Polen. De Stadt gung noh de Eerste Weltkrieg an Polen. De Stadt is in Düütschland bekannt, wiels hie de Footballvereen Ruch Chorzów is. Dicht bi de Bargbustadt Chorzów sünd de Steder över 100 000 Inwahners Ruda Śląska un Bytom. Chorzów is een vun de wichtigste Steder för de Wertschap in't Böversles'sch Industrierebeet.
De Chemie-Nobelpriesdrääger Kurt Alder weer vun hie.
Oort
Polen |
3385 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Asegabook | Asegabook | Dat Asegabook is ene Pergamenthandschrift ut de Tiet um 1300. Dat Book is schreven in freesche Spraak un liggt vandagen in dat neddersassische Staatsarchiv in Ollnborg. Wat dor insteiht, dat is de eenzige noch vörhanne freesche Rechtsetten, de jüst so as de Sassenspegel en Tüügnis is över de Levensumstänn in't Middeloller.
De Butjadinger Landesversammlung hett 1479 en Landfredensgesett in nedderdüütsche Spraak rutgeven, dat sik mit Huusfreden, Karkenfreden, Diekfreden, Ploog- un Landfreden un Koopmannsfreden befaten deit un ok enen Uttog ut dat Asegabook dorstellt.
Hier steiht en Satz ut dat Asegabook:
„Thet is ac londriucht,thet wi frisa hagon ene seburch to stiftande an to sterande, ene geldene hop ther umbe al Frislond lith.“
(Dat is ok Landrecht, dat wi Fresen ene Seeborg möten maken un unnerholen, enen gollnen Ring, de um dat ganze Freesland liggt.)
Literatur
Recht
Ooldfreesch |
3386 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Uerdinger%20Linie | Uerdinger Linie | De Uerdinger Linie is de Isogloss, de de Grenz twüschen’t Vörkomen vun de Wöör ik un ich is: Nörden dovun seggt ener ik, in’n Süden ich. Disse Grenz is een vun de starkste Isoglossen in Düütschland un de Nedderlannen un faken de Grenz twüschen Plattdüütsch un Hoochdüütsch. In de Nedderlannen is de Grenz twüschen Venlo un Tegele. In Belgisch Brabant geiht de Grenz wieder.
De Grenz heet so, wiels de bet Uerdingen geiht, wat en Deel vun Krefeld is.
Disse Grenz geiht ok noh Osten wieder, dicht süden vun Berlin.
Berlin is ene Ostmedeldüütsch snacken Stadt, män nörden vun de Uerdinger Linie. In’t Rhienland un Limborg is dat de Grenz twüschen den Limborgschen un de Südgelderschen Dialekt.
Isogloss
Hoochdüütsch |
3387 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sibetsborg | Sibetsborg | De Sibetsborg is vandagen en Eerdbült mit Borggraven in enen Stadtdeel von Willemshaven. 1338 bode de von de Rüstringers wählte Hööftling Edo Wiemken hier ene Steenborg. 50 Jahren later woor disse Borg von Hamborgers demoleert.
1962/1964 gung dat neddersassische Institut för Marschen- un Wurtenforschung daran, in den Eerdbült to graven un fund de Fundamenten von enen mächtigen Wehrturm un von Hüüs mit starke Müren, de up Rammpöhl stunnen.
Willemshaven
Borg
Gifft dat nich mehr |
3388 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Osama%20bin%20Laden | Osama bin Laden | Usāma ibn Muhammad ibn ʿAwad ibn Lādin (* 10. März 1957 in Ar-Riad; † 2. Mai 2011 in Abbottabad), mehrst Osama bin Laden nöömt (Araabsch أسامة بن محمد بن عود بن لادن), weer en Terrorist un de Baas vun Al-Qaida. He keem ut ene bannig rieke Familie ut Saudi-Arabien. Mit sien Familienkapital finanzeer he en groten Deel vun Al-Qaida. Siet den 11. September 2001 un de Terroranslääg vun’n 11. September, vör de he verantwoortlich maakt warrt, is he de Mann up de Eer ween, de as keen anner vun allerhand Staten to’t Gericht brocht warrn scholl.
He weer de Söhn vun en rieken Bomagnat ut den Oort Ribat (araabsch för Grenzborg in de Qital) in Jemen, de mit dat saudische Königshuus to doon harr un den Titel Scheich harr, boren.
As 1979 de Sowjetunion in Afghanistan inmarscheer, begunn sien Loopbahn as militanten Muslim. Wohrschienlich 1988 in Afghanistan grünn he de Terrorgrupp al-Qaida.
Vun circa 1990 weer he bannig gegen Saudi-Arabien un de USA. In de 1990er Johren weer he in den Sudan.
Gegen’t Enn vun de 1990er Johren güng he trüch na Afghanistan, wo de extremen Taliban de Macht harrn. An’n 1. Mai 2011 is bin Laden bi en Angreep dör US-amerikaansche Truppen in Pakistan üm’t Leven kamen.
Bekannte Anslääg
29. Dezember 1992, Gold Mihor Hotel, Aden
26. Februar 1993, World Trade Center, New York
7. August 1998, US-Amerikaansche Bottschop, Dar-es-Salaam un Nairobi
11. September 2001, World Trade Center, New York un Pentagon, Washington D.C.
11. März 2004, Statschoon Atocha, Madrid
Borns
Al Kaida
Mann
Börger von Saudi-Arabien
Boren 1957
Storven 2011 |
3389 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Franklin%20Delano%20Roosevelt | Franklin Delano Roosevelt | Franklin Delano Roosevelt (* 30. Januar 1882, Hyde Park, New York; † 12. April 1945, Warm Springs, Georgia) weer de 32. Präsident van de Verenigde Staten un regeerde van 1933 bet 1945, te Tied, de Adolf Hitler in Düütschland an de Macht weer. He weer dat eenzig Kind vun ene Familie vun nedderlandsche Afkumst. He weer en Politiker vun de Democratic Party of the United States.
1904 studeerde he op de Harvard-Universität un 1908 op de Columbia Law School. 1905 hett he siene wietlöftige Verwandte Eleanor Roosevelt heiraat.
Sien politisch Karriere fung 1910 an, as he Senator wurrn is. 1913 bit 1921 weer he Ünnerstaatssekretär in't Marineministerium. 1920 hett he ahn Spood för den Posten as Viezpräsident kandideert. 1921 hett he Kinnerlähmung kreegen, wat hüm bannig behinnert hett.
1933 gewunn he mit ene starke Mehrheit, sünners Swarten, Katholiken, Juuden, Lüüt ut de södelke Staaten de Wahlen tegen Herbert Clark Hoover vun de Republikaners (USA). Sien Programm weer de New Deal, wat en Programm för de nich so rieke Lüüt weer. In sien Tied warr de Wertschap beter, wat noh de Wertschapskries vun 1929 weer.
Dor den Angrep op Pearl Harbor kemm dat denn to'n Krieg tüschen de Verenigde Staten un Japan.
Siene Kollegen in de veer anner groten Alliierte Staaten weern Winston Churchill, Iossif Stalin, Chiang Kai-Shek un Charles de Gaulle.
De minder liberale Demokrat Harry S. Truman folgde hem op.
Historie
Politiker (USA)
Börger von de USA
Mann
Freemüerer
US-Senator
Demokraatsche Partei (USA)
Boren 1882
Storven 1945 |
3390 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fr%C3%A9d%C3%A9ric%20Chopin | Frédéric Chopin | Frédéric-François Chopin (* 1. März 1810 as Fryderyk Chopin in Zelazowa Wola, Polen; † 17. Oktober 1849 in Paris) weer en poolsche Komponist van Warken för Piano solo un anner Saken. Tosamen mit Franz Liszt weer he een vun de Grünners vun de klassischen Pianistik un warrt as een vun de gröttste Pianisten un Komponisten anseihn.
Chopin weer de Söhn vun en poolsche Moder un en franzööschen Vader boren. Al mit 7 Johren füng he an to komponeren. 1822 gung he na’t Konservatorium in Warschau üm Piano to studeren. 1831 hööl he sik toeerst in Wien, later in Paris op, woneem he as Komponist un Pianist vun vör all sien egen Arbeid worrn is. He speel veel in Salons. Vun 1838 bet 1839 weer he op Mallorca. He liggt begraven op de beropene Père Lachaise in Paris, man sien Hart is in Polen begraven worrn.
Warken för Piano solo
4 Balladen
1 Barcarolle
1 Berceuse
1 Bolero
2 Bourrées
3 É cossaises
27 Études
3 Fantasien
1 Fuga
3 Impromptus
58 Mazurkas
21 Nocturnes
1 Polonaises
28 Preludes
4 Scherzi
3 Sonaten
19 Walse
Warken för Piano un Orchester
2 Pianoconcerten
Variatioonen op La ci darèm la mano van Wolfgang Amadeus Mozart
Krakowiak (Fantasie över Poolsche Melodien)
Andante spianato
Grande polonaise brillante
Anner Warken
20 poolsche Lieder för Stimm un Piano
Trio veur Piano, Cello un Viola
Sonate veur cello un Piano
2 aander Warken veur Cello un Piano
Mann
Börger von Polen
Romantik (Musik)
Komponist
Börger von Frankriek
Boren 1810
Storven 1849 |
3391 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Benrather%20Linie | Benrather Linie | De Benrather Linie is de bekanntste Isoglosse in Kontinentaleuropa. Dat is de Grenz twüschen Nedderdüütsch un Hoochdüütsch. Dat Hööftmarkmaal is, dat vele Wöör, de in’t Hollandsche un in dat Plattdüütsche dat k hebbt, süden vun de Grenz dat ch hebbt.
In Limborg löppt de Grenz twüschen Heerle in den Noorden un Karkraode in den Süden. De Gemeente Landgraaf warrt so in twee Delen deilt.
Eupen in Belgien is noorden vun de Benrather Linie. Dat heet, dat dat Eupener Platt to dat Nedderdüütsche höört. De Nedderlandschen Öörd Vaals, Bocholtz un Karkraode höörn to dat Medeldüütsche. De Benrather Linie geiht wieder in dat Rebeet vun de Stadt Düsseldörp, wo de Stadtdeel Benrath op de Grenz, män süden vun de Grenz liggt. Berlin, Siegen un Kassel sünd ok an de Grenz un süden dorvun. Inst güng de Grenz bet to dat Ermland in Polen.
Isogloss
Belgien
Düütschland |
3392 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Atheismus | Atheismus | Atheismus is
dat Fehlen vun Gloven an een Gott oder an verschedene Gödder. Dat bedutt, een Minsch kann sik vörstellen, datt dat en Gott oder verschedene Gödder gifft, man he maakt sik dor nix ut., oder
de Annahme, datt dat keen Gott gifft oder geven kann.
De Unnerscheed twuschen düsse beiden Definitschonen kann een in’n Tüdel bringen, sunnerlich, wenn se dör’nanner muddelt weert.
In de Philosophie warrt an un for sik meist de tweete Definitschoon bruukt.
Dat Woort „Atheismus“ kümmt ut de Ooldgreeksche Spraak: Dat Präfix 'α' (a) bedutt 'nich' un dat Woort 'θεος' (theos) bedutt 'Gott' oder 'Gottheit'.
Geschichte
De Begreep „Atheismus“ stammt ut dat Frankriek vun dat 16. Johrhunnert, man veel Ideen, de een hüdigendags as „atheistisch“ ankieken deit, sünd al in de klassische Antike beschreven un ok in de Tied vun de Vedas.
Dat is unbekannt, of in de Vörtied al en Form vun Atheismus bestahn hett. Dat warrt woll seggt, datt de Gloven an Gödder eerst utspunnen wurrn is, nadem de Naturreligionen un de Animismus al upkamen weern. Dorbi schall de Polytheismus (Gloov an en ganze Reeg vun Gödder) sik ehrder entwickelt hebben, as de Monotheismus. Fröhe Sporen vun Atheismus finnt sik in den Atomismus vun den greekschen Philosophen Demokrit.
Dat Woort „Atheismus“ is an un for sik bruukt wurrn as en Schimpnaam för Minschen, de sik nich to den offiziellen (Staats-) Gloven bekannt hefft. So sünd de Christenlüde in dat 1. Johrhunnert in dat Röömsche Riek „Atheisten“ nömmt wurrn, wiel se nich an de olen Olympschen Gödder glöövt hefft.
De moderne Atheismus is en Denken, dat upkamen is, as in Europa na dat Middeloller dat Denken rund um Natur, Minsch un Sellschop sik to’n Deel losmaakt hett vun dat religiöse Denken un vun dat Christendom. In dat atheistische Denken warrt dor vun utgahn, datt allens, wat de Naturwetenschoppen rutfunnen hefft, allemol bewiest, datt keen Kraft buten oder böver de Natur (keen transzendente Kraft) bestahn mutt, um to verklaarn, wie allens tostann kamen is un wie allens besteiht.
Veel Atheisten treckt de Steern in Folen, wenn se vun bövernatüürliche Wesens höört un wat dor allens mit verklaart weern schall. Se meent, dor fehl dat ja an empirische Bewiese för. Annere Grünn, worüm Atheisten dat Bestahn vun en Gott oder vun Gödder afstriedt, könnt vun philosoophsche, soziale oder histoorsche Aart ween. Veel Atheisten sünd Anhängers vun säkulare Ideologien, as den Humanismus un den Naturalismus, man dat mutt nich ween. Dat gifft ok Religionen, de keen Gloven an Gödder verlangen doot.
Atheismus un annere Twiege
En „impliziten Atheisten“ (een, de nich utdrücklich seggt, datt he en Atheisten is) hett keen good dördachte Meenung över den Gloven an Gott oder Gödder. Vun so’n Lüde kann seggt weern, dat se „implizit“ (ahn, dat se sik dor groot Gedanken um maakt) keen Gloven an Gott hefft. En „expliziten Atheisten“ (en utdrücklichen Atheisten) hett siene Meenung över Gloven un Gloven an Gödder good dördacht.
Explizite Atheisten könnt fudder vun den Gloven an Gödder mit Afsicht vun wegblieven (swack Atheismus) oder se könnt dor utdrücklich för inträen, datt keen Gödder bestaht (stark Atheismus). De Unnerscheed twuschen impliziten un expliziten Atheismus in to’n eersten Mol upbrocht wurrn vun George H. Smith in sien Book Atheism: The Case Against God.
En Unnerscheed warrt ok maakt twuschen den Atheismus un den Agnostizismus un den philosoophschen Materialismus. En Atheist stritt af, datt Gödder bestaht, man he geiht dor nich unbedingt vun ut, datt „nix“ twuschen Himmel un Eer is. En Agnostiker meent, datt dat nich mööglich is, dat Bestahn vun högere Mächte to bewiesen. He meent avers ok, dat weer dor noch keen Bewies för, datt dat nu worraftig keen Gott gifft. He kann dor bloß nix över seggen. En Materialist meent, allens weer stracks af to leiden ut materielle Prozesse. Ok dat Denken weer anners nix, as dat, wat bi so’n materielle Prozesse rutkummt. Per definitionem sünd all Materialisten ok Atheisten, man nich all Atheisten sund Materialisten. So gifft dat Minschen, de dat Bestahn vun Gödder afstriedt, man glöövt an Telepathie. Se sünd Atheisten, man keen Materialisten.
De Freedenkeree folgt man bloß de Evidenz vun Saken un höört nich up Autorität un Traditschoon. Freedenkeree is en Aart, wie man to dat leven stahn kann, man se mutt nich jummers atheistisch ween. In de Praxis sünd avers allerhand Freedenkers Atheisten oder tominnst Agnostikers.
De Humanismus vun hüüttodaag is en nich religiöse Strömung vun de Philosophie, de sik dor nich groot um scheern deit, of dat högere Mächte gifft oder nich, un de sik bi Fragen vun Ethik un Moral an den Minschen holen deit. De meisten Humanisten sünd avers (tominnst in de Nedderlannen) Atheisten.
Religiöös Atheismus
Atheismus mutt nich gegen de Religion gegenan gahn. Dat gifft ok Speelarden vun atheistischen Gloven un religiösen Humanismus, as, t.B. in de Nedderlannen bi Leo Apostel, Klaas Hendrkse un Rik Pinxten. Dat gifft överhoop Religionen, de sik nich mit Gödder afgeven doot, so, as de Taoismus. Of dat nu en Gott gifft oder nich, datt warrt vun den Taoismus nich utslaten, man he befaat sik dor nich mit. Vundeswegen warrt ok fraagt, of sik dat bi so’n „Religion“ nich ehrder um en Levenssicht oder Philosophie hanneln deit.
En Begreep, de an’t Enne vun dat 10. Johrhunnert upkamen is, is de „Watismus“. Watisten sünd Minschen, de nich an en Gott gloven doot, man de annehmt, datt dor doch „wat“ oder ok „wat mehr“ twuschen Himmel un Eer is.
Atheismus un Politik
Sunnerliche Twiege un Ströme vun de Politik hefft sik mit den Atheismus tohopen daan. Dor höört de Sozialismus un de Kommunismus to. Man tominnst bi den Sozialismus gifft dat nu ok dat Phänomeen vun den Religiösen Sozialismus. In den Twieg vun de Sozialdemokratie, de ut den Sozialismus rutwussen is, is na den Tweeten Weltkrieg de Tosamenhang mit den Atheismus nich mehr so stark. 1967 hett de kommunistische Regeerung vun Albanien, unner dat Leit vun den Diktater Enver Hoxha dat Land to en „atheistischen Staat“ utropen.
Bekannte Atheisten
De engelsche Bioloog Richard Dawkins kann in’n Momang woll as de an’n meisten bekannte Atheist vund e Welt bekeken weern. 2006 hett he sien Book „The God Delusion“ (nedderlannsch rutkamen as „God als misvatting“, up Düütsch as „“) rutgeven. Dor grippt he den Gloven in an un verdeedigt den Atheismus. He hett ok een vun de eersten Formen vun organiseerten Atheismus mit grünnt, dat is de The Brights. En bekannten nedderlannschen Atheisten is Herman Philipse, de unner annern dat „Atheistische Manifest“ rutbrocht hett. Annere prominente Atheisten in de apentliche Debatt sünd de Philosophen Daniel Dennett un Sam Harris, de allebeide sunnerlich in de USA togange sund.
Wat de Religion to den Atheismus seggen deit
Atheismus warrt vun de meisten (theistischen) Religionen (faken scharp) verordeelt, sunnerlich vun de groten monotheistischen Religionen Jodendom, Christendom un Islam.
Kiek ok bi
Agnostizismus
Antitheismuse
Atheologie
The Brights
Existentialismus
Humanismus
Watismus
Materialismus
Naturalismus
Nihilismus
Freedenkeree
Borns
Oene Dorenbos (1931), Het atheïsme in Nederland in de negentiende eeuw. Rotterdam.
Richard Dawkins (2006), God als misvatting. Nieuw Amsterdam.
The Cambridge Companion to Atheism, Michael Martin, Cambridge University Press, 2007, ISBN 0-521-84270-0
Basics About Atheism & Agnosticism: What They Are and Are Not
Belege
Atheismus |
3402 | https://nds.wikipedia.org/wiki/M%C3%B6nster | Mönster | Mönster (haugdüütsk: Münster) is ’ne landraodsamtfrie Stad in’t Mönsterland in’t düütske Bunnesland Nuordrien-Westfaolen un was bes to’n twedden Wiältkrieg de Höftstad van de prüüske Provins Westfaolen. Se häw dän Ökelnaam Westfalenmetropole, obschoonst in Baukum, Düörpm, Bilefeld un lange Tiet auk Gelsenkiärken mäer Mensken liäwen. Mönster is de grötste düütske Stad aone ene Stadtschnellbahn of Straotenbaan un häw 315.293 Inwuëners (31. Kristmaonddag 2019). Een van de ölste School in Düütskland stait hier, dat Gymnasium Paulinum. Fröer sint bolle alle Schölers van dat Paulinum Pastöörs wuorden, un nao vandage kaas up düsse Schoole Latien un Grieksk läern.
Mönster häw siet de Karolingertiet en Bischup. En Attraktion för de Touristen, de Mönster vandage besöökt, is de Allwetterzoo, en graute Deergaorn met wille un eksotiske Diers.
Geograofi
Mönster lig midden in de mönsterlänske Bucht, so dat dat Land hier plat is, un de högste Plats, de Horsteberg blaus een paor Meters üöwer’n Rest is. Se segget, dat aal an’n Maondag wees, we an’n Saoterdag to Besöök kümp, so plat is dat Land üm Mönster rüm. In’n Düörsnid lig Mönster 62 m üöwer NN. Düör dat Stadtrebeet (1975 sint de naigsten Düörper derto kuëmen) gait de Ao un de Werse. Mönster häw auk en Hawen an’n Düörpm-Iäms-Kanaol, de bi Graiwen üöwer de Iäms gait. Staddele sint:
Albachten
Angelmue
Ammelsbürn
Cöer
Gelmer
Giëwenbiëk
Handuorp
Hiltrup
Kinnerhuus
Mauritz
Mecklenbeck
Nienbiärg
Rauksel
Sudmüël
Spraokel
Wolbiäk
Kiärk un Geschicht
De Naome Mönster is ut’t Latienske üöwernuomen un kümp van „monasterium“, wat Klauster hät. Dat is so as de hillige Ludger an’n Beek Ao an en Plats, wo düörgaon kaas un en haugen Knap is („Horsteberg“), en Kiärk baut hät. Bi de Sassen hät dat Düörpken, wat derför daor was Mimigernafort.
Siet de Karolingertiet is Mönster dän auk de Sit van en katolsken Bischup (Nu is dat Genns Felix). En bedüden Bischupsachternaom is von Galen. De laatste uut düsse Familge, de Bischup van Mönster sain is, häw viël giëgen de Euthanasie van de Brunen priäget un is so bekant wurrn. De Nationalsozialisten häbt’t nich üöwer’t Hiärt kriëgen em fasttosätten, se häbt dacht, dat dat en graut Teaoter giw, so häbt de Lüde dän Bischup bewunnert un laiwhäbt.
Daor was auk en Tiet, wao de Bischup van de Büörgers vödriwen wuorn is. Dat was nao dat drai Predigers uut Holland de Lüde dat blaue van’n Hiëmel vöspruoken häbt äs se sik blaus twemaol döpen laotet. So was dän auk de Naome van düsse Lüde (Bern Krechting, Bernd Knipperdolling un Jan van Leyden) „Wiërdöpers“.
Äs de Lüde miäket häbt, dat se dat Liäwen nich biäter un lichter maakt häbt, laot se dän Bischup wier in, un de drai Manslüde wüörn daudpisakt met hete Tangen un an de högste Kiärk hangen, de Lambertikiärk. Bi’t Rebeet van’t Bisdom Mönster häört auk Ollenbuorg un Willemshaven.
Kiek ok bi: List vun de Bisdömer in Düütschland
Poltik
Böwerbüörgermester is Lewen Markus (CDU).
Spraoke
Fröer wüör in Mönster voral mönsterlänsk Plat küert, aower vandage sint der blaus wainige voral öllere Lüde, de nao Plat küert.
Siet de 1870er Jaore is in de Literatur buterdäm Masematte, een regionalen Tungenslag van't Rotwelsch naotowisen, de ok vandage nao van mannige Hemaotvöain pliägt waert. So giw't in'n Bookhannel an'n Ort ne gase Rige Böker up un üöwer Masematte to kaupen.
Promenenz
Uut Mönster kuëmt auk viële bekannte Lüde, so äs to’t Bispeel:
Alsmanns Götz (*1957): Singer un’ Musikant
Brünings Heinrich (1885–1970): Riekskanzler (Zentrum)
Droste-Hülshoffs Anette (1797–1848): Poetsche
Jauchs Günther (*1956)
Marcus Eli (1854–1935): plattdüütscher Schriever
Milbradts Georg (*1945): Ministerpräsident vun Sassen (CDU)
Möllemanns Jürgen (1945–2003): Bundsminister (FDP)
Panders Christian (*1983): düütsch Footballspeler
Pankoks Bernhard (1872–1943): Maler
Polenz’ens Ruprecht (*1946): Politiker (CDU)
Weblenken
Riäkersiet van de Stad Mönster
Mönster
Mönsterland
Oort
Hanse |
3409 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dschainismus | Dschainismus | De Dschainismus is ene Religioon, de in Indien vun Mahavira gründ't worrn is.
Welke Begrepen vun de buddhistisch Lehr, to'n Bispeel Karma, gifft dat ok in den Jainismus. Bamanavadji, Basarh, Girnar, Jirawal, Khandagiri, Mount Abu, Parasnath Peak, Patan, Pawapuri, Rajgir, Rakhabh Devh, Ranapur, Satrunjaya Hill un Sravana Belgola sünd de hilligen Steden vun de Dschainismus vun't 20. Johrhunnert. In den Tiedruum vun 200 vör Christus bet 100 no Christus geev dat ok de hilligen Steden Amaravati, Andhapura, Madurai, Mosali, Sravana Belgola Tosali un Ujjain. Ok wenn de mehrsten Lüüd, de to disse Religion höörn, in Westindien leevt, is in Varanasi in de Binnenstadt en Tempel vun Jainas. De Anhängers sünd mehrst Vegetarier un hebbt ene Ethik, de bi welke Dingen strikt is.
Religionsgemeenschop
Dschainismus |
3410 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Byzanz | Byzanz | Byzanz (richtiger: Byzantion (oltgreeksch Βυζάντιο[ν], latiniseert Byzantium, modern Byzanz, törksch Bizans)) is de Naam vun de in Europa un Asien liggen Stadt bet 1453, wo Törken dat innahm hebben.
Byzanz warr vör Christus as ene greeksche Kolonialstadt vun Megara in de Süden vun Grekenland gründ't, in de greksche Deel vun't Stadtrebeet vun uns Tied. De beröhmte Stadt, to de de Grenz de Bosporus weer, weer Chalkedon (vandage Törksch Kadıköy). De Hagia Sophia warr in't veerde Johrhunnert as greeksch-orthodoxe Kark but, de Seet vun een vun de veer Patriarchen vun de Tied. De Greken in't byzantinsche Riek warrn Byzantiner nannt. Dor harrn sick de römschen Kaisers noch lang holln, as Kaisers vun't Byzantinsche Riek. Justinian weer de beröhmteste. Ünner Justinian harr Konstantinopel circa ene halve Million Inwahners. In siene Tied warr de Hagia Sophia, wat denn ene Kark weer, wedder upbut. Obers denn güng dat ok dal mit dat Ooströmsche Riek. Byzanz harr vun de Tied vun Konstantin den Groten de Namen Konstantinopel (Konstenopel) un in de Tied vun Konstantin un noh Konstantin Roma Nova. Dat Byzantinsche Riek weer een vun de gröttste Staten vun de Tied. Ok Delen vun Italien höörten to't Byzantinsche Riek. Vun 1204-1261 weer de röömsch-kathoolsche Kark hier wegens de Krüüzfohrer de Religioon an de Macht. In de Stadt Byzanz weer een vun de Harr sick bit 1453 hintrocken, denn harrn de Törken Konstantinopel innahm un dat is nu as Istanbul de gröttste Stadt in de Törkie. De beröhmte poolsche Schriever Henryk Sienkiewicz hett över de Krüüzfohrer, de in't Byzantinsche Riek en Book schreven.
Byzantiensch Riek
Oort |
3414 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Murasaki%20Shikibu | Murasaki Shikibu | Murasaki Shikibu (* 973?; † 1016?) weer ene Hoffdaam un Schrieversche in Japan in de Heian-Tied. Een weet nich, wat ehr reale Naam weer. Se harr al as Kind Kontakt mit de japaansche un chineessche Poesie.
Se weer de Fru vun Fujiwara no Nobutaka; ehr Dochter is bekannt as Daini no Sammi. An de Heian-Hoff weer se ene Hoffdaam vun de Kaiserin Fujiwara no Akiko, de tweet Fru vun de Kaiser Ichijō. De Titel Shikibu heet dat se de Minister vun’t Bruukdom in de Familie harr.
Ener secht dat Genji Monogatari (De Geschicht vun de Prinz Genji), wat woll de öllste Romaan is, vun se schreven is.
Schriever
Fru
Japaansch
Boren in dat 10. Johrhunnert
Storven in dat 11. Johrhunnert |
3416 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Akbar | Akbar | Jellaladin Muhammad Akbar de Grote (arabsch جلالالدين محمّد اكبر; * 15. Oktober 1542 in Umarkot, † 15. Oktober 1605 in Agra) weer de Herrscher vun de Mogulen in sien golden Tied 1556 bet 1605.
He weer en autokraatschen Herrscher un hett al mit 14 Johren dat Regeer övernahmen. Akbar weer de wichtigste islamische Herrscher vun Indien un bröch dat hele Land ünner sien Herrschop.
He weer en Analphabet, män höör vele Vördrääg. Akbar güng en Religion na, de en Mischmasch vun den Hinduismus un den Islam weer. He weer aver ok tolerant gegenöver Mischoonslüüd ut Portugal.
De Hööftstadt vun sien Riek weer Fatehpur Sikri.
Weblenken
Historie
Mann
Boren in dat 16. Johrhunnert
Storven 1605 |
3417 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ammerl%C3%A4nner%20Buurnhuus | Ammerlänner Buurnhuus | Dat Heimatmuseum Ammerlänner Buurnhuus woor 1909 in Bad Twüschenahn in dat Ammerland grünnt. To dit Freelichtmuseum an dat Twüschenahner Meer höör dat grote Buurnhuus (en Neddersassenhuus), de Spieker, de Blekerhütt, de Bargfreed, de Backaven un de Timmerschüün. In de neegsten fofftig Jahren kemen noch twölf annere Wahn- un Weertschopsgeböden darto. All de Geböden woorn an verschedene Öörd vörsichtig afbraken un denn originaalgetro wedder in Twüschenahn upboot. Vör allen woor ok up de vullstännige Binneninrichtung groten Weert leggt. Wat in de Geböden utstellt woor, dat is in de mehrsten olen Buurnhüüs up’n Ammerlannen vandagen kuum noch antodrapen.
Up de Daal (Deel) staht ole Kutsch- un Ackerwagens, Keespressen un Stöövmöhlen, Grüttmöhl un Karnrad mit Botterfatt, un up de Burten un de Richtebank in’n Unnerslag blänkert de Töllers, Kannen, Pullen, Seven un Schötteln ut Tinn oder Missing. In de Dönzen staht Bileggers un Böötavens, Kisten un Schappen mit moie Snitzereen.
Aver nich bloots dat grote Buurnhuus is mit dat vullstännige Inventaar utrüst, man ok in de lütten Nevengeböde, so as in de Timmerschüün, dat Backhuus un de Wagenschüür is all dat vörhannen, wat fröher för den Bedriev nödig weer. In de Wagenschüür (de Wagenschüün) is sogaar ene Sammlung von Plöög, Eggen, Wagens un Sledens unnerbrocht. De Hüllsteder Windmöhl, de in de Jahren 1959/1960 in’t Ammerlänner Heimatmuseum upboot woorn is, is vullkamen inricht. In dat Unnergeschott is ene Öölmöhl to sehn.
Neven dat Inventaar von de Hüüs gifft dat ok noch enige annere Sammlungen, so as Blaufarverreedschop, ene Tinngeterwarksteed, Tinn- un Missingreedschop un Reedschop för dat Bearbeiden von Flass. In den Dweersack (Dweerhuus) sünd dat Archiv un de Bökeree von dat Heimatmuseum unnerbrocht.
Up de Daal von’t Buurnhuus finnt jedet Jahr de Twüschenahner Heimatspelen statt. Dor warrt denn von de Laienspelers Theaterstücken von nedderdüütsche Schrievers vörspeelt. Butendem gifft dat en Volksdanzkoppel, dat sik mit siene bunten Drachten un olen Dänz al wiet över de Grenzen von’t Ammerland enen Naam maakt hett.
Landkreis Ammerland
Museum |
3422 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Flass | Flass | Flass oder Lien (wetenschaplich Linum) is en Geslecht vun Planten, ut de Fasern un Ööl wunnen warrt. Ok de Fasern, de noch nich to Fadens verarbeit woorn sünd, warrt Flass nöömt.
Kiek ok bi
Projekt:Plantennaams up Platt
Planten
Geslecht |
3451 | https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCdbairisch | Südbairisch | Südbairisch is en Dialekt vun de Baiersche Dialektgrupp vun de hoochdüütsche Spraak in Düütschland, Italien un Öösterriek. In Öösterriek ward dat in Kärnten, Tirol un anere Länner snackt. In Italien ward dat ok as Mócheno un Zimbrisch snackt. De anner bairische Dialekten sünd Nordbairisch un Mittelbairisch.
Spraakvarietät
Hoochdüütsch |
3452 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Middelbaiersch | Middelbaiersch | Middelbaiersch is en Dialekt vun de Baiersche Dialektgrupp vun de Hoochdüütsche Spraak in Bayern un Öösterriek. Dat warrt in Öösterriek in Wien un annere Länner snackt. De gröttste Steder in’t middelbaiersche Dialektrebeet sünd Wien, München, Linz un Soltborg. En Mischmasch vun’t Middelbaiersche un anner Dialekten, dat in de rumäänsche Karpaten snackt warr, weer dat Oberwischauische.
Spraakvarietät
Hoochdüütsch |
3453 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Noordbaiersch | Noordbaiersch | Dat Noordbaiersche is en baiersche Dialekt vun de hoochdüütsche Spraak in Delen vun de Oberpfalz, Niederbayern, Oberbayern un Mittelfranken in Bayern.
De Grenz to't Mittelbairische is de Linie Bayerisch Eisenstein - Regensborg - Ingolstadt - Neuburg an der Donau. De anner vun de dree Dialekten vun de Baiersche Dialektgrupp is dat Südbairische.
Spraakvarietät
Hoochdüütsch |
3456 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hillig%20R%C3%B6%C3%B6msch%20Riek%20vun%20D%C3%BC%C3%BCtsche%20Natschoon | Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon | Dat Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon weer de Naam för de Länner, wo de Röömsch-düütsche Kaiser vun dat Middelöller af an bit nah dat Johr 1806 dat Seggen harrt hett. „Röömsch“ warrt dat Riek nömmt, vunwegen dat de Kaisers in dat Middelöller dor up düsse Oort mit kloormaken wollen: Hier geiht dat wieder mit de Traditschoon vun dat Röömsche Riek ut de Antike. Dat Hillige Röömsche Riek is de Anfang vun de hüdigen Länner Düütschland un Öösterriek. In de moderne Forschung warrt dor woll ok „Olet Riek“ to seggt, dormit en dat nich dör’nanner bringt mit dat Düütsche Riek vun 1871.
Mit dat Riek füng dat so bilüttjen an ünner dat Huus vun de Ottonen in dat 10. Johrhunnert. Vördem weer dor dat Riek vun de Oostfranken ünner dat Huus vun de Karolingers ween. De Naam „Sacrum Imperium“ (Hillig Riek) is 1157 to’n eersten Mol to hören un 1254 warrt in en Urkunn to’n eersten Mol vun dat „Sacrum Romanum Imperium“ (Hillig Röömsch Riek) schreven. Vun dat 15. Johrhunnert af an steiht dor denn jümmers fökener de Tosatz „Vun de Düütsche Natschoon“ mit bi.
Dat Riek is vör de Tiet vun de Nationalstaten upkamen un sammel ok ganz verscheden Völker ünner sien Dack. Dor is ok nie nich en modern Natschonalstaat vun wurrn, dat paß dor eenfach nich to. Dat Riek bleev en Wesewark, wat vun den Kaiser un de Rieksstänn tohopenholen wurrn is un bloß ganz wenig gemeensam Ämter kenn vun de verscheden Länner, de dor as Liddmaten tohören döen.
Vun de Fröhe Nutied af an kreeg dat Riek dat nich mehr hen, sien Macht uttobreden oder anner Länner antogriepen. Jedet Land, wat dor tohören dö, bedreev sien egen Politik un keek up sien egen Vördeel. Man en gemeensam Politik tohopen mit de annern Liddmaten vun dat Hillig Riek keem nich mehr tostann. Vun düsse Tiet af an wurr dat so ankeken, dat dat Riek dat Recht schulen scholl in de düütschen Länner un den Freden bewohren. Dat Riek scholl so wat as en Scheedsrichter ween: De Lüde schollen schuult weern för den bösen Willen vun de Försten, de lüttjen Rieksstänn schollen sik schulen können, wenn de groten Stänn oder de Kaiser dat Recht breken döen. Vun 1648 af an hören ok Staaten ut de Nahberschop as Rieksstänn dor mit to, just as de Verfaten dat vörsehn dö. So hölp dat Riek dor mit to, dat de verscheden europääschen Mächt Freden helen.
Man vun de Midden vun dat 18. Johrhunnert af an konn dat Riek sik nich mehr towehr setten gegen sien Fienden vun binnen un buten. De Liddmaten fragen sik af: Wat schall de Saak nu noch? As Napoleon sien Truppen verscheden Länner vun dat Riek eenfach innehmen un as sik dor denn de Rhienbund grünnt harr, weer kloor: Nu is dat ut. De Kaiser Franz II. lä an’n 6. August 1806 de Kroon af. Dor weer de Geschicht vun dat „Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon“ mit to Enn.
Wie dat Riek upboot weer
Dat Hillige Röömsche Riek weer ut dat Riek vun Oostfranken rutwussen. Anners as in Frankriek oder in Grootbritannien is dor aver nie nich en Natschonalstaat vun wurrn.
Dat Seggen in dat Riek hett nich bloß de Kaiser alleen harrt, man ok de Kurförsten konnen nich alleen regeern un ok nich en Institutschoon, as de Rieksdag. Een kann nich seggen, dat dat Riek en Bundsstaat weer, man en Bund vun Staaten weer dat ok nich. Dat weer keen schiere Aristokratie, man ok keen Oligarchie, man vun düt allens steek dor wat in. In de ganze lange Tiet vun dat Riek geev dat dor Striet över, wat vun'n Staat dat denn nu egentlich weer. Dat is ok nie nich glückt, den Egenwillen vun de verscheden Länner un Kuntreien in dat Riek an’e Siet to schuven. Dorüm is dat Riek mit’e Tiet ut’neen fullen in en losen Bund vun Staaten.
Dat Riek wölv sik as en „Dack“ över allerhand Länner un Kuntreien un geev mit dat Rieksrecht en Rahmen af för dat Tohopenleven vun de verscheden Försten un ehre Länner ünner düt Dack. Düsse Länner weern keene unafhängigen Staaten un mössen den Kaiser, tominnst vun’n Naam her, as ehr böverst Hööft gellen laten. Se mössen up de Gesette un Gerichte vun dat Riek hören un mössen dor ok up lustern, wat de Rieksdag besluten dö. Bi de Wahl vun den König, bi de Wahlkapitulatschoon, bi den Rieksdaag un de annern Stänn vun de Riekspolitik konnen se aver ok mitmaken un mit bestimmen. Up de anner Siet weern se doch sülvstännig Länner.
Anners, as in annere Staaten, hören de Inwahners vun de verscheden Länner vun dat Riek nich direktemang up den Kaiser. Jedet Liddmaat vun dat Riek, egolweg, of dat nu en Stadt oder en Land weer, hett sien egen Herrn un Böversten harrt, bi de Länner weer dat de Först, bi de Städer weer dat de Magistrat oder de Senat.
De Naam
De Naam maak kloor: Hier scholl dat wiedergahn mit de olen Traditschonen vun dat Röömsche Riek ut de Antike. Vunwegen dat düt ole Riek dormols över de ganze Welt regeer, scholl ok dat Hillige Röömsche Riek en Riek ween, ünner den sien Flunken de ganze Welt sik versammel. Vunwegen dat de Profet Daniel in de Bibel ankünnigt harr, dat scholl veer grode Rieke in de Weltgeschicht geven, un denn gung de Welt unner un de Antichrist scholl kamen, hefft de Minschen meent, dat Hillige Röömsche Riek weer dat veerde vun düsse Rieke un wenn dat ünnergüng, denn güng de Welt ünner. „Hillig“ is dat Riek nömmt wurrn, wiel de Minschen menen, düt Riek speel en besunnere Rull in Gott siene Plaans. Bovenhen wurr dor ok mit klorstellt, dat de Kaiser vun Gott süms insett weer up sien Throon.
Mit de Krönung vun den Frankenkönig Karl den Groten to’n Kaiser dör Paapst Leo III. in’t Johr 800 hett Karl sien Riek in de Nafolg vun dat antike Röömsche Riek stellt (de so nöömte Translatio Imperii). Wenn een dat mit de Historie akraat nehmen will, stimmt dat avers nich. Ut dat antike Röömsche Riek weer dat Byzantiensche Riek rut wussen. So hefft dat ok de Byzantiners sülms sehn. Se meenen, dat nee, westliche „Röömsche Riek“ harr man ohn Recht bloß den Naam an sik reten.
Territorium
Gifft dat nich mehr
Düütschland
Öösterriek
Hillig Röömsch Riek vun Düütsche Natschoon |
3465 | https://nds.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCttental | Hüttental | Hüttental weer vun 1. Juli 1966 bet 31. Dezember 1974 ene Stadt bi Siegen in Noordrhien-Westfalen. Vandage höört dat Hüttental to Siegen. De Öörd Weidenau, Geisweid, Birlenbach, Langenholdinghausen, Buchen, Sohlbach, Dillnhütten, Niedersetzen, Obersetzen un Meiswinkel billdten de Stadt Hüttental. De Öörd Eiserfeld, Eisern, Gosenbach, Niederschelden un Oberschelden bildten vun'n 1. Juli 1966 bet 31. Dezember 1974 de Stadt Eiserfeld. Disse Öörd höörn vandage all to de Stadt Siegen, de to'n Kreis Siegen-Wittgenstein höört. Hüttental harr lang en Stahlwark. Hüttental hett ok de eenzige Universität in't Siegerland, in Weidenau. Ut Weidenau is Friedhelm Loh, de Chef
vun'n Weltmarktführer för Schaltschränke Loh Group. In Weidenau is ok dat Evangelische Gymnasium Siegen, dat eenzige humanistisch Gymnasium in't Siegerland.
Oort
Noordrhien-Westfalen |
3468 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Qing-Dynastie | Qing-Dynastie | De Qing-Dynastie weer de latste Kaiserdynastie vun China. Vun 1644 bet 1912 weer disse Dynastie, ok Mandschu-Dynastie nöömt, de Kaiserdynastie. De Mandschu sün en Volk ut den Nordossen vun't China vun uns Tied, wat nich mongolsch oder törksch is. Vun 1625 harrn se Mukden, ene chineessche Stadt as Hööftstadt. De Qing-Dynastie mek en Koreakrieg un weer denn ok vun 1644 af an de Kaiserdynastie vun China. In de Tied vun de Qing-Dynastie sünd grote Warken vun de chineessche Philologie schreven wurrn. Dat Rebeet vun China weer dat gröttste in de Historie vun China. Miao in'n Süden vun China un islamische Lüüt in de Provinz Gansu meken Rebellionen tegen de Qing-Dynastie. In't 18. Johrhunnert worrn chineessche Saken ok in Europa wichtig, to't Bispeel Porzellan, chineesche Architektur un Görn noh't chineessche Vörbild. In Turkestan mit Kaschgar as Hööftstadt geev dat in't 19. Johrhunnert dat Riek vun Jakub Beg. Vun 1881-1889 weer Cixi de Herrscherin vun China. Vun 1850-1864 geev dat de Taiping-Rebellion. Dat End vun't Kaiserdoom in China weer de Revolution vun de Nationalistische Partei vun China ünner de eerste Staatspräsident vun de Republiek China Sun Yatsen.
China
Adelsslecht |
3470 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Vietnamkrieg | Vietnamkrieg | De Vietnamkrieg weer en Krieg vun 1957 bet 1975 in Vietnam, Laos un Kambodscha. Bet 1945 weer Vietnam ünner de Verwalten vun Frankriek. Ene Vichy-Armee ööv de Macht ut in dat Land. Vun 1945 af an weer de Norden vun Vietnam de chineesche Zoon un de Süden de Zoon vun Grootbritannien in Vietnam. De Vietminh weern 1941 grünnt wurrn. Se hefft en Republiek in Hanoi in'n Noorden vun Vietnam ünner Ho Chi Minh grünnt. In Laos, wo ok lang Krieg weer, geev dat den kommunistischen Pathet-Lao-Staat mit Seet in Xieng Khouang, in't neurale Rebeet vun Laos weer de wichtigste Stadt Vientiane un de Antikommunisten vun Laos hefft ehr zentrum in Savannakhet harrt. As en Resultat vun'n Vietnamkrieg sünd Vietnam, Laos un Kambodscha kommunistische Staten wurrn. In'n Süden vun Vietnam weer bet 1963 Ngo Dinh Di de Ministerpräsident. Denn is he an'e Siet bröcht wurrn. He güng tegen buddhistische Sekten an un stünn gegen den kommunistischen Staat in'n Norden vun Vietnam. Vun 1965 af an weer in'n Süden vun Vietnam de General Nguyen Cao Ky an de Macht. Ok anner Länner op de kapitalistische Siet weern in de Tied vun'n Kolen Krieg in Vietnam mit bi, to'n Bispeel Frankriek un de USA ünner John F. Kennedy un anner Präsidenten.
Krieg
Vietnam |
3472 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Koreakrieg | Koreakrieg | De Koreakrieg weer en Krieg in Korea vun 1950 bet 1953. Dat weer en Krieg, de Noordkorea begunn. Op de Siet vun Noordkorea weer ok de Volksrepubliek China. Op de anner Siet weer Süüdkorea un de Verenigde Nationen, mit vele US-amerikaansche Soldaten. Bi Panmunjom warr 1953 ene Grenz dor't Land mokt. De Genfer Butenministerkonferenz för Korea harr keen Spood. Syngman Rhee weer de Präsident vun't kapitalistische Südkorea un Kim Il Sung de Präsident vun't kommunistische Noordkorea to de Tiet vun'n Koreakrieg.
Krieg |
3487 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Meiji-Restauration | Meiji-Restauration | De Meiji-Restauration weer ene Reeg vun Reformen in Japan. De Meiji-Tiet weer de Tiet vun'n Kaiser Meiji vun 1867 bet 1912. 1904/05 weer de Oorlog gegen Russland. In de Tiet vun Meiji sund Parlamenten gründ't wurrn, ok regionale. De Partei Kaishinto weer för den Kaiser siene Reformen. 1910 is Korea en Deel vun't Rebeet vun den Kaiser wurrn. Dör't Wassen vun de Tahl vun de Minschen warr ok de Weertschop in de Tiet vun Meiji gröter. In de Tiet vun Meiji is ok en Verfaten schreven wurrn.
Historie
Japan |
3501 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Queddelnborg | Queddelnborg | Queddelnborg is ene Stadt in’n Landkreis Horz in’n Westen vun Sassen-Anholt mit 23.620 Inwahners (31. Dezember 2002). Queddelnborg liggt an de Bode un dicht bi’n Hoort.
Hier is en Museum mit Warken vun Lyonel Feininger. Queddelnborg hett en Slott. Queddelnborg hett ok mehr as 1000 kunsthistorisch Hüüs, to’n Bispeel dat Raathuus ut de Renaissance. De Stadt warrt traditschonell to’t Rebeet rekent, wo Ostfälschet Platt snackt warrt. Bi de Borg vun Queddelnborg geev dat al in’t 10. Johrhunnert ene Stadt. In Queddelnborg steiht de Finkenherd, en Huus, an de Steed, vun de een secht, dat de Sassenhartog Heinrich hier de Königskroon kreeg.
Söhns un Döchter vun de Stadt
Friedrich Gottlieb Klopstock (1724-1803), Dichter
Webenken
Oort
Landkreis Horz |
3502 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ossenbr%C3%BCgge | Ossenbrügge | Ossenbrügge () is een vun de veer gröttste Städer in Neddersassen un liggt an de Grenz noh Noordrhien-Westfalen. Dor gifft et as graute Industiefirmen: Karmann, Automaker, dat Ossenbrügger Kopper- un Draatwark. Papier wed en den Stadtdeel Gretesch maket, bi Schöller. De Stadt is kreisfree un hett en Haven an den Stichkanaal, de ton Middellandkanal geiht. Welke Lüüt in Ossenbrügge sünd Flüchtlinge, sünners ut Bosnien-Herzegowina. Bekannt wurrn is de Stadt dor den Westfäölske Friäden, de 1648 in Mönster un Ossenbrügge afslaten wurrn is.
Gloven un Kark
Ossenbrügge is de Sitt vun dat Bisdom Ossenbrügge, mit en kathoolschen Bischop an de Spitz, ok wenn de Stadt noh de Reformation sterker luthersch weer. Dat Rebeet vun’t Bisdom Ossenbrügge is de Westen vun Neddersassen, ohn Ollnborg.
De St.-Petrus-Dom van Ossenbrügge is 785 to’n ersten Mol weiht wurn. Toletzt is de Dom no 1996 gründlich renoveert wurn, nodem bi en Gottesdeenst Putz van boben rünner up den Kopp van en Fro fallen is, de glückelgerwies ober en Hoot up harr. Nu is de Dom ober weer good herricht wurrn.
Sprake
Ossenbrügge ward traditionell to’t Rebeet vun’t Ostwestfäälsche Platt rekent. Dat is en Unneraard vun dat Westfäälsche Platt.
Bekannte Lüüd ut de Stadt
Hanns Aderhold (1919-1987), düütsch Waterspringer
Heinz Flotho (1915-2000), düütsch Footballnatschonalspeler
Edda Goede (*1940), düütsch Politikerin un Landdagsafordnete
Elke Müller (1940-2014), düütsch Politikerin un Landdagsafordnete
Corinna Rüffer (*1975), düütsch Politikerin un Bundsdagsafordnete
Olaf Scholz (*1958), düütsch Politiker, Bundsminister un Bundskanzler
Rudolf Seiters (*1937), düütsch Politiker un Bundsminister
Christian Wulff (*1959), düütsch Politiker un Bundspräsident
Oort
Ossenbrügge
Hanse |
3503 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Neuss | Neuss | Neuss ( up Ripuarisch Nüss) is ene Stadt in't Rhienland in Noordrhien-Westfalen. Dor leevt up 99,48 km³ 156.234 Inwahners (Dezember 2005). Neuss liggt süden vun de Uerdinger Linie un Nörden vun de Benrather Linie an'n Rhien. Neuss hett ene Grenz noh Düsseldörp. Neuss is de öllste düütsche Stadt nörden vun Köln. Neuss harr vun de Polizeipräsidien in NRW in de 1970er Johr de tweethööchste Kriminalität, noh Mönster. Neuss weer 2002 dat eerste Mol bi ene Bunnsdagswahl in en SPD-Wahlkreis. Neuss hett circa 1 % Portugieser un wecke Hindi-Sprekers. Neuss is ene vun de riekste grote Steder in Noordrhien-Westfalen. Kardinal Frings weer vun hie. In Neuss geev dat inst de Pädagogischen Verlag Schwann-Bagel. Neuss weer inst de Stadt, wo Unsere Zeit, wat denn en Dagblaad weer, as Dagblaad vun de DKP herutbröcht warr.
Weblinks
http://www.novaesium.de (historisch Steed mit den latienschen Namen vun de Stadt)
http://www.neuss.de (Steed vun de Stadt)
Oort
Noordrhien-Westfalen
Hanse |
3504 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Spaansche%20B%C3%B6rgerkrieg | Spaansche Börgerkrieg | De Spaansche Börgerkrieg weer en Krieg in Spanien vun 1936 bet 1939. De Anfang vun dissen Krieg weer de Rebellioon vun Francisco Franco un anner Generääl. Disse Generääl harrn de Hülp vun de 1933 vun Jose Antonio Primo de Rivera gründ'te Falange. Op de Siet vun de Falange weern ok düütsche
un italieensche Soldaten. Op de anner Siet weern Frankriek, de Sowjetunion un dat spaansche Parlament. De spaansche Moler Pablo Picasso mek en grot Bild vun de Stadt Guernica in de Tied vun'n Spaanschen Börgerorlog. Op de Siet vun'n Parlament, de Republikaner nöömt warr, weern ok Anarchisten. De Nationalisten, wat de anner Siet weer, harrn as de Seet vun ehr Regeeren Burgos in'n Nörden vun Spanien. De letzte Rebeden vun de Republikaner weern de Södossen un Katalonien, üm dat nich ganz akkraat to schriewen. Spanien is in'n Tweeden Weltorlog neutral bleven.
Krieg
Spanien |
3505 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Butjadingen | Butjadingen | Butjadingen is de nördliche Deel van de Wersermasch. De südliche Grenz verlöppt ungefähr van de Werser dwars dör na de Noordoosteck van den Jadebusen, sotoseggen dar wo fröher maal de Heete ehren Loop harr. Butjadingen weer de Oostdeel van den Fresengau Rüstringen. Dör depe Flootinbröök entstund hier de Jadebusen mit de Freesche Balje, de den Gau in twee Reststücken updelen de. De westliche Deel woor „boven de Jade“ un de na de Noordsee to woor „buten de Jade“ nöömt. Sietdem gifft dat den Naam „Butjadingen“. De plattdüütsche Naam is Butjaarland, un de Inwahners weert ok woll Butjenters nöömt
De öllste Oort in Butjadingen is wahrschienlich Blexen. Hier weer al in de vörchristliche Tiet ene Thingsteed. Bekannt woorn is de Oort, wiel hier 789 de Missionar un Bremer Bischop Willehad up ene van siene Missionsreisen sturven is.
De Blexer Hypolit-Kark is ene van de öllsten Karken an de Nordseeküst un weer vör de Reformationstiet ene Wallfahrtskark
1404 boon de Bremers in Atens de Vredeborch, un togen van dar gegen de upstännschen Butjadinger un Stadlänner to Feld.
Butjadingen tosamen mit dat Stadland weer to de Tiet noch dör de Heete, enen Münnarm van de Werser, van dat Fastland aftrennt, weer also ene Insel in de Wersermünn. Eerst um 1450 is de Heete dördiekt woorn.
Van 1499 bit 1514 woor Butjadingen van Graaf Johann V. innahmen un de Graafschup Ollnborg toslaan. De Butjenters kunnen dat aver bi ehre ne’e Herrschup dörsetten, dat ehr Asegabook, de ole frees’sche Gesettensammlung, wieterhen gellen de.
Na de Midde van dat 19. Johrhunnert entstund lang de Wersermünn de 10 km lange Indstrie- un Havenstadt Nordenham.
An de Butjadinger Noordseeküst liggt de Noordseebäder Braav, Tossens un Langwarden.
Weblenken
Websteed vun Butjadingen (hoochdüütsch)
Landschap
Landkreis Wersermasch |
3506 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Cal%C3%B3 | Caló | Caló is ene Spraak vun de Gitanos in Spanien, sünners in Andalusien. Enige Spreker gifft dat ok in Frankriek, Portugal un Brasilien. Dat Caló is en Mengelmoos vun de Spaansche Spraak, de Arabsche Spraak un dat Romani.
De Spraak is nohbi gor nich utforscht. Dat gifft ok keen ümfangrieker Wöörbook oder Grammatik. De Sprekertahl warrt op 65.000 bet 170.000 taxeert.
Spraak
Spanien |
3507 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Johannes%20Paul%20II. | Johannes Paul II. | Johannes Paul II., mit börgerlichen Namen Karol Józef Wojtyła (* 18. Mai 1920 in Wadowice bi Krakau, Polen; † 2. April 2005 in den Vatikan) weer vun 1978 bet 2005 de Bischop vun Rom un somit Paapst vun de Kathoolsche Kark un de Staatsböverste vun den Vatikan.
Leven
Karol Wojtyła weer boren an den 18. Mai 1920 in de Lüttstadt Wadowice as Söhn vun en fröheren k.u.k. Offizier. To de Tied vun Karol sien Geburt weer de Vader noch Snieder. Siene Moder starv as Karol 9 Johr ool weer. Karol weer en goden Schöler un treed 1934 en Theatergrupp bi. He schreev sik 1938 för en Studium vun de Philosophie un Literatur an de Jagiellonsche Universität in Krakau in, nodem he un sien Vader in'n Sommer no Krakau togen sünd. 1941 starv sien Vader. Wadowice un Krakau, twee Öörd, de bet to de düütsche Besetten in den Tweden Weltorlog stark dör de juudsche Kultur beinflusst weren, hebbt sien positiv Instellen to dat Jödendom präägt. Wojtyłas Intressen weren al in jenne Tied wiet opfächert; groot weer sien Engagement in dat rhapsodische Theater. In de Tied vun de düütsche Besetten sett he siene Studien foort, weer denn aver för Arbeid in en Steenbruch un in en Chemiefabrik dwangsverplicht. 1942 treed he dat Ünnergrundseminar vun de Arzbisdom Krakau bi un hett Toflucht bi Arzbischop Adam Stefan Sapieha funnen. Bet 1943 arbeid he in dat Experimental-Theater „Studio 38“ mit.
An den 1. November 1946 worr he to en Preester wieht un promoveer in de twee toern Johr op Anwiesen vun Kardinal Sapieha in Rom över de Theologie un Mystik vun den hilligen Johannes vun't Krüüz. In'n Juni 1949 sloot he sien Philosophie-Dissertatschoon af. No Afsluss vun dat Doktorat arbeid he bi de Studentenkark St. Florian, wo he gau för siene Predigten bekannt weer. Karol güng trüch no Polen un promoveer bet 1949 ok in Theologie. Dorop leet he sik vun dat Preesteramt beurlauben üm to habiliteern. 1954 kreeg he en Lehropdrag an de kathoolsche Universität vun Lublin. An den 28. September 1958 wöör he Wiehbischop vun Krakau. Wojtyła nehm aktiv an dat Twede Vatikansche Konzil deel; sien Intresse leeg dorbi op de Religionsfreeheit (Dignitatis humanae) un en to de Tied passen Verkündigen vun de Karkenlehr (Gaudium et Spes). 1964 folg he Kardinal Sapieha in dat Amt vun den Arzbischop vun Krakau. Sien Episkopat in Krakau weer vör allen dör en „sacht“ Konfrontatschoon mit de kommunistisch Regeren vun Polen präägt. Sien Beharren op den Bo vun en Kark in de nee grünnte Arbeiderstadt Nowa Huta un siene Predigten, in de he faken dat fre'e Utöven vun de Religion för alle Polen foddert hett, wies em as Gegner vun den Kommunismus ut, de sik nich bang laten möök.
De Kardinalswöörd kreeg he an den 26. Juni 1967. In dat Johr 1974 besöök he Düütschland un heel mit Kardinal Julius Döpfner en Versöhnensgottsdeenst in dat fröhere KZ Dachau af. An den 16. Oktober 1978 wöör he bi dat Konklave in de Sixtinisch Kapell as Nofolger vun den an den 28. September 1978 storvenen Johannes Paul I. to'n Paapst wählt. Dormit weer he de eerste nichtitaliensche Paapst siet den Nedderlänner Hadrian VI. († 1523).
In de ersten Johren vun sien Pontifikat stunn dat Beharren op de Religionsfreeheit un en dormit verbunnene Konfrontatschoon mit de kommunistisch Regerens in Oosteuropa in den Vördergrund. De poolsche Parteileiden kunn en Pastoralreis in de Heimat op Grund vun de Popularität vun den Krakauer nich verhinnern. Vun den 2. Juni bet 10. Juni 1979 besöök he dat eerste Maal as Paapst sien Heimatland Polen. Wiedere Reisen in de Johren 1979 un 1980 güngen no Mexiko, Zentralafrika un Oostasien. Ok siene Bischopberopen hebbt för Opsehn sorgt. So beroop he den juudschen Konvertiten Jean-Marie Lustiger to'n Arzbischop vun Paris. Ok dat Beropen vun to'n Bispeel Wolfgang Haas in Chur un later in Liechtensteen, Joachim Meisner in Köln, Hans Hermann Groër in Wien, Kurt Krenn in St. Pölten hebbt för Konflikten sorgt.
An den 13. Mai 1981 hett de törksche Rechtsextremist Mehmet Ali Ağça op den Petersplatz in Rom en Attendaat op Johannes Paul II. veröövt. De Paapst wöör dorbi dör dree Kugeln swoor verwunnt. De Drahtteher worrn gau bi den sowjetischen Geheemdeenst KGB vermodt. Dorför gifft dat bet hüüt kenen Bewies, vun wegen, dat Ağça sülvst to keen Tied een Utsaag maakt hett. Noch in dat Krankenbett hett de Paapst sien Attendäter vergeven un later sogor in dat Gefängnis besöökt. De Dag vun dat Attendaat full op den Dag, an den in Fátima de eerste Marienvision optreden is, dorüm schreev Johannes Paul II. sien Redden Maria to un dank eer mit en Wallfohrt in den portugeeschen Wallfahrtsoort. Dorbi bröch he de Kugel, de in sien Buuk steken hett un middewiels in en lütte Kroon infasst worrn weer, de Madonna vun Fátima as Gift dor. De Madonna hett bet hüüt disse Kroon mit de Kugel op den Kopp. In den April 1986 besöök Johannes Paul as eerster Paapst ene Synagoge. Vun den 15. November bet 19. November 1980 besöök he to'n eersten Maal Düütschland. Wiedere Besöken werrn in de Johren 1987 un 1996. An den 27. Oktober 1986 richt de Paapst en gemeen Beed vun de Weltreligionen för den Frieden in Assisi ut. An den 1. Dezember 1989 besöök de dormalige Generalsekretär vun de KPdSU Michail Gorbatschow den Paapst in den Vatikan. In dat Johr 1994 hett he sien enngüllig Nee to dat Froonpreesterdom bekräftigt. In den März 2000 besöök he de Holocaust-Gedenksteed Yad Vaschem in Israel un beed an de Klagenmuer. In den Mai 2001 hett he in Damaskus in Syrien as eersten Paapst ene Moschee betreden.
Papst Johannes Paul II. hett in siene Amtstied al 473 Hilligspreken vörnahmen. De Tahl vun alle vun siene Vörgänger in de vörigen 400 Johr hilligsprakenen Personen is blots circa halv so hooch. He spreek ok de italiensche Kinnerdoktersch Gianna Beretta Molla as ene vun wenigen verheiraten Froon hillig.
Siet welke Johr lidd Paapst Johannes Paul II. an de Parkinson-Krankheit. He is middewiels no Pius IX. de längst regeren Paapst in de Historie.
An den 24. März 2004 kreeg Johannes Paul II. den uterorntlichen Karlspries vun de Stadt Aken, de em in Rom övergeven worrn is.
Johannes Paul II. weer Ehrenliddmaat vun de Vereen FC Schalke 04 - en in siene Historie stark vun poolschen Inwannerers prägten Verein in dat Bisdom Essen.
Warken
Reisen, Ökumeen un interreligiös Dialog
De Amtstied vun Johannes Paul II. is präägt vun dat Apnen vun de Kark no buten. En sünnerlich Begehr vun de Paapst is de „Ökumeen“, sünnerlich mit de orthodoxen Karken, aver ok de interreligiöse Dialog mit dat Jödendom un den Islam. Sichtboren Utdruck vun dit Möhen weer vör allen dat eerste Weltbeedsdrapen vun de Religionen 1986 in Assisi, dat sietdem an verscheden Öört nochmals afholen worrn is. Sien Besöök in de Synagoge vun Rom gillt as de eerste vun en Paapst siet Petrus.
Op de annere Siet hett Paapst Johannes Paul II. en grote Tahl vun Lehrentscheiden drapen, de in de westeuropääsche un noordamerikaansche Kark för heftige Kontroversen sorgt hebbt, so dat an den 17. April 2003 apentlich maakte Dokument Ecclesia de Eucharistia, in den he dat Verbott, de Eucharistie tosamen mit Vertreder vun annere Konfesschonen to fiern, bestätigte.
Ok dat vun de Kongregatschoon för de Glövenslehr verfaate un vun Johannes Paul II. bestätigte Schreven Dominus Jesus, in de de Evangelsche Kark de Rang as gliekberechtigten Partner vun de kathoolsche Kark nich tostannen warrt, wöör sünnerlich in dat konfesschonell mischte Düütschland heftig kritiseert.
Karkendisziplin un Moral
Johannes Paul II. verseggt sik lieks as siene Vörgänger, dat ümstredene Zölibat för Preester optoheven.
In sien Apostolisch Schreven Ordinatio Sacerdotalis geev he bekannt, dat dat för de Kark nich mööglich is, Froon to Preestern to wiehen.
Ok in Fragen vun de Sexualmoral hett he de fröheren Lehrmenen nich afännert. In sien Enzyklika Evangelium Vitae bestätigt he dat dat gegen de Moral is, in den Slechtsakt (künstlich Verhüten) oder in de Fruchtborkeit (Sterilisatschoon) intogriepen.
Weltpolitik
Al in sien eerste Enzyklika hett Johannes Paul II. verkünnt: "De Weg vun de Kark is de Minsch" un möök sik för de Minschenrechten stark.
In de Tied vun sien Pontifikat fallt ok de Neddergang vun den Warschauer Pakt. Johannes Paul II. warrt en groten Andeel an dat Demokratiseern vun sien Heimatland Polen toschreven. De apene Parteinahm för de antikommunistische Gewerkschaft Solidarność weer en wesentlichen Bidrag to dat Enn vun den Sozialismus in Polen.
Sien mea culpa in den März 2002 vör sien Israelbesöök, de Bidd üm Vergeven för de Verbreken, de kathoolsche Christen Jöden un annere Nich-Christen andoon hebbt, wöör as en historischen Akt betekent.
Vör den drütten Golforlog in dat Johr 2003 hett de Paapst mehrmals un heftig to'n Utdruck bröcht, dat he strikt gegen den Orlog is.
Gesundheitlich Problemen
Johannes Paul, de bi sien Wahl de jüngste Paapst siet Pius IX. weer, weer to Beginn vun sien Amtstied en relativ jungen Mann in gode gesundheitliche Verfaat. Anners as annere Paapsten vör em dreev he in disse Tied noch aktiv Sport, he swemmt un föhr Ski. No mehr as 25 Jahren op den Hilligen Stohl, twee Mordanslääg, vun de een em swoor verwunnt hett, un mehrmaligen Verdacht op Krebs hett sik sien Gesundheitstostand stark verslechtert.
No den Mordanslag an den 13. Mai 1981 wöör he 20 Daag lang in de Gemelli-Klinik behannelt. An den 20. Juni 1981 weer he nochmals wegen de Schusswunnen in de Klinik bröcht, an den 5. August opereert un an den 14. August weer entlaten.
An den 15. Juli 1992 wöör em en goodoordigen Tumor ut den Dickdarm wegmaakt. An den 29. April 1994 hett he sik den Böverschenkel bi en Störten in sien Badstuuv broken un hett sietdem en künstlich Hüftleed.
In dat Johr 2005 hett sik de Gesundheitstostand vun Johannes Paul II. stark verslechtert un an’n 2. April 2005 is he storven. Upfolgt wurr he vun Benedikt XVI., wat vörmals de Vörsitter vun de Globenskongregatschoon, Joseph Kardinal Ratzinger, weer.
An' 27. April 2014 is he dör Paapst Franziskus hillig spraken wurrn.
Warken
Liebe und Verantwortung, Über Sexualität (1960), ISBN 3-466-20218-3, deutsche Neuausgabe Kleinhain 2007 (Verlag St. Josef), ISBN 978-3-901853-14-2
Auf, lasst uns gehen!, Mai 2004, ISBN 3-89897-045-0
Versöhnung zwischen den Welten, Im Gespräch mit den Religionen, Mai 2004, ISBN 3-87996-590-0
Erinnerung und Identität - Gespräche an der Schwelle zwischen den Jahrtausenden, 2005
Literatur
George Weigel, Zeuge der Hoffnung, ISBN 3-506-79723-9, Paapst-Biographie
Andreas Englisch, Johannes Paul II., ISBN 3-550-07576-6
Weblenken
kathoolsche Kark in Düütschland: Johannes Paul II. (hoochdüütsch)
Paapst
Mann
Börger von Polen
Wojtyla, Karol
Hilliger
Boren 1920
Storven 2005 |