Datasets:

danielpleus

/

wiki-nds

like 0

2902

https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%BClmen

Dülmen

Dülmen is ene ehemaalsche Hansestadt in’n Kreis Koosfeld in dat Mönsterland mit 47.485 Inwahners. Bullern is de Deel vun de Stadt, de en egen Bohnhoff hett. Dülmen hett ene Grenz mit de Stadt Haltern in’t Ruhrrebeet. So wat twölf Kilometer westen vun Dülmen, in’n Merfelder Brook, leevt al siet minnestens dat 14. Johrhunnert en Hood vun Dülmener Wildpeer. Hüüt hett de Hood en Grött vun 440 Deeren. Historie Dat eerste Maal worr de Oort Dülmen as „Dulmenni“ 889 nöömt. De Stadtrechten kreeg Dülmen den 22. April 1311. Dülmen worr 1470 Liddmaat vun de Hanse. Bet 2003 harr Dülmen ene Kaserne vun de Bundswehr. Literatur Dülmener Lesebuch Band 1-6. Laumann-Verlag, Dülmen, ISBN 3-87466-144-X Stefan Sudmann (Rutgever): Geschichte der Stadt Dülmen. Laumann-Verlag, Dülmen 2011, ISBN 978-3-89960-348-4 Weblenks Websteed vun de Stadt Dülmen (hoochdüütsch) Websteed vun de Heimatverein Dülmen (hoochdüütsch) Noordrhien-Westfalen Mönsterland Oort Hanse

2912

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kolbarg

Kolbarg

Kolbarg ( vandage Kołobrzeg) is ene ehemaalsche Hansestadt mit circa 50.000 Inwahners in Westpommern, vun 1950 bet 1999 in de Bezirk Köslin in Polen. De Naam is slawsch un hett de Bedütung bi de Kant. Kolbarg liggt an de Fluss Parsęta an de Södkant vun de Ostsee. Kolbarg is de Kreisstadt vun'n Kreis Kolbarg un liggt in Medelpommern. Kolbarg weer inst en belangriek Hoben, wiels dat hie Solt geev. Vun 972 bet circa 1013 weer Kolbarg dat eerste Mol in Polen. Kolbarg worr 1000 Bischopssitz. Vandage gifft dat noch de Kolbarger Doom. 1255 worr Kolbarg Stadt mit Lübisch Recht. Denn kehmen ok Lü ut't Römsche Riek vun de düütsche Natschoon. Vun 1637 bet 1721 weer de Stadt in Sweden. Nadem weer de Stadt in Preußen. Kort vör't End vun de Twete Weltkrieg worr de Stadt vun Joseph Goebbels as de Stadt vun de Propagandafilm Kolberg utwählt. De Film gung över de Verdeffenderung vun de Stadt dor't pruißisk Heer 1807 in de napoleonisch Kriegen. Vandage gifft dat hie dat Internatioonale Festival för Folklore Interfolk. Egon Krenz, de laatste Generalsekretär vun de SED worr hie geboren. Agnieszka Rylik, de Weltmeester in't Kickboxen worr ok hie boren. Erich von Manstein weer hie vör de Nazi-Tied bi de Arbeid. Vun Kolbarg noh Pyrzowice is de Snelstraat in Planung. Kolbarg hett de 6. belangriekste Hoben in Polen, wat nich sünners veel is. In de Hoben is ok ene Seebrügge. Woiwodschop Westpommern Oort

2913

https://nds.wikipedia.org/wiki/Arensperg

Arensperg

Arensperg is ene ehemaalsche Hansestadt an de Ruhr mit 74000 Inwahners (2011) in de Hoochsuerlandkreis in’t södelke Noordrhien-Westfalen. Arensperg is de Sitz vun de Bezirk Arensperg, to de ok de Stede Baukem, Düörpm un Hagen hören. De Bezirk cheiht vun Herne bet ter Grenz to de Hessisch Lahn-Dill-Kreis. Arensperg is vandage kene Kreisstadt; de Kreisstadt is Meskede. Arensperg weer de Stadt vun’t Hartogdoom Westfalen, wat lang en kurKölnisch Rebeet weer. Siet 1237 is Arensperg Stadt. Dieter-Julius Cronenberg, de inst Viezpräsident vun de Bundsdag weer, is ut Arensperg. Jüstso Andrea Fischer, de ehemaalsche Bunnsministerin vun de Grönen. An de Ole Markt in't Stadtzentrum sün dat Ole Roothuus vun 1710, de Stadtkapell St. Georg un de Klockendortorm. In de Landsberger Hoff vun 1711 is vandage dat Suerlandmuseum. An de Niegmarkt wieder södelk sün enige klassizistisch Buwarken, ten Bispeel de evangeelsche Kark vun 1825, de deelwies vun Karl Friedrich Schinkel plont worr. De Propsteikark St. Laurentius is dat öllste Buwark vun de Stadt. Se weer inst en Deel vun’t ehemaalsche Prämonstratenserklooster Wedinghausen vun 1173. Dat Kloster weer Johrhunnerte lang ene vun de kulturell belangriekste Institutschoonen in dat ganze Suerland. Dat ehemaalsche Klooster is blots siet dat 19. Johrhunnert Deel vun Arensperg. Dat Hirschberger Dor bi de Propsteikark weer inst vör dat Jagdschloß vun de Kölner Arzbischöpe. In Arensperg gifft dat Elektro-, Holt-, Papier- un Metallindustrie. Arensperg is ene Stadt, wo ok de Bunnswehr aktiv is. De Stadt Balve is op de anner Siet vun de Arensperger Stadtwold. Arensperg is en Luftkuroort op över 200 Meters Höög. Arensperg hett ene ingelsche Partnergemeente, Bexley. Weblenken Websteed vun de Stadt (hoochdüütsch) Oort Noordrhien-Westfalen Hanse

2915

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bernhard%20Winter

Bernhard Winter

Bernhard Winter (* 14. März 1871 in Neenbrook; † 6. August 1964 in Ollnborg) weer en düütschen Maler. Berhard Winter hett siene Kinnertiet in Moorriem tobrocht. Dat hett em för sien ganze Leven mit ländliche Kultuur, Traditschoon, Bruukdoom un de plattdüütsche Spraak eng verbunnen. De Familje toog um na Ollnborg, un dar kunn de junge Bernhard ene högere School besöken. Siene Verbinnung mit dat Landleven bleef aver wieterhen bestahn. Ok as he darna up de Kunstakademien Dresden, Berlin, München un Düsseldorp studeerde, muss he twüschendöör ümmer wedder na Ollnborg torüchkamen un siene künstlerischen Vörstellungen na dat Heimatliche utrichten. He keem up Utstellungen aver ok goot mit de Biller an, de nix mit de Ollnborger Heimat to doon harrn. Bi siene Besöök un längern Feerjen in Ollnborg keem he ok mit den Hoff von den Groothertog in Kontakt. Dat verhulp em to grode Updrääg un maakde em bekannt in dat Ollnborger Land. Mit de Tiet woor he de beröhmteste Kunstmaler in de Ollnborger Sellschup. Vele Porträäts von Ollnborger Prominente hett he maalt. 1903 verlehnde de Groothertog em den Professorentitel, un de Ollnborger Künstlerbund wählde em to sienen Vörsitter. Professor Bernhard Winters Biller stimmt faken mit de Wirlichkeit övereen, so dat man annehmen kunn, dat hannel sik um Fotografien. Nu gifft dat jo Kritiker, de sowat nich as Kunst gellen laten wüllt, aver se geeft ok to, dat dat ene hoge Kunst is, natuurgetrolich to malen un liekers noch wat anners darbi uttodrücken. Wat Winter in siene Biller uttodrücken verstund, dat weer to’n Bispeel de Charakter von Personen, de Stimmung in Sellschuppen un socke Egenaarten as Stolt, Beschedenheit,Tofrädenheit un Uprichtigkeit. Winter weer befründ mit den Badberger Künstler Karl Allöder, de ok natuurgetrolich malen de, un de em foken in Ollnborg besöchte, wo se tosomen fachsimpelten. Professor Winter hett sien Huus un siene Warken de Stadt Ollnborg vermaakt. In dat Stadtmuseum hangt ünner annern ok dat Bild „Pingstutfloog“. Dat is nich bloot en Bild von enen Buurnhoff, sünnern ok dat Darstellen von enen Fierdag. Allns is uprüümt. De Hoff strahlt angenähme Rauh un Stillte ut. Den Buur geiht dat goot. He freut sik över den Besöök,de nich in ene vörnehme Kutsch, sünnern up enen eenfachen Ackerwagen angereist kummt. Stolt un Beschedenheit liggt hier dicht bi’nannern. Weblenken Maler Börger von Düütschland Mann Boren 1871 Storven 1964

2916

https://nds.wikipedia.org/wiki/Cammin

Cammin

Cammin (poolsch Kamień Pomorski, Utspraak: [IPA 'kamʲɛɲ pɔ'mɔrsci]) is ene Stadt mit 9.700 Inwahners in de Bezirk Westpommern in Polen. Cammin liggt 8 km vun de Ostsee an't Camminer Haff (Zalew Kamieński) un liggt nördelk vun Stettin. De Fläck is 9 km². De Postleettahl is 72-400. 1182 trock de Bischop vun Wollin noh Cammin, wo he bet in de freuge Nutied bliew. Cammin weer inst de Hööftstadt vun't sülvständig Hartogdoom Pommern. Unner Hartog Warcisław I. weer dat Hartogdom mit de Hööftstadt Cammin en poolsch Lehn. 1188 mek de Papst Clemens III. Cammin en Bisdom ahn Unnerornen ten Arzbischop, gegen wat dat Arzbisdom Meideborg weer. Ten Bisdom höörten Delen vun Meckelborg un dat meeste vun de Niegmark. 1274 worr Cammin noh Lübisch Recht Stadt. Cammin weer in de Hanse. Later kreeg Sweden de Stadt. In de Westfälsche Freden kreeg Preußen dat Stift Cammin. In de pruißisk Tied weer de Stadt in'n Kreis Cammin in Pommern. Vun 1930 weer dat Rebeet vun't ehemaalsche Bisdom Cammin in't Bisdom Berlin. Siet 1945 is Cammin wedder in Polen. Siet 1972 is de Stadt de Seet vun't Bisdom Cammin-Stettin. Klausjürgen Wussow worr hie boren. De düütsche Schriever Uwe Johnson worr ok in Cammin boren. Cammin is in de Powiat kamieński (Kreis Cammin), to de ok dat Eiland Wollin höört. In Cammin gifft dat vandage Fischhannel. Dat gifft hie en katholsche Dom St. Johannes in de Backsteengotik. Ok kunsthistorisch belangriek is dat Wolliner Dor. Ene vun de Partnerstäder is Lünen in't westfälsche Ruhrrbeet. Weblenken Woiwodschop Westpommern Oort

2917

https://nds.wikipedia.org/wiki/Moorriem

Moorriem

De ole Landschup Moorriem liggt noordoostlich von Ollnborg twüschen de hoge Masch in'n Oosten un dat Hoochmoor in’n Westen. Twölf lütte Dörpen reegt sik hier an de Straat von Moorhusen bit na Neenbrook an’nanner. Well hier döörföhrt, den gefallt de Fachwarkhüüs mit de Reetdacken un de smucken Vörgaarns, aver he ahnt, dat dat hier fröher ene armselige Gegend weer. De Bewahners harrn ehre grode Noot mit dat vele Water. Jeden Harfst un Winter woorn ehre Feller un Weiden överswemmt. Faken kunnen se nich maal froh genoog de ganze Arnte bargen. Darto keem de ungünstige Form von de Bedrieven, de sik as smale Handdöker von’n Heiddiek na’n Kleidiek in ene Längde von acht Kilometer un ene Brede von 30 bit 50 m hentrucken. Dat Ackerland leeg wiet von'n Hoff weg up dat Hoochmoor oder up de Duwockflagen in’e Masch. Siet ungefähr veertig Jahr sünd de Moorriemer darbi, dat Land anners uptodelen, faste Wege to boon un togliek en Nett von Vörfluters antoleggen, so dat dat Water in de Werser aflopen kann. De Gemeende Moorriem hett sik 1974 mit de Stadtgemeende Elsfleth vereenigt. Oort Landkreis Wersermasch Landschap

2918

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ascherslebbe

Ascherslebbe

Ascherslebbe is ene Stadt mit 25.000 Inwahners bi den Hoort in den Salzlandkreis (bet 2007 Landkreis Ascherslebbe-Staßfurt) in’n Süüden vun Sassen-Anholt. Ascherslebbe weer inst in de Hanse un is de öllste Stadt in Sassen-Anholt. Stadtrecht hett de Oort siet 1120. 1512 wark hier Thomas Müntzer an de Latienschool. Wallenstein un Tilly, de Hööftfeldherren vun den Dörtigjohrigen Krieg weren hier. In Ascherslebbe weer 2004 de achte Sassen-Anholt-Dag. De Stadt höört to dat ostfälsche Spraakrebeet, ok wenn nich mehr veel Lüüd noch Plattdüütsch snackt. Dat Adelsslecht vun de Askanier hett sien Naam vun de Stadt. Weblinks Offizielle Siet vun de Stadt IBA Stadtumbau 2010 Aschersleben fotochronik-aschersleben.de Salzlandkreis Oort Stadt Hanse

2919

https://nds.wikipedia.org/wiki/Askanier

Askanier

De Askanier weern en Dynastie, de de Naam vun de Naam Aschersleben harr. Siet 1157 geev dat de Markgrafen vun Brannenborg, de bet 1319 Askanier weern. De Arzbischop Siegfried vun Bremen weer Askanier. De meesten Grafen vun Weimar-Orlamünde weern Askanier. Vun 1180 bet 1422 weern Askanier de Hartöge vun Sassen. De Titel Hartog vun Sassen gung na’t End vun de Wittenberger Askanier 1422 na de meißnischen Wettiner. De Hartöge vun Sassen-Loonborg vun 1260 bet 1689 Askanier. Na den Dood vun de Hartog Bernhard worr 1212 dat Fürstendoom Anholt, dat vun de askansche Hööftlinie regeert worr, män snell veele Delen harr.1570 weer dat Fürstendoom wedder vereenigt, man 1603 al wedder updeelt. Mit’t Utstarven vun de männliche Linie Anholt-Zerbst 1793, vun de männliche Linie Anholt-Köthen 1847 un de männliche Linie Anholt-Bernborg 1863 kunn die Linie Anholt-Dessau (siet 1807 enige Hartöge) de ganze anholtschen Länners ten „Hartogdoom Anhalt“ verenigen un bet to'r Novemberrevolutschoon vun 1918 regeeren. De anholtsche Askanierstaten in’t Römsche Riek vun Düütsche Natschoon weern Anholt-Dessau, Anholt-Bernborg, Anholt-Köthen, Anholt-Zerbst un Anholt-Plötzkau. Adelsslecht

2920

https://nds.wikipedia.org/wiki/Altenoa

Altenoa

Altenoa is ene ehmahlge Hansestadt in’n Märkisch Kreis in’t Suerland in Noordrhien-Westfalen mit 17.595 Inwahners (2013). Altenoa weer lang Kreisstadt vun’n Kreis Altena. Altena liggt in’t Dahl vun de Lenne, twischen Iserlaun un Lünsche. De Borg Altena is de öllste Jugendherbarg vun de Welt. Se worr 1910 vun Richard Schirrmann gründt, de in Altenoa Lehrer weer. Noh 1200 gungen de Grafen vun Altenoa noh Mark bi Hamm un weern denn de Grafen vun de Mark. De Borgkapell hett Altäre ut Häirschge un Plettmert. In Altenoa gifft dat dat Deutsche Schmiedemuseum. Weblenken Oort Märkisch Kreis Hanse

2921

https://nds.wikipedia.org/wiki/Horst%20Janssen

Horst Janssen

Horst Janssen (* 14. November 1929 in Hamborg; † 31. August 1995 in Hamborg) weer en afsunnerlichen Tekner, Grafiker un Schriever. Geboorn is he in Hamborg, aver upwussen in Ollnborg. He weer en Schöler von Alfred Mahlau an de Hoochschool för bildende Künsten in Hamborg. Siene velen Warke sünd nich bloots in Ollnborg un in Hamborg utstellt un bewunnert woorn, man ok von de USA bit Japan un överall in de Welt. Vele Städer hefft em Kunst- un Ehrenpriese tokamen laten. 1978 hett he de Biermann-Ratjen-Medaille kregen un 1990 kreeg he den Ollnborg-Pries von de „Ollnborgsche Landschup“. 1992 woor he Ehrenborger von de Stadt Ollnborg. Na sienen Doot leet de Stadt sik dat nich nehmen, för ehren beröhmten Söhn ene wördige Steed för sienen Nalaat intorichten. Wat darbi rutkeem weer de grode, moderne Anbo an dat Stadtmuseum, dat „Horst-Janssen-Museum“, dat in dat Jahr 2000 ferdig stellt woor. Weblinks DNB-Katalog Literatur Mann Maler Tekner Grafiker Boren 1929 Storven 1995 Börger von Düütschland

2924

https://nds.wikipedia.org/wiki/Masch

Masch

Maschen () sünd de Küstenstriepen an de See un an de Ströme, de tostannen kamen sünd in de Tiet, as dat noch kiene Dieken geef un de Tieden tweemaal an’n Dag Slick un Sand över dat Land spöölt hefft. De Kleibodden in de Masch is besunners fruchtbaar un waard tomeist as Weide- un Grasland bruukt. Wiel dat Maschland deelwies sieder liggt as Normaalnull un de Dieken dat natüürliche Aflopen von Water verhinnert, is dat nootwennig, künstlich natohölpen. En Gravennett sammelt dat Water, föhrt dat in Deeps un von dar dör Sielen in de See oder in’n Stroom. Disse Vörgang is bloot bi Ebb mööglich. In de annere Tiet staut sik dat Water vör de toslatenen Sieldore. Loppt dat Water ok bi Ebb nich gau genoog af, denn weert grode Pumpen in de Schöppwarken in Gang sett’. Kiek ok unner: Wersermasch. Weblinks Marschen - Aus Watt wird Land Landschapsoort

2926

https://nds.wikipedia.org/wiki/Penthouse

Penthouse

Penthouse is en Tiedschrift, de in vele Länner un Spraken to kriegen is. Dat is en Magazin för Mannlüde an de Grenz na de Pornografie, dat eenmol elk Maand rutkummt. Dat Magazin is 1965 vun’n US-Amerikaner Bob Guccione in Grootbritannien grünnt worrn, weer obers ok draad in de USA as Alternativ to dat Playboy-Magazin etableert. In siene besten Tieden harr Penthouse en Oplaag vun mehr as een Million. Dat Magazin hett vun Anfang an bi de Biller mehr wiest as de annern Magazinen. Dat weer ok een vun de eersten Tiedschriften, de anfungen hebbt, ok de primären Slechtsdeelen un nostellte Sexszenen to wiesen. In de 1970er Johrrn hett de Magazin obers jümmer mehr Konkurrenz vun Magazinen kregen, de, as de Hustler vun Larry Flint, noch dullere Szenen wiesen. De Utgaav, de dat meeste Opsehn maakt hett, is de Utgaav vun September 1984, in de de Miss America vun dormols, Vanessa Williams, op Fotos mit en annere Fru togang weer. Johren later is denn rutkamen, dat Traci Lords, vun de Biller in disse Utgaav ween sünd, eerst 15 Johr oold ween is. Bekannt is de Leserbreev-Rubrik Penthouse Forum, in de de Lesers von jemehr angeevlich Aventüür vertellt. Vun 1998 druckt de Tiedschrift vun wegen de Konkurrenzdruck ok Biller vun Lüüd af, de Sex hebbt, un vun Fruunslüüd, de miegt. Dat hett obers nix mehr brocht un 2003 weer de Verlag nich mehr in de Laag to tahlen un weer verkeupt. De ne’e Besitter hett denn wedder op Biller sett, de nich so veel wiesen deden. De düütsche Utgaav is 2002 instellt worrn, vun wegen dat de Oplaag to ring weer. En ne’en Versöök 2003 isal 2004 wedder instellt worrn. Tietschrift Erotik

2948

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wollin

Wollin

Wollin (inst slaavsch Julin, poolsch Wolin []) is ene poolsche Stadt op dat Eiland Wollin bi Stettin, wat en poor Kilometer vun Düütschland (Usedom) liggt. In Wollin leven 4.872 Inwahner (Stand: 31.12.2005) in en Rebeet vun 14,41 km². Op Wollin is ok de in Düütschland bekannte Stadt Swinemünn, de an de Grenz to Mekelnborg-Vörpommern liggt. Wollin weer de eerste Seet vun't pommersche Bisdom. Wollin worr 1176 vun de Dänen ünner Bischop Absalon verwööst. So güng de Seet vun't Bisdom na Cammin. Wollin is de Stadt, wo de plattdüütsche Bibel-Översetter ut't 16. Johrhunnert, Johannes Bugenhagen, boren worr. Dat kann wesen, dat Wollin de Steed vun de sagenhafte slaavsch Oort Vineta weer. Oort Woiwodschop Westpommern

2949

https://nds.wikipedia.org/wiki/Beifelle

Beifelle

Beifelle (düütsch: Bödefeld) is en ehemaalsche Hanseoort in’n Hoochsuerlandkreis in Noordrhien-Westfalen. Beifelle weer in’t Medeloller Sitz vun en Gericht un harr de Titel Freiheit. Dat geev hie ene Borg ut’t 15. Johrhunnert. Beifelle liggt bi Sielenkusen. Hüüd is Beifelle en Oortsdeel vun de Stadt Schmallenberg mit 1110 Inwahnern (Stand: 31. Dezember 2020). Oort Noordrhien-Westfalen

2950

https://nds.wikipedia.org/wiki/Pyritz

Pyritz

Pyritz (poolsch Pyrzyce) is ene lütte poolsche Stadt in de Powiat pyrzycki (Kreis Pyritz) in de Bezirk Westpommern. Bet 1945 weer de Stadt düütsch un Kreisstadt vun de Kreis Pyritz in de Provinz Pommern. In’t Middelöller weer in Pyritz ene Krüzung vun de Strat Breslau-Stettin. Oort Polen

2951

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gripenhagen

Gripenhagen

Gripenhagen (poolsch Gryfino, hoochdüütsch Greifenhagen) is ene poolsche Stadt mit 22.000 Inwahners (2004) bi Stettin in de Bezirk Westpommern, freuger Bezirk Stettin. Gripenhagen is an de Oder, wat hie de Grenz noh Düütschland is. Gripenhagen kreeg 1254 vun de pömmersch Hartog Barnim I. de Stadtrechten. 1877 kreeg Gripenhagen ene Isenbohnverbindung. Oort Polen

2952

https://nds.wikipedia.org/wiki/Koosfeld

Koosfeld

Koosfeld (düütsch: Coesfeld) is de westfälsche Kreisstadt von’n Kreis Koosfeld mit ca. 35.000 Inwahners in’t Mönsterland in den noorden Deel vun Noordrhien-Westfalen. 809 predigte de Bischop Liutger an den Dag vör sien Dood in en Koosfelder Kark. Koosfeld kreeg 1197 de Stadtrechten vun’n Bischop vun Mönster un weer inst de Residenz vun de Bischop vun Mönster. Dat Klooster Werden un ok de Grafen vun Cappenberg harrn hier en Hoff. An den Markt steiht nich blots dat Roothuus, män ok twee kathoolsche Karken: De Lambertikark un de Jesuitenkark St. Ignatius. In de ehrdem romanik Lambertikark steiht dat Koosfelder Krüüz ut dat Meddeloller un de gotisch Apostelfiguren vun Johann Düsseldorp. In Koosfeld gifft dat ok de Jesuitenkark St. Ignatius, wat en groten Saalbo in en Mischmasch vun Gotik un Barock ut dat 17. Johrhunnert is. In de Jesuitenkark steiht de Hoochaltar, de inst in de Sauster Minoritenkark vun 1668 weer. De Stadt worr in den April 1945 to 80% kaputt maakt. De Jesuitenkark un de St. Jakobi-Kark un de Walkenbrüggendor worrn no den Krieg wedder upboot. Dat Stadtmuseum is in't Walkenbrüggendor an den Mölenplatz. Ok de Pulvertorm steiht noch. Dat fröhere Jesuitenkolleg is no den Krieg wedder upboot worrn. In Koosfeld gafft dat en Kaserne, pat de hefft se tosloten, weil die Offiziers den Soldaten Haue gefft hebben. Hier gifft dat ok Maschinen- un Holtindustrie. Koosfeld is en ehemaalge Hansestadt. En Deel vun dat Stadtrebeet liggt in de Baumberge, wo de Sachse heppt kämpft gegen Karl den Grauten. De Kreis Koossfeld hett en Grenz mit de Stadt Mönster un mit dat Ruhrrebeet. Vun Koosfeld gifft dat Iesenbohnen no Mönster, Dülmen un Lünen. Steder mit en Grenz to Koosfeld sünd to’n Bispeel Dülmen, Billerbiëk un Gesker. Literatur Bernhard Sökeland: Geschichte der Stadt Coesfeld, 1839 Stadtdirektor Josef Bosten: Das 750Jährige Stadtjubiläum Der Altehrwürdigen Stadt Coesfeld Im Jahre 1947. Ein Beitrag zur Chronik der Stadt und Zeitgeschichte. Mit 8 Bildern. Verlag J. Fleißig, Coesfeld 1949 Rudolf Wolters: Coesfeld. Fragen und Antworten eines Städtebauers. Beiträge zur Landes- und Volkskunde des Kreises Coesfeld, Heft 14, Coesfeld 1974 Erwin Dickhoff: Coesfelder Biografien. Ardey-Verlag, Münster o. J., ISBN 3-87023-248-X Westfälischer Städteatlas. Band: II; 3 Teilband. Im Auftrage der Historischen Kommission für Westfalen und mit Unterstützung des Landschaftsverbandes Westfalen-Lippe, hrsg. von Heinz Stoob † und Wilfried Ehbrecht. Stadtmappe Coesfeld, Autoren: Hildegard Ditt, Ludwig Frohne, Karl-Heinz Kirchhoff. Dortmund-Altenbeken 1981, ISBN 3-89115-346-5. Daniel Hörnemann: Coesfeld. Eisenbahnknotenpunkt im Münsterland.(Reihe Auf Schienen unterwegs). Sutton 2007, ISBN 978-3-86680-173-8. Norbert Damberg (Hrsg.): Coesfeld 1197–1997. Beiträge zu 800 Jahren städtischer Geschichte. Münster 1999/Coesfeld 2004, 3 Bände, ISBN 3-87023-140-8 Norbert Kersken: Annotierte Bibliographie zur Geschichte der Stadt Coesfeld. Veröffentlichungen aus dem Stadtarchiv Coesfeld I, Coesfeld 1999 Georg Veit: Zeit der Krammetsvögel. Roman über Coesfeld im Dreißigjährigen Krieg. Waxmann, Münster 1997 Stadt Coesfeld (Hrsg.): Gestatten, Coesfeld! Text: Norbert Klein, Fotos: Hartwig Heuermann, Coesfeld, 2005 Weblinks Offizielle Websteed van de Stadt Oort Stadt Kreis Koosfeld Hanse

2953

https://nds.wikipedia.org/wiki/Johann%20Gerhard%20Oncken

Johann Gerhard Oncken

Johann Gerhard Oncken (* 26. Januar 1800 in Varel, Neddersassen; † 2. Januar 1884 in Zürich) hett den Anfang maakt un den Grund leggt vun den düütschen Baptistengemeenden un den annern op dat europääschen Fastland. Öllernhuus Johann Gerhard Oncken wurr an de 26. Januar 1800 in dat Huus van sien Grootvader, de Prükenmaker Johannes Vaubel, in Varel, Lange Straat, boren. Op de Huusstee vun Vaubels steiht vundaag dat Geschäftshuus Hruschka. De Moder, Anna Elisabeth Vaubel leev bi hör Ollen, wiel de Vader van hör Söhn hör sitten laten harr un um de Politik wegen na England utwannert weer. In en Breev, de he an de Pastor van de lüttersk Gemeen in Varel stürt hett, gifft he to, dat he de Vader van dat Kind is. Kinnertiet So wasst Oncken ahn Vader up. Umdat sien Moder för sük un hum dat Geld verdenen mutt, warrt he van sien Grootollen uptrucken. Heel jung noch arbeidt he al in de Weertskupp ,To ‘t witte Peerd‘ (vandaag: Hotel Victoria) as Billardjung. Daar lehrt he denn den ingelschen Koopmann John Walker Anderson kennen. Ünnerwegens Disse Mann nimmt de nüver Fent as Lehrjung mit – eerstmaal na Hamborg un later na Leith, dat is heel dicht bi Edinburgh in Schottland. In sien Lehrtied is de junge Oncken heel faken mit sien Baas unnerwegens na England, de Nedderlannen un Frankriek. In England kummt Oncken faker mit overtügte Christen tosamen un kummt sülvst as so een na Düütschland torügg. He wohnt in Hamborg un hett daar en Bookhannel togang. Daar fangt he denn mit Missionarsarbeid unner Seelü un Kinner van arme Lü an. 1824 gründt he mit en ingelschen Pastor en ,Sönndagsschool‘ un unnerricht de heel arm Kinner in de christelk Gloov un in Lesen un Schrieven. Disse Sönndagsschool is en lüttjen Anfang van uns Kinnerstünnen un daar wurr ok de Grund leggt van de Innere Mission, de Johann Heinrich Wichern in ‘t Leven ropen hett. Glöven Dör sien völ Arbeid mit un in de Bibel kummt Oncken to dat Resultat, dat en christelken Kark blot ut Minsken bestahn kann, de hör Leven heel un dall hör Herrn un Heiland Jesus Christus in de Hand geven un sük daarum ok reselveert hebben, sük döpen to laten. En Anbinden van de Kark an den Staat, sotoseggen dat Mitnanner van Thron un Altar geiht för hum tegen de Bibel. 1834 lett Oncken sük mit noch sess anner Minsken van den amerikaanschen Baptistenpastor Barnas Sears in de Elv bi Hamborg döpen. Baptistenkark Gliek na de Dööp word de eerste düütsche Baptistengemeen grünnt un Oncken daarför as Ältester un Pastor utkeken. In de Tied daarna maakt Oncken van Hamborg ut veel Missionsarbeit. Haast all Baptistenkarken in Europa hebben in disse Anfangsarbeid van Oncken hör Wuddels. Besünners völ un groot Baptistengemeenden deden sük in Osteuropa up, wor Evangelsken un Baptisten faken een Bedüden hebben. Een heel besünnern blieden Dag weer för Oncken de 20. Juli 1856, as de Gemeen Varel, wor he boren is, up egen Foten to stahn keem. Dood Stürven is Oncken an den 2. Januar 1884 in Zürich. Veer van sien acht Kinner sünd hum al as heel lüttjet vörupgahn. Sien Grafft, wat vandaag as ,hansestädtisches Ehrenmal‘ van de Stadt Hamborg in d’ Rieg hollen word, is daar up de Ohlsdörper Karkhoff. Sien Heimatstadt Varel nömt hum as "einen der bedeutendsten Söhne". Boken (Wilhelm Kuck, Die Straßen von Varel und ihre Geschichte, Varel 1991, S. 81) Kiek ok bi Kark Freekark Baptisten Onken, Johann Gerhard Onken, Johann Gerhard Onken, Johann Gerhard Boren 1800 Storven 1884

2954

https://nds.wikipedia.org/wiki/Diek%20%28Bowark%29

Diek (Bowark)

En Diek is en Bowark, dat an Küsten oder Strööm langs de Waterkant boot ward, dat dat Sietland nich överswemmt ward. Historie Wurten oder Warfen sünd de von Minschenhand upbooten Eerbülten, de an de Nordsee överall twüschen Däänmark un Flannern to finnen sünd. Up de Wurten boen de Minschen ehre Hüüs, un so weern se seker vör de Stormfloten, de mit de Tiet ümmer höger uplepen. De eersten Wurten, de ungefähr um Christi Geboort upboot woorn, weern man enen Meter hooch. In de neegsten Jahrhunnerte mussen se aver mehrmaals nahöögt weern. De gröttsten Wurten weern 4 m hooch un nehmen Flagen bit to 14 ha in. Ganze Dörpen mit de Kark un grode Buurnhüüs harrn darup Platz. De Wurten geven de Bewahners veel Säkerheit. As aver sogaar de Sommerfloten dat Ackerland överswemmden un de Aarnten verdurven, mussen de Buren sik up annere Aart un Wies hölpen. Se besloten, enen Diek to boon. Wo Wurten dicht bi'nanner stunnen, woorn se mit'nanner verbunnen. So kemen na un na slatene Diekstrecken tostannen, de dat ganze Land schütten deen. Disse sieden Dieken schullen dat Ackerland vör de Sommerfloten bewahren. De Wurten mussen liekers noch wieterhen uphöögt weern. Eerst so um 1400 gung man daran, nicht mehr de Wurten, man de Dieken uptohögen. De unbannige Arbeit weer bloots mööglich, wenn all de Maschbewahners darto rantrucken woorn. In dat „Spadenrecht“ weer fastleggt woorn: „Wer nich will dieken, mutt wieken.“ Dat heet, dat en Buur, de sik nich an den Diekbo bedeeligen wull, dat Land verlaten muss. Bi den Diekbo mussen all de Bewahner in de Masch mitmaken. Dat Unnerhooln un Utbetern woor so regelt, dat jeedeen Buur en Pand todeelt kreeg, dat he in Ordnung hooln muss. Keem he siene Plichten nich na, denn woor he swaar bestraaft, un wenn he denn ümmer noch nich to Wark gung, woor dat Spadenrecht anwennt. De Diekgraaf fodderde den sümigen Mann op, den Spaden in sien Diekpand to steken. Darmit geef he sien Anrecht up sienen Besitt up un muss utwannern. Well den Spaden ruttoog, kreeg dat Land tospraken un ok de Plicht, den Diek to unnerholen. Well den Diek mootwillig ramponeerde, den woor de rechte Hand afslaan. Socke harden Strafen weern nootwennig, denn dat de Dieken seker weern, darvon hung dat Schicksaal von dat Land un von siene Bewahners af. Vandagen sünd de Kosten för dat Unnerhooln von de Dieken so hooch, dat se to'n groden Deel bloot noch von den Staat opbrocht weern köönt. Aver all Grundegendömer, de in de Diekbezirken wahnt, höört to enen Diekband un mööt' elk Johr enen Bidrag leisten för dat Unnerhooln von de Dieken. De Bidragssatz is to Tiet 1,25 Promill von den Eenheitsweert. För enen, de en lütt Huusgrundstück hett, sünd dat so 30 bit 50 Euro. Buwark

2958

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wattsche

Wattsche

Wattsche () is ene ehemaalsche Stadt, de nu en Stadtbezirk vun Baukem in'n södelken Deel vun't westfälsche Ruhrrebeet is. Laag un Oortsdeele Wattsche leegt in'n Westen vun Baukem in' Mitt vun de Ruhrrebeet in Noordrhien-Westfalen. In Westen vun Wattsche sünd Gelsenkiärken un Essen un in'n Norden is Herne. Wattsche is Deel vun de Hellwegbörde in'n Norden vun de Ruhr. De Stadtdeele vun Wattsche sünd: Wattsche-Mitte Eppendörp/Munscheid Günnigfeld Höntrop Leithe Sevinghausen Heide Südfeldmark Westenfeld/Vogelspoth Historie Vör 1800 To’n eersten Mal is Wattsche as Villa Uattanscethe al in een Urkunn ut dat Johr 890 nömmt wurrn. In dersülven Hebeliste sünd ok de Stadtdeele Eppendörp (Abbingthorpe), Höntrop (Hogingthorpe) un Westenfeld (Westanfelda) eerstmolig nöömt wurrn. Vör 1417 geevt Graaf Adolf IV. vun Cleve-Mark Wattsche de Rechten vun een Freeheit un 1554 is Wattsche Liddmaat vun'e Hanse wurrn. An'n Anfang vun dat 17. Johrhunner hett Wattsche mit circa 700 Inwahners de grööste Inwahnerstahl vun allen Freeheiten vun de Graafschapt Mark. In den Dörtigjohrigen Krieg wörr de Stadt vun 1623 bet 1629 vun spaansche Riedersn besett un 1635 wurd dörch een Füer Wattsche dicht an bi verneelt. Na 1800 bet 1945 Twischen 1811 und 1832 weer Wattsche de Sitt vun ne Kommissariat, to datt 36 Pfarrein höörten, darbi weern Baukem, Gelsenkiärken, Dortmund, Unna, Hattingen, Hagen, Iserlohn und Hamm. In'e Johr 1816 warrt Wattsche bi de Grünnen vun'e preußsche Provinz Westfalen Sett vun een Amt. To de Amt höört de Gemeenen Hessler, Schalke, Braubauerschaft (hütt: Bismarck), Bulmke, Hüllen, Gelsenkiärken, Ückendorf, Leithe, Günnigfeld, Westenfeld, Sevinghausen, Eiberg, Freisenbruch, Königsteele, Höntrop, Eppendörp un Munscheid. Börgermeester un Kommissare Börgermeester un Kommissare wern: 1906-1920: Börgermeester Wibberding 1920-1933: Stadtraat Paul Ueberhorst uit Eschwege 1933-1939: Gerichtsassessor Hans Petri vun Landgericht Bielefeld as Staatskommissar 1939: Oberböörgermeester Otto Leopold Piclum vun Baukem (kommissarisch), 1939-?: Aamtsböörgermeester August Düsterloh uit Hattingen (kommissarisch). 1946–1946: Gustav Herrmann (SPD) 1946–1948: Hugo Bungenberg (CDU) 1948–1949: Kurt Kötzsch (SPD) 1950–1964: Hermann Sievers (SPD) 1964–1968: Georg Schmitz (SPD) 1968–1971: Erwin Topp (SPD) 1971–1974: Herbert Schwirtz (SPD) Sied 1. Januar 1975 is Wattsche en Stadtdeel vun Baukem, so datt et keen Börgermeester mehr in Wattsche givt. In Wattsche gifft dat dat Lohrheidestadion vun de SG Wattenscheid 09. Wattsche is en vun de belangriekste Öörd vun de düütsche Textilindustrie un de düütsche Lichtathletik. Klaus Steilmann, de de SG Wattsche in de eerste Bunnsliga brung, weer en vun de bekannteste Textilfabrikanten in Europa. Obschoonst Wattsche in de luthersche Grafschap Mark weer, weer hie ene lütte katholsche Meerheit un welke Prozent Joden. Wattsche weer vör de Franzöösche Revolutschoon de Stadt vun de evangeelsch-reformeerte Gemeente Gelsenkiärken. In Wattsche weer noh de Eerste Weltkrieg de Wattenscheider Koalition vun SPD un düütsche Zentrumspartei de Mehrheit in de Stadtroot. Vun 1929 bet 1974 weer Wattsche ene kreisfriee Stadt, wiels dat dann nicht mehr de Landkreis Gelsenkiärken geev. Siet lang sitt de Unabhängige Wählergemeinschaft in de BVV, wat ene Partei för de Sülvständigheet vun Wattsche is. So is denn ok de Vorsitter Hans Balbach vun de CDU un nich vun de SPD, wat de Overbörgermeesterin vun de riekere Gesamtstadt is. In Wattsche, wo de Lannsverband vun de NPD is, weer de CDU 2004, bi de Törkie-Wahl Europawahl de starkste Partei, obschoonst oder wiels dat in Baukem de SPD weer, wat een vun wenige Wahlen weer, bi de de CDU dor starker weer denn de SPD. De enig rieke Deel vun de Bezirk is Eppendorf in'n Söden vun de Bezirk. Nahwies Oort Noordrhien-Westfalen

2959

https://nds.wikipedia.org/wiki/Treptow%20an%20de%20Rega

Treptow an de Rega

Treptow an de Rega, vandage Trzebiatów is ene lütte Stadt in Polen. Bet 1945 weer de Stadt düütsch un in de Provinz Pommern. De wendsch Flecken Bollenburg weer hie erst unner en Borgwall ünner de Regaarme. Bet 1456 harr de Stadt de Ostseehoben in Regamünde. De gotisch Hallenkark worr 1370 but, de öllste Deel is de Chor. En anner gotisch Kark is de Hilgen-Geist-Kappell, wat vandage de Kark vun de Rom-truche Ukrainer is. En anner gotisch Backsteenbuwark is de Georgenkappell in de Kolberger Vörstadt. De Stadt weer in't Medeloller as Gerichtsseet un för de Kark belangriek. Johannes Bugenhagen worr hie 1504 an de Latienschool Rekter. In de Dörtigjohrig Orlog worr de Stadt vun Soldaten op de Siet vun de Kaiser plünnert. De Ostseehoben bi de Stadt weer in de Hansetied för Kolberg belangriek. Vandage gifft dat hie Holtindustrie. Oort Polen

2960

https://nds.wikipedia.org/wiki/Galileo%20Galilei

Galileo Galilei

Galileo Galilei (* 15. Februar 1564 in Pisa; † 8. Januar 1642 in Arcetri bi Florenz) weer en italiensche Astronom, Philosoph un Mathematiker. He weer in ene Kloosterschool. Vun 1589 bet 1592 weer he Mathematikprofesser in Pisa. 1592 bet 1610 weer he denn Mathematikprofessor in Padua. He weer de Entdecker vun de Bargen op de Maand, vun veer Jupiter-Maande un anner Saken. Galilei kunn mit sin Teleskop bewiesen, dat de Eer sik om de Sünn dreiht un nich anners (Heliozentrisch Weltbild). So keem he ok 1633 ter Inquisitschoon un kreeg Huusarrest. Galilei schreev 1610 Sidereus nuntius, wat Nahricht vun de niege Steern heet. De anner Böker sünd aggiatore vun 1623, Dialogo sopra i due massimi sistemi vun 1632 un Discorsi e dimostrazioni matematiche vun 1638. Galilei schreev woans en Pendelklock to boen is. En Mann, de för de Arbeid vun Galileo Galilei belangriek weer, weer Nikolaus Kopernikus, de Entdecker vun’t Sünnsystem. Galileo weer de Minsch, de entdeckt’t dat de Melkstraat en Steernsysteem is. Zitaten, de Galileo Galilei seggt hebben schull, sünd to’n Bispeel: Un se bewegt sik. Ik hebb mien Leevdaag keen Minsch drapen, de so unintelljent weer, dat ik nix vun em leern künn. De Bibel secht us, woans nah'n Heven to gahn un nich woans de Hevens gaht. Vandage gifft dat in’t Fernsehen de Sendung Galileo un ok de NASA-Sonde Galileo. Eerst 1992 weer dat Inquisitschoons-Edikt vun de römsche Kark tegen Galilei torüchnahmen. Galilei weer en truche Katholik un harr dree Kinner. Weblinks Indrag in de DNB Astronom Italien Mann Boren in dat 16. Johrhunnert Storven 1642 Mathematiker Naturforscher

2962

https://nds.wikipedia.org/wiki/Brannenborg%20%28Mehrd%C3%BCdig%20Begreep%29

Brannenborg (Mehrdüdig Begreep)

Brannenborg betekent Brannenborg, Bundsland von Düütschland, Brannenborg an de Havel, Stadt in Brannenborg, Brannenborg, Borg in Brannenborg, de den Naam to de Stadt geven hett, Mark Brannenborg, historisch Rebeet, Brannenborg, fröhere Provinz von Preußen, Bisdom Brannenborg, Bisdom in dat Middelöller, Brannenborg, fröheren Naam von de Gemeen Uschakowo in de Oblast Kaliningrad, Russland.

2965

https://nds.wikipedia.org/wiki/Albert%20Einstein

Albert Einstein

Albert Einstein (* 14. März 1879 in Ulm; † 18. April 1955 in Princeton, USA) weer en theoreetschen Physiker, de vundaag as en vun de gröttsten Physiker ansehn warrt, de dat geven hett. So hebbt dat 1999 ok hunnert vun de bedüdensten Physikers seggt. Sien bekanntst Wark weer dat utklamüstern vun de Relativitätstheorie. Mit sien Arbeiten hett he dat physikaalsche Weltbild, dat wi hüüt hebbt, düchtig mitbestimmt un ümformt. Einstein warrt vundaag as Genie acht un gellt as de Utforscher slechthen. Sien grote Bekanntheit hett he aver ok buten de Wetenschop un de wetenschoppliche Fackwelt in’n Deenst vun Freed un dat Verstahn ünner de Völker insett. He sülvst verstünn sik in dissen Tosamenhang as Pazifist, Sozialist un Zionist. Leven un Levenswark Kindheit un School Albert Einstein weer de Söhn vun Hermann Einstein (1847-1902) un Pauline Einstein, borene Koch (1958-1920), de beid ut olle jöödsche Familien afstammen, de al hunnerte vun Johren in swääbschen Ruum wahnen deen. De eerste Vörfohr, de mit Naam nawiest weer, weer Baruch Moses Ainstein, en Peer- un Dookhännler ut dat Rebeet vun’n Boddensee, de in’t 17. Johrhunnert in de Gemeen keem. Albert Einstein is in en jöödsch-düütschen Middelstandsfamilie opwossen, de nich in’n strengen Gloven leevt hett. Kort na sien Geboort is de Familie in’t Johr 1880 vun Ulm na München ümtogen, woneem de Vadder tosamen mit den Unkel en Installatschoonsbedrief grünnt hebbt un 1885 en egene Fabrik för elektrische Reedschoppen. In siene Kindheit düüt noch nix dorop hen, dat Einstein en so kloken Kopp harr: Spreken hett he eerst mit 3 Johren lehrt. In de School weer Einstein en plietschen Schöler, de mit de Spraken nich to best kloor keemt, dorför aver üm so beter mit de Naturwetenschoppen. Ok privat hett he sik över’t Forschen un den Stand vun’t Weten klook maakt. Vun 1884 an hett he blangento Vigelien spelen lehrt un kreeg privaten Ünnerricht. Vun 1888 an hett he denn dat Luitpold-Gymnasium besöcht, wat vundaag den Naam Albert-Einstein-Gymnasium driggt. He schüll bit to sien Abitur an de School blieven. Man, in dat vun Tucht un Orden prägte Schoolsystem is he böös aneckt, un de Direkter schimp op em. Man segg, he wies keen Respekt, wat ok op de annern Schöler affarven de. Einstein hett mit 17 de School ahn Afsluss afbroken un güng na Mailand, woneem sien Fmailie in de Twüschentiet leven de. Üm nich in de Armee denen to möten, hett he sien württembergsche un dormit ok sien düütsche Staatsbörgerschop opgeven. Ok ut de jöödschen Glovensgemeen is he rutgahn. Op Vermiddeln vun den Physiker Heinrich Weber hen, hett Einstein denn de liberale Kantonsschool Aarau besöcht, woneem he 1886 de Matura afleggt hett. To de Tiet leev he bi de Familie Winteler, den jemehr Söhn Paul 1910 Einstein sien Süster Maja heiraten de. Faken is to höörn, dat Einstein en slechten Schöler weer. Dat stimmt aver nich, man dat geiht op den eersten Biografen vun Einstein torüch, de dat Notensystem vun de Swiez mit dat düütsche dörenanner kregen hett. In de Swiez weer de 6 neemlich de beste Noot. Swiezer Johren 1896-1914 Vun sien Vadder her schüll Albert Einstein Elektrotechnik studeeren, wat he aver nich wull. Op Anraden vun en Fründ hett he sik dorgegen an dat Polytechnikum in Zürich wennt, wat vundaag de Eidgenöss’sche Technische Hoochschool (ETH) is. As he sien Matura afleggt harr, füng he 1896 mit sien Studium an. Wat em nich toseggt hett, weer formal Weten antosammeln, man em intresseer theoreetsch-physikaalsch Denken. Mit de abstrakten mathemaatschen Utbillen harr he nix an’n Hoot. För de problemorienteerte Physik weer em de blots in’n Weg, so dat he de Mathematik-Vörlesen tomeist gor nich besöcht hett. Dat keem aver later op em torüch, as he de Allgemene Reliativitästheorie opstellen de. Sien Studienkolleeg Marcel Grossmann weer em dorbi vun grote Help. In’t Johr 1900 güng Einstein vun de Hoochschool af mit en Afsluss as Fachschoolmeester für Mathematik un Physik. He hett sik denn op Assistentensteden beworven, harr dormit aver keen Spood. Also hett he as Huuslehrer arbeit, toeerst in Winterthur, denn in Schaffhausen un opletzt in Bern. 1901 hett he de Swiezer Staatsbörgerschop kregen un fünn in’t Patentamt vun Bern denn sien eerste faste Anstellen. Wiel sien Tiet op Proov an’t Amt güng dat los, dat he sik regelmatig mit den Philosophiestudenten Maurice Solovine un mit den Mathematiker Conrad Habicht drapen de, de as Akademie Olympia betekent weern un 1904 ophören. Bi’t Studeeren hett Einstein ok sien Kommilitonsche un latere Ehfro Mileva Marić ut Novi Sad drapen. De beiden hebbt an’n 6. Januar 1903 gegen den Willen vun de Familien heiraat, nadem sien Vadder Enn 1902 doodbleven weer. De harrn tosamen twee Söhnen: Hans Albert (1904-1973) un Eduard (1910-1965). Eerst 1987, is bekannt worrn, dat al in’n Januar 1902 in Novi Sad jemehr Dochter Lieserl Marić boren weer. De Geboort is aver geheem hollen worrn, un dat is nich bekannt, wat ut de Deern worrn is. Mööglicherwies is se 1903 an Scharlach doodbleven oder weer to Adopschoon freegeven. Vun 1903 bit 1905 hebbt de Ehlüüd in de Berner Ooltstadt wahnt, in dat Huus wat vundaag dat Einsteinhuus Bern is. 1905 weer dat Johr, in dat Einstein in’t Öller vun 26 Johren eenige vun sien wichtigsten Arbeiten publizeert hett. An’n 17. März 1905 hett he en Afhanneln över den photoelektrischen Effekt to Enn maakt, in de dat üm Tügen un Ümwanneln vun Licht güng. In’n April hett he an de Universität Zürich sien Dokterarbeit mit den Titel Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen afgeven. Dorför hett he an’n 15. Januar 1906 den Doktertitel in Physik kregen. In’n Mai 1905 folg sien Arbeit Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen, de sik mit de Brownschen Molekularbewegen befaten de. Un an’n 30. Juni 1905 hett he sien Publikatschoon Zur Elektrodynamik bewegter Körper bi de Annalen der Physik inreicht. Disse Opsatz keem in’n September rut. Glieks den annern Dag hett he al sien Nadrag Ist die Trägheit eines Körpers von seinem Energieinhalt abhängig? afgeven. Dorin stünn to’n eersten mol de woll beropenste Formel vun de Welt, E = mc² (dat bedüüt, dat de Energie dat glieke is as de Masse mol de Lichtsnelligkeit in’t Quadrat), wat de Gliekbedüden vun Masse un Energie angifft. Disse beiden Arbeiten tosamen warrt vundaag as de Spezielle Relativitätstheorie betekent. Einstein wull sik 1907 an de Universität Bern habiliteren, is aver eerst aflehnt worrn. Eerst dat Johr dorop weer he annahmen. In’t Johr 1909 hett man em to’n Dozenten för theoretische Physik an de Universität Zürich beropen. In’n April 1911 is he vör ruchweg een Johr Professer vun de theoretischen Physik in de düütschsprakigen Univsität vun Prag wesen. Dormit verbunnen weer de öösterrieksche Staatsbörgerschop. 1912 güng he na Zürich torüch, üm an de hüütigen ETH to forschen un to lehren. Berliner Johren 1914-1932 Max Planck hett Einstein 1914 övetüügt, as hööftamtlich Liddmaat an de Königlich-Preuß’sche Akademie vun de Wetenschoppen na Berlin to kamen. An’n 1. April 1914 is he Direkter vun dat Kaiser-Willem-Institut för Physik worrn. Sien Fro keem mit de Kinner mit na Berlin, güng aver bald dorop wedder torüch na Zürich, vun wegen, dat se sik privat in de Plünnen kregen harrn. Einstein weer vun Lehropgaven freestellt un harr dormit de nödige Tiet un Roh, sioen groot Wark, de allgemene Relativitätstheorie fardig to stellen. He künn ehr 1916 tosamen mit sien Arbeit ti den Einstein-de-Haas-Effekt publizeeren. Twüschen 1917 un 1920 harr Einstein mit sien Gesundheit to kämpen. Sien Kusine Elsa Löwenthal (borene Einstein; 1876-1936) hett em pleegt, worut en romantische Verbinnen entstahn is. Ut den Grund hett Einstein sik Anfang 1919 vun sien eerste Fro scheden laten. Kort later hett he Elsa heiraat, de twee Döchter mit in de Eh bröch. De Tiet barg wietere Belangen för de Familie: Dör de politische Situatschoon navt Enn vun’n Eersten Weltkrieg weer keen Kuntakt to sien Söhnen mööglich. Gliektietig is sien Mudder Anfang 1919 krank woorn un bleev dat Johr dorop dood. In diesse Situatschoon hett Kurt Blumenfeld bi Einstein Intresse an’n Zionismus anstött. Wiel en Sünndüsternis in Brasilien an’n 29.Mai 1919 hett Arthur Eddington Beobachten maakt. Dorbi keem rut, dat de Aflenken vun’t Licht dör dat Swoorfeld vun de Sünn dichter an’n vörutseggten Weert vun Einstein sien allgemene Relativitätstheorie leeg as an den vun de newtonschen Korpuskeltheorie. De Vörutseggen dör Einstein weer to de Tiet teemlich snaaksch opfaat. Dat se nu in en Experiment bestätigt weer, hett weltwiet Opsehn bröcht. Sien Vördrääg weern nu geern besöcht, vun wegen dat jeedeen den beropenen Wetenschoppler mit egen Ogen sehn wull. In de Johren vun 1920 bit 1924 is op Anregen vun Einstein sien langjohrigen Erwin Freundlich de Einstein-Toorn in Potsdam boet worrn. De deen vun de Tiet an för astronoomsche Beobachten, üm dormit Einstein sien Theorien wieter op de Proov to stellen. In’n November 1922 is de Nobelpries för Physik vun’t Vörjohr an Einstein vergeven worrn, den he „för sien Vedeensten üm de theoreetschen Physik, sünners för sien Opdecken vun’t Gesett vun’n photoelektrischen Effekt“. En Film mit den Titel Die Grundlagen der Einsteinschen Relativitätstheorie is 1922 ooropföhrt worrn. Disse so nöömte Einstein-Film schüll Einstein sien spezielle Relativitätstheorie mit vele Animatschonen verkloren. To sien 50. Geboortsdag in’t Johr 1929 seh sik de Stadt Berlin in de Plicht, jemehrn beropenen Börger en fein Geschenk to maken. De Böverbörgermeester Gustav Boß harr anreegt, em en Huus to överlaten, wat mit de Tiet aver in en kontroverse Diskusschoon münnen de. Einstein mit sien Fro harr in de Twüschentiet en Grundstück in Caputh bi Potsdam funnen un hett korterhand op dat Geschenk verzicht. Dat vundaag as Einsteinhuus bekannte Huus hett he ut egene Tasch betahlt. Dat lütte Holthuus an’n See hett de Architekt Konrad Wachsmann boet, wat för Einstein en Utgangspunkt weer för vele Touren mit sien Seilboot, wat em vun Frünnen schenkt worrn weer. In’t Johr 1930 hett Einstein Niels Bohr bi de sössten Solvay-Konferenz unvermodens mit sien Gedankenexperiment vun de Photonenwaag uteneensett, mit de nawiesen wull, dat de Quantentheorie nich vullstännig weer. Man, blots een Dag later künn Bohr tosamen mit Pauli un Heisenberg den Infall vun Einstein wedderleggen, wobi se Överleggen ut de allgemenen Relativitätstheorie mitinbetogen harrn. Sien Tiet in Princeton 1932-1955 Einstein hett sien wassen Bekanntheit nütt, üm tallrieke Reisen to maken. So geev he Vörlesen in de helen Welt un kreeg en grote Tall vun Ehrendokters, dorünner vun de Princeton University in New Jersey, woneem he later lehren schüll. Sien Plaan weer bald, dat he dat halve Johr in Princeton tobringen wull, un dat annere halve Johr in Berlin. Dör sien pazifistische Instellen weer in Belin jümmer fakener över em snackt. In’n Dezember 1932 weer he wedder mol in de USA un bleev dennok dor, as Hitler in Düütschland in’n Januar 1933 an de Macht kamen is. Einstein hett denn all Kuntakten na Düütschland afbroken. An’n 28. März 1933 hett he an de Preußsche Akademie vun de Wetenschoppen schreven, dat he na 19 Johren utscheden müss un wies sik andoen vun de Anregen in de Akademie un de persönlichen Kuntakten. Mit sien Uttreden is he en Utsluss tovörkamen, de sik afteken de, as en pazifistische Verkloren vun em publizeert worrn is, de nich för de Presse dacht weer. Vörher al weer sien Huus in Caputh dörsöcht worrn, in’n April denn ok sien Stadtwahnung. An’n 4. April hett Einstein en Andrag stellt, ut den preußschen Staatsverbund utbörgert to warrn. De Andrag is aflehnt worrn, man blots, üm dat he straafutbörgert warrn künn. Dat is an’n 24. März 1934 passeert. Ok ut annere akademische Institutschonen is he utpeddt oder utslaten worrn. 1938 güng Einstein ok rut ut de Accademia Nazionale dei Lincei, as de all 27 jöödschen italieenschen Liddmaten rutsmeten harrn. In’n Rahmen vun’t apentliche Verbrennen vun’t nichdüütsche Schriftendom hett Propagandaminsiter Joseph Goebbels an’n 10. Mai 1933 ok Einsteins Schriften in’t Füer smieten laten. Einstein is 1933 Liddmaat worrn vun dat Institute for Advanced Study, dat kort vörher in de Neeg vun de Princeton University grünnt weer. Vun August 1935 bit he doodbleev hett Einstein in de Mercer Street 111 in Princeton wahnt, wat to de Tiet en Middelpunkt för sik weer in Betog op de moderne Forschung. Einstein hett sik nu vör allen mit de Söök na en eenheitliche Feldtheorie maakt, de sien Feldtheorie vun de Gravitatschoon (de allgemene Relativitätstheorie) mit de vun de Elektrodynamik tohopenbringen schüll. Sien Möh, de so nöömte Weltformel to finnen, harr aver keen Spood un is bit hüüt ok noch keen annern Forscher vergünnt wesen. Einstein sien Fro Elsa is int Johr 1936 doobleven. Dree Johren later keem sien Süster Maja na Princeton – aleen vun wegen dat ehr Mann keen Verlööf kreeg in de USA intoreisen. Bit to ehrn Dood 1951 leev Maja bi ehrn Broder. Albert Einstein hett 1938 tosamen mit Thomas Mann den Schriever Hermann Broch holpen, ok in de USA uttowannern. De weer vörher in dat jüst „anslatene“ Öösterriek korte Tiet in Haft nahmen worrn. Se sünd in jemehr Exil Frünnen bleven. Einstein hett 1940 denn de US-amerikaansche Staatsbörgerschop kregen, man he hett ok de Swiezer Staatsbörgerschop behollen so lang he leevt hett. De Opdecken vun de Karnsplitten 1938 dör Otto Hahn un Lise Meitner bröch en ne’e Gefohr mit sik. In’n August 1939, kort vör den Anfang vun’n Tweeten Weltkrieg geev Einstein sien Ünnerschrift to en Breef, den Leo Szilard an den US-amerikaanschen Präsident Franklin D. Roosevelt opsett harr. Dorin wiesen se op de Gefohr vun en „Bomb vun ne’e Oort“ hen, de mööglicherwies in Düütschland utklamüstert warrt. De Appell is höört worrn un sorg dorför, dat tosätzliche Geller för de Forschung praat stellt weern. Dormit keem dat Manhatten-Projekt in Gang, dat as Teel harr, en Atombomb to entwickeln. In sien persönlichen Memoiren schreev Einstein, dat he den Breef vörielig ünnerschreven harr. An de Arbeiten sülvst weer einstein nich bedeeligt. He hett sien wetenschopplichen Telen op annere Rebeden leggt un harr to’n Bispeel lange Johren Twievel an de Quantenmachanik, dör de de Nukleartechnik överhaupt eerst mööglich worrn is. Butendem wies Einstein apen sien Sympathie för den Kommunismus un weer dorüm as Sekerheitsrisiko ansehn, so dat he ok vun de US-amerikaanschen Geheemdeensten beobacht worrn is. As de Krieg to Enn weer, hett sik Einstein för en internatschonale Rüstungskontroll stark maakt. Ofschoonst Einstein an eeinige gebreken lieden de, hett he ok kort vör sien Dood noch de Kraft funnen, üm sik för sien Vision vun’n Weltfreden intosetten. An’n 11. April 1955 hett he mit wietere teihn naamhafte Wetenschopplers dat so nöömte Russell-Einstein-Manifest ünnerschreven, dat de Minschen för’t Afrüsten apen maken schüll. De letzten Notizen vun Einstein bedraapt en Reed, de he to’n Johrsdag vun de israelischen Unafhangigkeit hollen wull. He hett noch an’n 13. April 1955 mit den israelischen Konsul an disse Reed arbeit, is aver an’n Namiddag vun’n glieken Dag tosamenbroken un twee Daag later in’t Krankenhuus vun Princeton bröcht worrn. Albert Einstein is an’n 18. April 1955 in’t Öller vun 76 Johren in Princeton doodbleven. Oorsaak dorför weer binnere Blöden, de dör en Ruptur vun en Aneurysma in’t Rebeet vun de Aorta utlöst weern. As he storven is, weer de Nachtsüster Alberta Rozsel bi em. Se segg, dat he kort vör sien Dood noch wat op Düütsch seggt harr. Bi de Obdukschoon hett de Patholoog Thomas Harvey Einstein sien Bregen klaut. As he segg, wull he den Bregen för de Nawelt opbewohren för wietere Ünnersöken vun sien mööglicherwies eenmolige Struktur. Wetenschoppliche Opdecken un Utfinnen Physik Relativitätstheorie An’n bekannsten is Einstein för sien Relativitätstheorie worrn, de he na wichtige Vörarbeiten vun Hendrik Antoon Lorentz un Henri Poincaré in’t Johr 1905 as Spezielle Relativitätstheorie un 1916 (mit wichtige Bidrääg vun Michael Grossmann un David Hilbert) as Allgemene Relativitätstheorie publizeert hett. Disse Warken hebbt de Physik vun dormols revolutschoneert un höört beid vundaag noch to de Grundstenen vun de modernen Physik. Üm de Theorien eenfacker schrieven to künnen, hett he 1916 de einsteinsche Summenkonventschoon inföhrt, wodör Tensorprodukten kumpakter utdrückt warrn künnt. Nobelpries Üm de Verlehen vun’n Nobelpries för dat Johr 1921 geev dat Striet: vele vun de Liddmaten vun’t Nobelkomitee harrn dat mehr mit de Experimentalphysik as mit de theoreetschen Physik. Bito weer ok de Nauigkeit vun den Gravitatschoonslinseneffekt antwievelt, de as Bestätigen vun de allgemenen Relativitätstheorie ansehn weer. Vör allen Allvar Gullstrand weer gegen Einsteins Nomineeren, as he verkehrterwies meen, dat he en poor Fehlers in Einstein sien Bereken funnen harr. Ut den Grund hett Einstein den Nobelpries nich för de Relativitätstheorien kregen, för de he siet 1910 meist jeed Johr vun Max Planck un Arnold Sommerfeld vörslahn weer, man för de Düden vun’n photoelektrischen Effekt mit Help vun de Lichtquantenhypothees. Einstein hett later, in’n Juli 1923, en Nobelpries-Reed vör de Nordischen Naturalisten-Versammlung hollen, de den Titel Fundamentale Ideen und Probleme der Relativitätstheorie harr un sik sormit also nich mit den photoelektrischen Effekt befaten de, man mit sien Reletivitätstheorie. Quantenphysik INtressant is, woans Einstein to de Quantenphysik stünn, wat en wieteren Pieler vun de modernen Physik is. To’n eenstellt en deel vun sien Arbeit, as de Verkloren vun’n photoelektrischen Effekt en Grundlaag vun de Quantenphysik dor, to’n annern hett Einstein vele vun de Ideen un Düden vun de Quantenphysik aflehnt. En beropene Diskusschoon verbinnt Einstein mit Niels Bohr. Dorbi güng dat üm ünnerscheedliche Ansichten vun de ne’en Quantenmechanik, de Heisenberg, Schrödinger un Dirac vun 1925 an utklamüstert hebbt. Einstein hett sünners mit den Begreep vun de Komplementarität vun Bohr sien Wehdaag hatt. Einstein glööv, dat de tofalligen elementen vun de Quantentheorie sik later as nich würklich tofallig bewiesen laten deen. Disse Ansicht hett em to sien Snack bröcht, dat de Olle (oder de Herrgott) nich wardeln de, wat he to’n eersten mol in’n Striet mit Max Born schreven hett. Sien Ansichten stütten sik op verschedene Gedankenexperimenten, as to’n Bispeel op dat veel diskuteerte Einstein-Podolsky-Rosen-Experiment oder op de Photonenwaag. Bi de Disskuschonen harrn aver Bohr un sien Anhangers tomeist de Nees vörn. Ok ut hüütige Sicht staht de experimentellen Resultaten gegen den Standpunkt vun Einstein. Laser In’t Johr 1916 hett Einstein postuleert, dat dat en stimuleerte Emisschoon vun’t Licht geev. Disse quantenmechaansche Vörgang is de Grundlaag för den Laser, de 1960 utfunnen worrn is un blangen den Transister to de bedüdensten technischen Utfinnen vun’t 20. Johrhunnert tellt, de op de Quantenphysik torüchgaht. Bose-Einstein-Kondensatschoon Tosamen mit Satyendranath Bose hett he 1924 en quantenmechaanschen, liekers aver makroskopischen Tostand vun de Materie vörrutseggt, de bi bannig depe Temperaturen vörkamen schall. De Phaaswessel, de later as einstein-Bose-Kondensat betekent weer, is 1995 to’n eersten mol in en Labor beobacht worrn. In’n August 2005 is an de Universität Leiden en Manuskrikpt vun sössteihn Sieten vun Einstein opdeckt worrn, dat sik mit sien letzten groten Opdecken, neemlich de Bose-Einstein-Kondensatschoon, befaat. Eenheitliche Feldtheorie In sien laten Johren hett sik Einstein mit de Fraag na en eenheitliche Feldtheorie vun all Naturkräft befaat op Grundlaag vun sien allgemenen Relativitätstheorie. Disse Versöök bleev ahn Spood un is bit vundaag noch ein Problem, dat nich löst is. Einstein warrt faken as en Forscher ansehn, de den hypothetischen Äther aflehnt hett. Dat weer aver blots to’n Deel so, wat in sien Reed vun’n 5. Mai 1920 an de Universität Leiden düütlich warrt: He segg, dat en Ruum ahn Äther nich denkbor weer, man em aver nich mit de normalen Egenschoppen vun Medien ansehn dröff, de ut Deelken bestaht, de mit de Tiet verfolgt warrn künnen. Den Bewegungsbegreep dröff man dorop nich anwennen. In dissen Sinn lett Einstein blots en vun de Elektrodynamik unafhangigen, gravitativen Äther to, nich aver den elektromagnetischen Äther, as de in’t 19. Johrhunnert postuleert weer. Technik As theoreetschen Physiker is Einstein weltbekannt worrn. Wat dorgegen weniger bekannt is, is sien Siet as Ingenieur un Experimentalphysiker. Einstein-de-Haas-Effekt In’t Johr 1915 hett Einstein tosamen mit Wander Johannes de Haas en swoor Experiment maakt. Dorin hett he över den hüüt as Einstein-de-Haas-Effekt bekannten Effekt indirekt de gyromagneetsche Proportschoon vun’t Elektron bestimmt. To de Tiet weer de Spin noch nich bekannt. Dorüm harr man vermoodt, dat de Ferromagnetismus op den Ümloop vun de Elektronen üm den Atomkarn baseer (ampèresche Molekularströöm), wat op en Landé-Fakter vun 1 föhrt harr. Dat Experiment harr gröttere statistische Fehlers, liekers keem en Meetreeg al teemlich dicht an den Weert ran, de vörrutseggt weer. Dat is vun de beiden Wetenschopplers as experimentellen Nawies ansehn un publizeert worrn. Latere Experimenten mit en högere Nauigkeit hebbt denn aver wiest, dat dor en Landé-Fakter vun ruchweg 2 rutkamen deit, as dat ut de Dirac-Glieken för den Spin vun’t Elektron folgt. Dat wiest, dat de Ferromagnetismus nich vun’n Bahnimpuls vun de Elektronen kamen kann. Kreiselkompass To de Technik vun’n Kreiselkompass hett Einstein bidragen dör sien Utfinnen vun de elektrodynaamsche Lagern un den elektrodynaamschen Andrief för de Kreisels. Fackweten harr Einstein kregen, as he 1914 in en patentrechtlichen Striet twüschen Hermann Anschütz-Kaempfe un Elmer Ambrose Sperry as Gootachter bestellt weer. Mechaansche Kreisels warrt ok vundaag noch mit de vun Einstein patenteerten Technik boet. Köhlmiddelpump Dat warrt schreven, dat Einstein un sien Kolleeg Leó Szilárd dör en Unglück mit de giftigen Köhlmiddels, de to de Tiet begäng weern, dorto bröcht worrn sünd, na en sekeren Köhlschapp to söken. In en vun jem anmellten Patenten güng dat üm en elektrodynaamsche Pump för en leiden Köhlmiddel. In de USA hebbt de beiden för den Köhlschapp an’n 11. NOvember 1930 dat US-Patent mit de Tall 1.781.541 tospraken kregen. OFschoonst Einstein enige vun sien Patenten verköpen künn, so as an AEG un an Electrolux, is sien Köhlschapp nie boet worrn, vun wegen dat 1929 dat sekere Köhlmiddel Freon inföhrt worrn is un dormit Einsteinn sien Utfinnen överscherig maakt hett. Man, Einstein sien Utfinnen hett liekers överleevt, as de Pumpen för dat fletige Natirum, dat as Köhlmiddel in de gauen Bröötreakters insett warrt, jümmers noch na dat Prinzip vun Einstein boet warrt. Politische Anstalten Positschoon Einstein föhl sik al as Negenteihnjohrigen in de Ära vun’n Wilhelminismus to’t Enn vun’t 19. Johrhunnert bannig afstött vun’n Militarismus un vun de Autoritätshörigkeit in de Sellschop vun’t Kaiserriek, dat he sien düütsche Staatsbörgerschop afleggen de. Dat Utlösen vun’n Eersten Weltkrieg hett em to’n intensiv Befaten mit politische Problemen bröcht. Einstein is in’n Bund Nee Vadderland (de latere Düütsche Liga för Minschenrechten) intreden un hett de Foddern na en gauen un gerechten Freden ünnerstütt ahn Anspröök an Rebeden un mit Inrichten vun en internatschonalen Organisatschoon, de tokamen Kriegen hinnern schüll. 1918 weer Albert Einstein mang to Ünnertekners vun’n Oproop to’t Grünnen vun de linksliberalen Düütschen Demokraatschen Partei (DDP). Na Angaav vun de hüütigen, vergliekswies wenig bedüdenen, DDP tell he sogor ok to de Mitgrünners. He is later aver nich mehr apentlich för de Partei optreden, man hett sik mehr un mehr an dat humanistisch prägte sozialistische Denken annegert. In’n wieteren Verloop vun de Weimarer Republiek hett he sik in de Düütschen Liga för Minschenrechten stark maakt, un hett sik för politisch Fangene insett. In dissen Tosamenhang hett he tietwielig för de kommunistisch prägte Rode Help arbeit. In’t Johr 1932 hett he tosamen mit Heinrich Mann, Ernst Toller, Käthe Kollwitz, Arnold Zweig un annere Lüüd den Dringen Appell för en antifaschistisch Linksbündnis vun de SPD, de KPD un Gewerkschoppen ünnertekent, üm den Ünnergang vun de Weimarer Republiek un de drauhn Herrschop vun’n Natschonalsozialismus noch to hinnern. Pazifismus Einstein weer al wiel den Eersten Weltkrieg dör sien Positschoon opfallen, dat he den Krieg aflehnen de. He weer vun 1922 an Liddmaat vun de Komisschoon för geistige Tosamenarbeit bi’n dormoligen Völkerbund. Op jemehr Anregen hen füng he en Breefwessel mit Sigmund Freud an över de Fraag „Worüm Krieg?“, de 1933 publizeert worrn is. Överhaupt greep he faken dat Middel vun’t Breefschrieven op, üm Wirkung to hebben. So schreev he to’n Bispeel 1931 tosamen mit Heinrich Mann en apen Breef an de New York Times, üm op den Moord an den kroaatschen Intellektuellen Dr. Milan Šufflay hentowiesen. Jüst so ok 1935 in’n Rahmen vun de spoodrieken internatschonalen Kampagne för’t Verlehen vun’n Fredensnobelpries an den in’t Konzentratschoonslager sitten Carl von Ossietzky. Anfang März 1933 hett he wiel en Reis in de USA en Verkloren bi de Liga to’n Bekämpen vun’n Antisemitismus torüch laten, de na sien egen Wöör nich för de Presse dacht weer. Dorin schreev he, dat he na Mööglichkeit in en Land leven wull, in dat politische Freeheit, Toleranz und Gliekheit för’t Gesett herrschen de, wat he in Düütschland to de Tiet nich sehn de. Gliektietig änner he sien pazifistische Instellen un stünn op den Standpunkt, dat gegen den Faschismus blots en organiseerte Macht helpen künn. As Nazi-Düütschland den Krieg verloren harr hett Einstein sik för internatschonale Rüstungskontrollen insett as ok för Tosamenarbeit. He segg, dat de Krieg wunnen weer, de Freden aver noch lang nich. So hett he en Emergency Committee of Atomic Scientists in’t Leven ropen un dat Billn vun en Weltregeeren vörslahn. Ok Gewalt gegen Deereten hett Einstein aflehnt. He hett dat ehr mit de Idee vun’n Vegetarismus hollen. Wohrschienlichb aver hett he sik sülvst eerst to’t Enn vun sien Leven hin vegetaarsch nehrt. Zionismus Na’t Beropen an de Karls-Universität Prag (1911) hett sik Einstein toeerst as konfesschoonslos betekent. Eerst op Nadruck vun de öösterrieksch-ungaarschen Verwalten to’n Verkloren vun sien Glovensricht hett he siek as Anhöörigen vun’t Jödendom bekennt. Later hett Einstein aver, bedrapen vun de Laag vun de oosteuropääschen Flüchtlingen na’n Eersten Weltkrieg, en starker’t Engagement för den Zionismus wiest. Dokumenteert is sien Deelnahm 1918 an en vörlöpig Komitee to’n Vörbereiden vun en jöödschen Kongress in Düütschland. To de Tiet weer in’t Düütsche Riek al en tonehmen Antisemitismus to marken. To’n groten Deel hett he de zionistischen Idealen ünnerstütt, man ahn en zionitsiche Organisatschoon bitopedden. Sien Naam is dull mit de Hebraäschen Universität vun Jerusalem verbunnen. Sien eerste Reis in de USA harr ünner annern den Sinn, Spennen för solk en Universität to sammeln. In’t Johr 1923 is he To’t Leggen vun’n Grundsteen in dat dormolige Palastina reist. Wiel disse Reis is he Ehrenbörger vun de Stadt Tel Aviv-Jaffa worrn. 1925 weer he to’n Verwaltensraat vun de Universität beropen. Opletzt hett he in en Testament anwiest, dat sien schriftlich Arv an de Hebrääsche Universität gahn schüll. Sien Relatschooon to’t Jödendom weer aver woll nich vun religiöse Natur, vun wegen dat he schrieven de, he weer al gresig lang nich mehr in en Synagoog wesen. Na den Dood vun Chaim Weizmann kreeg Einstein 1952 dat Anbott, de tweete Präsident vun den nee grünnten Staat Israel to warrn. Man dat hett he aflehnt. In’n Dezember 1982 hett de Hebrääsche Universität dat Privatarchiv vun Albert Einstein kregen. Dat Material stammt ut de Tiet vun 1901 bit 1955 un ümfaat 50.000 Sieten un ruchweg 33 Manuskripten, de bit 1982 noch nich apentlich bekannt weern. Sozialismus Einstein hett 1949 en Essay schreven mit den Titel Worüm Sozialismus?, in den he sien politischen Standpunkt verkloren de. Ofschoonst he togeev, dat he keen Fackmann för Weertschop is, meen he, dat en Vertellen vun sien Meenung anbröcht weer. He wies op de Afhangigkiet vun den Enkelten vun de Sellschop hen un op de Mööglichkeiten, de Sellschop mittogestalten. An’n Kapitalismus harr he uttosetten, dat de Sellschop dorin nich tostahn warrt, wat se vun de Weertschop bruken de. To’n Bispeel geev dat keen Vörsorg, dat all de praat un in de Laag sünd to arbeiten, ok jümmer Arbeit finnen künnt. Dat harr Utwirken bit in de Bildung. To de Freeweertschopslehr vun den Sozialreformer Silvio Gesell meen Einstein, dat he sik an sien Stil freien de. Dat Schapen vun Geld, dat een nich an de Siet leggen künn, wüür to’n Billn vun Egendom vun annere, veel wichtigere Form föhren. Man Einstein hett aver ok foddert, da de anstrevte Sozialismus de Rechten vun’t enkelte Individuum achten müss. De Plaanweertschop künn ok to en vullstäänig Verslaven vun’t Individuum föhren, un he beduur, dat de fre’e Diskusschoon över solke Saken dör den Tostand vun de Sellschop, bannig swoor maakt weer. Dormit hett he ok Fragen opbröcht, de in’n Oostblock aktuell weern, as to’n Bispeel de Stalinismus. Anners as bi sien annern Idealen bleev so en Diskusschooon to de Tiet vun’n Kollen Krieg in’n Westen ahn Acht. Dorüm is sien Text buten de sozialitischen Kreisen nich verbreedt worrn. In de USA is Einstein wegen sien politische Anischten vun’t FBI överwacht worrn. Ehrungen (Utwahl) Vele Bowarken, Saken oder Öörd dräägt den Naam vun Albert Einstein. Un wieter is he ok mit eenige Ehrungen un Priesen uttekent worrn. Dorünner: An’n 12. November 1919 is em de Ehrendokter vun de Universität Rostock verleht worrn – de eenzige Ehrendokter vun en düütsche Universität. 1921 kreeg he den Nobelpries för Physik för sien Arbeiten in de theoreetschen Physik, sünners för’t Opdecken vun’t Gesett vun’n photoelektrischen Effekt. In’t glieke Johr is he utwärtig Liddmaat vun de Accademia Nazionale dei Lincei (op platt: „Akademie vun de lossordigen“ – lossordig in’n Sinn vun „Mit’n scharpen Verstand“) worrn. De Liddmaataschop hett he 1938 torüchgeven vun wegen de faschistischen Gesettgeven, se weer aver 1945 wedder opnahmen. 1926 is he mit de Goldmedaille vun de Royal Astronomical Society uttekent worrn. 1952 is em in’t Öller vun 73 Johren dat Amt vun Staatspräsidenten vun Israel andragen worrn. Hunnert Johren na de Publikatschoon vun Einstein sien veer wichtigsten Arbeiten, weer dat Johr 2005 as Weltjohr vun de Physik utropen, wat veelfack ok as dat Einsteinjohr betekent weer. Na Einstein sünd verschedene Priesen nöömt worrn, as to’n Bispeel de Albert-Einstein-Fredenspries, de Albert-Einstein-Medaille, de Albert Einstein Award oder de Einstein-Preis. Na em nöömt is ok dat Element mit de Atomtall 99, dat Einsteinium, as ok en photocheemsche Maateenheit. In de Astronomie dräägt en Asteroid un en Maandkrater sien Naam. Literatur Publikatschonen vun Einstein (Utwahl) Albert Einstein: Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen. Dissertatschoon. Zürich, 1905. Albert Einstein: Zur Elektrodynamik bewegter Körper. In: Annalen der Physik 17/1905, S. 891–921 (Faksimile as PDF-Datei; 1,88 MB) Albert Einstein: Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt. In: Annalen der Physik 17/1905, S. 132–148. (Faksimile as PDF-Datei; 1,09 MB) Albert Einstein: Ist die Trägheit eines Körpers von seinem Energieinhalt abhängig? In: Annalen der Physik 18/1905, S. 639–641. (Faksimile as PDF-Datei; 361 kB) Albert Einstein: Zur Quantentheorie der Strahlung. In: Mitteilungen der Physikalischen Gesellschaft Zürich 18/1916 un Physikalische Zeitschrift 18/1917, S. 121ff Albert Einstein: Die Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie. In: Annalen der Physik 49/1916, S. 769–822. Albert Einstein: Über die spezielle und allgemeine Relativitätstheorie. o. A., 1916, ISBN 3-540-42452-0 – allgemeenverständlich Afhanneln Albert Einstein: Warum Krieg?. Breefwessel twüschen Albert Einstein un Sigmund Freud. o. A., 1933, ISBN 3-257-20028-5 Albert Einstein, Carl Seelig: Mein Weltbild. o. A., 1934, ISBN 3-548-34683-9. Albert Einstein, Leopold Infeld: The Evolution of Physics. Von Newton bis zur Quantentheorie. o. A., 1938. Hoochdüütsch: Die Evolution der Physik, ISBN 3-499-19921-1. Albert Einstein: Why Socialism? In: Monthly Review, 1949. Hoochdüütsch: Warum Sozialismus? Albert Einstein: Out of my later Years. o. A., 1950. Hoochdüütsch: Aus meinen späten Jahren, ISBN 3-548-34721-5 Biografien över Einstein Ernst Peter Fischer: Einstein für die Westentasche. 2. Oplaag. Piper, München 2005, ISBN 3-492-04685-1. Jürgen Neffe: Einstein: eine Biographie. Rowohlt, Reinbek bi Hamborg 2005, ISBN 3-498-04685-3 (Rororo-Sachbuch, Band 61937). Thomas Bührke: Albert Einstein. dtv, München 2004, ISBN 3-423-31074-X. Albrecht Fölsing: Albert Einstein (1995), ISBN 3-518-38990-4. Horst Ziegelmann: Albert Einstein – Leben und Werk. … 2005, ISBN 3-8334-3833-9. Över de Physik vun Einstein Klaus Hentschel: Einstein und die Lichtquantenhypothese. Naturwissenschaftliche Rundschau 58(6), S. 311–319 (2005), ISSN 0028-1050. Václav Hlavatý: Geometry of Einstein’s unified field theory. Noordhoff, Groningen 1957. Manfred Jacobi: Einsteins Wunderjahr 1905. Naturwissenschaftliche Rundschau 58(5), S. 245–254 (2005), ISSN 0028-1050. James A. Isenberg: Wheeler-Einstein-Mach spacetimes. Phys. Rev. D, Volume 24, Number 2, pp. 251–256, 1981.Abstract Frank Vermeulen: Der Herr Albert''. (2003), ISBN 3-8067-4977-9. (411 Sieten). Borns Weblenken Mann Physiker Börger von Düütschland Börger von de USA Historie Nobelpriesdräger (Physik) Boren 1879 Storven 1955

2966

https://nds.wikipedia.org/wiki/Werner%20Heisenberg

Werner Heisenberg

Werner Karl Heisenberg (* 5. Dezember 1901 in Würzborg; † 1. Februar 1976 in München) weer en düütschen Physik-Nobelpriesdräger. Den kreeg he för’t quantitative Beschrieven vun’t Waterstoffspektrum, man veel bekannter is de na em nöömte Heisenbergsche Unscharpderelatschoon, de he 1927 formuleert harr. Leven un Wark Sien Vader weer de Byzantinist August Heisenberg. He hett dat Münchner Maximiliansgymnasium besöcht. Heisenberg studeer Physik in München un hett sien Studium ünner Arnold Sommerfeld afslaten. Dorna hett he sien Dokter maakt över en Thema to dat Ströömverhollen vun Fletigkeiten. 1924 is he Assistent vun Max Born in Chöttingen worrn. In Kopenhagen hett he mit Niels Bohr tosamenarbeit. Denn begrünnt he mit Max Born un Pascual Jordan de theoretische Quantenmechanik. 1927 worr he mit blots 26 Johren al Professor an de Universität in Leipzig. Un al 1932 kreeg he de Nobelpries för Physik. Heisenberg is de Begrünner vun de Matrixmechanik. Vun 1942 bet 1945 weer he de Direkter vun’t Kaiser-Wilhelm-Institut för Physik in Dahlem un hett blangento an de Humboldt-Universität Berlin lehrt. Dor weer he as een vun de Leiders an’t Uranprojekt vun’t Heerswapenamt bedeeligt, wat em laterhen vun vele US-amerikaanschen un utwannert düütschen Physikern krummnahmen worrn is. 1945/1946 weer he in Ingland tosamen mit annere leiden Forschers vun’t Uranprojekt in Farm Hall interneert. Na’n Krieg is Heisenberg 1946 Direkter vun’t Max-Planck-Institut för Physik in Chöttingen worrn. Dorna is he vun 1958 bit 1970 Direkter vun’t Max-Planck-Instituts för Physik in München, dat vundaag ok Werner-Heisenberg-Institut nöömt warrt. Butendem weer he Präsident vun de Alexander von Humboldt-Stiftung un harr groten Influss ok as Berader för de Regeeren in Saken Wetenschopspolitik. Heisenberg weer Lidmatt vun de Sassisch Akademie vun de Wetenschapen in Leipzig. Der Teil und das Ganze. Gespräche im Umkreis der Atomphysik is de Titel vun sien Book över sik. To de bedüdensten Physikers, de bi un mit em arbeit hebbt tellt Carl Friedrich von Weizsäcker, Edward Teller, Felix Bloch, Victor Weisskopf, Ettore Majorana, Shinichirō Tomonaga, Kurt Symanzik, un Hans-Peter Dürr, mit den he in de 1960er Johren an sien Eenheitliche Feldtheorie arbeit hett. Privatleven Heisenberg weer as Minsch jümmer verbunnen mit de Natur un hett ok veel Sport maakt. He harr Spaaß doran, sik in’n Wettstriet mit annere to meten, wobi dat keen Ünnerscheed weer, wat he mathemaatsch Opgaven lösen de oder sik in’n Keller vun’t Leipziger Institut bi’n Dischtennisturneer bedeeligt hett. Ok an de Musik harr he Intresse un speel sülvst ok Klavier. 1939 hett de dat fröhere Sommerhuus vun Lovis Corinth an’n Walchensee köfft. He weer vun 1936 an verheiraadt mit sien Fro Elisabeth, boren as Schumacher, de in’n Bookhannel arbeiten de un en Dochter vun en Berliner Professer för Natschonalökonomie weer. Se harrn tosamen söven Kinner. Een dorvun is de latere Genetik-Professer un Biophysiker Martin Heisenberg. Sien Dochter Christine Heisenberg is siet 1966 mit Frido Mann verheiraadt, en Enkel vun Thomas Mann. Ünner sien Enkelkinner is de Speelbaas Benjamin Heisenberg. Werner Heisenberg is in München bisett worrn. Politik Heisenberg weer an sik nich politisch aktiv, sien Woort harr aver vun wegen sien Bekanntheit as Physiker politisch Gewicht. Vun sien Grundansichten her weer he mehr natschonal-konservastiv instellt. As de Natschonalsozialisten 1933 de Macht an sik reten hebbt is Heisenberg in Düütschland bleven, anners as beropen Physikerkollegen as Albert Einstein oder Erwin Schrödinger, de in de Emigratschoon gahn sünd. Dat he bleven is, is em later faken vörsmeten worrn. Aver Heisenberg weer twüschen 1933 un 1945 Angrepen vun de natschonalsozialistisch orienteerten Düütschen Physik utsett, de de Physik freehollen wullen vun de Quantenphysik un de Relativitätstheorie, da angeevlich vun de Jöden ünnerwannert weer. Vetreders vun de Düütschen Physik, sünners Johannes Stark un Philipp Lenard, hebbt sien Theorien slecht maakt mit den Henwies, dat he en theoretischen Formalist weer un de „Geist vun den Geist vun Einstein“. Stark hett 1937 in dat SS-Wekenblatt Das schwarze Korps en Artikel över „witte Jöden in de Wetenschop“ publizeert, in den he vör allen Heisenberg angrepen hett. Vun wegen, dat disse Oort vun Angrepen in de Tiet vunn Natschonalsozialismus gau ok to en persönliche Gefahr warrn künnen, hett Heisenberg de feerne Bekanntschop vun sien Öllern to de Familie Himmler utnütt, um dat aftostellen – sien Vadder weer Greekschprofesser, de Vadder vun Himmler weer Greekschschoolmeester in München. In de Tiet na’n Krieg harr Heisenberg persönlichen Kuntakt to Konrad Adenauer un hett sik stark maakt för’n betere Karnforschen un den Bo vun Karnreakters. Togliek hett he dat Insetten vun de Karnenergie in’n militärschen Sinn aver aflohnt. Tosamen mit söventeihn annere Physikers (Chöttinger Achteihn) hett he sik in’n April 1957 in’t Chöttinger Manifest gegen dat Wedderoprüsten mit atomare Wapen utsproken. Adenauer un sien dormoligen Minister för’t Verdeffenderen Strauß harrn sik dorför utspraken, de Bundswehr mit taktische Karnwapen vun de Amerikaners uttorüsten. As de Studentenbewegen Enn vun de 1960er Johren ok sien Institut besett hebbt, hett Heisenberg fienföhlig reageert un vergleek dat mit de natschonalsozialistischen Studentenbewegen in de 1930er Johren. Arbeit an’t Karnprogramm To Anfang vun’n Tweeten Weltkrieg sünd Heisenberg un annere Physiker as t. B. Otto Hahn oder Carl Friedrich von Weizsäcker in dat Heerswapenamt beropen worrn. In’n Rahmen vun’t so nöömte Uranprojekt harrn se de Opgaav ruttofinnen, woans de Karnsplitten insett warrn künn. Heisenberg hett düchtig an dit Projekt mitarbeit. He keem woll eerst teemlich laat in dat Projekt, hett aver gau en leiden Rull öbernahmen. Tosamen mit sien Kollegen kemm he al teemlich fröh to den Sluss, dat dat opwännige Anriekern vun den Splittstoff Uran-235 mit de Saken, de to de Tiet praat stünnen, in de wohrschienlichen Restduer vun’n Krieg nich mehr to maken weer un hebbt doröver an’n 4. Juni 1942 Albert Speer Bescheed geven. Man, se hebbt nich (oder blots in Andüden) seggt, dat dat ok de Mööglichkeit geev, en Plutoniumbomb to boen. Bi de weer dat Scheden cheemsch veel lichter un harr eenfach blots mit en Natururan-Reakter mit Sworwater as Moderater maakt warrn künnt – meist so as vundaag de kanaadsche Candu-Reaktertyyp, de Indien in den Besitt vun Karnwapen kamen is. Op de wichtigste Fraag vun Speer, wo lang se för en Bomb bruken deen, hett Heisenberg en Tiet vun dree bit fief Johren angeven, wodör dat Projekt an Bedüden verloren hett. In’n wieteren Verloop hebbt de düütschen Karnphysiker blots noch an en Sworwaterreakter arbeit, de an’t Enn vun’n Krieg in’t schwääbsche Haigerloch utlagert weer. In de Experimenten in de letzten Kriegsdaag, dree Johr nadem de Graphit-modereerte Reakter in Chicago dör Enrico Fermi in Bedrief nahmen weer, hebbt se dat henkregen, den Reakter tomeist kritisch warrn to laten. Op de Hööch vun’n Spood wiel de Tiet vun’n Natschonalsozialismus is Heisenberg mit Carl Friedrich von Weizsäcker 1941 na Kopenhagen reist, üm mit sien vadderordigen Fründ Niels Bohr över de Implikatschonen vun en düütsche Atombomb to snacken un wohrschienlich ok üm de Physikers in de USA de Naricht tokamen to laten, dat de düütschen Physikers de Arbeit an de Bomb torüchstellt harrn. Bohr hett dorop mit’n Schock reageert un wull keen wietere Diskusschonen mehr. Korte Tiet later is he över Sweden in de USA flücht, woneem he de Los Alamos-Physikers vun de Diskusschoon mit de Teken vun en Bomb vertellt hett. Laterhen keem Heisenberg sien Vörgahn unklook vör. As na’n Krieg sünners de Mitarbeiters vun de amerikaanschen Alsos Misschoon, de dat nukleare Arv vun de düütschen Physikers insammeln deen, Heisenberg naseggen deen, dat he woll nich goot nooch wesen weer för de Physik vun de Karnreakters un Atombomben, hett sik Heisenberg dorgegen to Wehr sett un moraalsche Grünnen in’n Vördergrund stellt, dat dat düütsche Atomprogramm rünnerföhrt worrn is. Bohr hett füünsch reageert, as he dorvun in dat Book Heller als tausend Sonnen vun Robert Jungk leest hett, dat op en Interview mit Heisenberg baseert hett. Bohr hett dorto ok en Breef schreven, em aver nich afschickt. Later is de vun’t Niels-Bohr-Institut in Kopenhagen publizeert worrn. Dat Drapen mit Bohr is later vun Michael Frayn ünner den Titel Copenhagen (1998) as Theaterstück ümsett worrn, dat nochmol de Diskusschoon dorüm anheizt hett. Verschedene Spekulatschonen to den Inholt vun de Diskusschoon warrt dorin ut de Sicht vun de Bedeeligten (Heisenberg, Bohr un Bohrs Fro) dörgahn un de mööglichen Motiven ünnersöcht. Heisenberg un mehrere vun sien Kollegen sünd na den Krieg in’t engelsche Farm Hall in Haft nahmen worrn un weern dor en poor Maanden in Kriegsfangenschop. De Diskusschonen vun de düütschen Physikers sünd afhöört un later as Farm-Hall-Protokollen publizeert worrn. Dorin is ok de Reakschoon vun Heisenberg op de Atombomben vun Hiroshima un Nagasaki optekent worrn: Nadem he dat toeerst nich glöven wull, hett he gau över dat Kunzept nadacht un an’n nächsten Dag en Seminar doröver hollen. De Interpretatschoon vun de Protokollen is ümstreden, vun wegen dat eenige vun de fangen Physikers ahnt hebbt, dat man jem afhöören de. Levenswark Heisenberg weer en vun de kloken Köpp, de de Physik in’t 20. Johrhunnert bannig mitpräägt hebbt. De Musterschöler vun Arnold Sommerfeld hett al glieks 1924 mit sien Dissertatschoon Acht op sik togen, för de he dat swore Problem vun Turbulenzen vun Fletigkeitsströöm stellt kregen harr. In en tour de force keem he to en Afschätzen vun de kritischen Reynoldstallen un hett dorbi ne’e Methoden (WKB-Methood) utklamüstert, de later in de Quantenmechanik wedder opdeckt weern. Ut disse Tiet kummt ok sien anduern Intresse an nich-linear Glieken, de to en bannig kumplex Verhollen föhrt, liekers, dat se schienbor eenfach utseht. Somit is he ok en Vördenker vun de in de 1970er Johren opkamen Chaostheorie. In de 1940er Johren hett he dat Thema in de statistischen Theorie vun de homogenen Turbulenz noch eenmol opgrepen, as gliektietig ok Andrei Kolmogorov. In’t Rigorosum weer Heisenberg meist an den Mitpröver, den Experimentalphysiker Wilhelm Wien, hangen bleven, de em vörhollen de, dat he de Experimentalphysik kumplett buten vörlaten de. Blots dat düchtige Ingriepen vun Sommerfeld hett dorto föhrt, dat he de Prüfung jüst noch so bestahn de. So hett Wien ünner annern na dat Oplöösvermögen vun’t Mikroskop fraagt. Disse Fraag hett he later in en Gedankenexperiment nütt, üm de Unscharpderelatschoon to illustreeren. To de Tiet hett Sommerfeld dat Bohrsche Atommodell na all Sieten hen utboet. Bi Arbeiten to’n Verkloren vun den anomalen Zeeman-Effekt hett Heisenberg to’n eersten mol halftallige Quantentallen inföhrt (to glieken Tiet mit Alfred Landé), wodör dat Verhollen vun de Atomen in dat Bohrsche Modell jümmer sünnerborer worrn is. Man hett ok al vun de „Tallenmystik“ vun de Sommerfeld-School snackt. Bohr keem 1922 to Diskuschonen un Vörlesen na Chöttingen un keem dor foorts mit Heisenberg in Kuntakt. De hett em dorna ok fakener för längere Tiet in Kopenhagen besöcht un sogor ok Däänsch lehrt. De Dörbrook keem wiel en längere Urlaubsreis vun Heisenberg op dat Eiland Helgoland, woneem he sien Haufever utkureeren wull. An Steed vun de nich to beobachten Bohrschen Atombahnen hett he blots de to beobachtetn Frequenzen un Övergangswohrschienlichkeiten bekeken, de he in en Schema anordent hett. Max Born hett dat later as en Matrix identifizeert. De Quantentheoreetschen Ümdüden vun kinemaatsche un mechaansche Betög is mit de glieks dorop folgen Arbeiten vun un mit Max Born un Pascual Jordan de Geboortsstünn vun de Quantenmechanik. As Heisenberg in sien Autobiografie Der Teil und das Ganze vertellt, hett he bi en Besöök in Berlin 1925 ok Diskuschonen mit Albert Einstein över de ne’e Quantentheorie. An sik harr he dacht, dat sien Wegmaken vun Grötten, de nich meten warrn künnt, ut de physikaalschen Theorie weer Tostimmen vun Einstein finnen, de sik bi sien spezielle Relativitätstheorie vun glieke Överleggen vun Ernst Mach leiden laten harr, de he mit Gedankenexperimenten verkloort harr un den Äther verbannen de. De Einstein vun de 1920er Johren hett de Quantenmechanik as bedüden inordent, höll disse Oort vun Reinmaken vun en physikaalsche Theorie aver för afwegig. He wull de radikale Idee vun de Bohr-Heisenbergschen Interpretatschoon vun dene’en Theorie, dat en Meetgrött eerst den en sünneren Weer tannimmt, wenn he meten warrt, nich achten, un de statistische Interpretatschoon vun Max Born erst recht nich. Einstein hett dat in vele vun em utdacht Paradoxien un in sien bekannt Woort „Op jeden Fall bün ik övertüügt, dat de Olle (Gott) nich wörpelt“ formuleert. To de Interpretatschonen vun de ne’en Theorie geev dat kort na ehr Opkamen bannige Diskuschonen mit Niels Bohr in Kopenhagen, bi de sik Heisenberg al as gliekwertigen Partner wiesen de. Bohr hebbt de Diskuschonen to dat Komplementärprinzip un Heisenberg to de Unscharpderelatschoon föhrt, to de Annahm, dat wichtige physikaalsche Meetgrötten as de Oort un de Impuls (oder Tiet un Energie) nich to glieken Tiet scharp meten warrn künnt.. Mathemaatsch fünn dat sien Utdurck dorin, dat de dör Operaters oder Matrizen dorstellt warrt, de nich mitenanner tuuschen (kanoonsch Kommutaters). De Bidrääg vun Bohr un Heisenberg hebbt de Grundlaag för de Kopenhagener Interpretatschoon vun de Quantenmechanik billt. In sien Leipziger Tiet hett Heisenberg wichtige Bidrägg to de Karnphysik (Inföhren vun’n Isospin)) leist. He entwickel en Theorie vun’n Ferromagnetismus (Heisenberg- Ferromagnet mit Uttuusch-Wesselwirken, 1928) un hett ünner annern mit Wolfgang Pauli eerste Arbeiten op dat ne’e Feld vun de Quantenfeldtheorie maakt. To nöömen sünd dorbi sünners de Arbeiten mit sien Assistenten Hans Euler, de in’n Krieg fallen is, ü. a. to Modifikatschonen vun de Glieken vun’t elektromagneetsche Feld bi Poortügen ut dat Vakuum.. Heisenberg gellt mit John Archibald Wheeler as Vadder vun de S-Matrix (Streimatrix) un hett al fröh Modellen vun de Quantenfeldtheorie mit fundamentale Läng ünnersöcht. In de 1940er Johren hett he sik blangen de Reakterphysik ok mit de kosmischen Högenstrahlen un de dör ehr veroorsaakte Deelkenschuers befaat, de in England bald al to’t Opdecken vun de eersten Mesonen föhrt hett. To de Tiet weern dat allgemeen de Borns för Elementardeelken un nehemn de Rull in, de hüüt de Deelken-Gaumakersspeelt. Vun Heisenberg kummt ok de Idee, in de Quantenfeldtheorie en indefinite Metrik intoföhren. In de Tiet na’n Krieg künn he ok mit sien achtboren Enkeltleistungen nich mehr Anluss an de internatschonale Wetenschop hollen. He hett sik an en Theorie vun de Supraleiden un an en eenheitliche Feldtheorie för de Elementardeelkenphysik versöcht, as ok an en Utwieten vun de Dirac-Glieken mit nichlineare Sülvstwesselwirken un Isospin Freeheitsgrad. Heisenberg weer dat Potential vun nichlinaere Glieken kloor. In de Elementardeelkenphysik, de jüst eerst anfüng, den „Deelkenzoo“ in Klassen intodelen, wies sik de Ansatz aver as noch to fröh. De Theorie harr veel Acht in de Medien to de Tiet (Heisenbergs ne’e Weltformel), weer aver al fröh vun de internatschonalen Fackkollegen – dorünner ok sien Fründ Wolfgang Pauli, de toeerst noch begeistert an de Theorie mitarbeiten wull – aflohnt. Ünner sien nichfachwetenschopplichen Schriften, is sien Autobiografie wat sünners: Der Teil und das Ganze. Gespräche im Umkreis der Atomphysik (1969). Dorin bröch he mit mehr as veer Johrteihnten Afstand Dialogen tosamen, de verkloren, woans sien Bidrääg to de Quantenmechanik in’n drangen Uttuusch mit befrünnte Mitforschers (Arnold Sommerfeld, Niels Bohr, Wolfgang Pauli u. v. a.) utarbeit worrn sünd. Hier wiest sik sien philosophischen Intressen, de in de Richt vun en Neoplatonismus güngen, un wobi de Symmetrieprinzipien vun de Physik en grundleggen Rull speelt. Ehren Heisenberg is för sien Arbeiten op dat Feld vun de Quantenmechanik, nipp un nau för de quantitaive Verkloren vun’t Waterstoffspektrum, 1932 mit den Nobelpries för Physik uttekent worrn. 1933 is em de Max-Planck-Medaille verleht worrn. 1964 weer he mit dat Grote Verdeenstkrüüz vun’n Verdeenstorden vun de Bundsrepubliek Düütschland mit Steern un Schullerband ehrt. Butendem kreeg he de Barnard-Medaille New York, de Matteucci-Medaille (Rom), de Grotius-Medaille, den Orden Pour le mérite för Wetenschoppen un Künst, den Ehrenpries vun de Stadt München, den Bayerischen Verdeenstorden un de Niels-Bohr-Medaille. Heisenberg weer bito Liddmaat in tallrieke Akademien vun de Wetenschoppen un Ehrendokter vun vele Universitäten. 1973 is he mit den Romano-Guardini-Pries vun de Kathoolschen Akademie in Bayern uttekent worrn, den bit to de Tiet blots Theologen kregen harrn. Publikatschonen Collected works. mehrere Bn., Piper Verlag un Springer Verlag, af 1984 Physikalische Prinzipien der Quantentheorie. BI Hochschultaschenbuch (Vörlesen Universität Chicago 1930), nee Spektrum Verlag 1991 Die mathematische Gesetzmäßigkeit der Natur. In: Die Natur - das Wunder Gottes. Rutgeven vun Wolfgang Dennert, Bonn 1950. Der Teil und das Ganze. Gespräche im Umkreis der Atomphysik. Piper, München 1969, 7. Oplaag 2001 ISBN 3-492-22297-8 Ordnung der Wirklichkeit. Piper, München 1989, ISBN 3-492-10945-4 Physik und Philosophie. Hirzel, Stuttgart 2000, ISBN 3-7776-1024-0 Wandlungen in den Grundlagen der Naturwissenschaft. Hirzel, Stuttgart, ISBN 3-7776-1366-5 van der Waerden (Rgv.) Sources of quantum mechanics. 1967 (Nadruck vun wichtige Arbeiten vun de Quantenmechanik mit histoorsche Inleiden vun van der Waerden) Literatur David C. Cassidy: Werner Heisenberg. Leben und Werk. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 1995, ISBN 3-86025-315-8 Armin Hermann: Werner Heisenberg. rororo Biografien, 1976 Armin Hermann: Die Jahrhundertwissenschaft - Werner Heisenberg und die Physik seiner Zeit. Stuttgart, DVA 1976 Werner Heisenberg un Anna M. Hirsch-Heisenberg: Liebe Eltern! Briefe aus kritischer Zeit 1918 bis 1945. Langen/Müller, 2003. Elisabeth Heisenberg: Das politische Leben eines Unpolitischen - Erinnerungen an Werner Heisenberg. piper Verlag, 1983, ISBN 3-492-00579-9 Thomas Powers: Heisenbergs Krieg. Die Geheimgeschichte der deutschen Atombombe. Hoffmann & Campe, Hamborg 1993 Paul Lawrence Rose: Heisenberg and the Nazi Atomic Bomb Project, 1939–1945: A Study in German Culture University of California Press, 1998, ISBN 0-520-21077-8 (hoochdüütsch: Heisenberg und das Atombombenprojekt der Nazis Pendo, Zürich 2001, ISBN 3-85842-422-6) Michael Schaaf: Heisenberg, Hitler und die Bombe. Gespräche mit Zeitzeugen. GNT-Verlag, Berlin 2001, ISBN 3-928186-60-4 Mark Walker: German National Socialism and the Quest for Nuclear Power 1939–49. Cambridge University Press, 1989 David Irving: Der Traum von der deutschen Atombombe. 1968 (Översetten von The Virus House, Irving hett vele Interviews mit Heisenberg maakt) Robert Jungk: Heller als tausend Sonnen. Bern 1956 Jagdish Mehra, Helmut Rechenberg: The historical development of quantum theory, Springer Verlag, mehrere Bännen, 1982 ff. Pascual Jordan: Begegnungen - Albert Einstein, Karl Heim, Hermann Oberth, Wolfgang Pauli, Walter Heitler, Max Born, Werner Heisenberg, Max von Laue, Niels Bohr. Stalling, Oldenburg 1971, ISBN 3-7979-1934-4 Borns Websteden Mann Börger von Düütschland Physiker Nobelpriesdräger (Physik) Dräger vun’t Bundsverdeenstkrüüz Boren 1901 Storven 1976

2967

https://nds.wikipedia.org/wiki/Otto%20Hahn

Otto Hahn

Otto Hahn (* 8. März 1879 in Frankfort an’n Main; † 28. Juli 1968 in Göttingen) weer en vun de beröhmteste düütsche Chemiker. 1901 promoveert Hahn in Marburg „Über Bromderivate des Isoeugenols“, en Thema ut’t Rebeet vun de organisch Chemie. 1904 gung Hahn an’t University College vun de University of London. 1906 keem he torüch na Düütschland un worr Mitarbeider vun Emil Fischer in Berlin. In de fölgende dörtig Johr weer Lise Meitner, en vun de för de Wetenschap belangriekste Lüüd, siene Mitarbeiterin. För siene Arbeiden to de Kernspaltung kreeg Hahn 1944 de Chemie-Nobelpries. Vun 1948 bet 1960 weer he de Präsident vun de Max-Planck-Gesellschap. Noh de Tweet Weltkrieg weer he en vun de Lü vun’t Göttinger Manifest. Dat niege Element Hahnium worr twee Johr noh sien Dod so nöömt. Otto Hahn is Ehrnbörger vun de Stadt Frankfort an’n Main. Mann Börger von Düütschland Chemiker Historie Nobelpriesdräger (Chemie) Dräger vun’t Bundsverdeenstkrüüz Boren 1879 Storven 1968

2968

https://nds.wikipedia.org/wiki/Max%20Planck

Max Planck

Max Planck (* 23. April 1858 in Kiel; † 4. Oktober 1947 in Göttingen) weer en düütsche Physiker. He gung op dat Maximiliansgymnasium München, wo he al mit 16 Johr dat Abitur kreeg. Mit 21 worr he Dokter. 1889 worr he de Nachfölger vun Gustav Robert Kirchhoff an de Berliner Universität. He weer veele Johr Professor för theoretische Physik. 1894 worr he Liddmaat vun de Preußisch Akademie vun de Wetenschoppen un vun 1905 bet 1909 Vörsitter vun de Deutsche Physikalische Gesellschaft. Max Planck kreeg 1919 de Physik-Nobelpries. 1915 kreeg he de Orden „Pour le Mérite“ för Wetenschop un Kunst. Vun 1930 bet 1937 is he Präsident vun de Kaiser-Wilhelm-Gesellschop, de to sien Ehren twee Johr na sien Dood in Max-Planck-Gesellschop umbenannt worr. 1945 gung Planck as ok anner beröhmte Minsche vun de Wetenschop na Göttingen, worr wedder Präsident vun de Kaiser-Wilhelm-Gesellschop un starv twee Johr later. Vun Max Planck is de Swatte Körper un ok dat Plancksche Wirkungsquantum. Disse Arbeid hett dorto föhrt, dat Planck de Quantentheorie opstellt hett. Sien Söhn weer Erwin Planck, de to de Wedderstand tegen Adolf Hitler hörrn de un 1945 umbrocht wurrn is. Weblenken Physiker Historie Mann Börger von Düütschland Nobelpriesdräger (Physik) Boren 1858 Storven 1947

2969

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bokelt

Bokelt

Bokelt (westmönsterlannsch: Bookelt; hoochdüütsch Bocholt) is ene Stadt met so üm de 73.000 (2010) Inwönners in’n Krijs Buorken in’t westelke Mönsterland in Noordrhien-Westfalen. Bokelt weer fröher en Zentrum vun de Textilindustrie. Van 1803 büss 1810 weer Bokelt de Hööftstadt vun’t Förstendom Salm. Bokelt hett ene Grenz mit de Nedderlannen un’t rhiensche Ruhrrebeet. Siet 1222 is Bokelt Stadt. Bokelt weer inst in de Hanse. De Grote Tied vun de Stadt weer in’t 15. Johrhunnert. Ene Stadt bi Bokelt is Buorken, wat kleener as Bokelt is. Bokelt weer lang kreisfrie, män Buorken nich. Op de Bokelter Aasee güff ätt Watersport. In Bokelt is dat Roothuus vun 1620 vun kunsthistorisch Belang. In’t Stadtrebeet liggt dat barocke Herrenhuus Tenking un de Waterborg Pröbsting. In Bokelt liggt ok de ehemaalsche reformeerte Staat Surk an de nedderlannsche Grenz. Bokelt weer bet in’t 19. Johrhunnert in’t Förstbisdom Mönster. Ten Rebeet vun Bokelt höört ok dat Huus Diepenbrock in Boarle. Anner historisch Buwarken in’t Stadtrebeet sünd Huus Efing un Huus Büling. Oort Kreis Buorken Mönsterland Hanse

2970

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gosl%C3%A4r

Goslär

Goslär is ene Kreisstadt in’t södelke Neddersassen. Inst ene Hansestadt, liggt Goslär bi de Hoort. Goslär liggt twüschen Soltgitter, Bad Harzborch un Osterode. In’t Medeloller weer de Stadt an’t End vun de Strat no Düörpm un Aken und weer fröher een friee Rieksstadt. Inst worr hier ostfälschet Platt snackt. Besünnerheeten Goslär is en Weltkulturarv vun de UNESCO. De Goslärer Palz is de gröttste Palz ut de Saliertied. Atrakschoonen Bargbumuseum Rammelsberg Markt mit dat gootsch Roothuus. Lüüd, de in Goslär boren sünd oder wahnt hebbt De ehmaalge Ministerpräsident van Neddersassen un jetzig Bunnsminister Sigmar Gabriel is ut Goslär. Adolf Grimme weer ut Goslär un ok de Footballspeler Aaron Hunt. Hermann Menge, en Bibelöversetter un Olphilologe starv hier. Landkreis Goslär Oort Stadt Hanse

2972

https://nds.wikipedia.org/wiki/Jacques%20Chirac

Jacques Chirac

Jacques René Chirac [ʒa.k‿ʁə.ne.ʃi.ˈʁak] (* 29. November 1932 in Paris; † 26. September 2019 in Paris) weer en franzöösch Politiker. He is vun de Partei UMP. He weer 1995 un 2002 to'n Präsidenten vun Frankriek wählt. Chirac weer Mitarbeider vun de Präsidenten Georges Pompidou in de 1960er un Valéry Giscard d'Estaing in de 1970er Johren. 1974 bet 1976 weer he Premierminister. Vun 1977 bet 1995 weer he denn de Börgermeester vun Paris; vun 1986 bet 1988 denn weer Premierminister. 1981 un 1988 weer Chirac as Kandidat för dat Amt vun de Präsident, hett obers keen Spood. 1995 hett he sik denn gegen siene beeden Hööftkonkurrenten Lionel Jospin un Édouard Balladur dörsett. 2007 is he denn nich noch mal antreden un hett sien Nahfolger Nicolas Sarkozy Bott makt. Weblinks Mann Politiker (Frankriek) Börger von Frankriek Paris Boren 1932 Storven 2019

2973

https://nds.wikipedia.org/wiki/Skat

Skat

Skat is een typisk düütsk Katenspiël, wat auk äs düütsk Nationaalspiël näömt wät, äs et dat meestspiëlt Katenspiël in Düütskland is. Buter in Düütskland giw et Skat blaots dao, wao auk Düütske hinkuëmmen sint: In Süüdjüütland in Däänmark, wat äs „Noordsleeswig“ bes ton eersten Wiäldkrieg to Düütskland höört hät un in Amerika dao,wao et bannig Düütske Uutwannerers hendriëwen hät. De Naam kümp wul vant italieenske scartare, wat „afläggen“ het (twe Katen kuëmmen bi'n Anfang tosiet un hetet dann „Skat“). Spiël Man spiëlt met drei Spiëlers un met 32 Katen, fransöösk of düütsk. Et giw de Tallen van siëwen bes negen (0 Äigen), Buern/Unter (2), Damens/Ober (3), Küëninge (4), Tainen (10) un Ässer/Däuser (11). Jereen kriëgt tain Katen, twe kuëmmen aflägt (3·3 / 2:Skat / 3·4 / 3·3). Et giw twe Manskuppen, wat het, dat ener alleen spiëlen mot. Düsse Alleenspiëler is dann de ensigste, we winnen of völeisen kan. Üm to kiken we best alleen spiëlt wät to'n Anfang fragt, we dat Spiël, wat de meesten Punkten giw (k.u.) spiëlen wil. Dat mäk man so, äs de eerste Spiëler de müëglicken Wäde van 18 an sägt un uphäört, wann sien Wääd vüörbi is, hernao mäk de tweede wieder. Wen dat füör den tweeden Spiëler toeerst so is sägt he „weg“ un de diärde hört to. Wen blaots nao enen üöwerbliew, draf he säggen, wat füörn Spiël (k.u.) he spiëlt. Danao draf he unner de Skat kiken, düsse Katen behaollen un twe annere trüglägen. De Alleenspiëler kan dat men auk bliwen laoten, dan giw dat een Extrapunkt („Handspiël“, k.u.). Nu fängt dat Spiël an. de eerste lägt een Kaat, dan de twede un de diärde. We de haugste Kaat lägt hät, kriëgt alle drei un draf de naigste Kaat läggen. To’n End wärd täld. Spiëlarten un -wäde Koortenspeel

2976

https://nds.wikipedia.org/wiki/Michael%20Faraday

Michael Faraday

Michael Faraday (* 22. September 1791; † 25. August 1867) weer en ingelsche Techniker un Erfinner vun schottsche Herkumst ut en arme Familie in en Oort bi Hackney in Ingland. Faraday weer as de Minsch, de Elektrizität as keen anner bruukbar maakt hett, ener vun de belangriekste Entdecker in de europääsche Historie. Faraday weer de Entdecker vun de Faradaysche Käfig. Dat is en Ruum, in de keen elektrische Feller gahn. De Begrepen Feld, Feldlinien, Elektrolyse, Anode un anner sünd vun Faraday. 1827 worr he Professor an de Royal Institution. Faraday is de Entdecker vun de Induktschoon (1831), vun't Faradaysche Gesetz, vun't Benzol un anner Saken. Faraday hett ok rostfriee Stahllegeerungen maakt. Noh Faraday is de Eenheed Farad för Kapazität un de Faraday-Effekt nannt. Fröher weer dat Bild vun Faraday op de britisch 20-Pund-Noten. Zitate „Nothing is too wonderful to be true.“ (op platt: Nix is to schön om wohr to wesen) „Work. Finish. Publish.“ (op platt: Arbeid. Maak trech. Publizeer.) Technik Physiker Historie Mann Boren 1791 Storven 1867

2977

https://nds.wikipedia.org/wiki/Solingen

Solingen

Solingen is en kreisfree Grootstadt in't Bergisch Land in Noordrhien-Westfalen. Se hett 158.957 Inwahner (Stand: 31. Dez. 2021) up en Rebeet van 89,54 m². Solingen hett ene Grenz mit de groten Städer Wupperdaal un Remsched. Solingen weer inst evangeelsch-reformeert, in Unnerscheed to Remsched. Solingen harr vör de Tied vun de Natschoonalsozialismus de hööchste Andeel vun KPD-Stimmen in de Grootstäder in Düütschland un hett ok vandage veele Stimmen vör Randparteien, sünners PRO-DM un PDS. Solingen is vandage de Seet vun de freekarkliche Gemeinde der Christen Ecclesia. In Solingen geev dat 1993 en Brandanslag tegen ene törksche Familie, bi de fief Minschen starven. Solingen is dat Zentrum vun de düütsche Iesenindustrie. In Solingen gifft dat ene S-Bahn noh Düsseldörp. In Solingen-Ohligs is de Hööftbahnhoff. In Solingen gifft dat Obusse. In Solingen is dat Deutsche Klingenmuseum un en Deel vun't Rhiensche Industriemuseum. In Solingen worr traditionell Nedderdüütsch snackt. Solingen is Hansestadt. Söhns un Döchter vun de Stadt Renate Franz (* 1954), düütsch Sportjournalistin Richard David Precht (* 1964), düütsch Philosoph un Publizist Walter Scheel (1919-2016), düütsch Politiker un Bundspräsident Weblinks Oort Stadt Noordrhien-Westfalen Hanse

2978

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bokeln

Bokeln

Bokeln is ene Stadt in'n Kreis Hilmessen in't södelke Neddersassen mit ca. 11.000 Inwahners. Ahn Därper in't Stadtrebeet sünd dat 6000 Lü. Bokeln is in de Niege Hanse. De Öörd in de Gemeen sünd: Jerze Dahlen Borm Mahlen Schlewecke Ortziusen Volksen Harig Störich Bönniggen Wäder Nette Upsteh Bülten Grotenille Lütjen Ille Wollnhiusen Bokeln liggt an de Rand vun de Hoort. Hier worr inst ostfälschet Platt snackt. 1300 kreeg Bokeln de Stadtrechten. Oort Landkreis Hilmessen Hanse

2979

https://nds.wikipedia.org/wiki/Alma%20Rogge

Alma Rogge

Alma Rogge (* 24. Juli 1894 in Brunswarden bi Roonkarken; † 7. Februar 1969 in Bremen-Rönnebeck) weer ene plattdüütsche Schrieversche. Kinnertiet Alma weer de Dochter von den Marschenbuur August Rogge, se besoch de eenklassige Dörpschool un wessel in ehr drüdde Schooljahr över na de Börgerschool in Roonkarken. As se noch Schölersche weer, harr se al ümmer en Heft un enen Bleestick to’r Hand, dat se sik bi besunnere Begevenheiten foors Notizen maken kunn. As se ut de School kamen weer, muss se bi all de Arbeiden, de in enen Burenhuusholt vörkaamt, mit anfaten un hölpen. Jöögd As se 17 Jahr oolt weer, schicken ehre Öllern se up en Internaat na Bad Kreuznach. Dar schreev se al ehre eersten Gedichten, un se nehm sik vör, se wull studeren un Dichtersche weern. Ene von ehre Mitschölerschen weer Hanna, de Dochter von den Ollnborger Gymnasiallehrer Wilhem Wisser, de överall as de „Märkenprofesser“ bekannt weer, wiel he plattdüütsche Sagen un Märken sammeln de. Alma Rogge sloot mit Hanna Wisser ene faste Fründschup un lehr ok ehren Vadder kennen. Wilhelm Wisser harr sien Vermaak an Alma, wiel se in ehre echte Ollnborger Mundaart so macklig klönen kunn. He geev ehr den Raatslag, se schull man en plattdüütsch Theaterstück schrieven. Dat leet Alma sik nich tweemaal seggen. As se wedder to Huus weer, schreev se, wenn ümmer se dar Tiet to harr, dat Theaterstück Up de Freete. Ehren Wunsch, Dichtersche to weern, geev se nich up. Bi Pastoor Ramsauer in Roonkarken nehm se Unnerricht, wiel se den Middelschoolafsluss maken wull. Bilöpig schreev se wieterhen Gedichten un lyrische Upsätz, de in verschedene Tietschriften afdruckt woorn. Studium un Theater In’t Vörjahr 1916, midden in’n Krieg, weer dat Theaterstück Up de Freete fardig. Dat nedderdüütsche Späälkoppel in Roonkarken föhr den Dreeakter up un harr dar so grote Spood mit, dat de Nedderdüütsche Bühne in Hamborg dar upmarksaam up woor un dat övernehm. To glieker Tiet maak Alma Rogge ehr Abitur as Externe an de Baberschool in Demmost. Nu kunn se endlich studeren. An ehren Studeeroort Berlin droop se wedder mit Hanna Wisser tosamen, de in de Twüschentiet Schauspälersche woorn weer un ehr nu hölpen kunn, dat se sik in dat Grootstadtläven torechtfund. In Berlin schreev Alma dat Lustspeel De Vergantschooster, dat woor 1921 in dat Twüschenahner Heimatmuseum „Twüschenahner Buurnhuus“ upföhrt un kreeg bannig groten Bifall. Schrieversche In Hamborg studeerde Alma Rogge Literatur, Kunstgeschichte un Nedderdüütsch. Neven ehre Dokterarbeit schreev se noch den Eenakter De Straaf. In’n Oktober 1926 promoveer se un kreeg ene Stäe as Volontärsche in den Bremer Schünemann Verlag. Bold darna övernehm se de Redakschoon von de Tietschrift „Niedersachsen“. In disse Funkschoon leer se vele Dichters, Schrievers un Heimatforschers kennen. Wedder bloots bilöpig schreev se welke plattdüütsche Vertellsels, de in’n Quickborn-Verlag rutkemen. 1932 kreeg Alma Rogge dat in’n Kopp, fre'e Schrieversche to weern. Ehr Fliet leet aver nich na. Se schreev plattdüütsche un hoochdüütsche Bühnenstücken, de up verschedene Bühnen, to’n Bispill in Stralsund un Hamborg, uspeelt woorn. In’n Rundfunk stunnen ne’erdings ok Höörspelen von ehr up’t Programm. Radio Bremen övernehm dat Stück Schmuggel an de Bucht, un dat Hamborger Ohnsorg-Theater speel dat mehrmaals unner den Titel Twee Kisten Rum. 1936 kreeg Alma Rogge den Literaturpries von de Provinz Hannober. De Nationaalsozialisten versochen, se in ehre „Bloot-un Bodden-Ideologie“ intobinnen, aver se kunn düütlich maken, dat ehr dat mit ehre Arbeit mehr um de Pleeg von de nedderdüütsche Spraak gung as um dat Bekanntmaken von Inholden. Na den Krieg övernehm Alma Rogge wedder dat Leit von de Tietschrift „Niedersachsen“. Dree Jahren darna keem ehr Prosawark, de humoorvulle Romaan Hochtiet ahnen Brögam herut. För ehre Verdeensten um de nedderdüütsche Spraak kreeg se 1966 den Ollnborg-Pries von de Ollnborg-Stiftung. Rönnebeck Alma Rogges Öllern weern 1939 sturven un darum kunn se sik mit ehre Arvschup en Huus boen laten an de Werser, aver nich an ehre ollnborgsche Siet, man guntsiet up dat 20 m hoge Över twüschen Blomendal un Farge. In dat Neddersassenhuus mit Grootdöör un Reitdack togen ok ehre Fründin Hanna Thimig geb. Wisser un de ehre Dochter Christine mit in. De Huusholt weer man eenfach un bescheden, aver männigmaal funnen hier ok vergnöögte Festen mit leve Gäst statt. Faken weern dar so beröhmte Persönlichkeiten as Agnes Miegel, Ina Seidel, Else Hoppe, Waldemar Augustiny un Moritz Jahn mit bi. Jeder Heimatvereen in dat Ollnborger Land maak sik dat to siene Ehr, tominnst eenmaal de leevste Dichtersche von siene Liddmaten intoladen un ut ehre humorvullen plattdüütschen Warken läsen to laten. To ehren 70. Geboortsdag 1964 leten ehre Frünnen sik wat ganz Besunners infallen. Se richten up den Warflether Sand, gegenöver von ehr Rönnebecker Huus en Füürwark ut. Dat kien Malör passeren kunn, woor de Schippsverkehr up de Werser ene Stunn lang anhollen. Krankheit un Dood Den Sommer 1968 verbroch Alma Rogge bi Ina Seidel in de ehr Huus an’n Starnberger See. Dat Jahr klung aver nich goot ut, denn faken harr se unner Magenpien to lieden. Hanna un Christine plegen ehr so goot as’t gung, aver se harr woll Kreeft, wo de Dokters ok nix mehr an maken kunnen. Se sturv an’n 7. Februar 1969. In ehre leve Marschheimat fund se up den Karkhoff in Roonkarken ehre leste Ruhsteed. Gedichten: Wo ik her kaam von Alma Rooge Wo ik her kaam, is dat Land so free un wiet, wasst dat Gras un bleuht de Klee, rückt de Luft na Solt un See, blänkert Water, ruschelt Reith, jagt de Wulken, Wind de weiht, wo ik her kaam. Utteeknungen un Priesen 1966 Ollnborg-Pries vun de Ollnborg-Stiftung Literatur Thea Strahlmann: Alma Rogge. Eine Biographie. Ollnborg: Isensee 1994. ISBN 3-89442-223-8 Ulf Fiedler: Dichter an Strom und Deich. Bremen: Hauschild 1995, ISBN 3-929-902-31-1 Plattdüütsch Fru Schriever Dichter Bremen Boren 1894 Storven 1969 Börger von Düütschland

2980

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ratingen

Ratingen

Ratingen is en bergsche Stadt mit en Grenz to Essen un Düsseldörp in ’n Kreis Mettmann in Noordrhien-Westfalen. Ratingen liggt so an de Grenz vun’t Ruhrrebeet in’t Bergisch Land. Ratingen hett S-Bahnen na Essen un Düsseldörp. De Boomwollspinnerie in Ratingen-Cromford vun 1783 weer de eerste op’t europääsch Fastland. In Ratingen steiht dat Böverslesische Landsmuseum. De Börgermeester Harald Birkenkamp is vun de Bürger-Union Ratingen, en CDU-Absplitten. Vodafone, Hewlett-Packard un SAP sünd in Ratingen verträden. In Ratingen gifft dat en Museum vun Buwarken in’t Miniformat, de Minidomm. Ratingen höört to de Niege Hanse. Beröhmte Lü ut Ratingen: Dieter Nuhr Marius Müller-Westernhagen Claudia Jung Sönke Wortmann Heribert Fassbender Oort Noordrhien-Westfalen Hanse

2981

https://nds.wikipedia.org/wiki/Halle%20%28Saale%29

Halle (Saale)

Halle an de Saale is de gröttste Stadt in’t düütsche Bundsland Sassen-Anholt mit 239.173 Inwahners (Stand: 31. Dezember 2017). Halle weer in’t Middelöller för den Solthannel belangriek. En Deel vun Halle is ok Halle-Neustadt, en ehemaalschet Niegbuveedel, dat fröher över 90.000 Inwahners harr. Halle hett en S-Bahn noh Leipzig. Halle hett en Zoologischen Goorn, en Botanischen Goorn un en Planetarium. In Halle is ok de Straat vun de Romanik un de Stadt hett en Dom. Söhns un Döchter vun de Stadt Heino Gaze Georg Friedrich Händel (1685-1759), Komponist Jana Kandarr (* 1976), Tennisspelerin Günther Krause Cornelia Pieper Gotthilf Christoph Struensee Johann Friedrich Struensee Weblinks Offizielle Website van de Stadt Halle (Saale) Oort Stadt Halle (Saale) Sassen-Anholt

2982

https://nds.wikipedia.org/wiki/Stormfloot

Stormfloot

Ene Stormfloot is en von Storm verursaakte Wateranstau an Küsten, besunners an Flachküsten so as an de Noordsee. De Waterstand kann darbi so hooch stiegen, dat Överbowarken un Dieken to Brook gaht un so Överswemmungen deep in't Land indringen köönt. En Stormfloot hebbt wi denn, wenn oplannigen Wind de normaal Floot höger anstiegen lett. In de Noordsee is dat bi Westenwind, inne Oostsee bi Oostenwind. För de düütsche Nordseeküst un de Münnen vun de Strööm is dat jümmer denn leeg, wenn dat toeerst vun Süüdwest weihen deit un denn op Noordwest dreiht. Denn kummt de „Waterbarg“ mit niege Knööv weer hendol un drückt för Gewalt in de Ilv un Werser. Stormfloten kaamt meisttiets bloot von November bit Februar. An'n Jadebusen weern in de Tiet von 1854 bit 1957 42 Stormfloten mit Waterstänn bit 4,80 m över NN un twee Orkaanfloten mit noch högere Waterstänn. De höögsten Stormfloten an de Nordsee weern de Julianenfloot 1164, de Marcellusfloot 1219, de Clemensfloot 1334, de Marcellusfloot (grote Mandränke) 1362, de Antonifloot 1511, de Allerheiligenfloot 1570, de Wiehnachtsfloot 1717, de Februarfloot 1825, de Neejahrsfloot 1854/55, de Februarfloot 1962, de „Johrhunnertfloot“ 1976. De lesde grote Stormfloot weer an'n 12. Februar 1962. En Windstau, de fief Daag nich naleet, weer de Ursaak för Diekbröök. Weer de Storm mit ene Spreng (Springtide bi Vullmaand)) tosamenfulln, denn weern de Folgen noch veel slimmer wesen. De höögste Waterstand, de in Hamborg meten woor, weer 5,78 över NN, 54 cm höger as bi de Stormfloot von 1825. Besunners slimm weer 1962, dat de Dieken in de Nacht broken. De Lüüd achter de Dieken weern temlich sorglos to Bett gahn. De Telefone un Sirenen weern utfulln, un so woorn vele von den Blanken Hans överrumpelt. Grote Schadens kemen up an de Dieken von Elv, Oost un Werser. Hamborg ud dat Olland woorn besunners hart bedrapen. An'n Jadebusen geef dat starke Diekutsläge, aver kiene Diekbröök. De Schaden, den de Floot von 1962 anricht hett, beleep sik up annerthalf Milliarden DM, un 340 Minschen kemen darbi to Doot. Wenn een de Floot vun 1962 ankiekt, hett Hamburg bi de Stormfloot an'n 3. Januar 1976 meist nix afkregen, ok wenn an'n Pegel in St. Pauli mit 6,45 m över NN de höögste registreete Waterstand siet Minschenerinnern oplopen is. Man de Schaden in de Maschen in Noorn lang de Ilv weer enorm. De olen Dieken weern op groote Längen wegspöölt. In de Johren dornah hett Sleswig-Holsteen denn massig niege Dieken buut. Water Katastrofentyp

2983

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nikolaus%20Kopernikus

Nikolaus Kopernikus

Nikolaus Kopernikus (* 19. Februar 1473 in Thorn; † 24. Mai 1543 in Frauenburg, Ermland) weer en Astronom. En Dokter un Jurist, weer he siet 1497 Domherr in Frauenburg. Kopernikus weer en vun de eerste middeleuropääsche bekannte Apologeten vun’t heliozentrische Weltbild. 1491 gung he op de Krakauer Universität. Kopernikus weer op de Landdage vun de Düütsche Orden in Marienburg un Elbing. Kopernikus weer Landpropst för dat Rebeet üm Allenstein, wo he de Freed brung. Kopernikus maak ene Münzdenkschrift. Wat to de Tiet vun Kopernikus bekannt weer, weer dat de Eer rund is. Män dat heliozentrisch Weltbild weer noch vele Johr later de Grunn för de Inquisitschoon vun Galileo Galilei. Literatur Werner Thimm, Nicolaus Copernicus, Verlag Gerhard Rautenberg, Leer, ISBN 3-7921-0107-6 Kopernikus,Nikolaus Kopernikus, Nikolaus Kopernikus, Nikolaus Boren in dat 15. Johrhunnert Storven in dat 16. Johrhunnert

2984

https://nds.wikipedia.org/wiki/Udo%20J%C3%BCrgens

Udo Jürgens

Udo Jürgens (* 30. September 1934 in Klagenfurt; gebürtig Udo Jürgen Bockelmann; † 21. Dezember 2014 in Münsterlingen, Thurgau, Swiez) weer en öösterrieksch-düütschen Singer. 1964 gung Udo Jürgens bi de Grand Prix Eurovision de la Chanson för Öösterriek na Kopenhagen. He kreeg mit „Warum nur, warum?“ de föffte Platz. Jürgens kreeg in Frankriek mit sien düütschsprakig Versioon de eerste Platz. 1966 kreeg he de eerste Platz in Luxemborg. De meest verköffte Platte weer „Buenas Dias Argentina“. Diskographie Portrait in Musik 1.Folge (1965) Francoise und Udo (1966) Potrait in Musik 2.Folge (1967) Was ich Dir sagen will (1967) Udo (1968) Mein Lied für Dich (1968) Udo Live (1969) Udo'70 (1969) Udo'71 (1970) Zeig mir den Platz an der Sonne (1971) Helden, Helden (Musical) (1972) Ich bin wieder da (1972) Johnny und Jenny (Alle Kinder dieser Welt) (1973) Udo heute (1974) Meine Lieder (1975) Udo'75 Ein neuer Morgen (1975) Meine Lieder 2 (1976) Meine Lieder'77 (1977) Buenos Dias Argentina (Fußball WM) (1978) Udo 1957-60 (1980) Nur ein Lächeln (1980) Udo'80 (1980) Leave a little love (1981) Willkommen in meinem Leben (1981) Silberstreifen (1982) Traumtänzer (1983) Hautnah (1984) Treibjagd (1985) Deinetwegen (1986) Das blaue Album (1988) Ohne Maske (1989) Sempre Roma (Fußball WM) (1990) Das Traumschiff (Soundtrack) (1990) Open air Symphony (1992) Geradeaus (1992) Cafe Größenwahn (1993) 140 Tage Cafe Größenwahn Tour 94/95 (1994) Zärtlicher Chaot (1995) Gestern-heute-morgen (1996) Ich werde da sein (1999) Mit 66 Jahren (was wichtig ist) (2000) Es lebe das Laster (2002) Es werde Licht (2003) Literatur Udo Jürgens (mit Michaela Moritz), Der Mann mit dem Fagott (Autobiografie), München (Limes) 2004, ISBN 3-8090-2482-1 Weblenken Slager Singer Mann Boren 1934 Storven 2014 Börger von Öösterriek Dräger vun’t Bundsverdeenstkrüüz

2985

https://nds.wikipedia.org/wiki/Matthias%20Reim

Matthias Reim

Matthias Reim (* 26. November 1957 in Körbach, Hessen) is en düütsche Pop-Singer un Gitarrist. He schreev för Jürgen Drews, Roy Black un anner Lü. Leven un Wark De Singer komponeert, klamüüstert, mischt un speelt sien Leder sülvst. De Musik to welken Leder, ünner annern Wenn Du gehen willst, musst Du gehen un Tina geht tanzen stammt vun den Komponisten un Musikproduzenten Christoph Brüx (Hamborg). 1990 harr he mit Verdammt ich lieb dich den Johreshit. De tweede Platz kreeg Ich hab geträumt von dir. De letste Hit weer Küssen oder so 1993. De Plaat Reim vun 1990 worr mier denn 2 Millionen mol verköfft. De Fru op disse Platte weer Heike Neumeyer. Bischurens weer Matthias Reim nich sünners mit Sott segent. He hett bannig veel in de Kried stahn so dat he na de Gesetten över Insolvenzverfohren för sück Insolvenz anmellt hett. In’n Sömmer 2007 parodeer he sien Single Verdammt ich lieb’ Dich in en Warfspot för Sixt. Daarin spölt he op siene Schulden an un süng „Verdammt, ich hab nichts, ich miet bei Sixt“. Meddewiel is de Künstler nu (siet April 2010) wedder schuldenfree. Diskografie (Utwahl) 1990: Reim 1991: Reim 2 1993: Sabotage 1994: Zauberland/Wonderland 1995: Alles Klar 1997: Reim 3 1998: Sensationell 2000: Wolkenreiter 2002: Morgenrot 2003: Reim 2005: Unverwundbar 2007: Männer sind Krieger 2010: Sieben Leben 2011: Die große Weihnachtsparty 2012: All The Best 2013: Unendlich 2014: Die Leichtigkeit des Seins 2016: Phoenix Weblenken offizielle Websteed Internet Movie Database: Matthias Reim Enkeld Nahwiesen - Mann Börger von Düütschland Slager Singer Boren 1957

2990

https://nds.wikipedia.org/wiki/Jadebusen

Jadebusen

De Jadebusen is ene 190 km² grote Bucht an de Noordsee. Dör den Jadebusen treckt de ollnborgsche Küstenfluss Jaad. Wo sik vondagen de Jadebusen utbreet, weer vör dusend Jahr noch ene dicht besiedelte Landschup. Twüschen de hüdige Stadt Willemshaven un Butjadingen leeg Maschland un süüdlich darvon en grodet Moor. Bi Dangast keek en Geestpuckel ut dat Moor herut. Up de Wurten in de Masch legen grode Dörpen mit moie Buurnhüüs un Karken. De Nordseewellen kemen an dat Moor noch nich ran, wiel de Masch mit den Diek darvör leeg. Aver de Julianenfloot in dat Jahr 1164 brook twüschen de Dörpen Dauens und Hummens dör den Diek und spöölde ene smale Rinn dör de Masch bit in dat Moor. Dat Lock twüschen Dauens und Hummens kunn nich mehr slaten weern un darum gung man bi un diekde de smale Rinn an beide Sieten af. De neen Dieken hefft dat Moor annerthalf Jahrhunnerte vör Schaden bewahrt. Dar woor de ganze Nordseeküst von ene nee'e grode Stormfloot heemsocht. Dat weer de Clemensfloot 1334. Dat Seewater sloog över de Dieken un vele Minschen un Beester verdrunken. Von de smale Rinn leep dat Water 20 km wieter na Süden un reet de Freessche Balje in. Bi dat Dorp Hummens broken ok hoge Bulgen na Oosten in de Heete un togliek leep ene tweete Well en beten wieter süüdlich in de Ahne. Twüschen den Heete- un Ahneinbrook bleef ene Insel bestahn. De Hauptoort weer Aldessen mit siene moie Tuffsteenkark. Vele Fresen in de Umgegend von Aldessen verloorn in de neegsten 70 Jahr na de Stormfloot Huus un Hoff un mussen sik na anner Siedlungsland umkieken. Na de Clemensfloot harr dat Land man bloot 28 Jahr Rauh. De gesamte Küst woor 1362 al wedder von ene Stormfloot heemsocht. An'n Jadebusen drung dat Water ditmaal na Westen un reet dat Swarte Brack in. De Jadebusen harr 1362 siene gröttste Utdehnung. Na 1500 gungen de Ollnborger Grafen un Hertöge daran, de verloornen Ländereen wedder trüggtowinnen. In veer Johrhunnerten kunnen se enen Groden na'n annern indieken. Augustgroden to'n Bispill woor 1855 indiekt. Darna aver woor bilütten Sluss maakt mit de Landgewinnung, denn as de Preußen sik in Willemshoben daalleten, weer de Jadebusen as Spöölbecken för dat Freehooln von de Haveninfahrt nootwennig. Von de Moore, de ehrmaals en Deel von den Jadebusen weern, woor dat 15 ha grode Butendiekmoor bi Sehstedt verschoont. Dat Sehestedter Moor schall dat eenzige Swemmende Moor in Europa wesen. Weblenken Neddersassen Küst

2993

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sleswigsch

Sleswigsch

Sleswigsch ist en Dialekt vun't Noordneddersassische, wat in Sleswig-Holsteen un Däänmark snackt warrt. Fröher wörr in de Stadt Sleswig un noorden vun dat Däänsch (Synnejysk) snackt, aver denn keem in dat late Middelöller dat Neddersassische ok na Noordsleswig. De Översetter vun't Niege Testament op Platt Johannes Jessen weer ut't Sleswigsche Land. Ünnerdialekten sünd dat Angelner- odder Angeliter Platt, dat Schwansener Platt, dat Noordsleswiger Platt odder Noordsleswigsch, dat Husumer Platt, dat Eiderstedter Platt un anner. Deelwies gilt dat Eiderstedter Platt as en egen Dialekt. Spraakvarietät Däänmark Sleswig-Holsteen Plattdüütsch

2995

https://nds.wikipedia.org/wiki/Lublin

Lublin

Lublin is de Hööftstadt mit circa 350.000 Inwahners vun de Bezirk Lublin in Polen. Se is nich wiet vun de Grenz to de Ukraine un liggt an de Bystrzyca twischen Lemberg un Warschau. De Fläck is 147,5 km². In't Medeloller weer de Stadt vun Tataren, Litauern, Jotwingern un Ruthenen attackeert. Welke Mol weer de Stadt kaputt mokt. 1569 worr hier de Union vun Polen un Litauen besiegelt. Inst weer hier ene vun de wichtigste Jeschiwas in de Welt. Siet 1918 gifft dat hier de wichtige Katholsche Universität Lublin. Vandage gifft dat ok anner Hogscholen, ten Bispeel de Marie Curie-Universität. Vör de Tweet Weltorlog weer mier denn en Derdel vun de Bevölkerung Juden. In Majdanek, wat en Deel vun Lublin is, weer in de Tweete Weltkrieg dat Konzentratschoonslager Lublin. Lublin is vandage Seet vun ene katholsche un ene orthodoxe Diözese. In Lublin weer lang de Autofabrik FSC, de vandage blots LKW maakt. In Swidnik bi Lublin steiht vandage de Helikopterfabrik WSK PZL Świdnik. De Bezirk Lublin hett dat niedrigste Bruttosozialprodukt pro Kopp in de Europääsche Union. Lublin hett Partnerschapen mit Mönster un anner Oorten in Europa. Weblenken Oort Stadt Polen

2996

https://nds.wikipedia.org/wiki/Dangast

Dangast

Dangast is dat eenzige Dorp an'n Jadebusen, dat up enen Geestbuckel liggt. De Geest is hier so hooch, dat kien Diek nödig is. 1797 grünnde de Vareler Rieksgraaf von Bentinck hier en Bad. Somit is Dangast dat öllste Bad an de düütsche Nordseeküst. De Strand is sandig. Bi aflopen Water kannst Schlickwannerungen dör dat Watt maken. Dat Dangaster Siel is ene moderne Diekslüüs mit veer Dören. Hier loppt dat Baberwater von 30.000 ha Land af in den Jadebusen. De Naam von’n Oort kummt von dat Ooldfreesche Woord Gâst för Geest, von wegen dat de Oort op en lütt Geestinsel liggt. Kiek ok Siel un Geest. Weblenken Feerjenoort Dangast, afroopen an' 6. Februar 2017. Oort Landkreis Freesland

2999

https://nds.wikipedia.org/wiki/Pickelsen

Pickelsen

Pickelsen (hoochdüütsch: Peckelsheim) is en Deel vun Willebadessen in't södelke Oostwestfalen in't düütsche Bunnsland Noordrhien-Westfalen. De Oort höört hüdigendags to den Kreis Höxter. Laag Pikkelsen, ene vörmolige Hansestadt, de inst in'n Kreis Warburg weer, liggt in't Oberwälder Land in't Werserbargland. Pikkelsen liggt circa 200 Meter över NN in de Warburger Börde. Ene ole Buernansiedlung, worr de Stadt un de Borg Pikkelsen 1318 vun de Bischop Dietrich vun Patterbuorn gründ't. In't 19. Johrhunnert is Pikkelsen as Flecken tekent. De Straat, de dor't Löener oder Brauckdoor geiht, is dat Hoofdelement vun't Stadtbild. De anner Doren sünd dat Borgdoor, dat Lutzerdor un dat Waterdoor. De kathoolsche gootsche Parrkark Liborius un Maria worr in't 17. Johrhunnert wedderherstellt. Sprake Pikkelsen harr ene Mundart vun de Ruum Saust-Gütsel-Patterbuorn, de to'n westfääschen Dialekt vun dat Plattdüütsche torekent weern kann. Hier warrt mei juk, mägget un buggen seggt. Weertschop un Verkehr Traditschonell lä de Weertschap in den Ruum Pikkelsen in de Hannen vun Schaper, Möller, Bruwer un Buern. De Oort lä in't Middelöller an den Hannelsweg Warberich- Deppelt, män hett vandage kene Iesenbahn. Inst geev dat hier en Gericht, dat Gogericht ten Bispeel, män vandage gifft dat nix miehr. Historie Pikkelsen höör bit 1803 to dat Förstbisdom Patterbuorn, man denn gung dat korte Tied an't Königriek Westfalen un denn weer dat lang in Preußen. De Stadt weer vun de Striederie mit Bruunswiek-Grubenhagen un vun den hessisch-patterbuornsche Krieg in't 15. Johrhunnert bedrapen un worr in de Dartigjöhrigen Krieg vun Christian vun Brunswiek plünnert. Welke Öörd in de Naberschop vun Pikkelsen sund in't 19. Johrhunnert wööst wurrn. In't 19. Johrhunnert geev dat hier ene Synagoge. Inst kreeg de Oort de Elektrizität dor de Elektrizitätswerk AG Mitteldeutschland in Kassel, vandage kricht de Oort de Elektrizität vun de RWE AG in Essen. Literatur W. E. Giefers, Die Anfänge der Städte Borgholz, Borgentreich, und Peckelsheim, in: Westfälische Zeitschrift 39 II (1881). Bau- und Kunstdenkmäler von Westfalen, Kreis Warburg (1939) P. Reinthal, Peckelsheim, der Grundriß der Burg un der Stadt, eine baugeschichtliche Urkunde, in: Die Warte (1935) Noordrhien-Westfalen Oort

3001

https://nds.wikipedia.org/wiki/Elektronisch%20Boelement

Elektronisch Boelement

Dat gifft lineare un nich-lineare Boelementen in de Elektrotechnik. De linearen Boelementen sünd de Wedderstänn, Spolen un Kondensatsrs. De gröttere Grupp sünd de nich linearen Boelementen, neemlich de Halfleiter un de Vakuumröhren. Elektrotechnik

3002

https://nds.wikipedia.org/wiki/Elektrisch%20Wedderstand

Elektrisch Wedderstand

De elektrische Wedderstand oder ok Ohm’sch Wedderstand is de Weert, de de Proportschoon twüschen de Spannung un den Stroom angifft. De SI-Eenheit för de Wedderstand is Ohm un warrt mit dat grote Omega schreven: Ω. Dat Formelteken för den elektrischen Wedderstand is R Dat is vun’t ingelsch Woort „resistance“. Ohm’sch Wedderstand En Ohm’sch Wedderstand is en elektrisch Wedderstand, de nich vun Spannung, Stroom un Frequenz afhängt. Dorüm güllt för enen ohm’sch Wedderstand dat Ohm’sch Gesett för jede Spannung, Stroom un Frequenz. Mehrsttiets kann en ohm’sch Wedderstand mit en eenfach Bodeel mokt warrn, wat denn ook enfach Wedderstand (Bodeel) nömt warrt. Gliekstroomwedderstand För Gliekstroom güllt för de mehrsten elektrisch Leider (t. B. Metalldroht) dat Ohmsch Gesett. De Stroomstärk is proportschonal to de Spannung . Düsse Faktor heet elektrisch Leidweert . Dat is den de Kihrweert vun den elektrisch Wedderstand . Dat güllt: un = elektrische Spannung = elektrische Stroomstärk De Weert warrt as Gliekstroomwedderstand nömt. Wesselstroomwedderstand Wenn man dör en elektrisch Ding mit twee Ansluten (Tweepool) enen sinusföörmig Stroom lopen leet, denn kann man ok ene sinusföörmig Spannung meten. Stroom un Spannung sünd in de Tiet utenanner (Phase verschoben). De Proportschoon (Quotient) ut de Weerten vun Stroom un Spannung warrt as Schienwedderstand (Impedanz) Z nömt. Man mutt jümmers den Weert (de Stärk) un den Winkel utwiesen. Dormit kann de Schienwedderstand in de beiden Deele Ohm’sch Wedderstand (Wirkwedderstand) R un den Blindwedderstand X utrekent warrn. De Wirkwedderstand warrt ok as de ohm’sch Andeel vun de Impedanz nömt. De Schienwedderstand warrt so utklamüstert: un de Smieg (Phasenwinkel) twüschen U un I: Kiek ok na dat Bild. In faste Tostänn -bi Gliekstroom- gifft dat kenen Blindwedderstand un dat Ohm’sch Gesett kann brukt warrn. Physikalsch Grött Elektrotechnik

3006

https://nds.wikipedia.org/wiki/Nettwark

Nettwark

En Nettwark is en Struktur, de mathematsch as Graph anseihn warrn kann un en Verbund vun veele Knütten is. Verscheeden Typen vun Nettwarken: Sozial Nettwark Verkehrsnettwark Elektrotechnisch Nettwark Reeknernettwark

3009

https://nds.wikipedia.org/wiki/Moor

Moor

Moor is en Gelänne, dat von ene Torfschicht bedeckt is, de tominnst 20 cm dick is, aver ok bit acht Meter dick wesen kann. Torf besteiht ut de Resten von Moos un annere Planten, de up jichensene Wies von de Luft afslaten woorn un darum nich verwesen kunnen, man sik langsaam in Köhl verwannelt hefft. De Torf kann up twee Oorten tostannen kamen, un darum gifft dat ok twee Oorten von Moore, Flachmoor un Hoochmoor. Flachmoor kummt bi de Verlannung von flache Seen, Dobben un Schlatts up dör de Waterplanten, de von'n Rand her in dat Water rinwasst. Toeerst sünd dat bloots Swemmblattplanten, darna kaamt verschedene Seggen un Moos un letzenns ok Wicheln, Ellern un Fuulboom darto. Mit de Tiet starft de Planten af un sackt na unnen. Dat Grundwater verhinnert, dat de doden Plantenresten verweest. Hoochmoor kummt besunners dar tostannen, wo't veel regent un de Unnergrund stännig natt is. Jedet Hoochmoor warrt upboot von Torfmoos. Dat is ene Moosaart, de veel Regenwater upsugen un fasthooln kann. De Moosplanten köönt jahrhunnertelang na baben wieterwassen, wenn se unnen al vertorft. In de Torfpulster, de faken en paar Meter dick sünd, siedelt sik ene Plantensellschup an, de mit wenig Nährstoffen utkummt un Boddensüürte goot verdrägen kann. De Torf is in de vergahnen Jahrhunnerten afgraven un to'n Füren bruukt woorn. Up de aftorften Mooren sünd Siedlungen anleggt woorn (Kiek na bi Moorkultiveern un Moorkolonien). Landschapsoort

3012

https://nds.wikipedia.org/wiki/Stroom

Stroom

Stroom betekent allgemeen en Bewegung, de in en sünnere Richt geiht, Stroom, en groten Waterloop, Meerstroom, Waterstroom binnen de See, Elektrisch Stroom, in de Physik dat Strömen von Elektronen dör en Leider, Massenstroom, in de Physik dat Strömen von en Stoff dör en Ruum, Warmsstroom, in de Physik dat Strömen von Warms dör en Stoff, Stroom, Oortsdeel vun Bremen.

3015

https://nds.wikipedia.org/wiki/%C5%81%C3%B3d%C5%BA

Łódź

Łódź is de tweetgröttste Stadt in Polen. Dat liggt in de Bezirk Łódź, wo ok de geometrisch Mitt vun Polen is. Łódź is för de europääsche Textilindustrie ene vun de wichtigsten Städer. Łódź is ene Universitätsstadt mit över 700.000 Inwahners. Łódź is siet 1423 Stadt. Łódź harr vör de Tweet Weltorlog 30 % Juden un 8 % Düütsche an de Bevölkerung, dat ok in de Poolsche Spraak hier veele düütsche Wöör weern. In de Tweet Weltorlog geev dat hier dat tweetgröttste Ghetto vun’t Derde Riek. De Stadt harr denn de Naam Litzmannstadt. Łódź is de Stadt, ut de de ehemaalsche CDU-Bunnsdagsafordnete Alexander Warikoff weer. De ehemaalsche Bischop vun de luthersche Kark vun Schaumburg, Heinrich Herrmanns un de Schriever Andrzej Sapkowski sünd ok vun hier. Weblenken Oort Woiwodschop Lodsch

3016

https://nds.wikipedia.org/wiki/Groden

Groden

Groden (dat Woort is verwandt mit ingelsch to grow = wassen, anwassen, in de Nedderlannen un Oostfreesland as Polder (Poller), in Sleswig-Holsteen as Koog betekent) is Land, dat von de See upswemmt un darna indiekt worrn is. Dat Upswemmen geiht Dag för Dag mit de Tied vör sik. Sinkstoffen lagert sik bi uplopen Water up dat Watt dicht vör de Küst af. De Ebb nimmt aver enen Deel darvon wedder mit. De Minschen sorgt darför, dat mööglichst veel Schlick torüchblifft un so neet Land entsteiht. Se leggt Grüppen in’n Afstand von en poor Meter an, un de Schlick, de sik darin sammelt, warrt up de Bedden uthaven. Mit de Tiet weert de denn höger. Wenn se so hooch sünd, dat dat Middelhoochwater dar bloots noch 10 cm överhenloppt, denn siedelt sik de Queller an. Disse Plant is de Pioneerplant in’n Groden. Ehre Wuddeln hoolt den Schlick fast, un so wannelt sik dat Watt mit de Wiel in Grodenland um. Na den Queller kaamt annere Strandplanten darto. De Andel to’n Bispill is ene Grasoort, de sik goot as Veehfoder egent. Wenn de Butengroden en beten höger as dat Land achtern Diek upschlickt is, warrt he indiekt un na verlopen Tiet ok besiedelt. De ne’e Groden liggt twüschen den olen Diek, de nu Slaapdiek heet, un den neen Diek, de aver nich direkt an de Küstenlinie verloppt, sünnern in enen Afstand von ungefähr hunnert Meter. Landschapsoort

3017

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ruda%20%C5%9Al%C4%85ska

Ruda Śląska

Ruda Śląska is ene poolsche Stadt in de Mitt vun’t böverslesisch Industrierebeet. Se hett üm un bi 150.000 Inwahners un ene Arbeitslosigkeit vun 16,4 %. Ruda Śląska is 1959 dör de Vereenigung vun twee Städer tostannen kamen: Nowy Bytom un Ruda. De Stadt kreeg dat eerste Stadtwapen 1966. De Börgermeester is Andrzej Stania. De Delen vun de Stadt sün: Orzegów, Godula, Ruda, Chebzie, Nowy Bytom, Bielszowice, Bykowina, Wirek, Halemba un Kochłowice. Ruda Hier warrt de gröttste Zinkhütt in Osteuropa boot. Se harr de Naam „Carlshütte“ (Huta Karol). 1770 warrt hie dat Steenkahlbargwark „Brandeburg“, en vun de eerste Kahlbargwarken in Böverslesien grünnt. 1916 warrt hier de Kokerie „Wolfgang“ grünnt. Nowy Bytom 1891 warrt dat Rebeet vun’t Nowy Bytom vun uns Tied en Deel vun Beuthen mit de Naam Friedenshütte. In de 1890er Johr warrt hier de Stratenbohn vun Königshütte na Beuthen boet. Oort Woiwodschop Slesien

3018

https://nds.wikipedia.org/wiki/Queller

Queller

De Queller (Salicornia europaea) is de wichtigste Strandplant, de dat goot verdräggt, dat se tweemaal an'n Dag mit Soltwater överspöölt warrt. Se is 15 bit 30 cm groot, ehre Stängels sünd fleeschig, se süüt meist so ut as'n Kaktus. Se dringt an'n wietsten in dat ruhige Watt vör. Ehre Wuddeln hoolt den Schlick fast un darum warrt se ok woll as Pioneerplant bi de Landgewinnung betekent. Kiek ok bi Projekt:Plantennaams up Platt Planten Oort (Biologie)

3020

https://nds.wikipedia.org/wiki/Radom

Radom

Radom is ene zentralpoolsche Stadt an de Mleczna, de tweetgröttste in de Bezirk Masowien. De Tahl vun de Inwahners weer 2004 228.695 un de Fläck 111,7 km². Vun 1975 bet 1998 weer de Stadt de Hööftstadt vun de Bezirk Radom. Radom, ene ole Adelsstadt, hett welke Hoochscholen. Historie 1340 - Kasimir de Groot gründ't Nowy Radom. 1360 kreeg Radom dat Stadtrecht vun Meideborg 1360-1370 Bu vun de Johanneskark 1505 - De Sejm mek in Radom de Verfaat Nihil novi, ok „Statut Łaski“ 1844 - Radom warr Hööftstadt vun't Gouvernement Radom-Kielce 1911 - Radom harr 51.934 Inwahners. 1975 - Radom warr Hööftstadt vun en Bezirk. 1976 - Radomer Arbeider protesteern tegen de Partei un de Staatsroot. Denn warr Radom ok en bekannt Zentrum vun de Oppositschoon. 1991 - Karol Wojtila weer hier. Oort Woiwodschop Masowien

3021

https://nds.wikipedia.org/wiki/St%C3%A4der%20in%20Polen

Städer in Polen

De gröttsten Städer in Polen sünd Warschau, Łódź, Krakau un Breslau. De List vun de poolsche Städer över 100.000 Inwahners vun de 1. Januar 2005: Oort Polen List Stadt

3022

https://nds.wikipedia.org/wiki/Brombarg

Brombarg

Brombarg (poolsch Bydgoszcz) is ene poolsche Stadt an de Brahe mit mehr as 350.000 Inwahners. Se is de Hööftstadt vun de Bezirk Kujawien-Pommerellen. Fröher geev dat ok enen Bezirk Brombarg. Brombarg, ene Hoochschoolstadt, weer inst Hööftstadt vun en westpreußisch Regierungsbezirk. Beröhmte Lüüd ut Brombarg Marian Rejewski Zbigniew Boniek Jeremi Przybora Radek Sikorski Tomasz Gollob Zbigniew Raszewski Adrianna Biedrzyńska Jan Krzysztof Bielecki Hansjochem Autrum Walter Leistikow Jan Kulczyk Eberhard von Mackensen Mieczysław Wachowski Jan Rulewski Teodor Kocerka Maksymilian Piotrowski Adam Grzymała-Siedlecki Wacław Gieburowski Franciszek Dachtera Oort Polen

3023

https://nds.wikipedia.org/wiki/Watt

Watt

Watt is de siede Meerbodden an de Küst, de bi Ebb kilometerwiet dröög, bi uplopen Water aver von schetteriggraue Floot vüllig överdeckt is. De Sandwatten sünd so fast, dat man daröver gahn kann. Von Cuxhoben kann man sogaar mit Peerd un Wagen na dat Eiland Neewark röverföhrn. Schlickwatten bestaht to'n groden Deel ut Sinkstoffen un sünd darum weker. Wor de Schlick nich so dick is, kann man noch gahn, aver wor he dicker is, sackt man in bit an de Kneen un noch deper. De Waterströme in de Watten heet Prielen. Se behoolt ok bi Ebb noch Water. In de groden Priele köönt Fischkutters in föhren. Se weert mit Pricken markiert, dat de Schippers bi Hoochwater sehn köönt, wor de Fahrrinn verloppt. De Wattfischer stellt in de sieden Prielen Recken mit Netten up. Bi aflopen Water blifft de Fisch dar in hangen, un de Fischer treckt mit sienen Schlicksleden henut, um den Fang to bargen. Den Butt mutt he mit de Hannen ut den Schlick un de Netten rutgrabbeln. Faken lohnt sik de Fang nich, besunners denn nich, wenn de Möven al gauer to Stell weern as de Fischer. Weblenken Wat to’t Watt op de Sieden vun’n Nationaalpark „Nedersassens Wattensee“ (plattdüütsch) Landschapsoort

3024

https://nds.wikipedia.org/wiki/Denis%20Papin

Denis Papin

Denis Papin (* 22. August 1647 in Blois, Frankriek; † wahrschienlich 1712 in London) is möglicherwies de Erfinner vun de Dampmaschien. He studeert vun 1661 an de Universität in Angers un warr Doktor vun de Medizin. 1671 warr Papin Assistent vun Christiaan Huygens in Paris. Se arbeiden an't Projekt Pulverkraftmaschien. In Paris sieht Papin ok Gottfried Wilhelm Leibniz, mit de he sien Lewen lang korrespondiert. 1675 geiht Papin na London un warr Mitarbeider vun Robert Boyle un 1679 Assistent vun Robert Hooke. He erfind't de Dampdruck-Kaakpott. Dat is bekannt, dat sien Dampdruck-Kaakpott bi sien eerste Vörstellung expoldeert. De Universität Marburg halt Papin 1687 as Professor för Mathematik. 1690 schreeft he vun ene Dampmaschien, de he but hett. Dat weer de eerste theoretisch funktschoonerende Warmskraftmaschien. Papin makt 1692 en Unnerwaterfahrtüüch un fährt in't Fahrtüüch. 1696 kreeg he ene Anstellung bi de Kurfürst vun Hessen-Kassel. He mokt Wateranlagen in dat Schloss Wilhelmshöhe. Papin bleev eerst in Kassel un but circa 1706 in de Kurhessisch Iesenhütt Veckerhagen de eerst Dampzylinder. He mokt ene Dampdruckpump, de in de kurfürstlich Park Water pumpen süll. Om noh England to kamen, but he en Boot. Dat warr al in't Land Hannober kaputt mokt. Mann Historie Technik Boren 1647 Storven 1712

3025

https://nds.wikipedia.org/wiki/Rzesz%C3%B3w

Rzeszów

Rzeszów [] is en poolsche Stadt mit 172.813 (Stand: 30. Juni 2009) Inwahners op en Flach vun 115,8 km² in Galizien. Rzeszów is de Hööftstadt vun’t Karpatenvörland, wat en södöstelke Grenzbezirk mit de Ukraine is. Rzeszów hett siet 2001 de Uniwersytet Rzeszowski. Bi Rzeszów is en Flooghaven. Rzeszów is siet 1354 en Stadt, wat dor Kasimir de Groot weer. Rzeszów weer vun 1945 bet 1998 Hööftstadt vun de Bezirk Rzeszów. De Stadt liggt üm un bi 100 km vun de Slowakei. In Rzeszów gifft dat en kathoolsch Bischop. Stal Rzeszów is en Mannen-Fußball-Vereen, de 1975 de poolsche Pokal wunnen hett. In Rzeszów gifft dat en Borg. Partnerstäder vun Rzeszów sünd Builefeld, dat blots üm un bi 200 km wiedere Nyíregyháza in Ungarn un annere Städer. Beröhmte Minschen ut den Oort Jerzy Grotowski, Speelbaas Oort Stadt Woiwodschop Karpatenvörland

3029

https://nds.wikipedia.org/wiki/Buddel

Buddel

De Buddel (Boddel, Butallje) is en Ding, wo een wat rindoon kann, sünnerlich wat to’n Drinken. Boddelns sünd tomeist ut Glas, gifft obers ok welk ut Aluminium, Stahl oder ok Polyethylenterephtalat. Na dat wat binnen ist ünnerscheed wi de Beerbuddel de Köömbuddel de Buddel Rum de Wienbuddel de Bruusbuddel de Melkbuddel de Gasbuddel för de Chemie Wenn de Buddel sülvs wat to’n wedder dicht moken hett, denn seggt wi „Beugelbuddel“ dorto. Gifft dat to’n Bispeel bi dat Flens, dat Dithmarscher Pils un anner Beer. Un wenn en lütt Göör an’t blarren is un wat supen mag, denn kriggt dat de Buddel un denn is wedder good. De Buddel för de Lütten hett dorför en Suger an, dat dat Göör meent, dat is Moder ehr Bost. Etymologie: Dat Woort Boddel kümmt ut dat ole franzeusche botele un is över dat ingelsche botel (middelingelsch) un bottle in dat Plattdüütsche kamen. Dat franzöösche Woord künmmt wedder ut dat Latiensche butticula un buttis. Denn is dat Woord noch en tweetet mol kamen, un twors in de Franzosentied ünner Napoleon Bonaparte. Ut dat niegere franzöösche „bouteille“ is denn de „Butallje“ woorn. Huusholt

3030

https://nds.wikipedia.org/wiki/Emmerek

Emmerek

Emmerek, hoochdüütsch Emmerich, nederlannsch Emmerik, is ene düütsche Stadt mit ene Grenz to de Nedderlannen un to de Ruhrrebeetsstadt Hamminkeln mit 30.000 Inwahners. Emmerek is ene Stadt in de Bezirk Düsseldörp, de Bezirk in Noordrhien-Westfalen mit de meesten Lüüd. En Gymnasium in Emmerek is historisch vun ene School ut dat 9. Johrhunnert. Emmerek is för sien Bohnhoff, de ok ICE-Bohnhoff is, bekannt. En Deel vun Emmerek, Elten, weer no den Krieg nedderlannsch. Emmerek liggt an de Rhien. De Autobahn 3 vun de Nedderlannen no Overhus geiht dör dat Rebeet vun Emmerek. Emmerek is an de Grenz to Westfalen, bi Bokelt. In Emmerek gifft dat de langste Hangebrüch in Düütschland. Emmerek worr in't 19. Johrhunnert vun de Köln-Minner Iesenbohn verbunn. Emmerek is ok en Standoort vun de Bundswehr. Emmerek is ene Hansestadt in de Niege Hanse. Weblinks Oort Stadt Noordrhien-Westfalen Hanse

3031

https://nds.wikipedia.org/wiki/Lise%20Meitner

Lise Meitner

Lise Meitner (* 17. November 1878 in Wien; † 27. Oktober 1968 in Cambridge) weer ene öösterrieksch-düütsch-swedsche Atomphysikerin. Se maak dat theoretisch Verkloren för de erste Kernspaltung, de ehr Kolleg Otto Hahn 1938 maak. Meitner weer as de derde Dochter vun den jüüdschen Afkaat Dr. Philipp Meitner un sien Fru Hedwig Meitner-Skovran an’n 17. November 1878 boren. Dör en Fehler keem later in Dokumenten de Geboortsdag 7. November op. Meitner hett dat sülvs ok övernahmen un an dissen Dag fiert, villicht as Reverenz an Marie Curie, de ok an den Dag Geboortsdag harr. Se warr evangeelsch uptrocken. Ehr School end't se op de Börgerschool, wiels an de Gymnasien Marjellches nich sien süllten. Lise Meitner begunn 1901 dat Studium vun de Physik, Mathematik un Philosophie an de Universität Wien. Se promovert 1906 de tweet Fru an de Wiener Universität in’t Hauptfach Physik över Wärmeleitung in inhomogenen Stoffen. 1907 gung se noh Berlin, wo se vör all Vörlesungen bi Max Planck hören wüllt. Do harr se dat eerste Mol mit Otto Hahn to daun, mit de se de fölgende 30 Johr arbeiden ward. 1908 worr se Liddmaat vun de Luthersch-reformeerte Kark. 1917 entdeckten se un Otto Hahn dat chemische Isotop Protactinium 231. 1926 worr se Professorin an de Berliner Universität. 1933 worr Lise Meitner de Professur, wiels se vun jüdsch Afkumst weer, wegnommen, man se kunn de Arbeid an’t nich-staatlich Kaiser-Wilhelm-Institut wiedermaken. 1938, as Öösterriek Deel vun’t düütsche Riek weer, müss se noh Sweden gohn. De theoretisch Grunnlaag vun de Kernspaltung, de Otto Hahn 1938 al maakt harr, mek se kort later. Se kreeg, anners denn Otto Hahn keen Nobelpries. Weblenken Meitner, Lise Meitner, Lise Meitner, Lise Meitner, Lise Meitner, Lise Meitner, Lise Meitner, Lise

3032

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kielce

Kielce

Kielce is ene poolsche Stadt, de de Hööftstadt vun de Bezirk Heiligkreuz is. De Fläck is 109,4 km² un de Tahl vun de Inwahners is 202.609. Kielce is ene ole Bischopsstadt. Dat Bischopslott steiht noch vandage. Hoochschoolen staatliche Hoochschoolen: Akademia Świętokrzyska im. Jana Kochanowskiego Politechnika Świętokrzyska Private Hoochschoolen: Świętokrzyska Szkoła Wyższa Wszechnica Świętokrzyska Wyższa Szkoła Administracji Publicznej Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji im. prof. Edwarda Lipińskiego Wyższa Szkoła Handlowa im. Bolesława Markowskiego Wydział zamiejscowy w Gorzycach Wyższa Szkoła Umiejętności Wyższa Szkoła Technik Komputerowych i Telekomunikacji Wyższa Szkoła Zarządzania Gospodarką Regionalną i Turystyką Wyższa Szkoła Telekomunikacji i Informatyki Wyższe Seminarium Duchowne w Kielcach Zeitungen Echo Dnia Gazeta Wyborcza Kielce Ikar - Informator Kulturalno-Artystyczny Kielecczyzny Słowo Ludu - lokalny dziennik Oort Polen

3033

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gorz%C3%B3w%20Wielkopolski

Gorzów Wielkopolski

Gorzów Wielkopolski [], inst Landsberg an der Warthe, is ene poolsche Stadt mit 125.000 Inwahners. Se liggt in de Bezirk Lebus, wo se de gröttste Stadt un Hööftstadt is. Vun 1975 bet 1998 geev dat en Bezirk Gorzów Wielkopolski. In de düütsche Tiet bet 1945 weer de Stadt in de Nümark, wat en Deel vun de Provinz Brannenborg weer. Hier gifft dat en inst luthersche gotische Kathedraal vun dat römisch-kathoolsche Bisdom Grünberg-Landsberg. De Grünberger un de Stettiner Universität sünd deelwies hier. Gorzów Wielkopolski is de gröttste Stadt in de Euregion Pro Europa Viadrina. Eberswalde, Hiarwede un Frankfurt an de Oder sünd de düütsche Partnerstäder vun Gorzów Wielkopolski. Christa Wolf weer hier 1929 boren. De Naam Landsberg kehm vun't Altlandsberg vun uns Tiet in't düütsche Bundsland Brannenborg. 1979 kreeg Gorzów Wielkopolski 100.000 Inwahners, wat veel mehr denn in de düütsche Tiet is. Weblenks Polen Oort

3034

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gdingen

Gdingen

Gdingen (poolsch Gdynia, kaschubsch Gdiniô) is ene poolsche Stadt in de Bezirk Pommerellen. Hier leevt 253.508 Lüüd, wat bannig veel mehr is denn in de düütsche Tied. De Fläck is 136 km². Gdingen hett en Deel vun de Universität Danzig. Historie Dat Darp warr 1253 dat eerste Mol nannt. In de Tied vun de Natschoonalsozialismus hett de Stadt 1939 bet 1945 Gotenhafen heten. Beröhmte Lüüd Antoni Abraham Danuta Baduszkowa Karol Olgierd Borchardt Maciej Brzeski Franciszka Cegielska Stanisław Dąbek Kazimierz Demel Iwo Gall Hilary Jastak Kazimierz Jurkiewicz Augustyn Krauze Eugeniusz Kwiatkowski Konstanty Maciejewicz Witold Mężnicki Marian Mokwa Gustaw Orlicz-Dreszer Bolesław Polkowski Włodzimierz Prohaska Jan Radtke Teresa Remiszewska Bolesław Romanowski Julian Rummel Juliusz Sieradzki Franciszek Sokół Mamert Stankiewicz Antoni Suchanek Jan Śmidowicz Leonid Teliga Józef Unrug Tadeusz Wenda Mariusz Zaruski Teofil Zegarski Stefan Żeromski Oort Woiwodschop Pommern Oort mit Seehaven

3035

https://nds.wikipedia.org/wiki/Fischeree

Fischeree

Fischeree hett dat an de Nordseeküst al ümmer geven, aver eerst sietdem dat de Iesenbahn gifft, is dat mööglich, Seefisch in korte Tiet ok in't Binnenland to verfrachten. 1879 woorn de eersten Fischereegesetzen vekünnt, in de wat över de Maschenwied von de Netten, de Maten von de fungen Fisch un de Schoontieden in stund. De Küstenfischeree warrt langs de gesamte Küst in dat Wattenmeer von de Sielöörder ut bedreven. Fischt warrt tomehrst Butt, Scholl un Granaat. De Kutters, mit de de Fischers henutföhrt, sünd bit to 10 m lang, un to de Kru höört twee oder dree Mann. De Hochseefischeree warrt as Herings- oder Frischfischfang up hoge See bedreven. Fanggrünn för Hering sünd de Doggerbank, de Fladengrund bi de Shetlandinseln un de ingelsche Küst. De Hööftfangtiet is von Mai bit Dezember. Ene Fangreis kann veer bit sess Weken duren. De Drievnetten weert ut vele 30 m lange enkelte Netten tosamenknütt' un sünd denn 3 bi 4 km lang. Se weert baben von lüttje Bojen un Korkstücken un unnen von Bleestücken lootrecht in't Water hooln. Fischt warrt nachts. Bi Daag weert de Heringen kählt un mit Solt in Kantjes verpackt. Heimathavens von de Frischfischdampers sünd Bremerhoben, Cuxhoben un Hamborg. Mit Grundsleppnetten weert tomehrst Kabeljau, Schellfisch un Seelass fungen. De Fanggrünn liggt bi Iesland, de Barentssee un de Lofoten. De Hoochseekutter fangt vör allen Schollen un Seetungen in de Nordsee. Fischeree

3036

https://nds.wikipedia.org/wiki/Allenstein

Allenstein

Allenstein (poolsch Olsztyn) is ene poolsche Stadt an de Alle mit mier denn 174.000 Inwahners in de Woiwodschop Ermland-Masuren. In Allenstein gifft dat siet 1999 de Universität Ermland-Masuren. Nikolaus Kopernikus weer ok för Allenstein tostännig. Allenstein is de gröttste Stadt in Ermland, ene Region, de inst in de preußisch Provinz Ostpreußen weer. Allenstein is an't södelk End vun't Ermland. Veele Lü ut Allenstein, ok junge Lü, de in Allenstein boren sünd, leevt in Gelsenkiärken. In Gelsenkiärken, ene Partnerstadt vun Allenstein, is de Stadtkreisgemeinschaft Allenstein, dat Allensten-Museum un de Allensteiner Heimatbrief. In Allenstein weeren al vör den Tweten Weltorlog de meeste Lü ikatholsch. Allenstein is de Stadt ut de de evangeelsche Verbandsvörsitter Gerhard Naujokat un de SPD-Politiker Hans-Jürgen Wischnewski sünd. Allenstein is ene Stadt, de för veele jonge Inwahners nich good to lidden is. In Allenstein gifft dat de Masurische Störchepost. In Allenstein warr ok vör de Tweet Weltorlog keen Plattdüütsch snackt, man Hoochdüütsch, Masurisch un Poolsch. Weblenken Oort Woiwodschop Ermland-Masuren

3037

https://nds.wikipedia.org/wiki/W%C5%82oc%C5%82awek

Włocławek

Włocławek ([]), ok Leslau, is ene poolsche Stadt mit 122.900 Inwahners. Se is ene ole Bischopsstadt in'n Bezirk Kujawien-Pommerellen. De Stadt kreeg in't Medeloller de Stadtrechten vun Meideborg. De Fläck is 84,8 km². Marcel Reich-Ranicki warr hier boren. Marek Wojtkowski is de Börgermeester. De Stadt liggt an de Wießel. Anwil Włocławek, en Basketballteam, speelt in de eerste Liga un warr 2003 Meester. Włocławek is ene keisfriee Stadt. Grote Firmen sünd Anwil SA un Fabryka Lin i Drutu Drumet SA. Hoochschoolen Wyższe Seminarium Duchowne we Włocławku (Theologisch Seminar Leslau) Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku (Hoochschool för Geisteswetenschapen un Wertschapswetenschapen Leslau) Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa we Włocławku Wyższa Szkoła Informatyki w Łodz Börgermeester bet 2006: Władysław Skrzypek 2006 - 2014: Andrzej Pałucki siet 2014: Marek Wojtkowski Weblinks Websteed vun de Stadt (poolsch) Oort Stadt Polen

3038

https://nds.wikipedia.org/wiki/Zielona%20G%C3%B3ra

Zielona Góra

Zielona Góra [], inst Grünberg, is ene poolsche Stadt in den Bezirk Lebus - över 80 km nordöstelk vun Cottbus un circa 110 km södwestelk vun Posen an de Oder. In Zielona Góra is de Seet vun de Marschall vun de Bezirk Lebus, so is dat de Hööftstadt vun de Bezirk. Landsberg is ok ene Hööftstadt vun de Bezirk un de gröttste Stadt in de Bezirk. De Stadt hett 118.433 Inwahners. De Fläck is 58,3 km². Dat gifft en römsch-katholsch Bisdom Grünberg-Landsberg. Bi Zielona Góra, ene in de düütsche Tied slessche Stadt is en vun de wichtigste Wienburebeete in Polen. Zielona Góra weer ene vun de öllste Bruunkaulbargbusteden in't dormaalsche Slesien. De Grünberger Universität heet op Poolsch Uniwersytet Zielonogórski. Vun de Tahl vun de Inwahners is de Stadt Zielona Góra op de 33. Rang in Polen. De Lokalzeitung is de Gazeta Lubuska. Blots een anner Dagblaad hett ene lokale Utgaav, de Warschauer Gazeta Wyborcza. De düütsche Partnersteden vun disse Stadt sünd Veern un Cottbus. Bet 1998 geev dat en Bezirk Zielona Góra, to de Delen vun de ehemaalsche Nümark un't ehemaalsche Nedderslesien höörten. Weblenken Steed vun de Stadt (poolsch) Oort Woiwodschop Lebus

3039

https://nds.wikipedia.org/wiki/Tarn%C3%B3w

Tarnów

Tarnów is ene poolsche Stadt in de Provinz Lüttpolen mit mehr as 120.000 Inwahners, de vun 1975 bet 1998 de Hööftstadt vun de Bezirk Tarnów weer. De Fläck is 72,4 km². Tarnów is ene kringfriee Stadt. In't Medeloller kehmen veele Düütsche ut Krakau un Nowy Sącz. In't 16. Johrhunnert kehmen ok enige Schotten, wat villicht ok in Willamowice so weer. De Stadt is Bischopsstadt. 1939 weern de Halv vun de Lü hier Juden. In de Tweet Weltorlog worrn hier 20.000 Juden död't. De wichtige Firmen sünd Huta Szkła Gospodarczego Tarnów S.A. (Glashütt) STALBUD (Stahlbu) Zakłady Azotowe w Tarnowie-Mościcach S.A. (Chemieindustrie) Zakłady Mechaniczne TARNÓW S.A. In Tarnów is de Lüttpoolsche Wertschapshoogschoole. Unia Tarnów is de poolsche Speedway-Meester. Unia/Wisła Paged Tarnów is in de eerste poolsche Basketballliga vun de Mannen. Oort Polen

3040

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kalisz

Kalisz

Kalisz, ok Kalisch, is ene grootpolsche Stadt mit circa 110 000 Inwahners. De Fläck is 71,4 km². Kalisz, de woll öllste poolsche Stadt is nich wiet vun Slesien. Vun 1193 weer dat Seet vun Piasten-Hartöge. Siet 1998 is de Stadt Seet vun en katholsch Bischop. Hamm un Erfurt sün de düütsche Partnersteden vun Kalisz. Kalisz is de grote poolsche Stadt mit de gröttste PKW-Dichte. Enige wichtige Firmen sün in Kalisz aktiv, ten Bispeel Winiary, Nestle, Big Star, Hellena, Kaliszanka, Haft, Calisia, Runotex, Pratt & Whitney, Wistil un Augusto. Polen Oort

3041

https://nds.wikipedia.org/wiki/Posen

Posen

Posen (poolsch Poznań []) is de gröttste Stadt un Hööftstadt vun den Bezirk Grootpolen. Dor leven 532.048 Inwahners (Stand: 31.12.2020) up en Flach vun 261,85 km². Posen is ene vun de öllsten poolschen Städer, un traditschonell ene vun de belangriekste Messestäder in Middeleuropa. Posen kreeg in de ottonisch Tiet en Bisdom unner't Arzbisdom Meideborg. Na de 95 Thesen vun Martin Luther worrn de mehrsten Lüüd luthersch. Posen weer inst de Hööftstadt vun de preußisch Provinz Posen. Vundaag hett de rieke Messestadt Posen ene düütsche Partnerstadt, Hannober. Beröhmte Posener Paul von Hindenburg, düütsch Militär (Generalfeldmarschall) un Politiker (Rieksspräsident, Deutschnationale Volkspartei) Walther Kühn, düütsch Politiker (FDP, MdB, stv. Bundesvorsitzender Deutscher Beamtenbund) Krzysztof Komeda, Komponist Kurt Demmler, Ledermacher Eduard Berger, ehemaalsche evangeelsche Bischop vun Griepswohld Thomas Woitkewitsch, Leedtexter Wojciech Fibak, Tennisspeler Weblenken Poznan (en) Oort Polen Stadt Preußen

3042

https://nds.wikipedia.org/wiki/Legnica

Legnica

Legnica, [], inst Liegnitz, is ene poolsche Stadt in de Provinz Nedderslesien. Legnica is siet 1874 en kringfriee Stadt un weer ok terdüütsche Tied in ene Provinz Nedderslesien. Se hett vandage circa 100.000 Inwahners. De Fläck is 56,3 km². Paul Löbe, de de meeste Tied in de Weimarer Republiek Rieksdagspräsident weer, weer vun hier. De Stadt weer vun 1163 bet 1675 de Stadt vun de düütsche un poolsche Piasten-Hartögen vun Nedderslesien. In't Medeloller weer hier ene Slacht vun Düütsche, Polen un Templer tegen de Mongolen. Vun 1975 bet 1998 weer de Stadt Seet vun de Bezirk Legnica. In Legnica gifft dat Hoogschoolen. Weblenken Websteed vun de Stadt Liegnitz (poolsch) Polen Oort

3043

https://nds.wikipedia.org/wiki/Waldenburg

Waldenburg

Waldenburg (, poolsch Wałbrzych) is ene poolsche Stadt mit 129.000 Inwahners (2004). Se is dat Zentrum vun’t nedderslesisch Steenkohlrevier. De Rate vun de Arbeitslosigkeit is twischen 20 un 25 %. Inst in de düütsche Provinz Nedderslesien, liggt de Stadt vandage in de poolsche Woiwodschop Nedderslesien. Bekannte Lüde ut Waldenburg Klaus Töpfer, vörmoligen Bundsminister vun de CDU Christian Brückner, düütschen Schauspeler Weblenken Oort Stadt Polen

3044

https://nds.wikipedia.org/wiki/Oppeln

Oppeln

Oppeln (poolsch Opole ) is ene poolsche Stadt an de Oder mit över 120.000 Inwahners. Se is de Hööftstadt vun de Bezirk Oppeln. Miroslav Klose, en DFB-Natschonaalspeeler is ut Oppeln. Oppeln weer de Seet vun't Hartogdoom Oppeln. Oppeln weer lang de Seet vun de düütsche Bezirk Böverslesien. Oppeln, ene Universitätsstadt, hett en Dom. In't Rebeet vun Oppeln leevt ok vandage veele Düütsche. Ene anner Stadt in de Bezirk is Groß Strehlitz. In Oppeln gifft dat ene Piastenborg. Oort Woiwodschop Oppeln

3045

https://nds.wikipedia.org/wiki/Blankenstein%20%28Hattingen%29

Blankenstein (Hattingen)

Blankenstein is en Stadtdeel vun Hattingen in’t Ruhrrebeet in Noordrhien-Westfalen. Blankenstein liggt an de Ruhr un hett wenig Inwahners, män weer inst in de Hanse. Blankenstein hett de Borgruin Blankenstein ut’t 13. Johrhunnert. Blankenstein hett vele historisch intressante Schieferfachwarkhüüs. Blankenstein weer ene vun de wichtigste Borgen vun de Grafen vun de Mark. 1321 geev Graf Engelbert vun de Mark Minschen ut Baukem de Urkund över de Stadrechten vun Baukem. Al vör den Dörtigjohrigen Krieg besetten 1614 spaansche Soldaten de Borg. Vundaag will de Stadt Baukem, de de Borg hett, de Borg verkopen. Literatur H. Wefelscheid und A. Weiß; Alt-Blankenstein. Ein Heimat- und Festbuch zur 700 Jahrfeier; 1927 F. Wengeler; 750 Jahre Blankenstein. Ein Heimat - und Festbuch; 1977 Oort Noordrhien-Westfalen

3047

https://nds.wikipedia.org/wiki/Siel

Siel

Siel (de oder dat) is ene lüttje Diekslüüs. As de eersten Dieken boot woorn, mutt ok de Sielbo insett hebben, anners weer’t nich mööglich wesen, dat Baberwater ut de Masch in’t Meer aftoleiten. De eersten Siele weern eenfache Höhlen, de mit en Schott dichtmaakt weern kunnen. Bold kemen aver ok de Ständersielen up. Dat weern twee dichte Palisadenregen mit dicke holten Doren dartwüschen, de van Minschenhand slaten un wedder apen maakt woorn. Wiel de Dieken ok as Verkehrswege deenden, weer dat nödig, de Siele aftodecken mit ene Balkenlaag un Eer. Na ene Saag schall al vör dusend Jahr en Ollnborger Graaf den Schlickersiel mit kopperne Doren anleggt hebben. Vermodens leeg disse Siel twüschen de Dörper Bant un Dauens, de in ene Stormfloot unnergahn sünd. De Buten-un Binnendore von de Siele laat sik von den Waterdruck tosluten un apenmaken. De Butendore weert von dat uplopen Water slaten un bi Ebb von dat aflopen Water tomaakt. Dat Binnendoor is darför dar, dat bi Watermangel dat Water an’t Aflopen hinnert weern kann, un dat Veeh genoog to supen behollt. Buwark

3049

https://nds.wikipedia.org/wiki/Geest

Geest

Geest kummt von „güüst“ un heet soveel as dröög un unfruchtbaar. De Geest is neven de Masch un dat Moor de drüdde charakteristische Landschupsoort in dat nordwestdüütsche Küstenrebett. Se liggt höger as de Masch, is sandig un dröög. In vergahnen Tieden weer se tämlich unfruchtbaar. Dat hett sik aver ännert, sietdem dat den Kunstdünger gifft. De Geest is in dat Iestietöller un in de Tiet darna tostannen kamen. Domaals kemen in Afstänn von Dusenden von Jahren mehrmaals grode Iesmassen von Skandinavien her na Noorddüütschland. Darbi schrammen un slepen se den Unnergrund, nehmen den afhövelten Gruus in sik up un reven den fien. Ümmer wenn de Iesmassen denn afsmulten, bleef dat, wat se vör sik her schaven harrn (de Endmoränen), as Hügelland liggen. Den fienen Kraam nehm dat Smöltwater mit. So entstund denn de Geestbodden, aver ok de Kies-, Toon- un Sandlagers un de Lössrebetten. In Nordwestdüütschland is de Geest na de Iestiet in ene lange Tiet verwiddert un utwuschen woorn. De Kalk is darum ut de baberste Boddenschicht verswunnen. Ene düütliche Verarmung keem aver eerst tostannen, as de Bewahners anfungen, to veel Büsch un Hölter to roden, dat Plaggensnieden to överdreven un grode Schaapsheerden dat Jungholt afweiden to laten. Vandagen kann man mit de Hülp von Kunstdünger gode Aarnten inbringen. Kartüffeln un Rogg sünd de Hööftprodukten, aver ok mit de Veehtucht kummt man goot torecht. Up de Rebetten, de ümmer noch to ungeef sünd, wasst Nadelholt. Landschapsoort

3050

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kattowitz

Kattowitz

Kattowitz (poolsch: Katowice []) is de Hööftstadt vun den Bezirk Slesien in Polen un hett 298.111 Inwahners (Stand: 31. Dezember 2016) Inwahners. Se liggt över 70 km nördwestelk vun Krakau in't böverslesisch Steenkaulrevier. Kattowitz is ene vun de wichtigsten Bargbu- un Industriestäder. 1865 kreeg Kattowitz de Stadtrechten. De Stadt weer denn in'n Kreis Beuthen in de Regierungsbezirk Oppeln. 1873 warr Kattowitz Kreisstadt un vun 1899 en egen Stadtkreis. Ok wenn över 80 % för Düütschland weern, gung de Stadt an Polen. De Stadt, nu Katowice, worr dat Zentrum vun de niege poolsche Województwo Śląskie (= Bezirk Slesien). In de Johr vun 1953 bet 1956 harr de Stadt de Naam Stalinogród (översett: Stalinstadt). Beröhmte Lü ut de Stadt Willy Fritsch (*1901), düütsch Schauspeeler Georg Thomalla (*1915), düütsch Schauspeeler Hanna Schygulla (*1943), düütsche Schauspeelerin Henryk M. Broder (*1946), Journalist Dariusz Wosz (*1969), Footballnatschonalspeeler Maria Goeppert-Mayer, Physikerin & Nobelpries-Drägerin 1963 Jerzy Montag, Vörsitter vun de baierschen Grönen Weblenken Polen Oort Stadt

3053

https://nds.wikipedia.org/wiki/Cz%C4%99stochowa

Częstochowa

Częstochowa (Tschenstochau) is ene Stadt mit 250.862 Inwahners (Stand 31.12.2002) un ene Fläck vun 159,6 km² in de Bezirk Slesien in Polen. Czestochowa is ene Hoochschoolstadt. Se hett de poolsche Ökelnaam „mala Norymberga“, op plattdüütsch lütten Nürnbarg. Częstochowa is wiels dat hier de swarte Madonna gifft ene vun de wichtigste europääsche Wallfahrtsoorten. Częstochowa weer in't 19. Johrhunnert in de Deel vun Polen, wat to Russland höört. Beröhmte Schriewer ut Częstochowa Elzbieta Cichla-Czarniawska Ludmila Marjanska Halina Poswiatowska Wladyslaw Terlecki Andrzej Kalinin externe Links Steed vun de Stadt Bibliothekssteed vun de Stadt (poolsch) (poolsch) Oort Polen

3054

https://nds.wikipedia.org/wiki/Tiden

Tiden

De Tied, dat is dat stüttige Stiegen (Floot) un Fallen (Ebb) von dat Water in de Meere un de Unnerlööp von de Strööm, dat tostannen kummt dör de Gravitatschoonsknööv von den Maand un in minner Maten ok vun de Sünn. De Gravitatschoonsknööv treckt dorbi dat Water to twee Flootbargen op tomööt stohen Sieden vun ussen Planeten hoog. Tweemaal in de Tiet von enen Maanddag (24 Stunnen un 50 Minuten) is an de Küsten Ebb un tweemaal is Hoogwater. Dat heet: wenn vandag Klock twölf Hoochwater is, denn is morgen um teihn Minuten vör een wedder Hooogwater. De Badegäst mööt sik darna richten, wenn se swemmen oder een Wattwannern unnernehmen wüllt. Staht de Maand un de Sünn togliek up ene Siet von de Eer (bi Neemaand), so summt sik ehre Kräft up, un de Floot warrt noch starker. De Küstenbewahners nöömt disse Floot Spreng oder Springfloot. Jüst so is dat, wenn Sünn un Maand sik tegenöver staht (bi Vullmaand). De Höögdverschill twüschen den Waterstand bi Hoochwater un den bi Siedwater warrt as Tidenhub betekt un an enen Pegel meten. En Pegel is en Staff, de lootrecht in't Water steiht un ene Zentimeterindeelung hett. De Tidenhub is in dat apene Meer man bloot 2,50 m, man in Buchten, to’n Bispill in’n Jadebusen, stiggt he up 3,62 m, in den engelschen Bristol-Kanaal sülvs up 12 m an. Den hogsten Tidenhub op de Eer hett de Bay of Fundy in Noordamerika mit bet to 21 m bi Springfloot un 14 m bi normalen Hoochwater. Weblenken Tidenvörutbereknung för de Nordseeküst (plattdüütsch) Water Physik

3055

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hund

Hund

De Hunnen, Ruien oder ok Tewen (latiensch Canis lupus familiaris) sünd ’n Familie vun Deerten. Huushunnen leevt al lang bi de Minschen. Se warrt tomehrst för de Jagd un för dat Wachen bruukt. In de mehrsten Kulturen warrt se as good ankeken, un de Minschen hebbt jüm leef, vunwegen jüm ehr Trooschülligkeit un jüm ehr Verlaat. In man ’n paar Kulturen, so as de, woneem de Minschen na’n Islaam övertreden sünd, dor warrt de Hund as unrein ankeken, un dat ’n Minsch em dor anrögen deit, dat is man heel dünn seit. In ’n paar Kulturen, so as de vun Korea un vun de Provinz Hunan in China, warrt Hunnen ok as Eten ankeken un bruukt. Tribus Vulpini Gattung Vulpe Vulpes vulpes Vulpes bengalensis Vulpes cana Vulpes chama Vulpes corsac Vulpes ferrilata Vulpes pallida Vulpes rueppelli Vulpes velox) Vulpes zerda Gattung Alopex Alopex lagopus Gattung Urocyon Urocyon argenteus Urocyon littoralis Gattung Otocyon Otocyon megalotis Tribus Canini Gattung Dusicyon Dusicyon australis Gattung Pseudalopex Pseudalopex culpaeus Pseudalopex griseus Pseudalopex gymnocercus Pseudalopex sechurae Pseudalopex vetulus Gattung Atelocynus Atelocyon microtis Gattung Cerdocyon Cerdocyon thous Gattung Speothos Speothos venaticus Gattung Chrysocyon Chrysocyon brachyurus Gattung Nyctereutes Nyctereutes procyonoides Gattung Cuon Cuon alpinus Gattung Lycaon Lycaon pictus Gattung Canis Wulf (Canis lupus), ok Huushund un Dingo Canis rufus Canis latrans Canis aureus Canis mesomelas Canis adustus Canis simensis Weblenken Söögdeerten

3056

https://nds.wikipedia.org/wiki/Astuursche%20Spraak

Astuursche Spraak

Astuursch (astuursch asturianu oder bable, kastilisch asturiano) is en Spraak (anner seggt: en Dialekt), de in de gröttsten Deel vun de Region Asturien un in Delen vun de Provinz León in Spanien un in’t Rebeet vun Miranda do Douro in Portugal, wo dat en Amtsspraak is un Mirandes heet, snackt ward. Circa 450.000 Minschen (44,4 % vun de Inwahners vun Asturien) snackt Astuursch. Welke Schoolen bruukt Astuursch as Medium. Dat gifft kene Fernsehprogrammen in Astuursch, män Radioprogrammen un en Weekenblatt gifft dat. Annere Zeitungen schrievt blots wenig op Astuursch. En paar Magazinen worrn op Astuursch herutgeven. Dat is nich klor, ob dat ene Spraak oder en Dialekt vun de Spaansche Spraak is. De Spraakcode noh ISO 639-2 is ast. Dat Vadderunser op Kastilisch (Spaansch) un Astuursch Astuursch: Padre nuesu que tas en cielu, santificáu seya'l to nome. Amiye'l to reinu, fáigase la to voluntá lo mesmo na tierra qu'en cielu. El nuesu pan de tolos díes dánoslo güei y perdónamos les nueses ofenses lo mesmo que nós facemos colos que mos faltaren. Y nun mos dexes cayer na tentación, y llíbramos del mal. Amén. Kastilisch: Padre nuestro que estás en los cielos, santificado sea tu nombre. Venga tu Reino. Hágase tu voluntad, así en la tierra como en el cielo. El pan nuestro de cada día, dánosle hoy y perdónanos nuestras deudas, así como nosotros perdonamos a nuestros deudores. Y no nos dejes caer en la tentación, mas líbranos del mal. Amén. Weblenken Romaansch Spanien Portugal

3057

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bielsko-Bia%C5%82a

Bielsko-Biała

Bielsko-Biała [] (Bielitz-Biala) is ene Stadt mit circa 175.000 Inwahners in de Bezirk Slesien in Polen. Bielsko-Biała liggt in de Beskiden in Böverslesien, circa 60 km södelk vun Kattowitz. Dat gifft de Stadt siet 1941, wat ene Fusion vun Bielitz un Biala weer. 1945 worr dat wedder deelt. Vun 1951 geev dat wedder ene enzig Stadt. Bielitz weer en düütsche Spraakinsel in’t Hartogdoom Oppeln, denn in Polen un Österriek. Carl Samuel Schneider weer in de österrieksche Tied de enzig evangeelsche Parlamentarier in de Rieksdag vun Österriek. Bielitz weer de enzig evangeelsch Stadt in Österriek. Bielitz weer denn in Galizien. Biala weer in’t Hartogdoom Auschwitz, denn in Polen un denn ok in Österriek. De poolsche Meester vun Fruen-Volleyball BKS Stal Bielsko-Biała is hier. De düütschen Partnerstäder sünd Lelendaal un Wulfsborg. Weblenken Polen Oort

3058

https://nds.wikipedia.org/wiki/Zabrze

Zabrze

Zabrze, vörmolig up düütsch Hindenburg, is ene Hoogschool- un Industriestadt in de Mitt vun't Overslees'sch Industrierebeet in de Bezirk Slesien in Polen. De Stadt hett över 160.000 Inwahners. De eerste Ansiedlung weer hier noh den Mongolenkrieg. Historie 1793 - Buernopstand 1796 - Dat eerste offiziell Kaulbargwark in Zabrze 1843 - Bargwark Concordia 1862 - Kaublbargwark Hedwigswunsch 1905 - Vereenigung vun de Gemeenten Stare Zabrze, Małe Zabrze, Dorota in ene Gemeente Zabrze 1915 - De Gemeente kreeg de Nam Hindenburg. Noh de Eerst Weltorlog weer de Stadt in de düütsche Deel vun Böverslesien 19 März - Övergang an poolsche Verwalten Oort Woiwodschop Slesien

3059

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hunn

Hunn

Hunn is de Familiennaam von Ägidius Hunn de Öllere (1550–1603), düütschen lutherschen Theoloog, Ägidius Hunn de Jüngere (1594–1642), düütschen lutherschen Theoloog, Felix Hunn (1877–1944), düütschen Footballspeler, John Hunn (1849–1926), US-amerikaanschen Politiker. Kiek ok bi: Hund, Hunnen, Hun.

3060

https://nds.wikipedia.org/wiki/Sosnowiec

Sosnowiec

, inst Sonsnowitz, is ene poolsche Universitätsstadt mit circa 230.000 Inwahners in de Bezirk Slesien. Sosnowiec liggt in’t Böverslesische Industrierebeet un hett en Arbeitslosigkeit vun üm un bi 30 %. 1228 wurr Sosnowiec dat eerste Mal oorkundlich erwähnt. Weblenken Oort Stadt Polen

3061

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gleiwitz

Gleiwitz

Gleiwitz (poolsch Gliwice) is ene wichtige grote Industriestadt circa 270 Kilometer weg vun Warschau in de Bezirk Slesien. Se liggt in de Mitt vun’t böverslesisch Industrierebeet. De eerste elektrisch Stratenbahnen in Europa weern hier an’t End vun’t 19. Johrhunnert in de Stadt. Bi de Afstimmung enig Johr later weer de Mehrheit för Düütschland. Gleiwitz bleev in Düütschland. De Sender Gleiwitz worr 1939 de Steed vun en fingeert Angreep dör’t Düütsche Riek, de Utreed för den Angreep gegen de Polen weer. Der Sender Gleiwitz hett mit 118 Metern de villicht hööchste Holtbu in de Welt. De düütsche Schriever Horst Bienek is ut Gleiwitz. General Motors hett hier en Wark. Beröhmte Lüüd ut Gleiwitz Oskar Troplowitz, Aptheker un Besitter vun de Kosmetikfabrik Beiersdorf in Altona Christoph Zöpel, düütsche Politiker (SPD), MdB, MdL (Nordrhien-Westfalen) Hansi Kraus, düütsche Schauspeeler (Die Lümmel von der ersten Bank) Lukas Podolski, düütsche DFB-Natschonaalspeler Literatur B. Nietsche, Geschichte der Stadt Gleiwitz, 1886 Seidel, Die königliche Eisengießerei zu Gleiwitz, Berlin 1896 Hugo Weczerka, Handbuch der historischen Stätten. Schlesien, Stuttgart 1977 Horst Bienek: Gleiwitz - Eine oberschlesische Chronik in vier Teilen, eine Familiensage der Familie Piontek, dtv, 2000, ISBN 3-423-12773-2 Wolfgang Bittner, Gleiwitz heißt heute Gliwice, Oberhausen 2003, ISBN 3-89896-161-3 Weblenken Polen Oort

3062

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bytom

Bytom

Bytom [], inst Beuthen O. S. is ene Universitätsstadt mit circa 190.000 Inwahners in de Bezirk Slesien in Polen. Bytom, ene wichtige Bargbustadt, liggt in't Böverslesisch Industrierebeet. Beuthen kreeg 1254 düütsche Stadtrechten. Al in't Medeloller geev dat in Beuthen Bargbu. Beuthen kreeg 1894 ene Stratenbohn. Beuthen weer bet 1945 düütsch. Bytom weer vun 1945 in'n Bezirk Kattowitz, vandage de Bezirk Slesien. Ok vandage leevt ene düütsche Minnderheed mit ene grötter Tahl Lü in Bytom. De düütsche Partnerstadt vun Bytom is Riäkelhusen in't Ruhrrebeet. Städer över 100.000 Inwahners bi Bytom sün vandage Ruda, Königshütte un Zabrze. En Deel vun de Warschauer poolsch-japansche Hoogschool för Informatik is hier. Beröhmte Lüüd ut Bytom Maximilian Kaller (1880-1947) - kathoolsch Bischop Leo Scheffczyk (* 1920) - Kardinaal un kathoolsch Theoloog Leszek Engelking (* 1955) - poolschen Schriever Slawomir Paul Freier (* 1979) - Football-Natschonalspeler Weblenken Oddział Celny w Bytomiu Oort Stadt Polen

3063

https://nds.wikipedia.org/wiki/Rybnik

Rybnik

Rybnik (Utspraak: 'ribnik) is en Stadt in’n Bezirk Slesien in Polen. De Universitätsstadt Rybnik liggt an den Süüdrand vun’t Böverslessch Industrierebeet. De Naam heet Fischdiek op Ooltpoolsch. Vele Düütsche ut Rybnik levt vundaag in de Partnerstadt Dössen in’t Ruhrrebeet. Weblenken Websteed vun de Stadt (poolsch, ingelsch) Wieża Ciśnień Oort Woiwodschop Slesien

3064

https://nds.wikipedia.org/wiki/Tychy

Tychy

Tychy (Utspraak: []), inst Tychau, is ene Stadt bi Kattowitz mit circa 134.000 Inwahners in de Süden vun de Bezirk Slesien in Polen. Tychy is in de böverslessche Sünnerwertschapszoon Kattowitz-Tychy. In de Tweet Weltorlog weer hier en Butenlager vun't KZ Auschwitz. In Tychy ward dat bekannte Bier Tyskie mokt. Siet 1949 gifft dat hier Steenkohlenbargbo. Fiat is ok in Tychy en wichtig Arbeidgever. Tychy hett ene Grenz mit Kattowitz. Krzysztof Oliwa is ut Tychy. Dat gifft ene Hoochschool in Tychy. Weblenken Offizielle Steed vun de Stadt Tychy (ingelsch un poolsch) Interaktiv Steed över de Stadt Tychy (poolsch) Narichtensteed över de Stadt Tychy (poolsch) Kunst un Kultur in Tychy (poolsch) Oort Polen

3065

https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C4%85browa%20G%C3%B3rnicza

Dąbrowa Górnicza

Dąbrowa Górnicza (Utspraak: ), inst Dombrowa, is ene Stadt mit circa 130.000 Inwahners in de Bezirk Slesien in Polen. Dombrowa liggt bi Sosnowiec. In de 1970er Johren weer hier de gröttste Stahlhütt in Polen buut. In’t 19. Johrhunnert weer de Stadt unner de Herrschap vun Russland. Attrakschonen „Freja“ - Huus vun de ehemaalsche Mölenbuwer „Hubertus“ - Herbarg un Restaurant Kościół pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny i św. Antoniego (Kark Mariä Geburt) Kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Anielskiej (Engels-Gottsmoderkark) Kaplica pod wezwaniem Św. Katarzyny (St. Katharinenkark) Kapell in Trzebiesławice Pałac Kultury Zagłębia „Sztygarka“ - Stadtmuseum Oort Polen

3066

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82ystok

Białystok

Białystok (Utspraak: ) is ene Universitätsstadt mit circa 290.000 Inwahners un ene Fläck vun 94,0 km² in Polen noh bi Wittrussland. Dat is de Hööftstadt vun de Bezirk Podlachien. De Bezirk is ene vun de ärmste Regionen in de Europääsche Union. In Białystok gifft dat relativ groote orthodoxe, wittrussche, törksch-islaamsche un anner Minnerheeden. Białystok hett twee Domen. De Erfinner vun de Spraak Esperanto, Ludwik Lejzer Zamenhof, hett inst hier leevt. Henning von Tresckow, en vun de wichtigsten Strieders ut den düütschen Wedderstand gegen Hitler hett sik an'n 21. Juli 1944 bi düssen Oort mit en Handgranaat sülvst in'e Luft jaagt, as he höört harr, dat de Anslag up Hitler sien Leven an'n 20. Juli vergeevs weer. Bekannt Lüüd ut disse Stadt Julius Perlis (1880-1913), öösterrieksch Schachspeler Weblenken Polen Stadt Oort

3068

https://nds.wikipedia.org/wiki/Protozoa

Protozoa

Protozoa (Greeksch protos=eerste un zoon=Deer) sünd Eenzeller mit Kennteken vun Deeren. Se sünd Eukaryoten un in manche Schemata en egen Riek. De Inornen as Protozoa is hüüt in de Biologie nich mehr begäng un se ward to de Protista stellt. Traditionelle Indeelung in Unnergruppen: Flagellata Amoeboiden Sporozoa: Apicomplexa, Myxozoa, Microsporidia Ciliata Protozoa sünd omnipräsent in veele Ökosysteme. Eukaryoten

3069

https://nds.wikipedia.org/wiki/Cnidaria

Cnidaria

De Cnidaria sünd Deeren in en Stamm vun't Deerriek. To'n Bispeel de Korallen sünd dorbi, de ok Korallenriffen moken. Dat gifft veer Klassen: De Cubozoa, wat Quallen sünd, circa 20 Orten. De Hydrozoen (Hydrozoa) hebbt circa 3000 Oorten. In disse Klass sünd Korallen un anner Dieren. De Scyphozoa hebbt circa 200 Oorten, wat meest Quallen sünd. De Anthozoa sünd circa 6000 Oorten, män kene Quallens. Biologie

3073

https://nds.wikipedia.org/wiki/Rippenquallen

Rippenquallen

De Rippenquallen (Ctenophora) sünd en Deerstamm. Se warrt mit de Cnidaria (Netteldeerten) to de Coelenterata (Holldeerten) tosamenfaat. De Naam in de Wetenschap kummt vun greeksch xtena=„Kamm“ un phoro=„drägen“. Man, dat sünd keen richtige Quallen, vun wegen dat de tyypschen Nettelzellen fehlt. De mehr as 100 Oorden vun de Rippenquallen kamt in de Ozeanen op de helen Eer vör. !

3074

https://nds.wikipedia.org/wiki/Moselfranksch

Moselfranksch

Moselfranksch is en Dialekt vun de hoochdüütsche Spraak. Moselfranksch is en vun de medeldüütsch Dialekten, wat Pälzisch, Hessisch un anner ok sünd. De Subdialekten sünd: Trierisch (Rhienland-Palz) Eifelisch (Rhienland-Palz) Untermosellanisch (Rhienland-Palz) West-Westerwäldisch (Rhienland-Palz) Siegerländisch (Noordrhien-Westfalen) Siebenbürgisch (Rumänien) Zipser Deutsch (Slowakei) Lëtzebuergesch (Luxemborg, Provinz Luxemborg (Belgien), Rhienland-Palz un Moselle) Weblinks Wikipedia op Lëtzebuergesch Spraakvarietät Hoochdüütsch

3076

https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%BC%C3%BCdfr%C3%A4nksch

Süüdfränksch

Süüdfränksch is en medeldüütsche oder böverdüütsch Dialekt vun de hoochdüütsche Spraak. Dat Bukowina-Deutsche weer ene Foorm vun de hoochdüütsche Spraak mit staarken Infloot vun't Süüdfränksche oder en Deel vun't Süüdfränksche. Tekens dat, no dat böverdüütsch Schema fehlen hier de Ennen vun de Plural: Wage nich Wagen Fehlen Explosiva no m un n: Hemm nich Hemd Kinner nich Kinder Artikel: de Mann nich der Mann d' Fraa nich die Frau 's Kind nich das Kind charakteristisch ei-Luut De i-Luut un de ei-Luut ut't Alemannisch warrn as de hoochdüütsch Luut un as de oi-Luut utsproken. En Bispeel-Satz is: Zwei weiche Eier in einerer Reih (Standardhoochdüütsch: "Zwei weiche Eier in einer Reihe") Spraakvarietät Hoochdüütsch