id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 32
143
| title
stringlengths 1
79
| text
stringlengths 7
183k
|
|---|---|---|---|
3077 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Archaeen | Archaeen | Archaeen (Archaea, vun ooldgreeksch ἀρχαῖος archaĩos „ooroold“, „vun’n Anfang her“ oder vun ooldgr. η αρχη he Arche „Anfang“), up Platt so wat, as „Oororganismen“ oder „Leevwesen, de dat vun Anfang an al geven hett“, sünd ene Kategorie vun bannig lütte Leevwesen. Se weert nich to de Deerter rekent un ok nich to de Eukaryoten. Man se höört, tohopen mit de Bakterien, to de Prokaryoten, vunwegen, datt ehre Zellen keen Zellkarn hefft. Blangen de Bakterien un de Eukaryoten sünd se een vun de dree Domänen, wo de Leevwesen na de Taxonomie hen in unnerdeelt weert.
Bi de Archaeen hannelt sik dat um eenzellige Organismen mit en meest krinkförmige Chromosom in en Nucleoid. Se hefft keen Zellskelett un keene Zellorganellen. De Ünnerscheed to de Bakterien is, datt dat Peptidoglycan in de Zellmembran fehlt un de Struktur vun de Ribosomen anners is. Dat gifft över 200 Aarden. Se sünd de Eukaryoten ähnelker, as dat se de Bakterien ähnelk sünd. Dat gifft de Archaeen sünners in hooge Temperaturen un ok up’n Grund in de See. Bet nu to sünd keene Krankheedserreger ut de Grupp vun de Archaeen bekannt.
Unnereenheiten
„Euryarchaeota“
„Crenarchaeota“
„Nanoarchaeota“, dormank Nanoarchaeum equitans
„Korarchaeota“
„Thaumarchaeota“
Archaeen in'n Minschen
Bi den Minschen sünd Archaeen funnen wurrn in'n Darm (Colon), in'n Mund (Tahnflora), in'n Buuknavel un in de Scheed. Dor hannelt sik dat sunnerlich um Aarden bi, de all to dat Geslecht Methanobrevibacter tohören doot, sunnerlich um Methanobrevibacter smithii. Düsse Aarden produzeert all Methan. Nich bi all Minschen gifft dat M. smithii in'n Darm un bi Söögkinner unner twee Johren sünd bitherto noch nie nich Archaeen funnen wurrn.
Belege
Literatur
Archaeen in Standardwarke
Georg Fuchs (Rutg.): Allgemeine Mikrobiologie (begr. von Hans G. Schlegel). 8. Uplage. Georg Thieme Verlag, Stuttgart, New York 2007, ISBN 978-3-13-444608-1.
Martin Dworkin, Stanley Falkow, Eugene Rosenberg, Karl-Heinz Schleifer, Erko Stackebrandt (Rutg.) The Prokaryotes, A Handbook of the Biology of Bacteria. 7 Bänne, 3. Uplage, Springer-Verlag, New York u. a. O., 2006, ISBN 0-387-30740-0
Joseph W. Lengeler, Gerhart Drews, Hans G. Schlegel (Rutg.) Biology of the Prokaryotes. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1999, ISBN 3-13-108411-1
H. König: Archaea. In: Encyclopedia of Life Sciences. John Wiley & Sons, Inc., 2003, ()
Michael T. Madigan, John M. Martinko, Thomas Lazar (Oversetter) un Freya Thomm-Reitz (Oversetter): Brock Mikrobiologie. Pearson Studium; 11. aktualiseerte Uplage 2009; ISBN 978-3-8273-7358-8;
Over Archaeen in wetenschoppliche Literatur
C. R. Woese, O. Kandler und M. L. Wheelis (1990): Towards a natural system of organisms: Proposal of the domains Archaea, Bacteria and Eucarya. In: Proc. Natl. Acad. Sci. USA. Bd. 87(12), S. 4576–4579; PMID 2112744; PDF (freen Vulltext, engl.)
B. M. Karner, E. F. DeLong, D. M. Karl: Archaeal dominance in the mesopelagic zone of the Pacific ocean. In: Nature. Bd. 409(6819), 2001, S. 507–510; PMID 11206545;
Cavicchioli, R. (2006): Cold-adapted archaea. In: Nat Rev Microbiol. 4(5); 331-343; PMID 16715049;
H. Huber, M. J. Hohn, R. Rachel, T. Fuchs, V. C. Wimmer, K. O. Stetter. A new phylum of Archaea represented by a nanosized hyperthermophilic symbiont. In: Nature. Bd. 417(6884), 2002, S. 63–67; PMID 11986665;
E. Conway de Macario und Alberto JL. Macario (2009): Methanogenic archaea in health and disease: a novel paradigm of microbial pathogenesis. In: Int J Med Microbiol. 299(2); 99–108; PMID 18757236;
Cavicchioli, R. (2011): Archaea - timeline of the third domain. In: Nat Rev Microbiol. 9(1); 51-61; PMID 21132019;
R. E. Valas, P. E. Bourne: The origin of a derived superkingdom: how a gram-positive bacterium crossed the desert to become an archaeon. In: Biology direct. Band 6, 2011, S. 16.
Weblenken
Explore the Tree of Life
Taxonomic Outline of the Bacteria and Archaea (2007) (taxonomische Datenbank)
Archaeen oxideert in sure Eer Ammoniak to Nitrat
Unser Ur-Urahn war ein Archaeon
Archaeen |
3078 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Naime | Naime | Naime is en Deel vun de Stadt Arensperg in de Hoochsuerlandkreis in’t Suerland in Noordrhien-Westfalen. Bet 1975 weer Naime en Deel vun Naime-Hüsten. Vandage hett de Oort mehr denn 20.000 Inwahners. Naime liggt noh bi de Stadt Menden.
Historie
Naime kreeg 1358 de Stadtrechten.
1911 bet 1913 weer hier de katholsche Kark St. Johannes Baptist buut.
Söhn un Döchter vun de Oort
Dr. Walther Kolbe, düütsche Politiker (CDU), MdB
Franz Müntefering, düütsche Politiker (SPD), MdB
Gert K. Müntefering, „Sendung mit der Maus“
Weblinks
Steed över de Historie vun Naime (hoochdüütsch)
Oort
Noordrhien-Westfalen |
3079 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Langues%20d%E2%80%99o%C3%AFl | Langues d’oïl | De Langues d'oïl [lɑ̃g.ˈdɔjl] sünd ene Grupp vun romansche Spraken. De Naam is vun't Woort för jo. Dat Gegendeel is de Okzitansche Spraak.
Dat Rebeet vun de Langues d'oïl is Frankriek (ünner annern Gallo), Belgien (Walloonsch), de Swiez un anner Länner. Dat moderne Franzöösch is de wichtige Langue d'oïl un weer eerst in de Ruum Paris.
De Spraken sünd:
Franzöösch
Bourguignon (burgundisch Zoon)
Champenois (franksche Zoon)
Franc-comtois (burgundsche Zoon)
Gallo (armorikansche Zoon)
Lorrain
Normand (franksche un armorikansche Zoon)
Picardsch (franksche Zoon)
Poitevin-saintongeais
Walloonsch (franksche Zoon)
To de zentrale Zoon höörn traditschonell de Rebeden: Ile de France, Orléanais, Touraine, Ouest de la Champagne, Berry un Bourbonnais.
Spraakgrupp
Langues d'oïl |
3080 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rind | Rind | Rind betekent
Rindveeh, de domestizeerte Form vun den Ur,
Rinner, en Ünnerfamilie in de Biologie,
Rind, en Resin in de noordische Mythologie.
Rind is de Familiennaam von
Hermann Rind (* 1939), düütschen Politiker,
Johann Christian Rind (1726–1797), düütschen Koopmann,
Katharina Rind (1904–1989), düütsche Fabrikantin,
Michael Rind (* 1959), düütschen Archäoloog,
Stephan Rind (* 1967), düütschen Manager. |
3081 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Picardsch | Picardsch | Picardsch is ene to dat Franzöösche ähnelke romansche Spraak, en vun de Langues d’oïl. Se ward in Frankriek in Flannern, in’t Artois un in de Picardie un ok in den Westen vun de Wallonie (Belgien) spraken.
För de Spraak warrn de Wöör chti un chtimi in Flannern un Artois bruukt (un Rouchi in de Ruum Valenciennes), ok wenn de Lü in Flannern meest blots patois doto seggt. De Linguisten bruukt blots dat Woort Picardsch.
Die Franzööschsprakig Gemeenschap vun Belgien hett Picardsch as Regionalspraak gellen laten, un ok Walloonsch, Lorrain, Champenois un francique (1990).
De franzöösche Staat hett nich in groten Mate dat Picardsch gellen laten, män dat Picardsch
profiteert vun de „Délégation Générale à la Langue Française et aux Langues de France“ vun’t Kulturministerium.
Weblenken
Wikipedia Picard
Audio
http://ches.diseux.free.fr/sons/d85.mp3
http://ches.diseux.free.fr/diri/dir85.htm
Centre de Ressources pour la Description de l'Oral (CRDO) ( http://www.language-archives.org/language/pcd )
Belgien
Frankriek
Langues d'oïl |
3082 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lorrain%20%28Spraak%29 | Lorrain (Spraak) | Dat Lorrain is ene bannig lütte romansche Spraak, ene vun de langues d'oïl un dat Woort för al romansch Dialekten in Lothringen. Dat Lorrain ward in Frankriek un Belgien snackt, in Belgien ok mit de Naam gaumais.
Bibliographie
Michèle Benoît et Claude Michel, Le parler de Metz et du pays Messin, éditions Serpenoise, Metz. Prix de l'Académie nationale de Metz 2001.
Brondex Mory, Chan Heurlin ou les fiançailles de Fanchon, éditions Serpenoise, Metz.
Georges L'Hôte, La Mélie Tieûtieû couârie avec le père Fanfan, éditions Serpenoise, Metz. En Klassiker vun de traditschonell Literatur op lorrain.
Léon Zéliqzon, Dictionnaire des patois romans de la Moselle, éditions Serpenoise, Metz.
Mots et figures des 3 provinces (Champagne, Lorraine, Franche-Comté), par Hubert Lesigne. Éditions L'Harmattan, 2001, 192 pages.
Spraakvarietät
Langues d'oïl |
3083 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Frainc-comtou%20Spraak | Frainc-comtou Spraak | De frainc-comtou Spraak, kort frainc-comtou, sünd twee Gruppen vun Dialekten vun de Franzöösche Spraak. De weert vun en Minnerheit vun Lüde in de Franche-Comté in'n Oosten vun Frankriek un in de franzöösche Swiez snackt.
Definitschonen
1.) Franc-Comtois, ok Jurassien-Méridional, is en vun de gröttsten Dialekt-Gruppen vun de Franco-Provençaalsche Spraak. Dor höört fiev Ünnerdialekten mit düsse Naams to (Dalby, 1999/2000, S. 402):
Neuchâtelois: Snackt in den Kanton Neuchâtel, Swiez.
Vaudois-NW: Snackt in den noordwestlichen Deel vun de Kanton Waadt.
Pontissalien: Snackt in Pontarlier un in dat süüdliche Drüddel vun dat département Doubs, Frankriek.
Ain-N: Snackt in de högern Dalen vun de Jura-Bargen in de nöördliche Eck vun dat département Ain.
Valserine: Snackt in dat Valserine-Daal in de Franche-Comté.
2.) Franc-Comtois, fröher Jurassien is, wenn dat na hüdige Linguistikers geiht, en vun de Dialektgruppen vun de Langues d'Oïl. Dor höört seß Ünnerdialekten to mit düsse Naams (Dalby, 1999/2000, p. 398):
Saône-N: Snackt up dat Hoochplateau vun dat département Haute-Saône un in'n Süüdoosten vun Haute-Marne.
Doubs-Ognon: Snackt in dat Daal vun den Ognon-Stroom
Lomont-Doubs: Snackt in dat Lomont Massiv un högere Dalen in den Oosten vun Doubs un in den Westen vun dat swiezersche Kanton Jura.
Ajulot: Snackt in Ajoie, de Grenzrebeten vun dat Elsgau, in dat Daal vun de Savoureuse, in dat westlich Sundgau, un Porrentruy, wo de Kuntrei vun Belfort un Landstreken in dat département Haut-Rhin in Frankriek, un de noordwestlichen Delen vun den Kanton Jura in de Swiez tohöört.
Vâdais: Snackt in Delémont (Delsberg) in den Kanton Jura.
Taignon: Snackt in dat Franzöösch Massiv un in de süüdwestlichen Delen vun den Kanton Jura.
Klassifikatschoon
De Spraakkoods för de Spraakgrupp mit den Naam Franc-Comtois sünd:
51-AAA-ja ( jaa – jae ): För de Franco-Provençaalschen Dialekten.
51-AAA-hj ( hja – hjf ): För de Dialekten vun de Langues d'Oïl.
Weblink
http://www.linguasphere.org/langues_romanes.pdf
Spraakvarietät
Langues d'oïl |
3084 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gallo | Gallo | Dat Gallo is ene vun de Langues d'oïl un ene gallo-romaansche Spraak, wat in de ööstelk Bretagne snackt ward. Gallo ward nich in all Deelen vun de Bretagne snackt. De Spraak (anner seggt: de Dialekt) is in't Middelöller upkamen. Hüdigendags sütt dat so ut, as wenn de gor nich mehr snackt warrt. Man dat gifft doch Versöken, ehr wedder na vörn to bringen: Vandage künnt Schoolmesters dat staatliche Certificat d'Aptitude à l'Enseignement du Gallo kriegen. Gallo gifft dat ok in de School. Bavenhen gifft dat in de Bretagne ok Schiller un Henwiesen up Gallo.
Spraakvarietät
Langues d'oïl |
3085 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Normand | Normand | Normand (Normannisch) is ene Spraak vun de franksche un armorikansche Zoon vun de langues d'oïl. Dat Normand ward in Frankriek un op de ingelschsprakig Inseln Jersey, Guernsey un Sark snackt. Normand hett Elemente vun de ole Spraak vun de Wikinger.
wichtige Schriever
Alfred Rossel (1841-1926, Cherbourg)
Charles Lemaître (1854-1928)
Octave Maillot (1861-1949, Tinchebray)
Louis Beuve (1869-1949, Coutances)
François Enault (1869-1918, Cotentin)
Maurice Le Sieutre (Le Havre)
Charles Birette (1878-1941)
Charles Le Boulanger (1880-1929)
Alfred Noël (1883-1918)
Gaston Lerévérend (1885-1962, ut't Calvados)
Pierre Gueroult (1890-1962)
Gabriel Benoist (Schriever vun Thanase Pequeu)
Jean-Baptiste Pasturel (1895-1962, Périers)
Jean Tolvast (Auguste Toullec 1898-1945, ut Cherbourg)
Gires Ganne (Fernand Lechanteur 1910-1971)
Côtis-Capel (Albert Lohier 1915-1986, Cherbourg)
Jehan Le Povremoyne (Ernest Coquin 1903-1970, Le Havre)
Spraakvarietät
Langues d'oïl |
3086 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Walloonsch | Walloonsch | Walloonsch is ene vun de Langues d'oïl. Walloonsch ward in Belgien un in
Frankriek an de Grenz no Belgien snackt un vun welke Lü as Dialekt betekent. Walloonsch is ene Literaturspraak.
In't Johr 1908 geev dat twee Millionen Lü, de Wallonsch snackten dein. De Orthographie vun't Walloonsch hett en groote Unnerscheed vun de Orthographie vun't Franzeusch. To'n Bispeel is in de Walloonsche Spraak dat xh in veele Wöör.
Walloonsch is de de germansche Spraken ähnelkste romansche Spraak in Frankriek.
Literatur
Pirsoul: Dictionnaire wallon-français, Bd.1, Mecheln 1902
Weblinks
Wikipedia op Walloonsch
Spraakvarietät
Langues d'oïl |
3088 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Galina%20Starowojtowa | Galina Starowojtowa | Galina Starowojtowa (* 17. Mai 1946 in Tscheljabinsk; † 20. November 1998 in Sankt Petersborg) weer ene Parlamentarierin in Russland.
Starowojtowa, ene Bookschrieverin un de Vörsitterin vun de demokratisch Partei Demokratisch Russland weer ene Tied lang Beraderin vun Boris Jelzin för Minnerheiten. Starowojtowa weer ok Harvard-Professorin.
Vandage gifft dat in ehr Stadt Sankt Petersborg de Stiftung Galina-Wojtowa-Museum.
De Bedüden vun de Mord is to erkennen, dat dat törksch Dagblad Milliyet 8 Sieten över ehr Doot in en Utgaav schreev.
Se weer den 20. November 1998 in Sankt Petersborg ümbrocht, wiels se politisch nich good to leden bi wecke Lü weer.
Weblenken
Informatschonen över Galina Starowojtowa (russ’sch)
Börger von Russland
Politik
Fru
Boren 1946
Storven 1998 |
3089 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ammerland | Ammerland | Dat Ammerland, de flache Geestlandschup nördlich un westlich von de Stadt Ollnborg, is dat Karnrebett von den olen Ammergau.
Dat Land liggt bit to 15 m över den Meerspegel un flacht in'n Westen na grode Mooren un in'n Oosten na de Wersermasch af. Von den Geestpuckel flütt dat Water na Süüdwest bit in de Eems af. Bloots von de Raastäer Geest loppt dat na de Jaad to. De Haaren flütt in de Hunte in Ollnborg.
De högeren Lagen up de Geest hefft tomehrst dröge, sandige Boddens. Langs de Beken is de Grund fuchtig un moorig. De eersten Siedlers sochen sik den günstigsten Bodden för den Ackerbo ut, dat heet: he muss enigermaten fruchtbaar wesen. Dat weer natürlich up de Geestpuckels de Fall. Ok kunn dar dat Water licht affleten. De Siedlers roden dat Holt un de Büschen ut un kregen so den Esch, dat Ackerland för den Rogganbo. De Buren deelden den Esch in Striepen unner sik up. An’n Rand von’n Esch boden se ehre Hüüs. To dat Eschland kemen laterhen de Kämp, de nich so günstig för den Ackerbo weern. Dat Land, dat to grannig weer, höörde allen to. Dar in de Meenheit kunn jedereen sien Veeh weiden un Plaggen steken för dat Upmessen von dat Eschland. De Mooren sünd in dat 19. Johrhunnert un to Anfang von dat 20. Johrhunnert kultiveert un besiedelt woorn.
To dat Ammerland höört de Gemeenden Aap, Westerstäe, Wiefelstäe, Raastäe, Twüschenahn un Erwech. De Kreisverwaltung is in Westerstäe. 1977 woor de Oort mit de benaberten Buurschuppen von den neddersassischen Innenminister to’n Stadt verklaart.
De Stadt Ollnborg weer de ammersche Borg un se höörde eenlich ok to dat Ammerland, aver vandagen warrt se nich mehr as en Deel darvon rekent.
Vandagen is dat Ammerland ene moie Parklandschaft. Se wiest den angenehmen Wessel von Äcker und Kämp, Weiden un Wischen, Hagen un Knicks up, un överall sütt man de Boomscholen un bunten Rhododendronkulturen. Midden in dat Land liggt as ene Parl dat Twüschenahner Meer.
Landschap
Neddersassen |
3092 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Champenois | Champenois | Dat Champenois is ene Spraak in de franksch Zoon vun de Langues d'oïl, wat romaansche Spraken sünd. Dat Champenois is ene lütte Spraak in Frankriek un de Provinz Luxemburg in Belgien, to'n Bispeel in de Ardennen, üm Reims un üm Troyes ümto.
In Charleville-Mézières gifft dat dat Institut Charles Bruneau. Champenois warrt (Stand 1980er Johren) an ene Reimser Universität unnericht't.
Dat Champenois harr inst ene Spraakgrenz to dat Franzöösche, to dat Franc-comtois, to dat Walloonsch, to dat Picardsch, to dat Lorrain un to dat Bourguignon.
Dat Champenois is as ok dat Walloonsch un Picardsch ene anerkannte Regionalspraak in de belgsche Wallonie.
Spraakvarietät
Langues d'oïl |
3094 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mumbai | Mumbai | Mumbai (fröher Bombay) is mit en Inwahnertahl vun 13,7 Millionen Inwahner (2008) de gröttste Stadt vun de Welt (2008). Mumbai liggt an de Westküst vun Indien un is de Hööftstadt vun de Bundsstaat Maharashtra. De Stadt liggt bi de Insel Salcette un hett en natürlichen Hoben, de de gröttste Hoben vun Westindien is.
De Naam vun de Stadt
Siet Anfang vun de Koloniseeren (Anfang vun dat 16. Johrhunnert) wurr de Stadt as Bombay bekannt. De Naam leidt sück af vun de portugiesch Beteken „Bom Bahia“ (Goode Bucht) un de Afwandlung, de se nahderhenn brukkt hebbt, „Bombaim“.
De Naam Mumbai wurrd angeblich vun de öörtlichen Bevölkerung aber all genauso lang bruukt un de regional Hindu-Göddin Mumbadevi toschreben. An' 4. Mai 1995 hett de Regeeren Maharashtras beslooten, ehr Hööftstadt (siet 1. Mai 1960) in Mumbai ümtobenennen. De meest Inder, de sück wegen de verscheeden Spraken meest up Engelsch ünnerhollen, bruken nu aber beid Naams. Ok apenlich Inrichtungen, so as de Börse oder de Gerichtshoff hebbt wiederhenn Bombay in hör Naam.
Oort
Indien
Oort mit Seehaven |
3100 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Natschonaalversammeln%20vun%20Wales | Natschonaalversammeln vun Wales | Cynulliad Cenedlaethol Cymru is de politisch Versammeln vun Wales in Cardiff.
Seten in de Versammeln hebbt (Wahl vun 2007):
Arbeiderpartei (Llafur)
Konservative Partei (Ceidwadwyr)
de vörmalige Walissche Nationalistische Partei (Plaid Cymru)
Liberaaldemokraatsche Partei (Democrataidd Rhyddfrydwyr).
Wales |
3102 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Torf | Torf | Torf (ok Törf) is dat Twüschenprodukt bi de natürliche Verköhlung von Plantenresten. He entsteiht, wenn Planten afstarvt un dat Grundwater dar keen Luft ranlett, so dat en Verwäsen nich mööglich is. De Plantenresten verköhlt denn gans langsom. Dat kann Dusende von Jahren duurn. Dat bruunköhlenordige Produkt billt in de Mooren Schichten, de faken en paar Meter dick sünd .
Torfafbo
Hüdigendaags bööt de Lüüd ehre Hüüs to’n groden Deel mit Kooks, Ööl oder Gas. Vör fofftig Johren weer dat noch ganz anners. Domaals weer, tominnst in de Gegenden, wor dicht bi en Moor leeg, de Torf de wichtigste Brennstoff.
De Torf woor up verschedene Wies wunnen. Man kunn em steken, backen oder mit Maschinen afboen un pressen. De lose böverste Torfschicht, den witten Torf, nehm man to’n Füüranmaken. De swarte Torf woor bi dat Drögen veel faster un weer darum för dat Inböten beter.
Dat Torfgraven weer ene sture Arbeit. Toeerst muss de Torfgräver en Torfspitt anleggen. Dat gung so: De böverste Moorschicht woor afbunkt. Darna woor en 2 bit 3 m langen Graven uthaven. An ene Gravenwand sneed de Torfgräver mit enen scharpen smalen Torfspaden de Soden herut un smeet se na baben. En anner Keerl oder ene Fro lood de nadden Soden up ene Kaar un schoof se na den Dröögplatz. Dar woorn se so to Ringen upsett, dat de Luft dar hendörstrieken kunn.
Bi’t Torfbacken smeet man den Torf in grode Stücken herut un verdeelde em up den Drööglatz. Darna woor he mit Schufeln un Hacken, aver ok mit de Fööt düchtig kneet, so dat en Torfbree darut woor. Wenn de dröög weer, gung dat Sodensnieden loos. Na'n paar Daag woorn de Soden to lütte Hopen upringt un laterhen to grode Hopen upstapelt.
Wenn’t in’n Harvst ene Tietlang nich regent harr, weer de beste Gelegenheit, den Torf mit Peerd un Wagen vun’t Moor to halen. Mit twee bit dree Föör Torf keem en Huusholt goot övern Winter.
In de groden Mooren woor de Torf mit Maschinen ruthaalt un presst. So weer to unnerscheden twüschen Stektorf, Backtorf un Presstorf. De witte Torf ut de baberste Moorschickt woor faken in dat depe Spitt smeten oder to Torfstree un Torfmull verarbeit. Torfmull warrt ok vandagen noch in de Gaarneree bi de Antucht von Planten un Blomen bruukt.
Boddenkunn
Moor
Sedimentsteen
Brennstoff |
3103 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Moorkultiveern | Moorkultiveern | För de Besiedlung von Moor mutt de Bodden eerst torechtmaakt weern. Lehrmester darför weern de Hollänners. De eersten Moorsiedlers gungen tämlich eenfach vör. Se brennden de baberste Moorschicht af un kregen so Ackerland. Wiet beter weer de Anlaag von Kolonaten, un an'n vördeeligsten weer de Hoochmoorkultur.
De Moorbrandkultur
Wichtig för de Bearbeitung von Moor is toeerst dat Aflopenlaten von Water. Man maakde de baberste Schicht loser, dat se beter drögen kunn. Tokamen Vörjahr woorn denn de drögen Moorhopen in Brand sett' un de Gloot över de ganze Flaach verdeelt.
In de Asch seide de Buur denn Bookweten un kunn ahn Mess mit gode Aarnten reken. De Bookwetenaarnten fullen verschieden ut. Ene Aarnt kunn de dartigfache Dracht bringen, aver in slechte Jahren keem nich maal de Utsaat herut. Ungünstig weer ok, dat de Bookweten licht verfreren kunn. An'n slimmsten aver weer, dat dat Brennen hööchstens sess- bit söbenmaal gung. Darna weer de Bodden utlaugt un muss 25 Jahr rauhn.
De Fehnkultur
Ene beter Aart dat Moor to bearbeiden, is de Fehnkultur. Ok hier geiht dat Waterafleiten vörut un dat mööglichst bit an de Unnerkant. Ehr dat de Bodden as Ackerland bruukt weern kann, mutt he aftorft weern. De baberste weertlose Schicht warrt up den afgraven Grund smeten un mit Sand vermischt. Mess, Kalk un Kunstdünger maakt den Bodden fruchtbaar. För dat Utkamen von de Fehntjers is dat nödig, dat se den Torf un de Aarnten goot afsetten un Düngemiddel köpen köönt.
De Hoochmoorkultur
Kanaals un Straten maakt dat mööglich, de Hoochmoorkultur to bedrieven. Bi disse Oort
fallt dat Aftorfen weg. Dat Moor warrt so as't is bearbeidt. Mööglich is dat aver bloots mit künstlichen Dünger. De Bodden lett sik denn goot as Acker bruken. Beter kummt man aver mit Grasland torecht.
Landschapsoort
Technik |
3104 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wales | Wales | Wales (Walissch Cymru) is een vun de dree Delen vun Grootbritannien. Dat Land höört to dat Vereenigte Königriek vun Grootbritannien un Noordirland. In Wales warrn traditschonell Ingelsch un Walissch sproken. De Hööftstadt is Cardiff. Wales hett 3.004.600 Inwahners (Stand Schätzung 2008) op en Rebeet vun 20.761 km².
Wales hett sien egen Parlament, de Natschonaalversammeln vun Wales.
De Gemeenten sünd:
Swansea
Blaenau Gwent
Vale of Glamorgan
Cardiff
Caerphilly
Newport
Castell-nedd Port Talbot
Ceredigion
Conwy
Gwynedd
Merthyr Tydfil
Bridgend
Powys
Rhondda Cynon Taf
Sir Benfro
Sir Gaerfyrddin
Denbighshire
Flintshire
Monmouthshire
Sir Fôn
Torfaen
Wrexham
Wales |
3105 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Protisten | Protisten | Protisten (Protista) sünd Eukaryoten, de vandage en egen Riek sünd un nich to dat Deerriek oder anneren Rieken höörn. Se sünd meest Eenzeller. Algen, eenzellige Protozoen un annere sünd dorbi. De meesten Protisten leevt in de See. Vele Protisten leevt ok parasitisch in Deerter. De Reste vun enige Aarten warrn Stenen. As Krankheitsserreger hebbt enige Protisten medizinsch wat to bedüden.
Eukaryoten |
3106 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bakterien | Bakterien | De Bakterien (Bacteria) (greeksch βακτήριον bakterion „Lüttjen Staff“) sünd blangen de Eukaryoten un de Archaeen een vun de dree Domänen, in de de Biologie vundaag de Leevwesen indeelt. Tohopen mit de Archaeen weert se to de Prokaryoten tellt, vunwegen, datt ehre Zellen keen Zellkarn hefft. De Lehr vun de Bakterien is de Bakteriologie.
Wie de Bakterien utforscht wurrn sünd
Toeerst hett Antoni van Leeuwenhoek Bakterien in Water un in minschlichen Spee ankeken. Dat hett he mit Hölpe vun en Mikroskop maakt, wat he sülms boot harr. Dor hett he 1676 Berichte over an de Royal Society of London schreven un hett vertellt, wat he sehn hett. Bit gegen dat Enne vun dat 20. Johrhunnert hen is de Naam „Bakterien“ in de Mikrobiologie for all lüttjen Organismen bruukt wurrn, wenn de bloß unner dat Mikroskop to sehn weern un keen echten Zellkarn harrt hefft. Man dat drippt ok up de Archaeen to, de vun um un bi 1990 af an as en egen Domään vun de Bakterien afgrenzt weert. De drüdde Domään sünd de Eukaryoten. Mehr as dreehunnert Johre nadem de eersten Bakterien beschreven wurrn sünd, mutt hüdigendags (Stand 2006) annahmen weern, datt twuschen 95 un 99 Perzent vun all Bakterien, de dat up'e Eer gifft, bither to noch nich bekannt un ok nich beschreven wurrn sünd.. Vundeswegen weert jummers wedder ne'e Bakterien funnen.
Kennteken
Bakterien gifft dat in allerhand verscheden Formen. De wecken hefft de Gestalt vun en Kogel, dor warrt Kokken to seggt (Micrococcus), annere laat na en Röhr oder Zylinder, de weert Lüttje Stäve nömmt (Bacillus, Escherichia). Dat gifft Bakterien, de hefft de Form vun en Spiral (Spirillen, Spirochäten), oder dor sitt en Steel an (Caulobacter), oder dor hangt anners wat an (Hyphomicrobium). De wecken backt tohopen un billt Haare ut en Reeg vun Zellen (Caryophanon, Oscillatoria) oder lange Fadens mit allerhand Twiege, de weert Hyphe nömmt. Tohopen billt se ut allerhand Fadens, de tohopenbacken doot, en Mycel, meist as bi de Swämme (Streptomyzeten) oder hangt eenfach unregelmotig tohopen (Pleurocapsa). Faken kaamt Bakterien in sunnerliche Tostänne vor: Kogelkeden (Streptococcus), oder allerhand Kogelzellen bi'nanner (Merismopedia), regelmotig dreedimensional tohopenboote Kogeln (Sarcina), Keden vun lüttje Stäve (Streptobacillus), oder Keden vun lüttje Stäve, inslaten in en Röhren (Leptothrix).
In'e Grötten verscheelt Bakterien sik bannig. De Döörmeter liggt twuschen bi 0,1 un 700 µm, bi de meisten Aarden liggt he twuschen bi 0,6 un 1 µm. Enkelte Zellen for sik könnt twuschen 0,6 (Kokken) un 700 µm lang ween, Hyphen könnt ok noch länger ween. De meisten Bakterien sünd avers twuschen 1 un 5 µm lang. Dat Volumen bi de meisten Bakterien liggt um 1 µm³ rüm. Mol af vun ganz roore Utnahmen könnt de enkelten Bakterienzellen vun dat minschliche Oge nich sehn weern. Sunnerlich lüttjet sünd Mycoplasmen, dor liggt de Döörmeter bi de lüttjeste Aart um 0,3 µm rüm. Sunnerlich groot sünd allerhand Cyanobakterien, de ehr Döörmeter meist bi 2 bit 8 µm liggen deit. Dat gröttste Bakterium, wat bitherto bekannt is, is Thiomargarita namibiensis, wat na en Kogel laten deit un en Döörmeter vun 300-700 µm hett. Dat is mit'n bloten Oge to sehn. Dat Volumen vun düt gröttste Bakterium is um un bi 10 Mrd. mol grötter, as dat Volumen vun dat lüttjeste.
Wat se freten un wie se sik vermehren doot
De Bakterien verscheelt sik na Leven un Stoffwessel bannig. Dat gifft Bakterien, de bruukt Suerstoff (aerobe Bakterien), man annere, for de is Suerstoff schier Gift (obligat anaerobe Bakterien). Denn gifft dat ok de wecken Aarden, de könnt Suerstoff woll verdregen, bruukt em avers nich (fakultativ anaerobe Bakterien). Dat gifft Bakterien, de könnt Photosynthese bedrieven, as de Cyanobakterien, de vörmols ok Blaualgen nömmt wurrn sünd. Se weert phototrophe Bakterien nömmt, dat heet Lichtfreters. Man de meisten Bakterien nehrt sik vun Chemikalien, se weert chemotrophe Bakterien nömmt. De wecken Aarden mank de Bakterien (as u. a. Bacillus) könnt up lange Duer ehren ganzen Stoffwessel instellen. In düssen Tostand weert se Spore nömmt. So könnt se lange Tied in ungünstige Umstänn overleven un sogor in en extrem Umto levennig blieven. Dat kann bit hen to en poor dusend Johre gahn. Annere Geslechter mank de Bakterien folgt en annere Strategie un hefft sik anpasst an en extrem Umto. Se weert extremophil (Liefhebbers vun dat Extreme) nömmt.
Vermehren doot sik de Bakterien asexuell dör Zelldelen. Dat kann passeern dör dwars Döördelen (sunnerlich bi Zylinderbakterien), dör Wassen vun Knubben, dör Utbillen vun Sporen oder anners. All Nakamen ut de asexuelle Vermehren dreegt datsülvige Genom un sünd vundeswegen Klone.
Bakterien up un in de Minschen
En Minsch besteiht ut bi 10 Billionen (1013) Zellen, man teinmol so veel Bakterien leevt up un in em. In en Minschen sien Mund leevt bi 1010 Bakterien. Wenn een dat mit de Hygiene döörsnittlich hollt, leevt up minschliche Huud bi hunnertmol so veel Bakterien, dat sünd bi een Billion. Verdeelt sünd se ganz verscheden: An de Arms sünd dat bloß man en poor Dusend. Up de Steern, de wat fettiger is, sitt al en poor Millionen, un in Gemarken, wo dat fuchtig is, as unner de Arms, sitt al en poor Milliarden up een cm². Freten doot se vun de bi 10 Milliarden Huudschinnen, de jeden Dag afgeven weert, un vun Mineralstoffe un Lipide, de ut de Poren vun'e Huud afgeven weert. 99 % vun all Mikroorganismen, de in un an dat minschliche Lief leevt, dat sünd mehr as 1014mit tominnst 400 Aarden, leevt in de Gemarken, de for de Verdauung tostännig sünd, sunnerlich in'n Dickdarm. Se all tohopen sünd de so nömmte Darmflora. Bi de meisten vun düsse Organismen hannelt sik dat um Bakterien.
Literatur
Böker
Martin Dworkin, Stanley Falkow, Eugene Rosenberg, Karl-Heinz Schleifer, Erko Stackebrandt (Rutg.): The Prokaryotes, A Handbook of the Biology of Bacteria. 7 Bänne, 3. Uplage, Springer-Verlag, New York u. a. O., 2006, ISBN 0-387-30740-0. Umfasst auch Archaea.
Joseph W. Lengeler, Gerhart Drews, Hans G. Schlegel (Rutg.): Biology of the Prokaryotes. Georg Thieme Verlag, Stuttgart 1999, ISBN 3-13-108411-1. Ok Archaea mit bi.
Michael T. Madigan, John M. Martinko, Paul V. Dunlop, David P. Clark: Brock – Biology of microorganisms, 12. Ed. (Pearson International Edition), Pearson, Benjamin Cummings, Pearson Education, Inc., San Francisco u. a. O. 2009, ISBN 978-0-321-53615-0.
Michael T. Madigan, John M. Martinko: Brock – Mikrobiologie, 11. Uplage, eenmol overhen gahn, Pearson Studium, München 2006, ISBN 3-8273-7187-2. Oversetten vun Brock – Biology of microorganisms 11. ed.
Betsey Dexter Dyer: A field guide to bacteria. Cornell University Press, Ithaca NY, U.S.A. 2003, ISBN 0-8014-8854-0 (Karton), ISBN 0-8014-3902-7 (Linnen).
Karl Bernhard Lehmann & Rudolf Otto Neumann: Atlas und Grundriss der Bakteriologie und Lehrbuch der speciellen bakteriologischen Diagnostik. Lehmann, München 1896. Klassisch Lehrbook, beten ollerhaftig.
Upsätze
Herbert Zuber: Thermophile Bakterien. In: Chemie in unserer Zeit. Bd. 13, Nr. 6, 1979, S. 165–175, doi:10.1002/ciuz.19790130602.
Birgit Sattler, Hans Puxbaum, Roland Psenner: Bakterien der Lüfte: Vom Winde verweht. In: Biologie in unserer Zeit. Bd. 32, Nr. 1, 2002, S. 42–49
Silke Wendler: Das Cytoskelett der Bakterien. In: Biologie in unserer Zeit. Bd. 32, Nr. 1, 2002, S. 6
Hans-Curt Fleming, Jost Wingender: Biofilme – die bevorzugte Lebensform der Bakterien: Flocken, Filme und Schlämme. In: Biologie in unserer Zeit. Bd. 31, Nr. 3, 2001, S. 169–180
Belege
Weblenken
Mikrobiologie
Bakteriologie |
3107 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Stefan%20Raab | Stefan Raab | Stefan Konrad Raab (* 20. Oktober 1966 in Köln) is en düütschen Komiker, Musiker, Musikproduzent un Moderator. He hett dat Programm TV Total op Pro7 modereert. Raab is in Köln boren un upwussen. He hett eene Suster. Siene Öllern hefft dormols in Köln-Sülz en Slachteree harrt.
Leven
1986 hett he an dat Aloisiuskolleg in Bonn-Bad Godesberg sien Abitur maakt. Vun 1986 bit 1987 hett he sien Wehrdeenst bi den Flegertrupp för dat Bundsministerium för’t Verdeffenderen in Köln-Wahn afleist’. Achterna hett he in Köln un in Builefeld 5 Semesters up Afkaat studeert un bito en Slachterlehr in den Bedriev vun siene Öllern maakt. Dor hett he de Note „bannig goot“ kregen un as Bezirksbesten afslaten. Wat sien Privatleven angeiht, sütt Raab to, datt de Lüde un sunnerlich de Medien dor nix vun mitkriegt. Mit de Fro, mit de he tosamenleven deit, hett Raab twee Döchter.
Borns
Mann
Feernsehn
Musik
Börger von Düütschland
Boren 1966 |
3108 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Industrie | Industrie | De Industrie is, lieks as dat Handwark, en Deel vun de Sekundärsektor vun de Weertschop. De Opgaav vun de Industrie is allens dat mit Maschinen un in Fabriken to moken wat vun de Lü bruukt un kööpt ward. Dorför warrn Saken nahmen de in’n Primärsektor vun de Weertschop mookt warrn - as in de Bueree oder in’n Bargbo.
As Deenstmakers is de Industrie en bannig wichtig Deel vun de düütsche Weertschop. En klassisch Bispeel för en Bundsland, dat veel Industrie hett, is Noordrhien-Westfalen. Avers dat ännert sik ok dor as de Industrie weniger wichtig ward in veelen Lännern in de moderne Tiet.
Weertschop |
3109 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ripuarisch | Ripuarisch | Ripuarisch, ok Ripwarisch nömt - is en hoochdüütsche Dialekt in de kontinentalwestgermansche Spraken. Ripuarisch is en Deel vun't Middelfranksch, wat en Deel vun't Westmiddeldüütsch is. De Grenzen vun't Spraakrebeet gahn vun de Benrather Linie in den Noorden noh Siegen in de Oosten un Aken in den Westen.
De Grenz is södelk vun Bad Honnef, ähnelk to de Grenz vun Noordrhien-Westfalen un Rhienland-Palz. In de Nedderlannen, to't Bispeel in Kerkraad ward dat snackt. Ok in Rhienland-Palz ward dat snackt, män blots in't Rebeet vun Bad Neuenahr-Ahrweiler. Ripuarisch ward ok in Belgien süden vun Eupen snackt.
De Varianten heten in de Städer noh de Städer to'n Bispeel Kölsch, „Öcher Platt“ oder „Eischwiele Platt“. Dat Ripuarisch is twischen dat Nedderfranksch un dat Moselfranksch. Ene Förm in de Nedderlannen un Belgien is dat Südlimburgische, sodat dat Ripuarische de eenzig hoochdüütsche Dialekt in de Nedderlannen is.
Spraakvarietät
Hoochdüütsch |
3111 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Schw%C3%A4%C3%A4bsch | Schwääbsch | Schwääbsch is en hoochdüütschen Dialekt, de in’n Süden vun Düütschland spraken warrt. Dat warrt in en groten Deel vun Württemberg snackt. Ok in Bayern un annere Rebeden. De gröttsten Städer, woneem dat snackt warrt, sünd Stuttgart, Augsborg, Ulm un Reutlingen.
De Formen sünd:
Nedderschwäbisch in’n Stuttgarter Ruum
Overschwäbisch in Württemberg süden vun de Donau un in Bayern
Allgäuerisch in’t Allgäu
Rieser Schwäbisch
Templer-Schwäbisch
Sathmarisch
En Dichter vun't Schwäbsch weer Sebastian Sailer (1714-1777).
De anner Dialekten vun de Alemannsche Dialektgrupp sünd Elsässerditsch, Niederalemannisch, Hochalemannisch un Höchstalemannisch.
Spraakvarietät
Hoochdüütsch |
3112 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nedderalemannsch | Nedderalemannsch | Nedderalemannsch is en Dialektgrupp vun't Alemannsch un warrt in Düütschland, de Swiez un Öösterriek snackt.
Dat gifft twee Ünnergruppen:
Bodenseealemannsch mit
Allgäuerisch (südlich)
Baar-Alemannsch
Süd-Württembergsch
Vorarlbergsch
Oberrheinalemannsch
Baseldeutsch
Elsässerditsch
Badisch (nördlich des Markgräflerlandes)
Spraak
Hoochdüütsch |
3113 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Metamonada | Metamonada | De Metamonada sünd en Stamm vun Protozoa, de to dat Riek vun de Protisten höörn. Se hebbt kene Mitochondrien.
De Metamonda hebbt Flagella. Ornen vun Metamonada sünd
Retortamonadida, Diplomonadida, Carpediemonas, Parabasalia, Anaeromonada, Oxymonadida un Trimastix.
Literatur
T. Cavalier-Smith (2003). The excavate protozoan phyla Metamonada Grassé emend. (Anaeromoadea, Parabasalia, Carpediemonas, Eopharyngia) and Loukozoa emend. (Jakobea, Malawimonas): their evolutionary affinities and new higher taxa. International Journal of Systematic and Evoluionary Microbiology 53: 1741-1758
Biologie |
3114 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Euryarchaeota | Euryarchaeota | De Euryarchaeota sünd en Stamm vun Archaeen, wat kene Planten oder Deeren sünd.
Veele Euryarchaeota sünd extremophile Organismen. To'n Bispeel produzeert enige Methan.
De Klassen sünd:
Halobacteria
Methanobacteria
Methanococci
Methanomicrobia
Methanosarcinae
Methanopyri
Archaeoglobi
Thermoplasmata
Thermococci
Archaeen |
3115 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nanoarchaeum%20equitans | Nanoarchaeum equitans | Nanoarchaeum equitans is ene Aart un ok en egen Stamm vun de Archaeen. Nanoarchaeum equitans is en blots 400 nm groten Prokaryont, de symbiootsch op annere Archaeen wasst. 2002 is he vun Karl Stetter an de Universität Regensborg entdeckt wurrn. Dat is nich klor, of dat ene Symbiose oder en Parasitismus is. Nanoarchaeum equitans kann blots in ene Ümto mit circa 100 °C existeern, wat riek an Swevel is.
Archaeen |
3116 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Crenarchaeota | Crenarchaeota | Crenarchaeota sünd en Stamm vun de Archaeen. All oder veele sünd extremophile Organismen.
De Hööftunnerscheed to anner Archaeen sünd de rRNA-Sequenzen.
To de Crenarchaeota höören:
Caldisphaerales
Caldisphaeraceae
Cenarchaeales
Cenarchaeaceae
Desulfurococcales
Desulfurococcaceae
Pyrodictiaceae
Sulfolobales
Sulfolobaceae
Thermoproteales
Thermofiliaceae
Thermoproteaceae
Archaeen |
3117 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bentreike | Bentreike | Bentreike (hoochdüütsch Borgentreich) is ene Stadt in Noordrhien-Westfalen, Düütschland un höört to’n Kreis Höxter.
Geografie
Bentreike liggt in de Warburger Börde op en Hööchd vun 169 bet 371 m ö. NN.
Stadtgliederung
Bentreike
Borgholz
Bühne
Drankhausen
Großeneder
Körbke
Lütgeneder
Manrode
Muddenhagen
Natingen
Natzungen
Rösebeck
Stadtraat
De 26 Sitten vun'n Gemeenraat:
CDU 16 Sitten
SPD 8 Sitten
Gröön: 0
FDP 1 Sitt
CWG 1 Sitten
(Stand: Kommunalwahl 26. September 2004)
Weblenks
Websteed vun de Stadt Bentreike (hoochdüütsch)
Oort
Noordrhien-Westfalen
Hanse |
3118 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Korarchaeota | Korarchaeota | De Korarchaeota, ok Xenarchaeota, sünd en möglich Stamm vun Archaeen, de blots vun 16S rRNA-Sequenzen bekannt is. Vun de Korarchaeota sünd keen Aarden bekannt. Dat kann sien, datt dat keene Aarden gifft, sünners blots Mutatschonen vun Organismen vun annere Aarden.
Archaeen |
3121 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rhodophyta | Rhodophyta | Die Rhodophyta sünd en Ünnerriek vun't Riek vun de Protisten. Se sünd Eukaryoten un sünd vör allen in de Litoralzoon vun't Meer. Ok in anner Water gifft dat Rhodophyta.
De Kanten vun Australien hebbt ene relativ grote Tahl vun Oorden.
Dat gifft circa 4000 Oorden. De Ünnerklassen sünd Florideophycidae un Bangiophycidae.
Biologie |
3123 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Cardiff | Cardiff | Cardiff (cymrisch Caerdydd) is siet 1955 de Hööftstadt vun Wales. Dat gröttste Stadion vun Grootbritannien steiht hier. De Wahlkreisen sünd Gorllewin Caerdydd, Canol Caerdydd, Gorllewin Caerdydd, Gogledd Caerdydd un De Caerdydd a Phenarth.
Cardiff liggt in de ehemaalsche Graafschap Morgannwg. Vun 1974-1996 weer Cardiff in de Graafschap De Morgannwg.
De Stadt hett 364.248 Inwahner (Stand: 2018) up en Rebeet van 140 km².
Bekannt Lüüd ut disse Stadt
David Broome (*1940), Springrieder
Wales
Oort
Stadt
Oort mit Seehaven |
3124 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tw%C3%BCschenahner%20Meer | Twüschenahner Meer | In Hoochdüütsch is mit „Meer“ dat apene Meer meent, aver in Holland, England un Noordwestdüütschland weert ok lütte Binnenseen as „Meer“ betekent. Dat Twüschenahner Meer is en von disse Binnenseen.
Dat Meer is vör 12.000 Jahren entstahn, un dat keem so: Dat Grundwater harr enen Soltstock uplööst un de Eerdschicht daröver brook in.
De Saag vertellt dat anners: De Düvel greep sik enen groden Eerdklumpen ut enen Busch un wull em in siene Raasch up de eerste Kark smieten, de de Ollnborgers boot harrn. He woor aver unnerwegens stöört, wiel en Hahn kreihde, un so muss he eerst enen lütten Kluten un denn den groden Rest fallen laten. Disse Klutens sünd de lütte un de grode Wildenloh, de Sandpuckels mit ehre Büschen, de midden in't Moor vör de Dore von Ollnborg liggt. Wor de Düvel den Busch ut de Eerd reten hett, is dat Twüschenahner Meer entstahn.
Dat Meer is von enen Schilfgördel umrahmt. Dat Reith kummt an'n mehrsten vör. In'n Winter, wenn dat Ies fast is, warrt dat afmeiht un as Materiaal to'n Dackdecken verkofft. De Rohrkolben mit de brunen, samtweken „Lampenputzers“ maakt sik goot as Smuck för de Wahnung. De Rüschen (Seebinsen) weern fröher dat Flechtmateriaal för de Stohlflechters, de besunners in't Ammerland faken antodrapen weern.
Annere Planten, de an dat Seeöver vörkaamt, sünd de scharpe Segge, dat Dullkruut (Waterschierling), de widde un de gäle Seeroos. De Schilfgördel bütt vele Watervagels Gelägenheit to'n Nesten. Dar is toeerst de Düker (Haubentaucher) to nömen, denn dat Blesshohn, de Reithpieper (Rohrsänger), de Rohrammer un de Wildaanten. Verenkelt kummt ok de Iesvagel vör. Dat Twüschenahner Meer is Dörgangsstatschoon för vele Watervagels ut'n Noorden, darunner ok vele Swaans.
Wat siet ole Tieden röhmt warrt, is de Riekdoom an Fisch. De See bargt Heek, Zander, Karpen, Boors, Brassen un Rootogen. Vör allen droff man den Aal nicht vergeten. He finnt in den Fuulslamm gode Levensbedingen. As Twüschenahner Smuutaal is he bi Leckertungen begehrt. De Nafraag is aver so groot, dat de See nich noog hergifft. De Aal weert darum ut Däänmark, Holland un Portugal inföhrt un in Twüschenahn na besunnere Rezepten rökert.
Weblenks
Neddersassen |
3127 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Cryptophyta | Cryptophyta | Cryptophyta sün en Stamm vun Flagellata vun't Riek Protisten, wat kene Deeren sünd.
Enige Oorten:
Campylomonas
Chilomonas paramecium
Chroomonas
Cryptomonas erosa
Cyathomonas
Falcomonas
Geminigera
Goniomonas truncata
Guillardia
Hemiselmis
Plagioselmis
Proteomonas
Storeatula
Rhodomonas
Teleaulax
Biologie |
3128 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Percolozoa | Percolozoa | De Percolozoa sünd en Stamm vun Protisten, de twüschen Flagellata- un anner Tostäänd wisseln kunnen. De Percolozoa hebbt Mitochondrien.
Veele Percolozoa sünd 20-40 μm groot. De Percolozoa sünd keene Deeren oder Planten.
Biologie |
3129 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tw%C3%BCschenahn | Twüschenahn | Bad Twüschenahn is en Gemeen in den Landkreis Ammerland in Neddersassen westlich von Ollnborg, de sik ut 19 Buernschapen tosamensett.
De Dörper um dat Twüschenahner Meer sünd wahrschienlich al twüschen dat 9. un 11. Johrhunnert entstahn. Middelpunkt von dat Ammerlänner Heerschupsrebett weer de Borg Elmendorp an't Noordöver von'n See. 1331 tuuschden de Ollnborger Grafen ehr Goot Füchtel bi Vechte gegen den Besitt von de Ridders von Elmendorp. Se kregen darmit nich bloots de Borg, man ok grode Lännereen un dat Gericht in ehre Hannen. Mit de Tiet boden de Ollnborgers ehre Heerschup ut. Dat Gericht aver woor laterhen na Twüschenahn verleggt. 1430 sett de Graaf enen Vogt in Twüschenahn in. Ut de Vogtei woor 1814 en Amt, un 1858 woor dat Amt an Westerstäe anslaten. De Beteeknung „Bad“ kreeg de Oort 1920 von dat Olnborger Staastministerium. Siet 1964 gellt Twüschenahn as en staatlicht Heelbad. Kuren köönt dar socke Patschenten maken, de wat mit Rheuma un Hartkrankheiten to doon hebbt. Besunnerheiten sünd in Twüschenahn de Kurpark, dat Moorheelbad, de Överweg rund um den See, de velen Rhododendronkulturen, de Windmöhl un dat Heimatmuseum „Ammerlänner Buurnhuus“ mit den Spieker un annere Nevengeböde.
Buernschapen
De Gemeen Bad Twüschenahn sett sik ut 19 Buernschapen tosamen:
Bad Twüschenahn I Oost
Bad Twüschenahn I West
Bad Twüschenahn II
Specken
Ekern (mit Burgfelde un Aschwege)
Dänikhorst
Ohrwege (mit Ohrwegerfeld, Altenkamp un Querenstede)
Rostrup I (mit Gut Eyhusen un Hösjekamp)
Rostrup II (mit Deepenfurth)
Elmendorf (mit Langenbrög un Wilbroksmoor)
Helle (mit Dreebargen, Meyerhusen, Kreyenkamp, Hellermoor un fröher Altenkirchen)
Aschhusen
Kayhusen
Kayhuserfeld
Petersfehn I / Bloh Süd
Petersfehn II
Wehn / Bloh Nord
Ofen
Westerholtsfelde
Oort
Landkreis Ammerland |
3130 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Solnzewo | Solnzewo | Solnzewo (russch Солнцево) is ene Plattenbu-Vörstadt vun Moskau. Inst geev dat ok en Rajon mit de Naam Solnzewo. Siet Mai 1984 is dat en Deel vun Moskau: Deel vun de Westelke Kreis vun Moskau.
1938 kreeg de Oort de Naam Solnzewo noh't russch Woort för Sünn: солнце(solnze).
1971 warr Solnzewo ene Stadt.
Solnzewo is de Oort, de de Naam för de sünners wichtig Mafia-Organisation Solnzewskaja gäwen hett.
To de vandage oder ehemaals wichtigste Lü in de Solnzewskaja höörten Sergej Iwanowitsch Timofejew un Wladimir Anatoljewitsch Egorytschew.
Oort
Russland |
3131 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Amoebozoa | Amoebozoa | De Amoebozoa sünd en Stamm vun Protozoa. De meesten Orten sünd Eenzeller, to'n Bispeel de Oort Amoeba proteus. Amoebozoa höörn to dat Riek vun de Protisten.
De meesten Amoebozoa hebbt Mitochondrien.
Literatur
Cavalier-Smith, T. & Chao, E. E. (1996). Molecular phylogeny of the free-living archezoan Trepomonas agilis and the nature of the first eukaryote. Journal of Molecular Evolution 43: 551-562.
Cavalier-Smith, T. (1998). A revised six-kingdom system of life. Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society 73: 203-266.
Baldauf, S. L. et al. (2000). A kingdom-level phylogeny of eukaryotes based on combined protein data. Science 290: 972-977.
José F. Fahrni et al. (2003). Phylogeny of Lobose Amoebae Based on Actin and Small-Subunit Ribosomal RNA Genes. Molecular Biology and Evolution 20(11): 1881-1886.
Eukaryoten |
3134 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mesomycetozoa | Mesomycetozoa | Mesomycetozoa sünd en Stamm vun't Deerriek, wat keene Deeren sünd. Dat gifft ok de Theorie, dat dat Protistenen un keene Deeren sünd. Dat sünd Eukaryoten.
De ünnerornen Klassen sünd:
Choanoflagellata
Mesomycetozoea
Corallochytrea
Cristidiscoidea
Biologie |
3135 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Cercozoa | Cercozoa | De Cercozoa sünd en Stamm vun Protisten, wat en Riek vun Wesen, wat kene Deeren sünd, is. Twischen de Phänotypen vun Cercozoa gifft dat grote Unnerscheeden.
Enige Cercozoa sünd Amöben.
Literatur
Cavalier-Smith, T. (1998). A revised six-kingdom system of life. Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society 73: 203-266.
Biologie |
3136 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Foraminifera | Foraminifera | De Foraminifera sünd en Stamm vun de Rhizeria in't Riek vun de Protisten. Dat sünd Planktons un anner Formen. Dat gröttste Exemplar hett en Grött vun 19 cm.
Circa 250.000 Arten sünd bekannt, levend un fossil.
De Steen vun de Pyramiden in Ägypten weern ut Forminifera.
Weblenken
The University of California Berkeley's Museum of Paleontology's
The Smithsonian Institution's National Museum of Natural History
Biologie |
3143 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Anatomie | Anatomie | De Anatomie (greeksch ανά, aná op un τομή, tomé Snitt) is en Deelrebeet vun de Morphologie. Se is in de Medizin, Zoologie un Botanik de Lehr vun den Opbo vun de Organismen. Gestalt, Laag, un Struktur vun de minschlichen Körperdelen, Organen, Geweven oder Zellen warrt behannelt. De pathologische Anatomie befaat sik mit krankhaftig verännerte Liefdelen. De mikroskopische Anatomie befaat sik mit den fieneren biologischen Strukturen bet to de molekulare Even un knütt an de Biochemie an.
Weblinks
Anatomie |
3146 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Landkreis%20Wersermasch | Landkreis Wersermasch | De Landkreis Wersermasch () liggt westen de Unnerwerser twüschen de Ochtummünn in’n Süden un dat Meer in’n Noorden. To den Kreis höört de Stadtgemeenden Nordenham, Braak un Elsfleth. Dat Kreisamt befinnt sik in Braak. He hett .
De Landschup
De Wersermasch is in geologisch jüngste Tiet entstahn. Dat hannelt sik um Fluss- un Seemaschrebetten mit lütte Moorinseln un noch lüttere Geestutlöper. Fröher geev dat hier in de Hööftsaak Landweertschup, aver na de beiden Weltkriegen keem ok de Industrie up. Dat gode Wisch- un Weidenland sett de Buren in de Laag, rieve Melk- un Veehweertschup to bedrieven. De Mooren sünd to'n gröttsten Deel kultiveert.
De Weertschup
Dör de Laag an de Unnerwerser is de Kreis för de Grootindustrie interessant woorn. Bold na de Johrhunnertwenn (1900) entstunnen up dat linke Werseröver de eersten Warksanlagen. Vandagen hebbt Dusende von Arbeiders ehren Platz to’n Bispill bi de Metallwarken Preußag, bi de Seekabelwarke, bi Felten un Guilleaume oder bi de Flogtechnischen Warken in Nordenham oder Lemwerder. Darneven gifft dat in de Havenöörd noch vele mittlere un lütte Bedrieven, de vele Arbeiders beschäftigt. To disse höört besunners de Werften in Elsfleth, Berne un Lemwerder.
De Geschicht
De Wersermasch weer ganz seker ok al vör 2000 Jahren besiedelt. De Bewahners harrn aver mit de Tiet mit ümmer högere Överswemmen ehre Sorgen. Se mussen ehre Hüüs up Wurten boen, un um dat Jahr 1000 bleev nix anners över, as sik mit den Bo von Dieken vör dat Water to schütten.
De Stedinger in’n Süden, woorn 1234 in den Striet um ehre Freeheit von den Bremer Arzbischop Gerhard II. överwunnen. Dat Stegerland woor twüschen de Bremers un Ollnborgers updeelt.
De Rüstringer Freesen in’n Noorden bedreven neven de Landwertschap ok al Schippfahrt un Hannel, kemen darbi aver mit de Bremers in Striet. Mit de Ollnborgers tosamen fullen de Bremers över de Staadlänners un Butjenters her. En paar Maal kunnen de Fresen sik verdefendeern, aver letzenns gungen se doch in de Knee. De Ollnborger Grafen fungen na 1500 an, veel Land, dat dör Stormfloten verloren gahn weer, dör Indieken wedder to gewinnen. Aver de Hööftlast harrn darbi de Inwahners toweeg to bringen. Eerst to Graaf Anton Günthers Tieden kunnen se sik mit de Baverhand von de Ollnborgers affinnen. Von 1667 bit 1773 weer de Graafschaft Ollnborg un darmit ok de Wersermasch ene däänsche Provinz un höörde to Napoleons Tiet to dat franzöösche Riek. As Verwaltungseenheit kreeg de Kreis eerst 1933 siene hüdige Gestalt dör de Ollnborgsche Verwaltungsreform. Fief verschedene Ämter woorn domaals tosamenslaten.
Mit de Drüdde Verordnung över den Neeopbo von dat Riek von’n 28. November 1938 sünd de Utdrück för de Verwaltungsbezirke in dat Düütsche Riek eenheitlich maakt worrn. Dorüm hett sik to’n 1. Januar 1939 de Naam von Amt Wersermasch op Landkreis Wersermasch ännert.
Na'n tweten Weltkrieg verlangen de Amerikaners, dat de Unnerwerser för ehre Scheep free bleev un darum woor de Wersermasch för korte Tiet ene amerikaansche Enklave.
Besunnerheiten
De Ansiedlung von Industrie hett dat Utsehn von de Wersermasch stark verännert, liekers gifft dat noch vele Tügen, de wat över den olen Tostand uttoseggen hebbt.
Riek is dat Rebett an ole Karken, de to’n Deel mit Kanzeln, Altaren un Dööpstenen von den beröhmten Bildsnitzer Ludwig Münstermann un mit Orgeln von Arp Schnitger utstaffeert sünd. Ene lange Reeg von Buurnhüüs un Geböden steiht unner Denkmaalschutz. Von annere Besunnerheiten sünd to nömen de Bohlenweg in Rockenmoor,dat St.Veitsdenkmaal to Erinnerung an de Slacht bi Olenesch, dat Fresendenkmaal in Hartwarden un dat Münnichsche Gootshuus in Neenhuntorf.
In dat Kreisrebett boorn sünd de „Burenmaler“ Perfesser Bernhard Winter, de Maler Gustav Bakenhuus, de plattdüütschen Dichter Hinrich Janßen, Theodor Kolbe un Emil Pleitner. As Dichter un Schriever ut de jüngere Tiet sünd to nömen Alma Rogge un Georg von der Vring. Ok de Maler Franz Radziwill, de naher in Dangast levde, stammt ut de Wersermasch. Vergeten dröff man nich den „Marschendichter“ Hermann Allmers, de in Landwürden siene Heimaat harr. Landwürden liggt up guntsiet de Werser un höört siet en paar Jahren nich mehr to den Kreis Wersermasch.
Städer un Gemenen
Eenheitsgemenen:
Berne (6951)
Braak, Stadt (15.632)
Butjadingen (Sitz Burhave) (6251)
Elsfleth, Stadt (9207)
Jaad (5811)
Lemwerder (7018)
Nordenham, Stadt (26.826)
Gemeen Övelgönn (Sitz Olenbrook-Middeloort) (5552)
Stadland (Sitz Roonkarken) (7524)
Inwahnertallen Stand 31. Dezember 2010
Kiek ok
Willehad
Landkreis Wersermasch
Landkreis |
3148 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Georg%20von%20der%20Vring | Georg von der Vring | Georg von der Vring (* 30. Dezember 1889 in Braak, † 1. März 1968 in München) weer en Schoolmester, Dichter un Maler.
He weer de Söhn von enen Seemann in Braak (Brake). He besoch von 1904 bit 1910 dat Lehrerseminar in Ollnborg. Al in disse Tiet schreef he Gedichten för ene Zeitung. Na siene Seminarutbildung weer he twee Jahr as Schoolmester in Horumersiel. Von 1912 bis 1914 studeerde he wieter an de Kunstschool in Berlin. Dar keem 1913 sien eerste Gedichtband mit dartig lyrische Gedichten herut.
In’n Eersten Weltkrieg weer Vring Kumpenieföhrer un keem verwunnst in amerikaansche Gefangenschup. Von 1919 bit 1928 weer he Tekenlehrer in Jever. In de Tiet geef he den Gedichtband „Südergast“ herut. In Jever entstund ok de Roman „Soldat Suhren“. An den Titel is al to sehn, dat he darin veel von sik sülfst schreef. Siene Moder weer ene geboorne Suhren (Albertine Suhren). Sien Fründ weer de Verleger Peter Suhrkamp. To sien Tiet in Jever weer en vun sien Schölers Hein Bredendiek.
„Soldat Suhren“ is woll de eerste Antikriegsromaan, denn he keem noch herut vör Remarques „Im Westen nichts Neues“. 1928 geef von der Vring de Tekenlehrerstäe an dat Jeversche Gymnasium up, denn sien Romaan weer so goot ankamen, dat he sik dat leisten kunn, as freen Schriever wieter to maken.
Neven siene Schrieveree maalde he tachentig Öölbiller, dreehunnert Aquarelle un an de dusend Teeknungen. 1930 toog he na Stuttgart un 1947 na München. Mit de Nazis harr he nix gemeen. Dat harr he all in Jever unner Bewies stellt un dat weer woll ok de Grund wesen, dat he dar nich so recht ankamen weer.
In sien Romaan „Die Wege tausendundeins“ keek he noch eenmaal up siene Jöögd in Ollnborg un Berlin torüch. Midde de sesstiger Jahren woor he swaar krank. Em drauhde blind to weern. In sienen Verdreet nehm he sik an’n 1. März 1968 dat Leven.
Vring, Georg von der
Vring, Georg von der
Vring, Georg von der
Vring, Georg von der
Vring, Georg von der
Vring, Georg von der |
3152 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Euglenozoa | Euglenozoa | De Euglenozoa sünd en groten Stamm vun Flagellata, wat Protozoa sünd. De Euglenozoa höört to dat Riek vun de Protisten, wat kene Deeren sünd. De meesten sünd 15-40 µm groot.
Alle hebbt Mitochondrien. Dat Moken vun wiedere Generatioonen is dor Zelldelen.
De Klassen sünd:
Euglenoidea
Kinetoplastea
Diplonemea
Postgaardea
Biologie |
3154 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mekelnborg-V%C3%B6rpommersch%20Platt | Mekelnborg-Vörpommersch Platt | Mekelnborg-Vörpommersch Platt is een vun de gröttste plattdüütsche Dialekten. Dat warrt vör allem in Mekelnborg-Vörpommern reed. 't hürt bi dat Ostnedderdütsche.
De Delen sünd:
Mekelbörger Platt (Mekelnborg-Vörpommern: Swerin-Rostock-Wismer-Güstrow)
Westpommersch (Mekelnborg-Vörpommern: Stralsund-Griepswohld-Anklam)
Strelitzisch (Mekelnborg-Vörpommern: Nieg Strelitz-Niegenbramborg)
Fritz Reuter schreev op Mekelnborg-Vörpommersch Platt. Op de Insel Hiddensee gifft dat dat Hiddenseeer Platt wobie nocheis unnerdeilt in Niegendörper, Vitter un dat Griebensche.
De Plattfööt singen un snacken in Meckelbörger Platt.
Spraakvarietät
Plattdüütsch
Mekelnborg-Vörpommern |
3155 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ingmar%20Bergman | Ingmar Bergman | Ernst Ingmar Bergman (* 14. Juli 1918 in Uppsala, Sweden; † 30. Juli 2007 op Fårö) weer en sweedschen Speelbaas un Dreihbookschriever.
Ingmar Bergman weer de Söhn vun enen Pastor. Mit 19 Johr harr he Striedereen un gung ut’t Huus.
1946 keem sien eersten Film Krise. De bekannteste Film (mit Liv Ullmann, 1973) is Szenen einer Ehe.
Twüschen 1976 un 1981 leev he in München, wiels bi em Sweden nich gaud to lieden weer.
Vele sweedsche Schauspeler warrn dör Ingmar Bergman internatschonaal bekannt, ten Bispeel Max von Sydow, Bibi Andersson oder Liv Ullmann.
Ingmar Bergman kreeg ok enen Oscar.
Filmografie (Utwahl)
Weblenken
Mann
Börger von Sweden
Speelbaas
Dreihbookschriever
Boren 1918
Storven 2007 |
3156 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Leonardo%20da%20Vinci | Leonardo da Vinci | Leonardo da Vinci (* 15. April 1452 in Anchiano bi Vinci; † 2. Mai 1519 op’t Slott Clos Lucé, Amboise) weer en italienschen Maler, Bildhauer, Architekt, Musiker, Mechaniker, Ingenieur un Naturphilosoph. Welke vun de Rebeden vun sien Arbeid weern Mechanik un Hydraulik. Vele weltberöhmte Biller, to’n Bispeel Mona Lisa sünd vun Leonardo da Vinci.
Da Vinci weer de eerste Minsch, de de theoreetschen Grundlagen vun de Roboters, vun de Heevschruvers, vun’t U-Boot un vun de Panzers harr. De Vader vun Leonardo weer Afkaat. Niccolò Machiavelli, Cesare Borgia un annere bekannte Lü weern siene Frünnen. Mit Michelangelo verstund he sik nich so goot. Leonardo weer Vegetarier un schreev in Spegelschrift. He leev in Florenz, Rom, Mailand un annere Städer.
Weblenken
Historie
Mann
Italien
Maler
Renaissance
Boren in dat 15. Johrhunnert
Storven in dat 16. Johrhunnert |
3157 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Willehad | Willehad | Willehad, an un for sik Vilhaed, (* üm 740 in Northumbrien; † 8. November 789 in Blexen) weer af 770 as Missionar bi de Fresen un Sassen aktiv un weer de eerste Bischop vun Bremen.
De Rüstringer woorn to’n eerstem Maal in de Tiet von Karl den Groten (748 bet 814) mit dat Christendom bekannt. De König schick den Preester Willehad in dat Sassenland, dat he versöken schull, de Lüüd dar de nee'e Lehr bitobringen. Willehad weer in England boorn un kunn sik in siene Moderspraak mit de Sassen in Wigmodien un de Fresen in Rüstringen verstännigen, denn 449 weern vele Sassen, Angeln un Fresen henöver seilt na England, un siet de Tiet harr sik de Spraak hier un dar nich veel verännert.
De nee'e Lehr keem mit Gedanken darher, de för de Rüstringers frömd weern, de se nich begriepen kunnen un von de se ok nix weten wullen. Den Gloven to wesseln, dat weer na ehren Dünken en Verbreken. Se strüven sik lange Tiet, aver Willehad fund liekers en paar Anhangers. As aver de Naricht na Rüstringen keem, dat de Sassen unner dat Leit von Wittekind enen Upstand gegen den Frankenkönig Karl unnernahmen harrn, kunn Willehad in Rüstringen nix mehr maken. Bi Varel woor de Missionar Benjamin dootslaan, un Willehad weer dat woll jüst so gahn, wenn he nich mit en Schipp von Blexen ut na England flücht weer.
Karl de Grote leet Willehad to sik kamen un stüür em 785 noch eenmaal in dat Sassenland torügg. He woor as de eerste Bischop von Bremen weiht un kreeg den sassischen Go Wigmodien (twüschen Elv- un Wersermünne) un de freeschen Goe Rüstringen, Östringen un Wanga as Bischopsprengel. In Bremen wieh he den St. Petrus-Doom, enen eenfachen Holtbo, in. Up ene von siene Reisen dör Rüstringen woor he krank un bleev in Blexen doot. In sienen Doom in Bremen woor he begraven.
Dat Heidendom hullt sik neven dat Christendoom noch binah tweehunnert Jahr. Eerst unner den Bischop Unwan (1013 bet 1029) weer’t ganz överwunnen.
Rezeption
Üm un bi dat Johr 850 is wohrschienlich in dat Klooster Echternach de Vita Willehadi schreven worrn, wat en Biografie von Willehad sien Leven is.
In dat Rebeed von dat ole Bisdom Bremen gifft dat noch en Reeg Karken, de na Willehad jemehr Naam kregen hebbt (Wilhadi-Kark). Buten dat ole Bisdom weer Willehad as Hilligen nich groot von Belang.
Kiek ok bi
List vun de Bischöp un Arzbischöp vun Bremen
Geschicht vun Bremen
Christendom
Mann
Historie
Bischop
Bremen
Middelöller
Boren in dat 8. Johrhunnert
Storven in dat 8. Johrhunnert |
3159 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Apple | Apple | Apple is 1976 vun Steve Jobs un Steve Wozniak (Ökelnaam „Woz“) in de Garasch vun Jobs sien Öllern grünnt wurrn. För dat Startkapitaal harrn se Jobs sien VW-Bulli un Wozniak sien Hewlett-Packard Taschenreekner verköfft.
Steven Paul Jobs un Stephen Wozniak klabastern den eersten Reekner in de Slaapstuuv vun Job sien Öllern in Los Altos ut un maken dor 1976 den Apple I, de för 666 US-Dollar verköfft wurrn is. 1980 is Apple Computer in en Aktiensellschop ümwannelt wurrn un de fröhere Partnerschop mit de beiden Firmengrünner un Ron Wayne güng toenn.
Nadem Apple I nich so goot ankamen weer, keem de Spood mit den Apple II, den se mit dat Geld vun den Verkoop vun den Apple I produzeert harrn. Düsse Reekner is bet 1985 knapp twee Millionen maal verköfft wurrn.
De Macintosh
In't Johr 1984 hett Apple den Macintosh, (Afkörtt: Mac) präsenteert. De Mac weer de eerste bruukbare Reekner mit een Muus un een graafsche Böversiet. De Mac hett en Paket vun brukbaren Programmen: Mac Write, en Schriefprogramm; Mac Paint, en Programm to'n Malen un Verännern vun Biller, de Taschenreekner un vele annere. Annere Anbeders hebbt för de Mac Programmen maakt, de bet hüüt verköfft warrt, to'n Bispill Word un Excel vun Microsoft.
Reekner
Ünnernehmen |
3160 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Granaat | Granaat | Granaat (Latiensch Crangon crangon) is ene Kreeftoort von 3 bit 5 cm Läng, de ünner annern in de Noordsee leevt. De Granaat warrt ok woll Krabb (för de Biologen is dat aver wat anneret) oder Knoot oder Purr nöömt.
Fröher woor Granaat mit trechterförmige Granaatkörf fungen, de in de Prielen upstellt woorn. De hüdigen Granaatfischers föhrt mit Kutters henut un smiet dar, wor dat Water nich to deep is, ehre Sleppnetten ut, denn de Granaat leevt dicht över den sandigen Bodden. De Fang ward an Boord sorteert un kaakt. Na't Kaken seht de lüttjen Deerter nich mehr grau man root ut.
Wenn de Fischers in ehre Havens trüggkaamt, staht an de Kais al de Afnähmers. Se kööpt sik en paar Liters von de smacklichen Meerfrücht un freut sik al up dat geneetliche Vertehren. Aver bit darhen is't noch wiet. De Granaat hett ene harde Schaal,de mit veel Feingeföhl in de Fingers afpuult weern mutt. De gröttste Deel von den Fang geiht an de Genossenschup. In besunnere Bedrieven ward de Granaat von flinke Froonslüüd in Akkordarbeid utpuult. De „Gammel“, dat is dat, wat överblifft, ward to Höhnerfoor verarbeidt. Ümmer wedder hebbt Klüterers versocht, ene Granaatpuulmaschien to boen, aver bitlang is noch nix darbi rutkamen, wat bruukbaar weer.
Kiek ok bi
Projekt: Deerternaams up Platt
Kreefte |
3164 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Serbien | Serbien | Serbien (Србија) is ene Republiek, wat in’n Süüdoosten vun Europa op’n Balkan liggt. Navers sünd Ungarn, Rumänien, Bulgarien, Noordmakedonien, Albanien, Montenegro un Bosnien-Herzegowina. De Hööftstadt is Belgrad.
Spraken
Amtsspraak is Serbsch.
Geografie
De Noorden höört to dat pannonische Deepland, in’e Merr gifft dat Middelgebirgen, de twischen de Dinarischen Bargen un de Balkan-Bargen liggt. Ganz in’n Süden draapt sik disse beiden Barggruppen denn.
Dör’n Noorden löppt ok de Donau, in de bi Belgrad de Save rinfleet.
Staat
De Verfaat is demokraatsch. Serbien un Montenegro harrn sik in en Staatenverbund tosamensloten: Serbien un Montenegro. Dat weer de ne’e Naam för dat ole Jugoslawien. Dat geev denn Bestrevungen, de de Uplösung vun’n Staatenverbund Serbien un Montenegro wullen. In’n Mai 2006 hebbt de Inwahners vun Montenegro för’n egen Staat afstimmt un sik an’n 3. Juni 2006 vun Serbien trennt.
De Landsdeel Kosovo steiht siet 1999 ünner Verwalten vun de Vereenten Natschonen.
Land
Serbien |
3168 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sranantongo | Sranantongo | Sranantongo is ene Kreolspraak in de Karibik, de to de Westgermaansche Spraken höört. Se is ene vun de wichtigste Spraken in Surinam. Dat is en Mischmasch vun Ingelsch, Nederlannsch un anner Spraken. Dat gifft ok de ingelsche Naam Sranan för disse Spraak. Dat blots 100 000 Minsche dat as Moderspraak hett, heet nich, dat dat nich ene Spraak is, wat de meeste Lü in Surinam küürt.
Spraak |
3171 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gaiseke | Gaiseke | Gaiseke () is ene Stadt in de Sauster Börde in Noordrhien-Westfalen.
Delen vun de Stadt
Gaiseke
Stürmede
Ährnkhusen
Langeneicke
Münkesen
Eringerfeld
Bönninghausen
Ermsinghausen
Politik
Stadtraat
CDU 19 Raatslüüd
SPD 10 Raatslüüd
FDP 5 Raatslüüd
FW: 4 Raatslüüd
Oort
Noordrhien-Westfalen
Hanse |
3173 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oostpommersch | Oostpommersch | Oostpommersch weer lang en Dialekt in Pommern ossen vun Stettin un Rebeden in de Noberschap.
In't Rebeet vun't Polen vun uns Tied warrn lang ostnederdüütsche Dialekten snackt, en dovun is Oostpommersch. Oostpommersch warrt ook in Brasilien snackt, düsse Varietät heet Pomerano.
De Deelen vun't Ostpommersch sünd:
Westhinterpommersch
Osthinterpommersch
Bublitzisch
Pommerellisch
Spraakvarietät
Plattdüütsch |
3174 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rotwelsch | Rotwelsch | Rotwelsch is en Begreep för de Spraak vun de Monarchen, Prachers, Ganoven un anner Lüüd, de över’t Land tagen sünd. De Spraak harr wat vun en Geheemspraak, de för Lüüd, de nich inwieht weren, man kuum to verstahn weer. De Grundbestand an Wöör keem ut dat Hoochdüütsche. Vör allen ut dat Jiddische un ut de Spraak vun de Taters hett de Spraak aver veel Wöör övernahmen. En Reeg Wöör sünd ut dat Rotwelsche aver ok wedder in de hoochdüütsche Ümgangsspraak övergahn (un deelwies ok in’t Plattdüütsche).
Soziolekt |
3179 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nedderfranksche%20Spraken | Nedderfranksche Spraken | Nedderfranksche Spraken sünd ene nedderdüütsche Spraakgrupp in de Nedderlannen, Belgien, Süüdafrika, Surinam, Namibia, Frankriek un Düütschland. To't Nedderfranksch höört de Nedderlannsche Spraak un dat Afrikaans. Beide Spraken vun düsse Spraakgrupp hefft noch verscheden Dialekten.
Weblenks
Nedderfranksch bi Ethnologue (engelsch)
Spraakgrupp
Nedderfranksch |
3180 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mandarin | Mandarin | Mandarin (Mandarin 北方话 Běifānghuà: nördelke Dialekten) is de europääsche Naam vun de offizielle Spraak in de Volksrepubliek China un Taiwan. Dat is ok ene vun de veer Amtsspraken in Singapur. Mandarin is ene vun de chinesschen Spraken vun de sino-tibeetschen Spraken. De schreven Spraak is as ok bi anner Spraken de chinessche Schrift, to’n Bispeel dat Yüeh, dat in Kanton, Hongkong un anner wichtige Öört spraken warrt.
Mandarin warrt vun över 880 Millionen Minschen spraken un is so de gröttste Moderspraak vun de Welt. Vandage is dat de Spraak vun 75 % vun de Inwahners vun China.
Dat gifft ok annere chinessche Spraken, wat nich blots Dialekten sünd, ok wenn welke Lüüd dat so seggen.
De meesten Lü in China verstahn Mandarin. Dat gifft veer Töön in’t Mandarin.
De anner chinesschen Spraken sünd:
Xiang
Hakka
Min (Taiwan un anner Rebeden)
Yüeh (Kantoneesch)
Wu
Gan
Standardspraak
Mandarin |
3181 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Spaansche%20Spraak | Spaansche Spraak | Spaansch (op Spaansch: castellano, español) is de gröttste vun de romaanschen Spraken un dat is de drütt- oder veertgröttste Spraak up de Eer. 352 Mio Minschen hebbt Spaansch as Moderspraak un 417 Mio spreekt dat as Tweetspraak (Tallen vun 1999). De Mehrtall vun jem leevt in Latienamerika, uter in Brasilien, wo Portugeesch Landesspraak is.
Up de Pyrenäen-Halfinsel höört Portugal un dat Baskenland in’n Noorn nicht to dat spaansche Spraakrebeet. Bi dat Baskische, dat to kiene Spraakfamilie tohöört, hannelt sik dat wahrschienlich um den Överrest vun de Oorspraak, de vör de Römerherrschap up de ibeersche Halfinsel un den südlichen Deel vun dat hütige Frankriek wieter verbreet weer. Meist warrt ok dat Katalaansch in'n Oosten as sülfstännige Spraak ankeken, wiel dat mehr na dat Provenzaalsche slechten deit.
De spaansche Spraak hett sik in de röömsche Besettertiet, de 600 Jahr duurt hett, ut dat Vulgärlatiensch rutbillt. Dat Latiensch veränner sik hier na un na, överduur aver liekers den Vandalenstorm un de Westgotenherrschap, vun de blots ganz wenige Sporen in den spaanschen Woortschatt trückbleven sünd (wisigoti).
Vun de Arabertiet, de darna keem, tüügt so um de 4000 Wöör, de to'n groten Deel an den araabschen Artikel al- to kennen sünd (algebra, alcalde, alfombra,almidon) De romaansche Charakter vun dat Spaansch bleev trutz disse Fremdherrschappen bestahn. König Alfons X. leet 1253 anorrn, dat de Dialekt vun Toledo, dat Kastillsche, as de korrekte spaansche Spraak gellen schull.
För de Düütschen, de Spaansch leert, sünd de Problemen nich grötter as bi Italieensch oder Franzöösch. Afgesehn vun w, ö, ü un de ganz roren k un x bedeent sik dat Spaansche mit dat latiensche Alphabet so as wi. Doch de Luutqualität vun wecke Teken is en beten anners. So klingt b un v meist gliek. Vör a,o un u warrt c as k spraken, g is temlich week un flüchtig, vör e un i klingt c so as dat stimmlose engelsche th, g un j so as dat düütsche ch in ach, un dat ch klingt as tsch, ll as lj, un dat ñ (mit de Tilde) as nj. Dat h is jümmers stumm (hija < Tochter > klingt as icha). De Betonen liggt bi Wöör mit n oder s an'n Enn up de vörlesde Sülv, sünst up de lesde. Wenn dat maal nich so is, denn warrt dat dör en Akzent düütlich maakt
(álgebra, alcázar). Dat Bögen vun de Substantive un Adjektive is eenfach, wiel dat grammatische Geslecht an de Woortennen to kennen is.
Nee to Spaansch in Kalifornien
1998 weern in den noordamerikaanschen Staat Kalifornien 61 % vun de Wählers darför, de tweespraaksche Utbildung an de Scholen uptogeven. Wenn de Andrag nu gellen deit, mööt all Schölers in Kalifornien ehre Arbeiden blot noch up Engelsch afsluten.
In'n Südwesten vun de USA sprook man mehr Spaansch as Engelsch. 1848 övernehmen de USA in den Verdrag vun Guadalupe Hidalgo de Plicht, dat in de ehrmaalschen mexikaanschen Staaten wieterhen de Unnerricht an de Scholen up Spaansch afhooln wurr. Disse Staaten weern Nee Mexiko, Kalifornien, Arizona, Nevada, Utah, Colorado un Texas.
Spaansch as Amtsspraak
Spaansch is Amtsspraak in disse Länner (in Klammern Tall vun de Lü, de dat as Moderspraak hebbt):
In de Kolonie Gibraltar vun Grootbritannien is Spaansch de tweete Amtsspraak, na Ingelsch.
Standardspraak
Spaansch |
3182 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ciliophora | Ciliophora | Ciliophora sünd en Stamm vun't Riek vun de Protisten. Dat sünd keene Deeren oder Planten. De Krauft toom Plautz to kümmen ward mit Wimpern (Cilien) insett, de in Reeg steihn. Enige Ciliophora sünd Ciliaten. De Butenregion vun de Zell vun de Ciliaten is en Cortex. Ciliaten läwt vun Bakterien.
Bi de Ciliophora gifft dat sexuelle un asexuelle Gernertioonsfölg.
Ciliophora gifft dat in't Meer un anner Rebeden. De Ciliophora sünd en vun de Belangriekste Stämm vun
Protisten.
Biologie
kk:Инфузориялар |
3183 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Radiolaria | Radiolaria | Radiolaria sünd en Stamm vun Protisten. Protisten sünd keene Deeren oder Planten, män en eegen Riek. De Radiolaria hebbt charakteristisch Skeletten, wat bi enige oder all ut Strontiumsulfaat sünd. In bannig deipe Delen vun de Pazifik gifft dat Sedimenten vun Skeletten vun Radiolaria ut't Mesozoikum. In Kalkbarg sünd Radiolaria Deel vun Radiolarit, wat Steene sünd.
Biologie |
3186 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sanskrit | Sanskrit | Sanskrit (sanskr.: samskrta, vun sam "tosamen" un krta "maakt", Partizip Perfekt vun kr "maken": "tosamenföögt") is de klassische indische Kulturspraak un warrt in Indien siet ca. 1500 v. Chr. snackt. Se warrt mit de Devanagarischrift schreven.
Sanskrit höört to den indischen Tweeg vun de indoeuropääsche Spraakfamilie un hett so densülvigen Utgangspunkt as de modernen europääschen Spraken un as ok Latien und Greeksch. Dat disse Spraken verwandt sünd, kann een t.B. an den Wöör för Vader un Moder wiesen:
matr un pitr op Sanskrit, mater und pater op Latien und Oolgreeksch (μητηρ un πατηρ). Ok de Grundstruktuur vun de Grammatik is liek, as t.B.: 3 Geslechten, Tall un Funktschoon vun de Kasus (Fäll), Tietsysteem. Dat Opdecken, dat Latien, Greeksch un Sanskrit so liek sünd, weer wichtig för dat Opkamen vun de Spraakwetenschop (kiek ok bi Ferdinand de Saussure).
För Indien is Sanskrit dat, wat Latien för Europa is. Dat weer al in de Antike en wichtige Kultuurspraak. Obschoonst vele buddhistische Texten op Sanskrit schreven sünn, warrt över Buddha vertellt, dat he sülben lever Pali (de Spraak vun de eenfachen Lüüd) snackt harr.
As dat in dat Johr 1981 tellt weer, geev dat noch ca. 6000 Lüüd, de Sanskrit as Moderspraak snacken. Und in't Johr 1961 hebbt ca. 190.000 Lüüd vertellt, dat se dat as Tweetspraak snacken kunnen.
Dat Düütsche hett 'n poor Wöör ut Sanskrit importeert:
Arier, Aschram, Dschungel, Ingwer, Kajal, Mandala, Moschus, Nirwana un Yoga.
Externe Links
Wikipedia op Sanskrit Dor is man bloots nix to sehn, wenn dien Nettkieker de indischen Tekensetten nich wiesen kann.
Spraak
Indien
Sanskrit |
3187 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nedderrhiensch | Nedderrhiensch | Nedderrhiensch (Oostnedderfranksch) is en nedderdüütsch Platt vun 't Nedderfranksch. Dat Nedderrhiensche gifft dat in Belgien, de Nedderlannen un Noordrhien-Westfalen. In 't Nedderrhiensche gifft dat de Dialekten Süüdgeldersch un Limborgsch.
Dat Limborgsche hett en traditschonell Rebeet, to wat ok Hasselt in Belgien, Maastricht in de Nedderlannen, Düsseldörp, Solingen un anner Öörd in de dree Lannen tominnst in de Mehrheit hören.
Dat Limborgsche nöömt een Tonspraak.
Dat Süüdgeldersche harr en traditschonell Rebeet, to wat Duisborg, Venlo, Mölm, Wupperdaal un anner Öörd in de Nedderlannen, in 't Rhienland un Westfalen hören.
Spraakvarietät
Nedderfranksch |
3188 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Haptophyta | Haptophyta | De Haptophyta sünd en Algenstamm. De Chloroplasten sünd ähnelk farvlich as de Heterokonten.
De Haptophyta sünd Protisten. Dat is en egene Riek un kene Deeren oder Planten. De Zellen hebbt meest en beten unglike Flagella.
Eukaryoten |
3189 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Apicomplexa | Apicomplexa | De Apicomplexa sünd ene groote Grupp vun Protozoa, wat teö't Riek vun de Protisten höörn. Dat sünd keene Deeren oder Planten. Dat Toxoplasma gondii höört to de Apicomplexa.
Malaria is ok vun de Apicomplexa.
Dat meeste vun de Parasiten, de lang Sporozoa nöömt warrn, ward vandage unner de Apicomplexa rekent.
Biologie |
3192 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Els%C3%A4sserd%C3%BC%C3%BCtsch | Elsässerdüütsch | Elsässerdüütsch (Up Elsässisch Elsässerditsch) is en hoochdüütsche, alemannsche Dialekt in Frankriek. Dat warr inst to de Nedderalemannschen Dialekten tällt. René Schickele, Jean Egen un André Weckmann sünd Bispeelen vun Schriewerslüüd, de op Elsässerdüütsch un Franzöösch wat schreven hebbt. Nich in't ganze Elsass ward Elsässerdüütsch snackt. De wichtigsten Städer in't Elsass, Straßborg (Strasbourg), Mülhausen (Mulhouse) un Kolmar (Colmar) heet op Elsässerdüütsch Schdroosburi, Milhüse un Colmar.
Kiek ok bi: Spraken in Frankriek
Spraakvarietät
Hoochdüütsch |
3193 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lothringer%20Platt | Lothringer Platt | Lothringer Platt is en hoochdüütsch Dialekt in de westmedeldüütsch Deel vun de westgermaansche Spraken in de franzeusche Bezirk Moselle in Lothringen.
Dat Lothringer Platt hett en trüchgahnd Rang. Vandage ward hie nich so veel Lothringer Platt mier küert. De anner Dialekten vun't Westmedeldüütsch sünd Ripuarisch, Moselfranksch, Hessisch, Südfränkisch, un Pfälzisch. De gröttste germaansche Dialekt in Frankriek is dat Elsässerditsch.
Steed ten Thema: http://plattweb.free.fr
Spraakvarietät
Hoochdüütsch |
3194 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gereformeerde%20Kerke | Gereformeerde Kerke | De Gereformeerde Kerke sünd ene strikte reformeerte Kark in Süüdafrika. De Kark heet dor ok Doppers. Se ia 1859 gründt wurrn in Rustenburg.
Lang vör de twee anner grote reformeerte Karken in Süüd-Afrika hett sik de Kark vun de Apartheid distanzeert.
Ähnelke Karken sünd de Christelijke Gereformeerde Kerken in de Nedderlannen, de Christian Reformed Church in Amerika un de Free Church of Scotland in’t Vereenigte Königriek.
Weblenken
Websteed vun de Kark (afrikaansch)
Reformeerte Kark in Süüdafrika |
3195 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ferdinand%20T%C3%B6nnies | Ferdinand Tönnies | [[Bild:Ferdinand_Toennies_Bueste_Husum-Ausschnitt.jpg|thumb|left|Ferenand-Tönnies-Denkmol in Husum]]Ferenand Tönnies (* 26. Juli 1855 bi Oldenswort; † 9. April 1936 in Kiel) weer en düütsch Sozioloog, Natschonalökonom un Philosoph. He weer 1887 Begrünner vun de Soziologie in Düütschland („Gemeinschaft und Gesellschaft“, Gemeenschap un Sellschap).
1909 is he Professor an de Universität Kiel wurrn.
1933 hebbt em de Nazis rutsmeten.
Warken
Ferdinand Tönnies Gesamtausgabe, I-XXIV, utgeven bi Lars Clausen u. a., de Gruyter, Berlin/New York 1998—' De Jove Ammone questionum specimen, Tübingen 1877
Gemeinschaft und Gesellschaft. Abhandlung des Communismus und des Socialismus als empirischer Culturformen, [1887], vun ²1912 an mit een niegen Ünnerteetel Grundbegriffe der reinen Soziologie; Ferdinand Tönnies: Gemeinschaft und Gesellschaft. 1880-1935., hrsg. v. Bettina Clausen und Dieter Haselbach, De Gruyter, Berlin/Boston 2019 (Ferdinand Tönnies Gesamtausgabe, Band 2).
Der Nietzsche-Kultus, [1897] 2005, Tönnies-Forum, Jg. 14, H. 1
Schiller als Zeitbürger und Politiker, Buchverlag der Hilfe, Berlin-Schöneberg 1905 (in: Ferdinand Tönnies Gesamtausgabe, Bd. 7, S. 3–59);
Strafrechtsreform, Pan, Berlin 1905 (Ferdinand Tönnies Gesamtausgabe, Bd. 7, S. 61–118);
Philosophische Terminologie in psychologisch-soziologischer Ansicht, Thomas, Leipzig 1906 (in: Ferdinand Tönnies Gesamtausgabe, Bd. 7, S. 119–250);
Die Sitte, Rütten & Loening, Frankfurt am Main 1909
Die soziale Frage, 1907, als Die soziale Frage bis zum Weltkriege, de Gruyter, Berlin/New York 1989
Thomas Hobbes, der Mann und der Denker, 1910
Der englische Staat und der deutsche Staat, Karl Curtius, Berlin 1917 (in: Ferdinand Tönnies Gesamtausgabe, Bd. 10);
Weltkrieg und Völkerrecht, S. Fischer Verlag, Berlin 1917 (in: Ferdinand Tönnies Gesamtausgabe, Bd. 10);
Theodor Storm. Zum 14. September 1917. Gedenkblätter, Karl Curtius, Berlin 1917, (in: Ferdinand Tönnies Gesamtausgabe, Bd. 10);
Kritik der öffentlichen Meinung, [1922] 2002 (in: Ferdinand Tönnies Gesamtausgabe, Bd. 14)
Marx. Leben und Lehre, Jena 1921
Soziologische Studien und Kritiken, 3 Bde., Jena 1924 (in: Ferdinand Tönnies Gesamtausgabe, Bd. 15), 1926, 1929
Einführung in die Soziologie, 1931
Geist der Neuzeit, 1935 (in: Ferdinand Tönnies Gesamtausgabe, Bd. 22, S. 3–223)
Ferdinand Tönnies, Friedrich Paulsen. Briefwechsel 1876–1908, hgg. vun Olaf Klose, Eduard Georg Jacoby unn Irma Fischer, Hirt, Kiel 1961 (Veröffentlichungen der Schleswig-Holsteinischen Universitätsgesellschaft, N.F., 27).
Die Tatsache des Wollens, Duncker & Humblot, Berlin 1982.
Ferdinand Tönnies, Harald Höffding: Briefwechsel, utgeven unn kommenteert vun Cornelius Bickel unn Rolf Fechner, Duncker & Humblot, Berlin 1989, ISBN 3-428-06773-8 (Beiträge zur Sozialforschung, Bd. 4).
Soziologische Schriften 1891–1905, utgev. vun Rolf Fechner, Profil-Verlag, München/Wien 2008.
Schriften und Rezensionen zur Anthropologieutgev. vun Rolf Fechner, Profil-Verlag, München/Wien 2009.
Schriften zu Friedrich von Schiller, utgev. vun Rolf Fechner, Profil-Verlag, München/Wien 2009.
Schriften und Rezensionen zur Religion, utgev. vun Rolf Fechner, Profil-Verlag, München/Wien 2010.
Warken över Ferenand Tönnies
Allgemeen
Rolf Fechner, Ferdinand Tönnies. Werkverzeichnis, Reihe: Tönnies im Gespräch 1], de Gruyter, Berlin/New York 1992
Lars Clausen: Tönnies, Ferdinand, in: Deutsche Biographische Enzyklopädie, Bd. X, K. G. Saur, München ²2008, S. 60–62
Tweemoal dat Joar: Tönnies-Forum, Kiel
Tönnies sien Leem
Uwe Carstens: Ferdinand Tönnies. Friese und Weltbürger, Books on Demand, Norderstedt: 2005, ISBN 3-8334-2966-6
Uwe Carstens: Lieber Freund Ferdinand. Die bemerkenswerte Freundschaft zwischen Theodor Storm und Ferdinand Tönnies, Books on Demand, Norderstedt 2008, ISBN 978-3-8370-4762-2
Studien
Richard Albrecht, Ferdinand Tönnies und der Kongreß „Das Freie Wort“ 1933; in: Sociologia Internationalis, Jg. 28, 1990, H. 1, S. 87-90
Alfred Bellebaum, Das soziologische System von Ferdinand Tönnies unter besonderer Berücksichtigung seiner soziographischen Untersuchungen, München 1966
Cornelius Bickel: Ferdinand Tönnies. Soziologie als skeptische Aufklärung zwischen Historismus und Rationalismus, Westdeutscher Verlag, Opladen 1991
Cornelius Bickel: Ferdinand Tönnies, in: Dirk Kaesler (Hg.): Klassiker der Soziologie. Bd. 1, Von Auguste Comte bis Alfred Schütz. 5. Aufl., C. H. Beck, München 2006, S. 114-127. ISBN 3-406-54749-4
Stefan Breuer: Von Tönnies zu Weber. Zur Frage einer ‚deutschen Linie‘ der Soziologie, in: Berliner Journal für Soziologie, Jg. 6, 1996, S. 227-245
Uwe Carstens / Lars Clausen / Frank Osterkamp / Carsten Schlüter-Knauer (Hgg.): Neuordnung der Sozialen Leistungen. [V. Internationales Tönnies Symposion 14. und 15. Oktober 2005] [= Tönnies-Forum, 15. Jg., H. 1 + 2 / 2006; = Sonderband zum Fünften Internationalen Tönnies-Symposion 2005]. Norderstedt: Books on Demand 2006, ISBN 3-8334-6477-1
Lars Clausen: „Ferdinand Tönnies (1855–1936)“, in: Christiana Albertina, H. 63, 2006, S. 663-69
Lars Clausen / Carsten Schlüter[-Knauer] (Hgg.): Hundert Jahre „Gemeinschaft und Gesellschaft“. Ferdinand Tönnies in der internationalen Diskussion, Leske + Budrich, Opladen 1991 (Jendris Alwast, Niall Bond, Lars Clausen, Alexander Deichsel, Michael Dreyer, Rolf Fechner, Klaus Frerichs, Friedrich Fürstenberg, Michael Th. Greven, Perry H. Howard, Dirk Käsler, Shoji Kato, Stanislaw Kozyr-Kowalski, Oliver Lemcke, Harry Liebersohn, Peter-Ulrich Merz-Benz, Bärbel Meurer, Hermann Pfütze, Andrzey Przestalski, Otthein Rammstedt, Emmanuel Richter, Horst Rode, Günther Rudolph, Mildred Schachinger, Carsten Schlüter[-Knauer], Sibylle Tönnies, Hero Tsioli, Manfred Walther, Rainer Waßner, Bernard Willms)
Lars Clausen / Carsten Schlüter[-Knauer] (Hgg.): „Ausdauer, Geduld und Ruhe“. Fragen und Quellen der Tönnies-Forschung. Fechner, Hamburg 1991 (Richard Albrecht, Dieter Andresen, Dieter Anschlag, Gottfried Deetjen, Rolf Fechner, John Fraser, Josef Gunz, Peter-Ulrich Merz-Benz, John Offer, Carsten Schlüter[-Knauer], Gabriele Schreib, Edgar Weiß)
Alexander Deichsel: Von Tönnies her gedacht, Materialien der Ferdinand-Tönnies-Arbeitsstelle, Bd. 5, Fechner, Hamburg 1987.
Alexander Deichsel: Markensoziologie, Deutscher Fachverlag, Frankfurt am Main ²2006, ISBN 3-86641-084-0
Rolf Fechner, Verstehen und Erklären bei Ferdinand Tönnies, in: Rainer Greshoff / Georg Kneer / Wolfgang Ludwig Schneider (Hgg.): Verstehen und Erklären, Wilhelm Fink, München 2008, S. 13-26
Rolf Fechner / Lars Clausen / Arno Bammé (Hgg.): Öffentliche Meinung zwischen neuer Religion und neuer Wissenschaft. Ferdinand Tönnies' „Kritik der öffentlichen Meinung“ in der internationalen Diskussion, in: [Tönnies im Gespräch, Bd. 3], Profil, München/Wien 2005, ISBN 3-89019-590-3 (Arno Bammé, Michael Beetz, Wilhelm Berger, Cornelius Bickel, Lars Clausen, Alexander Deichsel, Ana Isabel Erdozain, Rolf Fechner, Peter Heintel, Ingeburg Lachaussée, Henning Meyer, Frank Osterkamp, Carsten Schlüter-Knauer, Martin Voss)
Rolf Fechner / Carsten Schlüter-Knauer: „Tönnies’ Begründung einer ‚Ersten Soziologie‘ als Beitrag zur Selbstaufklärung der Aufklärung“, in: Tönnies-Forum, 2. Jg., H. 1/1993, S. 55-68; H. 2/1993, S. 12-29.
Michael Günther, Masse und Charisma. Soziale Ursachen des politischen und religiösen Fanatismus, Lang, Frankfurt am Main 2005, ISBN 3-631-53536-8
Eduard Georg Jacoby: Die moderne Gesellschaft im sozialwissenschaftlichen Denken von Ferdinand Tönnies, Enke, Stuttgart 1971
Peter-Ulrich Merz-Benz: Tiefsinn und Scharfsinn. Ferdinand Tönnies' begriffliche Konstitution der Sozialwelt, Frankfurt am Main 1995.
Frank Osterkamp, Gemeinschaft und Gesellschaft. Über die Schwierigkeit einen Unterschied zu machen, Duncker & Humblot, Berlin 2006, ISBN 3-428-11973-8
Martin Poske: Die Öffentliche Meinung in der Demokratiekonzeption von Ferdinand Tönnies, in: Tönnies-Forum, 8. Jg., H. 3, 1999
Günther Rudolph: Die philosophisch-soziologischen Grundpositionen von Ferdinand Tönnies, Fechner, Hamburg 1995.
Carsten Schlüter[-Knauer] (Hg.): Symbol - Bewegung - Rationalität. Zum 50. Todestag von Ferdinand Tönnies, Königshausen + Neumann, Würzburg 1987
Carsten Schlüter-Knauer: Die kontroverse Demokratie: Carl Schmitt und Hans Kelsen mit und gegen Ferdinand Tönnies“, in: Uwe Carstens u. a. (Hgg.): Verfassung, Verfasstheit, Konstitution, Norderstedt 2008, S. 41-86
Carsten Schlüter[-Knauer] / Lars Clausen (Hgg.): Renaissance der Gemeinschaft? Stabile Theorie und neue Theoreme, Duncker & Humblot, Berlin 1990
Carsten Schlüter-Knauer / Rolf Fechner: „Der Weltfriede als Ziel politischen Gestaltens. Ferdinand Tönnies und die Weltinnenpolitik“, in: Uwe Carstens / Carsten Schlüter-Knauer (Hgg.): Der Wille zur Demokratie. Traditionslinien und Perspektiven, Duncker & Humblot, Berlin 1998, S. 253-268
H. Walter Schmitz: Tönnies′ Zeichentheorie zwischen Signifik und Wiener Kreis, in: Zeitschrift für Soziologie, Jg. 14, 1985, H. 5, S. 373-385
H. Walter Schmitz: Sind Worte für bare Münze zu nehmen? Ferdinand Tönnies über Geld als Zeichen und Zeichen als Werte, in: Ars Semeiotica, 2002, Bd. 25, H. 3/4, S. 259-274
Hans Lorenz Stoltenberg: Wegweiser durch Tönnies' »Gemeinschaft und Gesellschaft«, K. Curtius, Berlin 1919
Swiss Journal of Sociology: Community and Society in the Discourse of Modern Sociology: Essays in Honour of Ferdinand Tönnies on the Occasion of his 150th Birthday (Albert Salomon, Peter-Ulrich Merz-Benz, Gerhard Wagner, Stefan Bertschi), 2005, Bd. 32, H. 1
Jürgen Zander: Sieg der Vernunft? Ferdinand Tönnies′Fehldiagnose des Nationalsozialismus, in: Tönnies-Forum'', 2004, H. 1
Weblenken
Ferenand-Tönnies-Sellschap (hoochdüütsch)
Soziologie
Philosoph
Börger von Düütschland
Mann
Boren 1855
Storven 1936 |
3197 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bergisch | Bergisch | Keen Stil un keene Born.
Bergisch is en Subdialekt vun't Limborgsche, wat de süden vun de Uerdinger Linie liggen Dialekt vun't Niederrheinische is. Bergisch ward in de ehemaalsche Bergisch Hööftstadt Düsseldörp, de Kreis Mettmann, Solingen, Remsched un anner Öörd in Noordrhien-Westfalen sproken. Dat Bergische harr traditioonell ene Grenz to't Hoochdüütsche in't Rebeet vun de Stadt Düsseldörp vun uns Tied, to't Südgeldersche bi Duisborg un ten Plattdüütsch in't Wupperdaal vun uns Tiet.
Spraakvarietät
Hoochdüütsch |
3206 | https://nds.wikipedia.org/wiki/L%C3%BCnsche | Lünsche | Lünsche () is de Kreisstadt vun’n Märkischen Kreis in’t Suerland in Noordrhien-Westfalen. Lünsche hett circa 73.000 Inwahners un liggt an de A 45, de Suerlandlinie twischen Plettmert un Hagen.
Lünsche is in’t 13. Johrhunnert Stadt wurrn. Dat kann angahn, dat Graaf Engelbert I. vun de Mark dor achter steken dö. Bet 1968 weer dat ene kreisfree Stadt, man denn is dat en Deel vun’n niegen Kreis Lünsche wurrn. Dor is unner annern de vörmolige Kreis Altenoa tokamen. 1975 is de Kreis Lünsche denn upgahn in den neen Märkischen Kreis.
In Lünsche geev dat de ole Reidemeesterfamilge Kuithan. Ok geev dat hier Börgermeester un en Rektor mit de Naam Kuithan. Delen vun de eersten Zeppelinen sünd hier buut wurrn.
Weblenken
Oort
Märkisch Kreis
Hanse |
3208 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Buddhismus | Buddhismus | De Buddhismus is en Lehrtraditschoon un Religion, de ehrn Oorsprung in Indien hett. Se is je nah Born mit etwa 230 bit 500 Millionen Gläubigen (nah Christendom, Islam un Hinduismus) de veertgröttste Religion up de Eer. De Buddhismus is hööftsächlich in Süüd-, Süüdoost- un Oostasien verbreet. Etwa en Veertel vun all Buddhisten leevt in China.
De Buddhisten beropen sück up de Lehren vun Siddhartha Gautama, de in Noordindien leevt hett, nah den hüüd in Forschung vörherrschenn Dateerensansätzen in dat 5. un mögelkerwies noch in dat fröh 4. Johrhunnert v. Chr. He wurrd as „historsch Buddha“ betekent, um hüm vun mythisch Buddha-Gestalten to ünnerscheeden, de nich historsch betüügt sünd. „Buddha“ (wörtlich „Erwachter“) is en Ehrentitel, de sück up en Erlevnis betreckt, dat as Bodhi („Upwaaken“) betekent wurrd. Meent is dormit nah de buddhistisch Lehre en fundamentale un befreend Insicht in de Grundtatsaaken vun all Leven, ut de sück dat Överwinnen vun dat leedhaften Dorsien ergifft. Disse Erkenntnis nah dat Vörbild vun den historschen Buddha dör Befolgen vun sien Lehren to erlangen, is dat Teel vun de buddhistisch Praxis. Dorbi wurrd vun de beid Extreme Askese un Hedonismus, aber ok generell vun Radikalismus afraaden, völmehr sall en Mittleren Weg inslahn wurrn.
De Buddhismus warrt faken as ’n Weltreligion ankeken, man dat kann ok as ’n Philosophie or Lävenswies' ankäken warrn. De Buddhismus is nich-theistisch; dat bedüüd, dat 't vun keen Gott snackt, ofschoonst dat ook nich atheistisch is. Buddhisten glöövt, dat ’n allens mit allens verbunnen sünd, dat ’t keen „Sülvst“ „atmân“ gifft, dat us „Würklichkeit“ ’n Droog or ’n Droom vull vun Saken un Läven is, dat vergahn mutt, vull vun „Leden“ or „Frust“ („dukkha“), dat ’n Minsch na’t Verlichten tosträven will un dörch dat Ennen vun jüm ähr egen „Leden“ or „Frust“ („dukkha“) all de annern Wäsen hülpt. Wichtigste Elementen sünd Leev' („maitri“) un Barmhartigkeit („kâruna“). Nich bloots de Lehr man ook dat Läven un Lehren sülvst heet „dharma“.
Anner Elementen vun disse Religion sünd Acht to geven in't Leven un Vegetarismus. Vele Buddhisten höört ok to ene oder mier anner Religionen. Dat gifft ok Atheisten in disse Religion. In Vietnam un anner Länner in Asien sünd de meesten Lü Buddhisten. In de Volksrepubliek China is de Buddhismus de wahrschienlich tweetgröttste Religion. De Delen vun de Buddhismus sünd de Theravada-Buddhismus, de Mahayana-Buddhismus un de Tantrisch Buddhismus. Ene buddhistische Grupp in China, de noh den Tweet Weltorlog verbaden weer, is de Grupp I-Kuan Tao. Ene grote buddhistische Grupp in Vietnam is Cao Dai.
Einzelnachweise
Buddhismus
Religionsgemeenschop |
3210 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Brieney | Brieney | Brieney (hoogedütsch Essen-Bredeney geneumt) is en Stadtdeel vun Essen in Noordrhien-Westfalen. Dor hefft se fröher Kohlen in'n Bargbo afboot. Brieney hett fröher to dat Rebeet vun’t Kloster Wadden tohöört. Dat weer en sülvstännigen Staat in’t Hillge Röömsche Riek vun Düütsche Natschoon. Sien gröttsten Deel höört hüdigendags to Stadt Essen.
Brieney hett in de Nörden de Frankenstrate as Grenz to Ruttenscheed, wat ok en Stadtdeel vun Essen is.
Dat heet Frankenstrate, wiels dat inst de Grenz twischen Franken un Sassen weer. Bredeney lä in den frankschen Deel.
In Brieney liggt ok de beröhmte Villa Hügel vun de Familie Krupp. Nich wiet vun de Villa is ok de eenzig Hollpunkt vun de Düütsche Bahn in Bredeney, wat ok noh Hügel nömmt is.
Bredeney liggt an de Ruhr, in den Süden vun Essen. Bredeney is ok de Naam vun’t End vun de Stratenbohn 107, fröher 127, noh Gelsenkiärken.
Oort
Essen |
3211 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mennen | Mennen | Mennen is en Stadt mit 53.000 Inwahners in’n Märkischen Kreis in’t Suerland in Düütschland. Se hett en Grenz to’n Ruhrrebeetskreis Unna un to’n Hoochsuerlandkreis. Mennen liggt an de Ruhr un hett en Fläck vun 86,08 km². Siet 2020 is Roland Schröder Börgermeester vun de Stadt. Grünnt weer de Oort in de Tied vun’t Hartogdom Sassen. Lange Tied leeg Mennen in dat Rebeet vun den Arzbischop vun Köln.
De Bezirken vun Mennen sünd:
Halingen
Bösperde
Bösperde-Holzen
Schwitten
Brockhausen/Barge/Werringsen
Oesbern
Menden-Mitte
Menden-Nord
Landwehr
Am Papenbusch
Platte Heide
Liethen
Rauherfeld
Lahrfeld
Obsthof/Horlecke/Oesewiesen
Heimkerweg
Ostsümmern
Lendringsen-Mitte (Lendringsen)
Hüingsen
Berkenhofskamp
Lürbke
Oberrödinghausen
Asbeck
Böingsen
Weblenken
Websteed vun de Stadt (hoochdüütsch)
Oort
Noordrhien-Westfalen |
3213 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wienbr%C3%BCgge | Wienbrügge | Wienbrügge wäer ene lang egenstännige Stad an de Iämse, in Ostwestfalen in Noordrhien-Westfalen, de 1970 mit de Stad Reie un de Gemeenten Batenhorst, Lintel, Nordreie-Iäms un Sünne Vit to de nie Stad Reie-Wienbrügge tosammenslait wüör. Reie-Wienbrügge häw vandage ne wat 45 000 Inwueners.
Historie
In Wienbrügge staon de iärste Kiärk (üm 785) in de Giegend van de büerwere Iämse, van dao is dat Land tüsken Gütsel, Viärl, Rittbiärg un Hiärsebrock missioneert wueden. De Bischup van Ossenbrügge kreeg al 952 de Markt-, Münt- un Tolrächte för sinen Kiärkort Wienbrügge, de sick to eene Stadt wickelde. De Stad höerde met siene Buerschoppen in de Ümgiegend (Amt Reckenberg) as en Exklave to’t Haugstift Ossenbrügge, ümgieven van de Häerschop Reie in’n Norden und de Graofschop Rittbiärg in’n Süden. 1807 kam de Stad an’t Küeningriek Westfaolen un wiägen de Wiener Kongress 1815 iärst trüg to Hannover un 1816 nao Prüssen.
Siet 1816 wüör de Stad Seet van'n Kries Wienbrügge, bleew aower auk nao sien End van 1973 bet 1997 Seet van de Kriesvöwollung vun'n nien Kries Güetsel.
Oort
Noordrhien-Westfalen |
3214 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lech%20Wa%C5%82%C4%99sa | Lech Wałęsa | Lech Wałęsa ['lɛx va'ʋɛ̃sa] (* 29. September 1943 in Popowo bi Włocławek, denn Leslau) weer de Mann ganz baben vun de Gewarkschap Solidarność un Staatspräsident vun Polen.
Lech Wałęsa, mit de Ökelnaam Leszek (Voß), weer vun 1967 Elektriker op de Lenin-Werft in Danzig (poolnsch: Gdańsk). In de August 1980 weer hie de böverste Mann vun ene Streikbewegung, ut de de Gewerkschap Solidarność warr.
Dat Kriegsrecht kehm 1981. Vun 1981 bet 1982 weer he in't Gefängnis. 1983 kreeg he de Nobelpries för de Freede.
Vun 1990 bet 1995 weer he Präsident vun Polen, noh Wojciech Jaruzelski. Bi de Präsidentenwahl 1995 gewunn obers de ex-Kommunist Aleksander Kwaśniewski. 1997 weer he een vun de Grünners vun de Akcja Wyborcza Solidarność (Wahlaktioon Solidaritäät). Sien Partei heet NSZZ Solidarność.
Dat gifft bi Danzig de Gdansk Lech Walesa Airport.
Dräger vun’t Bundsverdeenstkrüüz
Börger von Polen
Politik
Boren 1943 |
3215 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rum%C3%A4%C3%A4nsche%20Spraak | Rumäänsche Spraak | Dat Rumäänsche is ene Ossromaansche Spraak, de in Rumänien un Moldawien vun de Mehrheid vun de Minschen snackt ward. Obschoonst in Moldawien meest van "Moldavisch" sproken ward, is dat de sülve Spraak. De meeste Lü, de Rumäänsch snackt, snackt Dakorumäänsch. Süden vun't Dakorumäänsch warden op de Balkan ok anner Dialekten vun de rumäänsche Spraak sproken, kiek ok bi Arumuunsch. Allet tosammen gifft dat circa 24 Milioon Minschen mit Rumäänsch as Moderspraak.
Tekens vun't Rumäänsche
Dat Rumäänsch höört, met dat Italieensche, to de Ostromaansche Spraakgrupp, dat an't End vun de Wöör i un e hett, nich -os un -as. Dat Rumäänsche hett enige Diphthongen.
Dat Rumäänsche is de enige Romaansche Spraak, de noch wat vun de latiensche Nominativ/Akkusativ hett: feminine Wöör hebben in 't Singular ene Förm för de Nominatief/Accusatief en een vör de Genitief/Datief. As dat Italieensche hett dat Rumäänsche drei vun de veer Konjugatioonen van Verbe noch.
In't Vokabular hett dat Rumäänsche slawsche, deelwies Aolkarkenslawsche Wöör, törksche un greeksche Wöör.
Standardspraak
Rumäänsch |
3216 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Nuurten | Nuurten | Nuurten is ene Stadt in dat Bundsland Neddersassen in Düütschland. Se is de Kreisstadt vun den Landkreis Nuurten un hett 30.617 Inwahners (Stand 31. Dezember 2006) op en Rebeet vun 145,67 km².
To de Gemeen höört de Öörd Berwartshusen, Böile, Denkershusen, Edesheim, Hammstie (mit Güntgenburg), Hilleße, Höckeln, Hohnstedt, Hollenstie (mit Gut Wickershausen), Immeziusen, Lagershusen, Holtensen, Schmatjehusen, Stöcken (mit Wetze) un Ssauten.
Weblenken
Websteed vun de Stadt (hoochdüütsch)
Landkreis Nuurten |
3219 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Duke%20Ellington | Duke Ellington | Edward Kennedy "Duke" Ellington (* 29. April 1899 in Washington; † 24. Mai 1974 in New York) weer en vun de inflootrieksten US-amerikaanschen Jazzmusiker. As Pianist weer he en vun de wichtigst Nee'erer vun dat Stride-Piano. As Komponist hett he meest 2000 Kompositschonen (Leeder un Suiten) verfaat, vun de bald Hunnert to Jazzstandards wurrn. As Bandleader droog he to de Utpräägen vun den Swing as Bigband-Stil bi.
Leven
Sien Vader weer de Overkellner James Edward Ellington. As Ellington in de School weer, kreeg he wegens sien aristokratisch Habitus de Ökelnaam Duke, wat Hartog heet. Wah-Wah un Saxophonen weern in sien Wark belangriek. He mek noh de grote Tied vun de Swing en beten anner Musik. He mek ok Musik för Filmen, ten Bispeel Paris Blues (1961) mit Paul Newman un Sidney Poitier as Jazzmusikers.
Op siene Tournee 1933 keem he noh England, Frankriek un Holland. Billy Strayhorn weer en Fründ för’t Leven vun Duke Ellington. Billy Strayhorn weer en Pianist, Arrangeur un Komponist, de för sien Kunst belangriek weer.
Ehrungen
1956 wurr he in de Down Beat Jazz Hall of Fame wählt. 1978 wurr he in de International Academy of Jazz Hall of Fame upnommen.
Beröhmte Warken
Take The A Train
C Jam Blues
Satin Doll
Rockin' in Rhythm
Mood Indigo
Caravan
Sophisticated Lady
Literatur
Duke Ellington Music is my mistress, 1973, deutsch Solitude, Luchterhand Taschenbuch 1992 (mit ausgewählter Diskographie von Scheffner)
Studs Terkel: Giganten des Jazz. Zweitausendeins, Frankfurt 2005 ISBN 3-86150-723-4
Mercer Ellington: Duke Ellington – Eine Biographie. Albert Müller Verlag, Rüschlikon-Zürich 1980 ISBN 3-275-00748-3
James Lincoln Collier: Duke Ellington, Genius des Jazz. Hannibal, Wien 1989 ISBN 3-85445-045-1
Darmstädter Beiträge zur Jazzforschung, Band 6: Duke Ellington und die Folgen. Wolke, Hofheim 2000 ISBN 3-923997-91-4
Stanley Dance Duke Ellington in Person 1978
ders. The World of Ellington 1981
John Edward Hasse Beyond Category – the life and genius of Duke Ellington, da Capo Press 1995, ISBN 0-306-80614-2
ders. (Hrsg.) The Duke Ellington Reader, Oxford University Press 1995
Ulrich Kurth: Duke Ellington. In: Die Befreiung der Musik, h. von Franz Xaver Ohnesorg; Bergisch Gladbach, G. Lübbe, 1994
Gunther Schuller The Swing Era – The Development of Jazz 1930–1945, 1989
ders. Early Jazz: Its Roots and Musical Development. 1968, Reprint 1986.
Barry Ulanov Duke Ellington, da Capo Press 1995, zuerst London 1947
Hans Ruland Duke Ellington, Oreos Verlag 1983
Mark Tucker Duke Ellington – The Early Years, Urbana/Illinois, University of Illinois Press 1991
Klaus Stratemann Duke Ellington – Day by Day and Film by Film, JazzMedia (Copenhagen), 1992, ISBN 87-88043-34-7
Enkeld Nahwiesen
Weblenken
Mann
Komponist
Börger von de USA
Jazzmusiker
Freemüerer
Boren 1899
Storven 1974 |
3221 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Neustadt%20%28Hessen%29 | Neustadt (Hessen) | Neustadt is ene lüütsche Stadt in't düütsche Bunnsland Hessen. Se liggt in de Landkreis Marburg-Biedenkopf in de Bezirk Gießen. De Geografische Laag is 50° 51' n. Br. un
08° 07' ö. L. .
De Stadt liggt circa 240 - 300 m över NN.
De Fläck is 56,88 km².
De Tahl vun de Inwahners is 8973 (1. Juli 2004).
Dat gifft 158 Inwahners op en km².
De PLZ is 35279.
De Vörwahl is 06692.
Dat Pkw-Kennteken is MR.
De E-Mail-Adresse is [email protected]
De Börgermeester is Thomas Groll.
De Stadt liggt in't mittelhessische Bargland an't Ostend vun de Landkreis Marburg-Biedenkopf. Ter Stadt höören Neustadt, Mengsberg, Momberg un Speckswinkel.
Weblinks
Websteed van de Stadt
Oort
Stadt
Hessen |
3222 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Litausche%20Spraak | Litausche Spraak | Litausch (lietuvių kalba) is ene Baltische Spraak, de in Litauen un anner Länner sproken warrt.
Dat is èng verwant mit 't Lettsch un een van de meest unnersokte Indoeuropääsche Spraken. De Sprak het circa 4 Millioonen Sprekers. As in't Lettsch hett de Spraak söben Fallen un twie geslachten. Dat Verb is nog noh ene ole Form. Dat gifft ok de Duaalvörm un mit de besoonderheed dat de förm för de derde Person Eentahl un Miertahl samevallen.
1545 warr dat Litausche Schriftspraak - Katekizmas, von Martynas Mažvydas.
Dat Litauische is ene baltische Spraak, wat män nich heet, dat dat nich welke Elementen hett, de ähnelk to de slawsche Spraken sünd. Dat Litauische mokt bi butenlandsche Oortsnamen as ene allgemeene Regel Endungen, wenn se nich in de Lannsspraak op -a ennen.
Ene ähnelke Spraak weer dat Olpreußisch, wat deelwies de sülve Namen bocht hett.
Standardspraak
Litausch |
3223 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Westhuom | Westhuom | Westhuom is vandage en Deel vun Schweierte, ene Stadt an de Rand vun’t Ruhrrebeet in’n Kreis Unna. Bet 1975 weer Westhuom ene Titularstadt un Seet vun’t Amt Westhuom in’n Kreis Iserlaun, vun de dat Amt - un ok de Stadt Schweierte - siet 1929 Deelen weern. Inst weern se in’n Kreis Hörde.
De Oort is bekannt, wiels dat Westhuomer Krüüz dat Krüüz vun de Suerlandlinie A 45 un de Autobahn 1 is.
Dat kennt ener vun de Radio-Verkehrs-Nahrichten.
Inst geev dat hie den Riekshoff Westhuom.
Amt Westhuom
To’t Amt Westhuom höörten de Gemeenten:
Garenfeld
Geisecke
Holzen
Lichtendorf
Wandhofen
Stadt Westhuom
Villigst
Oort
Noordrhien-Westfalen |
3224 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hachen | Hachen | Hachen is de tweetgröttste Deel vun de Stadt Sonnern in de Hoochsuerlandkreis in Noordrhien-Westfalen. De süüdwestfäälsche Oort Hachen liggt bi’n Sorpesee. Dör sien geographisch wichtig Laag is dat en good to liden Oort för Utflöög. Dat gifft hier welke Wanderweeg un Wooldlehrpättkes. De Willi-Weiher-Sportschule in den Oort is wiet över de Grenzen vun Noordrhien-Westfalen bekannt.
Oort
Noordrhien-Westfalen |
3226 | https://nds.wikipedia.org/wiki/W%C3%BCrttemberg | Württemberg | Württemberg weer en Land vun dat Düütsche Riek un vun de Weimarer Republiek op dat Rebeet vun dat Bundsland Baden-Württemberg vundaag. De Hööftstadt weer Stuttgart.
De Naam „Württemberg“ kummt vun „Wirtemberg“ in Stuttgart-Rotenberg (Stadtbezirk Stuttgart-Untertürkheim). De is sachts no den in Luxemborg legenen „Wirdeberg“ nömt, de in'n Anfang de Heimat vun dat Slecht vun de Württemberger weer. Op den Wirtemberg stunn bet 1819 de fröhere Stammborg Wirtemberg ut dat 11. Johrhunnert. 1824 weer an dissen Platz ene Graffkapell för de Königin Katharina vun Württemberg buut.
Region
Baden-Württemberg |
3228 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ming-Dynastie | Ming-Dynastie | De Ming-Dynastie (míng cháo) weer ene chineessche Dynastie. Se harrn vun 1368 to 1644 de Macht.
Vör de Ming-Dynastie harrn Mongolen de Macht. De eerste Kaiser vun de Ming-Dynastie mek Nanjing de Hööftstadt. Ter Tied vun de Ming-Dynastie weer China ene belangrieke Schippfohrtsnatschoon, een vun de beröhmteste Seelüüt weer Zheng He. De Ming-Dynastie harr merkantilistisch Elementen. 1586 warr dat denn portugiessche Macau (Yüeh:Magau) ene Stadt.
Zhu Yuanzhang, de Grünner vun de Ming-Dynastie weer een vun de twee Grünners vun chineessche Dynastien, de ut ene Buernfamilie weern. Dat normaale en Kaiser vun disse Dynastien to nennen, is Zhu, wiels dat de Familiennaam weer. De Vörnaam is in China blots de letzte unm nich de eerste Maam. Tamerlan weer en Törksche Först un harr ene vun de gröttste Rieken, wat ter Tied vun de Ming-Dynastie weer. Noh de Ming-Dynastie geev dat de Qing-Dynastie.
Adelsslecht
China |
3230 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wittrussische%20Spraak | Wittrussische Spraak | Dat Wittruss’sch is de wichtigste Spraak vun Wittrussland. De Spraak höört to de Ost-Slawsche Spraken; se is èng verwant aon ’t Ukraïns un in meendere maot aon ’t Russ’sch. Wiels dat vreuger to Polen höört, is dat Vokabular ähnelk as in de poolsche Spraak, nich veel weniger ähnelk as to de russ’sche Spraak. De Aontal Sprekers ligkt roond de 7 Miljoonen. Freuger, in d’n Tied vaan ’t Pools-Litauws Gemenebes waor ’t ok Kultuurspraak in Litauen. De Spraak ward in de kyrillische un in de latiensche Schrift schreven. Inst warr de Spraak vun Törken in de arabsche Schrift schreven.
De Dialekten sünd Nordostwittruss’sch, Södwestwittruss’sch un Zentraalwittruss’sch.
Spraak
Slaavsch |
3231 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Portugeesche%20Spraak | Portugeesche Spraak | De Portugeesche Spraak is de natschonale Spraak vun Portugal, un de offizielle Spraak vun Brasilien, Angola un annere Staten, de fröher in portugeesche Hand weren. In de indische Stadt Goa warrt de Spraak ok noch spraken, man nich anerkind. Dat Portugeesch geiht bi de noordgrenz vun Portugal över in't Galizisch, dat dör de spaansche Överheid as anner Spraak gellen laten warrt. Dat Portugeesch hett 200.000.000 Sprekers un is dormit de föfft- oder sösstgröttste Weltspraak. Circa 2,5 Millioonen Lüüd in de USA, sünners in New Jersey, Massachusetts, Rhode Island un Kalifornien snackt disse Spraak.
Dat Portugeesch höört to de Grupp vun ibero-romaansche Spraken un is eng verbunnen mit't Spaansche. De Spraak is in't 9. Johrhunnert för't ierst opschreven. De Dialekt-Variatschoon is ring, ok twüschen de Länner: Dat Portugeesch in Brasilien un't europääsche Portugeesch verholln sik as't britisch Engelsch un't amerikaansche Engelsch.
mehrste Dialekten un Kategorien
Portugal
Açoriano - Azoren
Alentejano - Alentejo
Algarvio - Algarve
Alto-Minhoto - Braga
Baixo-Beirão; Alto-Alentejano - zentraal Portugal
Beirão - zentraal Portugal
Estremenho - Coimbra, Lisboa un anner Öört
Madeirense - Madeira
Nortenho - Braga, Porto un Öört
Transmontano - Trás-os-MontesBrasilien
Caipira - inner Deel vun de Staat São Paulo, Paraná un Söden vun Minas Gerais Cearense - Ceará Baiano - Region Bahia Fluminense - Staten Rio de Janeiro un Espírito Santo
Gaúcho - Rio Grande do Sul Mineiro - Minas Gerais Nordestino - Recife u. a. Nortista - Amazonas-Becken
Paulistano - São Paulo Sertão - Staten Goiás un Mato Grosso Sulista - Staten Paraná un Santa Catarina
Angola
Benguelense - Provinz Benguela Luandense - Provinz Luanda Sulista - Söden vun Angolaanner Länner:
Caboverdiano - Cabo Verde Guineense - Guinea-Bissau|Guinéa-Bissau Macaense - Macau, China Moçambicano - Moçambique Santomense - São Tomé e Principe Timorense - Osttimor''
Standardspraak
Portugeesch |
3232 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Frankfort%20an%20de%20Oder | Frankfort an de Oder | Frankfort an de Oder is ene kreisfre’e düütsche Stadt in’t Bundsland Brannenborg. Se liggt an de Oder. Słubice, wat bet 1945 to Frankfort höör un den Naam Dammvorstadt harr, höört vundaag to Polen. De Grenz is hier de Oder. In de Stadt leevt hüdigendags (Dez. 2018) bi 58.000 Inwahners. Frankfort is en ole Hansestadt. Se höört vundaag to de Niege Hanse. Heinrich von Kleist un Zvi Aharoni wörrn hier boren. Frankfort, ene ole Universitätsstadt, hett ene Universität, de dor de Präsidentschopskandidatur vun Gesine Schwan (SPD) 2004 bekannt is. Frankfort hett ene Autobahn na Berlin. In Frankfurt gifft dat de Märkische Oderzeitung, inst Neuer Tag.
Weblenken
Oort
Frankfort an de Oder |
3233 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Katalaansche%20Spraak | Katalaansche Spraak | Dat Katalaansch is ene Spraak, de in'n Noordoosten van Spaanjen, sünners in Katalonien (Catalunya) spraken wart. Circa 7 Millioonen Lü hebbt dat as Moderspraak. Dat is de Amtsspraak van Andorra un ward in den extremen Söden vun Frankriek un in Algheria op Sardinien ok snackt. Dat Katalaansch steiht veel körter bi't Okzitansch denn de Spaansche Spraak; dat is twüschen disse twee Spraken. De Spraak is vandage dialektisch deelt; de Amtsspraak, baseert veural op den Dialekt van Barcelona mit ok anner Elementen. Dat Katalaansche wurr in de Tied vun Franco unnerdrückt un is vandage Amtsspraak, de tweetwichtigste in Spanien. Salvador Dalí un Juan Antonio Samaranch weern twee vun de beröhmteste Katalanen. Katalaansch ward ok op de beröhmte Ferieninsel Mallorca snackt.
In Katalonien wurr dat Gesett vun dat Katalaansch rutgeven. Dit Gesett födder vun den, de nich in Katalonien boorn weer un dar arbeiden wull, dat he Katalaansch spreken un schrieven kunn. De nich Katalaansch lehrt hett, kriggt kien Arbeitsverlööf. Oder anners utdrückt: well nich Katalaansch snackt, droff in Katalonien nich arbeiden. Dit Gesett is vun de spaansche Regeren stark kritiseert wurrn, aver verbeden kunn se dat nich, wiel de Ministerpräsident vun Katalonien drauh, dat mit enen Prozess vör dat Verfaatgericht de Kontakten twüschen Barcelona un Madrid noch slechter wurrn as se bit darhen al weern
Weblenken
Katalaansche Wikipedia
Standardspraak
Katalaansch |
3234 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sloveensche%20Spraak | Sloveensche Spraak | De Sloweensche Spraak is ene Söd-Slawsche Spraak, vun de dat Spraakrebeet änkelk is to dat Rebeet vun Slowenien. De Spraak ward ok in Italien, Ungarn un Österriek snackt. De Spraak ward vun circa twee miljoonen Lü snackt. De Spraak hett noch de indo-europääsche Dual. In Österriek is de Spraak in Kärnten, wo se üm Klagenfurt (Celovec) un anner Rebeden snackt ward, un in Grenzrebeden vun
Italien Amtsspraak. Veele vun de Slowenen in Italien läwen in't Rebeet Beneška Slovenija (venetisch Slowenien).Enige Wöör, ten Bispeel "šrauf'ncigr" sün ut de Hoochdüütsche Spraak.
Dat ward secht, dat de Spraak 32 Dialekten hett.
Circa 1919 warr in de Hööftstadt Ljubljana (Laibach) ene Universität gründ't. Dat gifft ok ene anner sloweensch sprekend Universität, de vun Maribor (Marburg) in Slowenien.
Standardspraak
Sloweensch |
3235 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Patterbuorn | Patterbuorn | Patterbuorn (ok Paterboärn; hoochdüütsch Paderborn) is de tweetgröttste Stadt in Ostwestfalen. Patterbuorn höört to dat düütsche Bunnsland Noordrhien-Westfalen un is de Kreisstadt von’n Kreis Patterbuorn. Dat Gymnasium Theodorianum, ene vun de öllste Scholen in Noordrhien-Westfalen, steiht hie. De School un ok de Stadt sünd ut de Karolingertied.
Patterbuorn is de Seet vun ene Karkenprovinz vun de röömsch-kathoolsche Kark. In de Tied vun de DDR höörten groote Deelen vun de DDR to't Arzbisdom Patterbuorn un so weer dat dat gröttste Bisdom noh de Fläck in Düütschland.
Patterbuorn is kene rieke Stadt, män harr bi welke Bunnsdagswahlen de hööchste Andeel vun de CDU bi de düütsche Steder över 100 000 Inwahners. Patterbuorn harr vun 1614 lang ene Universität. Dat weer denn keene Universität mier. Friedrich Wilhelm Adam Sertürner, entdeckt't hie üm 1803 dat Morphin. In Patterbuorn geev dat ene Gesamthochschule, vandage is dat de Universität. Vun de Stadt secht ener schwarz, schwärzer, Paderborn un schwarz, Münster, Paderborn. Patterbuorn hett vandage en bekannt technisch Museum, wiels hie ene vun de wichtigste Firmen vun de düütsche IT-Industrie weer, dat Heinz-Nixdorf-Forum. Rüdiger Hoffmann is vun hie. De Schuulpatron vun Patterbuorn is de Hillige Liborius.
Literatur
Weblinks
Offiziell Siet van de Stadt
Oort
Stadt
Kreis Patterbuorn
Hanse
Noordrhien-Westfalen |
3236 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Finnsche%20Spraak | Finnsche Spraak | De finnsche Spraak is ene Finno-ugrische Spraak, de in Finnland un anner Länner snackt warrt. In Finnland snackt 4,7 Mio. Minschen Finnsch. Dor kaamt in Sweden noch mol 300.000 Lüü to. Wenn ok Kareelsch oder anner Spraken to't Finnsche telltt warrt, is de Tall vun de Lüü, de dat snackt, veel grötter. Dat Finnsche steit twüschen de flekterende un agglutinerende Spraken. Dat Finnsche hett nich weniger as föfftein Fäll.
Dat Finnsche is in't 19. Johrhunnert as Kultuurspraak opkomen, wat bit dorhen de Sweedsche Spraak weer. In disse Tied is dat nationale Epos Kalevala upschreven wurrn. . De finnsche Spraak hett keen Artikels, män bannig veele Wöör met twee Vokalen achter'nanner. Dat finnsche Woort för finnsch is suomi un dat Woort för finnsche Spraak is suomen kieli.
Standardspraak
Finnsch |
3237 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Ukrainsche%20Spraak | Ukrainsche Spraak | De Ukrainsche Spraak is eene Oostslaawsche Spraak de in de Ukraine un in anner Länner sproken ward. De Hoochborgen vun't Ukrainsch liggt in'n Westen, besünners in den Deel, de eerst 1941 to de Sowjetunion hentokamen is. Dor hett de Russifikatschoonpolitik vun dat kommunistische Regime nich so lang as in'n Oosten warken kunnt. In de Sowjettied weer dat verboden, Ukrainsch to snacken. In den Oosten warrt ok Russ'sch sproken un in de grote Steder in de Mitt van 't Land (Kiew, Odessa) gifft dat ok veele Lüde, de Russ'sch snackt. Man vundaag warrt Ukrainsch as alleenige Spraak in'e School ünnericht'. De ukrainsche Regeern versöcht, de Ukrainsche Spraak wedder wichtiger to maken und dat Russ'sche torüchtodrängen. Veel Lüü finnt dat goot, weil se ehr Sülvstännigkeit vun Russland wiesen wollt. Man dor sünd ok Lüü, de Russ'sch as tweite Amtsspraak inführen wüllt. De ukrainsche Spraak is mit't Wittruss'sch un Russ'sch de neegst verwandte Spraak. Mit Slowaaksch und Poolsch, ok wenn düsse Westslaawsche Spraaken sünd, hett Ukrainsch veele gemeensame Wöör. De Ukrainsche Spraak warrt in de kyrillische Schrift schreven mit nen poor Sonnerbookstaven. De ukrainische Spraak is nich de wichtigste Kulturspraak in de Ukraine, veele Daagblöer warrt op Russ'sch schreven und en groten Deel vun't Fernsehen is russ'sch.
De Wetenschap vun de ukrainsche Spraak un de Kultur heet Ukrainistik. Dat gifft circa 40 Millionen Lü in de Ukraine, wat de Spraak snackt, circa 100 000 Lü in de Slowakei. 0,5-4 Milloonen Lü, wat Ukrainsch snackt, leevt in anner Länner vun de vörmolige Sowjetunion, to'n Bispeel in Russland un Kasachstan. Ansiet vun de Ukraine is Ukrainsch ok in Transnistrien Amtsspraak, en Republik, de vun Moldawien wegbraken is.
Alphabet
А а Б б В в Г г Ґ ґ Д д Е е Є є Ж ж З з И и
І і Ї ї Й й К к Л л М м Н н О о П п Р р С с
Т т У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ю ю Я я Ь ь
Besonners sünd de Buchstaven Ґ ґ (G), Є є (je), Ї ї (ii), ditte Bookstaven gifft dat blots in de Ukrainsche Orthografie un nich in annere Spraaken, de se mit de kyrillische Alphabet schrieven deit.
Grammatik
In't Ukrainische gifft dat söben grammatische Fäll, den Nominativ, Akkusativ, Dativ, Genitiv, Instrumental, Lokativ un den Vokativ. Dat gifft dree grammatische Geslechter, männlich, wieflich un geslechtlos un Eentall un Tweetall. Ukrainsche Verben hefft twee Aspekten, de perfektive un imperfektive Aspekt. De ukrainsche Syntax is nich so akraat as de nedersassische, de Sinn ward mehr dör de Fäll betekent, Ukrainsch is eene SVO-Spraak. Dat gifft dree Tieden, Präsens, Präteritum un Futur. Dat gifft twei Oorten vun Futur, man dat eene ward meist blots noch bi'n Schrieven benödigt.
Spraak
Slaavsch |
3238 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Marie%20Curie | Marie Curie | Maria Skłodowska-Curie (Marie Curie; * 7. November 1867 in Warschau; † 4. Juli 1934 in Sancellemoz, Haute-Savoie, Frankriek; boren Skłodowska, Vörnaam ok Maria) weer ene poolsche Chemikerin un Physikerin. Se worr an’n 7. November 1867 as Maria Salomea Skłodowska in Warschau boren. Ehr Vader Władysław Skłodowski weer Lehrer för Mathematik un Physik, de Moder Bronisława weer de Direktersche vun en Marjellenpengsioonaat. Dat harr den Effekt, dat de fief Kinner, vun de Maria dat jöngste weer, ene gode Bildung kregen.
As Maria Curie Kind weer, leevt se in den Deel vun Polen, de vun Russland regeert worr. Poolsch as Spraak vun den Ünnerricht weer verbaden. In’t Marjellenpengsioonaat, op dat Marie Curie för ene Tied weer, geev dat illegaalen poolschen Spraak- un Geschichtsünnerricht.
As eerste Fru worr se 1906 Professerin för Physik an de Pariser Universität Sorbonne, 1922 as eerste Fru Liddmaat in de Pariser Academie de Médicine.
Mit ehr Mann Pierre Curie un den Physiker Antoine Henri Becquerel kreeg se 1903 den Nobelpries för Physik, för jemehr Arbeiden över Radioaktivität.
1911 kreeg se för dat Opdecken vun dat Radium un dat Polonium ok de Nobelpries för Chemie, ok as de eerste Fru.
Warken
Recherches sur les substances radioactives. mit Pierre Curie, 1904
Traité de radioactivité. 2 Bänn, 1910, düütsch: Die Radioaktivität.
La radiologie et la guerre. 1920
L'Isotopie et les éléments isotopes. 1924
Les rayons α, β, γ des corps radioactifs en relation avec la structure nucléaire. 1933
Radioactivité. 1935
Weblenken
Fru
Börger von Polen
Physiker
Chemiker
Nobelpriesdräger (Physik)
Nobelpriesdräger (Chemie)
Boren 1867
Storven 1934 |
3240 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Aristoteles | Aristoteles | Aristoteles (; * 384 v. Chr. in Stageira, Makedonien; † 322 v. Chr. in Chalkis, Euböa) weer en greeksch Philosoph, de för de Naturwetenschappen un anner Saken bannig wichtig weer. Mit dat Wark, dat later den Naam „Metaphysik“ kregen hett, hett he ok den Grund leggt för allerhand Wetenschoppen vun den Geist, sunnerlich for de Metaphysik.
En korte Oversicht
Leven
384 v. Chr. is Aristoteles in Stageira as Söhn vun en Dokter an den Hoff vun König Amyntas vun Makedonien boren wurrn. Fröh sünd siene Öllern sturven. As he 17 Johre oold weer, is Aristoteles 367 v. Chr. in Platon siene Akademie in Athen intreden. Dor hett he deel nahmen an Forschung un Lehr. Nadem Platon sturven weer, hett he Athen 347 v. Chr. verlaten. Aristoteles gung an'n Hoff vun Hermias, den Herrscher vun Atarneus in Lüttasien. 343/342 v. Chr. is he Lehrer vun den Throonfolger vun Makedonien wurrn. Dat weer de junge Alexander. 335/ 334 v. Chr. gung he torüch na Athen. He höör nu nich mehr na de Akademie to, man forsch mit siene Schölers sülvstännig in dat Lykeion. As dat vunwegen de Politik in de Stadt to dull wurr, möss he Athen 323/322 v. Chr. wedder verlaten. He gung hen na Chalkis un dat duer nich lang, denn is he dor sturven.
Wark
Aristoteles hett for en groten Krink vun Minschen Dialoge schreven. Man düsse Schriften, de sik an jedereen richten döen, sünd alltohopen verschütt gahn. De Lehrschriften, de bit up den hüdigen Dag nableven sünd, sünd an un for sik blot man for den Bruuk in sienen Unnerricht tohopenstellt wurrn. Dor is ok jummers an rum fummelt un fudder schreven wurrn. In düsse „internen“ Schriften geiht dat um:
Logik, Theorie vun de Wetenschop, Rhetorik:
In de logischen Schriften geiht Aristoteles bi un stellt en „Theorie vun de Argumentation“ (Dialektik) up de Been. As Grundlaag deent em dat Diskereren mit siene Schölers in de Akademie. He finnt de Syllogistik ut un kriggt dor en fomale Logik mit in de Gangen. Up den Grund vun siene Syllogistik snittjert he an en Theorie vun de Wetenschop un bringt wichtige Bidräge to en Theorie vun de Definition un Bedüden. To de Rhetorik meent he, se weer de Kunst, klaar to maken, dat Utsagen angahn (wohr ween) könnt. Dor stellt he ehr mit neven de Logik hen.
Naturlehr:
In Aristoteles siene Naturphilosophie geiht dat um dat Ankieken vun jedeeen Natur: Wie sik allens ännert un wat passeert. Up de Frage, de dormols aktuell weer: Wie kann dat angahn, dat allens tostanne kummt un denn ok wedder vergeiht? hett he mit sien Hylemorphismus de Antwoort funnen: Allens, wat is, besteiht ut Form un Materie. Desülvige Materie kann unnerscheedliche Formen annehmen. In de Naturwetenschop unnersöcht he, wie de Deerter sik verscheelt un wie se sik upföhrt un kickt sik ok den Minschen an, un wat em utmaken deit. In sien Lehr vun de Seel meent he, „en Seel hebben“ dat heet: „levennig ween“. De Seel steckt achter de verscheden vitalen Funktionen vun allens, wat leevt un is de Form vun dat Lief. Man ok empiersche Forschung hett he bedreven un hett wichtige Bidräge aflevert to Biologie un Zoologie.
Metaphysik:
In siene Metaphysik geiht he gegen Platon siene Ansicht gegenan. Platon harr meent, de Substanz un de Grundlaag vun allens, wat dor is, dat weer nich dat, wat mit de Hand to griepen weer, man dat weern de Ideen vun allens, de allgemeen weern un sik in de Würklichkeit blot man afspegeln döen. De Würklichkeit weer dor man blot en „Spegelbild“ oder „Afdruck“ vun dat Wohre mit. Aristoteles meent, just anners rum, de konkreten enkelten Saken, de een sehn un griepen kann, weern de Substanz un dat, wat würklich is. Later hett he dor noch de Lehr to geven, de konkreten, enkelten Saken ehre Substanz, dat weer ehre Form.
Ethik un Lehr vun den Staat:
Wo dat minschliche Leven up to will, seggt Aristoteles in siene Ethik, dat weer dat Glück un dat gode Leven. Wenn een dor henkamen will, denn so mutt een Döögt utbillen in Verstand un Charakter. Dor höört to, dat een lehrt, mit Lust, Gier un Emotion um to gahn (dör Uptehn un Wennst). Siene Politsche Philosophie slutt sik an de Ethik an. He seggt, ohn den Staat as Form vun de Meenheit, geev dat keen minschlich Glück. Aristoteles fraagt, wat nödig is, dat Glück upkamen kann un vergliekt dor unnerscheedliche Verfaten to. Aristoteles siene Lehr vun de Staatsform is Johrhunnerte lang as Autorität ankeken wurrn.
Theorie vun de Dichtung:
In siene Theorie vun de Dichtung befaat Aristoteles sik sunnerlich mit de Tragödie. Se hett, so sütt he dat, de Upgave, Bang un Mitleed up to prickeln un so de Tokiekers free un rein to maken vun düsse Emotionen. Dat nömmt he en „Katharsis“.
Wat later bleven is
Dat Programm vun sien naturwetenschoppliche Forschung is na sien Dood vun sien Mitarbeider Theophrastos fudder maakt wurrn. He hett ok de „School vun Aristoteles“ grünnt. Dat weer de Peripatos. Mit dat Kommenteren vun Aristoteles gung dat eerst in dat 1. Johrhunnert v. Chr. los. Dat is sunnerlich vun Platonikers bedreven wurrn. Porphyrios un Boethius hefft dor denn in de Late Antike for sorgt, dat Aristoteles siene Logik den Weg wiest hett for dat latiensche Middeloller . Vun dat 12. un 13. Johrhunnert af an weern all grote Warke vun Aristoteles latiensch oversett. Se hefft dat Maat vorgeven for den Bedriev vun de Wetenschop vun de Scholastik bit in de fröhe Nutied. In dat late Middeloller un de Renaissance hett sik de Naturwetenschop ut’neen sett mit Aristoteles siene Naturlehre. In de Länner mit araabsche Tungen is Aristoteles in dat Middeloller de Schriever ween, de an’n meisten lesen wurrn is. Up allerhand Aart hett sien Wark en Stempel up de Geschicht vun den minschlichen Geist drückt. Wichtige Begreepe as „Substanz“, „Akzidenz“, „Materie“, „Form“, „Energie“, „Potenz“, „Kategorie“, „Theorie“ un „Praxis“ gaht al torüch up Aristoteles.
Antike
Historie
Mann
Philosoph
Person ut dat ole Grekenland
Boren in dat 4. Johrhunnert v. Chr.
Storven in dat 4. Johrhunnert v. Chr. |
3241 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sokrates | Sokrates | Sokrates (* 469 v. Chr., † 399 v. Chr.) weer en vun de gröttsten antike Philosophen. Sokrates weer ut Grekenland un leev in Athen. Nich veel is vun hem bekannt. Sien wichtigsten Schöler is Platon ween. Veel Lüde meent, dat weer wichtigste Philosoph vun de Historie. Platon hett ok allerhand vun Sokrates opschreven. De Wohrheit weer för Sokrates wichtiger, as dat Leven. Dat Daimonion weer för Sokrates wichtig. Dor hannelt sik dat nah Sokrates um de innere Stimm bi, de den Minsch to ethisch gaudet Hanneln brengt. De Apologie vun Sokrates weer een vun de bekanntesten Warke vun Platon. In düt Book beschrifft he den Dood vun Sokrates as Unrecht. De Ironie is en wichtig Teken vun Sokrates sien Wark. Sokrates is in de demokraatsche Tied to'n Dood veroordeelt wurrn. Gegen de Tyrannen in de nich-demokraatsche Tied hett he sik up de Achterbeen stellt. En bekannten Snack vun Sokrates is: Gnothi seauton! (Erkenn di sülvst). En anner Snack weer: ik weet, dat ik nich weet!. Dor hannelt sik dat um en bannig wichtigen Snack bi för dat Verstahn vun Sokrates siene Philosophie.
Weblenken
Antike
Historie
Philosoph
Mann
Person ut dat ole Grekenland
Boren in dat 5. Johrhunnert v. Chr.
Storven in dat 4. Johrhunnert v. Chr. |
3242 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Willem%20Wisser | Willem Wisser | Heinrich Willem Wisser (* 27. August 1843 in Klenzau, Oostholsteen; † 13. Oktober 1935 in Ollnborg) weer en Gymnasialprofessor un Märkensammler.
De Söhn von den Schohmakermeester un Egenköter Wisser harr sienen eersten Unnericht in ene Landschool. Von 1855 bit 1862 besoch he dat Gymnasium in Eutin un darna studeerde he ole Spraken un Germanistik in Kiel un Leipzig. 1869 promoveer he to’n Dr. phil. 1870 woor he Gymnasiallehrer in Eutin. Von 1867 bit 1877 weer he Baberlehrer an dat Mariengymnasium in Jever un kehr darna wedder trügg na Eutin. 1902 leet he sik an dat Gymnasium in Ollnborg versetten.
In Eutin un ok in Ollnborg sammel Wisser plattdüütsche Märken. De leet he sik von över 200 öllere Lüe vertellen. En Deel von disse Märken woorn in Sammelbänn för all Lüe publik maakt. („Wat Grootmoder vertellt“, „Plattdüütsche Volksmärken“, „De Wundersteen“), annere kemen in Klenners un Tietschriften herut.
För siene Arbeit is de „Märkenprofesser“ up verschedene Aart un Wies ehrt woorn. In Ollnborg is ene Straat na em benöömt un in Eutin ene School. Sien Dochter Hanna Wisser weer de beste Fründin vun de plattdütsche Schrieversche Alma Rogge.
Weblenken
Biografie (hoochdüütsch)
Vertelln (plattdüütsch)
Woans Willem Wisser anfung Geschichten to sammeln (plattdüütsch)
Literatur
Börger von Düütschland
Mann
Boren 1843
Storven 1935 |
3244 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Platon | Platon | Platon (ooldgreeksch Πλάτων Plátōn, latiensch maakt Plato; * 428/427 v. Chr. in Athen oder Aigina; † 348/347 v. Chr. in Athen) weer en Philosophen ut Grekenland in dat Tiedoller vun de Antike. He is een vun Sokrates siene Schölers ween un hett in allerhand Warke Denken un Methode vun sien Meester vorstellt. He wuss mit allerhand Saken um to gahn un is as Schriever un as Denker faken de Eerste ween, de rutfunnen hett, wo dat up togahn möss. So is he in de Geschicht vun de Philosophie een vun de Lüde wurrn, de unbannig bekannt sünd un de groten Infloot utöövt hefft. In de Metaphysik un Kennistheorie, in de Ethik, Anthropologie, Staatstheorie, Kosmologie, Kunsttheorie un Spraakphilosophie hett he klaar maakt, wo dat um gung, un ok Lüde, de in zentrale Fragen gegen em gegenan gahn sünd, mössen sik dor an holen– so, as sien Schöler Aristoteles.
He hett den upschreven Dialog as de eenzig passliche Form ankeken, wo he mit wiesen konn, wie in de Philosophie de Wohrheit socht warrt. Dor kann een in sehn, wie en Problem gemeensam unnersocht warrt. So hett he dor mit to hulpen, dat de Dialog, de as Form vun Literatur man eerst jung weer, sik dörsetten konn un en Alternative wurrn is to Lehrschrift un to Rhetorik, wat bit dorhen de bekannten Middels to’n Dorstellen un Overtügen weern. Dor hett he ok Motive un Formen ut Mythos un Dichtung bi bruukt. So konn he siene Gedanken noch bunter utmalen un beter kloor maken. Man dör düsse Aart, siene Meenung to verklookfideln, hett he sik nich up en Dogma fast leggt un hett up allerhand Fragen, de ut siene Ansichten folgen döen, keen düütliche Antwoort geven oder hett dat de Lesers over laten, kloor to maken, wat noch nich düütlich weer. He woll de Lesers ja dor to bringen, sik sülms egene Gedanken to maken.
En zentral Thema for Platon is de Fraag ween, wie een to en seker Weten ohn Twiefel kamen kann un wie man so en Weten vun blot man Meenungen unnerscheden kann. In de eersten Dialoge geiht em dat dor sunnerlich um, na to wiesen, dat dat, wo de Lüde up to wüllt un wat se for dat richtige Doon ankiekt, nich langt oder nich to bruken is. He will den Leser mööglich maken, dat he insehn kann, nix to weten, un dat he sik nich mehr an verkehrt un inbillt Weten holen deit. In de Schriften ut de middelste Tied vun sien Wark versocht he, mit de Ideenlehr en Grundlaag for echt Weten up to boen, wo een sik up verlaten kann. He is dor overtüügt vun, dat so en Weten sik nich betrecken kann up de Objekte, de he mit siene Sinnen to faten kriggt, vunwegen, dat de sik jummers ännert. Nee, blot, wat in en schier geistige Welt geven is un ewig is un ohn Lief un sik nich ännern deit, wat ok mit de Sinnen nich to faten is kann de Grundlaag for allens Weten ween. Dat sünd de „Ideen“, de he as Ur- un Vorbiller vun allens ankieken deit, wat mit de Sinnen to griepen is. He will dat plausibel maken, dat de Seel nich starven deit un seggt, se harr Andeel an de Ideenwelt. Dor harr se ok en Togang to de afslute Wohrheit mit, de dat dor geven deit. Wenn een sik mit Philosophie afgeven deit un sik na düsse Wohrheit umdreiht un sik dor klöker in maakt, kann he rutfinnen, wo he for bestimmt is. Dor kann he sik in zentrale Fragen vun dat Leven mit torecht finnen. Den Staat siene Upgave sütt Platon dor in, dat he allens up Schick bringt for de Borgerslüde un Gerechtigkeit upstellt. Vundeswegen pluckt Platon de Fraag ut’neen, wie de Verfaten vun en idealen Staat dat an’n besten tostann bringt. In de latern Warke ruckt de Ideenlehr to’n Deel en beten na achtern. To’n Deel kickt he ok noch mol nippe to, wat dat mit de Probleme up sik hett, de vun düsse Lehr herkaamt. Man in de Naturphilosophie un de Kosmologie, mit de he sik in’t Oller befaten deit, lett he de Ideen bi sien Verklaren vun den Kosmos en bannige Rull spelen.
Platon hett „Platon siene Akademie“ grünnt. Dat weer de ollste Institutschoon vun en Philosophenschool in Grekenland. Vun dor ut hett sik de Platonismus over de antike Welt utbreedt. Dat geistige Arv vun Platon hett up allerhand Aart Infloot utöövt up tahlrieke jöödsche, christliche un islaamsche Philosophen. Ok de Aristotelismus, wat faken de Punkt ween is, vun den alternative Modelle in dat Middeloller un de fröhe Nutied utgahn sünd, stunn up den Grund vun en Ut’neensetten mit Platon.
Leven
Vunwegen, dat de Platonikers Platon verehrt hefft, as dull, is en ganzen Barg Anekdoten un Legennen over sien Leven vertellt wurrn. To’n Deel hannelt sik dat dor um schier Dööntjes un Spökeree bi. Dor scholl he mit in’n Himmel böört weern. Dat is ok vertellt wurrn, he weer den Gott Apollon sien Söhn. Sien Vadder weer in Würklichkeit man blot sien Steefvadder ween. Man up de annere Siet gifft dat ok Vertellsels, de dat dor up afsehn hefft, sik lustig to maken over em un em dal to stuken Vundeswegen is de Wohrheit man swaar rut to finnen. En sunnerlichen Born is Platon sien „Seventen Breef“. De warrt hüdigendags meist for echt ankeken. Man ok, wenn he nich echt weer, hannelt sik dat dor um en Born ut de Tied vun hogen Weert bi.
Herkumst
Platon stamm ut en vornehme Familie vun Athen, de sik goot stunn. Sien Vadder Ariston hett sik as en Nakamen vun Kodros ankeken, een vun de mythschen Könige vun Athen. Up jeden Fall weer een vun Ariston siene Vorwesers al 605/604 v. Chr. Archon ween un hett dor dat hööchste Amt in’n Staat mit harrt. Sien Naam weer Aristokles. Mank de Vorwesers vun Platon siene Mudder Periktione weer en Frund un Verwandten vun den legendären atheenschen Gesettgever Solon. De Philosoph hett twee ollere Bröer harrt. Een weer Adeimantos un de annere Glaukon. In de Politeia nehmt se beide an den Dialog deel. Dor kummt noch en ollere Suster to. De ehr Naam is Potone un ehr Söhn Speusippos is later Platon sien Nafolger as Baas vun de Akademie (Scholarch) wurrn. Ariston is al fröh sturven un Periktione hett um 423 v. Chr. rüm en Athener freet, de wat vorstellen dö un de to Perikles siene Tied as Gesandten togange ween weer. Dat weer Pyrilampes, en Onkel na de Mudder ehre Siet hen. Pyrilampes hett en Söhn Demos mit brocht, de denn Platon sien Steefbroder wurrn is. Periktione un Pyrilampes hefft denn tosamen noch en Söhn mit Naam Antiphon kregen, wat Platon sien jüngeren Halfbroder weer.
Platon sien Steefvadder hett dat mit de Attische Demokratie holen, man in de Familie vun siene Mudder geev dat en Reeg vun Politikers, de stunnen up de Siet vun de Oligarchie. Periktione ehr Onkel Kallaischros höör 411 v. Chr. to den Raat vun de Veerhunnertto, de for korte Tied dör en Putsch an de Macht kamen weer. Ehr Vedder Kritias weer Lidd vun den oligarch’schen Raat vun de Dartig („Dartig Tyrannen“), de 404/403 v. Chr. in Athen regeern dö. Unner den sien Herrschop is ok Periktione ehr Broder Charmides in en oligarchisch Gremium beropen wurrn un in’n Striet gegen de Demokraten fullen
Kinnertied un Jöögd
Na Apollodoros siene „Krönk“ is Platon 428 oder 427 v. Chr up’e Welt kamen. So, as dat vun de Antike af an fudder geven wurrn is, schall dat an’n 7. Dag vun den Maand Thargelion (Mai/Juni) ween hebben. Na den Mythos is dat de Gebortsdag vun den Gott Apollon. An düssen Dag hefft de Platonikers later – un noch in dat 3. Johrhunnert n. Chr. – Platon sien Gebortsdag fiert. Al in dat 3. Johrhunnert v. Chr. is de Legenn vertellt wurrn, „Platon“ weer gor nich sien richtigen Naam, man he harr düssen Binaam kregen vunwegen, dat he so’n breede Steern oder Bost harrt hett. Dat greeksche Woort πλατύς (platýs) heet „breet“. Man de Forschers meent, an düsse Saak weer nix Wohres an. Ok de annere Geschicht, Platon harr egentlich den Naam vun sien Grootvadder Aristokles harrt, is en Legenn. Siene Kinnertied un Jöögd hett Platon in de Tied vun den Peloponnees’schen Krieg (431-404 v. Chr. tobrocht. De gung ut mit de Nedderlage un Kapitulatschoon vun siene Vaderstadt. As Söhn ut vornehme Familie is he akkerat uptagen wurrn. Vertellt warrt, he harr Unnerricht kregen in Sport, Grammatik, Maleree, Musik un Dichtung. De Warke ut siene Jöögdtied harr he avers later verbreent. Unner Umstänn sünd düsse Vertellen avers rutspunnen ut siene Dialoge un hefft mit siene wohre Kinnertied gor nix to kriegen. To de Philosophie hett em Kratylos brocht en Mann, de dat mit Heraklit holen dö. Vun em hett de Dialog Kratylos later sien Naam weg kregen. As 20-Jöhrigen is Platon Sokrates bemött’ un hett sik em anslaten as sien Schöler. Um un bi 10 Johre is he, bit to Sokrates sien Dood, bi em bleven. As Lehrer un Vorbild hett he groten Infloot harrt, wat ut Platon sien Geist wurrn is.
Weg vun de Politik un eerste Reisen
Na dat Enn vun den Krieg gung dat 404 in Athen los mit de Regeeren un den Terror vun de Dartig Oligarchen. Dor stunn Sparta achter, wat den Krieg wunnen harr. To düssen Raat hören ok Verwandte vun Platon mit to un laden em in, bi de Politik mit to maken, man he woll dor nix vun weten un meen, düt Regime, dat weern schier Verbrekers. Man ok, as de Attische Demokratie 403 v. Chr. wedder herstellt wurrn weer, gefullen em de Umstänn nich. As Sokrates 399 henricht’ wurrn is, hett em dat duchtig dör’nanner brocht. Vun dor af an soch he en annere Richt for sien Leven. Wie de Staat gegen sien Lehrer vorgahn weer, dor konn he nix anners in sehn, as dat de Moral ganz vun’e Been kamen weer un dat mit dat System vun de Politik an sik wat nich stimmen dö. He seeg nu keen Mööglichkeit mehr, an dat politsche Leven so deel to nehmen, as sik dat for en Philosophen höört un hett vun dor af an mit scharpe Tungen Kritik öövt. Wat he mitkregen harr, broch em dor to, dat he foddern dö, en Staat scholl blot vun Philosophen regeert weern.
Na Sokrates sien Dood is Platon tohopen mit annere Sokratikers eerst mol na Megara gahn un bi Euklid vun Megara unnerkrapen. De weer ok en vun Sokrates siene Schölers ween. In siene Dialoge Phaidon un Theaitetos hett he düssen Euklid later uptreden laten as een vun de Mannslüde, mit de Sokrates sik unnerholen hett. Achterna schall Platon en grote Bildungsreis maakt hebben. Verscheden Borns geevt verscheden Routen vun düsse Reis an. He schall na Kyrene reist sien to den Mathematiker Theodoros vun Kyrene, un denn ok noch na Ägypten un na Unneritalien. Forschers hefft sik dor over in de Plünnen, of dat allens so stimmen deit, sunnerlich, of Platon jemols in Ägypten ween is. Kann angahn, dat is blot utfunnen wurrn, vunwegen dat Platon mit de ole Traditschoon vun Wiesheit in Ägypten tohopen brocht weern scholl. Ok nich klaar is, of düsse Bildungsreis in’n Tosamenhang stahn hett mit de eerste Reis vun Platon na Sizilien, oder of de al en poor Johre fröher unnernahmen wurrn is.
Eerste Reis na Sizilien
Um 389/388 rüm is Platon to’n eersten Mol na Sizilien föhrt. Toeerst is he na Unneritalien reist. Dor harr in dat 5. Johrhunnert de Pythagoreers ehre Philosophen-Gemeende en bannige Rull speelt, man midderwielen harr se in allerhand blödige Unruh duchtig wat up de Neese kregen. In Tarent hett Platon den prominentesten Pythagoreer drapen, de sik ok in de Politik an’n besten dör to setten wuss. Dat weer de Staatsmann un Mathematiker Archytas vun Tarent. De is sien Gastfründ wurrn. Archytas scholl em sunnerlich in de Mathematik wieter hölpen. Bi de Philosophen, de he in Unneritalien bemött is, schall ok Timaios vun Lokroi mit bi ween hebben. Em hett he later in sien Dialog „Timaios“ as den Mann rutstreken, mit den he sik dor hauptsächlich unnerholen dö. Dat gifft avers Lüde, de twiefelt dor an, of düsse Gestalt overhoop leevt hett. Achterna reis Platon na Syrakus. Dor regeer dormols de Tyrann Dionysios I.. Over düssen eersten Besöök in Syrakus gifft dat meist man Legennen un Vertellen, wo sik de Gelehrten over in’e Plünnen hefft. Jedenfalls is Platon mit den Tyrannen tohopen kamen un de Saak is nich goot lopen for den Philosophen. De Herrscher schall vergrellt wurrn sien, vunwegen dat Platon so free rut siene Meenung seggt hett. Goden Frund is Platon avers mit Dionysios sien Swiegersöhn un Swager Dion wurrn. Dion is en dannigen Platoniker wurrn. Gegen Weel un Luxus in de Magna Graecia hett Platon gegen an keken. De Borns vertellt, dat Platon an’t Enn vun siene Reis na Sizilien grepen un as Slaven verkofft wurrn is. He weer avers slank wedder free kamen un keem denn torüch na Athen. En Mann ut Sparta mit Naam Polis schall em in’n Naam vun Dionysios up den Slavenmarkt vun Ägina verkofft hebben. Denn schall dat so fudder gahn sien, dat en Mann mit Naam Annikeris ut Kyrene em kofft hett. De weer avers en grootmödigen Mann un hett allerhand up Platon geven, so, dat he em freelaten hett. Man wohrschienlich hett Dionysios mit de ganze Saak nix to kriegen harrt. Antonehmen is, dat dat Schipp, wo Platon mit torüchföhren dö vun Sizilien, unnerwegens vun Spartaners oder Lüde ut Ägina kapert wurrn is. De legen dormols mit Athen in Krieg.
Platon grünnt siene School un is as Lehrer togange
As he torüch weer, hett Platon um 387 v. Chr. rüm en Grundstück kofft bi en Holt mit den Naam Akadḗmeia (Άκαδήμεια), dat den attischen Heros Akademos (Hekademos) tohören dö. Dat leeg in’n Noordwesten vun Athen. Dor fung he an un geev Unnerricht in Philosophie un Wetenschop. Siene Schölers hett he anreegt, se schollen sik egen Gedanken maken. Hulpen wurrn is he vun Wetenschopslüde un Philosophen, de to Gast weern un ok vun Schölers, de al en beten wat wieter weern, as de annern. De hefft denn al Lehrupgaven overnahmen. Mit de Tied is mit den Naam vun dat Holt ok Platon siene School benömmt wurrn, un so keem dat dor hen, dat de Maten vun de Scholen sik sülms as „Akademikers“ (Άκαδημαικοί Akademaikoí) betekent hefft. So is Platon siene Akademie tostanne kamen, Grekenland siene eerste Philosophenschool. Vörbild is woll de Gemeende vun de Pythagoreers in Italien ween. Nich so goot hett sik Platon mit Isokrates verstahn. De harr kort vorher – um 390 rüm- en Rhetorikscholen grünnt. Platon konn mit dat, wo Isokrates dat up afsehn harr, nich veel anfangen. Up dat Grundstück vun de Akademie hett Platon nu de neegsten twee Johrteinte leevt un arbeit’.
Tweete Reis na Sizilien
Ofschoonst up de eerste Reis na Sizilien allerhand scheef lopen weer, hett sik Platon besnacken laten to en tweete Reis na Syrakus, nadem de Tyrann Dionysios 367 sturven weer. Toeerst hett he allerhand Bedenken harrt, man 366 v. Chr. maakde he sik up’n Padd. He weer vun den Tyrannen sien Söhn un Nafolger Dionysios II. inlaadt wurrn. Dor harr sik Platon sien Frund Dion for insett. Dion harr dat afsehn up’n anstännig Baantje an’n Hoff. Platon dach nu, he konn unner Umstännen, tohopen mit Dion, utproberen, den jungen Herrscher bi de Hand to nehmen un en Staat up to boen, wo de Philosophen dat Seggen in harrn. Dion hett sik dat goot vorstellen konnt, man Platon wüss vun Anfang an, dat dat nich so eenfach weer.
Man Dionysios II. harr dat up en gründliche Reform vun sien Staat gor nich afsehn. He weer dor man blot up ut, siene Herrschop fast to holen gegen all siene Fiende. An’n Hoff konn sik blot man de dörsetten, de in de dore Sluderee un Hackeree tolest boven an stunn. Dion hett dor duchtig bi mitmaakt un möss vundeswegen dat Land verlaten (wohrschienlich laten Summer 366). He is denn na Grekenland fohren. Na düssen Dunnerslag reis ok Platon 365 af. Mit Dionysios weer avers afsnackt wurrn, dat de beiden torüchkamen schollen, wenn de Laag wat ruhiger wurrn weer. Dionysios un Dion harrn sik so’n beten in de Plünnen, wer nu Platon sien besten Frund weer, un Dionysios hett dor mit to doon harrt, dat Platon dat ehrder mit Dion holen dö.
Drudde Reis na Sizilien
361 gung dat to’n drudden Mol los un Platon reis na Sizilien. Wedder hefft se em mehr schaven, as dat he sülms woll. Archytas harr em beden. He hoop, de Tyrann woll sik woll bedaren unner Platon sien Infloot. Ok Dionysios II. harr Druck maakt un seggt, he woll Dion blot man wedder in Gnaden upnehmen, wenn Platon kamen dö. So hett Platon beslaten, tohopen mit siene Schölers Speusippos un Xenokrates de Reis to unnernehmen up en Schipp, dat Dionysios schickt harr. Man bi dat Snacken mit Dionysios is for Platon nix bi rutkamen. He weer dal slahn. Platon stell de Saak later so dor, as wenn Dionysios sik inbillen dö, he wüss al Bescheed mit de philosoophschen Lehren. He woll sik vundeswegen nich beren, as en Schöler un woll sik ok nich duken unner jichenseen Disziplin. Bovenhen hett he sien Verspreken nich wohr maakt, dat he Dion wedder in siene Ämter insetten woll. In’n Gegendeel hett he sogor den sien groot Vermögen an sik nahmen. In den Krink vun de Platonikers un vun de Anhängers vun Dion weern se midderwielen de Meenung, dat anners nix hölpen dö, as man, den Tyrannen to störten. Speusippos hett sik dor ok in Syrakus for insett, wat Dionysios woll mitkregen hett. Vunwegen dat siene Frunnen un Anhängers up Siet vun de Oppositschoon stunnen, hett ok Platon unner Verdacht stahn. In’e Bredullje is he sunnerlich kamen, as he sik insetten dö for een vun Dion siene Mackers, de unner Anklaag vun Hoochverrat stunn. Dat wurr slank gefährlich for em un Archytas hett vun Tarent ut ingrepen un hett dat mööglich maakt, dat he 360 v. Chr. torüchfohren konn na Athen.
In Syrakus warrt allens umsmeten
Nadem nix wurrn weer ut Platon siene Ideen, hett Dion beslaten, de Macht in Syrakus mit Gewalt an sik to rieten. He weer sülms Liddmaat vun de Akademie un hett vun annere Akademiematen Stütt un Stöhn kregen. Platon sülms hett bi düsse Saken nich mitmaakt, vunwegen dat he fudderhen den Tyrannen sien Gastfründ weer, man he weer siene Schölers ok nich toweddern. 357 waag Dion en Feldtog mit en lüttje Strietmacht vun Landsknechte. Dat duer nich lang na siene Landung up Sizilien, un he konn Dionysios mit Hölp vun den siene velen Fiende vun’n Throon smieten. Nu nehm he sülms de Macht in Syrakus over. Of he dat würklich afsehn hett up en platoonsche Staatsordnung, dor hefft sik de Forschers over in’e Plünnen. Platon weer dor avers vun overtüügt. Up jeden Fall versoch he, de Verfaten um to stellen. Man dor hett he mit bannigen Wedderstand to doon kregen. De Lüde menen, he woll blot en nee Tyrannenherrschop up richten. Na allerhand Lawei un Striet is he dor 354 bi an’e Siet maakt wurrn. As Platon vun Dion sien Dood höört hett, hett he en Epigramm dicht un sienen leven Frund so en schreven Denkmal sett. An Dion siene Verwandten un Mackers in Sizilien hett he den seventen Breef schreven, wo he in klaar stellen dö, wat he meen un woll.
Oller un Dood
Siene lesten Johre hett Platon mit Lehren un Forschen tobrocht. As he al bannig oold weer, hett he sik mit sien apentlichen Vordrag „Over dat Gode“ an Jan un alle Mann richt’, man de Lüde konnen dor tomeist nix mit anfangen. He is 348/347 v. Chr. sturven un up dat Land vun de Akademie oder dor umto begraven wurrn. Sien Testament gifft dat noch. Vunwegen, dat he keen Fro un Kinner harrt hett, is sien Arv an en Neffen oder Grootneffen fullen. Dat weer de Jung Adeimantos. To sien Nafolger as Baas vun de Akademie is sien Neffen Speusippos wählt wurrn.
Belege
Antike
Person ut dat ole Grekenland
Mann
Philosoph
Boren in dat 5. Johrhunnert v. Chr.
Storven in dat 4. Johrhunnert v. Chr. |
3245 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Westerwolds | Westerwolds | Westerwolds is dat Nedderlandsch-neddersassisch, dat in Westerwolde in de Nedderlannen snackt warrt. Westerwolds warrt in de Därper Troapel, Zèln, Vlagtwedde, Onstwedde, Wedde, Vraiskeloo un Bellenwôlde praat.
Spraakvarietät
Plattdüütsch |