id
stringlengths 1
6
| url
stringlengths 32
143
| title
stringlengths 1
79
| text
stringlengths 7
183k
|
|---|---|---|---|
6105 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hamborger%20Kultur | Hamborger Kultur | De Hamborger Kultur weer en Kultur ut de Steentiet, de na Fundsteden in'n Ruum Hamborg nöömt is un in de Tiet vun 13.000 bet 10.000 v. Chr. leev. Den Begreep „Hamborger Kultur“ hett de Prähistoriker Gustav Schwantes 1933 präägt.
De Hamborger Kultur hett sik blot in Noorddüütschland dörsett. De Wapen vun de Jäger vun disse Kultur weren Speer un Speersleuder in Gegensatz to de Jägers vun de jüngere Ahrensborger Kultur, de al Piel un Bagen bruken dein, de woll vör rund 11.000 Johren utklamüsert worrn sünd. Mit de ne'en Wapen änner sik ok de Jagdtechnik. De Rendeerjägers vun de Hamborger Kultur harrn sik an de Hoden ranpirscht un enkelte Deerter mit Speren nedderstreckt. De Jägers vun de jüngere Ahrensborger Kultur möken dorgegen mit Drievjagden Büüt.
Archäologie |
6106 | https://nds.wikipedia.org/wiki/B%C3%B6rgen | Börgen | n Börge is n klain Kestailtke in t Provinzie Grönnen. Si binnen ontstoan ut simpele Stainhusen (Stins), môr binnen deur t loop der Joaren deur de Jonkers opknapt en utdijt. Der waren oeit huil wat, môr der binnen nau nog môr n Poar over. De vernuimdste is de Fraeylemabörge bi Slochter.
Buwark
Provinz Grunnen |
6108 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kedelkloppersprook | Kedelkloppersprook | De Kedelkloppersprook is en plattdüütschen Soziolekt, de in de Merr vun't 19. Johrhunnert opkeem. De Havenarbeiders in'n Hamborger Haven un vun de Reeperbahn bruken disse Spraak.
De Ketelkloppers, vun de de Spraak kummt, harrn de Opgaav, den Ketelsteen ut de Ketels vun de Dampscheep ruttokloppen. Se weren nich good ansehn bi de annern Havenarbeiders un hebbt de „Schietarbeid“ maakt. In de Eng un den Larm in de Ketels weer de Spraak dör Verkedelkloppern beter to verstahn. Ok as Geheemspraak wurr de Kedelkloppersprook bruukt, besunners in de brune Tiet, as de politisch organiseerten Lüüd vunne "Schietgang", de in de SPD or bi de Kommunisten weern,af un an bi de Gestapo för't Brett kemen.
De Kedelkloppersprook hett dat Plattdüütsche as Grundlaag. De Konsonanten an'n Anfang vun en Sülv wörrn dorbi an't Enn sett un en i dor achter hungen.
Bispeel:
Esthi udi ali atwi eteni? (Kedelkloppersprook)
Hest du al wat eten? (Plattdüütsch)
Dat öllste Toondokument vun de Kedelkloppersprook is en Opnahm vun dat „Hamborger Kedelklopper“-Leed vun'n Singer Charly Wittong (Carl Wittmaack, 1876-1943) vun 1925. An ene Stell sünd de eersten veer Regen vun'n Refrain verkedelkloppert:
Wi sünd Amborgerhi Etelki-Opperkli,
wi arbeit`t öbendri bi Ohmbli und Oßvi,
sünd üzfidelkri un ümmer opperpri,
kaut Attenswi un hebt ändlischi Ostdi.
Wi sünd Hamborger Ketelklopper,
wi arbeidt dröben bi Blohm un Voß,
sünd krüzfidel un ümmer propper
kaut Swatten un hebt schändli Dost.
In de 1930er Johren enn de Tiet vun de Dampschipperee un dormit ok de Bruuk vun de Spraak. De Bruuk bi enkelte Gelegenheiten is bet in de 1960er Johren nawiesbor.
In de Tietschrift "Schleswig-Holstein", Husum Verlag, ISBN 3-89876-172-X, Sunnerheft 7. un 8. / 2004 , "Flensburg", is vun de plattdüütsche Schrieversmann Walter F. Herz, * 09. Oktober 1948 in Husum, dat Gedicht "De Keddelkloppers" afdruckt. Dor heet dat to'n Enn:
Edelkiopperklielienvi -
Eenalmi ebbthi emji Ohri!
Enndi opptkli emji an Epiustri' Öördi!
Keddelklopperleven -
Eenmal hebbt jem Roh!
Denn kloppt jem an Petrus' Döör!
Literatur
Klaus Siewert: Die Kedelkloppersprook. Geheimsprache aus dem Hamburger Hafen. 2002
Soziolekt
Hamborg |
6110 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Drenthe | Drenthe | Drenthe is en Provinz vun de Nedderlannen. Dat liggt in’n Noorden vun’t Land un grenzt to Grunneng, Freesland, Oaveriessel un dat Emsland.
Drenthe staht bekennt um sien Hünebedden.
Nedderlannen |
6111 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Watteneilannen | Watteneilannen | De Watteneilannen sünd Eilannen in't Wattenmeer. Se bestahn ut Sand un 'lopen' na'n Ossen to.
De Watteneilannen liggen vun Noord-Holland bit Däänmark. Vun Wessen na'n Nörden sünd dit de Watteneilannen:
Noord-Holland
Tessel (Texel)
Fryslân
Vlielaand (Vlieland)
Teschellen (Terschelling)
Ammeln (Ameland)
Aailaand (Schiermonnikoog)
Grönnen
Röttem (Rottum)
Oostfreesland
Börkem (Borkum)
Memmert (Memmert)
Juust (Juist)
Nördernee
Baltrum
Laankeoog (Langeoog)
Spaikoog (Spiekeroog)
Waangeroog (Wangeroog)
Hamborg
Neewark
Scharhörn
Noordfreesland
Suderoog (Süderoog)
Noardstrand (Nordstrand)
Pælwörm (Pellworm)
Noarderoog (Norderoog)
Noardmaarze-Laanknes (Nordmarsch-Langeness)
Ammer (Amrum)
Feuroog (Föhr)
Sylt
Däänmark
Romeroog (Rømø)
Manderoog (Mandø)
Fanoog (Fanø)
Geografie |
6112 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Raasay | Raasay | Raasay (de Naam bedüüd Reh-Eiland) is en Eiland twüschen Skye un dat faste Land vun Schottland, dat to de Binneren Hebriden höört. Üm 1800 rüm hefft mehr as 900 Lüde up Raasay wahnt, hüde gifft dat noch 194 Inwahners. Dat Eiland warrt dör den Sund vun Raasay vun Skye un dör den Binneren Sund vun Applecross trennt. Dat lütte Eiland South Rona mi een Inwahner liggt vör ehr Noordküst.
Dat Eiland hett en Läng vun 22,5 Kilometers vun Noord na Süüd un en Breed vun fief Kilometers vun Oost na West. De hööchste Punkt is mit 444 Meters de Dun Caan. Dat Dörp Inverarish liggt an de Waterkant in’n Süüdoosten. En Deel vun’t Dörp deen in'n Eersten Weltkrieg as Kriegsfangenenlager för Düütsche. Die Fangenen harrn in dat Arzbargwark vun dat Eiland arbeiden musst, dat se korte Tiet na den Krieg stillleggt hebbt.
Vundaag arbeidt de Inwahners in de Fischeree, för de Fähr oder pennelt to ehr Arbeidsplätz na Portree op Skye. Dat gifft ene Volksschool, aver öllere Schölers mööt mit de Fähr un den Bus na Portree fohren.
Wiel dat Eiland geologisch intressant is, warrt Raasay vun vele Studenten besöökt, de hier an Kartierungsprojekten mitarbeidt.
Sehnswöördigkeiten sünd de Överresten vun en Broch, de Ruinen vun dat Slott Brochel, dat ole Raasay House un vele Wannerweeg. Raasay is de Heimat vun de Raasay-Wöhlmuus, de eenzig op dit Eiland leevt. Todem gifft dat vele verschedene Plantenoorden un en grote Populatschoon vun Ottern.
En Fähr, de 15 Minuten bruukt, verbinnt dat Eiland mit Sconser op Skye. En lütt Laden un en Poststell finnt sik in Inverarish. Todem gifft dat dat Isle of Raasay Hotel, dat Raasay Outdoor Center un en Jöögdherbarg.
Eiland
Schottland
Atlantik |
6113 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Vexillologisch%20Symbol | Vexillologisch Symbol | Vexillologische Symbolen sünd Teken för't eenheitliche Indelen vun Flaggen. Dat System hett sik Whitney Smith utdacht un vun de FIAV to Anfang vun de 1970er Johren inföhrt.
Bruukteken
De Bruuk vun en Flagg warrt dör en Gittersymbol () düütlich maakt. De eerste Reeg steiht för den Insatz to Land, de twete för den Insatz to See. De Regen sünd in dree Spalten deelt: Privat/Zivil, Deenstlich un Militäärsch. Sünd in ene Reeg dree Kriterien geven, so warrt vun en Natschonalflagg snackt. Dat bedüüd aver nich, dat nich ok annere Kombinatschonen as Natschonalflagg gellen köönt. So gifft dat bi vele Lännerflaggen gor keen Kombinatschoon, bi de „dree Kriterien in ene Reeg“ todreept.
De in de Flaggenkunn bruukte Utdruck „Kriegsflagg“ bedüüd ok nich, dat en Kriegsfall vörliggen mutt, man is blots en Teken, dat dat Föhren dat Militär vörbeholen is.
De Teken meent jümmer den Bruuk na de tohören Flaggengesetten oder Verordnungen (De jure). De facto kann de Bruuk dorvun afwieken.
Vun de theoretisch 64 mööglichen Symbolen sünd disse Bispelen fakener antodrepen:
Egenschopsteken
De Egenschoppen vun en Flagg warrt dör disse Teken utdrückt. De mit Steern (*) markten Teken sünd nich Deel vun dat vun Whitney Smith inföhrte System:
Vexillologie |
6114 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gr%C3%B6nnens%20Laid | Grönnens Laid | Et Grönnens laid is dat Volksleed vun de Provinz Grunneng. Schreven hett et Geert Teis Pzn. ut Knoal. Et is det eerste Moal in't Blatt „Groningen“ in’n April 1919 verschenen. De Musik hett G.R. Jager ut Slochter schreven.
Text
Grönnens laid.
Woorden van G. TEIS Pzn.
Muziek van N. N.
Van Lauwerzee tot Dollard tou
Van Drente tot aan 't Wad,
Daor gruit, daor bluit 'n wonderlaand,
Rondom ain wondre stad: *)
Ain Pronkjewail in gaolden raand
Is Grönnen: Stad en Ommelaand.
Daor broest de zee, daor hoelt de wind
Daor soest 't aan diek en wad,
Maor rusteg waarkt en wuilt het volk
Het volk van loug en stad.
Ain Pronkjewail in gaolden raand
Is Grönnen: Stad en Ommelaand.
Daor woont de dege degelkhaaid
De wille, vast as staol,
Daor vuilt het haart, wat tonge sprekt
In richt- en slichte taol.
Ain Pronkjewail in gaolden raand
Is Grönnen: Stad en Ommelaand.
*) Wordt gezongen: Rondom, rondom, ain wondre stad. Zo ook in de andere strofen.
Leed |
6116 | https://nds.wikipedia.org/wiki/US-Zensusb%C3%BCro | US-Zensusbüro | Dat US-Zensusbüro (United States Census Bureau oder Bureau of the Census) is en Deel vun't US-Hannelsminsterium. De Opgaven vun de Behöörd sünd in de Verfaat vun de USA fastleggt, de seggt, dat de Inwahners vun de USA tominnst alle teihn Johr in en Zensus tellt warrt, dat de Liddmaten vun't US-Kongresshuus dorna fastleggt warrn köönt. Todem schöölt allgemene statistische un demograafsche Daten över de Inwahners, de Natschoon un de Weertschop sammelt warrn. Siet 1903 is dat US-Zensusbüro dat offizielle Organ för de Statistiken vun de USA.
Zensusregionen
Dat Büro hett twölf regionale Büros in Atlanta, Dallas, Los Angeles, Boston, Denver, New York, Charlotte, Detroit, Philadelphia, Chicago, Kansas-Stadt un Seattle.
Dat Büro deelt dat Land in veer Regionen de wedder in negen Ünnerregionen deelt sünd.
Region 1 (Noordoosten)
Ünnerregion 1 (Neeengland)
Ünnerregion 2 (Middelatlantik)
Region 2 (Merrwesten)
Ünnerregion 3 (noordöstlich Zentrum)
Ünnerregion 4 (noordwestlich Zentrum)
Region 3 (Süden)
Ünnerregion 5 (Süüdatlantik)
Ünnerregion 6 (süüdöstlich Zentrum)
Ünnerregion 7 (süüdwestlich Zentrum)
Region 4 (Westen)
Ünnerregion 8 (Bargen)
Ünnerregion 9 (Pazifik)
Weblenken
Websteed vun't US-Zensusbüro (engelsch)
Amt
USA
Demografie |
6117 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Staffa | Staffa | Staffa is en lütt Felseneiland, dat an de Westküst vun Schottland liggt un to de Binneren Hebriden in Argyll un Bute höört.
Dat Eiland hett kene Inwahners, warrt aver elk Dag vun en poor Utflogsbööd besöcht. De hööchste Punkt is 42 Meters över dat Meer. Staffa is blot 500 mal 1000 Meters un dormit 0,29 Quadratkilometers groot, hett aver dree bekannte Sehnswöördigkeiten.
De Basaltsülen vun Staffa sünd sösseckige Sülen ut Basalt, de sik bi't Kooltwarrn vun Lava formt hebbt. De Fingalshöhl is en dör de Bülgenknööv formte, 80 Meters lange un teihn Meters brede Höhl, de na den keltschen Sagenkönig Fingal nöömt is. Se schall den Komponist Felix Mendelssohn Bartholdy to siene Hebriden-Sinfonie inspireert hebben. Todem gifft dat op Staffa ene Seevagelkolonie, to de en poor hunnert Papageidüker höört.
Weblenken
Schottland
Eiland
Atlantik |
6118 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kamell | Kamell | De Kamellen (Matricaria) billt en Geslecht ut de Familje vun de Korfblomen. All sünd se to finnen up Ackerland, up wööste Plätz un an Wegränner, wo se sik faken so stark vermehrt, dat se dar towielen dichte Teppichen billt. Blots de Farver-Hundskamell un de ruuchlose Hundskamell kaamt nich so faken vör. Vun de Echte Kamell weert de stark aromaatschen Blötenköpp in de Krankenpleeg bruukt. Se lööst Rammen un Smarten, desinfizeert un drievt Sweet, besunners wenn Kinner Kolik un Dörfall hefft. Kunzentreerte Kamellenuttöög sünd as Heelmiddel in’n Hannel.
Kiek ok bi
Projekt:Plantennaams up Platt
Planten
Geslecht |
6121 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Aino%20Aalto | Aino Aalto | Aino Aalto (Deernsnaam Marsio; * 1894; † 1949) weer en finnsche Architektsche un Designersche.
Se weer mit Alvar Aalto verheirad un teken mit em ünner annern Möbels. 1932 wunn se gegen ehren Mann en Design-Wettstriet mit de Aino Aalto glasses, de ok de Goldmedaille bi de Triennale in Mailand 1936 kregen.
1935 harr se de Firma Artek grünnt, üm ehr Möbels, Textilien un Glas to verköpen.
Aalto, Aino
Aalto, Aino
Aalto, Aino
Boren 1894
Storven 1949 |
6122 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Alvar%20Aalto | Alvar Aalto | Hugo Alvar Henrik Aalto (* 3. Februar 1898 in Kuortane, Finnland; † 11. Mai 1976 in Helsinki, Finnland), weer en finnschen Architekt un Designer.
Aalto weer bekannt för siene Konzeptschonen in't Rebeet vun de organische Architektur. En relativ bekannt Designstück vun Aalto is de Aalto-Vaas.
Leven
Aalto studeer vun 1916 bet 1921 Architektur an't Polytechnikum in Helsinki. Sien Lehrmeester weer Armas Lindgren. 1923 apen Aalto na en utdehnte Studienreis dör Europa en egen Architekturkontoor in Jyväskylä. 1927 güng he mit sien Kontoor na Turku. 1928 wörr he Liddmaat vun'n Congrès Internationaux d'Architecture Moderne (CIAM).
1933 güng Aalto na Helsinki. 1935 grünn he tosamen mit siene Fro Aino de Möbelfirma Artek. Mit disse Firma patenteer he denn ok den eersten freedregen Stohlrahmen ut Holt. Vun 1940 an weer Aalto Perfesser för Architektur an't Massachusetts Institute of Technology in Cambridge. Alltohoop möök Aalto so wat 200 Projekten, vun de de Half ok utföhrt wörrn.
Nadem siene Fro Aino 1949 dood bleev, heirad he 1952 Elissa Mäkiniemi.
Alvar Aalto is op den Karkhoff Läntinen Hautausmaa in Helsinki bisett.
Warken
Huus vun de Arbeiders, Jyväskylä, 1925
Boo vun de patriotisch Vereenen, Jyväskylä, 1929
Dat Blatt Turun Sanomat sien Boo för de Redaktion, Turku, 1929
Villa Tammekann, Tartu, Estland, 1932
Tuberkulose-Sanatorium Paimio, Turku, 1933
Stadtbökeree Viipuri,hüdigendags Wyborg, Russland, 1927–1935
Ravintola Savoy (Restaurant), Helsinki, 1937 ( Dat ganze Aalto-Interieur is noch dor; jümmers noch Restaurant)
Finnisch Pavillon, Weltutstellung Paris, 1937
Villa Mairea, Noormarkku, Finnland, 1937-1939
Finnisch Pavillon, Weltutstellung New York, 1939
M.I.T. Senior Dormitory - Baker House, Cambridge, Massachusetts, 1947–1949
Wohnanlagen in Sunila, 1936–1939 un 1951–1954
Rathuus, Säynätsalo, 1952
Vogelweidplatz Sportzentrum un Konzerthuus, Wien, 1953
Finnisch Pavillon up de Biennale, Venedig, 1956
Wohnhuus för de Interbau, Berlin, 1957
Maison Carrée bi Paris, 1956–1958
Huus vun de Kultur, Helsinki, 1958
Kunstmuseum, Bagdad, 1958
Kark "Dree Krüzen" (finnisch Kolme Ristiä), Imatra, Finnland, 1958
Kark "Krüüz in dat platte Land" (finnisch Lakeuden Risti), Seinäjoki, Finnland, 1960
Hochhuus in de Satellitenstadt Nee Vahr Südoost, Bremen, 1962
Kulturzentrum, Leverkusen, 1962
Hillig-Geist-Kark, Klieversberg, Wulfsborg, 1958–1962
Alvar-Aalto-Kulturhuus, Stadtmidd, Wulfsborg, 1963
Technisch Universität Helsinki, Espoo, 1964
Büroboo vun de British Petroleum, Hamborg, 1964
Gemeendezentrum un de Kark, Seinäjoki, 1965
Stadtzentrum, Castrop-Rauxel, 1965
Gemeendezentrum, Zürich-Altstetten, 1967
Wohnhochhuus Schönbühl, Luzern, 1968
Stephanuskark, Detmerode, Wulfsborg, 1968
Finlandia-Halle, Helsinki, 1962–1971
Kunstmuseum Ålborg, 1963–1972
He plaan den Boo vun dat Opernhuus in Essen, man dat is eerst 1988 fardig wurrn, as he al lang doot weer.
Café Aalto, Akateeminen Kirjakauppa, Helsinki (postum ut Möbels vun een afreten Café)
Designs
Aalto-Vaas
DE Setel "Tank" (Panzer)
Weblinks
http://www.rove.de/index.php?cPath=34_79 - Biller vun de Vaas un Biographie vun Aalto
Mann
Börger von Finnland
Architekt
Boren 1898
Storven 1976 |
6123 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Olinda | Olinda | Olinda is ene Stadt in'n brasiliaanschen Bundsstaat Pernambuco un liggt wat noorden vun Recife. Se hett 367.902 Inwahners op en Flach vun 40,83 Quadratkilometers.
Historie
Duarte Coelho Pereira grünn den Oort 1535 un Olinda hett al an'n 12. März 1537 Stadtrecht as en Vila kregen. Se weer denn ok de Hööftstadt vun dat Kapitanat Pernambuco. De Nedderlänners hebbt 1629 de Region innahmen un dorbi güng de hele Stadt toschannen. 1654 trocken de Nedderlänners wedder af, nadem se in de Twete Slacht vun Guararapes gegen de Portugesen verloren harrn. In dat Johr kreeg Olinda ok dat vulle Stadtrecht. 1837 wörr de Seet vun dat Kapitanat na Recife verleggt.
Bowarken un Kultur
Mit ehr barocke Architektur un Ooltstadt steiht Olinda siet 1982 op de List vun't Weltkulturarv vun de UNESCO. Bekannt is de Stadt ok för sien Karneval.
Bedüden Karken sünd to'n Bispeel São Bento (boot 1746 bet 1763), Nossa Senhora das Neves (1715-1755) un São João (üm 1660). Olinda is ok de Seet vun dat Arzbisdom Olinda un Recife. In'n Doom vun Olinda liggt dat Graff vun Hélder Câmara, de vun 1964 bet 1985 Arzbischop vun dat Bisdom weer.
An Museen hett de Stadt dat Regionalmuseum, dat Landsmuseum un en Suckermuseum.
Weertschop
In den Oort gifft dat Sucker- un Zigarrenindustrie. Olinda hett ok en Haven un is en Tourismusoort mit vele Stränn.
Weblenken
Olinda, Stadt vun de Kloosters (hoochdüütsch)
Websteed vun de Stadt Olinda (portugeesch)
Oort
Pernambuco |
6126 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Oronsay | Oronsay | Oronsay is en lütt Eiland süden vun Colonsay, dat to de schottschen Binneren Hebriden höört. Mit Colonsay warrt dat Eiland över en Damm verbunnen, de blot bi Ebb bruukt warrn kann.
Dat Eiland is bekannt för de Ruin vun de Augustiner-Abtei ut dat 14. Johrhunnert un dat Oronsay-Krüüz, dat op Iona snittjert worrn is. Oronsay is een vun de Eilannen vun de Hebriden, de för Archäologen en unschätzbor Weert wegen de Informatschonen över de Middelsteentiet hebbt.
Eiland
Schottland
Atlantik |
6128 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Himmelsschiev%20vun%20Nebra | Himmelsschiev vun Nebra | De Himmelsschiev vun Nebra is ene Metallplatt ut de Bronzetiet mit Goldapplikatschonen, de astronoomsche Phänomenen un Teken dorstellt. Se warrt as de weltwiet öllste konkrete Himmelsdorstellung un as een vun de wichtigsten archäoloogschen Funnen ut disse Epoch ansehn. Roofgravers hebbt de Schiev in’n Sommer 1999 in ene Steenkamer op den Mittelberg in de Neegd vun de Stadt Nebra in Sassen-Anholt funnen. Siet 2002 höört de Schiev to’n Bestand vun’t Landsmuseum för Vörgeschicht Sassen-Anholt in Halle. Siet Juni 2013 höört de Himmelsschiev vun Nebra to dat UNESCO-Weltdokumentenarv in Düütschland.
Beschrieven
De binah runne Platt hett en Dörmeter vun bi 32 Zentimeters, ene Stärk vun 4,5 Millimeters in de Merr un vun 1,7 Millimeters an’n Rand. Wegen doot de Schiev so üm twee Kilogramm. Se is ut Bronze maakt. Dör en Ünnersöken vun de radioaktiven Blee-Isotopen in’n Kopperandeel hebbt Forschers rutfunnen, dat dat Material vun’n Mitterberg bi Bischofshofen in de Oostalpen stammt. Neven en ringen Tinnandeel vun 2,5 Perzent wiest se en för de Bronzetiet typisch hogen Andeel vun 0,2 Perzent Arsen op. Se is apenbor ut en Bronzefladen dreven un dorbi mehrmals hitt maakt worrn, üm Reten dör Spannkräft to vermeiden oder verswinnen to laten. Dorbi hett se sik bruun bet swart farvt. De hüdige gröne Farv, de vun ene Rustschicht ut Malachit kummt, keem eerst dör dat lange Lagern in de Eer.
De Applikatschonen ut unlegeert Goldblick sünd in Inleggtechnik arbeid un sünd mehrfach ännert worrn. Op Grund vun de anneren Funnen an den Fundoort vun de Schiev (Bronzesweerter, twee Bielen, een Betel un Stücker vun spiralförmige Armriepen) is de Schiev wohrschienlich in’t 16. Johrhunnert v. Chr. inkuhlt worrn, maakt worrn is se in de Tiet twischen dat 17. Johrhunnert v. Chr. un 21. Johrhunnert v. Chr.
Toeerst weren dor 32 lütte runne Platten, ene gröttere, runne Platt un ene in Form vun en Seeß. Söven vun de lüttern Platten sünd wat baven twischen de runne un de seeßförmige Platt drang in’e Grupp sett.
Later sünd an’n linken un rechten Rand de Horizontbagens anbröcht worrn, de ut Gold vun annere Herkumst bestaht, wat de chemischen Verunreinigungen wiest. Üm Platz för de Horizontbagens to maken, hebbt se en Goldplatt op de linke Siet wat to de Merr ümsett, twee op de rechte Siet sünd afdeckt worrn, so dat nu noch 30 Platten to sehn sünd.
Toletzt hebbt se noch en Bagen an’n ünnern Rand toföögt, ok wedder ut Gold vun annere Herkumst. Disse Sünnbark is dör twee binah parallele Lienen struktureert, an ehre Butenkanten sünd feine Schraffurn in de Bronzeplatt karvt.
As se de Schiev inkuhlt hebbt, fehl al de linke Horizontbagen un de Schiev harr an’n Rand 40 regelmatig utstanzte, so wat 3 Millimeters grote Löcker.
Interpretatschoon
De Himmelsschiev vun Nebra is vun den Archäoloog Harald Meller (Landsamt för Denkmalpleeg un Archäologie Halle), den Astronoom Wolfhard Schlosser (Ruhr-Universität Baukem), de Archäochemikers Ernst Pernicka (Archäometallurgie), Christian-Heinrich Wunderlich (Herstellung) un de Archäoloogsche un Spezialistin för Religionen ut de Bronzetiet Miranda J. Aldhouse-Green (Universität Wales) ünnersöcht worrn.
Na de Interpretatschoon vun Meller un Schlosser stellen de Platten Steerns dor, de Grupp vun söven lüttere Platten woll den Steernhümpel Plejaden. De annern 25 Steern köönt astronoomsch nich toornt warrn un warrt as Tier ansehn. De grote Schiev warrt as Sünn, in letzte Tiet männichmal ok as Vullmaand interpreteert un de Seeß as en tonehmen Maand. De afbillt Konstellatschoon tonehmen Maand un Plejaden markeer in de Bronzetiet den 10. März, de vun de Plejaden mit den Vullmaand den 17. Oktober, je an’n Westhimmel kort vör Ünnergang vun de söven Steerns. Dormit kunn de Himmelsschiev as Erinnernshülp för dat Bestimmen vun’t Buernjohr deent hebben.
De later tofögten Horizontbagens gaht je över en Winkel vun 82 Grad, jüst so as Sünnop- un ünnergang twischen Winter- un Sommersünnwenn an’n Horizont op den Bredengrad vun’n Fundoort. Wenn’n de Schiev waagrecht so op den Mittelberg stellt, dat de Lien vun’t bövere Enn vun’n linken Bagen to’t nerrn Enn vun’n rechten Bagen op de Spitz vun’n Brocken wiest, de so wat 80 km weg is, kunn de Schiev as Klenner to’n Verfolgen vun’t Sünnjohr bruukt warrn. Vun’n Mittelberg ut sehn, geiht de Sünn to de Sommersünnwenn achter den Brocken ünner. Of de Schiev in dissen Tostand as Instrument to’n Bestimmen vun de Sünnwennen bruukt worrn is oder of se dat Weten över disse Möglichkeiten blot dorstellt, is nich wiss.
As letzte is noch en gollen Bagen mit twee binah parallele Langsrillen toföögt worrn, de as Sünnbark, as se ok ut dat Ole Ägypten oder vun de Minoers bekannt is, interpreteert warrt. De Fachlüüd sünd seker, dat de Schiev ahn Twiefel üm 1600 v. Chr. direkt in Middeleuropa maakt worrn is. Dormit is se de öllste vun ene middeleuropääsche Kultur maakte konkrete Dorstellung vun’n Nachthimmel in de Geschicht vun de Minschheit. Se is 200 Johr öller as de öllsten in Ägypten funnenen Dorstellungen.
Fundoort
De Steenkamer liggt binnen ene öllere, ringförmige Wallanlaag op’n Topp vun’n 252 Meter hogen Mittelberg üm un bi veer Kilometers westen vun de Stadt Nebra. De Fundsteed liggt bi de Koordinaten (WGS 84). Of de Fund en Depotfund oder en Graff weer, is noch nich kloor. De Oort op den Barg, op den to de Tiet wohrschienlich keen Bööm stünnen, is woll al in de Jungsteentiet bruukt worrn, mööglicherwies as Observatorium. De Erforschung is noch nich afslaten.
So wat 20 Kilometers weg vun de Fundsteed liggt dat ok runne, op dat 5. Jahrtausend v. Chr. dateerte Sünnenobservatorium vun Goseck, dat astronoomsche Kenntnis al in wiet öllere Tiet as de vun de Himmelsschiev vun Nebra nawiest.
Fundgeschicht
Henry Westphal un Mario Renner, twee Roovgravers, hebbt de Himmelsschiev opdeckt, de se toeerst för en Deckel vun en Ammel hollen hebbt.
Över Middelsmänner schull de Fund 1999 in Berlin, later ok in München verköfft warrn, doch nüms wull em köpen, wiel kloor weer, dat de rechtmatige Besitter dat Land Sassen-Anholt weer. Dormit weer he för den seriösen Kunsthannel weertlos. Bet 2001 wessel he liekers – bi’n eersten Verkoop för 32.000 DM – en poor Maal den Besitter.
Op Initiativ vun’t Kultus- un’t Binnenministerium as ok dat Landsamt för Archäologie vun Sassen-Anholt kunn Kontakt to de Hehlers, de de Schiev för 700.000 DM op den Swartmarkt anbaden harrn, opnahmen warrn, un de Landsarchäoloog Meller dreep sik as ‚Koopinteressent‘ mit jem in en Hotel in Basel. Dor kunn de Himmelsschiev vun de swiezersche Polizei sekerstellt un de Hehlers, ene Museumspädagoogsche un en Lehrer, verhaft warrn. Ok de annern Funnen vun de Fundsteed sünd sekerstellt worrn.
De Roovgravers kunnen later ok faat warrn un möken Angaven to’n Fundoort, de dör kriminaltechnische Ünnersöken bestätigt warrn kunn. De beiden sünd in’n September 2003 in Naumborg vör Gericht stellt worrn un kregen ene Bewährungsstraaf vun veer Maanden un ene Freeheitsstraaf vun teihn Maanden. De Beklagten strengten en Beropensverfohren an, in dat se to Bewährungsstrafen vun een Johr un söss Maanden veroordeelt worrn sünd. Dat Gericht seeg dorbi de Echtheit vun de Schiev as nawiest an. Ok de Verdedigung, dat de Fundoort in Oosteuropa liggen dee un dat Poor ut altruistsche Grünn hannelt harr, üm den Fund för de Bundsrepubliek Düütschland to redden, kunn nich griepen.
Restaureren
Dör dat unprofessionelle Utgraven harr de Himmelsschiev Schaden nahmen. Baven links harr se en Karv afkregen, dör de sik ok een vun de Steerns aflöös, ut den Vullmaand weer en Deel vun’t Gold rutreten. Dör dat lange Lagern in de Eer weer de hele Schiev stark korrodeert, ok op den Goldblicken weren – woll dör galvaansche Effekten – Korrosionen, de sik mechaansch nich ahn Gefohr wegmaken laat.
De eerste Hehler harr al versöcht, de Schiev dör Inwieken in Sepenloog un dör Afbösten mit en Tahnböst un Stahlwull rein to maken, wat dorto föhr dat de Bavenflach vun de Goldapplikatschonen Kratzer kreeg.
In en eersten Schridd bi dat Restaureren in’t Landsmuseum för Vörgeschicht Halle is de Eer, de an de Schiev back – nadem Delen as Proven för’t wiedere Ünnersöken sekert worrn weren – mit en Ethanol-Water-Mischung inwiekt un mit en harten Nylonpinsel afnahmen worrn.
In en tweten Schridd sünd de Korrosionssporen an’t Gold dör ene spezielle, chemisch warksame Past lööst worrn un kunnen denn mit Wattstääv wegmaakt warrn. De Korrosionssporen an de Bronzeplatt sülvst hebbt se nich wegmaakt.
To’n Sluss sünd de bi dat Utgraven afslagenen, aver nich verlorengangenen Steerns wedder anbröcht worrn un dat rutretene, stark verformte Stück vun’n Vullmaand dör en nee maakt Goldblick vun liek Tosamensetten uttuuscht worrn.
Utstellen
De Himmelsschiev vun Nebra weer vun’n 15. Oktober 2004 bet to’n 22. Mai 2005 in de Utstellen Der geschmiedete Himmel mit rund 1600 annere bronzetietliche Fundstücker ut 18 Länner, dorbi de Sünnwagen vun Trundholm, in’t Landsmuseum för Vörgeschicht Halle to besichtigen. De Utstellen weer en Kooperatschoon mit dat Natschonalmuseum Kopenhagen, dat den Sünnwagen blot utnahmswies – wegen de besünnere Bedüden vun de Himmelsschiev – noch eenmal ut’t Huus geev. In’n Gegentog is de Utstellen na Halle ok in Kopenhagen (1. Juli bet 22. Oktober 2005) wiest worrn. Vun’n 9. November 2005 bet to’n 5. Februar 2006 is de Himmelsschiev vun Nebra in’t Naturhistoorsche Museum in Wien wiest worrn un toletzt vun’n 4. März bet 9. Juli 2006 in Mannheim.
Forschensprojekt
Utlööst dör den Fund vun de Himmelsschiev will de Düütsche Forschensgemeenschop in en groot anleggt Forschensprojekt 3,3 Millionen Euro in dat wiedere Ünnersöken vun de Achtergrünn in de Bronzetiet investeren.
Vun September 2004 af an warrt söss Johren lang 24 fröhbronzetietliche Bowarken ünnersöcht. Dorto höört twölf Krinkgravenanlagen in Sassen-Anholt, ünner annern in Egeln, Belleben un Bad Dürrenberg. Todem warrt twölf Höhensiedlungen ünnersöcht, zentrale befestigte Öörd, de vör 4.000 bet 3.500 Johr op lüttje Bargen opricht worrn sünd. Dorto höört ok de Fundoort vun de Himmelsschiev op den Mittelberg.
Wiedere Swoorpunkten sünd de Grundlagen vun de fröhbronzetietliche Metallverarbeiden, de Herkumst vun de Rohstoffen un de dormit verbunnenen wietrüümigen Kultur- un Hannelsbetehungen.
Oorhever- un Markenrecht
In en bether – för archäoloogsche Fundstücker vun vergliekbor Bedüden – eenmalig Vörgang gifft dat nu Zivilperzessen üm de Verwertensrechten to de Himmelsschiev vun Nebra. Dorbi staht in twee verscheden Verfohren de Verlagen Piper un Heyne dat Land Sassen-Anholt gegenöver, Oort vun de Verhanneln is dat Landgericht Meideborg.
Utgangspunkt för den Striet weer dat stark stiliseerte Dorstellen vun de Himmelsschiev op Bookdeckels. Dat Landsamt för Denkmaalpleeg un Archäologie, vertreden dör den Landsarchäologen Harald Meller, hett bi dat Landgericht Meideborg ienstweilige Verfögungen gegen de beiden Verlagen beandragt, wiel disse de Himmelsschiev afbillen dein, ahn Lizenzgeböhren an dat Land Sassen-Anholt to tahlen.
De rechtliche Achtergrund is dat Oorheverrecht, dat den, de dat eerste Maal en bether unverapentlicht Wark in de Apentlichkeit bringt (Editio princeps), 25 Johr lang oorheverrechtlich Schuul gifft. Dorgegen argumenteert nu de Rechtsvertreder vun de Verlagen, dat de Himmelsschiev as „Kultobjekt”, en Keerngedank in Harald Meller sien Interpretatschoon, al in prähistoorsche Tiet apentlich maakt weer. Todem müss sik dat Land Sassen-Anholt „nich blot na de rechtliche, man ok na de moralische Legitimatschoon fragen laten. Kulturschätt vun de Minschheit dröfft de apentliche Erörterung nich enttogen warrn, eenzig wiel se as en Hannelswoor monopoliseert sünd” – so de Afkaat Jörg Nabert, de den Piper Verlag vertridd.
Op de annere Siet hett dat Landsamt de Himmelsschiev as en Mark anmellt; na Angaven vun Nabert is dat aver rechtlich temlich ümstreden, of beröhmte Kunstwarken as Marken överhaupt schuult warrn köönt.
In en ähnlichen Striet üm Vermarktungsrechten in’t Johr 2003 harr dat Land Sassen-Anholt gegen de Stadt Querfurt wunnen. Dormals güng dat üm dat Afbillen vun de Himmelsschiev op Souvenirs. Winnt dat Land ok ditmal, dröfft de Verlagen de Böker mit de Biller nich mehr verköpen.
Literatur
Landesamt für Archäologie Sachsen-Anhalt (Hg.): Archäologie in Sachsen-Anhalt, Bd.1 / 2002, S. 7–31
National Geographic Deutschland, Januar 2004, S. 38–61
Harald Meller (Hg.): Der geschmiedete Himmel. Die weite Welt im Herzen Europas vor 3600 Jahren (Ausstellungskatalog). Stuttgart 2004, Theiss-Verlag, ISBN 3-8062-1907-9
Ute Kaufholz: Sonne, Mond und Sterne. Das Geheimnis der Himmelsscheibe. Anderbeck 2004, Anderbeck Verlag, ISBN 3-937751-05-X
Uwe Reichert: Der geschmiedete Himmel. Spektrum der Wissenschaft, November 2004, S. 52–59, ISSN 0170-2971
Katja Näther, Sven Näther: Akte Nebra - Keine Sonne auf der Himmelsscheibe?, Naether-Verlag 2004, ISBN 3-934858-02-3
Weblenken
Dorstellung dör dat Landsmuseum för Vörgeschicht Sassen-Anholt (hoochdüütsch)
Friedrich-Schiller-Universität Jena: Die Funde von Nebra, Höhensiedlungen der Mikro- und Makroregion (hoochdüütsch)
Universität Halle: „Der Aufbruch zu neuen Horizonten. Die Funde von Nebra, Sachsen-Anhalt, und ihre Bedeutung für die Bronzezeit Europas“ (hoochdüütsch)
Arche Nebra - De Himmelsschiev erlevve (hoochdüütsch)
Förderverein Himmelsscheibe von Nebra e.V. (hoochdüütsch)
Enkeld Nahwiesen
Archäoloogsch Fund |
6129 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Pol%20Bury | Pol Bury | Pol Bury (* 26. April 1922 in Haine-Saint-Pierre, Belgien; † 28. September 2005 in Paris) weer en belgisch Maler un Bildhauer.
Leven
Pol Bury studeer 1938/1939 an de Académie des Beaux-Arts in Mons. 1939 weer he een vun de Liddmaten bi dat Grünnen vun de „Group Rapture“. 1949 bet 1951 weer he Liddmaat vun de Initiativ CoBrA, de 1948 in Paris grünnt worrn is. Na dat Engaaschment bi de Künstlergrupp „Art Abstrait“ harr he sik af 1953 ganz vun de Maleree trennt.
1957 entwickel he de eerste mobile kinetische Skulptur mit Motor. 1964 weer Bury de Vertreder vun Belgien op de Biennale di Venezia. Bury leev 1966 bet 1968 in New York. 1970 nehm he enen Lehropdrag an de Universität vun Kalifornien an un lehr 1973 an't Minneapolis College of Art and Design, dat em mit en Ehrendokter utteken. Siet 1983 weer Bury Perfesser för Bildhaueree an de Ecole Nationale Supérieure des Beaux Arts Paris (ENSBA).
Bury weer toeerst Anhanger vun den Surrealismus un de Abstraktion, eerst as Maler un later as Bildhauer. In siene eersten Arbeiden hebbt siene Landslüüd Magritte un Ubac temlich op em inwarkt. Na sien Trüchtog ut de Maleree profileer he sik to een vun de ansehnsten kinetischen Künstler. Bury realiseer Objekten, de extrem langsame Bewegungen utföhren un so dat Wohrnehmen op de Proov stellen. He arbeid siene Warken toeerst as Reliefs ut, de de Bewegung an serielle Elementen as Schieven oder Stiften dorstellt. De Nafraag un dat apentliche Intresse an kinetische Energien un kinetische Kunst weren Grund för siene eersten groten Objekten vun Monumentalplastiken 1973. Siet 1976 harr he vele Borns boot, jümmer in en Kontext un op Basis vun de Grundformen Kugel, Kegel, Zylinder, Wörpel un Quader. In siene grafischen Arbeiden („Cinétisations“, siet 1964) stell he dat Problem vun de Bewegung dor.
Pol Bury hett sik twüschen 1968 un 1976 ok mit den Film utenannersett, ünner annern mit Clovis Prevost.
Weblenken
Biografie vun Pol Bury (franzöösch)
Bury, Pol
Bury, Pol
Bury, Pol
Bury, Pol
Bury, Pol
Bury, Pol |
6130 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rum%20%28Schottland%29 | Rum (Schottland) | Rum is en schottsch Eiland, süden vun Skye, dat to de Binneren Hebriden höört. De hööchste Punkt vun dat Graniteiland is de 810 Meters hoge Askival in de Cuillin-Keed, de Överresten vun en Vulkan. In de Cuillin-Keed sünd ok Platin un annere rore Mineralen to finnen.
Dat Eiland wörr 1957 an den Raat för Naturschuul (Nature Conservancy Council, hüüt Scottish Natural Heritage) verköfft, de Rum in en Rebeet för Naturschuul ümwannelt hett.
Dat Eiland hett hüüt so wat 30 Inwahners.
To de Fauna höört Rootwild, Ottern, Robben, Zegen, Seeaadlers un Eideraanten. In'n fröhen Sommer brööd üm un bi 100.000 Sturmvagels (Puffinus puffinus) op dat Eiland.
Dat Slott Kinloch, dat ut roden Sandsteen boot is, liggt an ene Bucht an de Oostküst.
Eiland
Schottland
Atlantik |
6131 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wer%20spricht%20Platt%3F | Wer spricht Platt? | Wer spricht Platt? ('Keen snackt Platt?) is de Titel vun en Book vun Dieter Stellmacher ut den Verlag Schuster in Leer. Stellmacher geev dat 108 Sieden starke Book tohoop mit dat Institut för nedderdüütsche Spraak rut.
De Ümfraag
Dat Book analyseert de Resultaten vun en Ümfraag to de plattdüütsche Spraak, de in’n Juni un Juli 1984 dörföhrt worrn is un bi de 2000 Personen ut 400 Öörd ut den Noorden vun Düütschland Utkunft to ehr Verhältnis to de nedderdüütsche Spraak geven hebbt. De Öörd legen all in de Bundslänner Bremen, Hamborg, Neddersassen, Noordrhien-Westfalen un Sleswig-Holsteen. De Düütsche Demokraatsche Republiek, de Nedderlannen un annere Rebeden in de Nedderdüütsch snackt warrt, wörrn nich berücksichtigt.
Resultaten
Bi de Ümfraag seggen 20 Perzent vun alle Befraagten, dat se temlich good Platt snackt, 15 Perzent, dat se good Platt snackt, 21 Perzent, dat se en beten Platt snackt, un 43 Perzent seggen, dat se gor keen Platt snackt. De mehrsten Plattsnackers finnt sik in Sleswig-Holsteen un in Noordneddersassen, de wenigsten in Süüdneddersassen un in Westfalen. Dat se Platt verstaht, seggt sogor 89 Perzent. En grötteren Verlust bi de Sprekertallen in de 20 Johren vör 1984 kunn nich nawiest warrn.
As intressant för nedderdüütsche Kulturarbeid hett Stellmacher de Tallen vun Plattlesers un- schrievers rutstellt. Blot 46 Perzent vun de Lüüd seggen, dat se Plattdüütsch lesen köönt, blot acht Perzent menen, se köönt Platt schrieven.
Kiek ok
För de Nedderlannen gifft dat ok en Book över den Gebruuk vun dat Neddersassische, dat vergliekbor is: Taaltelling Nedersaksisch.
Literatur
Dieter Stellmacher: Wer spricht Platt? Schuster, Leer 1987, ISBN 3-7963-0250-5
Book ut dat 20. Johrhunnert
Plattdüütsch
Hoochdüütsch |
6132 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Patrick%20Caulfield | Patrick Caulfield | Patrick Caulfield (* 29. Januar 1936 in London; † 29. September 2005 in London) weer en britisch Maler, Illustrater un Pop-Art-Künstler.
Leven
Caulfield studeer vun 1956 bet 1960 an de Chelsea School of Art. 1960 bet 1963 sett he sien Studium an’t Royal College of Art in London foort. Noch as Student nehm Caulfield 1961 an de Utstellung vun de „Young Contemporaries“ in London deel. Na dat Enn vun sien Studium kehm he as Dozent 1963 bet 1971 an de Chelsea School of Art torüch. He arbeid ok as Illustrater, to’n Bispeel 1973 för de Petersburg-Press-Gedichten vun Jules Laforgue.
Patrick Caulfield wörr denn ok as Pop-Art-Künstler in de 1960er Johren bekannt.
Literatur
Marco Livingstone: „Patrick Caulfield: Paintings“, Lund Humphries Publishers 2005, ISBN 0853319170
Weblenken
Caulfield in de Tate Gallery (engelsch)
Caulfield, Patrick
Caulfield, Patrick
Caulfield, Patrick
Caulfield, Patrick
Caulfield, Patrick |
6133 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Leo%20Sternbach | Leo Sternbach | Leo Henryk Sternbach (* 7. Mai 1908 in Abbazia (do Österriek; vundaag Kroatien); † 28. September 2005 in Chapel Hill, North Carolina) weer en US-amerikaansch Chemiker un Pharmazeut. He weer vör allen as Utfinner vun dat Medikament Valium bekannt.
Leven
De Söhn vun en jüüdsch-poolschen Aftheker un en jüüdsch-ungaarsche Moder studeer an de Jagiellonen-Universität in Krakau toeerst Pharmazie, denn Chemie, worin he 1931 promoveer. In't Johr 1937 toog he in de Swiez üm, wo he Assistent vun Leopold Ruzicka an de ETH Zürich weer un 1940 to't Pharmaünnernehmen Hoffmann-La Roche na Basel wesseln dei.
1941 emigreer he in de USA, wo he wieder för Hoffmann-La Roche arbeid. Sternbach entwickel mehr as 240 Medikamenten, vun de de bekanntsten Librium (1960) un Valium (1963) ut de Stoffklass vun de Benzodiazepinen sünd. Een vun fief Patenten vun de Firma keem vun Sternbach.
In't Johr 1973 güng Sternbach in Rent, arbeid aver wieder bet en poor Johr vör sien Dood in sien Labor in Nutley.
Sternbach, Leo
Sternbach, Leo
Sternbach, Leo
Boren 1908
Storven 2005 |
6135 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Coll | Coll | Coll is en Eiland, dat to de Binneren Hebriden in Schottland höört un 200 Inwahners hett. Coll liggt westen vun Mull. Dat Eiland is üm un bi 19 Kilometers lang un so wat fief Kilometers breed. Lieks as dat Navereiland Tiree is Coll dör den Golfstroom nich so ruuch as dat de Laag an de schottschen Westküst vermoden lett. Coll un Tiree sünd twee vun de Öörd mit de mehrsten Sünnenstünnen in ganz Grootbritannien.
Vun dat Dörp Arinagour fohrt Fähren na Scarinish op Tiree un na Oban op't faste Land.
Eiland
Schottland
Atlantik |
6136 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tiree | Tiree | Tiree is en Eiland, dat to de Binneren Hebriden in Schottland höört. Dat Eiland liggt westen vun Mull. Tiree is so wat 19 Kilometers lang un knapp fief Kilometers breed. Lieks as dat Navereiland Coll is Tiree dör den Golfstroom klimatisch nich so ruuch as dat de Laag an de schottsche Westküst vermoden lett. Coll un Tiree höörrt to de Öörd mit de mehrsten Sünnenstünnen in Grootbritannien.
Eiland
Schottland
Atlantik |
6137 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Michael%20Griffin | Michael Griffin | Michael Douglas Griffin (* 1. November 1949 in Aberdeen, Maryland, USA) is en Physiker un Raketenexpert. Van' 13. April 2005 bit 20. Januar 2009 weer he Baas vun de US-Ruumfohrtbehöörd NASA.
Griffin weer al de Viez-Technologiebaas för dat SDI-Programm in't Pentagon un arbeid vun 1991 bet 1994 bi de NASA as böverst Inschenör un Direkter vun de Forschensafdelen. Siet April 2004 leid he as Direkter de Ruumfohrtafdelen an de Johns-Hopkins-Universität in Laurel in'n US-Bundsstaat Maryland.
An'n 11. März 2005 sleeg em US-Präsident George W. Bush as Baas vun de NASA vör. An'n 13. April geev denn ok de Senat sien Okay un Griffin is dormit as Nafolger vun Sean O'Keefe de ölvte Baas vun de NASA siet ehr Grünnen. In't Amt föhrt em an'n 28. Juni 2005 de US-Viezpräsident Dick Cheney in.
Weblenken
Biografie op www.nasa.gov (engelsch)
Griffin, Michael
Griffin, Michael
Griffin, Michael
Griffin, Michael
Griffin, Michael
Boren 1949 |
6138 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kant%C3%BCffel | Kantüffel | De Kantüffel (ok ünner anner: Kartüffel, Tuffel) is ene Staudenplant mit haarige Blööd, witte oder rotblau-vigelette Blöden, gröne Beren, de giftig sünd, un unnereerdsche Stängels, an de sik Knullen utbillt. Disse Knullen hebbt Knuppen oder Ogen, de in’t Vörjahr kiemt.
Plattdüütsche Synonymbegrepen un Schrievwiesen
Eerdappel, Eernööt, Eertuffel, Kantüffel, Kartuffel, Kartüffel, Katüffel, Katuffel, Nudel, Pateter, Patetsche, Pudel, Schucke, Toffel, Tüffel, Tuffel, Tüffelken, Tüfferken, Tüft, Tüften, Tuwwel un anner; in Plautdietsch: Eardschocke, Ierdschocke, Itschke
Beschrieven
De Kantüffel keem um 1530 dör de Spaniers na Europa un is in Düütschland siet 1730 neven Koorn dat wichtigste Nehrmiddel, wiel se so riek is an Stärk. Uterdem hett se noch veel Vitamin C, dat bi’t Kaken to’n groten Deel nich kaputt geiht. Een Kilogramm Kantüffeln gifft so wat bi 950 Kalorien.
De Kantüffel hett geern lichten Bodden un en maatig warmet un fuchtigt Klima. Gegen Frost un Natt is se tämlich fienföhlig. Je na de Rieptiet (fröh, middelfröh, laat), na de Farv (geel, witt, root, blau) un na den Verbruuk (Eet-, Foder- un Fabrikkantüffeln) weert vele Sorten unnerscheden. En Hektar bringt so wat bi 200 Duppelzentner. Bi de Kantüffelaarnt warrt ene Kanttüffelaarnt-Maschien, de Kantüffelroder, insett.
In de Köök
De normaalste Form vun de Kartuffel sünd de kaakten Katuffeln. Solt oder ok nich solt. Pellkartuffeln warrt mit Schell kaakt un denn an’n Disch afpellt. Braadkartuffeln sünd kaakt Kartuffeln, de in de Pann braadt sünd. Smuttkartuffeln sünd ok in de Pann braadt, warrt aver ut rohe Kartuffeln maakt. Röstkartuffeln sünd lüttje Kartuffeln, de in de Pann braadt warrt.
Ok för Klüten oder Klümp, för Pommes, för Kroketten, för Mooskartuffeln un för Rievkoken warrt Kartuffeln bruukt. Annere Kartuffelgerichten oder Eten ut Kartuffeln sünd Kartuffelsalat Kartuffelchips un veele Mangkookeeten as Tüffel un Plum (Tüffelsupp mit Plumen un Speck ut Meckelnborg).
Kiek ok bi
Projekt:Plantennaams up Platt
Anmerken un Borns
Weblenken
Planten
Oort (Biologie)
Eten |
6140 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rudolf%20Kinau | Rudolf Kinau | Rudolf Kinau (* 23. März 1887 in Finkwarder; † 19. November 1975 ok dor) is een vun’e bekanntste nedderdüütsche Schrievers.
Vör sien Karrier as Bökerschriever weer he in de Hoochseefischeree un as de Wirtschaftslaag för de Seefohrers slechter wurr in de Hamborger Fischhall tätig.
He schreev 1916 de Naroop op sien öller Broder, de sik Gorch Fock nööm un dat weer de Beginn vun sien literarisch Leven. Bekannt is ok de Sendereeg Hör mal’n beten to op de NDR, wo he bannig lang mitwürkt hett.
33 Bökers schreev Kinau, Hörspelen un Theaterstücker sünd ok vun em erschienen.
Utteeknung
1962: Fritz-Reuter-Pries
Weblenken
Mann
Schriever
Plattdüütsch
Dräger vun’t Bundsverdeenstkrüüz
Boren 1887
Storven 1975
Börger von Düütschland |
6146 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Villa%20Bouchina | Villa Bouchina | De Villa Bouchina weer en "Internierungslager" in Deutekem, de Nedderlannen, wo in den Tweeten Weltorlog negen Joden seten, die interneert weren, wiel dat se de NSB-Politiker Anton Mussert vör dat Konzentrationslager schulen wull, wiel dat se för de Natschonalsozialisten vun politschen odder kulturellen Belang weren. De Natschonalsozialisten hapen, dat annere Joden ok probierten dorhen zu kemen, wiel dat se dann schneller arresteert und deporteert konnen worrn, und nicht verbergen wurden. De Joden weren dor vun Februar bit April 1943 und worrn an den 21. April no Theresienstadt deporteert.
Villa Bouchina weer en Deel van Plan Frederiks. In Barneveld weren ok twee van disse internierungslagers van Plan Frederiks.
Internierten
Jo Spier
Tineke Spier-van Raalte
Peter Spier
Céline Spier
Tom Spier
Clara Ricardo-Ancona
Abraham Spetter
Paul Drukker
Adjunct-direktor:
D.J.H.W. Spanjaard
Weblenken
VillaBouchina.nl (Nedderlannsch)
Historie |
6147 | https://nds.wikipedia.org/wiki/H%C3%B6r%20mal%20%E2%80%99n%20beten%20to | Hör mal ’n beten to | Hör mal ’n beten to is de Naam vun ene Sendereeg vun’n NDR-Höörfunk, de al siet 1956 dääglich utstrahlt warrt.
Hüüt löppt Hör mal ’n beten to in’t Morgenprogramm vun’n NDR.
Een kann dat ok as Podcast abboneren. Dann hett ’n jeden Dag en ne’e Episode up den Computer to’n luistern.
Konzept
Dat Format vun fief Minuten Ümfang bringt vun Maandag bet Freedag jeden Morgen korte literarische Arbeiden vun nedderdüütsche Autoren oder „Alldagsgeschichten op Platt opgaabelt“ (Ünnertitel). De Autoren leest ehr Texten sülvst.
Weblinken
NDR: Hör mal ’n beten to
Amazon: CD vun Hör mal ’n beten to
Radio
Plattdüütsch |
6148 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Mull%20%28Eiland%29 | Mull (Eiland) | Mull is en Eiland an de Noordwestküst vun Schottland, dat to Argyll un Bute höört. Dat Zentrum vun dat Eiland is Tobermory. Na den Zensus vun 2001 leevt op Mull 1.841 Minschen.
Geografie
Dat Eiland is dat Resultat vun de lange Erosion vun de letzten 30 bet 40 Millionen Johren: Mull besteiht to’n groten Deel ut Basalt. De Rest is Moor. De hööchste Punkt is mit 966 Meters de Ben More.
Historie
Op Grund vun funnene Speerspitzen warrt vermoodt, dat de eersten Minschen in’t 6. Johrdusend v. Chr. op Mull leevt hebbt. In de Steen- oder Bronzetiet hebbt de Inwahners vun Mull ünner annern dat Steenfort Dun Ara boot, een Steenkrink, veer Steenregen, mehr as een Dutz Menhiren un twee Brochs.
In’t 14. Johrhunnert wörr Mull Deel vun de Lordship of the Isles.
Nadem de Lordship in’t Johr 1493 tosamenbraken weer, harr de Klan Maclean de Herrschop op dat Eiland övernahmen, de in’t Johr 1681 vun’n Clan Campbell aflööst wörr.
Hüüt gifft dat op Mull veel Tourismus un dat Eiland is en Twüschenstatschoon för vele Pilgers, de över Mull na Iona reisen doot. Mull is över Fähren mit Oban, Lochaline un Ardnamurchan verbunnen. Vun Mull ut verkehrt Utflogsbööd na de lütten Eilannen Iona un Staffa. Dat Eiland hett mit de Isle of Mull Railway ok en egen twee Kilometers lang Smallspoor-Iesenbahn.
Weblenken
Websteed vun dat Eiland (engelsch)
Eiland
Schottland
Atlantik |
6149 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sm%C3%B6lten | Smölten | Smölten is de Övergang vun de fasten Phaas na den fletigen. Dorbi ist tomeist Hitt nödig. Bi lieken Druck is de Temperatur, bi de en Stoff smölten deit jümmer gliek. Bi den Vörgang sülvst blifft de Temperatur vun den Stoff konstant, wiel de Warmsenergie, de tosätzlich rinsteken warrt, warrt bruukt, üm de Binnen to optolösen. De Mengde vun Energie, de man dorför bruukt, warrt ok Smöltwarms nöömt.
Bispeel:
Ies smölt bi 0 °C to Water.
Iesen smölt bi 1535 °C.
De meesten chemisch Stoffen hebbt een Smöltpunkt, wat de Temperatur is, wo de Stoff smölt. Dat gifft aver ook Stoffen, de sutje un sinnig week warrt un wo sick dat Smölten hentreckt. Dat is so bi Glas un Thermoplasten.
Bi veele Stoffe is dat so, dat se ehr Smöltpunkt ännern dot, wenn noch een annern Stoff dortomischt warrt. So is dat t. B. bi Water, dat ok al bi Temperaturen ünner 0 °C smölt, wenn dor Solt in oplöst is. Dorüm warrt in'n Winter faken Solt op de Straaten streiht, dormit dat Is opdaut. Wat glieks is ok ut de Geologie, nipp un nau ut de Vulkanologie, bekannt. Dor bildt sik dat hitte Magma in de Eer, wat denn opstiggt un as Lava ut Vulkane utspeen warrt. Magma entsteiht ober ut opsmölten Steen. Dat passert ober bi jümmer siedere Temperaturen, wenn t. B. Water oder Kohlenstoffdioxid ümto is.
Ünnerköhlte Smölt
En ünnerköhlte Smölt is en Fletigkeit, de vun de Temperatur ünner den Smöltpunkt liggt un sik dormit in en Phaas befinnt, in de se an sik nich wesen schüll. Disse Effekt heet ok Ünnerköhlen un warrt in Latentwarmsspiekers utnütt.
Chemie
Thermodynamik |
6150 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Fritz%20Wischer | Fritz Wischer | Fritz Wischer (* 27. April 1869 in Kiel; † 1949 in St. Peter) is een vun de velen plattdüütschen Schrieverslüüd, de spaaßige Geschichten schreven hebben.
Leven
Wischer, an de Oostsee op de Welt kamen, hett fröh sien Leev för de Noordseeküst entdeckt. 1912 boo he in St. Peter sien Hus Quickborn, wor he ok 1949 doodbleev. „Glück un Not gaht ehm Gang as Ebb un Flot“ weer sien Motto unner de he in sien Huus in St. Peter langtied leev.
Wark
Wischers nedderdüütsche Geschichten wiest för sien Tiet moderne Themen op. Dorbi hett Wischer jümmers ok sien speziellen Humor. He seggt „De gode nedderdütsche Humor lacht ni över dat Volk, nee mit dat Volk“ in sien Vorwoort to sien bekanntst Wark Lach man mal!, dat 1918 in'n Bookhannel keem und bet hüüt jümmers wedder - teihn mal - opleggt worr.
De Tagesschau-Spreker Wilhelm Wieben maak later ok en Schallplatt und en Höörbook ut dit Book.
Ok en Book mit Strandgeschichten vun sien Petersdörp (un anner lustige Vertelln) hett Wischer rutbröcht.
För dat nedderdütsche Theater arbeid Wischer ok an en Översetten vun't börgerliche Truerspeel Maria Magdalena vun Friedrich Hebbel mit.
Ehrungen
In de Gemeen Sankt Peter-Ording warrt dat Andenken an de nedderdüütsche Schriever Fritz Wischer dör de Fritz-Wischer-Straße hoochholen.
Bibliographie (Utwahl)
Lach man mal, Quickborn-Verlag, 1993
Lach man mal, Lühr & Dircks, 1981, 9. Oplaag
Lach mal wedder, Lühr & Dircks, 1979
Petersdörper Strandgeschichten un anner lustige Vertelln, Lühr & Dircks, 1955
Jochen Mähl Gedenkbook, Lühr & Dircks, 1930
Friedrich Hebbel, Maria Magdalena (niederdeutsche Fassung), Liebhaber-Ausgabe, 1927
Aus der meerumschlungenen Heimat, Bücherzentrale für deutsche Kriegsgefangene, 1918
Plattdüütsch
Schriever
Mann
Sleswig-Holsteen
Boren 1869
Storven 1949
Börger von Düütschland |
6152 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Canna | Canna | Canna is de op't wiedst in'n Westen liggen vun de Lütten Inseln, de to de schottschen Binneren Hebriden höört. Dat Eiland is in Besitt vun'n „National Trust for Scotland“, de ene Farm op dat Eiland in Bedrief hett. De 20 Inwahners vun Canna höört binah all to de röömsch-kathoolsche Kark.
Canna is för siene Vagelwelt bekannt. De hööchste Punkt vun dat Eiland is Compass Hill mit en Hööch vun 150 Meters. Lüttere Eilannen in de Neeg vun Canna sünd Hyskeir un Sanday.
Fähren na Canna leegt in'n groten Naturhaven vun Mallaig an un fohrt wieder na Rum, Eigg un Muck.
Weblenken
Mehr Informatschonen un Koort (engelsch)
Eiland
Schottland
Atlantik |
6154 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Wilhelm%20Wieben | Wilhelm Wieben | Wilhelm Wieben (* 2. Juni 1935 in Hennstedt, Kreis Dithmarschen † 13. Juni 2019 in Hamborg) weer en düütschen Feernsehmoderator, Schauspeler, Schriever un en nedderdüütschen Rezitator. Vun 1972 bet 1998 lees he Narichten in'n Feernsehn.
Leeven
Wieben keem in Dithmarschen op de Welt un verleev sien Kinnertiet op'n Land, wo he toeerst blot nedderdüütsch snackt hett.
De Schauspeelschool absolveer he in Berlin un weer later ok in't Theater an'n Goetheplatz as Schauspeler in mennigfaltige Rullen to sehn. Dorbi buut he ok een Kontakt to'n Sender Freies Berlin op.
Later weer Wieben von 1960 an teihn Johr bi Radio Bremen as Radiospreker anstellt.
Siet 1972 arbeid he as Narichten-Spreker bi de Tagesschau, de wichtigste Narichtensendung in't düütsche Feernsehn. As en Rezitator maakt he siet düsse Tiet ok jümmers wedder Sprachplatten un Höörbökers mit ansproksvull nedderdüütsche Literatur, ünner annern vun Hinnerk Kruus, Fritz Wischer un Klaus Groth.
De ole mit Wieben befründete Inge Meysel hett Wieben in der 1990er as homosexuell outet, ahn dat he sülvst dat wull, as se sik in en Interview verplapper, dat he en „schwule Frünn“ is.
Utteknungen
1983 is he Halsbinnkeerl vun dütt Johr worrn.
Warken
1986 Mien plattdüütsch Wiehnachtsbook. Verlag Boysen & Co., Heid in Holsteen, ISBN: 3-8042-0632-8
1986 Mien plattdüütsch Leesbook. Verlag Boysen & Co., Heid in Holsteen, ISBN: 3-8042-3353-1
1991 Les´ mal wedder Platt. Verlag Boysen & Co., Heid in Holsteen, ISBN: 3-8042-0539-9
1997 Melodie der Meere – Ein Lesebuch über die See, die Schiffe, die Häfen und Matrosen. Ernst Kabel Verlag, Hamborg, ISBN: 3-82250-434-3
1999 Wenn´t Abend ward – Een plattdüütsch Leesbook. Verlag Boysen & Co., Heid in Holsteen, ISBN: 3-8042-0857-6
2001 To Schummertied – Plattdüütsch Vörleesbook. Verlag Boysen & Co., Heid in Holsteen, ISBN: 3-8042-1019-8
2005 Mien schönsten Vertellen. Verlag Michael Jung, Kiel, ISBN: 3-89882-058-0
Weblenken
Kein Schnee von gestern - Wilhelm Wieben wird 70 (hoochdüütsch)
Wieben, Wilhelm
Wieben, Wilhelm
Wieben, Wilhelm
Wieben, Wilhelm
Boren 1935
Storven 2019
Börger von Düütschland |
6155 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hinnerk%20Kruus | Hinnerk Kruus | Hinnerk Kruus (; * 27. Dezember 1916 in Toftlund/Noordsleswig; † 17. Juli 1994 in Braak) is in de nedderdüütsche Gegenwartsliteratur een vun de wichtigtsten Schrievers.
Kruus schreev Gedichten, Hörspillen un Kortgeschichten. Mit sien Themen hett he de nedderdüütsche Literatur bannig beriekert und ok ünner formalen Gesichtspunkten hett sien Wark ne’e Impulse in dit Fack brocht.
Dat een poor vun sien Kortgeschichten de NS-Tiet oparbeid, noch ehr dat sülvst hoochdüütsche Schrieverslüüd versöökt hebbt, is een Grund, dat he ok Ingang in hoochdüütsche Literaturlexika funnen hett und hüüt de Weltliteratur torekent warrt.
För sien Hörspill „Dat Andenken“ kreeg he 1965 de Hans-Böttcher-Pries, 1974 kreeg he ok de Quickborn-Pries un 1979 de Fritz-Reuter-Pries.
Ok weer Kruus - ehr dat he anfüng sülvst to schrieven - een ievrigen Sammler vun Volksvertellen op nedder- un hoochdüütsch.
Wark
Dumm Hans, Volksgeschichten (Rutgever)
Wat sik dat Volk vertellt, Nedderdütsche Volksgeschichten (Rutgever)
Weg un Ümweg, Geschichten ut uns Tiet
Mitlopen, Gedichte
Weblenken
To Gast ut Weg un Ümweg vun Hinnerk Kruus in'n Online-Plattdüütsch-Kurs vun Radio Bremen (plattdüütsch)
Plattdüütsch
Schriever
Mann
Boren 1916
Storven 1994
Börger von Düütschland |
6157 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Colonsay | Colonsay | Colonsay is en Eiland, dat to de Binneren Hebriden in Schottland höört. Dat Eiland liggt so wat 25 Kilometers süden vun Mull un hett so üm un bi 100 Inwahners. Colonsay is siet 7.000 v. Chr. besiedelt.
Vun dat Dörp Scalasaig gaht Fähren na Oban un na Kennacraig op't faste Land.
Eiland
Schottland
Atlantik |
6158 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Iona | Iona | Iona (Schottsch Gäälsch I Chaluim Cille) is en Eiland, dat to de Binneren Hebriden in Schottland höört un üm un bi 175 Inwahners hett. Dat Eiland liggt vör dat Eiland Mull, hett en Breed vun een Kilometer un en Läng vun 3,5 Kilometers.
563 hett Columba, en Mönk de ut Irland utwiest wörr, op dat Eiland en Klooster grünnt. De Abtei weer Utgangspunkt för dat Utbreden vun dat Christendom in Schottland. Ok dat Book vun Kells weer mööglicherwes in Iona schreven.
Iona weer ok de Oort, wo de Königen vun Dalriada ehr Gräver harrn.
In't Johr 1938 weer vun George Fielden MacLeod de Gemeenschop vun Iona grünnt, en ökumeensche christliche Gemeenschop, de an de Idealen vun de fröhe Keltsche Kark anknöppt.
Weblenken
Websteed vun de Gemeen Iona (engelsch)
Eiland
Schottland
Atlantik |
6160 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Jura%20%28Eiland%29 | Jura (Eiland) | Jura is dat Süstereiland vun Islay. Jura höört to de Binneren Hebriden, wat noorden vun Islay un höört to Schottland. Jura hett mit en Flach vun so wat 500 Quadratkilometers binah de lieke Grött as Islay, hett aver mit üm un bi 200 Inwahners veel weniger Inwahners. Op dat Eiland kummt'n blot över Islay mit en lütte Fähr. De Hööftoort op dat Eiland is Craighouse. Dor liggt ok de Whiskydestilleree „Isle of Jura“ un dat eenzige Hotel op Jura.
In'n Westen liggt de Paps of Jura, dree Bargen, de en Hööch vun över 750 Meters hebbt. Op dat Eiland leevt över 6000 Roothirschen.
George Orwell schreev sien Roman 1984 op Jura.
Weblenken
Websteed vun de Eilannen Islay un Jura (engelsch)
Jura Development Trust (engelsch)
Eiland
Schottland
Atlantik |
6161 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Rona | Rona | Rona is en Eiland noorden Raasay, dat to de Binneren Hebriden höört un dat op halven Weg twüschen dat nördliche Enn vun de Applecross-Halvinsel un Skye in'n Binneren Sund liggt.
Dat Eiland is 9,30 Quadratkilometers groot, de hööchste Punkt is Meall Acairseid mit en Hööch vun 125 Meters.
1880 leven op Rona 180 Minschen; hüüt leevt op dat Eiland blot noch een Minsch, de en lütt Herbarg hett.
En Fähr, de in'n Sommer tweemal in de Week twüschen Portree op Skye un Rona föhrt, is de eenzige Verbinnen na buten.
Eiland
Schottland
Atlantik |
6164 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Pennsylvaniad%C3%BC%C3%BCtsch | Pennsylvaniadüütsch | Pennsylvaniadüütsch is en hoochdüütschen Dialekt, de hüüt vun um un bi 300.000 Lüde vör allen in Kanada un de USA snackt warrt. Bi de Mennoniten un Amischen spreekt de Öllern noch Pennsylvaniadüütsch (in jem ehr Spraak: „Deitsch“) mit jem ehr Kinner.
Spraakvarietät
Hoochdüütsch |
6174 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Alkohol | Alkohol | Wenn een vun Alkohol snackt, is in de normale Spraak mehrst jede Drunk, wo Ethanol binnen is, meent. In de Chemie warrt besünners dat Ethanol so nöömt. Aver ok de ganzen annern orgaanschen Verbinnen, bi de ene Hydroxyl-Grupp an een Kohlenstoff-Atom bunnen is, dat wieder an annere Waterstoff- un Kohlenstoff-Atomen bunnen is, warrt Alkohole nöömt.
Alkohol, dat mag sien Ethylalkohol oder ok Ethanol, is en Bestandeel dat vorkömmt in Drunken, in Desinfektschoonsmiddel un ok in Parfeng.
Stoffgrupp |
6179 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hoppen | Hoppen | De Hoppen (Humulus lupulus) is ene tweehüsige Slingplant, de mit ehre Ranken bit to söss Meter hooch klattern kann. De echte Hoppen kummt as wilde Plant in vele Rebeden vun Europa vör, besunners in Büschen, wo de Bodden fuchtig is. De riepen, tappenförmigen Fruchtdolden dräägt an ehre Bläder Drüsen, de enen gälen, klevrigen Bitterstoff utscheedt. Dit Hoppenbitter deent in de Broereen darto, dat Beer sienen Smack to geven un to konserveren. De Anbo för de Beerbroereen warrt in Hoppegoorns in sünnige, stormsekere Lagen up depen, sandigen Lehmbodden bedreven. In'n Harvst warrt de teihn Zentimeter langen Steeklingen plant. Lange Stangen oder beter noch söss bet acht Meter hoge Gerüsten mit Draht stütt de Ranken. Wenn de Fruchttappen sik tosamentreckt un klevrig, grööngääl utseht, warrt de Planten daalreten, de Dolden vörsichtig afplückt un de gele bittere Kien insammelt. De Hööftanborebetten sünd in Süddüütschland, in Tschechien, in England un de USA.
Kiek ok bi
Projekt:Plantennaams up Platt
Planten
Oort (Biologie) |
6182 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Internatschonal%20Eenheitensystem | Internatschonal Eenheitensystem | Dat Internatschonale Einheitensystem, ok eenfach SI (för Franzöösch: Le Système international d'unités) nöömt, is dat moderne metrische System un is dat wichigste Eenheitensystem för physikaalsche Einheiten. De Oorsprung is in de Wetenschop, man aver vundaag is dat ok in de Weertschop un den Hannel dat wichtigste Einheitensystem. In de Europääsche Union un ok in de mehrsten anneren Staaten is dat Bruken vun SI dörch Gesett vörschreven.
Dör SI warrt physikaalsche Einheiten för utsöchte Grötten fastleggt. Nich-physikaalsche Grötten (t.B. ut de Weertschop oder de Sozialwetenschop) warrt dör SI nich defineert.
Dat SI is 1954 beslaten warrn un baseert vundaag op söven Basiseenheiten för söven Basisgrötten, de per Konventschoon fastleggt sünd.
Physikaalsche Grötten laat sik ok anners as mit SI-Eenheiten opschreven. In Deelrebeden vun Forschung un Weertschop warrt dat ok noch maakt un is av un an ok na Gesett noch mööglich. Man Eenheiten ut mehr as een Systeem schöölt (wenn mööglich) nich mengeleert warr.
Historie
Na den tweeten Weltkrieg geev dat 'n Barg vun Eenheitensystemen un ok Eenheiten, de to keen System tohöör. Welke dorvun weern Variatschonen vun dat metrische System (MKS-System), annere baseer op dat angloamerikaanschen Maatsystem. Dat weer kloor, dat dat so nich wiedergahn kunn. In 1948 geev dat denn toeerst mal den Opdrag för en internatschonale Studie, üm ruttofinnen, wat för een System vör de Rebeden Wetenschop, Technik un Ünnerricht bruukt warrt. Na dat wat dorbi rutsuert is, warr denn 1954 beslaten, ein internatschonal System op söss Basiseenheiten optoboen. De Vörslag för de söss Basiseenheiten weer: Meter, Kilogramm, Sekunn, Ampere, Kelvin un Candela. 1960 wurr dit System denn na sien franzööschen Naam (Système International d'Unités) SI-Eenheiten nöömt. 1971 keen denn as sövente Basiseenheit noch dat Mol dorto un hett den sössten Platz twischen Kelvin un Candela kregen.
Basiseenheiten
Dat internatschonale Eenheitensystem sett sik tosamen ut ’n Koppel vun Eenheiten un ’n Koppel vun SI-Präfixen. De Eenheiten laat sik in twee Ünnerkoppels indeelen. De een sünd de söven SI-Basiseenheiten. De sünd all vuneenanner unafhängig. Vun disse söven Basiseenheiten warrt denn de anneren Eenheiten affleddt.
Dat is ok mööglich, to de Eenheit noch ’n Präfix bitofögen, üm Veelfache vun en Eenheit to kregen. All Veelfachen sünd Teihnerpotenzen, t. B. bedüüd Kilo- dat dusendfache un Milli- bedüüd dat dusendstel. Dorbi warrt jümmers blots een Präfix bruukt. De millionste Deel vun’n Kilogramm is’n Milligramm un nich’n Mikrokilogramm.
Afleddt Eenheiten mit 'n egenen Naam
Dat internatschonale Eenheitensystem bargt blangen de Basiseenheiten ok afleddt Eenheiten, de ut een oder mehr vun dissen Basiseenheiten dörch Multiplikatschoon oder Divischoon tosamensett sünd. So warrt t.B. de Flach in Quadratmeter (m²) oder de Snelligkeit in Meter dörch Sekunn (m/s) opschreven.
För welke vun disse tosamensett Eenheiten gifft dat egene Naams un Symbolen, de sik sülvst wedder mi allen Basis- un afleddt Eenheiten kombineren laat. So kann een t.B. de SI-Eenheit vun de Kraft, dat Newton (1 N = 1 kg·m/s²), bruken, üm de Eenheit vun de Energie, dat Joule (1 J = 1 kg·m²/s²), synonym ok as Newton mal Meter uttodrücken.
Dit is 'n Översicht över afleddt Eenheiten mit ehr Naams un Eenheitenteken:
Maatsystemen |
6183 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Meven | Meven | Meven, Mewen, Möwen oder Möven, ok Koben, Kobben oder (See)koaven un (Aas)koaben (in de Wetenschop Laridae) sünd kräftige, kregelige Watervagels, bannig gode Flegers un Swemmers mit ene krieschige Stimm. De groten Meven, so as de Manteldreger (Larus marinus), de Kobbe (Larus argentatus) un de Lüttje Manteldreger (Larus fuscus) dräägt enen roden Placken an dat Eck vun den Unnersnavel. De Kobbe, de Lüttje Seemöwe (Larus canus), de Lüttje Manteldreger un de Swattkoppmöwe (Larus ridibundus) nist an de düütschen Küsten, to’n Deel aver ok an Binnenseen un Strööm. De (grote) Manteldreger nist bloots in’n hogen Noorn un kummt in’n Winter ok bit an use Waterkant. Rügg un Flögels vun de Kobbe laat grau, de vun de Manteldreger un de Lüttje Manteldreger dargegen swart.
Plattdüütsche Synonymbegrepen
Büsumer Vagels, Butendieksvagels, Buttluck, Kårben, Kobben, Korben, Kooven, Meeven, Mööven
Kiek ok bi
List vun Vagels, mit allerhand plattdüütsche Vagelnaams un Naams ut de Naberspraken
Projekt: Deerternaams up Platt
Anmerken un Borns
Meven
Familie |
6185 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Robben | Robben | Robben sünd Söög- un Roofdeerter, de in't Meer leevt un darum flossenaartige Benen hefft. Man kann de Robben in dree Familien unnerdelen: de Seehunnen, de Ohrenrobben un de Walrossen. Dat Walross is 3 bit 4,5 m lang, lett geelbruun un hett förchterlich lange Ecktähnen an 'n Baberkeev. De Achterfööt laat sik na vorn dreihn. Disse grote Robb swemmt goot un kann bit to 10 Minuten un 30 m deep duken. Ehr Levensruum is dat Drieviesrebett in de Polarmeren.
An de düütschen Küsten vun de Noord- un Oostsee leevt blot de Seehund. All de annern Robben kaamt blots sprangwies vör. De Saddel- un Boortrobb un de Klappmütz kammt ut dat Drieviesrebett nich herut. Blots de Ringelrobb mit ehre hellen Ringe up dunkeln Grund is tosamen mit de graue, swaartpleckige Kegelrobb ok an Fels- un Steenküsten antodrapen.
De Seehund is bit to 2 m lang. He heet so, wiel sien Kopp so utsüht as de vun enen Hund. Siene bekrallten Achterflossen kann he blots na achtern richten. Liekers kann he up dat Land rutschen un sik dar utrauhn oder van de Sünn beschienen laten. De Seehund is en groten Fischröver. Fröher wurr he wegen sien Speck un dat glatte Fell stark verfolgt.
Weblenken
Söögdeerten |
6186 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kievitt | Kievitt | De Kievitt oder Kiewitt, up neddersassisch un in’e Graafschop Kiefte, in Lippe Püiwitk, in Oostfreesland ok Leep oder Lepp (Vanellus vanellus) höört to de Tüütvagels. He warrt 35 cm lang. Siene Bost lett swart, un up sienen Kopp hett he ene lange, swarte Fedderhuuv, de he uprichten kann. An de Waterkant kummt de Kiewitt tämlich faken vör, he is aver ok in ganz Düütschland un in Delen vun Europa antodrapen. De Kiewitteier gulln fröher as ene Delikatess. De Getreuen vun Jever schicken Bismarck to sienen Geboortsdag an’n 1. April jedet Jahr 100 Kiewitteier. Eenmaal harrn se nien hunnert Stück funnen, do schreven se. „De Kiewitt kunn vör Küll nich leggen. Dat wulln wi to Enschulligung seggen.“
Kiek ok bi
List vun Vagels, mit allerhand plattdüütsche Vagelnaams un Naams ut de Naberspraken
Projekt: Deerternaams up Platt
Weblenken
Vagels |
6188 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Plattfisch | Plattfisch | Vun de sess Plattfischaarten (latiensch Pleuronectiformes) leevt de Flunder oder de Butt (Pleuronectes flésus) in de Unnerwerser, de Unnerelv un de südliche Noordsee. De annern bewahnt de Noordsee bit na dat Meer bi Iesland, de Scholl oder de Goldbutt ok woll de Oostsee. All Plattfisch, besunners de Seetung (Solea vulgaris) un de Steenbutt sünd wichtige Nutzfisch. De Heelbutt is de gröötste vun de Plattfisch, de in de Noordsee vörkaamt. He kann bit to twee Meter lang warrn. Plattfisch liggt entweder up de linke oder de rechte Siet un sünd denn links - oder rechtsogig. Dat heet: se hebbt woll twee Ogen, aver de sitt beide up ene Siet. De Seetung to’n Bispill is rechtsogig un de Steenbutt linksogig.
Kiek ok bi
Projekt: Deerternaams up Platt
Weblenken
Fisch
Ornen |
6194 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Dannenbarg | Dannenbarg | Dannenbarg (op Hoochdüütsch:Dannenberg (Elbe) ) is 'n lütte Stadt in'n Landkreis Lüchow-Dannenbarg in Neddersassen. Dor leven 8081 Inwahner (Stand: 31. Dez. 2011) up en Flach vun 76,31 km².
Se is en Deel un de Seet von de Samtgemeen Elbtalaue.
Oort
Landkreis Lüchow-Dannenbarg |
6206 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Stork | Stork | De Stork oder Aadboor, ok E(e)beer, is en groten Vagel mit enen langen lieken Snavel, hoge Benen un enen korten Steert. De witte Stork hett swarte Flunken; Been un Snavel sünd root. Bi't Flegen warrt de Hals wiet vörutstreckt. De mehrsten Störk sünd in Gegenden mit sumpige Wischen un Seen antodrapen, aver ok dar sünd se in de lesden Tieden tämlich roor wurrn. Nisten deit de Stork up Hüüs un Schünen, mennigmaal ok up Bööm. Sien Nest boot he ut Ries un Sprickwarks, leggt veer oder fief witte Eier, ut de de grieswitten Jungen utslüppt. Se warrt in'n Juli flügg un treckt in'n August mit de Olen na Afrika. De westdüütschen Störk fleegt över Süüd-Frankriek un Spanien, de oostdüütschen un baltischen över den Bosporus na den Nil un bit na Süüdafrika.
De witte Stork warrt na dat Klappen mit sienen Snavel ok woll Klapperstork nöömt. Fröher wurr faken dat Märken vertellt, dat de Klapperstork de lütten Kinner bringt. Vandaag glöövt aver nüms mehr an so’n Hintjentüüg.
Plattdüütsche Naams
For den Ebeer gifft dat ’n grote Masse plattdüütsche Naams:
Aadebar (Oostfreesland)
Äbäär (Finkwarder)
Aadboor
Adebeer
Aebär (Oostfr.)
Ajewaar (Oostfr.)
E(e)beer (Oorssen un Habenhusen)
Haadbaa (Oostfr.)
Knappendreger (Pommern)
Obär (Oostfr.)
Ohrbeer (Oostfr.)
Ojewaar (Oostfr.)
Oodbeer
Ooijevaar (Oostfr.)
Störk (Graafschop Bentheim, Oostfr.)
Stoork (Oostfr.)
Stoorke (Oostfr.)
Stork (Graafschop un Ollenborger Mönsterland)
Stürk (Oostfr.)
Sturk (Ollenborger Mönsterland)
Wo de Naam Eebeer herkummt
De eerste Sülve "Ee" is afslepen vun ooldsassisch "Od" (Glück, Goot) un dat "beer" kummt von "beran" (bören). Odberan, de dat Glück böört. Oder eenfacher: Glücksbringer.
Kiek ok bi
List vun Vagels, mit allerhand plattdüütsche Vagelnaams un Naams ut de Naberspraken
Projekt: Deerternaams up Platt
Weblenken
Wikispecies: Ciconiidae
Vagels |
6207 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Island | Island | Island betekent
Island (Iesland), Staat in’n Noordatlantik,
Island, archäoloogsche Fundsteed in’n County Cork, Irland,
Island, Stadt in Kentucky, USA,
Island, Gemeen in dat Département Yonne, Frankriek,
Island County, County in Washington, USA,
Island Records, jamaikaansch Musiklabel,
Island, düütsche Band,
Island, Band ut Zypern,
Island, japaansch Computerspeel,
Island, Romaan von Aldous Huxley ut dat Johr 1962,
Island Arena, Daal in de Darwin Mountains, Antarktika.
Kiek ok bi: Eiland, Islands. |
6211 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Jakob%20Kinau | Jakob Kinau | Jakob Kinau (* 28. August 1884 in Finkwarder, † 14. Dezember 1965 in Hamborg) weer en düütschen Schriever un Rutgever.
He weer de jünger Broder vun Gorch Fock un de öller Broder vun Rudolf Kinau.
De Kaptein un Tollindrever hett in siene free'e Tied Böker schreven. In siene Romane Die See ruft oder Freibeuter beschreev he de Seefohrers un Buurn vun sien Noordüütschland. He schreev ok de de Levensgeschicht vun sien bekannteren Broder Jan op.
Dorneben weer Jakob Kienau ok de Rutgever vun Gorch Fock sien Wark.
Warken
Die See ruft. Hamborg 1924
Freie Wasser. Hamborg 1926
Freibeuter. Hamborg 1938
Der Kampf um die Seeherrschaft von der Hanse bis zum Weltkrieg. München/Berlin 1938
Den Göttern aus der Hand gesprungen. Hamborg 1939
Durchbruch nach Oslo, Berlin 1940
Mit Käppen Jonas auf U-Bootjagd, Berlin 1940
Vorpostenboot "Seehund", Berlin 1940
Der Tiger der Fjorde, Berlin 1941
Undeichbar Land Hamborg 1942
Leegerwall. Hamborg 1950
Mann
Schriever
Hoochdüütsch
Boren 1884
Storven 1965
Börger von Düütschland |
6212 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gorch%20Fock | Gorch Fock | Johann Wilhelm Kinau, kort Jan (* 22. August 1880 op Finkwarder; † 31. Mai 1916 op See an'n Skagerrak) weer en nedderdüütschen Dichter, de fröh dood bleven is. He schreev meest ünner Pseudonym Gorch Fock (ok: Jakob Holst un Giorgio Focco).
De Titel vun sien bekannteste Roman Seefahrt ist Not is to en geflögelte Woort worrn.
Vun 1904 an weer Bökers vun em to kregen. Aber dit un dat vun sien Wark is ok posthum dör sien Broder Jakob rutgeven worrn.
Gorch Fock schreev ok Theaterstücker, later opföhrt dörr de Ohnsorg-Theater. Sien Broder Rudolf bearbeed en in de 1970er för de Schallplatt un würk ok mennigmal as Spreker vun Gorch Fock sien Wark.
De Segelschippen Gorch Fock I und Gorch Fock II sind nor hümm nöömd.
Warken
Schullengrieper un Tungenknieper. 1910
Hein Godenwind. 1911
Hamborger Janmooten. 1913
Seefahrt ist not! 1913
Fahrensleute. 1914
Cilli Cohrs. (Schauspiel) 1914
Doggerbank. (Schauspiel) 1914
Plattdeutsche Kriegsgedichte. 1914-15
Sterne überm Meer. Tagebuchblätter und Gedichte. (posthum) 1918
Weblenken
Gorch Fock bi dat Projekt Gutenberg-DE
"Gorch Fock" bi "HamburgWiki"
Plattdüütsch
Mann
Schriever
Boren 1880
Storven 1916
Fullen in’n Ersten Weltkrieg
Börger von Düütschland |
6213 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Kinau | Kinau | Kinau is de Familiennaam von
Gottfried Adolf Kinau (1814–1887), düütschen Pastoor,
Jakob Kinau (1884–1965), düütschen Schriever,
Jan Kinau (1880–1916), plattdüütschen Schriever,
Rudolf Kinau (1887–1975), plattdüütschen Schriever.
Kiek ok bi: Kienau. |
6216 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Brill | Brill | De Brill is en optisch Instrument, dat mit Ohrenbögels vör de Ogen dragen warrt. De Korrekschoonsbrill deent darto, dat Sehn to verbetern, de Schulbrill to’n Schulen vun de Ogen gegen schäädliche Strahlen, Splitters oder Wind. De Glääs vun de Korrekschoonsbrilln, de Linsen, mööt entweder konvex (krumm na buten) oder konkav (krumm na binnen) slepen warrn, je nadem, of se för kortsichtige oder wietsichtige Ogen bruukt warrt. De Breekkraft vun de Linsen warrt in Dioptrien angeven. In kombineerte Glääs sünd beide Sliepoorden vereenigt.
Weblenken
Ogenheelkunnen
Optik |
6228 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Elefant | Elefant | De Elefanten (Elephantidae) sünd en Familie vun de Söögdeerten. Vundaag höört dor dree Oorden to:
Afrikaansch Elefant (Loxodonta africana)
Asiaatsch Elefant (Elephas maximus)
Wooldelefant (Loxodonta cyclotis)
Dat Mammut, de ok to disse Familie tohöör is al lang utstorven.
De Elefanten sünd de gröttsten Landdeerten op de Eer. Wenn se op de Welt kaamt, sünd se al 100 kg swoor. Se köönt bet to 70 Johren oolt warrn. De gröttste Elefant weer 1974 in Angola funnen un de weer 12.000 kg swoor.
Weblinks
Söögdeerten |
6234 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Loots | Loots | Loots is de afkörte Form vun dat Woort Lootsmann oder engelsch loadsman = Geleitsmann, Wegwieser, Föhrer dör unbekannte un gefährliche Waterrebeden, so as dat Wattenmeer an de Noordseeküst.
De Schipperee harr mit de Sandbänk un de Undeepden in’t Wattenmeer al ümmer mit de Last to doon, den rechten Weg na de Havens to finnen. De Gefahr, ut dat Fohrwater herut to kamen un up ene Sandbank to stranden, weer groot, besünners för de Schippers ut frömde Lannen. Wenn dat liekers passeert weer, kunnen se vun Glück seggen, wenn de Fischer an de Küst to Hülp kemen, dat Schipp wedder flott maken un sik anboden, den Weg na den Haven to wiesen. Vele Käptns gungen de Gefahr ut'n Weg un nehmen sik al froh genoog enen vun de oortskunnigen Fischers as Wegwieser. So keem dat, dat mit de Tiet de Loodsmann oder Loots to enen richtigen Beroop wurr.
De Regeren vun de Küstenlänner weer ok daran gelegen, dat de Seehannel seker vör sik gung, geev Regeln herut, na de sik de Lootsen richten mussen, un stell ok Jollen, Kutters un Schoners to Verfögen, vun de de Lootsen up de ankamen Scheep versett warrn kunnen. De Lootsen sülfst sloten sik to Lootsensellschappen tosamen un sorgen so darför, dat up den Lootsdeenst Verlaat weer.
As de Scheep mit de Tiet ümmer grötter wurrn, de Verkehr an de Waterkant stark tonehm un de moderne Navigatschoon inföhrt wurr, do kemen de Lootsen alleen mit ehre betere Oortskennis nich mehr ut. Vandaag kann blots de Loots weern, de so wat bi 15 Utbildungs- un Beroopsjohren achter sik hett, tominnst sess Jahren darvun as Schippsoffizeer un faken ok as Kaptein nawiesen kann. Darna kummt noch de Utbildung as Lootsanwärter mit Seminaren an Schippsmanöver un Radarsimulatoren.
Egentlich is de Seeloots na dat Seerecht blots en Hülpsmann för den Kaptein, aver in de Regel överlett man em in de Praxis dat Leit vun dat ganze Schipp.
Schipperee |
6235 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Normalnull | Normalnull | Normalnull, afkört NN, is de Basis för de Angaven över de Hööchden vun verschedene Punkten in en Gelände in Düütschland. De Hööchde vun Bargen warrt in Düütschland in Meter över Normalnull angeven. De Brocken to’n Bispill hett en Hööchde vun 1142 m ü. NN.
Kiek ok bi
Hööch över Seepegel
Geografie |
6237 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Edda | Edda | De öllere Edda (ooltnordisch = Oorgrootmoder) is ene ooltieslannsche Handschrift, in de Götter- un Heldensagen un Spröökdichtungen överlevert wuurn sünd. De jüngere Edda is en Lehrbook för Dichtkunst, dat in dat 13. Johrhunnert vun den Iesländer Snorri Sturluson verfaat wuurn is.
De ieslannsche Bischop Brynjólfur Sveinsson deck den ölleren Deel vun de Ledersammlung in enen Pergamentband in Skalden up. Dat weer in dat Jahr 1643. He nööm dat Book Edda un schunk dat den König Friedrich III. vun Däänmark.
De Götter- un Heldensagen in de öllere Edda stammt ut de Wikingertiet vun dat 9. bit 12. Johrhunnert. De Karnstücken sünd Berichten över dat Tostannkamen vun de Welt, vun de Asen (de germaanschen Götter) un de Nornen, vun Wieland den Smitt, vun Siegfried, Brünhild un Gudrun.
De jüngere Edda, dat Lehrbook för Dichtkunst, weer för de jungen ooltnoordschen Dichterslüüd, de Skalden, dacht. Se schullen darut de kunstvullen Seggwiesen un Versaarten kennen lehren. De Bipillen darför nehm Snorri ut de noordsche Mythologie un stell de um 1225 tosamen. De Germanist Karl Simrock (1802-1876) hett de Edda in't Hoochdüütsche översett.
Literatur
Iesland |
6240 | https://nds.wikipedia.org/wiki/H%C3%B6%C3%B6rbook | Höörbook | Höörböker sünd Böker, de een nich sülvst leest, man de vun en Spreker op en CD oder Kassett vörleest warrt. Ok Höörspelen un Features, de in'n Handel to kopen sünd, warrt hüüt de Höörböker torekent.
Edison un dat Höörbook
Dat Höörbook gifft dat as konkret Idee, siet Thomas Alva Edison dat Phonograafsche Opteken utklabüstert hett. He harr sik al „Phonograafsche Böker för Blinne“ vörstellt.
Fröhe Höörbööker
In de eerste Tiet geev dat man blot korte Höörböker op Schellackplatt mit de groten Stimmen vun Theaterlüüd, de Gedichten, Monologen und korte Szenen reziteren. Blot in de Blinnenbibliotheken geev dat ok längere literaarsche Warken. Man denn keem de Langspeelplatt und glieks geev man dat Faust-Drama lang und breed op dree Stück as Höörspeel rut (Gründgens inszeneer). Lang Tiet worr nu vun de „Spraakplatt“ sproken, later ok vun „Höörspeelkassett“ un nu seggt wi eben Höörbook dorto.
Höörbook hüüt
Mehrst sünd Höörböker hüüt vun digitale Spiekermedien as de CD to höörn. In de 1990er Johren geev dat en wohren Höörbook-Boom, so dat nu mehrst all'ns, wat dat as Book gifft, ok as Höörbook rutbröcht warrt.
Plattdüütsche Höörböker
In plattdüütsche Spraak warrt en breed Sortiment vun Höörböker bereithollen. Dat gifft to'n Exempel bannig veel ut de Sendereeg vun'n NDR-Höörfunk Hör mal'n beten to as Höörbook, anner Autoren as Reimer Bull un ok Rezitatoren as Wilhelm Wieben hebbt op Platt dit und dat för dat Höörbook leest. Ok „högere Literatur“ as Fritz Reuter un John Brinckman geev dat jümmers ok to'n Höörn. Sülvst de Hillige Schrift is in't Plattdüütsche översett as Höörbook to kregen.
Besünners to erwähnen is dorbi de Rull, de dat öllere nedderdüütsche Höörbook un de Sprakplatt to'n Erhalt vun ünnerscheedliche Spraakdialekten, de nich mehr veel sproken warrt, in Tokunft spelen kann.
Weblenken
Översicht plattdüütsche Höörböker (hoochdüütsch)
Kultur |
6255 | https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%BC%C3%BCk | Süük | Wenn ene ansticken Krankheit mit eenmaal gau uptrett, denn snackt man vun ene Süük. Je nadem, wo gau un wo wiet sik de Krankheit utbreet, kann ene Süük in verschedene Formen uptreden.
Bi de Endemie is de Krankheit up en bestimmt Rebeet beschränkt, is dar aver fakener oder stännig vörhannen (to'n Bispill Malaria in warmere Länner). Bi de Epidemie is dat Rebeet ok begrenzt un de Krankheit klingt na'n Tietlang wedder af. Bi de Pandemie breet sik de Infekschoonskrankheit ene bestimmte Tietlang ut un dehnt sik över en afgrenzt Rebeet henut.
Wo kummt dat to ene Süük? Eensdeels hangt dat vun de Krankheitskiemen af, wo stark se sünd un wo gau se sik vermehrt. Besunners gefährlich sünd se, wenn se to enen ne'en Typ höört un to ene ne'e Afaart vun ene Süük föhrt. Annerndeels kaamt Süken ok tostannen, wenn dat Klima sik ännert oder de hygeenschen Tostännen sik verslechtert. Dat kann to'n Bispill passeern, wenn bi Naturkatastrophen (Eerdbeven un Överswemmen) de hygeenschen un sanitären Inrichten un Anlagen in minschliche Siedeln up enen Slag utfallt un sik toglieks de Krankheiten dör Trümmer, Lieken un Unraat gau utbreden un vermehren doot.
För dat Angahn gegen Süken sünd de Sükengesetten upstellt wurrn. Dar steiht allens in, wat nödig is, dat Süken verhinnert warrt un wat to doon is, wenn liekers ene Süük utbraken is. De wichtigsten Verorden sünd de över dat Empen, över dat Anmellen vun ansticken Krankheiten, över dat Isoleren vun Kranke, dat Desinfizeren vun Wahnsteden, dat Sluten vun Scholen un Badeanstalten, över Quarantään un Utlandsverkehr.
Süük as Synonym for Krankheit
In de wecken plattdüütschen Dialekte bedutt Süke oder Süük ok eenfach Krankheit. Vundeswegen warrt in de doren Gegenden ok vun'n Sükenhuus snackt.
Epidemiologie
Krankheit |
6256 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Danz | Danz | En Danz is en Folg von Bewegungen de een tosamen mit un in den Takt vun Musik maakt. Dat kann een alleen sien, oder aver twee Lüüd, meist Mann un Fru, denn warrt dat Poordanz nöömt, oder aver in en Grupp, to'n Bispeel in den Volksdanz oder in dat Ballett oder Musical.
De Musik dorför is de Danzmusik - bi dat Ballett ok Ballettmusik nöömt - de bestimmt den Rhythmus un ok den Stil vun den Danz.
För den Poordanz seggt een ok „Sellschopdanz“, wenn dat nich för en Ballett is. Bi dat Ballett is dat denn en Pas de Deux.
Vun den Sellschopdanz gifft dat ünnerscheedlich Sorten:
In de internatschonalen Wettstrieden hebbt se
Standarddänz un
Latienamerikaansche Dänz
Aver dor gifft dat jümmers noch vele annere, to'n Bispeel:
Rock'n'Roll
Jitterbug
Lindy Hop
Lambada
Salsa
Tango
un annere Poordänz.
Wenn een op de Deel danzen deiht, dann seggt een ok dat is en Danz op de Deel.
De Musikers seggt ok Danz to een Musikstück dat so mokt is, dat dor een na de Musik danzen kunn.
Fröher hebbt de Lüüd ok ut religiöse Motive danzt. De Danz is denn Stück vun en Ritual.
Danz kunn also sien: En Ritual, en Kunst, dat gifft Lüüd de mokt dat as Sport un anners gifft dat Lüüd de dat man blots Spaß mokt to danzen.
Dansen |
6259 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Stoffsuger | Stoffsuger | De Stoffsuger (spaaßhaftig warrt dor ok Huulbessen to seggt) is een nütt Reedschop in’n Huusholt um Stoff to sugen un rein to maken. De Reedschop japst sülvst Kniest in een Bül. De Hulbessen bruukt Stroom ut de Stromutlaat or Stromdiemel.
Apparat
Huusholt |
6270 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Slacht%20bi%20Kloosterholt | Slacht bi Kloosterholt | De Slacht bi Kloosterholt an’n 23. Mai 1568 worr gemeen as de Anfung vun’n Achtigjahrigen Oorlog sehn.
De Slacht funn bi’t Dörp Kloosterholt (Heiligerlee) bi Winschoot in de Provinz Grunneng statt.
Kriegsparteien
Staatsgesinnte: 3900 Mann Infanterie un 200 Mann Kavallerie, dörch den Grafen
Lodewiek van Nassau un den Graaf Adolf van Nassau föhrt.
Königsgesinnte: 3200 Mann Infanterie un 20 Peerdrüter, dörch Johan de Ligne, Graaf van Armbaarge föhrt.
Wat schehn is
Willem van Oranje harr tögert, de Nedderlannen to helpen. Noch 1567, in de Tiet vun de Slacht bi Oosterwele, hinderde he van Antwarp de protestantsche Armee to helpen. Man sien egene Behanneln kombineerd mit däägliche Versöken to helpen, ännerde sien Menen. He beed verschedene
düütsche Fürsten üm Hülp, wat dat Geld angebelangte un köff Sülver, Smuck, Teppichen un annert fürstelke Saken.
Hai vun Coqueville, en Junker uut de Nörmandie, maak Anstalten, mit söben oder achthunnert Mann ut Frankriek en Infall in Artais (Artois) un Hainego (Hainaut) to doon. De Graaf vun Hoogstraten sull langs de grote Strööm na Gelderlaand trecken. Sien Broder Graaf Ludwiek vun Nassau sull in Freesland un de Provinz Grunneng en Angreep doon. He sälvst sull in Broabant opkrüzt ween, wann he hörde, dat Alvas Heer över disse dree Infäll verdeelt sull hebben.
Alva kreeg hen dat de König vun Frankriek Coqueville torügg reep. Coqueville waar later letzten Enns vun den franzööschen König een Rööver köppt.
De Infall langs de Moas warr in de Slacht bi Doalhaim stoppt. Vun de dree Infäll warr de Angreep na Nörden de an Spood riekste.
De nedderlannschen Truppen trocken bi Bennewold in’t Land binnen un nehmen dat Slott te Wedde, de Amtsseet van t Spaanschen Landvogt Johan de Ligne, Graf vun Armbaarge, wann he dor nich weer, in. Dorna richtten se sick an de Stadt Grunneng, dat se sick för den Opstand verklorde, man disse Versöök malörde.
Dat Gefecht
An den 23. Mai weer dat nedderlannsche Heer in slechte Tostand dörch Hunger un noch nich betahlten Sold (en endemisch Probleem in disse Tiet). Graaf Ludwiek wüss se doch noch enmal in Wapen to kreegen.
Wann Ludwiek van Nassau vernehm dat sien Gegensmann tegen hem opmarscheerde, wüss he siene Truppen doch noch to motevern en stellde se bi’t Klooster vun Kloosterholt up. Dat Rebeet harr dree Bülten, op een dorvun stünn dat Klooster. Achter de Anbargen verschanzte he de Mehrheit vun siene Truppen. Vör den Bült mit dat Klooster verleep en Weg, twüschen de Anbargen befunnen sik dörch Törfwinnen entstahne Kuhlen. Ok in disse Kuhlen warr Infanterie versteken. Twüschen den Weg un de Anbargen befunn sick moorig Land.
Mit siene Peerdrüter maak Adolf van Nassau en Angreep op dat spaansche Heer. Aremberg, de de Plan harr, op mehr Truppen to töven, warr verlaid de nedderlannschen Peerdrüter to fölgen. De nedderlannsche Rüter lockden dat spaansche Heer över den Weg twüschen de Bülten dörch. De spaanschen Truppen kehmen hierbi recht in’t moorige Rebeet twüschen de Anbargen, wo se eenfache Büüt för de nedderlannsche Schütten vun Ludwiek warrn.
Na wecke Borns is Adolf bi den Rüterangreep op dat spaansche Heer sturven, luut annere Berichten gung sien Peerd bi’t Hööftgefecht dörch un lannte he ünner de fiendliche Truppen.
De Verlüst op de nedderlannsche Siet worrn op 50 Mann schätzt, op de spaansche Siet op 1500-2500 Mann. De nedderlannsche Truppen maaken ok 7 Stück Kanoonen Büüt.
De Fölgen
Disse Slacht weer de eerste Aktschoon in den Nedderlannschen Opstand, de Spood harr. So warrt de Slacht de Begünn vun den Achtigjahrigen Krieg sehn. Hierbi tählt ok mit dat de Freed 1648 sloten warr. Weer de Freed en Johr dovör sloten, weer womööglich de Slacht bi Oosterwail 1567 de Begünn vun den Achtigjahrigen Krieg sehn. Dat is ja goot üm över runde Antallen to snacken.
De wunnen Slacht von Kloosterholt hett opletzt nich veel scheelt. De Slacht bi Jemmen twee Maand later hebbt Lodewiek un sien Lüüd al wedder verloren un de Vördeel ut de Slacht von Kloosterholt weer wedder weg.
An den Doot vun Adolf van Nassau erinnert de 4. Vers vun den Wilhelmus:
Graef Adolff is ghebleven, In Vriesland in den slaech. Disse Satz is ok an’t Denkmaal för de Slacht bi Kloosterholt to lesen, dat 1868 dörch könig Willem III. inweiht warr. In Kloosterholt is butendeem noch dat Museum över de Slacht.
Slacht |
6271 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Primtall | Primtall | In de Mathematik is en Primtall 'n Tall, de bloots twee natürliche Delers hett: 1 un sik sülvst. En natürliche Tall grötter as 1, de keen Primtall is, heet tosamensett Tall. Primtallen sünd fundamental in de Tallentheorie.
De List vun de Primtallen fangt an mit 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29, 31, 37, 41, 43, 47, 53, 59, 61, 67, 71, 73, 79, 83, 89, 97, 101, 103, 107, 109, 113, ...
De olen Greken hebbt sik al för Primtallen interesseert un hebbt ok al 'n poor vun jümehr Egenschoppen rutfunnen. Över de Johrhunnerten weern de Minschen jümmers vun disse Tallen faszineert, aver noch vundaag sünd de Antwoorden op vele Fragen över de Primtallen nich klor.
Dat gifft unendlich vele Primtallen. De greeksche Mathematiker Euklid hett in sien Elementen (Book IX, Propositschoon 20) al den Bewies opschreven.
Mehr as 2000 Johren harrn de Primtallen keen weertschoplichen Weert hebbt. Dat hett sik mit den elektroonschen Reekner ännert. Dor warrt disse Tallen för de Kryptographie bruukt.
Kiek ok
Mirptall
Mathematik |
6272 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Delhi | Delhi | Delhi is de Hööftstadt van de Republiek van Indien en heft een Sünnerstatus van een Unioonsterritoriüm. Dat is een Status tussen den Status van een Stadt als Kalkutta un een Deelstaat als Rajasthan. Het gifft nog enige annere Unioonsterritoriüms in Indien als Pondicherry en Daman & Diu.
Nog in de Koloniaaltied van den Engländers, üm 1911, is de Hööftstadt van Calcutta noa Delhi verleggt wodden.
Den auden Deel van Delhi word as "Old Delhi" betekend. In "Old Delhi" bevind sik enkele histoorische Gebauwen so als het "roode Fort" en de "Jama Masjid" (frijdags moschee).
Met den Vertrek van de Hööftstadt noa Delhi wodde noa Süden hen "New Delhi" gebauwd. Beginnend met een heel groote Plaats "Connaught Place" (een dreedelige Kreisverkiehr) geht het verder noa de "Raj Path" (Konings Weg) en de "Rashtrapati Bhavan" (eenigst de Palast van den Vizekoning, nu den Präsidentenpalast).
Indien
Oort |
6273 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Hex | Hex | Ene Hex (anners ok Wickersch/e oder Witsch nöhmt) is en Froonsminsch, de na den Avergloven mit den Düvel in’n Bund steiht, mit geheme Kräft den Mitminschen an Liev (to’n Bispeel Hexenschuss) un Goot (to’n Bispeel Verdarven vun Feldfrüchten), dör Brand un Unweer schaden, em behexen un sik sülvst in de Gestalt vun ene Katt oder vun en annert Deert verwanneln kann. Karnstück is de Gloov, dat de Hexen mit den Düvel verkehrt, in de Walpurgisnacht (1. Mai) up Bessen oder Zegenbück up’n Blocksbarg riedt, den willen Hexendanz upföhrt un mit den Düvel den Hexensabbat fiert.
De Hexengloov weer al in’t Öllerdoom un bi de Germanen allgemeen. In’t frohe Middeloller gung de Kark eernsthaftig gegen den Hexenwahn gegenan, aver laterhen geef dat Theologen, de de Theorie vun de Dämonen upbrochen, un in de Tiet vun de Krüüztöög, as de Lüüd mit de orientaalsche Gedankenwelt in Kontakt keem, do wuss de ole Avergloov sik wedder to ene Volkspsychoos ut.
In dat ole mosaische Recht weer för Töveree al ene Straaf vörsehn, un ok dat röömsche Recht leed fast, dat för Töveree, bi de een to Doot keem, de Füürdoot as Straaf antowennen weer. Jüst so seeg dat ok noch dat weltliche un karkliche Gesett in’t fröhe Middeloller vör. In den Kamp gegen de Ketteree gungen Staat un Kark an’n Anfang vun dat 13. Jahrhunnert mit Hülp vun de Inquisitschoon scharper gegen de Hexen vör, un um 1400 greep de Hexenverfolgung bannig um sik. Ümmer brutaler wurr de Folter anwennt. Dat Hexenbad to’n Bipill wurr as ene Aart Gootsoordeel utgeven. De Hex wurrn de Hannen tosamnbunnen un denn wurr se in’t Water smeten un för schullig befunnen, wenn se unnergung. In’t 16. Jahrhunnert nehm dat Hexenverfolgen in Düütschland sienen Hööchpunkt, aver togliek troen sik enkelte modige Mannslüüd, dargegen antogahn, besunners de Jesuit Friedrich vun Spee, de protestantische Jurist Christian Thomasius un de protestantische pastor Anton Praetorius. Dat Wiederkamen in de Naturwetenschap un dat humanere Straafrecht in de Upklarenstiet drogen nagraad darto bi, dat de Hexenwahn to en Enn keem. In Düütschland wurr 1749 de lesde Hex in Würzborg verbrennt.
Historie
Höhnergloven
Magie |
6274 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Vernuimde%20Gr%C3%B6nneger%20B%C3%B6rgen | Vernuimde Grönneger Börgen | Hie steht ene List vun vernuimde Börgen in de Provinz Grunneng. De erste Naam is de Naam van de Börg. De tweide Naam is de Naam van't Loog of Stad waar't bi steht.
Fraeylemabörg - Slochter
Menkemabörg - Uthusen
Verhildersum - Lains
Nienoord - Like
Piloersemabörg (Hamsterbörg) - n Hamm
Welgelegen - Hoogsand-Sapmeer
Ewsum (ruine) - Middelstum
Allersmabörg - Eizinge
Coendersbörg - Nüüs
Wedderbörg (Hus te Wedde) - Wedde
Rensumabörg - Mee
Börg
Ene Börg is ene lütte Borg in de Provinz Grunneng. Inst wahnde hier de Landaadel, de lokaal t gezag harn. Van de inst 180 Börgen bestahn noch 16.
Ene Börg kehm in de meeste Fäll ut en fröheret Bowark, de Steinhus oder stins nöömt warr, de as Sekerheit för de Inwahners un de Inwahners vun't benahberte Dörp dende, op. Wiels disse schulene Funktschoon verschütt gung wiels dat betere Geschütze geev un de Börgen ehr Schuulfunktschoon verloren, worop vun't 14. Jahrhunnert to't Utboen vun't Steinhus övergungen noh en luxuriöset inrichten bleeven, faken döör't anboen vun Flögels oder Doren.
Buwark
Provinz Grunnen |
6283 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lippsk%20Platt | Lippsk Platt | Lippsk Platt (haugduitsk: Lippisch Platt) is eun austwestfölsken Tungenslag. Anster os innen Ramskenbrinker Platt teo 'n Büispeel feuhlet öwwer de westfölsken Twieliute ("Brechungsdiphthonge") in 'n lippsken Platt.
Vandagen gifft et nich mahr mennje Luide, de lippsk Platt kürt.
Weblenken
Haugdüütsk-Lippsket Wöerbouk (hoochdüütsch)
Lippsk Plattdüütsk (hoochdüütsch)
Spraakvarietät
Plattdüütsch |
6284 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Perzesser | Perzesser | De Perzesser is een Vörarbeetinrichtung in de elektronschen Datenvörarbeetung (EDV). He is Hartdeel vun Computer un de zentraale Vörarbeetungseenheit (CPU).
Reekner |
6286 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Tastatur | Tastatur | De Tastatur (Ingelsch: Keyboard) is en Ingaavreedschop vun'n Reekner. Se hett vele Tasten mit de een Tallen un Bookstaven ingeven kann.
Reekner |
6298 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Immen | Immen | De Immen (Apiformes) ümfaat en ganze Reeg vun Familien ut de Ornen vun de Huudflunken. Tomeist meent de Lüde bloß een vun düsse Aarden, wenn se Immen seggt, un dat is de Westliche Honnigimm (Apis mellifera). Dat is en vun de negen Aarden vun Honnigimmen, de dat över de ganze Welt hen gifft. Vunwegen dat se Honnig produzeert un in grote Staten billt, is se för de Minschen besunners intressant. Bavenhen is se in Düütschland meist in jeden Goorn to sehn. Man dat gifft bi de Immen ganz ünnerscheedliche Aarden. Veel vun jem, de alleen leven doot, weert ünner den Naam Wildimmen tohopenfaat.
Systematik
Dat warrt annahmen, dat dat up de ganze Welt bi 20.000 verscheden Aarden vun Immen gifft. Dormank sünd bi 700 Aarden, de in Europa tohuse sünd. Un dor gifft dat nu wedder bi 500 vun in Düütschland. De Immen mit en giftigen Prickel höört to de Steekimmen.
Dat de Immen as en egen Stamm mank de Insekten ankeken weern könnt, is midderwielen nich mehr ümstreden. Dat gellt ok för jem ehre Verwandtschop mit de Graavwöpsen. Man nich kloor is, wat vun Verwandschop dat denn nu akraat is. Dor gifft dat Striet üm. En Kompromiss vun Topp-Systematikers sleiht vör, ünner de Böverfamilie Apoidea schollen de Familien vun de Graavwöpsen un de Immen as twee Serien blangenanner stahn.
Mank de Immen is dat al lang kloor, dat dor verscheden Familien tohöört. Dat gifft düütliche Ünnerscheden in den Upbo vun dat Lief. Dat is denn de Grundlaag dorför, wo de Immen up de unnern Flachen vun de Taxonomie ut'neen holen weern könnt.
Familien vun de Immen
Dat Ünnerdelen vun de Immen in en Reeg vun Familien hett siene Oorsaak to'n groten Deel in de unnerscheedlichen Mundwarktüüch. So giggt dat Immen mit korte un mit lange Tungen. Na Michener (2000) weert de Immen in düsse Familien unnerdeelt:
Stenotritidae – Familie mit bloß wenig Aarden (bi 20 Aarden), bloß in Australien to finnen
Colletidae – Kroppsammlers, in Middeleuropa gifft dat dor de Siedenimmen un de Schabellenskoppimmen
Andrenidae – dormank de Sandimmen un Strubbelimmen
Halictidae – ünner annern de Förenimmen un de Spiralhoornimmen
Melittidae – lüttje Familie mit man wenig inheemsche Aarden, as de Büxenimmen, Schenkelimmen un Saaghoornimmen
Megachilidae – Buuksammlers, dormank de Muerimmen, Blattsniederimmen un Wullimmen
Apidae – ene grote Familie mit ganz verscheden Formen, dormank de Pelzimmen, Holtimmen, Wöpsenimmen, Langhoornimmen, Honnigimmen un de Mossimmen.
Mank de Apidae sünd de Korfsammlers jummers as en afslaten Grupp ankeken wurrn. Dor höört düsse Tribus to:
Apini
Honnigimmen (Apis); 9 Aarden, dorvun in Middeleuropa bloß de Westliche Honnigimm
Bombini
Mossimmen (Bombus)
Meliponini - Immen sunner Giftprickels (23 Geslechter), sünd allerwegens in de Tropen tohuse, besunners veel Aarden gifft dat in Middel- un Süüdamerika
Euglossini (5 Geslechter)
Wat Immen freten doot
Immen leevt reinweg vegetaarsch. An'n meisten freet se söten Plantensapp, sünnerlich den Nektar vun Blöten. Dat se ok genug Eiwitt afkriegt, dor mütt se Pollen üm freten. Bi de Geslechter un Familien, de Staten billen doot, kümmt dat ok vör, dat Vörraden anleggt weert. So is dat bi de Mossimmen, de Meliponini un ganz besunners bi de Honnigimmen. So könnt de Kolonien överleven, wenn dat mol nix to freten gifft, as in de Regentieden in de Tropen oder in'n Winter bi us.
Dat gifft Immenaarden, de sammelt Pollen to'n Freten för jem ehre Lütten bi Planten ut ganz verscheden botaansche Familien. Düsse Immenaarden weert polylektisch nömmt. Denn gifft dat ok wecke, de sammelt Pollen för jem ehre Maden bloß vun Plantenaarden vun een eenzige Familie. Wenn jem ehr Foderplant mol nich dor is, denn so kann dat angahn, dat düsse Aarden denn utstarvt, vunwegen dat se nich an annere Plantenfamilien rangaht. So'n Immenaarden weert oligolektisch nömmt. Monolektisch sünd Immen denn, wenn se överhaupt bloß an een enkelt Planten Geslecht rangaht. Ohn ehre Foderplanten könnt düsse Immen nich leven.
Wonnehr de Immen upkamen sünd
Hüdige Immen bruukt för jem ehr Överleven Planten mit Blöten. De ehr Naam in de Fachspraak is „Angiospermen“. Düsse Aart vun Planten mit Blöten dükert in de Eerdgeschicht toeerst in de fröhe Kried up. Vun de Tiet vun de late Kried af an schuuvt se de Naaktsadigen un de Fattsporenplanten an’e Siet. Al vör 110 Million Johren gifft dat Blötenplanten, de seht so ut, as wenn dor Immen mit de Bestuven togange weern. So gifft dat de eersten Immen woll al vör de Midden vun de Kriedetiet.
Up de öllerhaftigsten Blötenplanten, de dat hüdigendags gifft, sünd Kävers mit de Bestäubung togange. Dorüm is dat an to nehmen, dat ok bi de eersten Blötenplanten in de fröhe Kriedetiet Kävers bi de Vermehrn hulpen hefft. Mit de Tiet sünd in de Stammesgeschicht avers Immen un Blötenplanten tosamen ehrn Weg gahn un hefft sik gegensiedig vörut bröcht. De Immen hefft de Pollen vun Plant na Plant fudder dragen un so sünd för de Planten de Chancen grötter wurrn, dat se sik vermehren konnen. De Planten hefft sik dor nu up instellt un hefft söte Säpp produzeert. So müchen de Immen geern na de Planten henflegen. Mit de Tiet hefft Immen un Blötenplanten sik jummers beter gegensiedig anpasst. Dat Fachwoort, wenn dat so lopen deit, is Ko-Evolutschoon. De Planten hefft jem ehre hüdigen Blötenformen tostanne bröcht, mit deep Nektarbekers un Stofffadens, un de Immen hefft mit de Johrdusenden jem ehre langen Snüssels kregen, wo se mit an den Nektar rankamen könnt un ok jem ehre Haare, wo se den Pollen mit wegdregen könnt.
Möglicherwiese hefft de eersten Immen Pollen freten vun Planten, de vun’n Wind bestäubt wurrn sünd. Dat is en poor Mol annahmen wurrn, man weten könnt wi dat bit up düssen Dag nich.
De öllste Imm, de bither to funnen wurrn is, hett den Naam vun Trigona prisca wegkregen. Se in in den US-amerikaanschen Bundsstaat New Jersey funnen wurrn un liggt in goden Tostand inslaten in Barnsteen. Dat is seggt wurrn, düsse Fund scholl bi 80 Mio. Johr oolt ween. Annere hefft dor an twiefelt. Afsunnerlich is, dat düt Deert in en hüdig Geslecht inordent weern kann, wo bloß Aarden tohöört, de Staten grünnen doot. Dor kann een üm annehmen, dat düsse Deelgrupp vun de Immen (de Staten grünnt), sik heel fröh vun de annern Immen afspleten hefft.
In de Stammesgeschicht lett dat so, as wenn Vörlöpers vun de hüdigen Immen so ähnlich utsehn harrn, as de hüdigen Kuhlwöpsen, wat ok de Immen ehre neegsten Verwandten sünd. De Kuhlwöpsen versorgt jem ehre Maden mit en Vörrat to’n Freten. Dor verlahmt se en Büüt mit en Steek üm un buddelt de denn tohopen mit jem ehre Eier in. So ganz anners löppt dat bi de hüdigen Solitärimmen ok nich, bloß dat de keen Deert as Büüt mit inkuhlt, man bloß Pollen.
Sozialverbänn un Staaten
Mank de Immen gifft dat gor nich veel Aarden, de Staten grünnen doot. De Honnigimmen sünd dor en Utnahm. So'n Immensellschoppen gifft dat meist bloß bi de Familie vun de Apinae, un dor bi de Apis (Honnigimmen) mit 9 Aarden, bi de Bombinae mit bi 200 Aarden un bi de Meliponinae mit bi 300 Aarden.
De allermeisten Immenaarden sünd Solitärimmen un Kuukuuksimmen. Se maakt keene Staten up, man leevt alleen un pleegt bloß jem ehr egen Kinner. De Solitärimmen kuhlt dat Ei tohopen mit en Vörraat an Pollen in (k.b.) un sluut den Platz dicht af. De Kuukkuuksimmen freet sik annerwegens dör: Se leggt jem ehre Eier in de Zellen vun annere Immenaarden. Wenn de Maad ut dat Ei krapen is, maakt se toeerst de annere Maad doot un fritt sik denn dör. To so'n Benehmen warrt Sozialparasitismus seggt.
Bi dat Geslecht Euglossa un in de Familien vun de Halictidae, de Anthophoridae, de Megachilidae un de Andrenidae gifft dat avers ok mehr oder minner utpräägte Formen vun soziale Gemeenschop.
Kiek ok bi
Projekt: Deerternaams up Platt
Literatur
Karl Weiß: Bienen und Bienenvölker. C. H. Beck, München 1997, ISBN 3-406-41867-8 (föhrt kort un billig in dat Thema in).
Charles D. Michener: The Bees of the World. The Johns Hopkins University Press, Baltimore 2000, ISBN 0-8018-6133-0.
Andreas Müller, Albert Krebs und Felix Amiet: Bienen: Mitteleuropäische Gattungen, Lebensweise, Beobachtung. Naturbuch-Verlag, München 1997, ISBN 3-89440-241-5.
Paul Westrich: Die Wildbienen Baden-Württembergs. 2 Bänn. Ulmer, Stuttgart 1989, 1990. ISBN 3-8001-3307-5.
May R. Berenbaum: Blutsauger, Staatsgründer, Seidenfabrikanten. Die zwiespältige Beziehung zwischen Mensch und Insekt. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelbarg 1997, ISBN 3-8274-0078-3.
Weblenks
Hymenoptera Information System: Hymenopterenfamilien weltweit (Checklisten, Taxonomie und Nomenklatur, Rode Listen, aktuell Literatur, Fotogalerie etc.)
Wildbienen.de: Biologie, Aarden, Schuul
Bienen (Apoidea): Zoologie
Insekten
Immen |
6301 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Bewies%20%28Mathematik%29 | Bewies (Mathematik) | In de Mathematik is en Bewies de formal korrekte Bewies, dat ut en Koppel vun Utsagen noch een annere Utsaag folgt.
Dat gifft dree wichtige Methoden (blangen annern), in de Mathematik wat to bewiesen:
de direkte Bewies
de indirekte Bewies (de Bewies dör Daalsneren)
de (vullständige) Indukschoon
De direkte Bewies
Bi den direkten Bewies warrt wiest, dat de Utsaag ut annere Utsagen (de al bewiesen sünd) folgt.
'n poor eenfache Bispelen:
Satz 1
Utsaag:
Bewies: Wi schrievt de Summ twee Maal op un treckt striepwies tosamen:
S(n) = 1 + 2 + ... + (n-1) + n
S(n) = n + (n-1) + ... + 2 + 1
-------------------------------------------------
S(n) + S(n) = (n+1) + (n+1) + ... + (n+1) + (n+1)
Dat heet
.
Nu deelt wi op beiden Sieden dör 2 un hebbt uns Utsaag bewiesen.
To dissen Bewies gifft dat 'n Anekdoot: Een Dag harr Carl Friedrich Gauß sien Mathematiklehrer keen Lust to ünnerrichten. He geev de Schölers de Opgaav, de Tallen vun 1 bet 100 tosamentotrecken. He harr sik dat jüst kommodig maakt un anfangen, dat Daagblatt to lesen, dor vertell de söven Johr ole Gauß, dat he al fardig weer. Gauß harr dat op disse Oort utrekent.
Satz 2
Utsaag: Dat Quadrat vun elk evene, natürliche Tall n is ok even.
Bewies:
Laat n 'n evene, natürliche Tall ween. Dann lett sik n as opschrieven, wonehm k en natürliche Tall is. Denn folgt:
.
is denn dat Dubbelde vun de natürliche Tall, de dor in Klemmen steiht. Un dat heet, dat se sülvst ok even is.
Satz 3
Utsaag: Dat Quadrat vun 'n unevene natürliche Tall n is ok uneven.
Bewies:
Laat n 'n unevene natürliche Tall ween. Dann lett sik n opschreven as , wonehm k 'n natürliche Tall oder Null is. Ut de 1. binoomsche Formel folgt:
.
Dat heet, dat uneven is.
De indirekte Bewies (Bewies dör Daalsneren)
Bi den indirekten Bewies wiest een, dat een sik daalsneert, wenn de Utsaag, de en bewiesen will, verkehrt weer. Op latiensch heet dat ok reductio ad absurdum, also dat dat absurd is, wat dor bi rutsuert. Un wenn de Utsaag denn nich verkehrt ween kann, denn kann se blots richtig ween. Wichtig dorbi (un dat versteiht sik nich jümmers vun sülven) is, dat dat bloots gellt, wenn in dat System, dat ünnersöcht warrt, en Utsaag nich toglieks wohr un verkehrt ween kann.
Dat klassische Bispeel för den indirekten Bewies is de Satz vun Euklid, de seggt, dat dat unendlich vele Primtallen gifft.
Noch ’n poor Bispelen:
Satz 4
Utsaag: De Wörtel vun 'n evene natürliche Quadrattall n is ok even.
Bewies:
Wi nehmt an, weer uneven. Denn is na Satz 3 ok uneven – wi hebbt uns daalsneert.
Satz 5
Utsaag: De Wörtel ut en unevene natürliche Quadrattall n is uneven.
Bewies:
Wi nehmt an, weer even. Denn is na Satz 2 ok even – wi hebbt uns daalsneert.
Satz 6
Utsaag: De Tall is irratschonal.
Bewies:
Wi nehmt an, weer ratschonal.
Dann lett sik as Bröök schrieven
,
wonehm n un k natürliche Tallen un o. B. d. A. (Platt?) relativ prim sünd.
Na dat Quadreren folgt:
.
Dat heet, is 'n evene Tall.
Wiel de Wörtel ut en evene Quadrattall ok even is (Satz 4), is n ok sülvst even. Dat heet, n/2 is en natürliche Tall.
Nu buut wi dat üm:
.
Dat wiest, dat un dormit ok k evene natürliche Tallen sünd.
n un k sünd also even un hebbt beide den Deler 2. Dat heet, n un k sünd nich relativ prim – wi hebbt uns mit de Annahm daalsneert.
Dat heet, dat is verkehrt antonehmen, dat ratschonal is.
De vullstännige Indukschoon
De Bewies dör vullständige Indukschoon warrt in de Mathematik geern bruukt üm Utsagen in de Form "För alle natürlichen Tallen n gellt..." to bewiesen.
Toeerst wiest een, dat de Utsaag för n=0 gellt un
Denn wiest een, dat de Utsaag ok för n+1 gellt, wenn se al för n gellt. De vullständige Induschoon lett sik mit 'n Reeg vun Dominostenen verglieken. Een stellt de Steen so op, dat wenn een ümfallt, de Naver ok ümfallt (n → n+1) un een stött den eersten Steen üm (n=0).
Een eenfach Bispill:
Satz 7
Utsaag: A(n): 1 + 3 + ... + (2n+1) = (n+1)²
Bewies:
A(0): (2*0+1) = 1 = (0+1)², dat heet, de Utsaag is wohr.
Wi nehmt an, de Utsaag gellt för jichtenseen n. För n+1 kriegt wi
A(n+1): 1 + 3 + ... + (2n+1) + (2n+3) = ((n+1) + 1)².
Wieldat de Utsaag för n gellt, folgt
1 + 3 + ... + (2n+1) + (2n+3) = (n+1)² + (2n+3) = (n+2)² = ((n+1) + 1)²
Dat heet, de Utsaag is bewiesen.
Een bruukt nich jümmers mit n=0 antofangen; wenn een to'n Bispeel en Utsaag bewiesen will, de för alle gellt(as in ), dann is dat beter, mit n=5 antofangen.
Mathematik |
6303 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Relativ%20prim | Relativ prim | Twee hele Tallen warrt relativ prim nöömt, wenn se keen annern gemensamen Deler as 1 oder -1 hebbt. Dat heet, dat ehr gröttste gemeensame Deler (ggD) 1 is.
T.B. sünd 6 un 35 relativ prim, aver 6 un 27 sünd dat nich, wieldat se sik beide dör 3 delen laten. De Tall 1 is to allen helen Tallen relativ prim. Twee Primtallen sünd jümmers relativ prim.
De gauste Methood, fasttostellen, wat twee Tallen relativ prim sünd, is de Euklidsche Algorithmus.
Mathematik |
6304 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Meh%20%28%C3%9Cnnere%20Oost%29 | Meh (Ünnere Oost) | De Meh is en 18,9 km langen Stroom in Neddersassen, de vun links in’e Oost fleten deit. De Born liggt an de Stratenbrüch Grotenhain/Eversdörp, de Münn in de Oost bi Brobargen, wo ok dat Meh-Schöppwark liggt, dat se 1956 boot hebbt (1963 noch utboot).
Twischen Doornsood un Alfst kummt vun rechts de Westerbeek, de in de Meh fleten deit. Ok de Wallbeek twischen Alfst un Mehdörp un de Hollener Möhlenbeek twischen Hollen un den Noorden vun Oostendörp sünd Tobringers vun de Meh.
Footnoten
Weblenken
Stroom
Neddersassen |
6305 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Sietwenn | Sietwenn | En Sietwenn is’n sieden Diek, de in’t Binnenland twischen de Gemarkungen vun twee Dörper liggt un de verhinnern schall, dat dat Water na en Diekbrook vun achtern dat Land överswemmt. De Sietwennen weren graad an’e Nedderelv faken un vele Wohnplätz sünd na de Laag an disse Dieken nöömt.
Oortsdelen, de na de Laag an en Sietwenn jemehr Naam kregen hebbt:
Sietwenn bi Drochters
Sietwenn in de Gemenen Steenkark/Greundiek
Sietwenn in Warstood
Sietwenn bi Öderquart
Sietwenn in de Gemeen Sommerland
Waterbo |
6307 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Julianenfloot | Julianenfloot | De Julianenfloot weer en grote Stormfloot, de an’n 17. Februar 1164 över de Noordseeküst keem. Se is dormit de fröhste Floot an de düütsche Noordseeküst, vun de wi noch wat weet.
De Schrievers ut de Tiet hebbt överlevert dat woll 20.000 Minschen un nochmal vele dusend Stück Veeh doodbleven sünd. Temlich swoor weren de Gegenden in Freesland bedrapen. Twischen Willemshoben un de Münn vun’e Jade twischen de Dörper Dauens un Hummens is de Diek inbraken un dat Water spööl ene smale Rinn dör de Masch bit in dat Moor. Dat Lock twischen Dauens un Hummens kunn nich mehr slaten warrn un dorüm güng man bi un hett de smale Rinn an beide Sieden afdiekt. Later hett sik dorut denn de Jadebusen billt.
Stormfloot |
6309 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Allerhilligenfloot%201436 | Allerhilligenfloot 1436 | De Allerhilligenfloot weer en Stormfloot, de an Allerhilligen (1. November) 1436 över de Noordseeküst in de Düütsche Bucht keem.
De Floot dreep den noordfreeschen Oort Tetenbüll swoor un 180 Minschen bleven dood. Ok Eidum op Sylt hett de Floot wegspöölt, so dat de Inwahners wegtogen un denn Westerland grünnt hebbt. Den olen Oort List op Sylt hebbt de Inwahners opgeven un wieder in'n Westen nee opboot. Ok an de Oost un in Keden geev dat vele Diekbröök.
Stormfloot |
6310 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Allerhilligenfloot | Allerhilligenfloot | Över de Tiet geev dat vele Sturmfloten, de den Naam Allerhilligenfloot kregen hebbt, grote Allerhilligenfloten weren
Allerhilligenfloot 1170
Allerhilligenfloot 1304
Allerhilligenfloot 1436
Allerhilligenfloot 1510
Allerhilligenfloot 1532
Allerhilligenfloot 1570
Allerhilligenfloot 1582 |
6317 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Stormfloot%20vun%201953 | Stormfloot vun 1953 | De Stormfloot vun 1953 weer en grote Stormfloot, de in de Nacht op den 1. Februar 1953 över grote Delen vun de Waterkant an de Noordsee in de Nedderlannen, Süüdengland un to'n Deel ok in Belgien, Däänmark, Frankriek un Düütschland keem. Springfloot un Storm vun Noordwesten weren tohoopkamen un de See steeg 3,30 m höger as sünst.
In de Nedderlannen sünd 1.835 Minschen, op mehrst in de Provinz Seeland, un in Grootbritannien 307 Minschen doodbleven. Todem sünd 230 Minschen op See doodbleven, as de Princess Victoria in'n Engelschen Kanal un en poor Fischerbööd ünnergahn sünd.
Nedderlannen
In de Provinzen Seeland, Süüdholland un Noordbrabant in'n Süden vun de Nedderlannen hett de Floot to 1.835 Dode un dat Evakueeren vun över 70.000 Minschen föhrt. Över 10.000 Stück Veeh sünd verdrunken, 3.000 Hüüs un 300 Buernhööv sünd kumplett tweegahn, 40.000 Hüüs un 3000 Buernhööv hebbt Schaden nahmen. 200.000 Hektar Ackerland, binah 10 % vun de helen nedderlandschen Ackers, weren överswemmt un hebbt dör dat Soltwater Schaden nahmen. De Schaden is alltohoop op üm un bi 900 Millionen Gulden taxeert worrn. Na de Stormfloot hebbt de Nedderlänners denn den Deltaplaan maakt, ehr Küst to verdedigen.
England
Dör den Storm sünd op 1600 km vun de Waterkant 100.000 Hektar Land överswemmt worrn. 30.000 Minschen müssen ehr Hüüs verlaten un 24.000 Hüüs hebbt Schaden nahmen. Enkelte Öörd, de besünners swoor bedrapen weren, sünd Felixstowe in Suffolk (37 Dode), dat Eiland Canvey in Sussex (58 Dode) un Jaywick in Essex (37 Dode) wesen.
As Reakschoon hebbt de Englänners dat Themse-Sparrwark boot.
Weblenken
Stormfloot |
6318 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Allerhilligenfloot%201570 | Allerhilligenfloot 1570 | De Allerhilligenfloot 1570 weer en Stormfloot, de an Allerhilligen (1. November) över de Waterkant vun Düütschland, de Nedderlannen un Belgien keem. De Tall vun de Doden warrt op üm un bi 20.000 taxeert. En lang anduernden Storm harr dat Water noch höger oppietscht as bi de Stormfloot 1953.
De Domänenraat in Bergen op Zoom hett vörher al en Warnen vör de Floot rutgeven, wat aver nich veel hulpen hett. Dat weer dormit, so veel wi hüüt weet, dat eerste Maal, dat dat vör en Floot en Warnen geev.
In dat hüdige Verdrunkene Land vun Saeftinghe sünd veer Dörper ünnergahn. De Eilannen Wulpen, Koezand, Cadzand un Stuivezand in Seeland sünd kumplett wegspöölt worrn. In Oostfreesland sünd de Dörper Olendörp un Westbense ünnergahn. In'n scheven Toorn vun Suurhusen is en Gedenksteen an de Floot inmuert, de na de Chröönk vun David Fabricius 3000 Dode in Freesland foddert hett.
Ok in Olland un in de Veer- un Marschlannen sünd vele Dieken braken.
Stormfloot |
6319 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eerste%20Marcellusfloot | Eerste Marcellusfloot | De Eerste Marcellusfloot weer en grote Stormfloot, de an'n 16. Januar 1219 (Namensdag vun den Hillgen Marcellus) över de Waterkant an de Noordsee keem. De Tall vun de Doden warrt in de Sass'sche Weltchröönk op üm un bi 36.000 Minschen taxeert. Swoor drapen weren vör allen Freesland, de Nedderlannen un Sleswig-Holsteen. De Jadebusen, de noch temlich lütt in de Julianenfloot 1164 entstahn is, warrt mit de eerste Marcellusfloot nu bilütten grötter.
Stormfloot |
6320 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Luciafloot | Luciafloot | De Luciafloot weer en grote Stormfloot, de an'n 13. (Gedenkdag för de Hillige Lucia) un 14. Dezember 1287 över de Waterkant an de Noordsee keem. De olen Chröönken snackt vun üm un bi 50.000 Dode an de Küst vun Düütschland un de Nedderlannen.
Vele Dörper sünd in de Floot ünnergahn. In Oostfreesland schöölt dat 30 Stück wesen hebben. An de Münn vun'e Eems hett sik de eerste Form vun'n Dullert billt. Dat Water schall an welke Stellen fief Foot hooch stahn hebben, de vörher noch nie bi Stormfloten natt worrn sünd. Graad de Fresen weren swoor drapen un de groten Verluste an Minschenleven hebbt to'n Neddergang vun dat Fresenriek bidragen.
Dat Iesselmeer, dat vörher en Binnensee weer, weer nu Deel vun't grote Meer un Zuiderzee nöömt. Ok dat Eiland Griend in't nedderlandsche Wattenmeer is binah kumplett wegspöölt worrn.
Vele Lüüd hebbt de Maschen na de Floot verlaten un sünd op de Geest trocken.
Stormfloot |
6321 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gr%C3%B6ttste%20gemeensame%20Deler | Gröttste gemeensame Deler | De gröttste gemeensame Deler is en wichtigen Begreep ut de Tallentheorie. För twee hele Tallen a un b, de nich beide liek to de 0 ween dörvt, gifft dat jümmers en gröttsten gemeensamen Deler. Dat is de gröttste natürliche Tall, de sowohl a as ok b deelt, ahn dat 'n Rest blifft.
De gröttste gemeensame Deler vun a un b warrt as schreven. To'n Bispeel is , un
.
Twee Tallen warrt relativ prim nöömt, wenn jümehr gröttste gemeensame Deler de 1 is. To'n Bispeel sünd 9 un 28 relativ prim.
In de ingelsche Literatur warrt de ggD as gcd schreven (för greatest common divisor).
De gröttste gemeensame Deler helpt bi dat Bröökreken, üm den Bröök to körten:
Hier hebbt wi de 14 körtt, dat is de gröttste gemeensame Deler vun 42 un 56.
Utreken vun den ggD
Utreken över de Primfaktoren
De ggD un ok dat lgV (dat lüttste gemeensame Veelfache) laat sik över de Primfaktoren vun a un b utreken. Een Bispeel:
För den nehmt wi de lüttsten Exponenten vun de Basen:
För dat nehmt wi de gröttsten Exponenten vun de Basen:
Utreken över den euklidschen Algorithmus
Dat Faktoriseren vun groten Tallen (dat is dat Rutfinnen vun jümehr Primfaktoren) is swoor. Denn is dat eenfacher, den mit den euklidschen Algorithmus uttoreken, de op den greekschen Mathematiker Euklid (300 v. Chr.) trüchgeiht.
de ggD vun mehr as twee Tallen
De lett sik ok vun mehr as twee helen Tallen utreken, wieldat de Operatschoon assoziativ is:
Egenschoppen
För alle helen Tallen a, b gellt:
Kommutativgesetz
Wenn bavento m en natürliche Tall is, denn gellt:
Distributivgesetz
Wenn m en gemeensame Deler vun a un b is, denn gellt:
Mathematik |
6322 | https://nds.wikipedia.org/wiki/L%C3%BCttste%20gemeensame%20Veelfache | Lüttste gemeensame Veelfache | In de Mathematik is dat lüttste gemeensame Veelfache (lgV) vun twee helen Tallen a un b de lüttste positive hele Tall, de en Veelfachen vun a un vun b is. Wenn dat so en Tall nich gifft, to'n Bispeel wenn oder is, denn warrt as 0 defineert.
Dat lüttste gemeensame Veelfache helpt bi dat Tosamentrecken oder Aftrecken vun Bröken, wiedat dat de lüttste gemeensame Nömer vun de Bröken levert. To'n Bispeel:
Hier warrt de Nömer 42 bruukt, wieldat .
Wenn a un b nich 0 sünd, denn lett sik dat lüttste gemeensame Veelfache ut den gröttsten gemeensamen Deler (ggD) vun a un b utreken:
Dat heet, dat een dat lgV gau mit den euklidschen Algorithmus utreken kann. De gifft uns toerst den ggD un denn warrt dat to dat lgV ümrekent. In dat Bispeel vun baben hebbt wi:
Mathematik |
6323 | https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%B6ringer%20Sintfloot | Döringer Sintfloot | De Döringer Sintfloot weer en Överswemmen in't Johr 1613, bi de grote Rebeden in Döringen ünner Water stunnen. Alltohoop sünd woll so 2261 Minschen doodbleven.
An'n 29. Mai 1613 harr dat temlich dulle Unweder in Döringen geven, so dat de Pegels vun vele Strööm binnen en poor Stünnen üm en poor Meter anstegen sünd. Dat Rebeet vun Mühlhausen, Langensalza un Artern in'n Norden bet na Stadtilm un Ichtershausen in'n Süden, vun Erfurt un Gotha in'n Westen bet na Naumborg in'n Oosten weer bedrapen. As „Thüringer Sintfloot“ is dat Unweder in de Chröönken vun vele Öörd beschreven:
In Kahla geev dat en poor Doden, grote Delen vun Jena stunnen ünner Water.
In Zottelstedt bi Apolda is dat Water vun de Ilm üm 6 bet 8 m anstegen un hett grote Delen vun't Dörp, de an de Ilm legen, toschannen richt. In Weimar hett de Floot 44 Hüüs tweemaakt, in Bad Berka 23 Hüüs, in Erfurt 125 Hüüs.
Ok in Mattstedt is de Ilm üm 6 Meter anstegen un överswemm dat hele Dörp an'n Stroom, so dat de Minschen ehr Hüüs later jümmer mehr den Hang hooch boen un nich mehr an'e Ilm.
In Bad Sulza is de en poor Johren fröher an de Ilm opboote Saline ünnergahn. De Minschen hebbt se aver wedder an de sülve Steed opboot.
Överswemmen |
6329 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Luxemburg | Luxemburg | Luxemburg betekent
Luxemburg, Land in Middeleuropa,
Luxemburg, Distrikt in dat Land Luxemborg,
Luxemburg, Kanton in’n Distrikt Luxemborg,
Luxemburg, Stadt in’n Kanton Luxemborg,
Provinz Luxemburg, Provinz in Belgien,
Luxemburg, Oort in Wisconsin, USA,
Luxemburg, Oort in Minnesota, USA,
Luxemburg, Oort in Iowa, USA,
Luxemburg, olen Naam von de Stadt Bolnissi in Georgien,
Luxemburg, Oort in Kirgistan.
Luxemburg is de Familiennaam von
Arkady Luxemburg (* 1939), moldaawsch-US-amerikaanschen Kumponist,
Philipp von Luxemburg (1445–1519), röömsch-kathoolschen Kardinaal,
Rosa Luxemburg (1871–1919), düütsch-poolsche Politikerin,
Rut Blees Luxemburg (* 1967), düütsche Fotografin,
Wilhelmus Luxemburg (1929–2018), nedderlandschen Mathematiker.
Kiek ok bi: Luxembourg, Luxemborg. |
6331 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lienholt | Lienholt | En Lienholt (n, Mehrtall: Lienhölter), ok Lineal nöömt, is en Warktüüch, üm (grade) Lienen to teken. För annere Figuren as to'n Bispeel Parabeln gifft dat ok spezielle Bagenhölter.
Tomehrst hett 'n Lienholt Marken, üm Längen to meten.
In de Mathematik gifft dat 'n Deelrebeet Konstrukschoon mit Lienholt un Passer, wonehm as Warktüüch blots Lienholt un Passer tolaten sünd.
Mathematik |
6332 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Passer | Passer | De Passer (m, Mehrtall: Passers) is en Warktüüch, üm en Krink üm en Middelpunkt to teken.
Tomehrst hett en Passer twee Stääv ut Metall, de mit en Lenk verbunnen sünd. De ene Staff hett en Spitz, de een in den Middelpunkt piekt. De annere Staff hett t.B. en Bliestift oder en Kugelschriever, üm dormit den Krink to teken.
In de Mathematik gifft dat ’n Deelrebeet Konstrukschoon mit Lienholt un Passer, wonehm as Warktüüch blots Lienholt un Passer tolaten sünd. Ok bi de Schipperee up See sünd Passers nödig, wenn bi de Navigatschoon de Strecken in Seemielen vun en Seekoort utleest weern schöllt.
Mathematik |
6334 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Isle%20of%20Man | Isle of Man | De Isle of Man is ene Insel in de Irische See. Se is nich Deel vun Grootbritannien un ok kene Kroonkolonie, se hett en Status as Besitt vun de Kroon. Up dat Eiland leevt um un bi 75.000 Inwahners.
Amtsspraken sünd Manx un Ingelsch. Manx is ene keltsche Spraak un is verwandt mit Irisch un Schottsch-Gäälsch.
Weblenken
Regeren vun Man (engelsch)
Eiland
Isle of Man |
6336 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Konstrukschoon%20mit%20Lienholt%20un%20Passer | Konstrukschoon mit Lienholt un Passer | De Konstrukschoon mit Lienholt un Passer is 'n oolt Deelrebeet vun de Geometrie, woneem för dat Teken vun Längen un Winkel blots en Lienholt un en Passer tolaten sünd. Dat Lienholt hett ok keen Marks. Dat gifft ’n Koppel vun olle geometrische Problemen mit disse Technik.
För de bekannsten Lienholt-un-Passer-Problemen lett sik bewiesen, dat dat blots mit disse Warktüüch nich mööglich is, dat Problem to lösen. Dat gellt t.B. för
dat Quadrateren vun den Krink, dat heet, en Quadrat to teken, dat so groot is as ’n vörgeven Krink.
dat Drüddeln vun en (gemeen) Winkel
dat Verdubbeln vun ’n Wörpel
Annere Saken sünd blots mit Lienholt un Passer licht mööglich, t. B.
Tosamentrecken vun twee reellen Tallen
dat Malnehmen vun twee reelen Tallen
de Inverse vun ’n reele Tall utreken
de Quadratwörtel vun ’n reele Tall utreken. Dormit lett sik to en vörgeven Rechteck en Quadrat konstrueren, dat liek groot is.
Bi de Konstrukschoon mit Lienholt un Passer dröff een blots de nakamen Dingen doon (un de Lösung mutt denn ok akkerat sien):
Dat gifft en endliche Koppel vun Punkten, dör de beid Gebilde fastleggt sünd. Een hat de Anfangspunkten för dat olle Gebilde geven, un een dröff blots endlich vele Schreden vun de Konstrukschoonen (K1) un (K2) doon, üm de Punkten to finnen, dör de dat niege Gebilde fastleggt is:
(K1) – Konstrukschoon vun niegen Lienen un Krinken, de dör de geven Punkten oder nieg konstruerten Punkten gaht
(K2) – Konstrukschoon vun niegen Punkten as den Dörsnitt vun twee Lienen oder twee Krinken oder en Lien un en Krink.
Geometrie |
6337 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Geometrie | Geometrie | Geometrie (vun greeksch γης ges, „Eer“, un μετρoς metros, „Maat“, dat Land-Meten) is dat Deelrebeet vun de Mathematik, dat geometrische Strukturen ünnersöcht, beschrifft un utrekent. Dat heet, se befaat sik mit Punkten, Lienen, Flachen, Dreeecken, Quadraten usw.
De Oorsprung vun de Geometrie is dat Landvermeten in de Antike. Dor hebbt de Mathematikers de grundleggen Konzepten vun de Geometrie opbrocht.
Wichtige Warktüüch vun de Geometrie sünd Lienholt un Passer.
Mathematik |
6338 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Punkt%20%28Geometrie%29 | Punkt (Geometrie) | De Punkt is dat grundleggen Element ut de axiomaatsche Geometrie. So en Punkt hett keen Grött. Alle annern geometrischen Objekten laat sik as Koppels vun Punkten defineren. So is t.B. en Lien en eendimenschonale Punktkoppel, en Flach en tweedimenschonale Punktkoppel usw.
Pünkt warrt in de Geometrie, de Physik, de Vektergrafik un op velen annern Rebeden bruukt.
Literatur
Manon Baukhage: Der Punkt. Zugegeben, er macht nicht viel her – so klein wie er sich gibt. Tatsächlich aber gehört er zu den großen Rätseln der Welt; in: "P.M. – Peter Moosleitners Magazin Nr. 2/2005 (München: Februar 2005); S. 58–65.
Geometrie |
6345 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Alpha | Alpha | Dat Alpha is de eerste Bookstaav vun’t greeksche Alphabet. Dat grote Alpha un uns latiensche, grote A' sünd liek. Un ok dat lütte Aleph is nich wiet weg vun uns lütte a''.
As greeksche Tall hett dat Alpha den Weert 1.
Utspraken warrt dat Alpha as „a“.
In de Mathematik un de Physik warrt disse greeksche Bookstaav faken bruukt, to’n Bispeel as Naam vun’n Winkel. Ok in de Astronomie is dat Alpha to finnen: de hellste Steern in’n Steernbild warrt mit Alpha nöömt, t.B. is „Alpha Centauri“ de hellste Steern in’t Steernbild Centaurus.
Schriftteken |
6346 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Beta | Beta | Dat Beta is de tweete Bookstaav vun’t greeksche Alphabet. Dat grote Beta un uns latiensche, grote B sünd liek. Dat lütte Beta is denn dorvun aflett.
As greeksche Tall hett dat Beta den Weert 2.
Utspraken warrt dat Beta as „w“.
Schriftteken |
6347 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Gamma | Gamma | Dat Gamma is de drüdde Bookstaav vun’t greeksche Alphabet. Dat Gamma stammt vun den phönizschen Bookstaven Gimel () af.
As greeksche Tall hett dat Gamma den Weert 3.
Utspraken warrt dat Gamma as „g“. Aver vör γ, κ, χ, un ξ warrt dat as ng utspraken.
Schriftteken |
6348 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Flach%20%28Mathematik%29 | Flach (Mathematik) | Dat Flach (n.(!), Mehrtall: Flachen) is en Grundbegreep ut de Mathematik. Dat betekent en twee-dimenschonaal Objekt. Een kann sik dat as en unendlich dünnt Blatt Papeer vörstellen.
En (lineare) Flach is de Koppel vun Punkten, de to en Beding passt. Dat gifft mehr as een Oort, disse Beding uttodrücken. All disse Oorden sünd liek veel weert ("äquivalent") un een lett sik in de annern ümreken.
Koordinatenform:
Parameterform : (een Punkt un twee Richten warrt angeven.)
Normalform:
Hessesche Normalform: (een Punkt un een Richt pielliek to dat Flach warrt angeven)
en Flach is ok mit dree Punkten defineert, de op dat Flach liggt.
Geometrie
Mathematik |
6352 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Delta | Delta | Dat Delta is de veerte Bookstaav vun’t greeksche Alphabet un stammt vun den phönizschen Bookstaven Daleth af. Dat grote Delta is ’n beten liek to dat latiensche „D“ un is sien Vörfohr. Dat lütte D un dat lütte Delta sünd beid ’n handschriftliche Variatschoon vun den groten Bookstaven.
As greeksche Tall hett dat Delta den Weert 4.
Utspraken warrt dat Delta as „d“.
Schriftteken |
6353 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Epsilon | Epsilon | Dat Epsilon is de föffte Bookstaav vun’t greeksche Alphabet. De Naam bedüüdt „dat eenfache E“. (In’t Middelöller hebbt de Lüüd „e“ un „ai“ liek utspraken.)
Dat grote Epsilon is liek to dat latiensche „E“. Dat lütte Epsilon is de handschriftliche Variatschoon vun den groten Bookstaven.
As greeksche Tall hett disse Bookstaav den Weert 5.
Utspraken warrt dat Epsilon as „e“.
Schriftteken |
6354 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Lien%20%28Mathematik%29 | Lien (Mathematik) | In de Mathematik is en Lien (f, Mehrtall Lienen) en unendlich langen, unendlich dünnen un graden Bagen. (De Lien is en speziellen Bagen, de nich krumm is.) In de euklidsche Geometrie, is de Lien dör twee Punkten defineert, de op de Lien liggt. De Lien is de körtste Lenk twischen disse Punkten.
Twee oder mehr Punkten, de op desülvige Lien liggt, warrt kollinear nöömt.
In den euklidschen Ruum Rn (un ok in allen annern Vekterrüüm), warrt de Lien L as en Ünnerkoppel vun R in de Form
defineert. a and b sünd hier vörgeven Vekters ut Rn un b is nich liek 0. De Vekter b beschrifft de Richt vun de Lien un a is en Punkt op de Lien. Dat gifft mehr as een Poor vun a un b, de desülvige Lien beschrievt.
In den R2 lett sik de Lien L ok as
schrieven, woneem a, b un c (de nich liek to de 0 ween dörvt) Koeffizienten nöömt warrt.
Mathematik |
6358 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Zeta | Zeta | Dat Zeta is de sösste Bookstaav vun’t greeksche Alphabet un stammt vun den phönizschen Bookstaven Zayin af. Blots de Naam is na dat Vörbild Theta un Eta anpasst. Dat grote Zeta is liek to dat latiensche „Z“. Dat lütte Zeta is ’n handschriftliche Variatschoon vun den groten Bookstaven.
As greeksche Tall hett dat Zeta den Weert 7.
De ole Utspraak vun dat Zeta is nich seker. Welke Wetenschoplers meent, de Utspraak weer [zd] (z steiht hier för dat ingelsche weke s as in Sünn). Annere meent, de weer [dz]. Vundaag warrt dat Zeta in Grekenland as in „Sünn“ (ahn „d“) utspraken.
Schriftteken |
6359 | https://nds.wikipedia.org/wiki/Eta | Eta | Dat Eta is de sövente Bookstaav vun’t greeksche Alphabet. Dat süht ut as dat latiensche H. (In de ganz ole Tiet weer dat en „Heta“. Dat „H“ is in Grekenland later utfallen. Blots de Römers hebbt dat dann för dat „H“ bruukt.) Dat lütte Eta is ’n handschriftliche Variatschoon vun den groten Bookstaven.
As greeksche Tall hett dat Zeta den Weert 8.
De Utspraak vun dissen Bookstaven hett sik mit de Tiet verännert. In de ole Tiet weer dat en lang „Ä“. Vundaag warrt dat in Grekenland as en lang „I“ utspraken.
Schriftteken |