source
stringlengths 1
11.1k
| target
stringlengths 1
10.5k
|
|---|---|
सरलार्थः- हे मित्रवरुणौ युवां उषायाः प्रारम्भे सूर्यस्य उदये सति हिरण्यनिर्मिते लोहदण्डयुक्ते रथे आरोहणं कुरुताम्। | nan |
किञ्च अदितिं दितिं च अवलोकयतम्। | nan |
व्युष्टौ- विपूर्वकोच्छ-धातोः क्तिन्प्रत्यये व्युष्टि इति रूपम्। | nan |
तस्य सप्तम्येकवचने व्युष्टौ इति रूपम्। | nan |
आरोहथः- आङ्पूर्वकरुह्-धातोः लट्-लकारे मध्यमपुरुषद्विवचने आरोहथः इति रूपम्। | nan |
चक्षाथे- चक्ष्-धातोः लट्-लकारे मध्यमपुरुषद्विवचने चक्षाथे इति रूपम्। | nan |
यद्बंहिष्ठं नातिविधे सुदान् अच्छिद्रं शर्म भुवनस्य गोपा। | nan |
तेन॑ नो मित्रावरुणावविष्टं सिर्षांसन्तो जिगीवांस॑: स्याम॥ | nan |
९॥ पदपाठः- यत्। | nan |
बंहिष्ठम्। | nan |
न। | nan |
अतिऽविधे। | nan |
सुदान् इति सुऽदानू। | nan |
अच्छिद्रम् शर्म। | nan |
भुवनस्य। | nan |
तेन । | nan |
नः । | nan |
मित्रावरुणौ। | nan |
अविष्टम्। | nan |
सिषासन्तः। | nan |
जिगीवांस॑:। | nan |
९॥ अन्वयः- मित्रावरुणौ! | nan |
सुदानू भुवनस्य गोपा वंहिष्ठं यत् अच्छिद्रं न अतिविधे शर्म नः अविष्टं सिषासन्तः जिगीवांसः स्याम। | nan |
व्याख्या- दाक्षायणयज्ञे 'यद् बंहिष्ठम्' इति नवमी द्वितायस्याममावास्यायां मैत्रावरुणस्य हविषो याज्या। | nan |
सूत्रितञ्च 'आ नो मित्रावरुणा यद्' बंहिष्ठं नातिविधे सुदानू (आ० श्रौ० २।१४।११) इति। | nan |
मैत्रावरुणे पशौ हविष एषैव याज्या। | nan |
सूत्रितञ्च 'यद्गंहिष्ठं नातिविधे सुदानू हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे' (आ० श्रौ० ३।८।१) इति। | nan |
हे सुदानू शोभनदानौ, हे भुवनस्य गोपा, युवां बंहिष्ठ बहुलतमं यत् अच्छिदम् अनवच्छिन्नं शर्म सुखं गृहं वा नातिविधे अतिवेद्धुमशक्यं शर्म इति शर्मविशेषणम्। | nan |
तादृशं शर्म धारयथः तेन शर्मणा नः अस्मान् अविष्टं रक्षतम्। | nan |
हे मित्रावरुणौ सिषासन्तः धनानि सम्भक्तुमिच्छन्तो वयं जिगीवांसः शत्रूणां धनानि जेतुमिच्छन्तः स्याम भवेम। | nan |
सरलार्थः- हे दानशीलौ विश्वस्य रक्षकौ मित्रवरुणौ युवां द्वौ महत्तमौ, छेदहीनेन तथा क्षतिहीनेन सुखेन अस्माकं रक्षतम्। | nan |
एवम् अभीप्सितधनयुक्ताः भूत्वा वयं यथा शत्रुविजयिनौ भवेमः। | nan |
बंहिष्ठम्- बहुलशब्दात् इष्ठन्प्रत्यये बहुलस्थाने बंहादेशे द्वितीयैकवचने बंहिष्ठम् इति रूपम्। | nan |
सुदानू- सु(शोभनम्) दानु ययोस्तौ सुदानू इति बहुव्रीहिसमासः। | nan |
अच्छिद्रम्- अविद्यमानं छिद्रं यस्मिन् तत् अच्छिद्रम् इति बहुव्रीहिसमासः। | nan |
शर्म- शृणाति हिनस्ति दुःखमिति शर्म । | nan |
सिषासन्तः- सन्-धातोः सन्-प्रत्यये शतृप्रत्यते कृते प्रथमाबहुवचने सिषासन्तः इति रूपम् | nan |
जिगीवांसः- जि-धातोः क्वसुन्प्रत्यये प्रथमाबहुवचने जिगीवांसः इति रूपम्। | nan |
स्याम- अस्-धातोः विधिलिङि उत्तमपुरुषबहुवचने स्याम इति रूपम्। | nan |
बर्हिः इति शब्दस्य कः अर्थः। | nan |
उर्वीशब्दस्य कः अर्थः। | nan |
इळासु इत्यस्य कः अर्थः। | nan |
धृतदक्षा इत्यस्य कः विग्रहः कश्च समासः । | nan |
आसाथे इति रूपं कथं सिद्ध्येत्। | nan |
अक्रविहस्ता इत्यस्य कः विग्रहः कश्च समासः। | nan |
सहस्रस्थूणम् इत्यस्य कः विग्रहः कश्च समासः। | nan |
निर्णिगिति किम्। | nan |
किं तिल्विलम्। | nan |
तिल्विलम् इत्यस्य कः विग्रहः। | nan |
अक्रविहस्ता इत्यस्य कः अर्थः? | nan |
अधिगर्त्यः इति रूपं कथं सिद्ध्येत्। | nan |
सुदानू इत्यस्य कः अर्थः। | nan |
बंहिष्ठम् इत्यस्य कः अर्थः। | nan |
शर्म इत्यस्य कः अर्थः। | nan |
२०.५) मित्रावरुणस्वरूपम् वैदिकयुगे प्रसिद्धासु देवतासु अन्यतमा हि वरुणदेवता। | nan |
वैदिकदेवतामण्डलेषु विशिष्टं स्थानम् एकम् अलङ्करोति अयं वरुणः। | nan |
तथापि वरुणदेवम् उद्दिश्य केवलं द्वादश सूक्तानि एव सम्पूर्ण ऋग्वेदे निवेदितानि। | nan |
आच्छादनार्थकात् वृधातोः वरुणशब्दो निष्पन्नः। | nan |
अत एव भगवान् यास्कः उक्तवान् - वरुणो वृणोतीति सतः। | nan |
अर्थात् मेघद्वारा इयं देवता आकाशम् आवृणोति, तस्मात् अस्या नाम वरुणः इति। | nan |
अथर्ववेदस्य भाष्ये सायणाचार्यः - वरुणः रात्र्यभिमानिनी देवता इति वर्णितवान्। | nan |
मित्रशब्दस्य व्युत्पत्तिदर्शनावसरे भगवान् यास्कः उक्तवान् - मित्रः प्रमीतेस्त्रायते इति। | nan |
अर्थात् मित्रः प्रमीतेः मरणात् वर्षणद्वारा निखिलजनान् त्रायते। | nan |
अन्यत्र पुनः तेनैव उक्तम् - मित्रः जलं प्रक्षिपन् अन्तरिक्षलोकं गच्छति इति। | nan |
मित्रो हि जलवर्षणकारिणी देवता इति यास्कव्याख्यानात् ज्ञायते। | nan |
मित्रः वरुणश्च यथाक्रमं दिनस्य रात्रेश्च अभिमानिन्यौ देवते इति आचार्यः सायणः उक्तवान्। | nan |
तस्य उक्तिर्हि - मित्रः अहरभिमानिनी देवता वरुणः रात्र्यभिमानिनी। | nan |
मैत्रं वा अहः वारुणी रात्रिः इति श्रुतिः। | nan |
ऋग्वेदे मित्रस्य वरुणस्य च सम्मिलिततया बहवः स्तवाः वर्तन्ते। | nan |
एतौ द्वौ युग्मतया मित्रावरुणौ इत्युच्येते। | nan |
मित्रः वरुणश्च उभयौ सूर्यरूपेण एव ग्राह्यौ, यतो हि सूर्य एव दिवारात्र्यौः स्रष्टा। | nan |
सूर्यरश्मिः मेघं सृजति, आकाशं च मेघावृतं करोति। | nan |
अयं मेघः अथवा अन्धकारः एव वरुणस्य पाशस्वरूपः वर्तते। | nan |
यस्मिन् सूर्यमण्डले मित्रावरुणयोः अवस्थितिः वर्तते, तन्मण्डलं सदा सत्यावृतं भवति। | nan |
तत्स्थानात् एव ऋत्विजः अश्वगणान् अर्थात् सूर्यरश्मीन् विमोचयन्ति। | nan |
मित्रावरुणौ यत्र वसतः, तस्मिन् स्थाने प्रायः दशसहस्राणि रश्मयः समवेततया अवतिष्ठन्ते। | nan |
मित्रावरुणयोः माहात्म्यात् एव निरन्तरभ्रमणरतः सूर्यः दैनिकगत्या बद्धान् जलराशीन् आकर्षयितुं समर्थो भवति। | nan |
एतौ देवौ स्वयं भ्रमतः सूर्यस्य प्रीतिदायकान् दीप्तिसमूहान् वर्धयतः। | nan |
एतयोः उभयोः एक एव रथः स च निरन्तरं भ्रमति। | nan |
मित्रावरुणौ स्वसामर्थ्यवशात् इमां पृथिवीं स्वर्गं च धारयतः। | nan |
जलसमूहः विग्रहं धारयित्वा एतयोः अनुसरणं करोति, किञ्च पुरातनाः नद्यः एनयोः अनुग्रहात् पुनः प्रवहन्ति। | nan |
मित्रावरुणयोः रथः सुवर्णनिर्मितः वर्तते। | nan |
अयं रथः अन्तरिक्ष विद्युत् इव शोभमानो वर्तते। | nan |
प्रत्यूषसि मित्रावरुणौ सूर्योदयात् परं लोहकीलकसमन्वितसुवर्णरथे आरुह्य अदितिं दितिं च अवलोकेते। | nan |
दानशीलौ विश्वरक्षकौ एतौ मित्रावरुणौ निरवच्छिन्नसुखस्य प्रदाने समर्थौ। | nan |
२०.६) मित्रावरुणसूक्तस्य सारः मित्रः वरुणश्च यथाक्रमं दिनस्य रात्रेश्च अभिमानिन्यौ देवते इति आचार्यः सायणः उक्तवान्। | nan |
तस्य उक्तिर्हि - 'मित्रः अहरभिमानिनी देवता वरुणः रात्र्यभिमानिनी। | nan |
मैत्रं वा अहः वारुणी रात्रिः' इति। | nan |
ऋग्वेदे मित्रस्य वरुणस्य च सम्मिलिततया बहवः स्तवाः वर्तन्ते। | nan |
एतौ द्वौ युग्मतया मित्रावरुणौ इत्युच्येते। | nan |
मित्रः वरुणश्च उभौ सूर्यरूपेण एव ग्राह्यौ, यतो हि सूर्य एव दिवारात्र्यै स्रष्टा। | nan |
आत्रेय-ऋषिदृष्ट मित्रावरुणसूक्ते तावत् तयोः वर्णनं विहितम्। | nan |
ऋतेन आच्छादितं मित्रावरुणयोः वासस्थानभूतं सूर्यमण्डलम् अहम् अपश्यम्। | nan |
तत्र स्थितान् अश्वसमूहस्य उपासकान् स्तोतारः इति वर्णयन्ति। | nan |
प्रायः दशसहस्रं रश्मयः समवेततया तस्मिन् स्थले अवतिष्ठन्ते। | nan |
देवानां रूपसमूहेषु श्रेष्ठं रूपम् अहम् अपश्यम् - इति यजमानः स्तौति। | nan |
मित्रावरुणयोः माहात्म्यम् अतिप्रशस्तं, यद्वशात् एव निरन्तरभ्रमणरतः सूर्यः दैनिकगत्या बद्धान् जलराशीन् आकर्षयितुं समर्थो भवति। | nan |
एतौ देवौ स्वयं भ्रमतः सूर्यस्य प्रीतिदायकान् दीप्तिसमूहान् वर्धयतः। | nan |
एतयोः उभयोः समान एव रथः निरन्तरं भ्रमति। | nan |
ये तु मित्रावरुणयोः स्तुतिं कुर्वन्ति, ते स्तोतारः एतयोः अनुग्रहात् राजपदं लभन्ते। | nan |