Datasets:

akylbekmaxutov
/

KK_calibration_dataset

Dataset card Viewer Files Files and versions Community

Split (1)

train · 88.6k rows

text stringlengths 3 252k
Мамырдың 24 — Григориан күнтізбесінде жылдың 144-ші күні (кібісе жылдарда 145-ші). Жылдың аяғына 221 күн қалады. ## Мерекелер ## Оқиғалар * 1822 жыл — Эквадор Испаниядан тәуелсіздігін алды. * 1844 жыл — Морзе телеграфымен алғашқы телеграмма Вашингтоннан Балтиморға жіберіледі. * 1993 жыл — Эритрея Эфиопиядан тәуелсіздігін алды. * 1995 жыл — АҚШ экранына Мел Гибсон өзі шығарып өзі басты рөлді сомдаған «Ер жүрек» фильмі шығады, ол «Оскар» марапатына 10 номаницимен шығып бесеуін ұтып алады. ## Туғандар * 1988 жыл — Илья Александрович Ильин, даңқты қазақ ауыр атлеті, үш дүркін әлем чемпионы, Лондон олимпиадасының чемпионы ## Қайтыс болғандар * 1543 жыл — Николай Коперник, дүниенің гелиоцентрлік жүйесін жасаушы поляк астрономы, математигі, экономисті. ## Сыртқы сілтемелер
Мамырдың 26 — Григориан күнтізбесінде жылдың 146-шы күні (кібісе жылдарда 147-ші). Жылдың аяғына 219 күн қалады. ## Мерекелер * Ресейде Алтай қар барысының күні. * Грузияның тәуелсіздік күні. * Польшада аналар күні. * Ақш-та қайтыс болған барлық Америка азаматтарын еске алу күні. ## Оқиғалар ## Туғандар Санат:26 мамырда туғандар * 1566 — III Мехмет, Османлы мемлекетінің 13-ші сұлтаны (1595—1603). * 1602 — Филипп де Шампань, барокко дәуірінің француз суретшісі. * 1623 — Уильям Петти, ағылшын экономисті, саяси экономияның негізін қалаушылардың бірі. * 1958 — Бақыт Қилыбаев, қазақ сценарийшісі, режиссері, продюсері. «Ине» фильмінің сценарийінің авторларының бірі ретінде танымал. * 1966 — Хелена Бонэм Картер, ағылшын актрисасы. * 1977 — Лука Тони, итальяндық футболшы, әлем чемпионы (2006). ## Қайтыс болғандар Санат:26 мамырда қайтыс болғандар * 1421 — I Мехмет, Османлы мемлекетінің 5-ші сұлтаны (1413—1421) * 1876 — Франтишек Палацкий, чех тарихшысы, философ және чех ұлттық қозғалысының қайраткері. * 1976 — Мартин Хайдеггер, неміс ойшылы, қазіргі заман батыс философиясында ең ықпалды философтардың бірі * 2017 — Збигнев Бжезинский, америкалық саясаттанушы. ## Сыртқы сілтемелер
Мамырдың 25 — Григориан күнтізбесінде жылдың 145-ші күні (кібісе жылдарда 146-шы). Жылдың аяғына 220 күн қалады. ## Мерекелер Өзін-өзі басқармайтын аумақтар халықтарымен ынтымақтастық апталығы (мамырдың 25-31-і аралығы). * Қазақстан - Халықаралық мектептің соңғы қоңырау күні. ## Оқиғалар ## Туғандар Сағадат Нұрмағамбетов (1924) – Халық Қаһарманы, Кеңес Одағының Батыры, Армия генералы; Рауза Қонаева – (1934) – биология ғылымының докторы, профессор; Валерий Темірбаев (1941) – Мәскеу қаласында тұратын қазақстандық ардагерлер кеңесінің төрағасы, қоғам қайраткері, Төтенше және өкілетті елші; Раушан Елемесов (1942) – экономика ғылымының докторы, академик; Дарико Хасанғалиева (1943) – Қызыл Жарты Ай қоғамының Алматыдағы өкілдігінің бастығы; Гүлбарам Наурызбаева (1954) – Павлодар облыстық балалар құқығын қорғау департаментінің директоры; Ақжігіт Исабеков (1955) – генерал-майор; Серік Шілікбаев (1962) – Төтенше жағдайлар министрлігі Ішкі бақылау және аудит департаментінің бастығы; Дарын Тұяқов (1969) – «Қазақтелеком» АҚ басқарушы директоры; Бағдат Қожахметов (1973) – «Қазақстан Халық банкі» АҚ Қоғаммен байланыс департаментінің директоры; Данияр Ақышев (1976) – Ұлттық банкі төрағасының орынбасары. ## Қайтыс болғандар ## Сыртқы сілтемелер
Мамырдың 28 — Григориан күнтізбесінде жылдың 148-ші күні (кібісе жылдарда 149-шы). Жылдың аяғына 217 күн қалады. ## Мерекелер * Әзербайжан — Республика күні * Ресей — оптимизаторлар күні. * Армения — Бірінші Республика күні. * Ресей Қырғызстан Армения — шекарашылар күні. ## Оқиғалар * 1664 жыл — Бостонда алғашқы баптисттік қауымдастық құрылды. * 1740 жыл — Лондонда алғашқы ғимарат ішіндегі бассейн салынды * 1858 жыл — Ресей мен Қытай арасында Айгун келісім шарты орын алды. * 1858 жыл — РКП(б) X конференциясы «Жаңа экономикалық саясат» бағытын қабылдады. * 1964 жыл — Палестинаны азат ету ұйымы құрылды. * 1975 жыл — Батыс Африка елдерінің экономикалық қауымдастығы аймақтың 16 мемлекеті Лагос келісіміне қол қоюы арқылы дүниеге келді * 1993 жыл — Монако Эритреямен бір уақытта БҰҰ-ның 182-ші мүшесі атанды. * 2007 жыл — Рахат Әлиевке халықаралық іздеу жарияланды * 2022 жыл — УЕФА Чемпиондар Лигасының финалы: «Реал Мадрид» «Ливерпульді» 1-0 есебімен жеңіп, тарихта 14-ші рет кубокты жеңіп алды. ## Туғандар Санат:26 мамырда туғандар * 1759 жыл — Уильям Питт (Кіші), Ұлыбритания тарихындағы ең жас премьер-министр. * 1779 жыл — Томас Мур, ағылшын ақыны. * 1738 жыл — Жозеф Гильотен, француз дәрігері, анатомия профессоры. * 1908 жыл — Ян Флеминг. ағылшын жазушысы агент 007 Джеймс Бонд туралы романның авторы. * 1910 жыл — Ти-Боун Уокер, америкалық блюз гитаристі. * 1937 жыл — Әуесхан Қырбасов, кеңес және қазақ дипломаты, тәуелсіз Қазақстанның алғашқы елшілерінің бірі. * 1942 жыл — Стенли Прузинер, америкалық дәрігер, Физиология немесе медицина бойынша Нобель сыйлығының лауреаты (1997). * 1968 жыл — Кайли Миноуг, аустралиялық поп-әнші. * 1971 жыл — Екатерина Гордеева, ресейлік көркем мәнерлеп сырғанаушы, екі дүркін олимпиада чемпионы. * 2000 жыл — Фил Фоден, ағылшын футболшысы. ## Қайтыс болғандар Санат:28 мамырда қайтыс болғандар * 1849 жыл — Энн Бронте, ағылшын жазушысы және ақын. * 1910 жыл — Кальман Миксат, Мажарстанның XIX - XX ғасырлардың ең атақты жазушыларының бірі * 1937 жыл — Альфред Адлер, австриялық психолог және психиатр, қазіргі психиатрияның негізін қалаушылардың бірі. * 1944 жыл — Шығанақ Берсиев, кеңестік тары өсіруші, ауыл шаруашылығы өндірісінің жаңашылы. * 1972 жыл — VIII Эдуард, Ұлыбритания патшасы * 2003 жыл — Илья Пригожин, бельгиялық физикохимик, Химия бойынша Нобель сыйлығының лауреаты (1977). ## Сыртқы сілтемелер
Мамырдың 30 — Григориан күнтізбесінде жылдың 150-ші күні (кібісе жылдарда 151-ші). Жылдың аяғына 215 күн қалады. ## Мерекелер * АҚШ, Еске алу күні. * Ұлыбритания,Көктемгі демалыс. * Хорватия, Тәуелсіздік күні. * Фиджи, Рату Сир Лала Сукуна күні. ## Оқиғалар * 1431 — Руанда Жанна д’Арк өртелді. * 1871 — Париж коммунасы құлады. * 1917 — алғашқы сәтті дирижабль — «Гудиер» фирмасының В-1 АҚШ әскери-теңіз күштерінің дирижаблі өзінің алғашқы сапарын Чикагодан (Иллинойс штаты) Акроннан (Огайо штаты) алыс емес Уингфутқа жасады. * 1977 — АҚШ пен Куба дипломаттық өкілдерімен алмасу келісімін жасады (1 қыркүйектен бері). ## Туғандар * 1265 — Данте Алигьери, италиялық ақын (1321 жылы қ.б.). * 1898 жыл — Яльмар Гулльберг, швед ақыны, жазушы, драматург, аудармашы және XX ғасырдағы швед әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі. * 1980 — Стивен Джеррард, ағылшын футболисты, «Ливерпуль» клубы және Англия футбол құрамасының капитаны. ## Қайтыс болғандар * 1431 — Жанна д’Арк, Франция ұлттық қаһарманы және католиктік әулие өртелді. (1412 жылы туған). * 2008 — Борис Анфиянович Шахлин, КСРО гимнастшысы, КСРО еңбегі сіңген спорт мастері (1955). Олимпиа ойындарының жеті дүркін чемпионы (1956. ## Дереккөздер
Мамырдың 18 — Григориан күнтізбесінде жылдың 138-ші күні (кібісе жылдарда 139-шы). Жылдың аяғына 227 күн қалады. ## Мерекелер * Халықаралық мұражай күні. ## Оқиғалар * 1804 жыл — Наполеон Бонапарт Франция Императоры болып жарияланды. * 1944 жыл — Қырым татарларының жер аударылуы: Иосиф Сталиннің бұйрығымен Қырым татарлары Қырым түбегінен қуылды. Жер аударылған 193865 Қырым татарларының 45%-ы көш кезінде қаза тапты. * 1969 жыл — Аполлон 10 іске қосылды. * 1996 жыл — Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев ақын Олжас Омарұлы Сүлейменовке «Қазақстанның халық жазушысы» куәлігін және төсбелгісін табыс етті. * 2001 жыл — Күлтегін жазба ескерткішінің көшірмесі Қазақстанға әкелінді. Ол Астанадағы Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне қойылды. * 2006 жыл — қазақтың қаһарман қызы, Кеңес Одағының Батыры Әлия Молдағұлова жайлы «Әлия-ғұмыр: ерлік пен өнеге» атты жаңа кітап жарық көрді. ## Туғандар * 1048 жыл — Омар Хайям, парсы математигі, астрономы, ақын, философы (1131 ж.қ.б). * 1868 жыл — II Николай, Ресейдің соңғы императоры (1894 – 1917) (1918 ж.қ.б). * 1872 жыл — Бертран Рассел, ағылшынның көрнекті философы, логигі, қоғам қайраткері. (1970 ж.қ.б). * 1885 жыл — Қайып Айнабекұлы, Алаштың белгілі ақыны (1955 ж. қ.б.) * 1895 жыл — Аугусто Сесар Сандино, никарагуа халқының саясаткері (1934 ж.қ.б). * 1897 жыл — Фрэнк Капра, Италиядан шыққан америкалық кинорежиссёр жəне продюсер (1991 ж.қ.б). * 1919 жыл — Марго Фонтейн, балет əртісі, лондондық Патша балетінің прима-балеринасы (1991 ж.қ.б). * 1936 жыл — Олжас Сүлейменов, ақын, Қазақстанның ЮНЕСКО-дағы Тұрақты өкілі, Төтенше және өкілетті елші; * 1939 жыл — Кәмила Құдабаева, жазушы; * 1940 жыл — Рүстем Қайдаров, «Генералдар кеңесі» республикалық қоғамдық бірлестігінің төрағасы, Қазақстан Қарулы Күштерінің ардагері, әділет генерал-майоры, профессор, академик; * 1940 жыл — Саурық Садықов, спортшы, еркін самбо, дзюдо, қазақша күрес түрлерінің спорт шебері, Қазақ КСР-інің – 11, Орта Азия республикаларының алты дүркін чемпионы (1993 ж.қ.б.). * 1947 жыл — Бақыт Сарбалаев, «Сын» журналының бас редакторы, жазушы, сыншы, халықаралық «Алаш» сыйлығының иегері; * 1953 жыл — Мұхаметжан Ибраев, авиация генерал-майоры; * 1955 жыл — Чоу Юньфат, Азиядағы әйгілі актерлердің бірі. * 1957 жыл — Қалмұханбет Қасымов, ішкі істер министрі, полиция генерал-майоры; * 1962 жыл — Батырхан Шүкенов, әнші, композитор; * 1967 жыл — Арғын Қыпшақов, қаржы министрлігі Салық комитеті төрағасының орынбасары; * 1970 жыл — Тина Фей, америкалық актриса, комедиант, сценарист, продюсер. * 1978 жыл — Рикарду Карвалью, португалиялық футболшы, қорғаушы. * 1987 жыл — Луисана Лопилато, Аргентина актрисасы, әншісі және фотомоделі ## Қайтыс болғандар * 1911 жыл — Густав Малер, әйгілі австриялық сазгер, дирижер (т. 1860) * 1981 жыл — Уильям Сароян, армян отбасынан шыққан атақты америкалық жазушы. (т. 1908) ## Сыртқы сілтемелер
Мамырдың 31 — Григориан күнтізбесінде жылдың 151-ші күні (кібісе жылдарда 152-ші). Жылдың аяғына 214 күн қалады. ## Мерекелер * Қазақстан Ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні ## Оқиғалар ## Туғандар * 1953 - Арон Қабышұлы Атабек - қоғам қайраткері. ## Қайтыс болғандар ## Сыртқы сілтемелер
Мамырдың 29 — Григориан күнтізбесінде жылдың 149-шы күні (кібісе жылдарда 150-ші). Жылдың аяғына 216 күн қалады. ## Мерекелер * Германия - әкелер күні. * Қырғызстан - әскери күштер күні. * Түркия - Стамбулды басып алған күн. ## Оқиғалар * 1953- Жаңа Зеландиялық Эдмунд Хиллари Джамалунгма шыңын алғаш рет бағындырды. * 1985- Брюссельдің "Эйзел" стадионында 39 адам мерт болды. ## Туғандар * 1787 жыл - Константин Батюшков, орыс ақыны. * 1917 жыл - Джон Кеннеди, Ақш- тың 35-ші президенті. ## Қайтыс болғандар ## Сыртқы сілтемелер
Жер сөйлемі мынадай мағыналарға жатуы мүмкін: * Жер — күн жүйесіндегі ғаламшар * Жер (территория) * Жер (топырақ) — Жердің сыртқы қабаты.
Маусымның 5 — Григориан күнтізбесінде жылдың 156-шы күні (кібісе жылдарда 157-ші). Жылдың аяғына 209 күн қалады. ## Мерекелер * Қазақстан — Эколог күні * Бүкіләлемдік қоршаған ортаны қорғау күні. БҰҰ Бас Ассамблеясы қоға қоршаған ортаны қорғап, сақтасын деген мақсатпен, бұл күнді бүкіләлемдік деп жариялады. ## Оқиғалар ## Туғандар * 1998 — Юлия Липницкая, Ресейлік мәнерлеп сырғанаушысы ## Қайтыс болғандар ## Сыртқы сілтемелер
Маусымның 4 — Григориан күнтізбесінде жылдың 155-ші күні (кібісе жылдарда 156-шы). Жылдың аяғына 210 күн қалады. ## Мерекелер * Қазақстан, Мемлекеттік рәміздер күні. * Ботсвана, Достастық күні. * Қырғызстан, Еске алу күні. * Молдова; Банк жұмысшысы күні. * АҚШ, отбасы күні. * Тонга, Тәуелсіздік күні. * Финляндия, Қорғаныс күштері күні. * Эстония, Жалау күні ## Оқиғалар 1970 — Тонга Британииядан тәуелсіздігін алды ## Туғандар 1867 жыл — Карл Густав Эмиль Маннергейм, финн мемлекеттік әскери қайраткер, Финляндия президенті (1944-46) ## Қайтыс болғандар ## Сыртқы сілтемелер
Маусымның 3 — Григориан күнтізбесінде жылдың 154-ші күні (кібісе жылдарда 155-ші). Жылдың аяғына 211 күн қалады. ## Мерекелер ## Оқиғалар Қазақша Уикипедия — 2002 жылдың 3 маусымында пайда болды ## Туғандар ## Қайтыс болғандар ## Сыртқы сілтемелер
Маусымның 9 — Григориан күнтізбесінде жылдың 160-шы күні (кібісе жылдарда 161-ші). Жылдың аяғына 205 күн қалады. ## Мерекелер ## Оқиғалар 2019 - Қазақстанда кезектен тыс президент сайлауы. ## Туғандар ## Қайтыс болғандар ## Сыртқы сілтемелер
10 маусым — Григориан күнтізбесінде жылдың 161-ші күні (кібісе жылдарда 162-ші). Жылдың аяғына 204 күн қалады. ## Мерекелер * Иордания - араб əскері күні. * Молдова - шекарашы күні. * Португалия - Португалия күні - Камоэнс күні. * Жапония - сағат күні. ## Оқиғалар * 1793Парижде әлемдегі алғашқы зообақ ашылды.АҚШ астанасы болып Филадельфия орнына Вашингтон жарияланды. * Парижде әлемдегі алғашқы зообақ ашылды. * АҚШ астанасы болып Филадельфия орнына Вашингтон жарияланды. * 1909SOS сигналы бірінші рет пайдалынылды.Канберра, Аустралия астанасы, негізі қаланды. * SOS сигналы бірінші рет пайдалынылды. * Канберра, Аустралия астанасы, негізі қаланды. ## Туғандар ## Қайтыс болғандар * 1926 — Антонио Гауди, Испанияның ең әйгілі архитекторы ## Сыртқы сілтемелер
Мамырдың 27 — Григориан күнтізбесінде жылдың 147-ші күні (кібісе жылдарда 148-ші). Жылдың аяғына 218 күн қалады. ## Мерекелер * Қырғызстан кітапханалар мен кітапханашылар күні. * Ресей Ресей Федерациясында кітапханалар күні. ## Оқиғалар * 1199 — Рим Папасы III Иннокентий діни қызметкерлерге алғашқы тікелей папалық салық салды. * 1703 — I Пётр Петропавл қамалының негізін қалады. Санкт-Петербург қаласының құрылған күні. * 1844 — Морзе әдісі бойынша алғашқы хат жіберілді. * 1873 — Ханзада Эдуард Аралының тұрғындары Канадаға қосылу туралы шешім қабылдады. * 1920 — Татар АКСР-ның құрылуы. * 1922 — Ватикан Палестина аумағында еврей мемлекетін құру жоспарларын қатты сынға алды. * 1937 — Сан-Францискода «Алтын қақпа» көпірі салтанатты түрде ашылды. * 1940 — Екінші дүниежүзілік соғыс: Бельгия капитуляция туралы құжатқа қол қойды * 1981 — Еуропа чемпиондары кубогының финалы: Парижде «Ливерпуль» «Реал Мадридті» жеңіп, соңғы бес жылда үшінші рет кубокты жеңіп алды. * 1987 — Еуропа чемпиондары кубогының финалы: «Порту» Венада «Баварияны» жеңіп (2:1), бірінші рет кубокты жеңіп алды. * 2009 — УЕФА Чемпиондар Лигасының финалы: «Барселона» «Манчестер Юнайтедті» (2:0), жеңіп, үшінші рет кубокты жеңіп алды. ## Туғандар Санат:27 мамырда туғандар * 1332 — Ибн Халдун, араб тарихшысы, әлеуметтанушы, философ. * 1794 — Корнелиус Вандербильт, америкалық кеме және теміржол магнаты. * 1879 — Карл Бюлер, неміс психологы және лингвист. * 1897 — Джон Кокрофт, ағылшын физигі, физика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты (1951). * 1923 — Генри Киссинджер, америкалық мемлекет қайраткері, Бейбітшілік саласындағы Нобель сыйлығының лауреаты (1973). * 1956 — Джузеппе Торнаторе, итальяндық кинорежиссёр, сценарийші және кинопродюсер, Оскар және BAFTA сыйлықтарының иегері. * 1999 — Лили-Роуз Депп, актриса және модель, Джонни Депп пен Ванесса Парадидің қызы. ## Қайтыс болғандар Санат:26 мамырда қайтыс болғандар * 1525 — Томас Мюнцер, неміс гуманисті және теологы, шаруалар көтерілісінің жетекшісі. * 1564 — Жан Кальвин, швейцариялық діни реформатор, кальвинизмнің негізін қалаушы. * 1762 — Александр Готтлиб Баумгартен, неміс философы, эстетика терминінің авторы. * 1762 — Гракх Бабеф, француз революционері, утопияшыл коммунист, ғылыми коммунизмнің алғашқы өкілдерінің бірі. * 1840 — Никколо Паганини, итальяндық композитор. * 1910 — Роберт Кох, неміс дәрігері және микробиологы, Физиология немесе медицина бойынша Нобель сыйлығының лауреаты (1905). * 1964 — Джавахарлал Неру, Үндістанның бірінші премьер-министрі. * 1987 — Джон Говард Нортроп, америкалық биохимик, Химия бойынша Нобель сыйлығының лауреаты (1946). ## Сыртқы сілтемелер
Маусымның 23 — Григориан күнтізбесінде жылдың 174-ші күні (кібісе жылдарда 175-ші). Жылдың аяғына 191 күн қалады. ## Мерекелер * Қазақстан: Қазақстан полициясы күні * Қазақстан: Мемлекеттік қызметші күні * Халықаралық олимпиада күні. ## Оқиғалар ## Туғандар ## Қайтыс болғандар ## Сыртқы сілтемелер
Шілденің 2 — Григориан күнтізбесінде жылдың 183-ші күні (кібісе жылдарда 184-ші). Жылдың аяғына 182 күн қалады. ## Мейрамдар * Қазақстан, Дипломатиялық қызмет күні * Қазақстан, Қазақстан республикасының СІМ қызметкер күні * Әзірбайжан, Полицияның қызметкерлерiнiң күнi * Кюрасао, Байрақ күнi * Норвегия, Король күні * Украина, Салық қызметкерiнiң күнi ## Оқиғалар * 1853 — орыс әскерi Молдова княздығына басып кiрдi, Қырым соғысының басталуы. * 1924 — Халықаралық спорт баспасөздер қауымдастығы құрылды. * 1996 — Днепродзержинсктегi трамвайдың апатынан 34 қайтыс болды. * 2001 — АҚШ–та AbioCor ықшам жасанды жүрегi имплантация жасалды. ## Дүниеге келгендер * 1486 — Якопо Сансовино (1570), флоренциялық мүсiншi, сәулетшi (Венециядағы Сан-Марко кітапханасы) * 1724 — Фридрих Готтлиб Клопшток (1803), неміс ақыны және драматург * 1877 — Герман Гессе (1962), неміс жазушысы , 1946 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты * 1906 — Ханс Альбрехт Бете (2005), америкалық астрофизик, физикадан 1967 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты * 1923 — Вислава Шимборская, поляк ақын-әйел, 1996 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты * 1942 — Шаханов Мұхтар - қазақ ақыны, жазушысы, қоғам қайраткері. ## Қайтыс болғандар * 1778 — Жан Жак Руссо (1712), француз жазушысы, және Ағартушылық кезеңінің ойшылы, музыка зерттеушiсi, композитор және ботаник. * 1961 — Эрнест Хемингуэй (1899), америкалық жазушы, әдебиеттен 1954 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты ## Сыртқы сілтемелер
Шілденің 3 — Григориан күнтізбесінде жылдың 184-ші күні (кібісе жылдарда 185-ші). Жылдың аяғына 181 күн қалады. ## Мейрамдар * Белоруссия, Тәуелсіздік күні * Алтай Республикасы, Білім күні * Хакасия, Білім күні * Қазақстан, Ұлттық домбыра күні ## Оқиғалар * 1841 — ағылшын астрономы Джон Адамс Нептун ғаламшардын ашылуы туралы жариялады * 1915 — Түркияда алғашқы қағаз ақшаның шығуы. * 1928 — Теледидиардын алғашқы сатылымға шығуы * 1996 — Борис Ельцин екінші мерзімге Ресей Федерациясының президенті болып сайланды ## Дүниеге келгендер * 1728 — Роберт Адам (1792), ағылшын архитекторы. * 1738 — Джон Синглтон Копли (1815), америкалық суретші. * 1886 — Абдул Муис (1959), индонезиялық жазушы. * 1897 — Джесс Дуглас (en:Jesse Douglas) (1965), америкалық математик. * 1920 — Мариян Бадел, Югославия халықының қаһарманы. * 1944 — Роландас Павилёнис, литвалық философ, тіл маманы, саясаткер ## Қайтыс болғандар * 1922 — Станислав Козьмян (1836), поляк жасушысы және театр қайраткері * 1979 — Луи Дюрей (1888), француз композиторы, қоғам қайраткері. ## Сыртқы сілтемелер
Шілденің 5 — Григориан күнтізбесінде жылдың 186-шы күні (кібісе жылдарда 187-ші). Жылдың аяғына 179 күн қалады. ## Мейрамдар * Алжир, Тәуелсіздік күні * Армения, Конституция күні * Аргентина, балалар күні * Венесуэла, Тәуелсіздік күні * Кабо-Верде, Тәуелсіздік күні ### Оқиғалар * 1811 — Оңтүстiк Америкада испандық отарлардың ішінен Венесуэла ең бiрiншi болып, өз тәуелсiздiгiн жариялады. * 1841 — Томас Кук бiрiншi туристтiк агенттiктi ашты * 1961 — Жетібайдағы номері 6-шы уңғымадан мұнай аткылады. Осы кезден бастап Маңғыстау мұнайынын тарихы басталды. * 1994 — Қытайда балалар еңбегіне тыйым салынды. Дүниеге келгендер * 1753 — Джонатан Хорнблауэр (1815), екі цилиндрді қозғалтқышты ойлап тапты * 1761 — Луи-Леопольд Бойлли (1845), француз суретшісі * 1820 — Уильям Ранкин (1872), ағылшын физигі, жылу динамиканың және бу машиналардың теорияларының негiздеушiсi * 1886 — Феликс Тиммерманс (нидерл. Felix Timmermans) (1947), бельгиялық жазушы, ақын және суретші. * 1891 — Джон Говард Нортроп (1987), американдық биохимик, Венделл Стэнлимен бірге химиядан 1946 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1911 — Жорж Помпиду (1974), Франция президенті (1969—1974 жж.). * 1936 — Джеймс Миррлис, ағылшын экономисті, 1996 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. Қайтыс болғандар * 1826 — Стамфорд Раффлз (en:Thomas Stamford Bingley Raffles) (1781) Сингапурдың негізін калаушы. * 1906 — Жюль Бретон (1827), француз cуретшісі («Шаруалардың қайтуы»). * 1927 — Альбрехт Коссель (1853), неміс физиологі және биохимик, 1910 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1966 — Георг Де Хевеши (George Charles de Hevesy — Hevesy György) (1885), венгер химигі, 1946 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. ## Сыртқы сілтемелер
7 шілде — Григориан күнтізбесінде жылдың 188-ші күні (кібісе жылдарда 189-шы). Жылдың аяғына 177 күн қалады. ## Мейрамдар * Кайман аралдары: Конституция күні. * Солүстік Осетия: Республика күні. * Соломон аралдары: Тәуелсіздік күні * Танзания: Ауылшаруашылық күні. ### Оқиғалар * 1543 — француз әскері Люксембургке басып кірді * 1668 — Исаак Ньютон ғылым магистрі дәрежесін алды * 1881 — «Пиноккио» ертегісі алғаш рет басылымға шықты * 1974 — Мюнхен қаласында футболдан әлем чемпионатының финалы өтті. Дүниеге келгендер * 1586 — Томас Хукер (en: Thomas Hooker) (1647), америкалық демократияның негізін қалаушы * 1698 — Пьер де Мопертюи (1759), француз математигі, физигі, саяхатшысы * 1746 — Джузеппе Пиацци (1826), итальяндық астроном, Церера кіші ғаламшарды ашқан * 1843 — Камилло Гольджи (1926), итальяндық физиолог, гистолог и патолог, физиология және медицина саласы бойынша 1906 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1861 — Нетти Стивенс (en: Nettie Maria Stevens) (1912), америкалық биолог және генетик. * 1911 — Джан Менотти (итал. Gian Carlo Menotti), итальян текті америкалық композитор, қазіргі заманның америкалық операның негізін қалаушы. * 1943 — Тото Кутуньо (шын аты Сальваторе), итальяндық әнші және композитор Қайтыс болғандар * 1647 — Томас Хукер (en: Thomas Hooker) (1586), америкалық демократияның негізін қалаушы * 1930 — Артур Конан Дойль (1859), ағылшынның әйгілі жазушысы, Шерлок Холмс шығармасының авторы. ## Сыртқы сілтемелер
Шілденің 10 — Григориан күнтізбесінде жылдың 191-ші күні (кібісе жылдарда 192-ші). Жылдың аяғына 174 күн қалады. ## Мейрамдар * Багам аралдары, Тәуелсіздік күні * Мавритания, Әскер күні. * Жапония, натто күні ### Оқиғалар * 138 — Антонин Пий Рим императоры болды. * 1890 — Вайоминг АҚШ-тың 44-ші штаты болды * 1908 — голланд физигі Хейке Камерлинг-Оннес ең алғашқы сұйық гелий алды. * 1951 — Корей соғысы: Кэсонг қаласында уақытша бiтiм туралы келiссөздердің басталуы * 1962 — Бiрiншi коммерциялық байланыс серiгiнің ғарышқа ұшырылуы * 1973 — Багам аралдары Ұлыбританиядан тәуелсіз екенін жариялады. * 1973 — Ұлттық Пәкістан ассамблеясы Бангладешті мойындау туралы резолюция қабылдайды. Дүниеге келгендер * 1592 — Пьер де Озье, француз тарихшысы * 1871 — Марсель Пруст (1922), француз жазушысы және философ. * 1902 — Курт Альдэр, неміс химигі, 1950 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1920 — Оуэн Чемберлен (2006), америкалық физик, атом бомбасының құрастырушылардың бірі, 1959 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1943 — Артур Эш (1993), афроамерикалық теннисист, 33 турнирдің жеңімпазы. Қайтыс болғандар * 1559 — Генрих II, Франция королі. * 1594 — Паоло Белацио италияндық композитор * 1851 — Луи Жак Манде Дагерр, француз суретшісі және өнертапқыш, фотосуретті ойлап табушылардың бірі. * 1884 — Пол Чарльз Морфи (1837), америкалық шахмат данышпаны. ## Сыртқы сілтемелер
Шілденің 13 — Григориан күнтізбесінде жылдың 194-ші күні (кібісе жылдарда 195-ші). Жылдың аяғына 171 күн қалады. ## Мейрамдар * Қазақстан, Ұлттық қауiпсiздiк комитетi күні * Ресей, Пошта күні * Ресей, балықшы күні * Черногория , Черногория мемлекеттiгiнiң күнi. ## Оқиғалар * 1772 — Ағылшын теңiз саяхатшысы Джеймс Кук, тарихта бiрiншi рет жер шарын батыстан шығысқа қарай айналып жүзудi бастады * 1885 — Амстердам қаласында Голланд Ұлттық мұражайы ашылды * 1908 — Лондон қаласында IV Олимпияда ойындары ашылды. Осы Олимпиадада әйелдер тұңғыш рет ат салысты. * 1930 — Уругвайда футболдан бiрiншi әлем чемпионаты басталды. * 1973 — «Queen» тобының бiрiншi альбомы шығады ## Дүниеге келгендер * 1527 — Джон Ди (1609), ағылшын математигі және географ, корольдік астроном * 1826 — Станислао Канниццаро (1910), итальяндық ғалым, қазiргi химияның бастаушылардың бiрi * 1841 — Отто Вагнер (1918), австриялық архитектор, қазiргi заманның еуропалық архитектура бастаушысы * 1934 — Воле Шойинка, нигериялық жазушы, 1986 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. ## Қайтыс болғандар * 1896 — Фридрих Август Кекуле (1829), неміс химигі, валенттілік теориясын негізін қалаған. * 1921 — Габриэль Липпман (1845), француз физигі, 1908 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1924 — Альфред Маршалл (1842) ағылшын экономисті ## Сыртқы сілтемелер
Шілденің 12 — Григориан күнтізбесінде жылдың 193-ші күні (кібісе жылдарда 194-ші). Жылдың аяғына 172 күн қалады. ## Мейрамдар * Аустралия, Аборигендер күні * Дания, Фьорд күні. * Кирибати, Тәуелсіздік күні * Ресей, фотограф күні. * Сан-Томе және Принсипи, Тәуелсіздік күні ### Оқиғалар * 1590 — Саратов қаласының негізі қаланды * 1776 — Джеймс Кук Плимут қаласынан өзінің соңғы экспедициясына аттанды * 1916 — Бірінші дүниежүзілік соғыста ең алғашқы рет әскери улы зат қолданылды * 1962 — Лондон қаласында «Rolling Stones» тобының бiрiншi концертi өттi. * 1975 — Сан-Томе және Принсипи Португалиядан тәуелсіз екенін жариялайды. * 1979 — Кирибати аралы Ұлыбританиядан тәуелсіздігін алды * 1998 — Футболдан Франция кұрама командасы тұңғыш рет әлем чемпионатын ұтты Дүниеге келгендер * 100 б.з.д — Гай Юлий Цезарь (44 б.з.д), Ежелгі Рим императоры. * 1824 — Эжен Буден (1898), француз суретшісі * 1858 — Шәкәрім Құдайбердіұлы (1931), қазақтың ақыны, жазушысы, философы, тарихшысы және композитор * 1870 — Луи II (1949), Монако князі (1922—1949 жж.). * 1902 — Андерс Гюнтер, жазушы, философ, бүкiләлемдiк ядролық және әскери соғысқа қарсы қозғалыстың белсендi қатысушысы * 1913 — Уиллис Юджин Лэмб, америкалық физик, 1955 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1920 — Пьер Бертон (en: Pierre Francis Berton) (2004), канадалық жазушы, журналист, тарихшы. * 1928 — Элайс Кори, америкалық химик, 1990 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. Қайтыс болғандар * 1536 — Эразм Роттердам, голланд философы. * 1910 — Чарльз Роллс (1877), ағылшын автомобилисты, авиатор, «Роллс-Ройс» фирмасының негізін қалаушы. * 1949 — Дуглас Хайд, Ирландияның бірінші президенті ## Сыртқы сілтемелер
Шілденің 16 — Григориан күнтізбесінде жылдың 197-ші күні (кібісе жылдарда 198-ші). Жылдың аяғына 168 күн қалады. * Грузия, Рухани махаббат күні * Украина, Бухгалтер күні * Украина (Одесса), Қауын күні ## Оқиғалар * 622 — Ислам күнтiзбесiнiң басы. * 1850 — Францияда баспасөз бостандығына шектеу қойылды * 1877 — Уимблдон теннис турнирiнiң бiрiншi финалы. * 1909 — Audi компаниясының негізі қаланды * 1923 — Бенито Муссолини Италияда құмар ойындарға тыйым салды * 1979 — Саддам Хуссейн Ирак президенті болды. * 2000 — Интернет домендерiнің санын көбейту туралы шешiм қабылданды ### Дүниеге келгендер * 1486 — Андреа дель Сарто, Италия суретшісі. * 1860 — Отто Есперсен (1943 жылы қайтыс болған), Дания тілтанушысы, философия грамматикасының негізін қалаған. * 1888 — Фриц Цернике (1966 жылы қайтыс болған), голланд физигі, 1953 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1970 — Ларри Сэнгер, философия ғылымдарының докторы, Уикипедияның негiзін қалаушылардың бiрi. ### Қайтыс болғандар * 1857 — Пьер Жан Де Беранже (1780 жылы туған), Франция ақыны. * 1896 — Эдмон Де Гонкур (1822 жылы туған), Франция жазушысы. * 1916 — Виктор Горслей, ағылшын нейрохирургі, ең алғаш рет арқа ісігін алып тастады. ## Сыртқы сілтемелер
Шілденің 6 — Григориан күнтізбесінде жылдың 187-ші күні (кібісе жылдарда 188-ші). Жылдың аяғына 178 күн қалады. ## Мейрамдар * Қазақстан: Астана күні * Лесото: Отбасы күні * Малави: Тәуелсіздік күні * Испания: Сан-Фермин фестивалі ## Оқиғалар * 1484 — Португалдық теңіз капитаны Диого Кау, Конго өзеннің атырауын тапты * 1560 — Англия меня Шотландия арасындағы Эдинбург келісім-шартына қол қойылды * 1573 — Херонимо Луис де Кабрера Аргентинадағы Кордова қаласының негізін қалады * 1687 — Лондонда Исаак Ньютон атақты «Табиғи философияның математикалық бастамалары» (латын: «Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica») шығармасын жариялады. * 1785 — Америка Құрама Штаттарында ұлттық ақша бірлік ретінде доллар қабылданды * 1854 — Джексон қаласында құлдыққа қарсы бағыт ұстанатын АҚШ –тың Республикандық партиясы құрылды * 1863 — «Crédit Lyonnais», Франциядағы ең iрi банк құрылды * 1905 — Альфред Дикен екінші рет Аустралияның премьер-министрі болды * 1964 — Малави Ұлыбританиядан тәуелсіздігін жариялады * 1975 — Комор аралдары Франциядан тәуелсіздігін жариялады * 1997 — Қазақстан Парламенті астананы Алматы қаласыннан Ақмола қаласына көшіру туралы шешім қабылдады ## Дүниеге келгендер * 1387 — Бланка I (Наварраның ханшайымы) (1441.ж) * 1423 — Антонио Манетти, итальяндық математик және сәулетші (1497.ж) * 1580 — Иоганн Стобяус, неміс лютеингері және композиторы (1646.ж) * 1623 — Якопо Мелани, итальяндық скрипкашы және композитор (1676.ж) * 1678 — Никола Франческо Хайм, итальяндық виолончелист және композитор (1729.ж) * 1686 — Антуан де Жюссье, француз дәрігері және ботанигі (1758.ж) * 1701 — Мэри, Харольд графиня, ағылшын ақсүйегі және меценат (1785.ж) * 1736 — Дэниэл Морган, америкалық генерал және саясаткер (1802.ж) * 1747 — Джон Пол Джонс, шотланд-америкалық капитан (1792.ж) * 1755 — Джон Флексман, ағылшын мүсіншісі, суретші (1826.ж) * 1766 — Александр Уилсон, шотланд-америкалық ақын, орнитолог және иллюстратор (1813.ж) * 1781 — Стэмфорд Рафлес, ағылшын саясаткері, Сингапурды құрды (1826.ж) * 1782 — Мария Луиза Испаниялық (1824.ж) * 1785 — Уильям Хукер, ағылшын ботанигі және академик (1865.ж) * 1789 — Мария Изабелла Испаниялық (1846.ж) * 1796 — І Николай (1855.ж) * 1797 — Хенри Пейдж, Англсидің 2-маркиз (1869.ж) * 1799 — Луиза Каролин Хаггинс Тутилл, америкалық жазушы (1879.ж) * 1817 — Альберт фон Кёлликер, швейцариялық анатомист және физиолог (1905.ж) * 1818 — Адольф Андерсен, неміс шахматшысы (1879.ж) * 1823 — Софи Адлерспарр, швед баспагері, жазушы және әйелдер құқығын қорғаушы (1895.ж) * 1829 — Фридрих VIII, Шлезвиг-Гольштейн герцогы (1880.ж) * 1831 — Сильвестр Пеннойер, америкалық заңгер және саясаткер, Орегонның 8-губернаторы (1902.ж) * 1832 — І Максимилиан (Мексика императоры) * 1837 — Рамакришна Гопал Бхандаркар, үндістандық шығыстанушы және ғалым (1925.ж) * 1838 — Ватрослав Ягич, хорват филологы және ғалым (1923.ж) * 1840 — Хосе Мария Веласко Гомес, мексикалық суретші және академик (1912.ж) * 1843 — Джон Даунер, австралиялық саясаткер, Оңтүстік Австралияның 16-премьер-министрі (1915.ж) * 1856 — Джордж Ховард Эрл-кіші, америкалық заңгер және кәсіпкер (1928.ж) * 1858 — Уильям Ирвин, ирландиялық-австралиялық саясаткер, Викторияның 21-ші премьер-министрі (1943.ж) * 1859 — Карл Густав Вернер Фон Хейденстам,швед ақыны және жазушысы, әдебиеттен 1916 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты (1940.ж) * 1865 — Эмиль Жак-Далькроз, швейцариялық композитор және ағартушы (1950.ж) * 1868 — Ұлыбритания ханшайымы Виктория (1935.ж) * 1873 — Димитриос Максимос, грек банкирі және саясаткері, Грекияның 140 премьер-министрі (1955.ж) * 1913 — Карсон Марк, америкалық ғалым, сутегі бомбасын кұрастыруға қатысқан адам (1997.ж) * 1940 — Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев, Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті. * 1946 — Джордж Уокер Буш, АҚШ-тың 43-ші президенті, Техас штатының губернаторы. ## Қайтыс болғандар * 1854 — Георг Симон Ом, неміс физигі. Ток күшi, кернеу және кедергiнiң бiр-бiрiмен байланысын өрнектейтiн электр тiзбегiнiң негiзгi заңын ашты (Ом заңы). * 1904 — Абай Құнанбайұлы (1845),— ақын, жазушы, қоғам қайраткері, қазіргі қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы. * 1976 — Чжу Дэ, Қытайдың мемлекеттік және әскери қайратқері, ҚХР маршалы ## Сыртқы сілтемелер
Раушан (бактраша -{Raukshanak}- немесе парсы: Rowshaneh‎ — «сәулелі», «жарқыраған»; көне грекше: Ῥωξάνη, лат. Roxana) (342 — 309 жж. ЗБ) — Бактра кшатрасының қызы, Ескендір Зұлқарнайынның әйелі. Раушан туған жері Парсы империясының шығыс жағында орналасқан Бактра өлкесі (қазіргі Ауғанстанның солтүстігі). Әкесі - өлкенің кшатрасы (сатрап) Ваксувадарва (Оксиарт) Ескендір Зұлқарнайын әскерлерімен өлкеге жақындай бастағанда әйелдері мен бала-шағасын берікті деп саналатын «Сұғдақ құзы» қамалына жіберген. Бірақ, македондық әскері тықсыруымен қамал 327 ЗБ жеңілді де, оның мекендеушілерінің барлығы (соның ішінде Оксиарттың әйелдері мен бала-шағасы) Ескендірдің тұтқынына түсті. Никомедиялық Арриан деген көне юнан жазушысы «Анабасис» деген кітабінда былай жазыпты (4.19): ...Осы қыздардың біреуін Роксана деп атаған. Ол бойжеткен қыз болған еді, сонда жорыққа қатысушылар, бұл бикеш Азияда көргендер сұлулардың арасында, жалғыз Дараявауш әйелін тек санамағанда, бір ару деп, қайта-қайта айтқан. Ескендір алғаш көргенінен оған ғашық болған, бірақ, тұтқынындағы қыз қолында болса да, өз құштарлығына күшпен қанағат болмай, өзін жайдақтатып заңды неке қию рәсімін өткізген еді. Бұл мәліметке қарағанда тарихшылар сол кездегі Раушанның жасы 14-16 шамасында болыпты дейді. Куртиус жазады, Раушанды әкесі басқа 30 игі қыздар арасында салтанатты тойда патшаның көңілін көтеру үшін әкелгенде Ескендір байқап қалған. Бұның айтуынша патша нөкерлері азсынушылығын перделеген: «…Азия мен Еуропаның патшасы тойда көңілін көтеру үшін әкелінген қыздан жеңіскерлерге ұлық тудыру үшін әйелі етті» (Curt., 8.4). Бұл некеде Ескендірдің құштарлығынан басқа ақылға салынған саяси себептері де болған. Плутарх мәндемесі: И его брак с Роксаной, красивой и цветущей девушкой, в которую он однажды влюбился, увидев её в хороводе на пиру, как всем казалось, вполне соответствовал его замыслу, ибо брак этот сблизил Александра с варварами, и они прониклись к нему доверием и горячо полюбили его за то, что он проявил величайшую воздержанность и не захотел незаконно овладеть даже той единственной женщиной, которая покорила его.
Тамыздың 3 — Григориан күнтізбесінде жылдың 215-ші күні (кібісе жылдарда 216-шы). Жылдың аяғына 150 күн қалады. ## Мейрамдар * Нигер, Тәуелсіздік күні * Экваторлық Гвинея, Әскер күні ### Оқиғалар * 1778 — Милан қаласында «Ла Скала» опера ғимаратты ашылды * 1907 — Португалияда жексенбі демалыс күні болып жарияланды. * 1914 — Бірінші дүниежүзілік соғыс, Германия Францияға соғыс жариялады. * 1930 — КСРО мен Италия арасында сауда келiсiм-шартқа қол қойды. * 1960 — Нигер Франциядан тәуелсіздік алды. * 2004 — Меркурийді зерттеу үшін, «MESSENGER» автоматты планета аралық станцияны іске қосылды Дүниеге келгендер * 1770 — Фридрих Вильгельм III (1840), Пруссия королі. * 1872 — Хокон VII (1957), Норвегия королі (1905—1957 жж.). * 1903 — Хабиб Бургиба, Тунистің бірінші президенті (2000). * 1904 — Клиффорд Саймак (1988), америкалық фантаст-жазушы. * 1959 — Коити Танака, Жапония ғалымы, 2002 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. Қайтыс болғандар * 1667 — Франческо Борромини (1599), италияндық архитектор. * 1942 — Рихард Вильштеттер (1872), неміс химигі, 1915 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1979 — Бертиль Готтхард Улин (en:Bertil Gotthard Ohlin) (1899), Швеция экономисті, 1977 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 2008 — Александр Исаевич Солженицын (1918), орыс жазушы, 1970 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 2 — Григориан күнтізбесінде жылдың 214-ші күні (кібісе жылдарда 215-ші). Жылдың аяғына 151 күн қалады. ## Мейрамдар * Гайана, Бостандық күнi * Солтүстік Македония, Республика күні ### Оқиғалар * 1790 — АҚШ-та бiрiншi халық санағы өткiзiлді * 1802 — Наполеон Францияның өмiрлiк консулы болып тағайындалды * 1902 — Португалияда Порту футбол клубы құрылды * 1972 — Мысыр мен Ливия бiртұтас мемлекетке құру үшін, бiрiктiруi туралы келiсiм шартқа қол қойылды. * 1990 — Ирак Кувейтке басып кiрдi. Дүниеге келгендер * 1696 — Махмұд I (1754), Түркия сұлтаны (1730—1754 жж.). * 1754 — Пьер Ле Энфан (Pierre Charles L'Enfant) (1825), француз архитекторы, Вашингтонжоспарының авторы. * 1862 — Данкан Скотт (Duncan Campbell Scott) (1947), канадалық ақын, жазушы. * 1884 — Ромуло Гальегос (1969), Венесуэла президенті, жазушы. Қайтыс болғандар * 1788 — Томас Гейнсборо (1727), ағылшын өрнекшісі және суретші. * 1806 — Конрад Квензель (Conrad Quensel), швед энтомологы * 1815 — Гийом Мари-Анн Брюн, Наполеон маршалы. * 1921 — Энрико Карузо, италияндық опера әншісі, тенор. * 1963 — Георги Абаджиев (1910), Солтүстік Македония жазушы ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 4 — Григориан күнтізбесінде жылдың 216-шы күні (кібісе жылдарда 217-ші). Жылдың аяғына 149 күн қалады. ## Мейрамдар * Кук аралдары, Конституция күні ### Оқиғалар * 1704 — Франция мен Ресей арасында достық туралы келiсiм шартқа қол қойылды. * 1879 — Эльзас және Лотарингия Германия аумағы болып жарияланды. * 1892 — Владимир Ильич Ленин соттық iстердi жүргiзу құқығын алды * 1914 — Ұлыбритания Германияға соғыс жариялады * 1984 — Жоғарғы Вольта африкалық мемлекеті Буркина-Фасо атауына өзгертілді. Дүниеге келгендер * 1792 — Перси Биши Шелли (Percy Bysshe Shelley) (1822), ағылшын ақыны. * 1859 — Кнут Гамсун (шын аты Кнуд Педерсен) (Knut Hamsun — Knud Pedersen) (1952), Норвегия жазушысы, 1920 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1901 — Луи Армстронг (1971) атақты америкалық джаз музыканты, композитор. * 1961 — Барак Обама (Barack Hussein Obama, Jr.), 44-ші АҚШ президенті. * 1769 — Василий Петрович Стасов (1848), орыс архитекторы. Қайтыс болғандар * 1784 — Джованни Мартини (Giovanni Battista Martini) (1706), италияндық композитор, И. С. Йоганн Себастиан Бах, Моцарт, Глюка ұстазы. * 1875 — Андерсен Ханс Кристиан (Hans Christian Andresen) (1805), Дания жазушысы, ақын. * 1905 — Вальтер Флемминг (Walther Flemming) (1843), неміс анатомы , цитогенетиканың негіздеушісі * 1941 — Михай Бабич, Венгрия ақыны. * 1977 — Эрнст Блох (Ernst Bloch) (1885), неміс философы. * 2003 — Фредерик Чапмен Роббинс (1916), америкалық вирусолог, полиомиелитке қарсы вакцинаны ойлап табушы, 1954 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 5 — Григориан күнтізбесінде жылдың 217-ші күні (кібісе жылдарда 218-ші). Жылдың аяғына 148 күн қалады. ## Мейрамдар * Буркина-Фасо, Тәуелсіздік күні ### Оқиғалар * 1858 — Ұлыбритания және АҚШ арасында Атлант мұхитының түбі бойынша телеграф кабелі жүргізілді * 1861 — АҚШ президенті Авраам Линкольн табыс салығының кiрiспесi туралы жарлыққа қол қойды * 1905 — Бельгияда жексенбі демалыс күні болып жарияланды. * 1914 — Кливлендте (АҚШ) әлемдегі ең бірінші электрлік бағдаршамдар орнатылды. * 1940 — Латвия КСРО құрамына қабылданды. Дүниеге келгендер * 1802 — Нильс Хенрик Абель (1829), норвегиялық математик, эллиптиялық функциялардың теорияларын негізін қалаған * 1813 — Ивар Осен (1896), норвегиялық лингвист және ақын, норвегиялық әдеби тiлдiң негіздеушісі. * 1850 — Ги де Мопассан (шын аты Анри Рене Альбер Ги де Мопассан) (1893), Франция жазушысы. * 1868 — Борис Александрович Тураев (1920), орыс тарихшысы, шығыстанушы, ежелгi шығыстың төңiрегiдегi бастаушы мәртебелердің бiрі. * 1905 — Василий Леонтьев (1999), орыс текті америкалық экономист, 1973 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1930 — Нил Армстронг, әйгілі америкалық астронавт. * 1968 — Марин Ле Пен, Франция саясаткер. Қайтыс болғандар * 1863 — Адольф Фридрих Гессе (1809), неміс композиторы. * 1895 — Фридрих Энгельс (1820), марксизмнiң бастаушылардың бiрi * 1950 — Эмиль Абдергальден (1877), неміс биохимигі және физиолог. * 1962 — Мерилин Монро (1926), Америкалық әртіс әнші және XX-ғасырдың танымал моделі болған. * 2002 — Франсиско Колоане Карденас (1910), Чили жазушысы ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 6 — Григориан күнтізбесінде жылдың 218-ші күні (кібісе жылдарда 219-ші). Жылдың аяғына 147 күн қалады. ## Мейрамдар * Аргентина, Бала күні * Боливия, Тәуелсіздік күні * Ямайка, Тәуелсіздік күні ### Оқиғалар * 1783 — Грузия Ресей өкіметінің қол астына кірді. * 1896 — Мадагаскар Францияның отары болып жарияланды * 1940 — Эстония КСРО құрамына қабылданды. * 1945 — Америкалық атом бомбасы Жапонияның Хиросима қаласына тасталды * 1962 — Ямайка Ұлыбританиядан 300 жылдық отарлықтан кейін тәуелсіздік алды * 1970 — Франция Муруроа аралында ядролық сынаулар өткізді * 2008 — Мавританиядағы әскери төңкеріс Дүниеге келгендер * 1766 — Уильям Хайд Волластон (1828), ағылшын ғалымы, дәрігер, физик және химик * 1809 — Альфред Теннисон (1892), Англия ақыны * 1856 — Аполлинарий Васнецов (1933), орыс суретшісі, өнер,тарих, археология теориялары бойынша еңбектердің авторы. * 1868 — Поль Клодель (1955), француз жазушысы, дипломат * 1881 — Александр Флеминг (1955), шотланд бактериологы, пенициллин антибиотигін бірінші тапқан, 1945 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1948 — Бауыржан Рамазанұлы Нөгербек, кинотанушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Қайтыс болғандар * 1753 — Георг Вильгельм Рихман (1711), орыс физигі, вольтметрдің құрастырушысы. * 1884 — Антонио Гутьеррес (Antonio García Gutiérrez) (1812), испандық жазушы * 1942 — Януш Корчак, поляк жазушысы, ұстаз, дәрігер және қоғам қайраткері. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 8 — Григориан күнтізбесінде жылдың 220-шы күні (кібісе жылдарда 221-ші). Жылдың аяғына 145 күн қалады. ## Мейрамдар * Халықаралық альпинистер күні * Ораза айт мейрамы (2013 жылы) * Бутан, Тәуелсіздік күні. * Қытай Республикасы, әскер күні ### Оқиғалар * 1636 — Испания әскері Париж қаласына жақындады * 1786 — Мишель Паккар бірінші болып, Еуропаның Монблан ең биік шының бағындырды. * 1832 — Бавар королінің ұлы, Отто ханзада Грекияның королі болып жарияланды * 1900 — Бруклинде (Массачусетс штаты) Дуайт Дэвис бастаған АҚШ құрамасы ағылшындарды 3:0 есебімен ұтып Дэвис кубогының негізі қаланды. * 1919 — Поляк әскерлері Минск және Ровно қалаларын басып алды * 1925 — Торонто қаласында бірінші бағдаршамдардың орнатылуы. * 1937 — Жапондықтар Пекинді жаулап алды * 1941 — Сталин кеңес әскердің бас қолбасшысы болып тағайындалды. * 2008 — Пекин қаласында XXIX олимпиялық ойындарының ашылуы Дүниеге келгендер * 1602 — Жиль Роберваль (en:Gilles Personne de Roberval, 1675), француз математигі, астроном және физик * 1694 — Фрэнсис Хатчесон (en:Francis Hutcheson, 1746), ағылшын философы * 1790 — Ференц Кёльчеи (en:Ferenc Kölcsey, 1838), Венгрия ақыны, венгр ұлттық әнұранның авторы * 1861 — Уильям Бэтсон (en:William Bateson), ағылшын биологы, генетика негiздеушiсінің бiрi * 1901 — Эрнест Орландо Лоуренс (Ernest Orlando Lawrence, 1958), американдық физик, 1939 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1902 — Поль Адриен Морис Дирак (Paul Adrien Maurice Dirac, 1984), ағылшын физигі, 1933жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1981 — Роджер Федерер, швейцариялық профессионал теннисші. Қайтыс болғандар * 1746 — Фрэнсис Хатчесон (ағыл. Francis Hutcheson), ағылшын философы (1694). * 1902 — Джеймс Тиссо (фр. James Joseph Jacques Tissot), француз суретшісі (1836). * 1973 — Вильхельм Муберг (швед. Vilhelm Moberg), швед жазушысы (1898). * 1994 — Невилл Фрэнсис Мотт (ағыл. Nevill Francis Mott), ағылшын физигі, 1977жылдың Нобель сыйлығының лауреаты (1905). ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 9 — Григориан күнтізбесінде жылдың 221-ші күні (кібісе жылдарда 222-ші). Жылдың аяғына 144 күн қалады. ## Мейрамдар * Сингапур, Республика күні * Оңтүстік Африка Республикасы, Ұлттық әйелдер күні ### Оқиғалар * 1803 — Роберт Фултон ойлап шығарған пароходтың бiрiншi көрсетілімі * 1893 — Италия ұлттық банкі негізделді * 1915 — Таяу Шығыста Иерусалим—Беэр-Шева темір жолы ашылды. * 1940 — Берлин-Бағдат темір жолдың құрылысы аяқталды * 1962 — Роберто Циммерман өз атын ресми түрде өзгертті. Осы күннен бастап оның аты Боб Дилан * 1965 — Сингапур Малайзиядан бөлініп, тәуелсіздігін алды. Дүниеге келгедер * 1593 — Исак Уолтон (en: Izaak Walton) (1683), ағылшын жазушысы. * 1896 — Жан Пиаже (en: Jean Piaget) (1980), Швейцария психологы. * 1899 — Памела Трэверс (шын аты Хелен Линдон Гофф) (Pamela Lyndon Travers — Helen Lyndon Goff) (1996), ағылшын әйел-жазушы, Мэри Поппинс шығармасының авторы * 1911 — Уильям Фаулер (en: William Alfred "Willy" Fowler) (1995), америкалық астрофизик, 1983 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1938 — Леонид Кучма, Украина президенті (1994—2004 жж.). Қайтыс болғандар * 1904 — Фридрих Ратцель (en: Friedrich Ratzel) (1844), неміс географы және этнограф. * 1919 — Руджеро Леонкавалло (en: Ruggero Leoncavallo) (1857), италияндық композитор. * 1938 — Лео Фробениус (en: Leo Frobenius) ( 1873), немiс Африка зерттеушiсi, этнолог. * 1962 — Герман Гессе (en: Hermann Hesse) (1877), неміс жазушысы, 1946 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1969 — Сесил Фрэнк Пауэлл, ағылшын физигі, 1950 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 2000 — Джон Харсаний (шын аты Янош Харсаний) (en: John Charles Harsanyi — János Harsányi) (1920), венгер текті америкалық экономист, 1994 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 11 — Григориан күнтізбесінде жылдың 223-ші күні (кібісе жылдарда 224-ші). Жылдың аяғына 142 күн қалады. * Зимбабве, Ұлттық қаһармандар күні * Чад, Тәуелсіздік күні ## Оқиғалар * 1767 — Англияда адамды соңғы рет өртеді. * 1804 — Австрия империя болды. * 1926 — «Кодак» компаниясы түрлі түсті кинопленканы жасау жұмыстары басталғаны туралы жариялады. * 1929 — Иран мен Ирак татуластық туралы келiсiм шартқа қол қойды. * 1960 — Чад Франциядан тәуелсіздік алып, Чад Республикасы болды. ### Дүниеге келгендер * 1748 — Йозеф Шустер (1812), неміс композиторы. * 1858 — Христиан Эйкман (1930), голланд дәрігері, физиология және медицинадан 1929 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1926 — Аарон Клуг, британ және Оңтүстік Африка ғалымы, биохимик, химиядан 1982 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1943 — Первез Мушарраф, Пәкістан президенті. * 1950 — Стив Возняк, бағдарламашы, «Apple» компаниясының негіздеушісінің бірі. Қайтыс болғандар * 1464 — Николай Кузанский (шын аты Николай Кребс, en: Nicolaus Krebs), неміс философы, теолог, ғалым, математик. * 1907 — Теобальд Кернер, неміс ақыны. * 1995 — Алонзо Чёрч, америкалық математик және логик, информатика негіздеріне көп үлес қосқан адам ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 10 — Григориан күнтізбесінде жылдың 222-ші күні (кібісе жылдарда 223-ші). Жылдың аяғына 143 күн қалады. ## Мейрамдар * Эквадор:Тәуелсіздік күні * Қазақстан:Абай күні ## Оқиғалар * 1500 — Португал теңіз саяхатшысы Диогу Диаш (en:Diogo Dias) Мадагаскар аралын ашты. * 1809 — Эквадор Испаниядан тәуелсіз екенін жариялады. * 1821 — Миссури АҚШ-тың 24-шi штаты болды. * 1833 — Чикаго қаласының негізі қаланды. * 1877 — Америкалық астроном Асаф Холл Қызылжұлдыздың Деймос серігін ашты. ## Дүниеге келгендер * 1823 — Антониу Диаш (en:Antônio Gonçalves Dias) (1864), Бразилия ақыны. * 1830 — Окубо Тосимити (en: Ōkubo Toshimichi) (1878), жапон саясаткері. * 1845 — Абай Құнанбаев (1904), қазақ ақыны, жазушы, қоғам қайраткері, қазіргі қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы * 1902 — Арне Тиселиус (en: Arne Wilhelm Kaurin Tiselius) (1971), швед биохимигі, химиядан 1948 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1913 — Вольфганг Пауль (en: Wolfgang Paul) (1993), неміс физигі, 1989 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. ## Қайтыс болғандар * 1843 — Якоб Фридрих Фриз (en: Jakob Friedrich Fries) (1773), неміс философ-идеалисі, физигі және математигі. * 1913 — Йоханнес Линнанкоски (en: Johannes Linnankoski), фин жазушысы * 1946 — Леон Гомон (en: Léon Ernest Gaumont) (1864), Gaumont француз киносерiктестiгiнiң негiздеушiсi. Gaumont – әлемдегі бірінші киностудия. ## Сыртқы сілтемелер
Раушан (бактраша -{Raukshanak}- немесе парсы: Rowshaneh‎ — «сәулелі», «жарқыраған»; көне грекше: Ῥωξάνη, лат. Roxana) (342 — 309 жж. ЗБ) — Бактра кшатрасының қызы, Ескендір Зұлқарнайынның әйелі. Раушан туған жері Парсы империясының шығыс жағында орналасқан Бактра өлкесі (қазіргі Ауғанстанның солтүстігі). Әкесі - өлкенің кшатрасы (сатрап) Ваксувадарва (Оксиарт) Ескендір Зұлқарнайын әскерлерімен өлкеге жақындай бастағанда әйелдері мен бала-шағасын берікті деп саналатын «Сұғдақ құзы» қамалына жіберген. Бірақ, македондық әскері тықсыруымен қамал 327 ЗБ жеңілді де, оның мекендеушілерінің барлығы (соның ішінде Оксиарттың әйелдері мен бала-шағасы) Ескендірдің тұтқынына түсті. Никомедиялық Арриан деген көне юнан жазушысы «Анабасис» деген кітабінда былай жазыпты (4.19): ...Осы қыздардың біреуін Роксана деп атаған. Ол бойжеткен қыз болған еді, сонда жорыққа қатысушылар, бұл бикеш Азияда көргендер сұлулардың арасында, жалғыз Дараявауш әйелін тек санамағанда, бір ару деп, қайта-қайта айтқан. Ескендір алғаш көргенінен оған ғашық болған, бірақ, тұтқынындағы қыз қолында болса да, өз құштарлығына күшпен қанағат болмай, өзін жайдақтатып заңды неке қию рәсімін өткізген еді. Бұл мәліметке қарағанда тарихшылар сол кездегі Раушанның жасы 14-16 шамасында болыпты дейді. Куртиус жазады, Раушанды әкесі басқа 30 игі қыздар арасында салтанатты тойда патшаның көңілін көтеру үшін әкелгенде Ескендір байқап қалған. Бұның айтуынша патша нөкерлері азсынушылығын перделеген: «…Азия мен Еуропаның патшасы тойда көңілін көтеру үшін әкелінген қыздан жеңіскерлерге ұлық тудыру үшін әйелі етті» (Curt., 8.4). Бұл некеде Ескендірдің құштарлығынан басқа ақылға салынған саяси себептері де болған. Плутарх мәндемесі: И его брак с Роксаной, красивой и цветущей девушкой, в которую он однажды влюбился, увидев её в хороводе на пиру, как всем казалось, вполне соответствовал его замыслу, ибо брак этот сблизил Александра с варварами, и они прониклись к нему доверием и горячо полюбили его за то, что он проявил величайшую воздержанность и не захотел незаконно овладеть даже той единственной женщиной, которая покорила его.
Тамыздың 16 — Григориан күнтізбесінде жылдың 228-ші күні (кібісе жылдарда 229-шы). Жылдың аяғына 137 күн қалады. ## Мейрамдар * Италия Италия, Палио бәйгесі ### Оқиғалар * 1930 — алғашқы дыбыстық түрлi-түстi мультфильм жасалды. * 1960 — Кипр тәуелсіздігін жариялады * 1960 — Халықаралық астронавтика академиясының негізі қаланды. * 1978 — Шри-Ланка өзін социалистiк республика деп жариялады. Дүниеге келгендер * 1645 — Жан де Лабрюйер (1696), француз жазушысы. * 1832 — Вильгельм Вундт (1920), неміс психологы, физиолог, философ және тіл маманы. * 1845 — Габриэль Липпман (1921), француз физигі, 1908 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1860 — Жюль Лафорг (1887), француз ақыны. * 1913 — Менахем Бегин (1992), израиль саяси қайраткері, 1978 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. Қайтыс болғандар * 1678 — Эндрю Марвелл (1621), ағылшын ақыны. * 1705 — Якоб Бернулли, швед математигі. * 1957 — Ирвинг Ленгмюр, америкалық химик, 1932 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1973 — Зельман Ваксман (1888), америкалық микробиолог, физиология және медицинадан 1952 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 2014 — Қазақстан Республикасының мемлекеттiк туының авторы — Шәкен Оңласынұлы Ниязбеков ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 13 — Григориан күнтізбесінде жылдың 225-ші күні (кібісе жылдарда 226-шы). Жылдың аяғына 140 күн қалады. ## Мейрамдар * БҰҰ, Халықаралық солақайлар күні * Тунис, Әйелдер күні ### Оқиғалар * 1899 — Америкалық құрастырушысы Уильям Грей таксофонға патент алды * 1907 — Нью-Йорк қаласында алғаш рет такси қызметі жолға қойылды * 1932 — Рим қаласында Маркони Гульельмо қысқа толқынды радионың бiрiншi сынағын өткiздi. * 1952 — Германия мен Жапония Халықаралық валюта қорының құрамына кірді * 1960 — Орталық Африка Республикасы Франциядан тәуелсіз екенін жариялады Дүниеге келгендер * 1814 — Андерс Йонас Ангстрем (ум. 1874), швед физигі, астроном, Күннің атмосферасында сутегі бар екенін ашты * 1819 — Джордж Стокс, ағылшын математигі және физик. * 1844 — Иоганн Фридрих Мишер (1895), швейцариялық ғалым, ДНҚ және РНҚ нуклеин қышқылдарын ашқан * 1872 — Рихард Вильштеттер (1942), неміс химигі, 1915 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1912 — Сальвадор Эдуард Лурия (1991), америкалық биолог, физиология және медицинадан 1969 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1918 — Фредерик Сенгер, ағылшын биохимигі, екі мәртебе Нобель сыйлығының лауреаты (1958ж. және 1980ж.) Қайтыс болғандар * 1799 — Василий Иванович Баженов, архитектор, орыс классицизмнің негіздеушілердің бірі * 1863 — Эжен Делакруа (1798), француз суретшісі. * 1881 — Франческо Сельми (en: Francesco Selmi) (1817), италияндық химик * 1917 — Эдуард Бухнер (1860), неміс химигі. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 18 — Григориан күнтізбесінде жылдың 230-шы күні (кібісе жылдарда 231-ші). Жылдың аяғына 135 күн қалады. ## Мейрамдар * Қазақстан, Шекарашы күні ## Оқиғалар * 1201 — Рига қаласының негізі қаланды * 1682 — Петр І Ресей империясының тағына отырды. * 1743 — Джек Бротон (en:Jack Broughton) бокстың негізгі ережелерін енгізді. * 1743 — Ресеймен Швеция арасында бейбiт келiсiм шартқа қол қойылды. Шартқа сәйкес Финляндияның бір бөлігі Ресей құрамына кірді ## Дүниеге келгендер * 1685 — Брук Тейлор (1731), ағылшын математигі * 1925 — Брайан Олдисс, ағылшын жазушысы. * 1933 — Жюст Фонтен, француз футболшысы. * 1943 — Джанни Ривера, италияндық футболшы. ## Қайтыс болғандар * 1850 — Оноре де Бальзак (en:Honoré de Balzac) (1799), француз жазушысы, әлемдік әдебиеттің классигі. * 1940 — Уолтер Крайслер (en:Walter P. Chrysler) (1875), америкалық кәсiпкер, «Крайслер» корпарациясының негіздеушісі. * 1977 — Тибор Дери, венгер жазушысы. * 1994 — Ричард Синг, ағылшын биохимигі, химиядан 1952 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1995 — Дональд Биссет (en:Donald Bisset) (1910), ағылшын балалар жазушысы, суретші, театр актері және режиссёр. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 20 — Григориан күнтізбесінде жылдың 232-ші күні (кібісе жылдарда 233-ші). Жылдың аяғына 133 күн қалады. ## Мерекелер Тағы қараңыз: Санат:Тамыздың 20 күніндегі мерекелер ## Оқиғалар ## Туғандар ## Қайтыс болғандар ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 21 — Григориан күнтізбесінде жылдың 233-ші күні (кібісе жылдарда 234-ші). Жылдың аяғына 132 күн қалады. ## Мерекелер Тағы қараңыз: Санат:Тамыздың 21 күніндегі мерекелер ### Оқиғалар * 1860 — Канадада алтын табылды * 1916 — Перу өзінің бейтараптылығы туралы жариялады. * 1937 — КСРО мен Қытай арасында соғыспау туралы келісім шартқа қол қойылды. * 1959 — Гавайи АҚШ–тың 50-ші штаты болды. * 1965 — Румыния социалистiк мемлекет екенін жариялады. Дүниеге келгендер * 1165 — Филипп II (1223), Франция королі (1180—1223 жж.). * 1872 — Обри Бердслей(1898), ағылшын суретшісі және ақын * 1963 — Мұхаммед VI, қазіргі Марокко королі(1999 ж. бастап) * 1973 — Сергей Брин, америкалық миллиардер, Google iздестiру жүйесiнiң әзірлеушiсі және негіздеушісінің бірі. Қайтыс болғандар * 1838 — Адельберт Шамиссо, неміс жазушысы. * 1927 — Уильям Бернсайд, ағылшын математигі. * 1943 — Хенрик Понтоппидан (1857), Дания жазушысы, 1917 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1947 — Этторе Бугатти (en:Ettore Isidoro Arco Bugatti) (1881), италияндық-француз автоқұрастырушысы. * 1995 — Субраманьян Чандрасекар (1910), үнді текті америкалық астрофизик, физикадан 1983 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 23 — Григориан күнтізбесінде жылдың 235-ші күні (кібісе жылдарда 236-шы). Жылдың аяғына 130 күн қалады. ## Мейрамдар * Украина, Мемлекеттік байрақ күні ### Оқиғалар * 1770 — Ағылшын капитаны Джеймс Кук Аустралияны Англия меншігі екенін жариялады. * 1839 — Ағылшындар Гонконгты жаулап алды. * 1924 — Монако француз футбол клубы негізделді. * 1989 — Армения КСРО –дан тәуелсіз екенін жариялады. Дүниеге келгендер * 1773 — Якоб Фридрих Фриз (1843), неміс философы, физик және математик. * 1851 — Алоис Йирасек (1930), Чехия жазушысы * 1921 — Кеннет Джозеф Эрроу, америкалық экономист, 1972 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1924 — Роберт Мертон Солоу, америкалық экономист, 1987 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1931 — Хамилтон Смит, америкалық микробиолог, генетик, физиология және медицинадан 1978 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1933 — Роберт Кёрл, америкалық химик, 1996 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. Қайтыс болғандар * 1305 — Уильям Уоллес, Шотландия ұлттық қаһарманы * 1888 — Филип Генри Госсе (en:Philip Henry Gosse) (1810), ағылшын суретшісі, аквариумды ойлап тапқан. * 1937 — Альбер Руссель (1869), француз композиторы. * 1972 — Балис Дварионас (1904), Литва композиторы. * 2002 — Энтони Стаффорд Бир (1926), кибернетика теоретигі және практик. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 22 — Григориан күнтізбесінде жылдың 234-ші күні (кібісе жылдарда 235-ші). Жылдың аяғына 131 күн қалады. ## Мейрамдар * Ресей, Мемлекеттік байрақ күні ### Оқиғалар * 1846 — Нью-Мексико АҚШ құрамына қосылды. * 1851 — Аустралияда алтын табылды. * 1865 — Уильям Шепперд сұйық сабынға патент алды * 1910 — Кореяның Жапонияға қосылу туралы келiсiм шартқа қол қойылды. * 1989 — Қазақ тiлi Қазақстанда мемлекеттiк тіл болып жарияланды. Дүниеге келгендер * 1862 — Клод Дебюсси (1918), француз композиторы. * 1874 — Макс Шелер (1928), неміс философы * 1893 — Дороти Паркер (шын тегі Ротшильд) (1967), америкалық жазушы-әйел, ақын, журналист * 1904 — Дэн Сяопин (1997), 1976 жылдан 1990 жылға дейін Қытай жетекшісі. Қайтыс болғандар * 1806 — Жан Оноре Фрагонар (1732), француз суретшісі. * 1891 — Ян Неруда (1834), чех жазушысы. * 1958 — Роже Мартен Дю Гар, француз жазушысы, 1937 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1978 — Иньяцио Силоне (1900), италияндық жазушы және саяси қайраткер. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 25 — Григориан күнтізбесінде жылдың 237-ші күні (кібісе жылдарда 238-ші). Жылдың аяғына 128 күн қалады. ## Мейрамдар * Уругвай, Тәуелсіздік күні * Парагвай, Конституция күні ### Оқиғалар * 1580 — Испандықтар Португалияны Испанияға қосып, Лиссабон қаласын алды. * 1718 — Солтүстік Америкада француздар Жаңа Орлеан қаласының негізін қалады. * 1825 — Уругвай Бразилиядан тәуелсіз екенін жариялады. * 1837 — АҚШ үкіметі Техасты штаттар құрамына қабылдаудан бас тартты. * 1921 — АҚШ Германиямен бейбітшілік келісім шартына қол қойды. * 1960 — Рим қаласында XVII Олимпиялық ойындар басталды. * 1991 — Linux операциялық жүйенің туған күні болып есептеледі. Дүниеге келгендер * 1841 — Эмиль Теодор Кохер (1917), Швейцария хирургі, физиология және медицинадан 1909 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1850 — Шарль Рише (1935), француз иммунологы және физиолог, 1913 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1900 — Ханс Адольф Кребс(1981), неміс-ағылшын биохимигі, физиология және медицинадан 1953 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1916 — Фредерик Чапмэн Роббинс (en:Frederick Chapman Robbins) (2003), америкалық вирусолог, физиология және медицинадан 1954 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1928 — Герберт Крёмер, неміс физигі, 2000 жылғы Нобельсыйлығының лауреаты. Қайтыс болғандар * 1776 — Дэвид Юм (1711), шотландық философ, тарихшы * 1867 — Майкл Фарадей (1791), ағылшын физигі және химик * 1900 — Курода Киётака (1840), жапон мемлекеттік қайраткері, Жапонияның екінші премьер-министрі. * 1984 — Трумен Капоте (1924), америкалық жазушысы. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 12 — Григориан күнтізбесінде жылдың 224-ші күні (кібісе жылдарда 225-ші). Жылдың аяғына 141 күн қалады. ## Мейрамдар * Тайланд, Ана күні ### Оқиғалар * 1851 — Америкалық Айзек Зингер бiрiншi тiгiн машинасына патент алды. * 1877 — Америкалық астроном Асаф Холл Қызылжұлдыздың Фобос серегін ашты. * 1887 — Вена-Константинополь арасында 12-14 тамызда бiрiншi пойыз өтті * 1953 — Семей полигонында әлемдегі ең бірінші сутегі бомбасының сынағы өтті * 1978 — Жапония мен Қытай, бейбітшілік және достық туралы келiсiм шартқа қол қойды. Дүниеге келгендер * 1644 — Генрих Бибер (1704), неміс композиторы. * 1774 — Роберт Саути (1843), ағылшын ақыны * 1781 — Роберт Миллз (en:Robert Mills) (1855), америкалық архитектор, Ақ Үйдің құрастырушысы * 1822 — Генрих Луи д’Арре (1875), неміс астрономы, Нептун ғаламшарын ашқан адамдардың бірі * 1876 — Мэри Робертс Райнхарт (en:Mary Roberts Rinehart) (1958), америкалық жазушы-әйел. * 1887 — Эрвин Шрёдингер (1961), Австрия физигі, 1933 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1971 — Пит Сампрас, америкалық теннисші. Қайтыс болғандар * Б.з.д. 30 — Клеопатра, Птолемей әулетінен шыққан Мысырдың соңғы патшайымы. * 1955 — Томас Манн (1875), неміс жазушысы, 1929 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1973 — Уолтер Гесс, швейцариялық физиолог, 1949 жылдың Нобель сыйлығының лауреаты. * 1964 — Ян Ланкастер Флеминг (1908), ағылшын жазушысы, «Джеймс Бонд» шығармасының авторы. * 1980 — Лесбек Бәйімбетұлы Жолдасов, соғыс және еңбек ардагері, Кеңес Одағының Батыры (24.3.1945). * 2004 — Годфри Хаунсфилд (1919), ағылшын физигі, физиология және медицинадан 1979 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1948 — Қазақ халқының тарихындағы тұңғыш кәсіпқой балуаны Қажымұқан Мұңайтпасұлы қайтыс болды ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 26 — Григориан күнтізбесінде жылдың 238-ші күні (кібісе жылдарда 239-шы). Жылдың аяғына 127 күн қалады. ## Мейрамдар * Намибия, Қаһармандар күні. ### Оқиғалар * 1641 — Батыс-Үнді серіктестігі Анголаны басып алды * 1847 — Африкадағы бірінші тәуелсіздігін алған мемлекет - Либерия Республикасы өзінің тәуелсіздігін жарияланды. * 1858 — Телеграф арқылы бiрiншi жаңалық жiберiлді. * 1944 — Екінші дүниежүзілік соғыс: Шарль де Голль Париж қаласына кірді. * 2002 — ОАР, Йоханнесбургте Жер Саммиті ашылды. Дүниеге келгендер * 1728 — Иоганн Генрих Ламберт (en:Johann Heinrich Lambert) (1777), неміс астрономы, математик, физик, философ * 1743 — Антуан Лавуазье (en:Antoine Laurent de Lavoisier) (1794), француз ғалымы, қазіргі химияның негіздеушісі. * 1850 — Шарль Рише (en:Charles Robert Richet) (1935), француз физиологы, иммунолог, физиология және медицинадан 1913 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1875 — Джон Бакен (1940), ағылшын жазушысы және мемлекеттік қайраткер. * 1882 — Джеймс Франк (en:James Franck) (1964), неміс физигі, 1925 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. Қайтыс болғандар * 1850 — Луи-Филипп I (1773), Франция королі (1830—1848 жж.). * 1895 — Иоганн Фридрих Мишер (1844), Швейцария ғалымы, ДНҚ және РНҚ нуклеин қышқылдарын ашты. * 1979 — Мика Тойми Валтари (1908), фин жазушысы. * 1987 — Георг Виттиг (1897), неміс химигі, 1979 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 27 — Григориан күнтізбесінде жылдың 239-шы күні (кібісе жылдарда 240-шы). Жылдың аяғына 126 күн қалады. ## Мейрамдар * Молдова, Тәуелсіздік күні ### Оқиғалар * 1875 — Менделеев болжамы бойынша Лекок де Буабодран галлий элементін ашты * 1900 — Англияда алғашқы қалааралық автобустар қозғалысы басталды * 1946 — Прага қаласында Халықаралық студенттер одағының негізі қаланды. * 1980 — Ұлыбританияда жұмыссыздар саны 2 миллион адамнан асты. * 1991 — Молдова өз тәуелсіздігін жариялады Дүниеге келгендер * 1770 — Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1831), неміс философы * 1871 — Теодор Драйзер (1945) — америкалық жазушы және қоғам қайреткері. * 1874 — Карл Бош (1940), неміс химигі, 1931 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1899 — Сесил Форестер (1966), ағылшын жазушысы * 1915 — Норман Фостер Рамзей, америкалық физик, 1989 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. Қайтыс болғандар * 1727 — Арент де Гелдер (1645), голланд суретшісі. * 1924 — Уильям Мэддок Бейлисс (1860), ағылшын физиологы, 1902 жылы Эрнест Старлингпен бірге гормондарды ашты. * 1950 — Чезаре Павезе (1908), италияндық жазушы және аудармашы. * 1958 — Эрнест Орландо Лоуренс (1901), америкалық физик, 1939 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1975 — Хайле Селассие I (1892), Эфиопия императоры. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 29 — Григориан күнтізбесінде жылдың 241-ші күні (кібісе жылдарда 242-ші). Жылдың аяғына 124 күн қалады. ## Мерекелер * Қазақстан, Семей ядролық сынақ полигонының жабылған күні ## Оқиғалар * 1825 — Португалия королі Жуан VI Бразилия тәуелсіздігін мойындады. * 1831 — Майкл Фарадей электромагниттік индукция құбылысын ашты. * 1904 — Сент-Луис қаласында III олимпиада ойындары ашылды. * 1946 — БҰҰ-на Швеция, Ауғанстан және Исландия қабылданды. * 1949 — Семей полигонындағы бірінші атом бомбасының сынағы өтті. ## Дүниеге келгендер * 1780 — Жан Огюст Доминик Энгр (en:Jean-Auguste-Dominique Ingres) (1867), француз суретшісі * 1862 — Морис Метерлинк (en:Maurice Polydore Marie Bernard Maeterlinck) (1949), бельгиялық жазушы, 1911 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты * 1904 — Вернер Форсман (en:Werner Otto Theodor Forßmann) (1979), неміс хирургі және уролог, физиология және медицинадан 1956 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты * 1920 — Чарли Паркер (en:Charlie "Bird" Parker) (1955), америкалық джаз музыканты ## Қайтыс болғандар * 1865 — Роберт Ремак (en:Robert Remak) (1815), неміс эмбриологы және невропатолог. 1842 жылы эктодерма, мезодерма және эндодерманы ашты * 1868 — Кристиан Фридрих Шёнбейн (en:Christian Friedrich Schönbein) (1799), неміс химигі, озонды ашқан және оған ат берген. * 1881 — Лауринас Ивинскис (en:Laurynas Ivinskis) (1810), Литва жазушысы. * 1979 — Сэмюэл Ирвинг Ньюхауз (en:Samuel Irving Newhouse) (1895), америкалық миллиардер, ең iрi газет империялардың бірінің иесі. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 30 — Григориан күнтізбесінде жылдың 242-ші күні (кібісе жылдарда 243-ші). Жылдың аяғына 123 күн қалады. ## Мейрамдар Халықаралық * БҰҰ, Жоғалғандар күні Мемлекеттік * Қазақстан, Конституция күні * Туркс пен Кайкос, Конституция күні * Түркия, Жеңіс күні * Ресей Татарстан, Республика күні * Татарстан, Республика күні ### Оқиғалар * 1860 — Бiрiншi британдық трамвай iске қосылды * 1901 — Хьюберт Сесил Бут (en:Hubert Cecil Booth) шаңсорғышқа патент алды. * 1952 — Ұлыбританияда Avro Vulcan ұшағы алғаш рет ұшты. * 1973 — Кенияда піл аулауға тыйым салынды. * 1991 — Әзірбайжан өз тәуелсіздігін жариялады. * 1995 — Қазақстанның жаңа Конституциясы қабылданды. Дүниеге келгендер * 1852 — Якоб Хендрик Вант-Гофф (1911), нидерландық физик және химик, химиядан 1901 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты * 1871 — Эрнест Резерфорд (1937), британдық физик, химиядан 1908 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты * 1912 — Эдвард Миллс Пёрселл (1997), америкалық физик, 1952 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты * 1913 — Ричард Стоун (1991), ағылшын экономисті, 1984 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты * 1954 — Александр Лукашенко, Белоруссия президенті. Қайтыс болғандар * 1529 — Хуан дель Энсина (шын тегі Фермоселье) (en:Juan del Encina — Juan de Fermoselle) (1468), испандық ақын және композитор * 1928 — Вильгельм Вин, неміс физигі. * 1935 — Анри Барбюс (1873), француз жазушысы. * 1991 — Жан Тингели (1925), Швейцария мүсіншісі. ## Сыртқы сілтемелер
Тамыздың 31 — Григориан күнтізбесінде жылдың 243-ші күні (кібісе жылдарда 244-ші). Жылдың аяғына 122 күн қалады. ## Мейрамдар * Қырғызстан, Тәуелсіздік күні * Малайзия, Тәуелсіздік күні * Молдова, Тіл күні. * Тринидад және Тобаго, Тәуелсіздік күні. ### Оқиғалар * 1900 — Британияда «Кока-кола» сатылуы басталды * 1913 — Голландияда «PSV» футбол клубы негізделді. * 1920 — Бельгияда қарт адамдарға зейнет ақы төлеу басталды. * 1947 — Ан-2 жеңіл көпмақсатты ұшағының алғашқы ұшуы * 1957 — Малайзия өз тәуелсіздігін жариялады. * 1962 — Тринидад және Тобаго өз тәуелсіздігін жариялады . * 1978 — Шри-Ланка конституциясы қабылданды. Дүниеге келгендер * 1821 — Герман Гельмгольц (1894), неміс физигі, физиологы және психолог. * 1870 — Мария Монтессори (1952), италияндық ұстаз, Италиядағы бірінші дәрігер-әйел. * 1887 — Фридрих Адольф Панет (1958), неміс химигі. * 1954 — Роберт Кочарян (Ռոբերտ Սեդրակի Քոչարյան), Армения президенті. Қайтыс болғандар * 870 — Мұхаммед әл-Бұхари діни қайраткер, каламшы ғалым. * 1867 — Шарль Бодлер (1821), француз ақыны. * 1945 — Стефан Банах (1892), поляк математигі. * 1985 — Фрэнк Макфарлейн Бернет (1899), австралиялық иммунолог, физиология және медицинадан 1960 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты * 1997 — Диана ханшайым (1961), Уэльс ханшайымы. ## Сыртқы сілтемелер
Қыркүйектің 3 — Григориан күнтізбесінде жылдың 246-шы күні (кібісе жылдарда 247-ші). Жылдың аяғына 119 күн қалады. ## Мейрамдар * Аустралия, Байрақ күні. * Катар, Тәуелсіздік күні. * Молдова, Ұлттық әскер күні. ### Оқиғалар * 1783 — Версаль бейбіт келiсiм шартына қол қойылды. Ұлыбритания АҚШ–тың тәуелсіздігін мойындады. * 1791 — Франция тарихындағы бiрiншi Конституция жарияланды. * 1939 — Ұлыбритания, Франция, Үндістан, Аустралия және Жаңа Зеландия Германияға соғыс жариялады. * 1953 — Никита Хрущёв КОКП ОК бірінші хатшысы болып сайланды * 1995 — eBay серіктестігінің негізі қаланды. Туғандар * 1710 — Абраам Трамбле (en:Abraham Trembley) (1784), Швейцария суретшісі натуралист * 1859 — Жан Жорес (1914), француз саяси қайраткері. * 1863 — Ганс Аанруд (1953), норвег ақыны және драматург. * 1869 — Фриц Прегль (1930), австриялық химик, 1923 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты * 1899 — Фрэнк Макфарлейн Бернет (1985), аустралиялық иммунолог, физиология және медицинадан 1960 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1905 — Карл Дэвид Андерсон (1991), швед текті америкалық физик, 1932 жылы позитронды ашқан және 1936 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. Қайтыс болғандар * 1820 — Бенджамин Латроб (en:Benjamin Henry Latrobe) (1764), америкалық архитектор (Вашингтондағы Капитолий ғимараты). * 1883 — Иван Сергеевич Тургенев, орыс жазушысы және драматург. * 1987 — Виктор Платонович Некрасов (1911), орыс жазушысы. * 2004 — Андре Стиль (en:André Stil, 1921), француз жазушысы. ## Сыртқы сілтемелер
Қыркүйектің 22 — Григориан күнтізбесінде жылдың 265-ші күні (кібісе жылдарда 266-шы). Жылдың аяғына 100 күн қалады. ## Мейрамдар * Мали, Тәуелсіздік күні. * Болгария, Тәуелсіздік күні. * Қазақстан, халықтарының тілдер мерекесі. ### Оқиғалар * 1862 — АҚШ президенті Авраам Линкольн негр құлдарды босату туралы жариялады. * 1955 — Ұлыбританияда коммерциялық телехабар басталды. * 1960 — Мали Франциядан тәуелсіздік алды. * 1980 — Иран мен Ирактың арасындағы соғыстың басталуы. * 1989 — Қазақ тілі Қазақстанның мемлекеттік тiлi болып жарияланды. Туғандар * 1791 — Майкл Фарадей (1867), ағылшын физигі және химигі, электромагниттік индукцияны ашқан және генератор құрастырушысы. * 1901 — Чарльз Хаггинс (en: Charles Brenton Huggins) (1997), америкалық хирург, онколог, гормонотерапия негіздуешісі, физиология және медицинадан 1966 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. * 1903 — Андрей Андреевич Марков (1979), Кеңес математигі. * 1931 — Филипп Григорьевич Рутберг, орыс электрофизигі. КСРО мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1982). Қайтыс болғандар * 1833 — Нильс Трешов (1751), Норвегия философы және жазушысы, Осло Университетінің негіздеушісі. * 1861 — Эрнст Фридрих Цвирнер (1802), неміс архитекторы. * 1921 — Иван Вазов (1850), Болгария ақыны * 1956 — Фредерик Содди (1877), ағылшын физигі және химигі. ## Сыртқы сілтемелер
Есік обасы — сақ дәуірінен сақталған ескерткіш. (б.з.б. 5 — 4 ғасырлар) Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданының орталығы Есік қаласының маңында, Есік өзенінің жағалауында орналасқан. 1969 — 70 жылдары Жетісу археологиялық экспедициясы (жетекшісі К.Ақышев, мүшелері Б.Нұрмұханбетов, А.Г. Максимовалар) зерттеген. Бұл маңдағы сақ дәуірінен сақталған обалар бірнеше топқа бөлінеді. Мұның ішінде ең көрнектісі — үлкен Есік қорымы. Қорым құрамында солтүстіктен оңтүстікке созыла 3 км² жерді алып жатқан 45 топырақ (диаметрі 30 — 90 м, биіктігі 4 — 15 м) оба бар. Арасынан алты үлкен оба қазылды, бұлардың қатты тоналған үшеуінен заттай дерек кездеспеген. Төртіншісінен үлкен төртбұрышты қабір ішіне басын батысқа қарата бірге жерленген екі адамның мүрдесі, темір түйреуіш, көптеген алтын жапсырмалар табылды. Есік обасы біздің заманымыздан бұрын V-IV ғасырларда өмір сүрген сақ тайпаларының тарихы мен мәдениетінен хабар беретін аса көрнекті ескерткіш. Обадан табылған 4 мыңнан астам бұйымдардың көбі алтыннан жасалған. Ал алтыншы оба — әлемдік маңызы бар “Алтын адамның” табылуы себепті ғылым мен мәдениетке “Есік обасы” деген атпен енді. Сақ ханзадасы диаметрі 60 м, биіктігі 6 м обаның астындағы шырша бөренелерден жасалған ағаш қабірге қойылған. Мұның өзі бүйірдегі қосымша қабір, ал негізгі қабір толығынан тоналып кеткені анықталды. Ханзада 4 мың алтын әшекей тағылған киімімен, қару-жарақ, ыдыс-аяғымен жерленген. Күміс тостағанға түсірілген 26 таңбалы жазу қазір “Есік жазба ескерткіші” деген атпен белгілі және мұның әліпбилік жазу екендігіне күмән келтірілмейді. Бұдан солтүстік-батысқа таман орналасқан тағы бір обаның диаметрі 58 м, биіктігі 4,5 м. Қазу барысында обаның бірнеше рет кезектесіп қаланған тас және топырақ қабаттарынан тұратыны, сондай-ақ, тоналғандығы да анықталды. Үлкен қабірдің аумағы 5,1х2,3 м, тереңдігі 1,8 м. Тонау кезінде біршама бүлінген қабір ішінен кішірек жұқа алтын жапсырмалар, күміс сырға, қыш ыдыстар және қоладан құйылған ғұрыптық ыдыс табылды. Сирек кездесетін мұндай ыдыс Жетісуда тұңғыш рет кездесті, ол конус пішіндес аласа тұғыр мен жайпақ тостағаннан тұрады. Ғұрыптық жораларды өткізу кезінде сақтар осындай ыдысқа хош иіс шығаратын заттарды жағып түтіндетіп қоятын болған. Есік обасы сақ кезеңінің әлеуметтік-экономикалық деңгейін көрсететін ерекше ескерткіштерге жатады. Есік обасындағы қабір құрылысы, былайша тұрғызылған болса керек: әуелі ұзына бойы батыстан шығысқа бағытталған тікбұрышты қабір шұңқырын қазған. Оның түбіне бөрене қима — лақат жасалған. Оның құрылымы өте қарапайым: ұзындықтары бірдей бөренелерді көлденеңінен лақаттың қабырғасы болатындай етіп соққан. Бұрыштарында бөренелер өзара байланбаған, тек түйісіп қана тұр, лакаттың ұзын және көлденең қабырғаларындағы бөренелердің ұштары қабірдің опырылып түспеуі үшін кезек-кезек ұмсындырылып шығарылған. Лақаттың қабырғаларына бөренелер бес қатар етіп салынып, ол үстінен де ұзын қабырғаларына көлденеңінен қойылған беренелермен жабылған. Түбіне жақсылап өнделген он тақтайдан бір-біріне жақсы қиюластырып еден төселген. Еденге өлік пен неше түрлі нәрселер койылған. Шамасы, еденнің өлік жатқызылған тұсына ұсақ алтын қаптырмалары мен әшекейлеп тігілген мата төсеніш төселген болуы керек. Төсеніш үстіне тамаша сәнді киімі кигізіліп, бес қаруы түгел асылған өлік қойылған. Қалыптасқан салт бойынша, өлік аяқ-қолы созылып, басын батыска, бетін жоғары қаратып шалқасынан жатқызылған, оң қолының саусақтары кіндігінен темен қойылып, сол қолы бір жағына созылып жатыр. Оң жағында бел тұсына темір семсер қойылған. Қару ілетін аспалы белдікке алтын қаптырмалар мен жолбарыс басының бедерлі бейнесі бар өткерме шегелеген. Белдіктің сол жағына шауып бара жатқан бұлан мен ат пішінінде жасалған екі алтын тілігі жапсырылған, қайыспен қапталған ағаш қыны бар темір ақинақ ілінген. Оның әшекейлері арасынан белдіктің аспалары үшін жасалған, бүктетілген қасқырдын бедерлі бейнесі салынған цилиндр формалы екі қаптырма-тоға ерекше көз тартады. Сол қолының қарында алтын ұшты символды жебе, одан жоғарырақ сабы жалпақ алтын таспамен бұнақтала оралған қамшы, одан жоғарырақ - ішіне қола айна мен қызыл бояу салынған шағын жібек қоржын жатты. Лақаттың еденіне өлік тамағы салынған және ыдыстар қойылған. Жазуы бар күміс тостаған мен алшақ тұрған алтынмен қапталған қола тегененің де соларға жататыны анық. Оның ішінде жыртқыш құстың тұмсығы мен тырнақтары түрінде жасалған бірнеше мүсіндік алтын тіліктер жатыр. Ыдыстарды орналастыруда белгілі бір тәртіп сақталған. Қыш және ағаш ыдыстар белек қойылған. Онтүстік қабырғаға жақын ағаш ыдыстар, арт жағында — екі қатарда төрт табақша, алдыңғы жағында — тегенелер мен ожау түр. Екінші қабырға жанына қыш құмыралар бір-біріне түйістіріліп, бір қатарға тізіліп қойылған, олардың алдында тегенелер орналасқан, тегенелердің арасында екі күміс тостаған мен қасық бірге қойылған. Қола аяк бөлек, каңқаның бас жағында тұр. Лақаттың шығыс кабырғасы жағындағы еден бөлігі заттардан бос. Сірә, лақаттың есігі (Бесшатыр обаларындағы сияқты) оның шығыс жағында болса керек. Жерлеу ғұрпы жасалып, дене қойылған соң лақат қысқа бөренелермен жабылып, шұңқыр топырақпен көмілген де.Антропологтардың анықтауынша, Есік обасына жерленген адам 17—18 жасар, бет бітіміне қарағанда ол сақтарға жатады. Ол алтынмен мол тігілген сәнді киім киінген. Басына түгелдей түрі де, көлемі де әр түрлі алтын аптырмалармен сәнделген, төбесі шошақ, биік (65—70 сантиметрге дейін) бас киім киген. Бас киім жылқы, барыс, таутеке, құс бейнеленген 150-дей алтын қаптырмалармен және тоғалармен сәнделген. Есік жауынгернің мойнында — үшы жолбарыстың басы іспеттес алтын алқа, сол жақ сырғаларында — перузадан жасалған салпыншақтары бар, көз салған алтын сырға болған. Үстіне мата көйлек кигізілген, оның өңірі мен жендері неше түрлі алтын қаптырмалар мен тізбелер араластырып, әшекейлеп, кестеленген; көйлектің сыртынан киілген қызыл бояумен боялған былғары бешпенттің өн бойы жолбарыстың басы бейнеленген алтын тоғалармен және үш сала жапырақ формасындағы кішкене тоғалармен қапталған. Бешпенттің сыртынан зооморфтық стильде жасалған, көздін жауын алатын он алты көлемді қаптырмамен қапталған құрама белдік тағылған. Белдіктің оң жағына қызыл қынға салынған ұзын темір семсер, сол жағына бұлан мен жылқы бейнеленген алтын қаптырмалар шегеленген қыны бар темір ақинақ ілінген. Шалбар тігіс-тігісі бойымен ұсак алтын шеттіктермен әдіптелген және балақтары бешпенттегідей алтын қаптырмалар шегеленген саптама етікке сұғындырылған. Сақ жауынгері саусағына екі алтын жүзік таққан, олардың біреуі — сәнді бас киім киіп қырын қарап тұрған адамның бас бейнесі бар алтын (жүзік-мөр). Есік обасындағы қабірдің мерзімі б. з. б. IV ғасырдың алды - III г. деп белгіленіп отыр. ## Тағы қараңыз * Есік Алтын адамы ## Дереккөздер
Халел Мұхаметжанұлы Есенбаев (1892, Казталов ауданы, Ағашүй мекені — 1938, сәуір, Алматы) — кеңестік мемлекеттік, саяси, мәдениет қайраткері. ## Өмірбаяны * Бөкей ордасында (қазіргі Орал облысы, Қазталов ауданы, Ағашүй ауылы) өмірге келген. * Ауылдан хат танып, кейін Орынбордағы Құсайын медресесіне түседі. Сөйтіп мұғалім мамандығын алып шығады. * 1919 жылдың 21 ақпанынан РК(б)П мүшесі. * Бөкей губаткомының делегаты ретінде Қазақ АССР құрылтай съезіне қатысқан. * «Киргизская правда», «Дұрыстық жолы» газеттері мен «Мұғалім» журналының алқа мүшесі болған. * 1919 жылы Қазақстанда маңызды оқиғалар көп болды. Кеңес өкіметінің В.И.Ленин қол қойған декреті бойынша Қазақ өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет құрылды. Осыған орай Кирревкомның баспасөз органын ашу мәселесі күн тәртібіне қойылды да, 1919 жылғы 17 желтоқсанда өлке астанасы — Орынборда «Ұшқын» газетінің бірінші нөмірі жарыққа шықты. * Есенбаев 30-шы жылдары Алматыдағы ағарту комиссариатында жауапты қызметте болған. * Одан кейін бірсыпыра облыстық ағарту бөлімін басқарды. * Бүкілқазақстандық ІІ Кеңестер съезінде ҚАССР Орталық Атқару комитетіне мүшелікке кандидат, ал 1936 жылы оның мүшесі болып сайланды. * Ағарту комиссариаты басқармасын басқарды. * Есенбаев 1938 жылғы саяси қуғын-сүргіннің құрбаны болды. ## Архивтегі дерек «Егемен Қазақстанның» («Ұшқын») алғашқы редакторы Халел Есенбаев екенін Орал архивінен алынған құжатта Есенбаевтың өз қолымен толтырылған анкета жауаптары мен 1919 жылдың қазан айында өткен Кирревком мәжілісінен хаттама да бар. Автор жиналыс қаулысынан үзінді келтіре отырып, «Ұшқын» газетін басқару үшін бес адамнан (Халел Есенбаев, Ешмұхамед Бегалиев, Тәмимдар Сафиев, Әмірғали Меңешев, Бернияз Күлеев) алқа мүшесі сайланғанын жазады. Әйтсе де ең басты дәлел Х. Есенбаевтың 1923 жылы өзі толтырған анкета жауаптары болса керек. Онда былай деп жазылған: ## Дереккөздер
Ораз Жанұзақұлы Исаев (1899—1938) — кеңестік мемлекеттік, саяси қайраткері. Ораз Жанұзақұлы бұрынғы Орал облысының Ілбішін уезіне қарасты Қарасу болысында дүниеге келген. Сол жердегі орыс-қазақ мектебінде оқып, хат таныған. * Еңбек жолын 1916 жылы ауыл әкімшілігінде хатшы болып бастайды. * 1917 жылы Шалқар болысында земство басқармасының хатшысы және уездік милиция хатшысы болып істейді. * 1919—1920 жылдары Ілбішін және Жымпиты уездерінде құқық қорғау органдарында еңбек етеді; ТХО (ЧОН) жауынгері, губ ТК (ЧК), ОГПУ уәкілі, губерниялық қылмысты істерді іздестіру органы бастығының орынбасары болады. * 1921 жылы большевиктер партиясы қатарына өтеді. Орал губерниясында комсомол, кәсіподақ ұйымдарын құруға атсалысқан. * 1924—1925 жылдары РК(б)П Қазақстан өлкелік бақылау комиссиясының орынбасары, Қазақ ОАК-нің хатшысы. * 1925—1929 жылдары БК(б)П Қазақстан өлкелік комитетінің екінші хатшысы. * 1926 жылғы шілденің 13-і мен тамыздың 30-ы аралығында «Еңбекші қазақ» газетіне де басшылық жасады, газет редакторы болды. Бұл тұста ол Қазкрайкомның ұйымдастыру бөлімін басқаратын. * 1929 жылғы сәуірден 1938 жылдың мамырына дейін Қазақстан Халком кеңесінің төрағасы, КСРО БОАК және ОАК төралқасының мүшесі, өлкелік партия комитетінің бюро мүшесі, КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты және КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының мүшесі болды. * Ораз Исаев 1938 жылы жалған жаламен тұтқындалып, саяси қуғын-сүргіннің құрбаны болды. ## Дереккөздер
Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов (9 желтоқсан 1956, Гурьев облысы, Махамбет ауданы, Новобогат ауылы) — қазақстандық мемлекет және қоғам қайраткері, 2022 жылдан бастап ҰҚШҰ Бас хатшысы. Иманғали Тасмағамбетов 2002–2003 жылдары Қазақстан премьер-министрі, 2008 жылдан 2014 жылға дейін Астана қаласының әкімі, 2014–2016 жылдары Қазақстан Қорғаныс министрі болып, ал 2017–2019 жылдары Қазақстан Республикасының Ресей Федерациясындағы төтенше және өкілетті елшісі болған. ## Өмірбаяны 1956 жылы 9 желтоқсан күні Гурьев облысы, Махамбет ауданы, Новобогат ауылында дүниеге келген. Кіші жүздің Жаппас руынан шыққан. 1979 жылы Орал қаласының А. С. Пушкин атындағы педагогикалық институтының география мен биология пәндерінің мұғалімі мамандығы бойынша дипломын алды. 1990 жылы «Дүниетану аспектілерінің экологиялык проблемасы» тақырыбы бойынша диссертациясын қорғап, философия ғылымдарының кандидаты атағына ие болды. 7 жылдан кейін ол «Транзиттік саяси жүйелеріндегі әлеуметтік саясат» ғылыми зерттеу жұмысын таңдап, саясаттану ғылымдарының докторы болып атанды. 1981 жылдан 1991 жылға дейін КОКП мүшесі, 1990—1991 жылдары Қазақстан компартиясының ОК Политбюро мүшесі болды. Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің XII-шақырылымының депутаты болып сайланды. Еңбегі мен саяси өмірбаяны сол кездегі жалғыз жастар саяси ұйымы — Қазақстанның ЛКЖО-да басшылық қызметімен байланысты. 1979 жылдан Махамбет ауданындағы ЛКЖО ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі, Гурьев ЛКЖО қалалық комитетінің және облыстық комитетінің бірінші хатшысы болды. 1989 жылы ЛКЖО ОК, 1991 жылы Қазақстан Республикасының жастар ісі жөніндегі Мемлекеттік комитетін басқарды. 1993 жылы Иманғали Тасмағамбетов Қазақстан Республикасының президентінің көмекшісі болып тағайындалды. 1995 жылдан бастап ел басқарушы қызметінде жоғарғы орындарды атқарып, Қазақстанның вице-премьері, білім және мәдениет вице-премьер-министрі, Қазақстан Республикасының Президенті әкімшілігінің жетекшісінің орынбасары, Қазақстан Президентінің бірінші көмекшісі, Атырау облысының әкімі, Қазақстан премьер-министрі, Мемлекеттік хатшы, Қазақстан Президенті әкімшілігінің жетекшісі болады. 2004—2008 жылдары 1,5 млн тұрғыны бар Қазақстанның ең ірі қаласы Алматының әкімі қызметін атқарып келді. 2008 жылы сәуірдің 4 Қазақстанның елордасы Астана қаласының әкімі болып тағайындалды. ҚР Қауіпсіздік Кеңесінің мүшесі, «Мәдени мұра» атты Мемлекеттік бағдарламаның қоғамдық кеңесінің төрағасы, ЮНЕСКО ісі жөніндегі ҚР Ұлттық комиссясының төрағасы, Қазақстан Республикасының оқпен ату Федерациясының құрметті президенті, академик А.Х. Марғұлан атындағы Халықаралық қор басқармасының төрағасы. Тасмағамбетов Моңғолияға, Батыс Қазақстанға және Ресей Федерациясының Астрахан облысына (Каспий: мұнай және мәдениет) және т.б. жерлерге Халықаралық мәдениеттанушылық экспедициялар ұйымдастырған. Соның нәтижесінде 2000 жылы Моңғолиядан Қазақстанға ежелгі түбегейлі Күл-тегін тас хатының көшірмесі орнатылды. Қазақ мәдениеті мен тарихының мұраларын жаңғыртып, көпшілікке жеткізуге тағы басқа көп жұмыс атқарған қайраткер. Оншақты кітаптардың және көптеген ғылыми еңбектердің авторы. Мәдениеттану, мемлекеттік басқару, әлеуметтік-экономикалық өркендеу проблемалары және саясаттануға байланысты мақалалардың авторы. ## Марапаттары * «Парасат» ордені (1998) * «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев» ордені (2004) * Орыс Православиелік Шіркеуінің «Мәскеулік Даниил қасиетті патшасы» ордені * Ресей Федерациясының «Дружба народов» орденімен және көптеген алқалармен марапатталған. ## Отбасы Әкесінің есімі — Тасмағамбетов Нұрғали (1926—1997). Анасы — Қоқанова Ділдә Матайқызы (1930 ж.т.) Үйленген, жұбайы — Бекқұллова Клара Дауымқызы (1957 ж.т.), мұғалім. Қыздары — Әсел (1979 ж.т.), заңгер, София (1983 ж.т.). Баласы — Нұрғали Нұрсұлтан (1994 ж.т.). Немерелері — Дінмұхаммед (2000 ж.т.) және Нұреддин (2005 ж.т.). ## Шығармашылығы И. Тасмағамбетов өзі айтқандай: «Мен ырымшыл емеспін, бірақ атеист те емеспін». Қазақстан тарихы, этнографиясы, археология мәселелеріне терең көңіл бөліп, Орталық Азия халықтарының қолтаңба өнерінің заттарын жинаумен айналысады. Саяси қайраткер мұраты — Мұстафа Шоқай, Франсуа Миттеран. * Ат жалындағы өркениет * Құлыптас ## Дереккөздер
Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов (15 маусым 1965 жыл, Целиноград) — қазақстандық саясаткер, заңгер, экономист, қаржыгер, Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің 13-басшысы (2016—2022), үкімет басшысы (2014—2016), Премьер-министр (2007—2012). 2022 жылғы 6 қаңтарда "мемлекетке опасыздық жасау" бабы бойынша қылмыс ісі қозғалып, тергеу изоляторына қамауға алынды. ## Өмірбаяны Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов - 15 маусым 1965 жылы Қазақстанның Целиноград қаласында дүниеге келген. Әкесі - Қажымқан Қасымұлы Мәсімов. Анасы - Элеонора (Ажибекова) Кәрімқызы Масімова. ### Білімі * 1982 жылы Алматы қаласындағы Республикалық физика-математика мектебін үздік бітірді. * 1985 жылы Мәскеу қаласындағы П.Лумумба атындағы Халықтар Достығы университетінде араб филологиясы бойынша білім алды. * 1988 жылы Пекиндегі Тіл білімі институтында оқыған. 1991 жылы Қытайдағы Ухань заң университетін, 1995 жылы Қазақ мемлекеттік Басқару академиясын бітірген. * 1999 жылы Колумбия университетінде (Нью-Йорк) топ-менеджерлер даярлау бағдарламасынан өткен. * Орыс, қазақ, Ағылшын, қытай, араб тілдерін меңгерген. ### Қызмет жолы * 1991 жылы — Қытай Халық Республикасындағы КСРО Сауда өкілдігінің құқықтық мәселелер бойынша кеңесші. * 1991 жылы ҚР Еңбек министрлігінде сыртқы экономикалық байланыс бөлімінің бастығы, Бас экономист. * 1992 жылы «Қазақпригранторг» фирмасының басшысы, Үрімші (Қытай) қаласындағы «Қазақинторг» өкілдігінде жетекші маман, директор орынбасары. * 1993 жылы «Акцепт» ЖШС басшысының ішкі экономикалық мәселелер жөніндегі директор орынбасары қызметін атқарады. * 1994 жылы Гонконг қаласындағы Қазақ сауда үйінің басқарушы директоры. * 1995 жылы «Алматы сауда-финанс банкі» ЖАҚ Басқармасының бастығы, * 1996 жылдың қыркүйек айынан «Тұран Әлем Банк» Басқармасы бастығының міндетін орындаушы, * 1997 жылдың тамыз айынан бастап «Қазақстан Халық жинақ банкі» ААҚ Басқармасы бастығының 1-орынбасары, қыркүйек айынан бастап бастығы, * 2000 жылдың тамыз айынан ҚР Транспорт және коммуникация министрі, * 2001 жылдың қарашасынан ҚР Премьер-Министрінің орынбасары, * 2002 жылдың шілдесінен ҚР Президентінің көмекшісі, * 2006–2007 жылдары ҚР Премьер-Министрінің орынбасары қызметтерін атқарған. * 2007 жылдың 10 қантарында Қазақстан Республикасының Президенті жарлығыменен Қазақстан премьер-министрі болып тағайындалады. * 2011 жылдың 2 қарашасында Кәрім Мәсімов "Қазақша Уикипедиа" жобасын өз қамқорлығына алатынын хабарлады. * 2012 жылдың 24 қыркүйек күні Кәрім Мәсімов Үкімет басшысы ретінде жұмыстан кететіндігі туралы арызын берді. Президент Н.Назарбаев өтінішті қабылдады . Сол күні М.Мәсімов Президент Әкімшілігінің Басшысы ретінде тағайындалды. * 2014 жылдың 7 сәуірінде Қазақстан Республикасының Президенті жарлығыменен Қазақстан премьер-министрі болып тағайындалады. Бұл қызметте 2016 жылдың 9 қыркүйегіне дейін болды. * 2016 жылдың 8 қыркүйегінде Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің 13-ші басшысы болып тағайындалды. * 2022 жылдың 8 қаңтарында Кәрім Мәсімовтің ұсталып, уақытша қамау изоляторына қамалғаны белгілі болды. * 2023 жылдың 24 сәуір Сот Кәрім Мәсімовке үкім шығарды. Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бұрынғы басшысы 18 жылға бас бостандығынан айырылды. ## Марапаттары * 2010 жылы - Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев орденімен * 2004 жылы - «Құрмет» орденімен және медальдармен марапатталған. * 2011 жылы - Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі. * 2015 жылы - Халықтар достығы ордені (Беларусь) * 2016 жылы - 2-дәрежелі Барыс ордені (2016) ## Галерея * * ## Бағалануы Оппозициялық саясаткер Болат Әбілов Мәсімов жайлы сөйлегенде соның «қолына ешнәрсе келмей жататынын», әр ірі лауазымдағы қызметінің сәтсіз болғанын және «керек сәтте, керек жерде» болып қалғанынан ғана шыңға жеткенін айтты да, оны «карикатуралық» тұлға деді. Ол кейін, оған қоса, оны «шынымен де ірі жемқор болған» деді. ## Отбасы Жұбайы — Дилярам Азатқызы Мәсімова (туғанында Машұрова). Мәсімов — 3 баланың әкесі. ## Дереккөздер 14. https://kaz.orda.kz/kaerim-maesimov-18-zhylgha-sottaldy/ ## Сыртқы сілтемелер * Кәрім Мәсімовтың ресми сайты Мұрағатталған 21 қарашаның 2020 жылы.
Маржан барқын сарқырамасы (қыт. 珍珠滩瀑布) — Қытайдағы Сычуан өлкесінің батыс бөлігіндегі Аба Тибет және Чияң аутономиялық облысында орналасқан сарқырама. Маржан барқын сарқырамасы Жиужайгоу алқабындағы ең сұлу жерлердің бірі. Ол 2433 m биіктікте орналасқан, өз биіктігі 21 m. Сарқыраманың ұшар басындағы ені 16265 m.40 m биіктіктен құлайтын сарқырама айшық пішіндес. ## Түсініктемелер ## Сыртқы сілтемелер
Әбдісәмет Қазақбаев (1898, Қаракеңгір өзені бойы, Ұлытау болысы, Сырдария облысы — 1959, 26 шілде, Алматы) — Қазақстанның мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының төрағасы (17 шілде 1938 жыл – қаңтар 1947 жыл). ## Өмірбаяны Арғын тайпасының Тарақты руынан шыққан. * 1924—1937 жылдарда Ақмола ауданында ауылдық Кеңес хатшысы, төрағасы, колхоз басқармасы. * 1937—1938 жылдарда аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары * 1938 жылы Қарағанды облыстық Кеңесі атқару комитетінің төрағасы қызметтерін атқарды. * 16 шілде 1938—18 наурыз 1947 жылдар аралығында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының төрағасы, Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті бюросының мүшесі. * 1947 жылғы наурыз айында қызметінен босатылды. * 1959 жылдың 26 шілдесінде Алматыда қайтыс болды. Қаланың Орталық зиратына жерленді. ## Қоғамдық қызметі * КСРО Жоғары Кеңесінің 1 және 2-шақырылымына депутат болып сайланды. * Қазақ КСР Жоғары Кеңесіне бірнеше рет депутат болып сайланды. ## Марапаттары * 2 рет Ленин ордені * Еңбек Қызыл Ту ордені және т.б. медалдармен марапатталған.
Даниал Кенжетайұлы Ахметов (15 маусым 1954 жыл, Павлодар) — қазақстандық саясаткер, Шығыс Қазақстан облысының әкімі ретінде тәуелсіз Қазақстан тарихындағы ең ұзақ қызмет еткен әкім (2014–2023), экономика ғылымдарының докторы (2003). Бұрын Ахметов Екібастұз қалалық әкімшілігінің басшысы (1992–1993), Павлодар облысының әкімі (1993–1997), Солтүстік Қазақстан облысының әкімі (1997–1999), премьер-министр орынбасары (1999–2001), Павлодар облысының әкімі (2001–2003), елдің премьер-министрі (2003–2007) және Қорғаныс министрі (2007–2009) болған. Ахметов әкімдігі кезіндегі непотизм және нашар қызметі үшін Қазақстан саясатында даулы тұлғаға айналды. ## Қысқаша өмірбаяны Арғын тайпасы Қанжығалы руынан шыққан. 1976 жылы Павлодар индустриалды институтын бітірген. Мамандығы бойынша инженер-құрылысшы. Экономика ғылымының докторы, Қазақстан Республикасы Минералды ресурстар академиясының академигі. «Региональные особенности обеспечения устойчивого социально-экологического развития в Казахстане» деген тақырыпта докторлық диссертациясын қорғаған. * 1954 жылы 15 маусымда Павлодарда дүниеге келген. * 1976 жылы Павлодар индустриалды институтын бітірген. Мамандығы бойынша инженер-құрылысшы. * 1976–1981 ж. — «Павлодар тұрғын үй құрылыс» тресінде мастер, аға прораб. * 1981–1983 ж. — Екібастұз қалалық партия комитетінде нұсқаушы. * 1983–1987 ж. — «Екібастұз шахта құрылыс» комбинатында бас инженердің орынбасары, партком хатшысы. * 1987–1991 ж. — Екібастұз қалалық атқару комитеті төрағасының орынбасары. * 1992 ж. бастап — Екібастұз қалалық әкімшілігінің басшысы, содан кейін Павлодар облыстық әкімшілігінің басшысы. * 1993–1997 ж. — Павлодар облысының әкімі болып тағайындалды. * 1997–99 жж. аралығында — Солтүстік Қазақстан облысының әкімі. * 1999 ж. қазанынан бастап — Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің бірінші орынбасары болды. * 2001 ж. қарашасынан бастап — Павлодар облысының әкімі болды. * 2003 жылдың маусымынан бастап — Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі қызметінде болған. * 2003 ж. Мәскеуде «Қазақстанның тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етудің аймақтық ерекшеліктері» тақырыбында докторлық диссертация қорғады. Экономика ғылымының докторы. * Институтты бітіргеннен кейін құрылыстарда мастер, аға прораб, «Екібастұз шахта құрылыс» тресінің жетекшісі, Екібастұз қалалық атқару комитеті төрағасының орынбасары, «Екібастұз энерго тұрғын үй өндіріс құрылысы» тресінің басқарушысы қызметтерін атқарды. * 2007 жылдың қаңтар айынан бастап ҚР Қорғаныс министрi. * 2009 жылы ҚР Қорғаныс министрі қызметінен жеке бизнеске ауысты. * 2014 жылдың қарашасынан бастап ШҚО облысының әкімі қызметіне тағайындалды. * 2019 жылғы 17 маусымда — Шығыс Қазақстан облысының әкімі болып қайта тағайындалды. * 2022 жылдың 3 наурызы — облыс әкімдерінің рейтингінде бірінші орынды иеленді. Даниал Ахметовтің көрсеткіші 86% құрады. * 2022 жылғы 11 маусымда — ҚР Президенті Даниал Ахметовтің Шығыс Қазақстан облысының әкімі лауазымындағы өкілеттігін ұзартты. * 2022 жылғы 7 желтоқсанда — ҚР Президентінің Жарлығымен Даниал Ахметов Шығыс Қазақстан облысының әкімі лауазымына қайта тағайындалды, қайта тағайындауды барлық деңгейдегі мәслихат депутаттарының көпшілігі қолдады. * 2023 жылғы 16 маусым — Мемлекет басшысының Жарлығымен Даниал Кенжетайұлы Ахметов Шығыс Қазақстан облысының әкімі қызметінен босатылды. ## Марапаттары * 1999 ж. «Барыс» 3-і дәреже * 2004 ж. «Барыс» 2-і дәреже * «Құрмет белгісі» * «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті — Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев» (2012) ордендері * «Астанаға 10 жыл» атты мерейтойлық медалі (01.07.2008) ## Отбасылық жағдайы Үйленген. Ұлы мен қызын тәрбиелеуде. ## Дереккөздер
Сейілбек Мейрамұлы Жанайдаров (1884, бұрынғы Атбасар уезі, Терісаққан болысы – 1929, Алматы) - Алаш қозғалысының көрнекті басшыларының бірі, Қазақстанның мемлекет және қоғам қайраткері. ## Өмірбаяны * 1913 жылы Санкт-Петербург университетінің заң факультетін бітірген. Әйелі Мәриям – белгілі қазақ заңгері Жансұлтан Сейдалиннің қызы. * Жанайдаров университетті бітіргеннен кейін Ресейдің Витебск губерниясында қаржы саласының тексерушісі болып қызмет атқарған. * М.Дулатов, Мұстафа Шоқай, А.Бірімжановтармен бірге Ресейдегі Ақпан, Қазан төңкерістері қарсаңында қазақ даласында етек алған ұлттық-демокр. қозғалысқа белсене араласқан. * 1916 жылы Витебскіден елге оралып, Атбасар қаласында салық инспекторы болып қызмет істейді. * 1916 жылы майдан жұмысына алынған қазақ жастарына көмек көрсету ісіне ат салысқан. * 1917 жылы шілдеде Орынборда өткен 1-жалпықазақ съезіне Ақмола облысынан делегат болып қатысты. * 1917 жылы 5–13 желтоқсанда Орынбордағы 2-жалпықазақ съезіне қатысып, Алашорда үкіметі мүшелігіне сайланды. * 1918 жылы Ә.Бөкейхановтың жарлығымен Ақмола облысының соты болып тағайындалды. * Қазақ автон. республикасы құрылғаннан кейін Орынбордағы респ. қаржы халық комиссариатының алқа мүшесі, халық комиссарының орынбасары, халық комиссары болып қызмет істеген. * Астана Қызылордаға көшірілгенде Қазақстанның ауыл шаруашылығы банкін басқарды. ## Дереккөздер
Смағұл Сәдуақасов (1900-1933) — кеңестік мемлекет, саяси, мәдениет қайраткер].Бұрынғы Көкшетау облысы, Ақжар ауданы, Жарқын ауылында туған. Керей тайпасының Ашамайлы руының Малай-Бақтыбай бөлімінен шыққан. Ол қамшының сабындай қысқа ғұмырын қазақтың азаттығы мен теңдiгiне арнады. Ол 33 жылдық ғұмырын қазақ елiнiң ел болып өркендеуiне арнады. Тiрлiгiнде Алаш жұртының азаттығын аңсаған қайсар ұл қылышынан қан тамған қилы заманға, тоталитарлық жүйеге қарсы тұрды. Жасынан саясаттың өтiнде жүрдi, ұлт азаттығы үшiн отаршылдармен айқасты. Ұлттың теңдiгi үшiн ғұмырын сарп еттi.Қайсар ұлдың азаттық жолында атқарар шаруасы әлi көп едi. Бiрақ Кеңес өкiметiнiң қазаққа жасаған қиянатына қарсы шыққаны үшiн елiнен аластатылды. Жұмбақ жағдайда уланып, Кремль ауруханасында қайтыс болды. Смағұлдың денесi 1933 жылдың 16 желтоқсанында арнайы пеште өртеледi. Содан берi рухы мықты қайсар азаматтың күлi 78 жыл бойы Мәскеудiң Дон қабiрстанында топыраққа көмiлмей, құмыра iшiнде сақталып келген едi.Қаңтардың 21-і күні таңғы сағат 7:15-те «Мәскеу - Астана» бағытындағы №874 ұшақпен Алаштың біртуар азаматы, мемлекет және қоғам қайраткері Смағұл Сәдуақасовтың мәйітінің күлі елордаға жеткізілді Он жасына дейін «Ғалия медресесін» бітірген өз әкесі Сәдуақас хазіреттен тәлім-тәрбие алып, одан кейін Әбіл молда мектебінде білімін жалғастырады. 1912-1915 жылдары Павлодардағы екі кластық орыс-қазақ училищесін бітіріп, бір жыл мұғалім болады да, Омбыдағы ауылшаруашылық мектебіне түседі. 1918-1920 жылдары «Центросибирь» кооперативтер бірлестігінде қызмет етеді. 1920 жылы Орынборда Қазақстандағы алғашқы жастар ұйымының хатшысы болып сайланады. Сол жылы жаңа құрылған Қазақ Автономиялы республикасының үкімет басшылығына қызметке алынады. 1925-1926 жылдары «Еңбекшіл қазақ» («Егемен Қазақстан») газетінің жауапты шығарушысы, әрі «Қызыл Қазақстан» («Ақиқат») журналының редакторы, 1925-1927 жылдары Қазақ АССР Халық ағарту комиссары, 1927-1928 жылдары Ташкенттегі қазақ педагогика институтының ректоры қызметтерін атқарды. 1928-1932 жылдары Мәскеу көлік инженерлері институтын оқып бітірген соң Мәскеу-Донбасс темір жол құрылысында инженер-құрылысшы болып еңбек етті. Мемлекеттік, қоғамдық қызметпен қоса әдеби-ғылыми шығармашылықпен айналысып, сол кезде шығып тұрған қазақ, орыс тілдеріндегі көптеген газет-журналдарда саясат, шаруашылық, ел ісі, мәдениет, әдебиет, өнер, тарих мәселелерін сөз еткен мақалалары жарияланды. Көркем әңгімелері де жарық көрді. Оның «Жастармен әңгіме» (Орынбор, 1925 жылы), «Ұлт театры туралы» (Қызылорда, 1926 жылы), «Қазақстандағы халық ағарту мәселелері» (Қызылорда, 1927 жылы) деген үлкенді-кішілі кітаптары жарық көрді. Сондай-ақ Қазақстандағы ұл-азаттық көтеріліс пен Қазан төңкерісінен кейінгі ел өмірін арқау еткен «Сәрсенбек» атты романы да бар. «Салмақбай, Сағындық» (1923 ж.), «Күміс қоңырау» (1927 жылы) повестері қазақ әдебиетіндегі проза жанрын дамытуға қосылған үлес болып табылады. С. Сәдуақасов «Еңбекшіл қазақ» («Егемен Қазақстан») басылымды екі рет (1921 жылы қаңтар — 1921 жылы ақпан және 1925 жылы қаңтар — 1926 жылы сәуір) басқарған кісілердің бірі. Смағұл Сәдуақасовтың бүкіл қайраткерлік, азаматтық болмысы жарқырай танылған кезең 1925-1927 жылдар еді. Бұл кезде ол республика халық ағарту комиссары, әрі өлкелік партия комитетінің бюро мүшесі болды. Бұл кезең сонымен бірге Ф.И.Голощекиннің Қазақстан өлкелік партия комитетін басқару кезімен дәлме дәл келеді. С. Сәдуақасов мен Ф.Голощекиннің арасындағы келіспеушілік, қақтығысты тарихшылар төрт түрлі мәселеден сабақтап жүр. Олар біріншіден, мекемелердегі іс қағаздарын қазақыландыру, екіншіден, қазақтың оқыған, көзі ашық зиялы қауымына деген көзқарас, үшіншіден, байлар мен орташаларға деген көзқарас, төртіншіден, өнеркәсіпті дамыту. Асыл азамат 33 жыл ғана ғұмыр сүріп, 1933 жылы Мәскеу-Донбасс темір жол құрылысындағы апатта қайтыс болды. ## Дереккөздер
Дінмұхамед (Димаш) Ахметұлы Қонаев (12 қаңтар 1912 жыл, Верный – 22 тамыз 1993 жыл, Алматы) — кеңестік мемлекет және қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік еңбек ері, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, техника ғылымдарының докторы. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы (1960–1962 және 1964–1986) және КОКП ОК саяси бюросының мүшесі (1971–1987) лауазымдарының иегері. ## Өмірбаяны 1912 жылы 12 қаңтарда Верный (қазіргі Алматы) қаласында, қызметкердің отбасында өмірге келген. Ысты тайпасының Ойық руынан шыққан. Әкесі Меңліахмет Жұмабайұлы 1886 жылы туған. Алматы облысында ауылшаруашылық, сауда мекемелерінде жұмыскер болып істеген. Қазақ, орыс тілдерінде жаза, оқи білетін сауатты болған. Анасы, Зәуре Баирқызы (1888 жылы Шелек (бұрынғы атауы Чилик) Чилик ауданында (қазіргі Алматы облысы) туған) үй шаруасында бала тәрбиесімен айналысқан. 1930 жылы – Алматыдағы №14 орта мектепті бітіргеннен кейін, 1931-1936 жылдары – Қазақстан Өлкелік комсомол комитеті Дінмұхамед Қонаевты Мәскеудің Түсті металл институтына оқуға жібереді. ## Еңбек жолдары * 1936 жылы - Институтты ойдағыдай бітіріп, тау-кен инженері мамандығын алған Д. Қонаев 1937-1939 жылдары Балқаш мыс қорыту комбинатының Қоңырат руднигіне жұмысқа орналасып, онда бұрғылау станогінің машинисі, цех бастығы, рудниктің бас инженері және оның директоры болды. * 1939 жылы - Екінші дүниежүзілік соғысының қиын күндерінде тылдағы жұмысты ұйымдастыруда іскерлігімен көзге түсіп, “Алтайполиметалл” комбинаты бас инженерінің орынбасары, Риддер руднигінің және КСРО қорғасын-мырыш өнеркәсібінің ең ірі кәсіпорындарының бірі – Лениногор кен басқармасының директоры қызметтерін атқарды. * 1939 жылы – КОКП мүшелігіне қабылданды. * 1942-1952 жылдары - Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасының орынбасары болып қызмет етті. Осында жүргенде Қазақстан ғалымдары оған зор сенім көрсетіп, оны Қазақ КСР Ғылым Академиясының академигі және оның президенті етіп сайлайды. Тау-кен ісі саласының ірі ғалымы Д. Қонаев республика ғылымының дамуы жолында зор еңбек сіңірді. Ғылыми-ұйымдық жұмыстарды жақсарту, ғылыми зерттеулердің негізгі салаларын білікті кадрлармен нығайту шаралары оның басшылығымен жүзеге асырылды. * 1955-1960 жылдары - Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы болды. * 1960-1986 жылдары – Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бірінші хатшысы қызметін атқарды. * 1986 жылы 16 желтоқсан күні – Қазақстан Орталық комитетінің бірінші хатшылығынан алынып, орнына Колбин тағайындалды. Бұған наразы болған қазақ жастарының Желтоқсан оқиғасы орын алды. * 1987 жылы – маусымдағы пленумда Д.А.Қонаев «Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің Бірінші хатшысы болғанда республика партия ұйымын басқарудағы жіберген қателіктері үшін» деген сылтаумен КОКП мүшелігінен босатылды. ## Игі істері мен жетістіктері Бірнеше мәрте КСРО Жоғары Кеңесінің депутаты болып сайланды. КОКП-ның XIX-съезінен бастап, кейінгі съездерінің бәріне делегат болды. Парламент және партия делегациясын басқарып, әлденеше рет шетелдерде болып қайтты. 1956 жылдан бастап СОКП-ның Орталық Комитетінің мүшесі. Партияның XXIII-съезінде ол КОКП-ның Орталық Комитетінің Саяси Бюросының мүшелігіне кандидат, ал XXIV-съезде мүше болып сайланды. КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының мүшесі болды. Д. Қонаев өз заманының ұлы саясаткерібола білді. Ол билік басында болған уақыт қайшылықты күрделі, қарама-қайшылықты болғанымен, елдің экономикасын, әлеуметтік саласын, ғылымын, ұлттық мәдениетін дамыту ісіне айтулы еңбек сіңірді. Дінмұхамед Ахметұлы ел басқарған жылдары кең байтақ қазақ жерінде 68 жұмысшылар кентімен 43 қала пайда болды. Оның ішінде, өнеркәсіп орталығы болып саналған Рудный, Екібастұз, Шевченко (қазіргі Ақтау), Никольский, Степногорск, Теміртау, Жаңатас, Кентау, Арқалық қалалары салынды. Ауыл шаруашылығы қарқынды дамып, тың және тыңайған жерлер игерілді. Кеңшарлар мен ұжымшарлар салынды. Мал саны көбейіп, ауыл шаруашылығының өнімдері жыл сайын артып отырды. Дінмұхамед Ахметұлы арқасында Қазақстанның өнеркәсіп, оның ішінде түрлі-түсті металлургия саласы жоғары деңгейде дамыды. Бүкілодақтық көлем бойынша мыстың үштен бір бөлігі, қорғасынның70%-ынан астамы, мырыштың 40%-ынан астамы қазақ жерінде өндірілді. Өскемен қорғасын-мырыш және титан-магний комбинаттары, Соколов-Сарыбай мен Лисаков кен-байыту комбинаттары, Жезқазған мен Балқаш таукен-металлургия комбинаттары, Ермаков пен Ақтөбе ферроқорытпа зауыттары іске қосылып, Ақтөбе қаласындағы шығарылған хром кенінің көлемі артты. Д.А.Қонаев металл өңдеу және көлік жасау салаларында өндіріс тиімділігін арттырып, Өскемен, Орал, Қарағанды, Петропавл, Шымкент, Алматы қалаларында көлік жасау зауыттары құрылды. Алматы ауыр машина жасау зауыты шығарған өнім әлемнің 40-тан астам мемлекетіне таралды. Қазақ жерінің аумағында көмір мен мұнай кен орындары ашылып, Қазақстан отын-энергетика өнеркәсібінің ірі орталығына айналды. Тараз және Шымкент қалаларында орналасқан комбинаттар сары фосфор өндіру бойынша әлемде бірінші орында болды. Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев ғылым саласында орасан зор қызмет етті. 100-ден аса ғылыми еңбектермен зерттеулер жазды. Біраз ғылыми жұмыстарын шаруашылық пен өндірістік тәжірибеден өткізді. Өз еңбектерінің халық шаруашылығына тигізер пайдасының зор екендігін іс жүзінде дәлелдеген еді. Өндіріс тиімділігін арттырумен қатар, ол жас ғалымдарды қолдап, білім жүйесіне ерекше көңіл бөлді. Қазақ өнерін жоғары бағалаған Дінмұхамед Ахметұлы өнерде жүрген жандарды жан-жақты қолдап, қазақ мәдениетінің дамуына ықпал етті. Өнер ордалары салынып, мәдениет үйлері өз қызметін бастады. Қазақ жерінің барлық аймақтарында дерлік білім және мәдени ошақтар ашылып, тұрғын үйлер тұрғызылып, әлеуметтік нысандар салынды. Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың бастамасы бойынша қазақ жерінің сол кездегі астанасы Алматы қаласында Үкімет үйі, Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің ғимараты, Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясының ғимараты тұрғызылды. Қала көшелерінің саны артып, жаңа тұрғын үйлер салынып, 12 ықшам аудан ашылды. Мектеп пен бала-бақша ғимараттарының құрылысы басталып, Оқушылар сарайы жас өнерпаздарға есігін айқара ашты. Республика Сарайы, Спорт және Мәдениет Сарайы, «Медеу» спорт кешені, Ұлттық Кітапхана, цирк сынды мәдениет, білім және спорт нысандары бой көтерді. Авто, аэро және темір жол вокзалдары, әуежай, «Алматы», «Отырар», «Жетісу», «Алатау», «Достық», «Қазақстан» қонақүйлері салынып, қала көркін ашты. Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев Республика партия ұйымын басқарған ширек ғасырға жуық ішінде өзінің үлкен мәдениеттілігімен, иманжүзді ізеттілігімен, танылып, халық дәстүрін жақсы білетін, тағылымы терең, ой-өресі биік жан екенін көрсетті. Кейін мемлекет ісінен қол үзген кезде де ол білімдар білікті жан ретінде елде жүріп жатқан реформа бағыттарын, қоғамды демократияландыру қажет екенін терең түсініп, қолдай білді. Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев 1993 жылғы тамыздың 22-сінде, 82-жасқа қараған шағында кенеттен қайтыс болды. ## Марапаттары * Үш мәрте Социалистік Еңбек Ері (1972, 1976, 1982) * 8 Ленин ордені * Еңбек Қызыл Ту ордені * Медальдар ## Мақалалары мен кітаптары * 1978 жылы – «Кеңестік Қазақстан», «Таңдамалы сөздері мен мақалалары» (Алматыда және Мәскеуде басылды) * 1992 жылы – «О моём времени», "Дәуір" баспасы * 1994 жылы – «От Сталина до Горбачёва», Санат баспасы * 1994 жылы – «Ақиқаттан аттауға болмайды», Санат баспасы ## Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев есімі берілген жерлер * Қонаев қаласы * Алматы қаласында ескерткіш – бюст. * Астана және Алматы қалаларында – көшелер. * Үлкен Алматы каналы. * Орал қаласында – шағын аудан. * Тараз қаласында – орталық көше және бюст. * Талдықорғанда – көше, сәулетті кешен және бір жоғарғы оқу орны. * Алматы қаласында – жекеменшік университет. * Өзбекстанның астанасы Ташкент қаласында – орталық көше. * 1992 жылы Алматыда Халықаралық Қонаев қоры құрылды. * 1994 жылы – Алматы қаласында Д.А.Қонаевтың мұражайы ашылды. * Шымкент қаласында – орталық гүлзәр және сол гүлзәр бойында мұражай. ## Галерея * ## Қызықты ақпараттар * Дінмұхамед Қонаев – КСРО да ең биік саяси лауазымға ие болған алғашқы қазақ. Ол КСРО ның ішкі және сыртқы саясатын басқаратын 15 мүшелік политбюро мүшесі болған. * Отбасында 11 баланың 4-шісі. * Бойы 198 см. 46 өлшемдегі аяқ киім киген. * Хобби: қару-жарақ коллекциялаған, аңшылықты ұнатқан. * Қонаевтің жеке күзетшілері болмаған. Басқалары жеке күзетшілерімен жүргенде Қонаев жай ғана таңертең жұмысына жаяу барып келіп жүрген. * Академик шені үшін 340 рубльдік төлемақыдан бас тартқан. * Шағын пәтерінде (қазір мұражай) 24 жыл өмір сүрген, пәтер ауданы 200 шаршы метр. * Кезінде Леонид Брежнев (КСРО басшысы) Алматыға бірінші рет келіп, Қонаев үйіне қонаққа келеді. Пәтерін ары аралап бері аралап: "Бар дүниең осы ма?"– деп таңданады. ## Дереккөздер ## Сыртқы сілтемелер * Герои страны
Александр Викторович Затаевич (6 ( 20) наурыз, 1869, Болхов қаласы, Орёл облысы, Ресей Империясы - 6 желтоқсан, 1936, Мәскеу, КСРО) — поляк, ресей, кеңес композиторы, этнографы, музыкант, музыка және қоғам қайраткері, Қазақ КСР халық әртісі. ## Өмірбаяны * Александр Затаевич 1886 жылы Орел кадет корпусын бітірді, содан кейін ол Полоцк қаласына жіберілді, онда ол барлық бос уақытын музыканы оқуға және сақтауға жұмсады. 1896 жылы ол Затаевичтің пьесаларына қызығушылық танытып, олардың жарыққа шығуына үлес қосқан композитор С.В.Рахманиновпен кездесті. Рахманинов Затаевичке «Алты музыкалық сәт» атты фортепиано циклін де арнады. 1904-1915 жылдары Затаевич Варшавада қызмет етіп, музыкалық және қоғамдық қызметте де белсенді болды. Ол «Варшава күнделігі» газетінің музыка сыншысы болды, онда ол поляк, орыс және батыс еуропалық композиторлар мен орындаушылардың шығармашылығы туралы мыңнан астам мақалалар мен шолулар жариялады, сонымен қатар поляк фольклорының үлгілерін жазды. Варшава консерваториясы кеңесінің мүшесі. * 1920 жылдан бастап ол Орынборда тұрып, оның шығармашылық қызметі негізінен қазақ халық музыкасын жинау, нотаға түсіру және жүйелеуде көрініс тапты. Ол 2300-ден астам музыкалық фольклорды нотаға түсірген. Затаевич шығарған «Қазақ халқының 1000 әні» және «Қазақтың 500 күйі мен әні» (1931) жинақтары ежелгі дәуірден 1930 жылдарға дейінгі қазақ музыкалық фольклорының антологиясын білдіреді. Оның Қазақстандағы шығармаларында алғаш рет Абай Құнанбаев, Құрманғазы Сағырбаев, Біржан Қожағұлов, Жаяу Мұса Байжанов, Дәулеткерей, Балуан Шолақ, Мұхит, Ыбырай сияқты көрнекті халық композиторларының, сондай-ақ көрнекті халық орындаушылары Әміре Қашаубаев, Ғаббас Айтпаев, Қали Байжанов және басқалары сияқты шығармашылығына сипаттама береді. Қазақстанның оңтүстік-шығыс және оңтүстік өңірлерінде жасалған жазбаларды қамтуы тиіс музыкалық энциклопедияның үшінші және соңғы томы басылмай қалып, қолжазба күйінде Орталық ғылыми кітапханада сақтаулы. Затаевич – қазақ кәсіби фортепиано музыкасының негізін салушылардың бірі. «Фортепианоға арналған миниатюра түріндегі қазақ әндері» (1925-1928), «Қазақ татарларының әндері» (1932), «Қазақстан әндері» (1932), «Қазақтың 60 әні» жинақтарының авторы. Татарлар» (1933)[4], «Қырғыздың 250 аспаптық пьесалары мен күйлері» (1934), «Әр ұлттың әндері» (1971 ж.), «Киргизский аспаптық пьесалар мен күйлер» (1971 ж. шыққан). ## Алғаш рет қазақтың халықтық музыкасы шығармаларымен танысуы Ол алғаш рет қазақтың халықтық музыкасы шығармаларымен 1920 жж. басында, Орынборда жүрген кезінен-ақ таныса бастайды. Сол кезеңнен бастап А. Затаевич өзінің болашақ қызметін аспаптық мұраларын тамаша үлгілерін жинау, оны насихаттаумен тығыз байланыстырады. Ол жатақханаларды, мектептерді, құрылыстарды, орта дәрежелі оқу орындарын, казармаларды аралайды, съезге, конференцияға, кеңестерге келген қазақтардан ән жазады. Базар, театр, концерт орындарының фойелерінде кездескендердің бәрінен де жазып алады. Бала жасынан кіршіксіз еститін құлағы жасы елуден асқанша көрмеген елдің музыкасын жаза баспай нотаға түсіруге мүмкіндік береді. Бірақ, өмірін музыкаға бағыштаған А.В. Затаевич әнді қалада отырып тек кездейсоқ келгендерден жазып отыруды жөн көрмеді, елге шығады, Жайықтың бойын, Сыр, Ертіс өзендерін, Бөкей, Қарқаралы далаларын аралайды. Замандар бойы жабылып жатқан қазақтың ән қазынасын көтереді. Қазақтың көл-көсір мұрасын жинақтауды өзіне парыз санаған жанның бірі. Ұлты басқа болса да, жер орта жасқа келгеніне қарамастан, 1920 жылы қиын-қысталаң кездерінде кездескен көлік атаулымен, болмаса, жаяу-жалпы аралап, халқымыздың ән-күйлерін музыка белгілерімен (нотамен) хатқа түсірген. ## Деректер жазып қалдырды... Халықтық кәсіби әнші-күйшілерінің шығармашылық қызметін, олардың орындаушылық шеберліктерінің сырын ашып, өте құнды мағлұматтар жинады. Ақан сері, Біржан сал, Абай, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай, Құрманғазы, Мұхит, Дәулеткерей, Тәттімбет, т.б. шығармаларын алғаш рет Затаевич жарыққа шығарды. Сөйтіп, ұлттық дәстүрлерді сақтаушылар мен дамытушылар жайында қайталанбас деректер жазып қалдырды. Этнографтың “Қазақ халқының 1000 әні” (1-бас., 1925 ж., 2-бас., 1963 ж.), “Қазақтың 500 ән-күйі” (1931), “Песни разных народов” (1971), жарияланбаған “Қазақ музыкасының 3-томы” деп аталатын жинақтарында қазақ халқының классик. ән, күйлерінің үлгілері мол орын алған. Затаевичтің еңбектері арқылы қазақ музыкасы дүние жүзіне тарады, бүкіл Еуропа елдеріне жетті, алдыңғы қатарлы өнер иелерінен жоғары баға алды. Мұнда қазақ музыкасының көптеген теориялық және тарихи мәселелерінің беті ашылды. Затаевичтің әрбір ән-күйге берген жеке талдауларының мәні зор. Халық композиторлары мен орындаушыларының шығарм-на берген мінездемелері де әлі өз бағасын жоғалтқан жоқ. Затаевич жинақтары қазақ халқының кәсіби музыкасының дамуына зор ықпал етті. Аталған жинақтардағы ән мен күйлер қазақтың кәсіби музыкалық жанрлары – опералық, симфониялық, камералық шығармаларында кеңінен пайдаланылды. Осы жинақтардағы ән-күйлерді қазақ композиторларымен бірге С.С. Прокофьев, Н.Я. Мясковский, М.М. Ипполитов-Иванов сынды орыс композиторлары да өз шығармаларында пайдаланды. ## Композитор ретінде Композитор ретінде Затаевич қазақ музыкасының кейбір үлгілеріне фортепиано, аспапты ансамбльдермен қосылып айту үшін көптеген өңдеу жұмыстарын жүргізді. Затаевичтің “Қазақ музыкасы” атты фортепиянолық шығармасы – кәсіби дәрежеде жазылған туынды. Ол 1925 – 27 жылдары фортепиянолық пьесалар циклін жазды. Соның нәтижесінде “Халық тақырыбына жазылған миниатюралары” (1925), “Қазақтың халық әндері тақырыбы бойынша фортепианоға арналған пьесалары” (1927) жарық көрді. Қазақ халқының музыка мұрасын сақтап келген 500-ге жуық өнерпаздар – Майра Шамсудинова, Әміре Қашаубаев, Ғ.Айтбаев, Қ.Байжанов, М.Бөкейханов пен Н.Бөкейханов, Ғ.Мұхитов пен Ш.Мұхитов, ғылым қайраткерлері Ә.Марғұлан, Қ.Сәтбаев, М.Бөжеев, әдебиет және өнер қайраткерлері А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, Ә.Бөкейханов, Ж.Шанин, т.б. өздері білетін ән, күйлерді Затаевичке айтып, жаздырды (қ. “Затаевичтің корреспонденттері”). Затаевич Қазақтың фольклорының жиналу дәстүрін қалыптастырып, одан әрі жалғастыруда А.Жұбанов, Е.Брусиловский, Б.Ерзакович, М.Төлебаев, Л.Хамиди және басқалардың еңбектері орасан зор. Сөйтіп, 1920 көктемінен бастап 1923 ж. аяғына дейін, нағыз аш-жалаңаш жол қиындықтарына да қарамай, А. Затаевич қазақтың 1000 әнін жинап нотаға түсіреді. Оның 1925 ж. Мәскеуде «Қазақ халқының 100 әні», және 1933 ж. «Қазақтың 500 әнімен күйі» атты этнографиялық жинақтары шықты. А. Затаевич 1936 жылы Мәскеу қаласында дүние салған. А.В. Затаевичтың жарқын бейнесі, оның қазақ халқының мәдениеті мен өнеріне сіңірген еңбегі, ірі тұлғасы ұлғайған үстіне ұлғая бермек, ұмытылмақ емес. ## Дереккөздер
Екінші жалпықазақ съезі — 1917 жылғы 5–13 желтоқсан аралығында Орынбор қаласында XX ғасыр басындағы қазақ қайраткерлері Алаш Орда үкіметін жариялаған съез. Бұл съез Ресейде Қазан төңкерісі болып, большевиктер билікке келгеннен кейінгі тарихи алмағайып кезеңде ұйымдастырылды. Съез шақыру жөніндегі комиссия мүшелері Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Е.Омарұлы, С.Досжанов оны ұйымдастыруда айрықша белсенділік танытты. Төрағасы — Б.Құлманов. ## Мәселелер Құрылтайға қазақ сахарасының әр аймақтарынан, Самарқан облысы мен Алтай губерниясындағы қазақтардың атынан — 58 делегат, әр түрлі қазақ ұйымдарының атынан — 8 делегат және арнайы шақырумен — 15 адам қатысып, барлық жиын-терісі 81 делегат келген. Құрылтайдыдың күн тәртібіне 10 мәселе қойылды: * Сібір автономиясы; * Түркістан автономиясы және Оңтүстік-шығыс Одағы туралы; * Қазақ-қырғыз автономиясы; * Милиция туралы; * Ұлт кеңесі; * Ұлт қазынасы; * Мүфтилік мәселесі; * Халық соты; * Ауылды басқару және * азық-түлік мәселесі. ## Баяндамадар Алғашқы баяндаманы Ә. Бөкейхан жасап, ол жөнінде қаулы қабылданады. Қаулыда — қазақ аутономиясы, милиция (жасақ) және Ұлт кеңесі мәселелерін қарауға жеті кісілік комиссия құрылады. Құрылған комиссия атынан Халел Ғаббасов аутономия, милиция және Ұлт кеңесі туралы баяндама жасайды. Баяндама бойынша құрылтай бірауыздан қаулы қылады: Құрылтай делегаттары Уақытша үкімет құлатылғаннан кейін қазақтардың өмір сүруінің өзін күрделендіріп жіберген анархия (тәртіпсіздік) жағдайында елді аман сақтау үшін милиция жасақтау туралы қаулы қабылдады. Қазақ-қырғыз автономиясын жариялау мерзімі туралы қызу пікірталас туып, Ә. Бөкейханов бастаған топ: «ортамызда тұрған басқа халықтармен ақылдасып және милиция құрғанша тоқтата тұрайық» — десе, Досмұхамедовтер бастаған топ «дереу жариялансын!» дейді. Артынан екі жақ ымыраға келіп, біраз шартпен автономияны жариялау Алаш Орда үкіметіне жүктеледі. Ұйымдастыру кадеті тарапынан өр уезден, әр облыстық қазақ кадеттерінен келетін екі өкілден бөлек 30-ға жуық кісіге арнайы шақыру қағаздары жіберіліп, «Сарыарқа», «Ұран», «Бірлік туы», «Тіршілік» газеттері мен әртүрлі ұйымдардан бір-бір өкілден шақырылды. Съезге Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Сырдария, Жетісу, Самарқан облыстарынан және Бөкей Ордасынан барлығы 200-ден астам өкіл қатысты. Осының ішінде сиезге Б.Құлманов, Ж.Досмұхамедұлы. Ғ.Қараш, Х.Досмұхамедұлы, М.Шоқай т.б. белгілі тұлғалар арнайы шақырылды. Съездің төралқасына Б.Құлманов (төраға), Ә.Бөкейхан, Х.Досмұхамедұлы, Ә.Кенесарин, Ғ.Қараш сайланды. Съездің күн тәртібіне Сібір, Түркістан автономиясы һәм оңтүстік-шығыс одақ туралы, Қазақ автономиясы, милиция, Ұлт Кеңесі, оқу мәселесі, ұлт қазынасы, мүфтилік мәселесі, халық соты, ауылдық басқару, азық-түлік, т.б. мәселелер енгізіліп, маңызы зор шешімдер қабылданды. Съез әр аймақтан келген өкілдердің өз елдерінде болып жатқан оқиғалар жайлы ақпарат берулерінен басталды. Одан соң Құрылтай жиналысына сайлау жөнінде айтылды. Съез жұмысына Башқұртстаннан Ахмет Зәки Уәлиди бастаған бірнеше қонақтар тілектестіктерін білдіріп, құттықтаулар айтты. Съез Қазақ автономиясы мен милиция туралы Х.Ғаббасов жасаған баяндаманы тыңдап, осы мәселе бойынша «Алаш Орда бүгіннен бастап қазақ-қырғыз билігін өз қолына алады» деген қаулы шығарды. М.Дулатов оқу мәселесі туралы арнайы баяндама жасап, комиссия құруды ұсынды. Съездегі ең басты мәселе автономия мәселесі жөнінде Ғ.Ғаббасовпен бірге Түркістан автономиясы жөнінде М.Шоқай сөз сөйледі. Осы негізгі мәселеге байланысты съез аса маңызды тарихи қаулы қабылдады. Онда: «Қазақ-қырғыз автономиясы — «Алаш» деп аталсын», «Алаш автономиясының жері, үстіндегі түгі, суы, астындағы кені — «Алаш» мүлкі болсын», «Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен Уақытша Ұлт Кеңесін құруға, мұның аты «Алашорда» болсын. Алашорданың ағзасы 25 болып, он орын қазақ-қырғыз арасындағы басқа халықтарға қалдырылды. Алаш Орданың уақытша тұратын орны — Семей қаласы. Алашорда бүгіннен бастап қазақ-қырғыз халқының билігін өз қолына алды» деген тарихи шешімдер болды. Бұдан соң Алаш автономиясын жариялау мәселесі көтерілді. Ол бойынша делегаттардың пікірінде келіспеушілік байқалды. Ресми жариялауды жақтаушылар: Х.Досмұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы, А.Кенжин, У.Танашев, Ғ.Қараш, С.Досжанұлы және т.б. барлығы — 33 адам; ресми жариялауды тоқтата тұралық деушілер: Ә.Бөкейхан, М.Дулатов, А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, О.Алмасов, Х.Ғаббасов және т.б. барлығы — 42 адам, қалыс қалғандар — А.Шегіров, М.Шоқай, Ә.Кенесарин болды. Нәтижесінде, «ресми жариялауды съез атынан сайланған қазақ-қырғыз ісін басқарушы 15 кісіге тапсыралық. Олар біздің Уақытша үкіметіміз (Алаш Орда) болсын» деген тоқтамға келді. Съез Сырдария облысы қазақтарының съезін шақыруды қажет деп тауып, өз араларынан Б.Құлманов, Т.Құнанбаев, М.Дулатовты өкілдер ретінде жіберу туралы шешім қабылдады. ## Нәтижесі Қазақ зиялылары Алаш автономиясын аяғынан тік тұрғызу үшін және большевиктермен күресу мақсатында ұлттық әскер құру және кеңестерге қарсы әр түрлі саяси күштермен одақтасу ісіне үлкен мән берді. Съез бұл мәселені жан-жақты талқылап, қазақ милициясының әр облыс, уезд орталықтарындағы саны, оларға әскер ғылымын үйрету және қажетті заттармен (қару-жарақ, қаржы, көлік және т.б.) қамтамасыз ету тәртібін анықтап, «26 500 адам тіркелген халықтық милиция құрылуы қажет» деген қаулы қабылдады. Бұл идеяны Алашорда үкіметінің мүшесі Ж.Ақпаев ұсынды. Әскер құру ісіне қажетті қаражатты 6 облыстың қазақтары есебінен алатын болды. Алашорда үкіметі Ұлт кеңесіне мүшелер сайланған соң (қосымшаны қараңыз), Алашорданың төрағасын сайлау мәселесі өткізілді. Оған Ә.Бөкейхан, Б.Құлманов, А.Тұрлыханов түсті. Сайлау қорытындысы бойынша 79 дауыстан 40 дауыс жинаған Ә.Бөкейхан Алашорданың төрағасы болып сайланды. Бұдан соң оқу комиссиясының құрамына А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, Е.Омаров, Б.Сәрсенов, Т.Шонанов сайланды. Бұл съез ғасыр басынан бергі ұлт-азаттық қозғалысының ұлы қорытындысы болды. Ол өзінің тарихи маңызы жағынан ұлтымыздың сан ғасырлық өміріндеғі аса маңызды оқиғалардың қатарынан орын алады. ## Әр облыстан келген өкілдер ### Басқа қатысушылар ## Тағы қараңыз * «Алаш» партиясы * Алаш Орда үкіметі * Бірінші жалпықазақ съезі ## Дереккөздер
Садық Аюкеұлы Аманжолов - Алаш зиялысы, күрескер, қайраткер, Алашорда үкіметінің мүшесі, заңгер. ## Өмірбаяны ### Балалық-шағы 1889 жылы 28 тамызда Жетісу облысы, Верный уезі, Бақай болысында (қазіргі Еңбекшіқазақ ауданы) ауқатты отбасында туған. Ұлы жүздің Қаңлы тайпасы Еңке руынан шыққан. Балалық шағы туған ауылында өтеді. Арманшыл әке Аюке баласынан үлкен үміт күтсе керек, оны жастайынан үлкен істерге дайындап, кесек мінез қалыптастыруына себепші болады. Садық білімге құштар болып өседі. Әкесі оны 1898 жылы Верныйдағы (Алматы) ұлдар гимназиясына оқуға береді. Ол мектепті 1907 жылы бітірген екен. Бірақ өзінің алған білімін қанағат тұтпайды. Еліне адал қызмет ету үшін әлі де көп білім керек еді. Осыны жақсы түсінген ол Қазандағы император университетінің заң факультетіне оқуға түседі. Университеттен өзіне керекті мол білім алады. 1912 жылы университетті тамамдап, елге оралады. Алғашында өз мамандығы бойынша жұмыс істейді. Садық Аюкеұлы 1917 жылға дейін Жетісу облысының (Аягөз, Үржар) заң орындарында қызмет атқарады. Бұл жұмысты ол тындырымды да әділ атқарады. ### Алашорда үкіметінің мүшелігінде 1917 жылы Садық Үржар уезінде қазақ комитетінің төрағасы болады. Садықтың ұлт үшін күрескен өмірінде бұл кездің орны бөлек еді. Осы жұмыста жүріп ол Алаш зиялыларымен жақын танысып, ойы ұшталып, кемелдік түседі. 1917 жылы 21-26 шілде аралығында Орынборда бірінші жалпықазақ съезі өткенде, сол съезге Садық та қатысады. Съезге жиналған қазақ зиялыларының ұйғаруымен Бүкілресейлік құрылтай жиналысына депутат болып сайланады. Бұл бірінші жалпықазақ съезіне жиналған қазақ көсемдерінің Садықтың білімі мен біліктілігін бағалап, Бүкілресейлік құрылтайда қазақ халқының мүддесін қорғай алатынына сенгендігі еді. Бүкілресейлік съезде Садықтың өз ұстанымын, ұлтының аманатын қалай қорғағаны туралы дерек жоқ. Съезден кейінгі атқарған жұмыстарына қарағанда Алаш көсемдерінің күткен жерінен шыққаны анық. Садық Бүкілресейлік съезден кейін «Алаш» партиясының жергілікті ұйымдарын құру ісіне араласып, мәнді әрі ауыр міндетті мойнына алады. Жетісу өңірінде Алаш ұйымдарының құрылуы мен оның қызметінің тыңғылықты жүруіне Садық Аюкеұлы бір кісідей тер төкті. 1918 жылғы Екінші жалпықазақ сиезінде Садық Ұлт Кеңесіне мүше болып сайланды. Бұл мәртебелі орын халықшыл азаматтың сенімін бекемдеп, белсенді де пәрменді қызмет істеуіне түрткі болғаны айтпасақ та түсінікті. Садық сол жылғы Жетісуда Алашорда жасақтарын құру ісінде ұйымдастырушылық қабілетімен көзге түссе керек. Кейін Шыңжаңның Шәуешек қаласында Алашорда жасақтарын құруға жетекшілік етеді. Алашорда көсемдерінің бәрі де өздері үлгі көрсете алатын, жан-жақты жетілген кемел азаматтар еді. Бұл қасиетті Садықтан да көреміз. Ол кезінде әділ заңгер, талантты ұйымдастырушы, білікті басшы болды. Алаш әскері қатарында қолына қару алып, майданға шықты. Кеңес әскерлерімен болған шайқаста ауыр жарақат алған. ### Кеңес үкіметі кезінде Алашорда үкіметі таратылғаннан кейін кеңес үкіметі алашордашыларға біраз уақыт еркіндік бергені белгілі. Сол тұстарда (1923-1930 жылдары) Садық Аюкеұлы Аманжолов Қазақ автономиялык социалистік кеңестік республикасы заң халық комиссариатында қызмет атқарады. Жасынан әлеуметтік қызметпен шұғылданған, кәсіби маман Садықтың бұл жұмысты аса тыңғылықты атқарғанында дау жоқ. Алайда елшілдік бағыт ұстанып, туған халқының азаттығы үшін күрескен азаматтың кеңестік дәуірде қайдан жолы болсын, 1930 жылдардың зобалаңы басталғанда оның да тағдыры тәлкекке түседі. Садық Аюкеұлы Қазақстаннан қуғындалады. Басында жан сауғалап Мәскеуге барады. Алайда Ресей астанасы ұзақ мекен бола алмайтынын түсініп, Бішкекке, одан Ташкентке кетеді. Ол жақта қалай өмір өткізгені туралы нақты дерек аз. 1941 жылы 5 желтоқсанда Ташкентте қайтыс болған. Ұзын да, қысқа да емес, қиындығы мен қызығы бірдей, арманға толы 56 жыл өмір сүріпті. Осы өмірінің ішінде қазақ халқы үшін оның ұлттық мемлекеті - Алашорда үкіметі үшін бір кісідей үлес қосып, елеулі еңбек етеді. ## Дереккөздер
Бақтыгерей Ахметұлы Құлманов (22 желтоқсан, 1857, Астрахан губерниясы Никольск селосы (Бөкей ордасы, қазіргі Атырау облысы, Құрманғазы ауданы - 1919, Жаңақала) — Алаш қайраткері, Алашорда үкіметінің мүшесі, 1-2 Мемлекеттік Думалардың депутаты, шығыстанушы, алғашқы ғылым кандидаты (1888). ## Өмірбаяны * 1857 жылы 22 желтоқсанда Астрахань губерниясындағы Никольск селосының маңайында (Бөкей ордасы, қазіргі Атырау облысы, Құрманғазы ауданы) туған. Өзі төре тұқымынан. Әбілқайыр — Нұралы — Есім сұлтаннан тарайды. * 1872-1881 жылдары Орынбор ерлер гимназиясында 9 жыл оқып, оны алғашқы бітірген қазақтардың бірі, күміс медальмен марапатталған. * 1881 жылы Санкт-Петербург университетінің заң факультетіне түскен. Бұл факультетте 1883 жылдың желтоқсанына дейін 1-курста қатарынан 3 жыл оқиды. Таңғаларлық жайт, 1-ші курсқа өз өтінішімен қала берген. Үшінші жылы тағы қалуға университет басшылығы рұқсат бермегендіктен, ол 1884 жылдың қаңтарынан бастап университеттің Шығыс тілдері факультетіне ауысады да, 1889 жылы 9 наурызда №877 диплом алып шығады. Араб, парсы, осман, татар тілдері және орыс сөздігінен өте жақсы баға алып, университет кеңесінің 1888 жылғы 17 қыркүйектегі ұйғарымымен кандидаттық ғылым дәрежесіне лайық деп бағаланады. * ЖОО бітірген соң еліне келіп, 1889 жылдан бастап Астрахань губернаторының қарамағындағы Қамыш-Самар қисымының әкімі қызметінде болады. Әкім болып тұрғанда мектептер ашып, әр түрлі емдеу пунктерін көбейтуге күш салады. * 1901 жылы Бөкей ордасының құрылғанына 100 жыл толуына байланысты Бөкей қазақтарының депутациясын бастап Ресей патшасының қабылдауында болады да депутация атынан арнау сөз сөйлейді. * 1903 жылғы 22 шілдеден 1906 жылғы қыркүйекке шейін Бөкей ордасының Уақытша кеңесінің кеңесшісі қызметін атқарады. 1906 жылы отставкаға шығады. * 1 Мемлекеттік думаға Ставрополь және Астрахань губернияларының көшпелі тайпаларынан 2 орын бөлінеді. Астрахань губерниясының қазақтарынан Б. Құлманов, ал Ставрополь губерниясының қалмақтарынан Давид Церенджиб Нойон Тундутов сайланады. * Құлманов 1907 жылы 2 Мемлекеттік думаға мүше болып сайланады. Қатарынан екі рет сайлануы, оның ел алдындағы қадірін білдірсе керек. * 1917 жылы 21-25 сәуір аралығында Бөкей ордасындағы қазақ съезіне белсене араласып, онда ол баяндама жасайды. Осы съезде Астрахань өлкесі қазақтарының, яғни Бөкей ордасының комиссары болып сайланып, оны 1918 жылғы 1 сәуіріне шейін, Қызыл өкіметі орнағанша атқарады. * 1917 жылы қыркүйек айында Бөкей ордасының ұлт зиялыларының съезі өтеді. Онда Б.Құлманов жер мәселесі жөнінде баяндама жасайды. * Б. Құлманов қоғамдық-саяси қимылдарға тек Бөкей ордасымен шектеліп қалмай, жалпықазақ елі бойынша атсалысады. Мысалы, патша өкіметі құлағаннан кейін 1917 жылы 24 наурызда Минскіден Ә.Бөкейханов бастаған бір топ зиялылар жер-жерге жеделхат соққанда, Астрахань губерниясындағы Шәңгерей Бөкеев пен Б.Құлмановқа арнайы жібереді. * 1917 жылы 21-26 шілде аралығында Орынборда өткен Жалпы қазақтық съезде Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа Бөкейліктен Б.Құлманов, У.Танашев, Б.Ниязов ұсынылады. «Қазақ» газеті Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылған адамдарды сипаттай келе Бақыткерей туралы: деп оның күрескерлік қимылын атап өтеді. * Ал 1917 жылы 5-13 желтоқсанда өткен Жалпықазақтық съезге ол арнайы шақырылып, съез президумының төрағасы болады. Съезде Алашорда үкіметінің мүшелігіне сайланады. Алашорда үкіметінің төрағасының орнына Ә.Бөкейханов, А.Тұрлыбаев пен бірге Б.Құлмановтың да түсуі де көп жайтты аңғартады. * Осы съезден кейін ол еліне қайтып, артынан сүзек ауруынан 1919 жылы Жаңақалада қайтыс болады. Кейбір энциклопедияда жазылып жүргендей, ол шетел асып кеткен жоқ. ## Дереккөздер
Айдархан Тұрлыбаев (25 тамыз 1877, Мезгіл болысы, Көкшетау уезі, Ақмола облысы, Дала генерал-губернаторлығы - 23 қараша 1937) — Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері, заңгер. ## Өмірбаяны Арғын тайпасы Қарауыл руының Шөмек атасынан шыққан. 1897 жылы Омбы гимназиясын тамамдаған. 1897-1902 жылдары Санкт-Петербург университетінің заң факультетінде оқыған. Дәл осы оқу орындарында онымен бір мезгілде кейін қайраткер, қаламгер болып қалыптасатын Р.Мәрсековте білім алғаны мәлім. Университеттен кейін жас заңгер Омбының заң орындарына қызметке жіберіледі. Адвокат және «присяжный поверенный» болады. Заңгердің қайраткерлігі жөнінде «Қазақ» газеті 1917 жылы былай деп жазды: «Айдархан Думаға лайық еді...». 1917 жылы 25 сәуір мен 5 мамыр аралығында Омбыда Ақмола облыстық қазақ сиезі өткенде, ол осы жиынға төрағалық етеді. Осы жолы әр езден келген 150 делегат А.Тұрлыбайұлын Ақмола облыстық қазақ комитетінің төрағасы етіп сайлайды. 1917 жылы Алаш партиясы құрылатын I жалпықазақ сиезінің де, Алаш автономиясы жарияланатын II жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Ол I сиезде Ақмола облысынан Бүкілресейлік құрылтайға және Бүкілресейлік мұсылмандар сиезі - «Шора-и-исламға» делегат болып белгіленеді. II сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне Ақмола облысынан мүше болып сайланады. Бір айта кетер жайт, осы сиез үкімет төрағасын сайлағанда, Айдархан Ә.Бөкейхан, Б.Құлмановтармен бірге баламалы негізде ұсынылады. Дауыс нәтижесінде А.Тұрлыбаев Әлиханнан кейін екінші орын алады. Большевик пен Алаш ашық күрескш жылдары қайраткер Х.Ғаббасов, Б.Мәметов сынды азаматтармен бірігіп Семейде бір ұлт полкін жасақтауға жәрдемдеседі. 1919 жылы ақпанда Омбы қаласында Колчак үкіметі ішкі істер министрінің орынбасары П.Ф.Коропачинскийдің төрағалық етуімен алдын-ала талданған «Қазақ халқының әкімшілік-шаруашылық құрылымы туралы мәселе» бойынша Ә.Бөкейхан, У.Танашевпен бірлесіп сындарлы ой айтады. Кеңес өкіметі тұсында ол Омбы қаласының түрлі заң орындарында адвокат, кеңесші, сот жүргізушісі болып қызмет атқарады. Саяси қуғын-сүргін оны жазбай танып, 1934 жылы абақтыға жабады. Мұнда 6 ай азап шегеді. 1937 жылы қайта ұсталып, ату жазасына кесіледі. РФ Омбы облысы федералдық қауіпсіздік қызметі мұрағатында «кеңес өкіметіне қарсы саяси-төңкерістік әрекеті үшін» деген айыппен тұтқындалған Айдархан пен оның серіктеріне қатысты том-том «істер» сақталған. ## Дереккөздер
Әлімхан Әбеуұлы Ермеков (1891, Қарқаралы уезі, Семей облысы, - 22 маусым 1970, Қарағанды) — мемлекет және қоғам қайраткері, Алашорда үкіметінің мүшесі, математика саласынан тұңғыш қазақ профессоры. ## Өмірбаяны Арғын тайпасы, Қаракесек руының Сары Танас бұтағынан шыққан. ### Балалық шағы Әлімхан Ермеков 1891 жылы осы күнгі Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы, Бөріктас деген жерде дүниеге келеді. Әкесі Әбеу халыққа қадірлі, озық ойлы, орысша сауаты бар, өз дәуіріндегі зиялылардың бірі болған. 1899 жылы Қарқаралыдағы қалалық училищеге оқуға түседі. Мектеп қабырғасында зейінді, алғыр болған Әлімхан мектепті үздік бітіріп, 1905 жылы Семейдегі ерлер гимназиясына түседі. Осы оқу орнын 1912 жылы алтын медальмен бітіріп, Томск технология институтының тау-кен факультетіне қабылданады. ### Томскідегі оқуы Томскте оқып жүріп орыстың озық ойлы ойшылдарымен, ғалымдарымен танысады. Шоқан Уәлихановтың досы Григорий Николаевич Потанин Әлімханның бойындағы білімге деген талпынысты көріп, тәнті болады. Қарт Потанин Әлімханға ағалық ақыл беріп, оған: «Әлімхан сенің білімің - ол қазақтың білімі. Сол себепті жақсы оқы және өзгелерді оқыт» - деп, үлкен үміт артқан. Осы сөздерді Әлімхан аға өмірлік ұстанымына айналдырып, ақтық демі қалғанша ұлтымызға еңбек етті. Григорий Потанин Ермековке бекер назар аудармағанын уақыт дәлелдеді. Әлімхан Ермеков өз қолымен толтырған анкетарларда ағылшын, неміс, француз, итальян тілдерін білетінін көрсеткен. Қызметтес болған, шәкірт болған және Әлімхан Ермековпен өмір жолы тоғысқан тұлғалардың барлығы дерлік Әлімхан жайында жылы лепес білдірген. Терең білімді, көркем-мінезді Әлімхан Ермековтың замандасы Сұлтанмахмұт келесі өлең жолдарын арнаған: Әлімхан Ермекұлы жас жігіттен,Келеді екінші болып бұл ретпенен.Қазақта мұндай жігіт көрмедім, - деп,Ардақты қарт Потанин лепес еткен. Томдағы инженерлік сабағында,Жетеді біл жылдан соң тамамына.Өткізбекші өмірін ілім үстінде,Бір түрлі биіктік бар талабында. Сөйлеп кетсе, қозғалар бойда жаның,Тас болса да ерітер жүрек қанын.Шындығы, тереңдігі, әділдігі,Тусаң ту осылай, - дегізер жанның бәрін.Адалдық, ақжүректік, ақтығына,Бір ауыз қарсы айта алмай құрыды әлің. Меніңше Ермеков - деген бала,Ұқсайды ұшқыр қыран қаршығаға.Сөз, білімін сынайтын жер ілгері,Әзір адал кісі ғой, жеке дара. ### Алаш қозғалысы Патша өкіметі құлатылғаннан кейін елдегі қалыптасқан жағдайды айқындап, алда не істеу керектігін шешіп алу үшін жер-жерде қазақ съездері ашылып жатты. Ә.Ермеков, алғаш рет саяси іске алаш қозғалысына, 1917 жылы 27 сәуір, 7 мамыр аралығында өткен Семей облыстық қазақ съезіне қатысады. Онда ол басқа да адамдармен бірге съезд президиумының хатшылығына, одан кейін съезд шешімімен Семей облыстық қазақ комитетінің мүшелігіне сайланады. Әмбе ол, қазақтар жағынан Халел Ғаббасов екеуі Семей облыстық атқару комитетінің төрағасының орынбасары болады. Шілде айындағы жалпықазақтық съезде Семей облысынан Бүкілресейлік құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылады. 1917 жылы 8-17 қазанда 1-Сібір облыстық съезіне, делегаттар жиналысы атынан қатысады да, оның президиумына Семей облысынан кіреді. Съезде Сібір автономиясының негізгі заңын жазатын комитет құрылып, оған қазақ делегаттары Ә.Ермековті кіргізеді. Міне, алаш жолындағы көптеген саяси істерге қатысып, шыңдалған Әлімханды «Қазақ» газеті «Технологический институтқа асқан зеректер ғана түседі. Әлімхан білімді, шешен, өткір, халыққа қызмет етуді өзіне парыз санаған жігерлі жас азамат», — деп сипаттайды. Осындай жан-жақты дарын иесі жас сұңқардың желтоқсанда өткен жалпы қазақ съезінде Алашорда үкіметінің мүшелігіне өтуі таңғажайып емес еді. Әмбе ол, «Алаш» партиясының Семей облыстық комитетінің мүшесі де болатын. Әлихан Ермековтің тарихи зор еңбегінің бірі — Қазақ автономиясы шегарасының біртұтастығын жанқиярлықпен қорғауы. Осы орайда ол 1920 жылы 17 тамызда Лениннің төрағалығымен өткен қазақ өкілдері қатысқан Халық комиссарлары кеңесінің мәжілісінде Қазақ автономиясы туралы мәселе қаралғанда, Қазақстанның жағдайы туралы Ә.Ермеков баяндама жасайды. Онда ол жер, Қазақстанның шегарасы туралы мәселелерді қамтып, өктемшіл, озбыр, отаршылдық пиғылдағы өкілдермен қызу айтысқа түсіп, өз пікірін тиянақты, жан-жақты, бұлтартпас дәлелдермен қорғап шығады. Окупанттар өз кінәсін мойындап, нәтижесінде, кезінде қазақтардан тартып алынған Каспийдің теріскей жағалауындағы ені бір шақырымдық және Ертістің сол жағалауындағы он шақырымдық ұлан-ғайыр жер Лениннің тікелей қолдауымен Қазақ еліне қайтарылады. ### Кеңес Үкіметі Қазақ автономиясын құруда Ә.Ермековтің өлшеусіз еңбегін зерделей отырып, онан кейінгі жасампаздық жолдары Қазақ елінің шаруашылық жайын қалыптастырып, нығайтуға халықты ағарту сияқты нақты істерге бағытталғандығына көз жеткіземіз. Қарқаралыда мектеп ашады, Ташкент пен Алматыдағы жоғары оқу орындарында математикадан дәріс оқиды. «Ұлы математика курсы» 1-бөлім (1935), «қазақ тілінің математика терминдері» (1936) атты оқулық, кітаптарды жарыққа шығарады. Қазақ арасынан тұңғыш математика ғылымының профессоры атағын алады. Сонымен бірге нағыз білім мен біліктілікті қажет ететін сала — Халық шаруашылығын жоспарлау комитетінде және басқа да жауапты қызметтерде болады.1929-1930 жылдары бір топ қазақ зиялылары абақтыға алынып, тергеуге түскенде, Ә.Ермековті де түрмеге қоса қамайды. Алаш ісінің мүлдем құртылып, ұрпақтық сабақтастық үзіліп қалмау және ұлт зиялылары болашақты ойлап, Алаштың жас түлек дарындары М.Әуезов пен Ә.Ермековті сақтап қалу мақсатында олар, «кінәларын мойындап» сол жолы бостандыққа шығады. Алайда 1937 жылғы қара бұлт Ә.Ермековтің басына тағы да үйіріліп, 1939 жылы сотталып, 1947 жылға дейін түрмеде отырып шығады. Түрмеден шыққаннан кейін жаламен қайта ұсталып, 1958 жылы босайды. 1957 жылы 26 қарашада толық ақталып, Қарағанды Мемлекеттік техникалық университетінде математикадан дәріс оқиды. 1970 жылы қайтыс болады. ## Әлімхан Ермеков атында Астана қаласындағы Әлімхан Ермеков атындағы көше. ## Дереккөздер ## Сыртқы сілтемелер * Нұрбек Матжани. Алаштың Әлімханы Мұрағатталған 19 желтоқсанның 2011 жылы. * Әлімхан Ермеков. "Ұлы математика курсы" Мұрағатталған 19 желтоқсанның 2011 жылы.
Ахмет Бірімжанов — Алашорда үкіметінің мүшесі, 1-2 мемлекеттік Дума мүшесі, заңгер. ## Өмірбаяны ### Жастық-шағы 1871 жылы 7 желтоқсанда Торғай уезінің Тосын болысының №1 ауылында (қазіргі Жангелді ауданы) дүниеге келген. Арғын тайпасы Шақшақ руының Аю бөлімінен шыққан. Жастайынан зерек Ахмет Орынбор ерлер гимназиясын 1891 жылы күміс медальмен бітірсе, ал Қазан университетінің заң факультетін 1895 жылы алтын медальмен бітірген. ### Мемлекеттік Дума мүшелігінде ЖОО бітірісімен Орынбор округтық соттың кандидаты, одан кейін Торғай уезінің бітімші соты болып істеп жүргенде, 1906-1907 жылдары Ресейдің 1-2 мемлекеттік Думасының мүшелігіне қатарынан екі рет Торғай облысы қазақтары атынан сайланады. 1906 жылы 2 шілдеде дума отырысында сөз сөйлеп, аграрлық комиссияға қазақ депутаттарын енгізуді ұсынады. Депутат А.Қалменев екеуі қазақ жерінде қоныс аударушыларды жерге орналастыру комиссияларының заңсыздықтары туралы жоғарғы үкімет билігіне сұрау салады. А.Бірімжанов 2-Думада әскери дала соттарын жою туралы заң жобасын жасау комиссиясының құрамына енеді. Бұдан басқа өзге де 53 депутатпен бірлесіп, Министрлер Кеңесіне 1906 жылы 4 маусымда қазақ даласында қоныс аударушылар учаскелері мен ормандағы саяжайлардың орналасу заңсыздығы жөнінде сұрау салады. Қазақ даласына ішкі Ресейден қоныстанушылардың жаппай шұбыруына байланысты жер, қоныс мәселесі қатты ушығып, қазақ халқының тағдырына тікелей әсер еткендіктен, қазақ зиялыларын қатты толғандырып, оны Дума мінбері арқылы жеңілдетіп шешуге әрекеттенген іс-қимылдары еді. Алайда Дума таратылып, бұл іс-әрекеттер нәтижесіз болып, Дума мүшесі ретінде А.Бірімжанов қазақ өлкесінде қызмет істеуіне рұқсат етілмей, 1917 жылға шейін Бузулук қаласында сот тергеушісі болған. ### Ақпан төңкерісінен кейін Ақпан төңкерісінен соң алғашында Уақытша өкіметтің Торғай уезінің комиссары, онан кейін Қостанай уезінің комиссары болған. Сол жылдары елде белең алған қоғамдық-саяси және Алаш қозғалысына араласа бастайды. 1917 жылы 2-8 сәуірде Орынборда және сол жылғы 20-25 тамызда Ақтөбеде өткен Торғай облысы қазақтарының сиезіне қатысып, соңғысында жаңа сот жүйесінің жобасын әзірлеу жөніндегі комиссияның құрамына кіреді. Торғай облыстық біріккен мұжық-қазақ сиезіне де қатысады. Шілдеде өткен Жалпықазақтық сиезде Торғай облысынан Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылады да, желтоқсандағы сиезде Торғай облысынан Алашорда үкіметінің мүшелігіне өтеді. ### Кеңес өкіметі кезінде Кеңес өкіметі кезінде заң орындарында жауапты қызметтер атқарған. Қазақ АКСР-дің заң комиссариатының алқа мүшесі және өмірінің соңына шейін Қазақстанның Жоғарғы сотының мүшесі болған. 1927 жылы 5 қаңтарда Ленинградта қайтыс болған. Ақтық сапарға Ә.Бөкейханов, Ә.Сейдалин, Ленинградта оқып жүрген қазақ студенттері М.Әуезов, Ә.Марғұлан, ұлы Батырбек және татар зиялылары шығарып салған. ## Отбасы Бірімжановтың арғы аталары атақты Арғын-Шақшақ Жәнібек Қошқарұлы батыр және Шеген би. Өз әкесі — Қорғанбек. Шешесі — Қыпшақ Наурызбай бидің қызы Ханша. Ал арғы атасы — Шеген бидің қызы Айман, Ыбырай Алтынсариннің шешесі. * Інісі Ғазымбек (1896-1938) - қоғам қайраткері, алашшыл азамат. * Әйелі Гүлжауһар - Әбілқайыр ханның шөбересі. Гүлжауһардың әкесі Әлмұхамед Сейдалин - білімі бойынша заңгер, Ырғыз уезінің басшы-сұлтаны және Орыс географиялық қоғамының мүшесі * Ұлы Батырбек (1911-1985) - химик, аспирант. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің химия факультетінің деканы. * Қызы Іңкәр (1915-2002) - мұғалім, ғылым докторы, АММИ-ның қалыпты физиология кафедрасының меңгерушісі. ## Дереккөздер
Уәлитхан Шарафиддинұлы Танашев (1882 — 1968) — Алашорданың күрескер азаматы, заңгер, көрнекті қоғам қайраткері, Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының мүшесі. ## Өмірбаяны Байұлы тайпасының Шеркеш руынан шыққан. Арғы атасы Бекпембет би Атырау қазақтарына аты шыққан балықшылықпен шұғылданып, елді кәсіпке үйреткен, елге сыйлы дәулетті адам екен. Оның Шолтыр, Танаш атты екі ұлы болады, Уәлитхан осы Танаштың немересі екен. Уәлитхан 1887 жылы Атырауда балықшы кәсіпкер отбасында туған. 1899-1908 жылдары Астрахан гимназиясынан сегіз сыныптық білім алады. 1909 жылы Қазан университетінің заң факультетін бітіреді. Ол 1913-1917 жылдары Қазан қаласында заңгер болып жұмыс істеген. 1917 жылы туған еліне келіп, әртүрлі қызметтер атқарады. Астраханға оралған соң заңгерлікпен айналысады, сол кезден бастап төңкеріс жолына түседі. Ол өзінің ақыл-парасатын туған халқының бақытқа жету жолына арнаған. 1917 жылы 1 -8 сәуірде Орынборда өткен Торғай облысы қазақтарының сиезінде мәжіліс төралқасы төрағасының орынбасары болады. 1917 жылы 21 сәуірде өткен Бөкей Ордасы қазақтарының сиезінде төралқа төрағасы болады. Осы сиезде ол Бөкей жер басқармасының төрағалығына сайланып, Бөкей ордасы өңірінен Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесіне өкілдікке ұсынылады. Ж.Досмүхамедұлы екеуі кеңестің атқару комитетіне кіреді де, Бөкей ордасынан депутаттыққа өтеді. 1-11 мамыр аралығында Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсылмандар сиезінің атқару комитетіне мүше болады. Киевте тамыз айында өткен бүкілресейлік мұсылмандар құрылтайына қатысады. Ел сенімін арқалаған У.Танашев Ж.Досмұхамедұлы және Ж.Ақпаевтармен бірге Петроградтағы «Шураи исламдағы» Алашорда үкіметінің өкілі болып тағайындалады. 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда өткен жалпықазақ сиезінде Алашорда үкіметінің министрі болып сайланады. 1918 жылы 8 маусымда Самара қаласында құрылтай жиналысы мүшелерінің комитетінде (Комуч) ол ел мүддесін қорғауға көп күш салады. Челябіде өткен Комуч пен Сібір үкіметінің мәжілістеріне қатысады. 8-23 қыркүйек аралығында Уфадағы бүкілресейлік уақытша үкімет - Үфі дирекциясы құрылған мәжіліске қатысады. Одан соң Әлихан Бөкейхан басқарған Алашорданың шұғыл мәжілісіне қатысады. Ол жиналыста Ж.Досмұхамедұлы, Х.Досмұхамедұлы, А.Бірімжанов, Ә.Ермеков, М.Тынышбаевтармен бірге «Ойыл уәлаяты» таратылып, Бөкей ордасы мен Ойыл уәлаяты, Маңғыстау уезі мен Торғай облысының Ақтөбе, Ырғыз уездерін басқару үшін Алашорданың батыс бөлімшесін құруды қолдаған. 1918 жылы 18 қарашада Омбыдағы дирекция құлап, үкімет билігі адмирал Колчактың қолына өткен кезде Алашорда үкіметі жаңа үкіметпен келіссөз жүргізуге ниеттенді. 1919 жылы 11 ақпанда өткен ведомствоаралық құрылым жөніндегі отырыста Ә.Бөкейхан, А.Тұрлыбаев, У.Танашев Колчак өкілдерімен келіссөзге барады. 1919 жылы Алашорда таратылып, Алаш қозғалысына қатынасқандарға кешірім жасалған соң, У.Шарафиддинұлы АКСР-ін ұйымдастыру жұмысымен және республикалық мемлекеттік баспа бөлімдерін құрумен айналысады. Орынборда қазақ әскери төңкерістік комитеті құрамында жұмыс істеп, орталық атқару комитетінің мүшесі болады. 1920 жылы 25 қыркүйекте республикалық әділет халық комиссариатының орынбасары қызметіне тағайындалды. Осы кезде ел үшін аса маңызды бірнеше заң актілерінің қабылдануына ықпал етеді. 1922 жылы 9 қарашадан бастап ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты жанындағы ҚАСР өкілеттігі басшысының орынбасары, кейін федералдық комитетте жер мәселесі туралы жоғары бақылаудың ерекше алқасында қызмет атқарды.Осыдан кейін У.Танашев Татарстандағы Қазан қаласына қайын жұртына кетеді. 1924-1937 жылдары Татар автономиясы кеңестік социалистік республикасы жоғары сотында адвокат болады. 1937 жылы бұрынғы алашордашыл қайраткер ретінде тұтқындалады. Артынан тұтқыннан босатылады. Бірақ, 1949 жылы сол айыппен тағы тұтқындалып, 1955 жылға дейін Краснояр өлкесіне жер аударылады. Айдауда кара жұмыс істейді. 1957 жылы Татар АКСР-інің жоғары сот төралқасының шешімімен ақталады. Сол жылы зейнетке шығады. 1968 жылы Қазан қаласында дүние салады. ## Сілтемелер * Танашевтар тағдыры(қолжетпейтін сілтеме) ## Дереккөздер
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан (5 наурыз 1866(18660305), Қарқаралы уезі, Семей облысы, Дала Өлкесі — 27 қыркүйек 1937, Мәскеу)— қазақтың мемлекет қайраткері. Алаш партиясының жетекшісі, Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы, публицист, ғалым, аудармашы. ## Өмірбаяны Ата тегі Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарайтын төре тұқымы. Арғы атасы – атақты Барақ сұлтан. Қазақтың соңғы хандарының бірі Бөкей осы Барақ сұлтанның баласы. Бөкейден Батыр, одан Мырзатай, одан Әлиханның әкесі Нұрмұхамед. Әлиханды әкесі тоғыз жасында Қарқаралыға апарып, жергілікті молданың қолына оқуға береді. Бірақ зерделі бала молдадан оқығандардан гөрі осындағы мектепте оқып жүргендердің сауаттылығын аңғарып, қаладағы үш кластық бастауыш мектепке өз еркімен ауысып алады. Оны бітіргеннен кейін 1879-1886 жылдары Қарқаралы қаласындағы қазақ балаларына арналған мектепте оқиды. 1886-1890 жылдар аралығында Омбыдағы техникалық училищеде оқып, оны "техник" мамандығы бойынша бітіріп шықты. 1890-1894 жылдар аралығында Санкт-Петербургтегі Орман технологиялық институтының экономика факультетінде оқыды. Дала генерал-губернатор кеңсесінің ұсыныс хаты мен қазақ қауымдастығының 200 сом стипендиясын алып, 1894 жылы Ресей империясының елордасы Петерборға барып, Орман шаруашылығы институтының экономика факультетіне түседі. Ол мұнда жүріп күнделікті сабақтарына қоса студенттердің саяси, әдеби, экономикалық және тағы басқа үйірмелердің жұмысына қызу араласып, студенттік толқуларға қатысады. ### Саяси қызметі Оқуын бітіріп, Омбыға оралғанда Ә.Бөкейхан Ресей империясының қазақ даласына жүргізген отаршылдық саясатына деген өзіндік көзқарасы қалыптасқан, марксизмнің экономикалық қағидаларымен қаруланған, саяси астыртын күрестің түрлері мен әдістерін үйреніп, білген, күрес тартыстан біршама тәжірибесі бар саяси күрескер болатын. Ол Омбыға келісімен қаланың саяси әлеуметтік, қоғамдық жұмысына белсене араласады. «Народная свобода» (Халық бостандығы) партиясының қатарына өтіп, өзі қазақ зиялылары мен саяси белсенділерінің арасында осы партияның шағын тобын ұйымдастырады. Әлиханның саяси көзқарасының пісіп-жетілуіне, кейін белгілі саяси, қоғам, мемлекет қайраткері әрі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының ұйымдастырушысы және көсемі ретінде танылуына, саяси күрескер ретінде шыңдалуына Омбыдағы күндері ерекше ықпал етеді. 1905 жылдан бастап Ресей конституциялық-демократиялық партиясының (кадеттер) мүшесі, оның қазақ бөлімшесін құру мақсатында Оралда, Семейде жиындар өткізген. Қарқаралыда патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы өткен қозғалысқа қатысып, 14 500 адам қол қойған Қарқаралы петициясын ұйымдастырушылардың бірі болған. 1905 жылы Әлихан Бөкейхан Семей облысы қазақтарының атынан 1-ші Мемлекеттік думаға депутат болып сайланды. Бірақ ол 1-ші Мемлекеттік дума жұмысына қатыса алмады. Өйткені Ә.Н. Бөкейхан өз жұмысын бастаған кезде Дала өлкесі генерал-губернаторының негізсіз жарлығымен 3 ай Павлодар абақтысында отырды. Абақтыдан шығып Санкт-Петербургке жеткенде, Дума патшаның үкімімен таратылып, оның біраз мүшелері наразылық актісін қабылдау үшін сол кездегі Финляндияның Выборг қаласына жүріп кеткен еді. Ә.Н. Бөкейхан да солардың артынан аттанып, Выборг үндеуіне қол қойды. Сол үшін жазаға тартылып, Санкт-Петербург сот палатасының төтенше мәжілісінің шешімімен 3 айға Семей түрмесіне жабылды. 1906 жылы Омбыдан шығатын кадеттік «Голос степи», «Омичъ» және «Иртышъ» газеттерінде; 1908 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген меньшевиктік «Товарищъ», кадеттік «Речь», «Слово» газеттерінде редакторлық қызмет атқарды. 1909-1917 жылдары «Дон егіншілік банкі» бөлімшесінде жұмыс істеді. 1911-1914 «Қазақ» газетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық деңгейге көтерілуіне зор еңбек сіңірді. 20 ғасырдың басында қазақ даласында екі ағымның болғаны белгілі. Бірі Бұқар мен Түркістан өлкесіне бет бұрған дәстүршіл, панисламшыл ағым, екіншісі негізінен Батыс өркениетін үлгі тұтқан жаңашыл, пантүркішіл ағым. Осы екінші ағымның басында Әлихан бастаған орыс мектептерінен тәлім-тәрбие алған озық ойлы қазақ зиялылары тұрады. Бұл топ саяси ұстамдылық танытып, Ресей империясына қарсы ашық күреске шығудың әлі ерте екенін анық түсінеді. Сондықтан олар, ең алдымен, халықтың сана сезімін оятатын жағдай жасау керек деп білді. Бар күш-қуаттарын осы мақсатқа жұмылдырады. Бірақ олардың ойдағыдай жұмыс істеуіне жандармерия басқармасының жансыздары мүмкіндік бермейді. Солардың көрсетуімен қуғынға түседі, түрмеге қамалады. Бұдан студент кезінде-ақ сенімсіздердің қара тізіміне ілігіп, бақылауда жүрген Әлихан да тыс қалған жоқ, алдымен, Семей түрмесіне қамалып, кейін Самар қаласына жер аударылып, онда тек ғылыми-шығармашылық қызметпен айналысуға ғана мәжбүр болды. 1916 жылы жер аудару мерзімі бітіп, Самардан Орынборға келген Әлихан бірден қаланың қоғамдық, саяси өміріне араласып кетеді. Қаланың қазақ тұрғындары атынан қалалық думаға сайланады. ### Алаш Орда Ол Ақпан төңкерісінен үлкен үміт күтеді. Бірақ ол үміті ақталмайды. Уақытша үкімет, оның ішінде өзі мүшесі болып жүрген кадет партиясының көсемдері қазаққа автономия беруге қарсы болады. Оның үстіне олармен жер мәселесі жөнінде де ымыраға келе алмайды да, ол бұл партиядан шығып, қазақтан сайланған тоғыз өкілді бастап барып, Томск қаласында Сібір автономистерінің құрылтайына қатысады. Осында болашақ Сібір республикасының құрамында Қазақ автономиясы құрылмақ болады. Құрылтайдан оралысымен Әлихан қазақ тарихындағы тұңғыш саяси ұйым Алаш партиясын ұйымдастыруға кіріседі. Артынша, 1917 ж. желтоқсанында Екінші жалпықазақ съезі Алаш автономиясы жарияланып, Ә. Бөкейхан сол алғашқы Қазақ республикасының тұңғыш төрағасы (президенті) болып сайланады. 1919 жылы большевиктер өкіметінің бұрынғы алашордашыларға жасаған кешірімнен кейін Ә. Бөкейхан қалған өмірін ғылыми зерттеушілікке арнады. Бірақ, ұлттық намыстан жұрдай, жалған интернационалист, жадағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 жылы екі рет тұтқындалып, түрме азабын тартты. Әлихан Бөкейхан Мәскеуге жер аударылады, зор беделінен қорыққан большевиктер өкіметі оны Қазақстанға жолатпады. Онда он жыл үй қамауында отырған Әлиханды 1937 жылғы тамызда қайыра тұтқындап, бір айдан кейін жалған жаламен 71 жасында Мәскеуде ату жазасына кеседі. 1989 жылғы мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотының қаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан, ақталды. Сөз соңында, ғалым, Ә.Бөкейхан XX ғасырдың алғашқы жартысында қазақ эпосы мен фольклорын ғылыми тұрғыдан зерттеген ғалымдарымыздың бірі болды. Ол қарастырған негізгі аспектілер: эпостың тарихилығы, қазақ фольклорының түрлері, шығу мезгілі, жыршы мен оның шеберлігі, қоғамдық ой-сананың жырда көрініс табуы, бейнелер, олардың атқарған идеялық қызметі, үлгінің көркемдік ерекшеліктері т.с.с.- әлі де қазақ фольклортану ғылымында өз маңызын жойған жоқ, және сол дәуірдің жетістігі болып саналатыны сөзсіз. ## Ғылыми еңбектері XIX ғасырдың соңында Омбы орман шаруашылығы училищесінде оқытушылық қызмет атқарып, ғылыми жұмыстармен айналысады. Ол 1896 жылы көрнекті ғалымдардың ықпалымен Орыс географиялық қоғамы Батыс-Сібір бөлімшесінің толық мүшесі болып сайланды. Әлихан Нұрмұхамедұлы «Ресей. Жалпы географиялық сипаттама» атты көп томдық еңбектің қазақ даласына арналған 18 томына автор ретінде қатынасқан. Ол ғылыми жұмыспен қатар қоғамдық-әлеуметтік саяси қызметтерге де белсене араласа бастайды.1904 жылы қазақ даласына қоныс аудару қозғалысын даярлап берген Ф.А. Шербина экспедициясының құрамында болды.1911-14 жж. Әлихан Бөкейхан «Жаңа энциклопедиялық сөздіктің» 4-21 томдарына автор ретінде қатысты. ## Әлихан туралы ### Зерттеулер 2009–2013 жылдары Ә. Бөкейханның 9 томдық толық шығармалар жинағы шықты. 2011 жылы Әлихан Бөкейханның 145-жылдық мерейтойына байланысты 15 томдық шығармаларының толық жинағы жарық көрді. Оған мақалалары, очерктері, хаттары, жеке іс қағаздары, саяси сатиралары, ғылыми және көркем аудармалары, т.б. кірді. Басылым 2011-2018 жылға дейін жалғасты. ### Атаулар 1992 жылы Қарағанды облысының Ақтоғай ауданындағы Ақтоғай аудандық кеңестің шешімімен ол туған ауылға Ә.Н. Бөкейханов есімі берілді. ### Фильмдер 1994 — «Алаш туралы сөз»режиссері: Қалила УмаровЖанры: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақтелефильм” 2009 — «Алашорда» режиссері: Қалила УмаровЖанры: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақфильм”. ### Әдебиеттер * Мұхамедханов, Қ. Әлихан Бөкейханов [Телехабар] / Қ. Мұхамедханов. - Семипалатинск телевидениесі, 1989. - 20 июнь. - Машинкамен терілген 14 парақ. - Телехабар авторы және жүргізушісі Қ.Мұхамедханов. * Мұхамедханов, Қ. Әлихан Бөкейханов [Мәтін] / Қ. Мұхамедханов // Семей таңы. - 1990. - 17 қаңтар. - Б. 3-4; Қазақ әдебиеті. - 1990. - 8 маусым - Б. 10-11; 15 маусым - Б. 10-11. * Мұхамедханов, Қ. Әлихан Бөкейханов [Телехабар] / Қ. Мұхамедханов. - Семипалатинск телевидениесі, 1991. - 28 октябрь. - 40 п. мәтін, фотосуреттер, құжаттар т.б. - Телехабар авторы және жүргізушісі Қ.Мұхамедханов. * Мұхамедханов, Қ. Әлихан Бөкейхановтың Абай туралы мақалалары (1903, 1905, 1907 ж.ж) [Мәтін] / Қ. Мұхамедханов // Абай. - 1992. - №2. - Б. 23-27. * Мұқаметханов, Қ. Әлихан Бөкейханов [Мәтін] / Қ. Мұхамедханұлы [Мұхамедханов] // Абай : энциклопедия. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы : Атамұра, 1995. - Б. 166 -167. * Мұхамедханов, Қ. Абай мұрагерлері [Мәтін] Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов өмірі мен шығармашылығы туралы мәліметтер енген] / шығармаларын жинап, зерттеп, өмірбаяндары жазып, баспаға әзірлеген Қ. Мұхамедханов. - Алматы : Атамұра, 1995. - 208 б. * Мұхамедханұлы, Қ. Абайды тұңғыш рет баспасөзде танытқан Әлихан Бөкейханов [Мәтін] / Қ. Мұхамедханұлы [Мұхамедханов] // Түркістан. - 1995. - 9 тамыз. - Б. 1. ## Сыртқы сілтемелер ## Дереккөздер
Халел (Халиулла) Ахметжанұлы Ғаббасов (1888, бұрынғы Семей облысы Семей уезі, Шаған болысы — 1931, Мәскеу) — Алаш қозғалысының қайраткері. 1898 — 1909 жылы Семейде приход, орыс-қазақ мектептерінде, гимназияда оқыған. 1910 жылға шейін Сейтен болысында мұғалім болып қызмет еткен. 1910 жылы Мәскеу университетінің заң факультетіне түсіп, 1911 жылы студенттер ереуіліне қатысқаны үшін оқудан шығарылған. Осы жылы Мәскеу университетінің физика-математика фаультетіне оқуға түсіп, оны 1915 жылы алтын медальмен бітірген. 1915 — 1917 жылы Орталық ұсақ несие басқармасының Семей қаласындағы бөлімшесінде есепші, Мемлекеттік банктің Семей бөлімшесінде инспектор болып қызмет атқарған. 1917 жылы Семей облысы Қазақ к-ті төрағасының орынбасары, облыс земство басқармасының мүшесі, “Сарыарқа” газетінің редакторы (1917 — 1919) болды. Семей облысында қазақ съездерін өткізуді ұйымдастыруға белсене қатысты. 1-жалпықазақ съезінде Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына мүшелікке кандидат ретінде ұсынылды. 1917 жылдың қазан айынан бастап Алаш партиясының Семей облысы к-тінің төрағасы қызметін атқарды. 2-жалпықазақ съезінде Алаш милициясын құру жайында баяндама жасады. Алашорда үкіметі құрамына сайланды. 1918 жылы қаңтардан Семей облысында земство басқармасы төрағасының орынбасары болды. 1918 жылы 20 наурызда Алашорда үкіметінің тапсыруымен телеграф арқылы И.В. Сталинмен сөйлесіп, кеңес үкіметімен келіссөз жүргізіп, ұлттарға өзін-өзі билеу құқығын беруді талап етті. Кеңес өкіметі тұсында білімін, қайрат-жігерін қазақ халқының мүддесіне бағыттады. 1920 жылы к-ттің ұлттық бөлімінде қызметкер, губернатор земство басқармасы алқасының мүшесі, Қазақ революциясы к-тінің Сібір рев. к-тіндегі өкілетті өкілі, Қазақ рев. к-тінің мүшесі, 1921 —1923 жылы Қазақ АКСР ОАК жанынан Ақмола және Семей облыстарын қабылдап алу үшін құрылған төтенше комиссияның мүшесі, губернатор атқару к-ті жер бөлімінің меңгерушісі болды. 1924 — 1925 жылы Алаш (Жаңа Семей) аудармашы одағында қызмет атқара жүріп, қоғамдық-мәдени шараларға қызу араласты. 1924 жылы 29 желтоқсанда география қоғамының ұйымдастыруымен өткен Абайды еске алу кешінде “Абайдың өмірбаяны” деген тақырыпта баяндама жасады. 1926 жылы ақпанда Қазақ АКСР Жоспарлау комиссариатына қызметке шақырылды. Онда Төралқа мүшесі, сектор меңгерушісі, ғылым қызметкер болып қызмет істеді. 1930 жылы “халық жауы” деген жалған айыппен тұтқынға алынып, ОГПУ “үштігінің” 1931 жылғы сәуірдегі шешімімен өлім жазасына кесілді. Мәскеу түрмесінде атылды. 1988 жылы ақталған. ## Өмірбаяны Тобықты руынан шыққан. ### Бастапқы жылдар * 1901 жылғы тамыздың 15-і – 1909 жылғы тамыздың 2-сі аралығы Семей ерлер гимназиясында оқып, оның толық 8 класын бітірген. * 1910-1915 жылдары ИМН Мәскеу университетінің физика-математика факультетінде білім алып, 1915 жылғы 27 мамырдағы сынау комиссиясының қорытындысы бойынша 2-дәрежелі дипломға ие болып, №11142 дипломды 1916 жылғы 30 наурызда алады. ### Алашорда үкіметі мүшелігінде * ЖОО бітірген соң Семейде уақ-қарыз серіктігінде инспектор болып қызмет атқарады. Патша өкіметі құлаған соң ол елдегі саяси өмірге, Алаш қозғалысына белсене араласады. * Уақытша үкімет тарапынан ол Түркістан комитетінің мүшелігіне тағайындалады. Алайда ол комитеттің мүшесі ретінде нақты жұмыс атқарылмайды. * Ал Семей облыстық қазақ комитеті төрағасының орынбасары, облыстық земство басқармасының мүшесі, облыстық Делегаттар жиналысының мүшелігіне сайланып бұл бағытта көп жұмыстар атқарады. Әр түрлі әлеуметтік саяси жұмыстарды ұйымдастыру-үйлестіру бағытында шығып тұрады (мысалы, 1917 жылы Зайсан уезіне барды). * «Қазақ» газетінен кейін Алаш үні болған «Сарыарқа» газетінің кезекшісінен редакторларының бірі болады. Онда ол ел-жұртты толғандырып, мазалап жүрген әлеуметтік-саяси жағдайды түсіндіріп, талдаған және большевиктердің озбырлық саясатын әшкерелеген өткір мақалалар жариялап тұрады. * 1917 жылғы шілдеде өткен Жалпықазақтық сиезге Бүкілресейлік құрылтай жиналысының депутаттығына ұсынылады. * Халел Ғаббасовтың қазақ елдігі үшін еткен еңбегінің ең көрнектісі – оның 1917 жылғы желтоқсан айында өткен Жалпықазақтық сиезге арнайы құрылған комиссия атынан Қазақ автономиясы, милиция және Ұлт кеңесі туралы баяндама дайындап жасағаны. Осы баяндаманың негізінде сиез «... жері бірыңғай, іргелі халқы қазақ-қырғыз, қаны, тұрмысы, тілі бір болғандықтан, өз алдына ұлттық-жерлі автономия құруға» деген тарихи қарар қабылдайды. Сиезге Халел Алашорда үкіметінің мүшелігіне Семей облысынан сайланып, кейін төраға Ә.Бөкейхановтың орынбасары міндетін атқарып, Алашорда атынан шығарылған заң-қаулыларға қол қойып отырады. Сиезге милиция жасақтау туралы баяндама жасалып, кейін сол қаулының негізінде 1918 жылы Семейде Алаш атты әскер жүздіктерін жасақтауға белсене араласады. Сол алмағайып заманда қазақ елдігін қалай аман сақтау жолында еңбек еткен басқа да алаш арыстарымен бірге Халел 1918 жылдың қазан айында Том қаласында өткен жалпы Сібір сиезіне қатысады. Сиезге Сібір автономиясы мәселесі қаралған болатын. Ондағы мақсатты Ә.Бөкейханов жақсы түсіндіреді. «Біз ойладық, әуелі Сібірге сүйеніп, тасымалдап, жалғасып көшіп кетелік, жіп жалғап, зор мемлекет күрмеуінен құтылып ап, отау болып, соңынан бөлінелік деп». Халелдің енді атқарған үлкен бір ісі – төраға Ә.Бөкейхановтың тапсырмасымен 1918 жылдың 20 наурызында автономия жөнінде И.В.Сталинмен телеграф арқылы келіссөз жүргізеді. * 1918 жылы сәуір айында Ә.Бөкейханов, Ә.Ермековтермен бірге Алаш автономиясын алу жөнінде телеграф арқылы В.И.Сталинмен тағы да сөйлескен. 1918 жылғы 21 сәуірде РКФСР Халық комиссарлары кеңесі мен Ұлт істері жөніндегі комиссариятына жолдаған жеделхатында Алашорда автономиясын дереу мойындау туралы талап қояды. Бірақ жауап болмады. Кеңес тұсында саяси-қоғамдық істерден шет қалмаған. Семей облыстық кеңесі төрағасының орынбасары, Семей облыстық земство жанындағы Жер комитетінің төрағасы, Қазақ революциялық комитетінің мүшесі (VІІІ.1920) және оның Сейревлом жанындағы уақытша өкілі болады. ### Кеңестік өкіметі кезінде * Ақмола және Семей облыстарын Қазақстан қарамағына алу жөніндегі Қаз ОАКнің төтенше комиссиясының мүшесі (1921-1923), Семейдегі педтехникум оқытушысы, қазақ АКСРның Мемлекеттік жоспарлау комитетінде және басқа да орындарда қызмет атқарды. Ғаббасов 1924 ж. Абайдың қайтыс болғанына 20 жыл толуына байланысты Семейде өткізілген жиында Абайдың өмірі және әдеби қызметі жайында баяндама жасайды. 1930 ж. қуғынға ұшырап, Абайдың баласы Тұрағұлмен бірге жер аударылды. Ғаббасов 1931 жылы Мәскеу түрмесінде атылып кете барады. ## Дереккөздер Қазақ энциклопедиясы
Алаш Орда (1917 – 1920) — Ақпан мен Қазан төңкерістері соң 1917 ж. желтоқсанның 13 құрылған қазақ Алаш автономиясының үкіметі. ## Алаш Орда құрылтайы 1917 ж. желтоқсанның 5 – 13 Орынборда Екінші жалпықазақ съезі өткізілді. Құрылтайдың күн тәртібіне 10 мәселе қойылды. Олардың ішіндегі ең негізгілері: қазақ-қырғыз автономиясын жариялау, милиция һәм Ұлт кеңесі (Үкімет) құру мәселелері болды. Құрылтай делегаттары Уақытша үкімет құлатылғаннан кейін қазақтардың өмір сүруінің өзін күрделендіріп жіберген анархия (тәртіпсіздік) жағдайында елді аман сақтау үшін, «уақытша Ұлт Кеңесі» түріндегі берік билік құру, оған «Алаш Орда» деген атау беру (төрағасы Ә. Бөкейхан, Ұлт Кеңесі құрамына 25 адам кірді), сондай-ақ милиция жасақтау туралы қаулы қабылдады. Алаш астанасы – Семей (кейін Алаш-қала атауын алды) қаласы еді. Бұл туралы кейіннен Әлихан Бөкейхан (1919 ж. ақпанның 11) былай деп мәлімдейді: «съездің бұл шешімі қазақтар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, өлкеде большевизмнің дамуына (яғни қазақтар үшін жат-таптық жіктелу) жол бермеу мүдделерінен туындады…».Үкімет төрағалығына үш қайраткер – Бөкейхан, Құлманов және Тұрлыбаев ұсынылды. Көп дауыс алған Бөкейхан төраға болып сайланды. А. азамат соғысы жылдарында Кеңес құрылысына жау күштер жағында болды. Нәтижесінде азамат соғысында жеңіске жеткен Кеңес өкіметі Алаш партиясы мен А. үкіметін таратты. Кеңес өкіметі Алаш пен А-ны Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінен аластауда алдау мен арбау әдісін де, қару жұмсап, күштеу жолын да қолданды. Кезінде (1919, 1920 ж.) Кеңес өкіметі Алаш қозғалысына белсене қатысқандардың барлығына кешірім жасағанына қарамастан, олар түгелге дерлік сталиншіл әкімшіл-әміршіл жүйенің құрбандарына айналды. Сол кезде Ресейде орын алған жағдайда қазақтардың жарияланған автономиясын жүзеге асыру мүмкін емес еді. Кезекте бостандықтың жауы – большевизммен күрес тұрды. Өздерінің қолға алған шараларын іске асыру жолында Алашорда үкіметіне Кеңестерге қарсы жақпен бірігуге тура келді. Өйткені Кеңес үкіметі кеңестік негіздегі автономияларды ғана қолдап, көтермелесе, ал ақтардың Алаш автономиясына көзқарасы басқаша болды. Соңғыларының қолдауына сүйене отырып, қазақ халқы, дәлірек айтқанда Ә.Бөкейхан бастаған зиялылар тобы белгілі бір деңгейде дербестікке жетуге болады деп санады. Бұл жолдағы күрес оқиғалары төмендегідей өрбіді. ## Сыртқы істері Алаш Орданың ақтармен бұл бағыттағы алғашқы байланысы, 1918 жылы 8-ақпанда большевиктер тұтқындаған Сібір облыстық Думасының орнына құрылған Уақытша Сібір үкіметімен болды.Алаш Орда жетекшілері атаман Дутовпен, Самардағы Құрылтай жиналысы мүшелері Комитетімен (Комуч), Омбыдағы Уақытша Сібір үкіметімен де байланыс жасады. Басталып кеткен азамат соғысы Алаш Орданың ұстанар бағытында айқындауды қажет етті. Сөйтіп, қазақ аутономиясы өлкеде әлеуметтік-саяси негізі жоқ Кеңес үкіметіне қарсы күреске шығып, ақтарға қосылуға мәжбүр болды. Уақытша Сібір үкіметі бастан-ақ қазақтарға ұлыдержавалық пиғыл танытты. Олар Алаш қайраткерлерінің ел ішіндегі беделін өздерінің мақсаттарын жүзеге асыруға мәселен, қажет кездерде әскер күшін жасақтау, соғыстың бүкіл салмағын халық мойнына арту т.б. жағдайларға пайдалануды көздеді. Бұл үкімет Алашорданың белгілі бір үкімет органы ретінде дербес, белсенді әрекет жасауына келісе қоймады. Архив деректері, Сібір үкіметінің мүддесін жүзеге асырушы эмиссарларға Алашорданың батыл қарсылық білдіріп отырғанын көрсетеді. Мұның соңы қазақ автономиясының өзін ресми тану туралы мәлімдемесін, Сібір үкіметінің «нағыз сепаратизмнің белгісі» деп айыптауымен аяқталды. Бұдан кейін Алашорда Бүкілресейлік биліктен үміткер тағы бір үкімет — Самарадағы құрылтай жиналысы мүшелері комитеті (Комучпен) қарым-қатынаста болды. 1918 жылы 8 маусымда өмірге келген негізінен эсерлер басқарған бұл үкімет, демократиялық принциптерге беріктігін бірден-ақ байқатты. Бұл олардың Алашордаға көзқарасынан-ақ байқалады. Тамыз айында Комуч құрылып жатқан басқа үкіметтердің қатарында Алаш Орданы да мойындайтындығын мәлімдеді. Комитет құрамына – Ә. Бөкейхан, А. Байтұрсынұлы, Ж. және Х. Досмұхамедовтер, А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, М. Шоқай және т.б. кірді. Бірақ бұл табыс та ұзаққа бармады. Оппозициялық күштерді біріктіру мақсатында Комуч ұйымдастыруымен 1918 жылдың 8-23 қыркүйегінде Уфа кеңесі өтеді. Кеңеске жоғарыда аталған қайраткерлер қатынасты. Бұратана халықтар атынан сөйлеген Ә. Бөкейхан өздерінің сепаратизмнен аулақ екендігін, демократиялық-федеративтік Ресеймен біртұтас екендігін айтты. Кеңес жүріп жатқан кезде 11-қыркүйекте Ә. Бөкейханның төрағалығымен Х. және Ж. Досмұхамедовтер, М. Тынышбаев, У. Танашев, Ә. Ермеков, А. Бірімжанов қатысқан Алашорданың төтенше мәжілісі өтеді. Онда қазақ автономиясын Алашорданың бір өзі басқаратыны, ал бұрынырақта (18-мамырда) батыс Қазақстандағы саяси жағдайға байланысты уақытша құрылған Ойыл уәлаяты таратылатыны шешілді. Оның онына жол қатынасы нашарлығымен соғыс жағдайы себебінен Алашорданың батыс бөлімшесі құрылды. Бұл болашақта шақырылатын Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы қарсаңында, бірауыздан құрылған автономия бар екенін Кеңеске қатысушыларға көрсету болатын. 23-қыркүйектегі Кеңестің соңғы күнінде Уақытша Бүкілресейлік үкімет – Директория жарияланды. Бірақ бұл Директория өзі жойылардан аз ғана бұрын 4-қарашада шыққан бұйрығымен, бөлінбейтін Ресейді қалпына келтіру үшін барлық облыстық үкіметтермен бірге Алашорданың орталық үкіметін таратып, оның облыстық, уездік ұйымдарын ғана қалдырды. Орнына мәдени-тұрмыстық мүдделерді басқаратын Бас Уәкілдік қызметін енгізді. Бас Уәкілдік мәселесі 18-қарашада Омбыдағы төңкеріс нәтижесінде өзін «Жоғары Билеуші» деп жариялаған адмирал Колчак кезінде қаралды. «Николайдың заманы мен тәртібі келген уақытта да» қазақ зиялылары көздеген мақсатынан таймады. Колчак үкіметі Бас уәкілдің міндеті туралы Ережені талқылап, оған керекті материал жинау үшін қазақ даласына өз өкілдерін жіберді. 2-мамырда Семейге келген Ішкі Істер Министрлігінің өкілі Г. Малахов, аталған мекеменің Алашорда тағдыры туралы жоспарын бір топ қазақ интеллигенттеріне таныстырады. 1919 жылы 6-мамырда А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, Р. Мәрсеков, А. Қозбағаров, С. Дүйсембинов, Х. Ғаббасов өлкені басқару туралы жаңа Ережеге өз көзқарастарын білдіріп, Ішкі Істер министрлігінің «Бұратаналар» бөліміне Семейден хат жолдайды. Онда ұлттық-территориялық автономия құру туралы шешім қабылдаған ІІ жалпықазақ сьезі, 1917 жылдың өн бойында өткен облыстық сьездердің қорытындысы болғанын, сол съезд шешіміне қарай қажетті жағдайларда әрекет жасағандарын (Ресей мемлекетін қалпына келтіру үшін Кеңес үкіметіне қарсы ортақ күреске қосылғандарын) сондықтан да қазіргі ауыр жағдайда Ресей мемлекетін қалпына келтіруге кедергі келтірмес үшін ұлттық мүддені қоя тұрып, Уақытша Бүкілресейлік Өкіметтің 1918 жылғы 4-қарашадағы бұйрығына көніп отырғандарын, бірақ бұл жарлықтағы қазақ өлкесін басқаратын арнайы органның құрылуы туралы ереженің кешігуі, қазақ халқын алаңдатып тұрғаны айтылды. Одан әрі хатта, бұл мәселені шешуді жолсапарға өз өкілдерін жіберу арқылы емес, Омбыдағы үкіметпен келіссөз жүргізіп жатқан Алашорда өкілдері пікіріне жүгіну жолымен шешу дұрыс болатыны ескертілді. Сондай-ақ, хат иелері қазақ халқын басқару туралы Малахов әкелген жоспар-жобаға байланысты өздерінің мынадай ұсыныстарын да көрсетті: 1) Бас уәкілдік туралы. Алаш автономиясын құрайтын қазақ облыстарын басқаратын Бас уәкілдік жекелеген бір министрлік өкілдігі болмауы керек, ол қазақ халқын ұлттық басқару органы болуы тиіс. Сондықтан Бас уәкілдік Ішкі Істер министріне тәуелсіз болып, тек Министрлер Кеңесіне ғана бағынуы керек. Сонымен қатар Бас уәкілдіктің жанында жолдастарымен (орынбасар) қоса, Кеңес құрылуы тиіс. 2) Жергілікті жерлердегі басқару туралы. Бұл басқару ұлттық принципке негізделіп, облыстық әкімшілік және милиция басқармасы қазақ ұлттық басқару органына бағынсын. Ол үшін облыс-уез, болыстарда тікелей Бас уәкілдікке бағынатын ерекше органдар құрылуы қажет. Біздегі земство түрінде ойлайтын, өзін-өзі басқару органдарына келсек, қазіргі облыстық, уездік земстволар (барлық ұлтқа ортақ) сол күйінде қалып, ал болыстық земстволар қазақ, орыс халқының әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінің өзара айырмашылығы жер мен көктей болғандықтан, қазақтардікі орыс халқынан бөлек болғаны жөн. Болыстардағы әкімшілік органы земство мекемелеріне қосылып, оның міндеті земствоның бір мүшесіне жүктелсін. 3) Жекелеген мәселелер туралы. Діни істермен айналысатын жоғары инстанция — Бас уәкілдік жанындағы Кеңес болып, ол діни лауазымдары бар адамдармен толықтырылып отырса. Орыс бодандығындағы қазақтардың, шекаралас шет мемлекеттермен байланысы туралы істеріне қазақ ұлттық басқармасынан да адам қатыстырылуы қажет деп санаймыз. Колчактың қазақ даласын басқаратын Бас уәкілдік тағайындау туралы жаңа Ережені жаңғыртқан әрекеті алайда жүзеге асқан жоқ. Мұның себебі, бір жағынан күннен-күнге жеңіліске ұшырап жатқан Ақ Армиядағы сәтсіздіктер болса, екінші жағынан ұлттық қозғалыстарға жауыға қарайтын орыс үкіметтеріне тән қасиетті бойына сіңірген Колчак билігінің өзінен болды. Алашорда сонымен бірге Кеңес үкіметімен байланыс жасауға тырысты. Халел және Жанша Досмұхамедовтер Ленин, Сталинмен, сондай-ақ Халел Ғаббасов ұлт ісі жөніндегі халық комиссары Сталинмен келіссөз жүргізді. Мұның нәтижесі – аутономияның мәдени мұқтажына орталықтың көмегі, бүкілқазақтық құрылтайды шақыру, өлкеде азаматтық бітімге келу туралы уәделер болды. Алаш қайраткерлеріне Бүкілресейлік Орталық Атқару комитетінің 1919 жылғы 4 сәуірдегі және 1920 жылғы 15 сәуірдегі шешімімен амнистия жарияланса да, Кеңес үкіметі күшіне мінгеннен кейін, олардың өткенін ешуақытта ұмыта да, кешіре де алған жоқ. Түрлі әдіспен бүркеленген қудалау ақыры, Алаш зиялыларын жаппай қырғынға ұшыратты. Бұл зобалаңнан аман қалған саусақпен санарлық зиялы қазақ, өмірлерінің соңына дейін Мемлекеттік Қауіпсіздік Комиеті назарынан тыс қалмады. Ал атылғандардың үрім-бұтақтары да соңғыларының кебін киді. Осыдан кейінгі Қазақстанның саяси тарихы бәрімізге белгілі. Алдымен 1920 жылы құрылған Қазақ Кеңестік Автономиялық социалистік республикасы, кейіннен 1936 жылы Қазақ Кеңестік Социалистік республикасы болған тұсында қазақтар отаршылдық қамытынан қол үзген жоқ. Қазақ халқы өз тілін, дінін, әдет-ғұрпын, саяси санасын жоғалту алдында тұрды. Өз тілінен жеріген ұрпақ пайда болды, мәңгүрттік пайда болды. ## Алаш Орда қайраткерлерінің тізімі ## Алашорда туралы фильмдер * 1990 – «Мағжан» Мағжан Жұмабаев режиссері: Қ. УмаровЖанр: Деректі фильм Өндіріс: «Қазақтелефильм» Жанр: Деректі фильм Өндіріс: «Қазақтелефильм» * 1993 – «Міржақыптың оралуы» Міржақып Дулатұлы режиссері: Қ. УмаровЖанр: Деректі фильм Өндіріс: «Қазақтелефильм» Жанр: Деректі фильм Өндіріс: «Қазақтелефильм» * 1994 – «Алаш туралы сөз» режиссері: Қ. УмаровЖанр: Деректі фильм Өндіріс: «Қазақтелефильм» Жанр: Деректі фильм Өндіріс: «Қазақтелефильм» * 2009 – «Алашорда» режиссері: Қ. УмаровЖанр: Деректі фильм Өндіріс: «Қазақфильм» Шәкен Айманов атындағы Жанр: Деректі фильм Өндіріс: «Қазақфильм» Шәкен Айманов атындағы ## Дереккөздер ## Сыртқы сілтемелер * Әнес Сарай: «Батыс Алашордашылары сепаратистік бағыт ұстанған жоқ» * Алаш идеясы және «ЕСЕП» партиясы. Ержұман Смайыл * Алашорда әскерінің ұраны: «Жасасын, Отанның адал ұлдары!» * Жапондардың өз елін өркендету мұраты Алашорда идеяларына ұқсас еді * Алашорда – Азаттықтың алтын күні * Ербол Тілеш. «Алаштың» жолы Мұрағатталған 4 желтоқсанның 2010 жылы. * Р.К. Нурмагамбетова. Движение Алаш и Алаш-Орда. Историография проблемы. 1920-1990-е жж. XX века. Мұрағатталған 23 ақпанның 2007 жылы. (орысша)
Нығмет Нұрмақұлы Нұрмақов — (25 сәуір 1895 жылы, Семей облысы Қарқаралы уезі - 25 қыркүйек 1937 жылы Мәскеу) - ірі мемлекет және қоғам қайраткері. ## Өмірбаяны * Арғын тайпасы Қаракесек руының Көшім бөлімінен шыққан. * 1915 жылы Омбы мұғалімдер семинариясын бітірген. * 1931 жылы ВКП (б) ОК жанындағы Коммунистік университетті тәмамдады. * 1915—1918 жылдары Қарқаралыда мектеп мұғалімі. * 1918 жылы ақпан-мамыр айлары — жұмысшы шаруа депутаттары Қарқаралы уездік кеңесінің хатшысы. * 1918—1919 жж. Ақгвардияшылар түрмесінде. * 1920—1921 жж. — Қарқаралы уездік ревкомының, уездік атқару комитетінің, Семей губерниялық әскери ревкомының мүшесі және бөлім меңгерушісі, губкомның бөлім меңгерушісі, Семей губерниялық атқару комитетінің мүшесі. * 1921 жылдың қазанынан революциялық Трибуналдың төрағасы. * 1923 жылдың 11 сәуірінен РКФСР Жоғарғы Сотының қазақ бөлімінің төрағасы. Н. Нұрмақовтың Жоғарғы Сот пен губерниялық прокуратураның қалыптасуындағы ролі ерекше зор. * 1923—1924 жж. Юстиция халық комиссары. Осы кезеңде прокуратура мен сот органдарын ұйымдастыру, кәсіби кадрларды даярлау, іс жүргізуге қазақ тілін енгізу жұмыстары аяқталды. Орынборда тұңғыш өлкелік заң курсының ашылуы Нұрмақовтың қызметке келуімен дәл келді. Қысқа мерзімді курстар Семейде, Ақмолада, Қостанайда ашылды. Олардың жанынан еңбек сессиялары ұйымдастырылды. 1922 жылғы 13 шілдеде екінші шақырылған КирЦИК-тің ІІІ сессиясында прокурорлық қадағалау туралы, адвокатура туралы Ережелер қабылданды. 1923 жылғы 28 желтоқсанда КирЦИК жанындағы бас Тәртіптік Кеңес туралы қаулы бекітілді. * 1925 жылғы қыркүйек—қазан айлары — ВКП(б) Киробкомының бөлім меңгерушісі. * 1924 жылғы қазан — 1929 жылғы сәуір — ҚАКСР Халық Комиссарлары кеңесінің төрағасы. * 1929—1931 жж. — Мәскеуде оқуда. * 1931—1937 жж. — ВЦИК хатшысының орынбасары. ВЦИК Президумының бөлім меңгерушісі ВКП(б) Қазақ өлкелік комитетінің ҚАКСР ОАК мүшесі. * 1937 жылы атылып, 1956 жылғы тамызда ақталды. ## Сіңірген еңбектері Нығмет Нұрмақов берік қалыптасқан интернационалист болды. Ол туған республика жетістіктерін бүкіл совет елінің табыстарымен тығыз байланыста қарады. Оның Одақтық үкімет алдына қойған бірқатар маңызды ұсыныстары терең дәйектілігімен назар аударды. Мәселен, астықты аудандардың бірі ретінде Қазақстанның ролін арттырудың қажеттігін мәселе етіп қойды. Партиялық және мемлекеттік жұмыстың қай саласында жүрсе де барлық күш-жігерін, ұйымдастырушылық дарыны мен білімін жаңа құрылыс ісіне аянбай жұмсады. ## Дереккөздер
Базарбай Мәметов (20 мамыр, 1888, Сарқант ауданы) — Алаш зиялысы, Алашорда үкіметінің мүшесі, Жетісудағы Алаш қозғалысының көрнекті мүшелерінің бірі, заңгер. 1888 жылы (екінші бір архивтік құжатта 1891 жылы туған деп көрсетілген) Жетісу облысы, Лепсі уезі, Балқаш-Лепсі болысында (қазіргі Сарқант ауданы) дүниеге келген. ## Өмірбаяны Найман тайпасының Садыр руынан шыққан.1900-1911 жылдары Верный ерлер гимназиясында оқиды. Алғашында Мәскеудегі Алексеев әскери училищесіне оқуға ынтасы болғанымен, 1911 жылы Қазан университетінің заң факультетіне түсіп, оны 1917 жылы бітіріп шығады. ЖОО-да оқып жүргенде-ақ, ол әр түрлі жұмыстарға белсене араласады. 1916 жылы атақты «маусым» жарлығы шыққанда Қазанда оқитын қазақ студенттері ішінде Б. Мәметов те бар, тыл жұмысына бара жатқан орыс тілін білмейтін қазақ жігіттеріне бас-көз болу үшін «Қазақ» газетінің бетінен «бүкіл ақ жүрек бауырларын» шақырып, үндеу жолдайды. Бұл үндеуді Ә. Бөкейханов «Бауырларым, ден сау, жас шақтарыңда жұрт үшін жұмылыңдар!» — деп жылы қабылдайды. Ақпан төңкерісінен соң Алаш қозғалысына белсене араласады. 1917 жылғы шілде айындағы Жалпықазақтық съезде Жетісу облысынан бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылып және бүкілресейлік мұсылмандар кеңесіне (Шоро-и-Исламға) өкіл етіп сайланады. Ал сол жылғы желтоқсанда өткен Жалпықазақтық съезде Алашорда үкіметінің мүшелігіне облыстардан тысқары, яғни жалпы қазақ атынан кіреді. Осының өзінен-ақ Б.Мәметовтің абыройының қаншалықты екенін аңғаруға болады. Азамат соғысы жылдары басқа да ұлтжанды қазақ зиялылары сияқты Б.Мәметов те ақ пен қызылдың теке тіресінде тектен-текке қосақ арасында қалған қазақ жұртшылығын аман сақтап, қорғау мақсатында Семейде 1918 жылы 1 Алаш полкін жасақтауға және Жетісу жерінде қазақ жігіттерінен алаш сарбаздарын ұйымдастыруға ат салысады.Жетісуда С. Аманжоловпен бірге аштық-күйзеліске ұшыраған жұртшылыққа көмек комитетін ұйымдастырады. 1918 жылы 10-31 тамыз аралығында Лепсіде өткен Алаш орданың Жетісу облыстық 2 қазақ съезіне қатысып, оның кеңесінің мүшелігіне сайланады.Колчак үкіметі тарапынан большевиктермен қатысы бар деген жалған желеумен Алашорда мүшесі Лепсі көмек комитетінің төрағасы Б.Мәметов қуғын-сүргінге ұшырайды. Қуғынға ұшыраған Алаш зиялысы Б. Мәметовке М. Тынышпаев ара түсіп, адмирал Колчакқа хат жазады. Жетісуда казак-орыстардың қазақ ауылдарына жасаған адам айтқысыз айуандық істерін, Отыншының ерлік өлімін Семейге алғаш жеткізген және осыларды «Абай» журналына жазған Б.Мәметов пен Ы. Жайнақов болатын. Кеңес кезеңінде де Б. Мәметов қуғын-сүргінге ұшырап, 1928 жылы ұсталынып, тұтқындалады. 1931 жылы отбасымен Саратовқа жер аударылады. Саратов, Қарақалпақстан, Жамбыл, Талдықорғанда әр түрлі шаруашылық қызметте болып, 1946 жылы Бөрлітөбе ауданында қайтыс болды. Кеңес Одағы Жоғарғы Кеңесінің 1989 жылғы 16 қаңтардағы Жарлығының 1 – бабына сәйкес «30-40 жылдар мен 50-ші жылдардың басында қуғын-сүргінге ұшырағандар мен құрбандарына байланысты әділдік орнатуға толықтыру іс-шаралары» негізге алынып, 1989 жылы 6 сәуірде Мәметов Базарбай ақталды. ## Дереккөздер
Елдес Омарұлы Тиесов (29 ақпан 1892 жыл, Қостанай уезі – 1 желтоқсан 1937 жыл) — қоғам қайраткері, ғалым (тілтанушы және математик), публицист және аудармашы, Алаш партиясы саяси партиясының мүшесі. ## Өмірбаяны * Қыпшақ тайпасының Қарабалық руынан шыққан. * 1892 жылғы 29 ақпанда (Бұл күн тек төрт жыл сайын кібісе жылда келетін болғасын, ережелер бойынша құжаттарда наурыздың бірі деп көрсетілген) Қостанай уезінің Қонай ауылында дүниеге келген (қазіргі Г. Белинский атындағы агроконцерн, Таран ауданы). * Алғашында Елдес ауылдың молдасынан хат таныды, содан соң Қостанай орыс-қазақ училищесін бітіріп, Дубай ауылында мұғалім болып жұмыс істейді. * Үш жыл (1917 жылғы ақпанға дейін) жергілікті соттың кеңсесінде қызмет етті. * Сол жылдары оны Минск қаласындағы Земство Одағына хатшы қызметіне шақырады. * 1917 жылы оқулық дайындау комиссиясының мүшесі етіп тағайындайды. * Азамат соғысы жылдары Елдес Омарұлы Қостанай уезі бойынша «Алаш Орданың» комиссары және Қостанайдағы бөлімшесінің төрағасы дәрежесінде қызмет етті. * 1917 жылы Орынбор қаласында өткен II бүкіл қазақ-қырғыз құрылтайында Қазақстанда ұлттық автономия — Алаш Орда атты өкімет құру туралы шешім қабылдаған болатын. Бұл бастаманың басында Алаш партиясы тұрды, ал осы бағдарламаның авторларының бірі замандастары жан-жақты білімі, таланты үшін қазақтың Ломоносовы деп атаған белгілі Елдес Тиесов болған еді. * 1920 жылдардан бастап Орынбордағы халыққа білім беру комиссариатының мектеп бөлімінде қызмет ете жүріп, өлкелік академиялық орталықтың қызметкері болды. * Елдес Омарұлы да «халық жауы» деп айыпталып, ОГПУ-дың үкімімен 58 бабы бойынша он жылға сотталды. Көп кешікпей сол ОГПУ Елдес Омарұлын ату жазасына кесті, біраз уақыт өткен соң бұл үкім өзгертілді. * Алғашқы жылдарын (оған дейін Елдес Мәскеудегі Бутырка түрмесінде отырған) ол Карелияда өткізді. 1933 жылғы шілдеде Елдес Омарұлы мерзімінен бұрын босатылды, бірақ ол бостандық көпке ұзамады. * Елдес Омарұлы алғашқылардың бірі болып Мұхтар Әуезовтың ғылыми еңбектері туралы пікір жазған. Ол М. Әуезовтың еңбектеріне жоғары баға берді. Мұхтар Әуезов 1927 жылы туған ұлының атын Елдес Омарұлының құрметіне Елдес деп қойды. * Белгілі ғалым Елдес Омарұлы ғалым-филолог Телжан Шонановпен көп жылдар бойы дос болды. 1937 жылы Шонановқа «халық жауы» деген айып тағылғанда, Е. Омарұлы досының сөзін сөйлеп, құтқарып қалғысы келді, бірақ оның өзіне де «халық жауы» деген жалған айып тағылды. Алдымен, ҚазГУ-дің жатақханасында тұрып жатқан жерінен шығарып жіберді. * 1937 жылғы 20 қарашада ол тұтқындалып, желтоқсанның бірінде ату жазасына кесіледі. * Е. Омарұлы тек 1989 жылы ғана ақталды. ## Шығармалары Елдес — көптеген оқулықтардың авторы. Атап айтқанда, математика, алгебра, физика, тригонометрия, геометрия оқулықтарын орыс тілінен, неміс тілінен аударып, өңдеп, өзі толықтырып отырды. Көптеген геометриялық терминдер Елдестің аудармасында мәнді де, мағыналы. Мысалы, геометрия — пішіндеме, теорема — түйін, трапеция — қостабан т.с.с. Ғылыми еңбектерінің басым көпшілігін орыс тілінде жазған. Оның ішінде * «Упражнения по синтаксису» (Синтаксис жаттығулары) * «О сочетании звуков казахского языка» (Қазақ тіліндегі дыбыс үндестігі) * «Новые правила о казахском шрифте» (Қазақ қаріптерінің жаңа ережелері) * «Ученая деятельность Ахмета Байтурсынова» (Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми еңбектері) сияқты еңбектері орыс тілінде жазылған. * Ал, бастауыш сыныптарда өзі жазған «Әліппені» қолданды. Бұл оқулық қазақтың мақал-мәтелдеріне, билердің шешендік сөздеріне негізделген. Өкінішке орай, бұл оқулық баспадан шықпай қалды. ## Есте қалдыру 1997 жылы бұрынғы Қостанай орыс-қазақ училищесінде (қазіргі көркемөнер мектебі) даңқ таңбасы ашылды. ## Отбасы Ғалымның жеке өмірі де бақытты болған жоқ. Оның зайыбы Ташкент қаласындағы Германия консулының қызы Эльза Адамовна Берте болатын. Тұңғышына Кенесары Қасымовтың құрметіне Кенехан деген ат қойды. Кейінірек әйелі мен баласының өміріне қауіп төнбесін деп ажырасып кетеді. Ал, ұлының туу туралы куәлігінде Генрих Берте деп жазылды. Ұлының тағдыры белгісіз, тек қана Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқаны, ұшқыш болғаны туралы қысқа ғана дерек бар. ## Дереккөздер
Жақып Ақбаев (25 қазан 1876 жыл – 4 шілде 1934 жыл) — Алаш зиялысы, күрескер, қайраткер, Алашорда үкіметінің мүшесі, заңгер. Құқықтану магистрі. ## Өмірбаяны Арғын тайпасы, Қаракесек руының Сары Танас бұтағынан шыққан. 1876 жылы 25 қазанда Семей облысы, Қарқаралы уезі, Берікқара болысы, №3 ауылының Төңіректас деген жерінде дәулетті отбасында туған. 1886 жылы Қарқаралы қаласындағы қазақ интернатында оқып, 1889 жылы Омбы гимназиясына түсіп, онда 7 жыл, онан кейін Томск гимназиясына ауысып онда бір жыл оқып, 1898 жылы бітіріп шығады да, Санкт-Петербург университетінің заң факультетіне түседі. 1903 жылы 1-дәрежелі дипломмен бітіріп шығады. ЖОО-да оқып жүргенде ілім-білімнің әр саласын меңгеруге талаптанады. Адамның есте ұстау қабілеті мен фактілерді екшелеудің әдіс-тәсілдерін жете меңгеру үшін Одесса қаласындағы мнемоника профессоры С.Файнштейннен дәріс тыңдауға және Санкт-Петербургтегі Археология институтына оқуға түсуге университет басшыларына өтініш те жазады. Мемлекеттік сынақ комиссиясында «Қазақтардың некелік құқығы» атты тақырыпты қорғауға бекітіп алады. Кейін осы тақырыпты түрмеде отырғанда ары қарай жалғастырып, кеңейтіп, 1907 жылы Орыс географиялық қоғамының Семей бөлімшесінің жазбаларында жариялайды. ЖОО бітірісімен Омбы сот палатасына қызметке тұрады. 1905 жылғы тамызда Омбы қаласындағы 2-учаскенің бітімші соты болады. ## Патша манифесі 1905 жылғы шілде айында Омбы қаласында патша әкімшілік орындарының мәжілісі өтіп, онда Дала өлкесінің генерал-губернаторы Сухотин бас болып қазақ өкілдерін Дума сайлауына қатыстырмау туралы мәселе қозғайды. Міне, осы шешімге қарсылық ретінде Ә.Бөкейхановтың ұйымдастыруымен Қарқаралы уезінің 42 қазақ өкілетті адамдары атынан патшаға 1905 жылы 22 шілдеде Ақбаевтың құрастыруымен жеделхат жіберіледі. 1905 жылы 17 қазандағы патша манифесінен кейін жер-жерде бостандық, теңдік, сөз еркіндігі жөнінде қызу талас, митингілер өтіп жатты. Іле-шала осындай митингі, шерулер 19 қазанда Омбы қаласында өтіп, оған Ақбаев қызу кірісіп кетеді. «Үкіметке тіл тигізгені» үшін ол қызметінен қуылады. Артынан ол Кереку қаласы, Баянауыл станицасында жиындар өткізіп, патша режимін шенеген сөздер сөйлейді. 1905 жылғы 15-16 қарашада Қарқаралы қаласында өткен үлкен жиында ол тағы да жалынды сөз сөйлейді. Патшаның жергілікті әкімшілігі «мемлекеттік қылмыс істеп, опасыздық жасады» деп 1906 жылғы 11 қаңтарда тұтқындап, Семей түрмесіне жөнелтеді. Міне, осы кезден бастап Ақбаев патша және Кеңес өкіметі кездерінде үнемі қуғын-сүргінді, тепкіні көп көріп, абақты-айдаудан көз ашпады деуге болады. Жетісу облысының Қапал уезіне 2 жылға жер аударылады. Қайда жүрсе де ол патша шенеуніктерінің парақорлығын, халыққа жасаған озбырлығын үнемі әшкерелеп отырады. Қарқаралы уезіндегі шаруалар учаскесінің бастығы Цыловтың және де басқалардың парақорлығын әшкерелейді. Қапалда жүргенде де келімсектерден қиянат көрген қазақтардың мүдделерін қорғап, осында айдауда жүрген К.Төгісовпен бірлесіп, сот процесінде әділ шешім шығаруға ықпал жасайды. ## Кеңес үкіметі Ақбаевтың патша әкімшілігінің жоғары орындарына өзінің жазықсыз жапа шегіп, айдауда жүрген мерзімін қысқартып, не сот үкімін бұзу жөніндегі арыз-шағымдарында (мысалы, сенатор граф Паленге жазылған осы құжатты және Ақбаевқа қатысты басқа да материалдарды алғаш тауып, жариялаған белгілі ақбаевтанушы-ғалым, М.Құл-Мұхаммед) өзінің жеке басының мәселелері көрініс тапқандай болып көрінгенімен, шын мәнісінде, ол құжаттарда патша әкімшілігінің озбырлық, зорлық-зомбылық, зымияндық саясаты, шенеуніктердің парақорлығы, жер мәселесінің ушығуы сияқты мәселелер көтерілген. Ақпан төңкерісінен соң 1917 жылғы 27 сәуір мен 7 мамыр аралығында өткен Семей облыстық қазақ съезін өткізуге белсене араласып, оның облыстық комитетінің мүшелігіне де сайланады, сол жылғы 24 қыркүйекте өткен кеңесіне де қатысады. 1917 жылғы шілде айында болған Жалпы қазақтық съезде Құрылтай жиналысқа депутаттыққа ұсынылып, ал Желтоқсандағы съезде Алашорда үкіметінің мүшелігіне өтеді. Азамат соғысы жылдары Колчак және тағы басқа уақытша өкіметтер оны бірнеше рет абақтыға жауып, ату жазасына да кесіп, артынан ол үкімді бұзып, Ақбаевтың басы шыр айналып, Алашорда үкіметінің мүшесі ретінде елдік, алаш ісіне толыққанды бел шеше араласу мүмкіншілігінен айырылады. ## Қайтыс болуы Кеңес өкіметі орнаған соң ол Семей губревкомының заң бөлімінде жұмыс істеп, оның «етене араласуымен губерния бойынша сот-тергеу учаскелері құрылады». Біраз уақыт Семей кеңестік халық сотының мүшесі болады, Қарқаралы уездік халыққа білім беру бөлімінде және Семейде әр түрлі қызметтер атқарады. Ақбаев басқа да Алаш қайраткерлері сияқты сталиндік зобалаңға түсіп, Воронежге жер аударылып, ол жақтан ауруына байланысты елге қайтарылып, 1934 жылы 4 шілдеде Алматыда қайтыс болады. ## Зерттеулері Ақбаевтың өмірі мен қызметі, саяси серіктері Ахмет Байтұрсынұлы және Ж. Досмұхамедов тағы басқа Алаш ардагерлерімен үндес келеді. Ақбаев қазақтың әдет-ғұрып заңдарын, соның ішінде отбасы-неке құқығын зерттеп, баспасөз бетінде публицистикалық материалдар жариялады. Қазақтың әдет-ғұрып, неке-отбасы мәселелері туралы көптеген еңбектер жазды. Абай аулымен қоңсы қонып, жастайынан ұлы ақынның өлеңдерін жаттап өсті. 1909 жылы Абай жырларының Петербургте кітап болып шығуына қолғабыс жасады. «Қазақстандағы семья-неке қатынастары» (1907), «Қазақтың шығу тегі туралы» (1927) тағы басқа ғылыми зерттеулері Абайдың қарасөздері мен «Бірер сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» шығармаларымен үндеседі. Алашорда қозғалысына белсене қатынасып, Семейде қызметте жүрген кезде Әуезовпен таныс-біліс, пікірлес, аралас-құралас болған. ## Дереккөздер
Отыншы Әлжанов (12 тамыз 1873 жылы Семей облысы, Зайсан уезі, Нарын болысы №6 ауылы - 21 тамыз 1918 жыл, Үржар ауданы, Науалы) - Алаш қозғалысының көрнекті өкілі, Алашорда үкіметінің мүшесі, Жетісудағы алаш қозғалысының басшыларының бірі, ағартушы-публицист, халық мұғалімі. ## Өмірбаяны ### Бастапқы жылдар Найман Қаракерей руынан шыққан. Әкесі Әлжан Сақауұлы дәулетті әрі ықпалды болыс болған екен. Көзі ашық әке баласының ата дәулетіне арқа сүйеп, өз қатарынан қалып қоймауы үшін оны елдегі жақсы адамдардан үлгі алып, өнер білім іздеуге баулыды. Əлжанов 1882-1887 жылдары Зайсандағы қазақ балаларына арналған бастауыш мектепте, 1887-1890 жылдары Омбы уездік училищесінде оқып, 1894 жылы Омбы мұғалімдер семинариясын бастауыш мектеп мұғалімі деген атақпен бітіріп шығады. Отыншының қолы шебер болуы керек, себебі қолөнер сабағынан үнемі мақтау қағазын алып отырған екен. Семинария бітірісімен Дала генерал-губернаторы кеңсесінің қызметкері, 1895-1897 жылдары Ақмола облыстық сотының аудармашысы болып қызмет атқарып, 1897 жылы 3 айдай Атбасар уезінде бүкілресейлік халық санағын жүргізуге қатысады. Соңғы қызмет орны, Омбы округтік сотында 1898-1907 жылдары аудармашы болады. О.Әлжанов семинарияда оқып жүрген кезден бастап, «Дала уалаяты» газеті және басқа да баспасөз беттерінде оқу-ағарту саласы бойынша, сайлау кезіндегі ру тартысы мен жікшілдіктің зияндылығы жөнінде, шаруашылықты өркендету, қазақтың әдет-ғұрып заңдары туралы көкейкесті мақалалар және ауыз әдебиеті үлгілерін жариялап отырды. 1905 жылы Санкт-Петербургте өткен «Шығыс бұратаналарын» оқыту мәселелері бойынша Ерекше мәжіліске «Дала уалаятындағы» қазақ мұғалімдері атынан О.Әлжанов сөз сөйлеген. 1907 жылы өткен мәжілісте де Отыншы тағы да сөйлеп, «бұратана халықтарды» оқыту туралы «Ережеге» сын айтып, қазақ мектептерінің жұмысын қадағалайтын инспекторлық орынға қазақ мұғалімдерін тағайындау, қазақ мұғалімдерінің құқын және діни сабақтарды беретін мұғалімдердің жалақыларын орыс мұғалімдерінің құқы мен жалақыларымен теңестіруді және басқа да өзекті мәселелерді ортаға салады. Осы мәжілістен оралған ол туған еліне пайдасын тигізбек ниетпен А.Е.Алекторовтың жәрдемімен 1907 жылы Көкпекті 2-кластық орыс-қазақ училищесінің меңгерушісі болып тағайындалады, əмбе Өскемен, Зайсан уездеріндегі қазақ мектептеріне басшылық жасау міндетін қоса атқарады. Мектеп ісін жолға қоюда көптеген шаралар ұйымдастырып, мектеп ашуға ел байларын жұмылдырады.Көкпектіде ол тек ұстаздықпен айналыспай, істі болған, зәбір-жапа шеккен қазақтардың мұң-мұқтажын жоқтап, оларға нақты көмек береді. Көкпектіде тұрып жатқан орыс мұжықтары мен татар көпестері және қала тоғышарлары қала маңайында қазақтардың жаз жайлауға шығатын жерлерін ешқандай ақы төлемей қалай болса, солай пайдаланып, қазақтарды басынып, астамшылық жасап, құқықсыз адам санатында қарады. Бұған ашынған О.Әлжанов заң жүзімен жерлестерінің талабын орындауға кіріседі. Оқыған қазақтың бұл әділетті қимылынан қауіптеніп, орыс келімсегі мен татар саудагерінің атынан пәле-жала ұйымдастырылып, О.Әлжанов 1909 жылы 5 жыл мерзімге Жетісу облысының Лепсі уезіне жер аударылады. ### 1916 жылғы көтеріліс кезінде 1916 жылғы көтерілісте елге тоқтау айтып, бос қан төгілуден сақтандырады. Патша өкіметі құлағанда, О.Әлжанов Уақытша өкіметтің Лепсі уезі комиссарының орынбасары болады. Жетісу жеріндегі Алаш қозғалысына белсене араласады. Жетісу қазақтары атынан Құрылтай жиналысына депутаттыққа ұсынылады. ### Алашорда үкіметінің мүшелігінде Желтоқсандағы съезде жалпы, қазақ атынан Алашорда үкіметінің мүшелігіне сайланады. Жетісу облыстық қазақ съездерін ұйымдастыруға қатысып, Алматыда автономия қамымен милиция жасақтамақ болып жүргенде большевиктер тарапынан Ы.Жайнақов, С.Сабатаев үшеуі тұтқындалады. Осы мәселеге байланысты Алаш қайраткерлері, тіпті Мәскеудегі Кеңес өкіметінің алдына мәселе қояды да кейін абақтыдан босатылып, Лепсі жаққа келеді. ### Азамат соғысы жылдары жəне мерт болуы Азамат соғысы жылдары Лепсіде жұтаған елге көмек көрсету комитетін құрады. Милиция жасақтап «Елдің басына мынандай пәле туып тұрғанда мен бұларды тастап кете алмаймын, өлсем-тірілсем де бірге көремін», – деп елді қорғауға бел байлайды. Өзінің жігіттерімен Жетісу өлкесінен Қытай аспақшы болып Үржар маңайындағы Науалы қыстағында қызыл партизандармен қақтығысады. Отыншы Көктұма өзенінің бөгетіне салынған су диірменінің басына шығып, көп атысады. Жау диірменге от қояды. Отыншы сол отта ерлікпен қаза табады. Бұл оқиға 1918 жылы 21 тамызда болған. Оны Семейге жеткізген Б.Мәметов пен Ы.Жайнақов. «Абай» журналы «... Алаш баласына Отыншының шығыны батады. Орны ойсырайды. ... Жетісудағы ағайындарға басшысынан, көсемінен айырылғаны жан ауыртарлық іс болды. Тағдырға шара бар ма?» деп басқарма атынан азалы сөз жазады. ## Шығармалары: * Қарынбайдың хикаяты. "Дала уәлаяты", 1894, №17; * Печальное положение современной киргизской женщины, КСГ, 1895, № 33 - 35; * Беседы о воспитании киргизских детей, КСГ, 1898, №13; * Причины обеднения киргизов, КСГ,1898, №19 - 23; * Шығармалар жинағы, А.,2004. ## Дереккөздер
Қарқаралы — Қарағанды облысындағы қала, Қарқаралы ауданы орталығы. ## Атауы Қарқаралы қаласының атауы қазақ әйелдерінің дәстүрлі бас киімі Қарқарамен байланысты. Қарқаралы тауларының алыстан қарағандағы пішіні Қарқара бас киіміне ұқсап кетеді екен. ## Географиялық орны Қала Қарағанды облысының шығыс бөлігінде, Қарағанды қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 220 км жерде, теңіз деңгейінен 815 м биіктікте жатыр. Ең жақын темір жол станциясы - Қарағайлы (25 шақырым) орманды-тоғайлы, жақпар-тасты келген көрікті Қарқаралы тауларының шығыс етегінде, Қарқаралы өзенінің екі жағасында жайғасқан. ## Тарихы Қарқаралы 1824 жылы сәуірдің 8 күні Сібір қазақтары дала губернаторлығының әкімшілік-аумақтық орталығы — станица негізінде, Ресей империясының әскери бекінісі ретінде қаланған. 1868 жылы уездік қалаға айналды. 1928 жылға дейін Семей облысына қарасты Қарқаралы уезінің, 1928-1930 және 1934-1936 жылдары Қарқаралы округінің орталығы болды. 1930-1934 және 1936 жылдан Қарқаралы ауданының орталығы. 19-ғасырдың екінші жартысында жері шұрайлы, жайылымы малға, қойнауы кенге бай Қарқаралы Орта Азия мен Қытайдан Сібірге баратын керуен жолының торабы ретінде маңызды сауда, кәсіпшілік және мәдени - ағарту орнына айналды. Мұнда саяси тұтқындар жер аударылды. Қарқаралының солтүстігіндегі Қарасор көлінің жағасында 1848 жылдан 1930 жылға дейін белгілі Қоянды жәрмеңкесі өтіп тұрды. Мұнда талантты әншілер мен артистер (Ә.Қашаубаев, И.Байзақов, Ж.Шанин, Қ.Қуанышбаев, М.Уәлиева ) өз өнерлерін, ал Қажымұқан Мұңайтпасов күрес бәсекесін көрсетіп тұрған.Қарқаралы тарихы ұлы Абайдың есімімен тығыз байланысты. Әкесі Құнанбай қажы Қарқаралыда көктөбелі күмбезді мешіт салдырып өз атын ұрпақтарына мәңгілік ескерткіш қылып қалдырып кеткен кемеңгер еді. ## Қала келбеті Қарқаралы – ешбір қалаға ұқсамайтын, өзіндік кескін-келбеті, сәулеттік өзгешелігі, бай тарихы бар өңір. Бір қаланың өзі - мыңдаған туристерге жәдігерін ұсына алатын эскпонаты көп орталық. Тарихқа көз жүгіртсек, құла түзде құлан, арқар жайылып, орман-тоғайымызда аю мен бұлан жортқан замандарда бұл өңірде жер бетіндегі ең алғаш мекендеген адам баласы болғаны белгілі. Тіпті, жыртқыш жануардың ең алғашқы тұқымдасы динозаврлардың болғанын да тарих ақиқаттады. Оған дәлел – қала басындағы «Суық бұлақ», «Үш үңгір» қазба орындары. Қала іргесіндегі Кент тауларының Талды қорымынан табылған «Алтын адам» жәдігері де – көне сақ, ғұн тайпаларының дәуірлеу кезеңінің белгісі. Бұған қарап арқа төсіндегі Қарқаралының 2 мыңжылдан астам тарихы бар, ескі жұрт екенін бағамдаймыз. Кент, Алат, Талды қоныстары жарты әлемді жайпаған ұлы бабаларымыздың құтты мекені болғаны – айғақты тарих. ## Өзін-өзі басқаруы Тарихи өлке Қарқаралы дуанын билеген Құсбектің тарихта алар орны ерекше. Абылай өлгеннен соң (1781 жылы) да қазақты төре тұқымының бiрiнен соң бiрi биледi. Бергi Арғынды: Бөкей-Бiрәлi-Шалғынбай Құсбек билеп, әділдіктің ақ туын қадады. Құсбек төре сұңғыла саясатшы, жеті тоспаға бөлінбес шешен, ол уәдесінен тайқымас дуан басшысы болған. Алаш қайраткері, ұлт көсемі, Алашорда төрағасы Әлихан Бөкейхан мен Құсбек төрелердің арғы аталары бір – Бөкейхан. Көкжал Барақтың ұлы Бөкейханды 14 жасында Қаз дауысты Қазыбек мен шекшек Нұралы би Орта жүзге хан сайлау үшін қаракесек еліне алып келген. Бұл туралы Құсбек төре бейіті туралы деректерді алғаш жинақтаған ғалым, зерттеуші Мыңжасар Әдекенов: «Атақты «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» оқиғасынан кейін азат етілген жерлерге Сырдың бойынан, әр жерден қайта серпіліп келіп жиналған елді басқаруға деп Қаздауысты Қазыбек би мен шекшек Нұралы би Самарқандағы Барақ ханның 14 жасар баласы Бөкейханды 1748 жылы алып келіп, Орта жүзге хан сайлаған екен. Содан бері, міне, 258 жыл өтті. Осы 258 жыл Бөкейхан мен одан тараған, ел басқарған сұлтандардың тарихы орталық Қазақстанның, Қарқаралы аймағының да тарихы», – дейді. Осылайша қазақ жерінің жазиралы өңірі Қарқаралы төре тұқымдарының құт-берекелі қонысы болған. ## Халқы ## Шаруашылығы Қалада тоң май айыратын, сыра қайнататын, кірпіш зауыттары жұмыс істеді. Ауыл шаруашылығы және қыздар бастауыш мектептері болды. Қарағайлы қорғасын-барит кен-байыту комбинатының салынуына, оған теміржол мен тас жолдардың жүргізілуіне, қалада ауыл шаруашылықтың дамуына және айналасында көптеген дем алыс орындарының пайда болуына байланысты Қарқаралы жедел өсті. Қазір қалада нан зауыты,тамақ комбинаты «Тоғай» ЖШС-автокөлік мекемелері астық қабылдау пункті, шеге жасайтын, тағы басқа ұсақ кәсіпорындар, баспахана жұмыс істейді. Бала бақша, 3 орта, 11 кешкі мектеп, ауыл шаруашылық колледжі, музыка, спорт мектептері, мәдениет үйі, кинотеатр, екі кітапхана, тарихи-өлкетану, табиғат мұражайлары, аудандық аурухана т.б.бар. Қала төңірегінде «Шахтер»,»»Сосновый бор» санаторийлері, туристік база, оннан астам демалыс үйі, бес оқушылар лагері орналасқан. ### Халық мұрасы Қарқаралы тау сілемдерінің етегі ежелден көшпелі елге қоныс болған. Ол туралы өткен заманнан жеткен аңыз бен ертегілерде айтылған, Қарқаралы туралы көптеген өлеңдер мен аңыздар жазылған. Ең алғаш «Қозы-Көрпеш, Баян-сұлу» қиссасын орыстың жазушысы М.М. Пришвин осы төңіректе естіген. Қазақтың мың әнін жинаумен тарихта теңдессіз тәлім қалдырған атақты музыка зерттеушісі А.В. Затаевич Қарқаралы өңіріндегі құйма құлақ, зерделі де зерек жыраулар ауызынан 154 ән жазып алған. Жазиралы Қарқаралы табиғатына тікелей байланысты «Сұлушаш» поэмасын 1928 жылы Сәбит Мұқанов дүниеге әкелген. ### Зерттеулер Қарқаралының ақ қайың мен жасыл терек зерлеген шұрайлы өлкесі ерте кезден-ақ оқымысты-ғалымдардың, саяхатшы-зерттеушілердің көңіліне ұялап, көзін қызықтырған. Қазақ халқының тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлиханов, Қарқаралы округінде екі рет — 1855 және 1863 жылдары болды. Қызмет бабындағы сапарын ол халықтың ауызекі аңыз-әңгімелерімен, ән-жырларымен танысуға арнады. Ш.Уәлиханов мал шаруашылығы жөнінде бірсыпыра қызықты материалдар жинады. Оның «Қарқаралының сыртқы округтері болыстарының қысқы көші-қоны» деген еңбегі осы тақырыпқа арналады. Атақты саяхатшы П.П.Семенов-Тяньшанский редакторлығымен 1865 жылы басылып шыққан «Ресей империясының Географиялық-статистикалық анықтамалық сөздігі» Қарқаралының атағын асқақтата түсті. Қалың оқырман қауым алғаш рет Қарқаралының сұлулығы туралы, әлі де зеттетлмеген үңгірлер мен қорғандардың құпияларына ынтыға түсті. Орыстың саяхатшысы Г.Н. Потанин өзінің жолжазба естеліктерінде, бұл өңірде болғанда сол кездегі көпес Рязанцевтің үйінде тоқтаған. Бұл ғимарат бүгінгі ұрпаққа сол қалпында жетті. ### Халық ағарту Қарқаралыда ашылған оқу орындары Орталық Қазақстан бойынша ең алғашқы білім орталықтары болып табылады. ### Атақты тұлғалары Қазақтың алғашқы ағартушы, қоғам қайраткерлері Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Әлімхан Ермеков, Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов, Жақып Ақбаев, Нығмет Нұрмақов бұл өңір тарихына өз таңбаларын қалдырған. Қала көшелеріне келмеске кетіп ұмыттырылмақ болған А. Байтұрсынов, Ж. Ақбаев, Ә. Ермеков, Құнанбай қажы, Ұлы Отан соғысындағы батырларымыз Н. Әбдіров, М. Мамраев, П. Теряев, А. Қосыбаев есімдері берілді. Сонымен бірге Қарқаралының бір көшесі ақын Қасым Аманжолов есімімен аталады. Қазақстанның тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіров та осы Қарқаралы топырағынан шыққан. ## Дереккөздер
Қоянды жәрмеңкесі (1848—1930) — кезінде Орталық Қазақстанда өткізіліп отырған ең ірі маусымдық сауда орны болған. 1848 жылы Қарқаралы станицасынан 52 шақырым қашықтықтағы Қоянды деген жерде айырбас сауда орталығы ашылды. Алғашында оның аумағы 2 шаршы шақырым ғана еді. Кейіннен осындағы Талды даласы түгелдей қайнаған қызу сауда алаңына айналып кетті. Жәрмеңке ұзындығы 11 шақырым, ені 5 шақырым алып жатты. Талды өзенінің бойында орналасуының басты себебі, сатуға әкелінген малды уақытша жаюға жері құнарлы суы мол, шөбі шүйгін. Осы орайда, жәрмеңке комитеті сату малын жаюға 55 шақырым жер бөлген. ## Қоянды тарихы 1848 жылы 15 мамырда Ялуторск көпесі Варнава Ботов өндіріс тауарларымен Қызылжарға мал айдап апара жатқан саудагерлердің алдынан шығып, сауда жасау мақсатында Тоқпақ тауларының баурайындағы үлкен жазыққа келіп қоныстанады. Ол өз тауарларын қымбат бағамен айырбастап, мал мен одан алынатын өнімдерді, қолөнер бұйымдарын Қызылжарға, тіптен Ресейден еуропалық қалаларға жеткізіп, пайда табады. Мұндай оңай олжа басқа да орыс көпестерінің назарын аударады. Осы себептерге байланысты 1849 жылы мамыр айында Қояндыда (Қарқаралы қаласынан 50 шақырымдай жер) орыс саудагерлері мен қазақтардың съезі ашылады. Бірте-бірте дами отырып, бұл сауда орны жәрмеңке дәрежесіне дейін көтерілді. Жәрмеңкенің дәл осы жерде ашылуына оның негізінен Қытайдан Қызылжарға баратын көпестердің жолы болғандығы әсер етеді. Ол негізін қалаушы Ялуторовскілік көпес Ботов деп көрсетіледі. Жәрмеңкенің алғашқы саудасы ашық аспан астында және қазақы киіз үйлерде жасалса, 1871 жылдан бастап арнайы сауда балағандары салына бастаған. 1869 жылы Семей губерниясының әскери губернаторы Полторацкий мен Қарқаралы уезінің бастығы штаб-капитан Тихонов Қоянды сауда орнын жәрмеңке ретінде тануға бұйрық шығарып және осы кезден бастап бірде «Қарқаралы», бірде «Қоянды» деп аталып жүрген жәрмеңке «Ботов» атауына ие болады. 1869 жылы 12 қыркүйекте Батыс Сібір Бас басқармасының кеңесі Қоянды жерінде жыл сайын 15 маусымнан 15 шілдеге дейін жәрмеңке ұйымдастыруды бекіткен. Жәрмеңке қазақ даласының алғашқы сауда элитасын қалыптастырған. 1928 жылы жәрмеңкеде «Халық үйі» жұмыс істеп, мұнда қазақша спектакльдер қойылған. Оқу залының есебінде 3300 адам болған. Патша өкіметіне саяси қарсылық ретінде 14 мың адам қол қойған атақты «Қарқаралы петициясы» осы жәрмеңкеде туған. 1869 жылы 12 қыркүйекте Батыс Сібір Бас басқармасының кеңесі Қоянды жерінде жыл сайын 15 маусымнан 15 шілдеге дейін жәрмеңке ұйымдастыруды бекітеді. Қоянды жәрмеңкесі жылдан жылға күшейе түседі. 1872 жылы Қояндыда жоспарсыз, жобасыз сауда орындарын көптеп салу қолға алынды. 1876 жылы он алты дүкен, 120 киіз үй болған. 1883 жылы бұлардың саны тиісінше 110-ға және 250-ге, ал 1890 жылы 247-ге және 1000-ға жеткен. 1889 жылы телеграф тартылып, 1894 жылы банк бөлімшесі ашылды. 1900 жылы 30 дүкен, 276 балаған, 707 киіз үй болады. Сауда нүктелері 55 шаршы шақырым жерді алып жатқан. ## Саудалық маңызы Жәрмеңке қазақ даласының алғашқы сауда элитасын қалыптастырған. Жәрмеңкенің алғашқы саудасы қазақи киіз үйлерде жасалса, 1871 жылдан бастап арнайы сауда балағандары салына бастайды. Жәрмеңкедегі негізгі сауда — төрт түлік мал, оның ішінде қой саудасы негізгі роль атқарған. Сонымен қатар, жергілікті мал және мал өнімдеріне батыс Қытай, Моңғолия, Үндістан, Батыс Сібір, орталық Ресей саудагерлері өз жерінен қолданыстағы сауда бұйымдарын айырбасқа салған. Бұл Қоянды жәрмеңкесінің халықаралық маңызының зор болғандығын куәландыра алады. Жәрмеңкеде павлодарлық көпес Деровтың үлкен жеке дүкені ашылды. Қоянды пошта бекетінің ғимараты да, пошта-телеграф бөлімшесінің үйі де, мұсылмандардың намаз оқитын ғибадатханасы да осында орналасты. Қазақтар жәрмеңкеге қымызды ағыл-тегіл, көл-көсір етіп жеткізіп тұрды. Қымыз үлкен ыдыста - бес биенің сабасында сақталынды. Ресейдің қаржы министрлігі Қоянды жәрмеңкесінде Мемлекеттік банк бөлімшесінің ғимаратын салдырды. Сауда қатарларының аяқ жағында шенеуніктер орынын деп аталатын квартал орналасты. Онда Мемлекеттік банк бөлімшесін, пошта-телеграф кеңсесі салынды. Қарқаралы уезі бастығына, бітістіруші судьяға, мал дәрігерлерімен адам дәрігерлеріне, сондай-ақ полицияға орын берілді. ## Халықаралық байланыс Жәрмеңке тек сауда-саттық ісінде ғана емес, көршілес елдермен тұрақты экономикалық байланыс жасауда, халықтың өнері мен мәдениетін дамытуда аса маңызды орын алды. Оларды қалың қазақ қауымының бас қосатын, халық өнерін насихаттаудың орталығы болды. Арқа өңірінің небір тарландары жиылып, өнер сайысын ұйымдастырып, жәрмеңкені қыздыра түскен. Жалғыз өзіміздің жерден ғана емес әншілер, палуандар, цирк әртістері Қытай, Ресей, Жапониядан да келген. 1855—1862 жж. қазақтардың мал санының азайып кетуіне қарамастан 1869 жылы Қоянды жәрмеңкесінде саудаға түскен мал басы жарты миллионнан асып түскен. ## Рухани бағыты «Қоянды жәрмеңкесі» ұлтымыздың өнер саңылақтары түлеп ұшқан өнер мектебі десе де болады. Мысалы, қазақ халқының атақты әншісі, сырнайшы М.Уәлиқызының танымал болуына осы жәрмеңке себепкер. Қ.Қуанышбаев көп күнге созылған жәрмеңкенің талай кештерінде дауысын бірде бала, бірде кемпір, бірде шал қылып құбылтып атын бүкіл қазаққа әйгілі етеді. Осының өзі қазақ театрының осы жерден бастау алғандығын көрсететін дәлелдердің бірі. Әсіресе, «Қоянды жәрмеңкесі» кейін қазақ өнерінің шоқ жұлдыздары атанған Ә.Қашаубаев, Қ.Байжанов, Әбдінің Омары, Иса, Қажымұқан, Балуан шолақ, Иманжүсіп, Абай сияқты атақтыларды халыққа танытты. Мұнда біртуар талант иелері Майра, Әміре, Қали, Иса, Қажымұқан өнер көрсеткен. ## ‘’Тарих беттері сыр шертеді‘’ Бірінші дүниежүзілік соғыс Ботов жәрмеңкесіндегі сауда-саттықты айтарлықтай азайтты. Қазан төңкерісінен кейін Семей облыстық Кеңесінің атқару комитеті 1918 жылғы 13 мамырдағы қаулысымен жәрмеңкені Қоянды деп атап, оны Кеңес өкіметінің қарамағына беру және сауданы маусымның басынан, шілденің басына дейін жүргізу жөнінде шешім шығарды. Қоянды жәрмеңкесінің алғашқы жылдары тек сауда-саттық мәселелері ғана басты орын алса, кейінгі жылдары саяси-мәдени мәселелер де биік орын алатын болған. Мұнда қыр елдері билерінің съезі өтіп, онда түрлі әлеуметтік, құқықтық мәселелер сөз болып, бар қадірінше өз шешімін тауып отырған. Қоянды жәрмеңкесі көптеген ақындардың, палуандардың, халық циркі артистерінің, т.б. өнерлерін тамашалайтын орынға айналды. Сондай-ақ, жәрмеңке төрінде ойын-сауыққа да кең орын берілген. Айтыс, күрес, өнер сайысы жиі көрсетіліп отыратын болған. Арқа төсінде 82 жыл дүрілдеген Қоянды жәрмеңкесі үлкен нәубет алдында 1930 жылы біржолата жабылды. 1930 жылы жәрмеңкенің құрылыстары жаңадан құрылған колхоздарға берілді. 1977 жылы ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша 18 мамыр Халықаралық музейлер күні болып бекітілді. Дәл осы күні әр музейде жаңа көрмелер мерекелік іс-шаралар өткізу дәстүрге айналды. Сондықтанда Халықаралық музейлер күніне және облыстық тарихи-өлкетану музейінің 80-жылдық мерейтойы аясында «Тарих беттері сыр шертеді» атты облыстық музей мерекесі өтті. ## ‘’Қазіргі Қоянды‘’ Қазір мұнда бұрынғы «Қоянды» совхозынан бөлінген шаруа қожалықтары бар. Сөйтіп, Қоянды атты елеусіз жер атауы қазақ даласындағы алғашқы сауда-саттықпен тікелей байланысты тарихи атауға айналды. ## Дереккөздер
Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғи паркі — Қарағанды облысының Қарқаралы ауданындағы таулы-орман ландшафтысы. Табиғаттың бірегей нысандарын қорғау, саяхатты дамыту және халық демалысын жақсарту мақсатында 1998 жылы құрылған. 2009 жылы аумағы 90,3 мың га-дан 112 120 га-ға дейін кеңейтілген. ## Географиялық орны мен сипаты Сарыарқның Қарқаралы және Кент тауларындағы дала өсімдіктері мен қарағайлы орман өскен аймағын алып жатыр. Бұл аймақта бұрын биік таулар болатын, уақыт өте бұзылып, көптеген ұсақ шоқылар мен адырларға бөлініп кеткен. Олардың биік беткейлері қатты өзгеріске ұшырап, жартасты шыңдары терең сайлармен және аңғарлармен бөлінген. Көп жерлерде гранитті тақталар жалаңаштанған. Тау сайларынан бұлақтар басталып, шағын өзендер бастау алады. Қарқаралы тауларында Қарқаралы, Қопа, Аюшат, Қаракеңгір, Кент тауында Қызылкеніш, Қадыр өзендері, Шайтанкөл, Бассейн, Үлкенкөл, т.б. көлдері бар. Шағын суқоймалары, суға толы гранитті жартас шұңқырлар кездеседі. ## Климаты және топырағы Аймақтың ауа райы континентті, күн сәулесі көп түседі. Жауын-шашынның орташа мөлшері 250-300 мм, жазғы жауын-шашын қысқы уақыттан басым және жазда жиі құрғақшылық болып тұрады. Қаңтар айының орташа жылдық ауа температурасы -14,4°С, шілдеде 18°С. Қарағайлы орман төсемесінде қоңыр түсті орман және шымды-күлді таулы орман топырағы қалыптасқан. ## Фаунасы мен флорасы * Тұяқты жануарлардан - сібір елігі, бұлан, арқар. * Жыртқыштардан - қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, ақкіс, т.б; ақ қоян, дала шақылдағы. * Кеміргіштерден - дала суыры, қызылұрт сарышұнақ, үлкен және секіргіш қосаяқтар, тоқалтіс пен қаптесердің оннан астам түрі таралған. Доңыз бен марал, ақшыл тиін жерсіндірілген. * Құстардан - маубас жапалақ, байғыз, үкі, бақалтақ қыран, тұрымтай, кәдімгі және дала күйкентайы, ормандарда үлкен шұбар тоқылдақ, ақшыл қанат сайрауық, т.б; * Бауырымен жорғалаушылардан - секіргіш кесіртке мен өрнекті қарашұбар жылан, сирек жағдайда көк кесіртке, қалқантұмсық жылан, т.б. кездеседі. Саябақта кездесетін аңның 40, құстың 114, өсімдіктің 66, балықтың 8 түрі қорғауға алынған. Олардың ішінде Қазақстанның Қызыл кітабына енген аңдар - арқар, сабаншы; құстардан бүркіт, ақбас тырна, ақбас үйрек, балықшы тұйғын, безгелдек, қара дегелек, қытай қазы; өсімдіктерден қара қандыағаш, Фукс сүйсіні, қызыл қайың, Қарқаралы бөріқарақаты мен сылдыршөбі, кәдімгі қырыққұлақ, Сібір қисық бұтасы, қауырсынды селеу және мүктің бір түрі - тегіс сфагнум, т.б. бар.Эндемик өсімдік түрлерінен - Қарқаралы бөріқарақаты мен сылдыршөбі, үшкір сала сиякөк, Қарқара бидайығы, салалы таспашөп, Қарқаралы рэгнериясы өседі. ## Белдемдері Саябақ үш белдемнен тұрады: * қорықтық белдем - Кент тауларын қамтиды. Мұнда таулы-орманды алқаптың төл табиғаты бастапқы қалпында сақталып, қорғалады; * рекреациялық белдем - Қарқаралы тауларын қамтиды. Мұнда табиғатты қорғаумен қатар туристік, сауықтыру шаралары ұйымдастырылады; * эндемиктік белдем - тек қана осы саябақта тіршілік ететін жануарлар, сондай-ақ бірегей табиғат нысандары қорғалады. Саябақ аумағында шаруашылық әрекеттерге тыйым салынған. ## Дереккөздер
Молданияз Бекімов — Алаш қозғалысының қайраткері, арнаулы білімді алғашқы қазақ офицерлерінің бірі, этнограф, фольклоршы, аудармашы. Байұлы тайпасының Алаша руынан шыққан. 1882 ж. Батыс Қазақстан облысы, қазіргі Қаратөбе ауданы Аққозы ауылында дүниеге келген. Молданияз Бекімов әуелі Орал реальдық училищесінде оқып, кейін Қазан жаяу әскер юнкерлері училищесін подпоручик шенімен 1905 ж. бітірді. * 1905—1914 ж. Либава, Херсон полктерінде, Ташкент әскери округі штабында қызмет атқарған. * 1914 — 1915 ж. Ресей әскерлерінің құрамында штабс-капитан шенінде 1-дүниежүзлік соғысқа қатысып, жараланып қайтқан. * 1915 — 1917 ж. Ташқорған горнизонының бастығы болды. * 1917 ж. - 5—13 желтоқсанда Орынборда өткен 2-жалпықазақ съезінде Алашорда құрамына мүшелікке кандидат болып сайланды. * 1918 ж. - Жетісу босқындарына жәрдемдесу комитетінде қызмет атқарды. Кейінгі жылдары Қытайда, Ресейде және Башқортостанда тұрған. А.С. Пушкиннің “Капитан қызы” повесін 1903 ж. қазақ тіліне аударып, Қазан қаласында бастырып шығарды. Н.Катановтың “Қырғыздың (қазақтың) халықтық эпосын зерттеуге қатысты материалдар” деген алғы сөзімен “Известия общества археологии, истории и этнографии при Императорском Казанском университете” атты басылымда (1904, т. 20) Бекімовтің ел аузынан жинаған алты ертегісі, “Орал облысы қырғыздарының (қазақтарының) үйлену салты” деген мақаласы жарияланды. Сондай-ақ, ол ауыз әдебиеті нұсқаларын жинап, “Средняя Азия” жинағында ертегілер мен аңыздар, “Туркестанский курьер” газетінде мақал-мәтелдер, “Киргизская степная газета” мен “Тургайская газета” беттерінде ертегілер бастырды. 1909 ж. “Қазақ тілін оқып, үйренуге басшылық” кітабы жарық көрді. “Айқап” журналында (1912, ғ1) “Қазақ халқы жайынан” деген мақала жариялаған. Ресей Ғылым Академиясының акад. С. Венгеров 1915 жылдың өзінде-ақ Бекімоты қазақ халқы жайында жазып жүрген этнограф деп таныған. Оның еңбектерін Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллин, Ә.Дербісалин, Б. Аманшин т.б. ғалымдар мен қаламгерлер жоғары бағалаған. ## Дереккөздер
Бәйкен Әшімұлы Әшімов (10 тамыз 1917, бұрынғы Ақмола облысы Көкшетау уезі, Айыртау болысы Шабанбай би ауылы (қазіргі Ғабит Мүсірепов ауданы) - 5 ақпан, 2010, Алматы) — Кеңес одағының саяси, мемлекеттік және қоғам қайраткері. Социалистік Еңбек Ері (1977). ## Өмірбаяны Әкесі Әшімнің ұлы дүниеге келгеннен кейін алты айдан соң көз жұмыпты. Анасы Сақып ерінің соңында ұлын өсіреді. Арғын тайпасының Атығай руынан шыққан.. * Петропавлға келіп ФЗО-ға түседі. * Қызылжар ауыл шаруашылығы техникумын (1938) бітірген. * Сол кездегі қазақ жастары үшін таңсық кәсіп-агрономдық мамандықты игеруге аңсары ауып, қиырдағы Ленинград қаласына бағын сынауға келеді. Ленинградтағы зоология және фитопотология институтына түсіп, агроном-ғалым мамандығын (1957) алып шығады. * КОКП ОК жанындағы Жоғарғы партия мектебін (1969) бітірген. * 1938 — 41 ж. армия қатарында * 1941 — 42 ж. Айыртау ауданы орта мектебінің мұғалімі болды. * 1942 — 45 ж. 2-дүниежүзілік соғысқа қатысты. * 1945 — 61 ж. Айыртау, Зеренді аудандарында және Көкшетау облысы партия комитетінде басшылық қызметтер атқарды. * 1961 — 70 ж. Қарағанды, Талдықорған облыстарын басқарды. * 1970 — 84 ж. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы * 1984 — 85 ж. Қазақ КСР Жоғорғы Кеңесі Төралқасының төрағасы болды. * 1985 жылдан дербес зейнеткер. ## Еңбектері Тың жерлерді игеру және Қазақстанның ауылдық жерлерінің экономикасын көтеру жұмыстарына белсене араласқан. Осы кезеңдерде Қазақстанда: * Қазақ газ өңдеу зауыты * Ақтау пластмасса зауыты * Қарағанды резина-техникалық бұйымдар зауыты * Павлодар және Шымкент мұнай өңдеу зауыттары * Қарағанды металлургия комбинатының ақ қаңылтыр шығару цехы * Екібастұз және Ақсу аймақтық электр станциялары * Қапшағай су электр станциясы * Жәйрем кен байыту комбинаты, т.б. ірі өнеркәсіп орындары салынды, өндіріс технологиясы жаңартылып, ғылым мен техника жетістіктері кеңінен пайдаланылды. Сол кезеңде өнеркәсіп өндірісінің көлемі жөнінен Қазақстан КСРО бойынша үшінші орынға (РКФСР мен Украинадан кейін) шықты. ## Марапаттары * Социалистік Еңбек Ері (1977) * Отан ордені (2007) * Парасат ордені (2001) * төрт рет Ленин ордені * екі рет Еңбек Қызыл Ту ордені * екі рет I дәрежелі Отан соғысы ордені * Қызыл жұлдыз ордені * Жауынгерлік еңбегі үшін медалі * басқа да КСРО және Қазақстан медалдары * «Виртути Милитари» ордені (Польша) * Солтүстік-Қазақстанская облысының құрметті азаматы * Көкшетау қаласының құрметті азаматы ## Дереккөздер
Алаша хан кесенесі — Ұлытауда XV-XVI ғғ. халық шеберлерінің қолымен салынған Қазақстандағы бірден-бір ерекше архитектуралық ескерткіш. Кесене Ұлытау облысы Ұлытау ауданы Қаракеңгір өзенінің оң жақ аңғарында, Малшыбай ауылынан 2 шақырым жерде салынған.Мазар төрт бұрышты етіп қызыл кірпіштен қаланған, күмбезді. Сырт көрінісі кірпіштен әр түрлі-кескінді өрнекпен қаланған. Өрнектің түрлері әсіресе кіреберіс бетінде шығыс кілемнің суретімен безендірілген. ## Сәулет өнері Алаша хан күмбезі Ұлытаудың Қаракеңгір өзен жағасында (Сарыкеңгір өз-нің құярлық саласында) биік жотаның үстінде тұр. Ғалымдар күмбезді Қарахан әулетіне, оғыз-қыпшақ заманындағы (10-13 ғ.ғ.) сәулет өнерінің қатарына қосады. Зерттеушілер әлі де жаңа болжамдар (15-16 ғ. деушілер де бар) айтқанымен, күмбездің уақыт зардабынан мүжіліп тозған түрі мен басқа ешбір ескерткішке ұқсамайтын көркемдеу тәсілі арғы замандарға сілтейді. Алаша хан күмбезі порталды-күмбезді сәулет өнері үлгісіне жатады. Аумағы — 9,73 х 11,9. Биікт. — 10 м. Күйдірілген қызыл кірпіштен қаланған. Олардың көлемі 230 х 14 х 60 мм, 260 х 230 мм, 320 х 320 х 60 мм, т.с.с әртүрлі болып келеді. Құрылыс үстінен биіктігі екі жарым метрге жуық (231 см) барабан — күмбез мойындығы салынып, одан күмбез шығарылған. Барабан сатыланып кішірейе түсетін төрт белдеуден тұрады. Көпқырлы және цилиндр тәрізді етіп жасалған бұл белдеулердің диам. — 743, 673, 643 см. Кіреберіс қақпа-портал аркасы мен екі жақ ұстынды мұнаралық бөліктерінің биіктігі қандай болғаны белгісіз. Олардың күмбез барабандары басталатын тұстан жоғарғы жағы жойылып кеткен. Кіреберіс сол жақ бұрышта баспалдақты тар қуыс бар. Сол арқылы жоғары көтеріліп барып, күмбездік екінші айналма қабатқа (барабан галереясы), одан портал аркасының желке тұсынан кесене үстіне шығуға болады. Портал мен күмбездің шыны сырлы қаптама жұқа өрнектерінен ешнәрсе қалмаған. Ары-бері өткен жолаушылар тәбәрік етіп алып кеткен болуы керек. Алаша хан күмбезіің шынайы қалпын онымен тұстас, сәулеттік үлгілері ортақ жәдігерліктермен салыстыру арқылы елестетуге болады. Бұл орайда ол негізінен Қарахан әулеті дәуірі сәулет үлгілерінің Салжұқ өнері аталатын түрлерімен байланыстырылады. Бұл үлгідегі ескерткіштер көбіне-көп Түрікменстанда кездеседі. Алаша хан күмбезіін, сондай-ақ, Қазақстан жеріндегі Айша бибі (11-12 ғ.), Жошы хан (13 ғ.), Қожа Ахмет Йасауи (14 ғ.) мазарлары үлгілерімен де салыстыруға болады. Әсіресе көне Сығанақ маңындағы Көк кесене ғимаратының көркемдік нақыштарымен үндестік бірден көзге түседі. Алаша хан күмбезінің әр түсті және әр көлемді кірпіштерді қиюластыра қалау арқылы геом. бейне жасап, күмбездің барлық беттерін масаты кілемнің түріне ұқсатып өрнектеуі өзінен кейінгі Талмас ата, Жұбан ана, Болған ана, Қайып ата, Дүзен, Ерден мазарларына үлгі болған. 1894 ж. жарық көрген “Қырғыз даласының очерктерінде” орыс ориенталисі Е.И.Шмидт жазған шыны сияқты ақ сылақ пен көк сылақ, төрт құбыласы сай ғажайып пропорция Айша бибі, Қожа Ахмет Йасауи кесенелерінде кездеседі. ## Тарихы 1855 жылы кесене жайлы алғашқы жазба деректерді Ш.Уәлихановтың «Қырғыз-қайсақ молалары және жалпы бұрынғы туралы» атты мақаласында кездестіреміз. 1868 жылы подполковник Красовскийдің "Область сибирских киргизов" еңбегінде кесене жайлы ең алғаш рет жан-жақты баяндалған. 1945-1946 жылдары М.Б. Левинсон бастаған экспедиция кезінде ең алғаш рет фотофиксация, техникалық зерттеу, өлшеу жұмыстары өткізілді. 1946 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясы Тарих, археология және этнография институтының жетекшілігімен ескерткіш аумағындағы археологиялық зерттеу жұмыстары басталды. 1982 жылы Алаша хан кесенесі Қазақ КСР-нің тарихи және мәдени маңызы бар ескерткіштер тізіміне еніп, мемлекет қорғауына алынды. ## Дереккөздер ## Сілтемелер * Алаша хан кесенесі(қолжетпейтін сілтеме) — Archaeology.kz сайтында * Алаша-хан кесенесі YouTube сайтында
Телжан Шонанұлы (1894, қазіргі Ақтөбе облысы, Ырғыз ауданы, №4 ауыл— 1938) — Алаш Орданың оқу комиссиясының мүшесі, тілтанушы-түркітанушы, доцент, қоғам қайраткері, ағартушы, ғалым-педагог, әдіскер, әдебиетші, тарихшы, аудармашы, қоғам қайраткері. ## Өмірбаяны Шөмекей руынан шыққан. * 1908–1912 жылдары Ырғыздағы орыс-қазақ училищесінде оқыған. * 1912–1916 жылдары Орынбордағы қырғыз (қазақ) мұғалімдер институтында оқыған. * 1916 жылы Ырғыз уезінде мұғалім болып істеді. * 1921 жылы Ырғызда тұтқынға алынып, Орынбордағы ОГПУ бөлімінде тергелді. * 1922 жылы түрмеден босатылады. * 1922–1926 жылдары Орынборда Халық ағарту комиссариаты (ХАК) жанындағы Академиялық орталықта қызмет атқарды. * 1926–1929 жылдары Қызылордада Қазақ Халық ағарту институтында оқытушы болып жұмыс істеді. * 1929 жылы Алматыға көшіп келіп, Қазақ АКСР-і ХАК-да қызмет атқарды. * 1934 жылға дейін ҚазПИ-де оқытушылықпен айналысады. * 1935 жылы Абай атындағы педагогикалық институтын бітірген. * 1935 жылдан бастап Қазақ мемлекеттік университетінде (қазіргі ҚазҰУ) қазақ тілінің доценті болып еңбек етті. * Алматы қаласында 1937] ж. шілденің 20-ы тұтқындалып, 1938 ж. ақпанның 27-і Қазақ КСР Жоғарғы сотының Әскери колегиясымен ату жазасына кесілген. * 1992 ж. қыркүйектің 18-і Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы қылмыс құрамы жоқтығынан ақталған. ## Қоғамдық қызметі * Орынборда оқыған кезінде қазақ жастарының мәдени ағарту бағытында құрылған “Игілік” ұйымын ұйымдастыруға белсене араласып, “Қазақ” газетіне халық ағарту мәселелері бойынша мақалалар жариялады. * Шонановтың әлеумет істеріне белсене араласуы 1916 жылғы қазақ халқының Ұлт-азаттық көтерілісі кезінен басталады. Ол қарулы көтеріліске қарсы болған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов бастаған демократиялық зиялы азаматтарға қолдау білдірді. * 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін ұлттық автономия жолында күрес жүргізген Алаш қайраткерлерінің қатарында болды. * 1917 жылы 5 – 13 желтоқсанда Орынборда өткен екінші жалпықазақ съезінде Алашорда үкіметі жанынан құрылған оқу комиссиясының құрамына (Байтұрсынов, Дулатов, М.Жұмабаев, Е.Омаровпен бірге) енгізілді. * 1923 жылы 15 сәуірде “Қазақ өлкесін зерттеу қоғамына” мүше болып, латын әліпбиін енгізуді жақтаған зиялылар тобында болды. * 1924 жылы 12 – 18 маусымда өткізілген қазақ білімпаздарының тұңғыш съезіне* 1924 жылы Қазақ АКСР-і ғылым саласы қызметкерлерінің съезіне делегат болып қатысты. * Қызылордада жүріп 1926–1928 жылдары “Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының” тарих-этнография секциясының төрағасы болды. * 1926 жылы тамызда Бакуде өткізілген Бүкілодақтық түркологтар съезіне Байтұрсынов, Н.Төреқұлов, Е.Омаров, Б.Сүлеев, Ә.Байсейітовпен бірге Шонанов та қатысты. Съезден кейін латын әліпбиін насихаттайтын республикалық комитет құрамына енді. Сол кезеңде ол О.Жандосовпен бірге барлық латын комитеттері мен латыншыларға арнап ашық хат жариялады. ## Ғылыми еңбектері * Қазақ бастауыш мектебінің теоретикалық және практикалық негізін қалаушылардың бірі болды. Оның қаламынан емлеге, тіл дамытуға, қазақ тілін оқыту әдістемесіне қатысты көптеген еңбектер мен хрестоматиялар жарық көрді. Шонановтың әдістемеге қатысты еңбектеріне:“Жаңалыққа жетекші”“Диаграмдар, графиктер қандай болады” деген кітаптары“Орыстарға қазақ тілін үйрету әдісі жайында”“Ересектерді сауаттандыру әдісі”“Дауыстап оқытудың әдісі” сияқты көптеген мақалалары жатады. * “Жаңалыққа жетекші” * “Диаграмдар, графиктер қандай болады” деген кітаптары * “Орыстарға қазақ тілін үйрету әдісі жайында” * “Ересектерді сауаттандыру әдісі” * “Дауыстап оқытудың әдісі” сияқты көптеген мақалалары жатады. * Шонановтың қазақ әдебиеті саласындағы еңбектеріне“Сәкеннің тілі”“Халық ауыз әдебиеті”“Евгений Онегиннің аудармасы”, т.б. сын-мақалалары жатады. * “Сәкеннің тілі” * “Халық ауыз әдебиеті” * “Евгений Онегиннің аудармасы”, т.б. сын-мақалалары жатады. * Аударма ісі бойыншаА.Богдановтың “Курс политэкономий” атты кітабын қазақшаға аударып, орысша-қазақша термин сөздігін қоса берген.Каминскийдің кітаптарын қазақшаға аударды.Н.Крупскаяның кітаптарын қазақшаға аударды. * А.Богдановтың “Курс политэкономий” атты кітабын қазақшаға аударып, орысша-қазақша термин сөздігін қоса берген. * Каминскийдің кітаптарын қазақшаға аударды. * Н.Крупскаяның кітаптарын қазақшаға аударды. * 1926 жылы Байтұрсыновпен бірлесіп, мектеп оқушыларына арналған “Оқу құралын” (хрестоматия) құрастырды. * 1926 жылы “Қазақ жер мәселелерінің тарихы” атты еңбегі жарық көрді. Онда қазақтарды қоныстандыру, отырықшыландыру, жер бөлу мәселелері айтылды. * 1927 жылы М.Жолдыбаевпен бірге “Жаңа арна” оқулығын шығарды. * 1934 жылға дейін ҚазПИ-де оқытушылықпен айналыса жүріп, мектепке арналған оқулықтар мен оқу бағдарламаларын жазды. * 1929 жылы ол “Қазақстан жағрафиясы” атты кітап жазып, өлкетану жұмысына да белсене араласты. * Д.Снегинмен бірге “Уйгурская поэзия” жинағын (1934) ұйғыр тілінен орыс тіліне тәржімалады. Ол жалпы 1923–1937 жылдар аралығында 32 оқулық, кітап, 72 мақала жазған. ## Шығармашылығы * Самоучитель казахского языка для русских (Словарь и грамматика) 1-бас. Орынбор, 1925. * Қазақ жер мәселесінің тарихы 1926. * Жаңалық 1928. * Сауаттан 1929. * Тіл дамыту 1930. * Колхоз ауылы 1930. * Қазақ тілінің оқу құралы 1933. * Қазақ тілі. Грамматика мен емле - бастауыш мектептің 3-4 кластары үшін. Қызылорда, 1934. * Шығыстан соққан жел 1934. * Учебник казахского языка для взрослых. Қызылорда, 1935. * Жер тағдыры – ел тағдыры, А., 1995. ## Дереккөздер
Солтоноев, Белек Солтонкелди уулу (23 ақпан, 1878, Экинчи айылы, Жантай Чоң-Кеме уезі, Чоң-Кеме аңғары - 1938) - КСРО және қырғыз тарихшысы, КСРО және қырғыз ақыны, ағартушысы. ## Өмірбаяны * Қарақол орыс-түзем мектебінде оқыған. * Пішпекте қырғыздарға арналған бағбандық мектебінде оқыған. * 1916 жылы Әтеке болысының болыс басқарушысы болып сайланды. * 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне қатысып, басқа көтерілісшілермен бірге Қытай асып кетеді. * 1917 жылы елге қайтып келеді. * Жетісуда кеңес өкіметін орнатуға қатысқан. * 1920-24 жылдары солтүстік Қырғызстанда оқу-ағарту жұмысымен айналысқан. * 1924 жылы қырғыз босқындарының істерімен Шығыс Түркістанда (Құлжа) болып қайтқан. * 1927-37 жылдары Қырғыз АКСР Халкомсовының ғылыми қызметкері. * 1937 жылы жазықсыз қамауға алынып, 1938 жылы атуға үкімделді. * 1955 жылы ақталды. ## Ғылыми еңбектері Шежіре деректері мен еуропалық әдебиет материалдарының негізінде қырғыз халқының тарихы бойынша еңбек жазуға тырысты. * Оның «Кызыл кыргыз тарыхы» (басқаша атауы - «Кыргыз-казак тарыхы») деген қырғыз тілінде араб графикасымен жазылған бірегей еңбегі Кенеш Жусуповтың арқасында ғылыми айналымға енгізілді, кейін екі том болып басылып шықты (Бишкек, «Учкун», 1993). ## Дереккөздер
Мұхаметжан Қожаcбайұлы Қаратаев ( 27-ші желтоқсан, 1910 ж. т.) - әдебиет зерттеушісі, сыншы-ғалым, Қазақстан Республикасы ғылым академиясының академигі, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген ғылым қайраткері. Найман тайпасының Бағаналы руының Ақтаз бөлімінен шыққан. Қаратаев Абай шығармаларын 30-жылдардан зерттей бастады. «Пушкин мен Абай» («Қазақ әдебиеті», 1937, 16 - ақпан), «Пушкин қазақ әдебиетінде»(«Әдебиет майданы», 1957, № 2), «Жүз жылдан кейінгі Пушкин» («Әдебиет майданы», 1936, № 11-12) деген мақалаларында Абай мен Пушкиннің ақындық Ұлылығын, идеялықтуыстығын, Пушкиннің Абайға және қазақ ақындарына әсерін сөзетті. Қазақстан совет жазушыларының 1 пленум «Қазақ әдебиетіндегі сынның міндеттері» деген баяндамасында («Қаз. әдебиеті», 1937,16,30-мамыр)Қаратаев Баспасөздегі Абай туралы, оның ақындық тұлғасын танудағы жаңсақ пікірлерді сынға алады. Қаратаев «Ұлы Абай» деген мақаласында («Туған әдебиеттуралы ойлар». - А., 1958, 123-132-6.) ақынды өз заманының прогресшіл, алдыңғы қатардағы қоғам күрескері деп бағалады. Келешекті кеңінен шолған ақын халқын орыс халқымен ынтымаққа бағыттады. Пушкин орыс әдебиетінде қалай қүрметтелсе,Ұлы Абайды қазақ халқы солай бағалайды дейді. Сыншы Абай туралы жазғандарында оның халық мұңын жоқтаушы екенін, орыстың зиялыларынан өзі үйреніп, өзгөлерді де соған үндейтінін қуаттап отырады. Қаратаевқа «Шығар шың алда» кітабы үшін Абай атындағы Қаз КСР Мемлекеттік сыйлығы берілді (1974). Оның алғашқы күрделі еңбегі- С. Сейфулиннің "Қызыл ат" туралы мақала. Әдеби жұртшылық арасында үлкен айтыс туғызған бұл поэманың көркемдік-идеялық құны туралы дұрыстап талдау жасады. Ғ. Мүсіреповтың "Шұғыла" повесі туралы да оның сол кездегі мақаласы жұртшылық назарын аударды. Қаратаев тұтас алғанда қазақ әдебиетінің түрлі мәселелерін қамтыған жүзден астам мақаланың , қырықтан аса кітаптың авторы. Сонымен қоса, Қаратаев көркем аудармаға да елеулі еңбек сіңірді. М.Горкийдің "Менің университеттерім" , М.Шолоховтың "Тынық Дон" романының 3- кітабын қазақ тіліне аударды; көркем аударма теориясын дамытуға қызу ат салысып, қазақ әдебиетін орыс тіліне, орыс тілден қазақ тіліне аударудың негізгі мәселелері жыйында сүбелі еңбектері жазды. Қаратаев Еңбек Қызыл Ту, "Құрмет Белгісі" ордендерімен және бірнеше медальдармен мараппатталған. ## Шығармалары * «Туған әдебиет туралы ойлар» (1958), * «Рожденная Октябрем» (1958), «Путешествия за песнями» (с Брагиным А.) (1958), * I.Жансүгіров (1959), * «Казахская литература» (1960), * «Любить и утверждать прекрасное» (1960), * «Өнерпаз болсаң арқалан» (1960), * «Гудок в степи» (с Алтайским К.). (1961), * «Даладағы дабыл» (1962), «Шеберлік шыңы на» (1963), * «С. Сейфуллин» (1964), * «Әдемілікке үйрететін ұстаз» (1965), * «Осы заман шындығы - қазіргі әдебиет өзегі» (1965), * «Социалистік реализмнің қазақ прозасындағы қалыптасуы» (1965), * «Мировозрения и мастерство» (1965), «Сұлулықты қастерлен^» (1965), * «Мұхтар Әуезов» (1967), * «Эпостан эпопеяға» (1969), * «От домбрыдо книги» (1969), * «На пути солнца и ветра» (1969), * «Әдебиет және эстетика» (1970), * «Путешествие в Жер-Уюк» (1971), * «Совет әдебиетінің мақтанышы» (1972), * «Таңдамалы шығармалар» (1-3 том). (1974), * «Свет русской культуры» (1975), * «В Семье единой» (1976), * «Эстетика казахского фолькпора» (1976), * «Қазақ әдебиетінің классигі - М. Әуезов» (1977), * «Жиделі-Байсын - земля счастья» (с К.Алтайским). (1977), * «Вершины впереди» (1977), * «Революция рухымен» (1978), * «Новые горизонт» (1979), * «Октябрь телі» (1980), * «Ғ. Мүсрепов» (1982), * «Көргенім мен көңілдегім» (1982), * «Ізденіс іздері»( 1984), * «Соб. Сой. В 3-х томах» (1986-1987), * «Бетбұрыс белестері» (2005), * «Ғасырлар үндеуі» (2006), * «Основоположники казахской советской литературы» (совметно с Б.Наурызбаевым и М.Дуйсеновым). (1984), * «Қазақ совет әдебиеті» (оқулық). (1938), * «Қазақ совет әдебиеті» (оқулық). (Т.Нұртазин, С.Қирабаевпен бірге). (1968), * «Қазақ совет әдебиеті» (оқулық). (С.Қирабаевпен бірге). (1971), * «Қазақ совет әдебиеті» (оқулық). (1987), * «Қазақ әдебиеті тарихы 3-т, 2-кіт.» (1967). ## Дереккөздер
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан (5 наурыз 1866(18660305), Қарқаралы уезі, Семей облысы, Дала Өлкесі — 27 қыркүйек 1937, Мәскеу)— қазақтың мемлекет қайраткері. Алаш партиясының жетекшісі, Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы, публицист, ғалым, аудармашы. ## Өмірбаяны Ата тегі Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарайтын төре тұқымы. Арғы атасы – атақты Барақ сұлтан. Қазақтың соңғы хандарының бірі Бөкей осы Барақ сұлтанның баласы. Бөкейден Батыр, одан Мырзатай, одан Әлиханның әкесі Нұрмұхамед. Әлиханды әкесі тоғыз жасында Қарқаралыға апарып, жергілікті молданың қолына оқуға береді. Бірақ зерделі бала молдадан оқығандардан гөрі осындағы мектепте оқып жүргендердің сауаттылығын аңғарып, қаладағы үш кластық бастауыш мектепке өз еркімен ауысып алады. Оны бітіргеннен кейін 1879-1886 жылдары Қарқаралы қаласындағы қазақ балаларына арналған мектепте оқиды. 1886-1890 жылдар аралығында Омбыдағы техникалық училищеде оқып, оны "техник" мамандығы бойынша бітіріп шықты. 1890-1894 жылдар аралығында Санкт-Петербургтегі Орман технологиялық институтының экономика факультетінде оқыды. Дала генерал-губернатор кеңсесінің ұсыныс хаты мен қазақ қауымдастығының 200 сом стипендиясын алып, 1894 жылы Ресей империясының елордасы Петерборға барып, Орман шаруашылығы институтының экономика факультетіне түседі. Ол мұнда жүріп күнделікті сабақтарына қоса студенттердің саяси, әдеби, экономикалық және тағы басқа үйірмелердің жұмысына қызу араласып, студенттік толқуларға қатысады. ### Саяси қызметі Оқуын бітіріп, Омбыға оралғанда Ә.Бөкейхан Ресей империясының қазақ даласына жүргізген отаршылдық саясатына деген өзіндік көзқарасы қалыптасқан, марксизмнің экономикалық қағидаларымен қаруланған, саяси астыртын күрестің түрлері мен әдістерін үйреніп, білген, күрес тартыстан біршама тәжірибесі бар саяси күрескер болатын. Ол Омбыға келісімен қаланың саяси әлеуметтік, қоғамдық жұмысына белсене араласады. «Народная свобода» (Халық бостандығы) партиясының қатарына өтіп, өзі қазақ зиялылары мен саяси белсенділерінің арасында осы партияның шағын тобын ұйымдастырады. Әлиханның саяси көзқарасының пісіп-жетілуіне, кейін белгілі саяси, қоғам, мемлекет қайраткері әрі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының ұйымдастырушысы және көсемі ретінде танылуына, саяси күрескер ретінде шыңдалуына Омбыдағы күндері ерекше ықпал етеді. 1905 жылдан бастап Ресей конституциялық-демократиялық партиясының (кадеттер) мүшесі, оның қазақ бөлімшесін құру мақсатында Оралда, Семейде жиындар өткізген. Қарқаралыда патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы өткен қозғалысқа қатысып, 14 500 адам қол қойған Қарқаралы петициясын ұйымдастырушылардың бірі болған. 1905 жылы Әлихан Бөкейхан Семей облысы қазақтарының атынан 1-ші Мемлекеттік думаға депутат болып сайланды. Бірақ ол 1-ші Мемлекеттік дума жұмысына қатыса алмады. Өйткені Ә.Н. Бөкейхан өз жұмысын бастаған кезде Дала өлкесі генерал-губернаторының негізсіз жарлығымен 3 ай Павлодар абақтысында отырды. Абақтыдан шығып Санкт-Петербургке жеткенде, Дума патшаның үкімімен таратылып, оның біраз мүшелері наразылық актісін қабылдау үшін сол кездегі Финляндияның Выборг қаласына жүріп кеткен еді. Ә.Н. Бөкейхан да солардың артынан аттанып, Выборг үндеуіне қол қойды. Сол үшін жазаға тартылып, Санкт-Петербург сот палатасының төтенше мәжілісінің шешімімен 3 айға Семей түрмесіне жабылды. 1906 жылы Омбыдан шығатын кадеттік «Голос степи», «Омичъ» және «Иртышъ» газеттерінде; 1908 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген меньшевиктік «Товарищъ», кадеттік «Речь», «Слово» газеттерінде редакторлық қызмет атқарды. 1909-1917 жылдары «Дон егіншілік банкі» бөлімшесінде жұмыс істеді. 1911-1914 «Қазақ» газетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық деңгейге көтерілуіне зор еңбек сіңірді. 20 ғасырдың басында қазақ даласында екі ағымның болғаны белгілі. Бірі Бұқар мен Түркістан өлкесіне бет бұрған дәстүршіл, панисламшыл ағым, екіншісі негізінен Батыс өркениетін үлгі тұтқан жаңашыл, пантүркішіл ағым. Осы екінші ағымның басында Әлихан бастаған орыс мектептерінен тәлім-тәрбие алған озық ойлы қазақ зиялылары тұрады. Бұл топ саяси ұстамдылық танытып, Ресей империясына қарсы ашық күреске шығудың әлі ерте екенін анық түсінеді. Сондықтан олар, ең алдымен, халықтың сана сезімін оятатын жағдай жасау керек деп білді. Бар күш-қуаттарын осы мақсатқа жұмылдырады. Бірақ олардың ойдағыдай жұмыс істеуіне жандармерия басқармасының жансыздары мүмкіндік бермейді. Солардың көрсетуімен қуғынға түседі, түрмеге қамалады. Бұдан студент кезінде-ақ сенімсіздердің қара тізіміне ілігіп, бақылауда жүрген Әлихан да тыс қалған жоқ, алдымен, Семей түрмесіне қамалып, кейін Самар қаласына жер аударылып, онда тек ғылыми-шығармашылық қызметпен айналысуға ғана мәжбүр болды. 1916 жылы жер аудару мерзімі бітіп, Самардан Орынборға келген Әлихан бірден қаланың қоғамдық, саяси өміріне араласып кетеді. Қаланың қазақ тұрғындары атынан қалалық думаға сайланады. ### Алаш Орда Ол Ақпан төңкерісінен үлкен үміт күтеді. Бірақ ол үміті ақталмайды. Уақытша үкімет, оның ішінде өзі мүшесі болып жүрген кадет партиясының көсемдері қазаққа автономия беруге қарсы болады. Оның үстіне олармен жер мәселесі жөнінде де ымыраға келе алмайды да, ол бұл партиядан шығып, қазақтан сайланған тоғыз өкілді бастап барып, Томск қаласында Сібір автономистерінің құрылтайына қатысады. Осында болашақ Сібір республикасының құрамында Қазақ автономиясы құрылмақ болады. Құрылтайдан оралысымен Әлихан қазақ тарихындағы тұңғыш саяси ұйым Алаш партиясын ұйымдастыруға кіріседі. Артынша, 1917 ж. желтоқсанында Екінші жалпықазақ съезі Алаш автономиясы жарияланып, Ә. Бөкейхан сол алғашқы Қазақ республикасының тұңғыш төрағасы (президенті) болып сайланады. 1919 жылы большевиктер өкіметінің бұрынғы алашордашыларға жасаған кешірімнен кейін Ә. Бөкейхан қалған өмірін ғылыми зерттеушілікке арнады. Бірақ, ұлттық намыстан жұрдай, жалған интернационалист, жадағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 жылы екі рет тұтқындалып, түрме азабын тартты. Әлихан Бөкейхан Мәскеуге жер аударылады, зор беделінен қорыққан большевиктер өкіметі оны Қазақстанға жолатпады. Онда он жыл үй қамауында отырған Әлиханды 1937 жылғы тамызда қайыра тұтқындап, бір айдан кейін жалған жаламен 71 жасында Мәскеуде ату жазасына кеседі. 1989 жылғы мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотының қаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан, ақталды. Сөз соңында, ғалым, Ә.Бөкейхан XX ғасырдың алғашқы жартысында қазақ эпосы мен фольклорын ғылыми тұрғыдан зерттеген ғалымдарымыздың бірі болды. Ол қарастырған негізгі аспектілер: эпостың тарихилығы, қазақ фольклорының түрлері, шығу мезгілі, жыршы мен оның шеберлігі, қоғамдық ой-сананың жырда көрініс табуы, бейнелер, олардың атқарған идеялық қызметі, үлгінің көркемдік ерекшеліктері т.с.с.- әлі де қазақ фольклортану ғылымында өз маңызын жойған жоқ, және сол дәуірдің жетістігі болып саналатыны сөзсіз. ## Ғылыми еңбектері XIX ғасырдың соңында Омбы орман шаруашылығы училищесінде оқытушылық қызмет атқарып, ғылыми жұмыстармен айналысады. Ол 1896 жылы көрнекті ғалымдардың ықпалымен Орыс географиялық қоғамы Батыс-Сібір бөлімшесінің толық мүшесі болып сайланды. Әлихан Нұрмұхамедұлы «Ресей. Жалпы географиялық сипаттама» атты көп томдық еңбектің қазақ даласына арналған 18 томына автор ретінде қатынасқан. Ол ғылыми жұмыспен қатар қоғамдық-әлеуметтік саяси қызметтерге де белсене араласа бастайды.1904 жылы қазақ даласына қоныс аудару қозғалысын даярлап берген Ф.А. Шербина экспедициясының құрамында болды.1911-14 жж. Әлихан Бөкейхан «Жаңа энциклопедиялық сөздіктің» 4-21 томдарына автор ретінде қатысты. ## Әлихан туралы ### Зерттеулер 2009–2013 жылдары Ә. Бөкейханның 9 томдық толық шығармалар жинағы шықты. 2011 жылы Әлихан Бөкейханның 145-жылдық мерейтойына байланысты 15 томдық шығармаларының толық жинағы жарық көрді. Оған мақалалары, очерктері, хаттары, жеке іс қағаздары, саяси сатиралары, ғылыми және көркем аудармалары, т.б. кірді. Басылым 2011-2018 жылға дейін жалғасты. ### Атаулар 1992 жылы Қарағанды облысының Ақтоғай ауданындағы Ақтоғай аудандық кеңестің шешімімен ол туған ауылға Ә.Н. Бөкейханов есімі берілді. ### Фильмдер 1994 — «Алаш туралы сөз»режиссері: Қалила УмаровЖанры: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақтелефильм” 2009 — «Алашорда» режиссері: Қалила УмаровЖанры: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақфильм”. ### Әдебиеттер * Мұхамедханов, Қ. Әлихан Бөкейханов [Телехабар] / Қ. Мұхамедханов. - Семипалатинск телевидениесі, 1989. - 20 июнь. - Машинкамен терілген 14 парақ. - Телехабар авторы және жүргізушісі Қ.Мұхамедханов. * Мұхамедханов, Қ. Әлихан Бөкейханов [Мәтін] / Қ. Мұхамедханов // Семей таңы. - 1990. - 17 қаңтар. - Б. 3-4; Қазақ әдебиеті. - 1990. - 8 маусым - Б. 10-11; 15 маусым - Б. 10-11. * Мұхамедханов, Қ. Әлихан Бөкейханов [Телехабар] / Қ. Мұхамедханов. - Семипалатинск телевидениесі, 1991. - 28 октябрь. - 40 п. мәтін, фотосуреттер, құжаттар т.б. - Телехабар авторы және жүргізушісі Қ.Мұхамедханов. * Мұхамедханов, Қ. Әлихан Бөкейхановтың Абай туралы мақалалары (1903, 1905, 1907 ж.ж) [Мәтін] / Қ. Мұхамедханов // Абай. - 1992. - №2. - Б. 23-27. * Мұқаметханов, Қ. Әлихан Бөкейханов [Мәтін] / Қ. Мұхамедханұлы [Мұхамедханов] // Абай : энциклопедия. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы : Атамұра, 1995. - Б. 166 -167. * Мұхамедханов, Қ. Абай мұрагерлері [Мәтін] Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов өмірі мен шығармашылығы туралы мәліметтер енген] / шығармаларын жинап, зерттеп, өмірбаяндары жазып, баспаға әзірлеген Қ. Мұхамедханов. - Алматы : Атамұра, 1995. - 208 б. * Мұхамедханұлы, Қ. Абайды тұңғыш рет баспасөзде танытқан Әлихан Бөкейханов [Мәтін] / Қ. Мұхамедханұлы [Мұхамедханов] // Түркістан. - 1995. - 9 тамыз. - Б. 1. ## Сыртқы сілтемелер ## Дереккөздер
«Құтадғу білік» (Құтты білік) — Жүсіп Баласағұни (Баласағұн) шығарған дидактикалық поэма. Бұл көне түркі тілінде жазылған, түркі тектес халықтардың ортақ қазынасы. Көптеген зерттеушілер бұл поэманы саясат, мемлекет басқару, әскери іс жөніндегі философиялық трактат деп жүр. Шындығында да, бұл жалаң әдеби дүние емес. Бұл бүтін бір тарихи кезеңнің мінез құлқын бойына сіңірген, қоғамдық саяси, әлеуметтік бітімі қанық, моральдық этикалық, рухани қазынамыздың негізі, арқау боларлық дүние. Ондағы бүгінгі тілімізге, ой толғамымызға төркіндес, етене жақын орамдарды көргенде, қазақ әдебиетінің солармен тікелей сабақтаса жалғасқан дидактикалық поэзия мен шешендік сөздердің, билердің орағытып, ой тастайтын кең тынысты толғамдарының дәстүрлі бірлігі «мен мұндалап» тұрады.Жүсіп Баласағұнның мемлекетті басқару қағидалары мен принциптерін, елге билік жүргізудің ережелері мен тәртібін, қоғам мүшелерінің мінез-құлық және әдеп-ғұрып нормаларын жыр еткен этикалық-дидактикалық мазмұндағы көркем туындысы. Жүсіп Баласағұни «Құтты білікті» 1069—1070 жж. Баласағұн қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар қаласында аяқтаған. Қоғамдық әлеуметтік мәні терең, халықтың моральдық этикалық бағдарламасы іспеттес бұл еңбегін Қарахан мемлекетінің сол кездегі билеушісі Табғаш Арслан хан Боғратегінге тарту еткен. Түркі халықтарының тарихында бұл кезең исламның ресми қабылдауымен ерекшеленеді. Құтадғу Біліг – Жүсіп Баласағұнидың еңбегі. Түркия ғалымдары 1942–43 ж. «Құтадғу Білігтің» үш нұсқасын да Стамбұлдан үш томдық кітап етіп шығарды. Дастанды зерттеу ісіне, әсіресе, түркі ғалымдары Р.Р.Арат, М.Ф.Кепрюлд және А.Дильгар, т.б. көп еңбек сіңірді. «Құтадғу Біліг» дастаны орта ғ-ларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған. ## Aудармашылар Оны Қ.Каримов өзбек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев қазақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне (Пекин, 1984) тәржіма жасады. Қарахан әулеті билік жүргізген дәуірде ұлан-ғайыр өлкені алып жатқан осы мемлекеттің басқару тәртібін белгілейтін ережелер, сондай-ақ қоғам мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін айқындайтын тиісті заңдар жоқ еді. ## Дастан Міне, елдегі осы олқылықтың орнын толтыру мақсатымен Баласағұн өзінің «Құтадғу Біліг» дастанын жазды. Демек, дастан белгілі бір мағынада елдегі Ата Заң (Конституция) қызметін атқарған. Баласағұн дастанда патшалар мен уәзірлердің, хан сарайы қызметкерлері мен елшілердің, әскербасылар мен нөкерлердің, тәуіптер мен аспаздардың, диқандар мен малшылардың, т.б. қоғам мүшелерінің мінез-құлқы, білім дәрежесі, ақыл-парасаты, құқықтары мен міндеттері қандай болу керектігін жеке-жеке баяндап шығады. Дастанда елдегі барлық лауазым, кәсіп иелеріне қойылатын моральдық-этик. талаптар сипатталып көрсетілген. ## Дастанның идеясы Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы. Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған. Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық-әлеум. рөлі уәзірдің баласы Ұғдүлміш бейнесінде жырланады. Төртіншісі, қанағат-ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш Ордгүрміш бейнесі арқылы әңгіме болады. Баласағұнның «Құтадғу Білігінде» өмір мәні пайымдалып, жалпыадамзаттық рухани байлықтар – мұрат, дін, этика, өнер және даналықтың мәні сараланған.
## Тұлға * Аманкелді Иманов — 1916 жылғы көтеріліс басшысы. ## Елді мекен * Иманов — Құрманғазы ауданындағы ауыл. ## Тағы қараңыз * Амангелді Иманов көшесі (Астана) * Аманкелді Иманов қысқа көшесі (Астана) ## Тұлға * Аманкелді Иманов — 1916 жылғы көтеріліс басшысы. ## Елді мекен * Иманов — Құрманғазы ауданындағы ауыл. ## Тағы қараңыз * Амангелді Иманов көшесі (Астана) * Аманкелді Иманов қысқа көшесі (Астана)
Нұрпейіс Байғанин (20 маусым 1860, қазіргі Байғанин ауданы, Ақтөбе облысы — 9 сәуір 1945, Ақтөбе) — халық ақыны, жырау. Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері (1939). ## Жас жыршы Кіші Жүздің Әлімұлы, Шектінің Шүрен руынан. Әкесі Байғана жоқшылықты көп көрген. Анасы Үміт әнші, домбырашы әрі ақын болыпты, айтыстарға қатысқан. Ол ақындық өнерді ең алғаш анасынан үйренген. 16 – 17 жасынан-ақ “бала жыршы” атанады. Кейіннен Абыл, Шернияз, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Қазақбай, Сабыр тәрізді белгілі ақындардан үлгі алып, бірқатарымен айтысқа түседі, батырлық жырларды үйренеді. Байғанин Нұрпейіс негізінен батырлықты, адамгершілік пен адалдықты, әділдік пен ізгілікті дәріптейтін, халық сүйіп тыңдайтын “Құбығұл”, “Төрехан”, “Қобыланды”, “Ер Тарғын”, “Алпамыс”, “Қыз Жібек”, “Айман — Шолпан” сияқты жыр, дастандарды жырлаған. Байғанин Нұрпейіс жырлаған "Қобыланды батыр" жыры — осы жырдың басқа ақын-жыршылар айтқан нұсқаларынан көлемі молы, оқиғасы жағынан мазмұндысы. Байғанин Нұрпейістің ертеректе жырлаған дастан, жыр нұсқалары кезінде жазылып алынбаған. ## Еңбегі Эпостық жырларды айтумен қатар, дайын сюжеттерді пайдалана отырып, халықтық, әлеуметтік мәселелерге арналған “Ақкенже”, “Нарқыз” сияқты өз туындаларын шығарды. “Ақкенже” дастанында қазақ әйелдерінің тағдыры сол кезеңдегі нақты өмір мәнімен үндес, жан-жақты суреттеледі. “Нарқыз” — қазақ әйелдерін бостандыққа шақырған, идеясы анық, көркемдігі жоғары шығармаларының бірі. Байғанин Нұрпейістің дастан, эпостық жырларынан басқа да сатиралық өткір, қысқа өлеңдері және “Кектің дауысы”, “Қазақбаймен айтыс” сияқты көлемді шығармалары бар. Байғанин Нұрпейіс шығармашылық жағынан толысып, халық құрметіне бөленген шағында отансүйгіштік, халық тағдыры, тағы басқа тақырыптарды кеңінен жырлады (“Қазақстан”, “Гүлденген заман”, “Өңімдегі жұмбақ”, “Ғажайып көрмеде”, “Москва”, тағы басқа). 1938 жылы Жамбыл Жабаевтың мерейтойына қатысып, “Ақын шабыты”, “Жамбылға”, “Көрімдік”, “Ғасырдың қарт бұлбұлы”, тағы басқа жырлар шығарды. Бүкілодақтық ауыл шаруашылық көрмесінің ашылу салтанатына, Қазақстан жазушыларының екінші съезіне (1939) қатысты. Ақынның кейіннен “Өрістегі өмір” (1938), “Ақын” (1939), тағы басқа дастандары жарияланды. “Ер туралы жыр” (1942), “Жиырма бес” (1942) поэмалары Кеңес Одағының Батырлары Нарсұтбай Есболатов пен Төлеген Тоқтаровтың ерлігіне арналған. Ол батырлық туралы жырларында ауыз әдебиетінің үлгілерін шебер пайдаланып, оны жазба әдебиеттің биігіне көтере білді. Көп жасаған, көп көрген, көп үйреніп, көп жырлаған, қазақ халқының мол сөз қазынасын меңгере, пайдалана білген ақынның шығармалары терең мағыналы, өткір тілді, шешендік сөздерге, мақал-мәтелге, афоризмге толы. Байғанин Нұрпейістің “Ақын шабыты”, “Ақынға”, “Отарба”, “Зор майданға шапшаң бар”, тағы басқа өлеңдері дәстүрлі терме мәнерінде жазылған. ## Жетістіктері Ақын жыр алыбы Жамбыл сияқты Қазақстанның біраз жерлерін аралап, Алматы, Мәскеу қалаларында болып, ертеден келе жатқан жыраулық дәстүрді халқына қайта тарту етті. 1938 жылдан бастап Байғанин Нұрпейіске әдеби хатшы белгіленіп, ақын шығармаларын М. Хакімжанова, Қ. Шаңғытбаев, Е. Ахметов, тағы басқа ақындар ұқыпты түрде дер кезінде қағазға түсіріп отырды. Байғанин Нұрпейіснің өмірі мен шығарм. Е. Ысмайыловтың, О. Нұрмағамбетованың, К. Сейдехановтың зерттеулерінде қарастырылған. Ақтөбе облысында Байғанин ауданы бар. Ақтөбе және басқа қалалардағы көшелер мен мектептерге ақын аты берілген. Байғанин Нұрпейіс “Құрмет белгісі” орденімен марапатталған. ## Шығармалары * Өрістеген өмір, А., 1939; * Ақын шабыты, А., 1940; * Таңдамалы, 1945; * Шығармалар жинағы, А., 1956; * Избранные произведения, А.-А., 1946; * Таңдамалы, А., 1991. ## Дереккөздер
«Құтадғу білік» (Құтты білік) — Жүсіп Баласағұни (Баласағұн) шығарған дидактикалық поэма. Бұл көне түркі тілінде жазылған, түркі тектес халықтардың ортақ қазынасы. Көптеген зерттеушілер бұл поэманы саясат, мемлекет басқару, әскери іс жөніндегі философиялық трактат деп жүр. Шындығында да, бұл жалаң әдеби дүние емес. Бұл бүтін бір тарихи кезеңнің мінез құлқын бойына сіңірген, қоғамдық саяси, әлеуметтік бітімі қанық, моральдық этикалық, рухани қазынамыздың негізі, арқау боларлық дүние. Ондағы бүгінгі тілімізге, ой толғамымызға төркіндес, етене жақын орамдарды көргенде, қазақ әдебиетінің солармен тікелей сабақтаса жалғасқан дидактикалық поэзия мен шешендік сөздердің, билердің орағытып, ой тастайтын кең тынысты толғамдарының дәстүрлі бірлігі «мен мұндалап» тұрады.Жүсіп Баласағұнның мемлекетті басқару қағидалары мен принциптерін, елге билік жүргізудің ережелері мен тәртібін, қоғам мүшелерінің мінез-құлық және әдеп-ғұрып нормаларын жыр еткен этикалық-дидактикалық мазмұндағы көркем туындысы. Жүсіп Баласағұни «Құтты білікті» 1069—1070 жж. Баласағұн қаласында бастап, он сегіз айдың ішінде Қашқар қаласында аяқтаған. Қоғамдық әлеуметтік мәні терең, халықтың моральдық этикалық бағдарламасы іспеттес бұл еңбегін Қарахан мемлекетінің сол кездегі билеушісі Табғаш Арслан хан Боғратегінге тарту еткен. Түркі халықтарының тарихында бұл кезең исламның ресми қабылдауымен ерекшеленеді. Құтадғу Біліг – Жүсіп Баласағұнидың еңбегі. Түркия ғалымдары 1942–43 ж. «Құтадғу Білігтің» үш нұсқасын да Стамбұлдан үш томдық кітап етіп шығарды. Дастанды зерттеу ісіне, әсіресе, түркі ғалымдары Р.Р.Арат, М.Ф.Кепрюлд және А.Дильгар, т.б. көп еңбек сіңірді. «Құтадғу Біліг» дастаны орта ғ-ларда бүкіл түркі әлеміне түсінікті болған Қарахан әулеті мемлекеті түріктерінің тілінде жазылған. ## Aудармашылар Оны Қ.Каримов өзбек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев қазақ тіліне (1986), бір топ аудармашылар ұйғыр тіліне (Пекин, 1984) тәржіма жасады. Қарахан әулеті билік жүргізген дәуірде ұлан-ғайыр өлкені алып жатқан осы мемлекеттің басқару тәртібін белгілейтін ережелер, сондай-ақ қоғам мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін айқындайтын тиісті заңдар жоқ еді. ## Дастан Міне, елдегі осы олқылықтың орнын толтыру мақсатымен Баласағұн өзінің «Құтадғу Біліг» дастанын жазды. Демек, дастан белгілі бір мағынада елдегі Ата Заң (Конституция) қызметін атқарған. Баласағұн дастанда патшалар мен уәзірлердің, хан сарайы қызметкерлері мен елшілердің, әскербасылар мен нөкерлердің, тәуіптер мен аспаздардың, диқандар мен малшылардың, т.б. қоғам мүшелерінің мінез-құлқы, білім дәрежесі, ақыл-парасаты, құқықтары мен міндеттері қандай болу керектігін жеке-жеке баяндап шығады. Дастанда елдегі барлық лауазым, кәсіп иелеріне қойылатын моральдық-этик. талаптар сипатталып көрсетілген. ## Дастанның идеясы Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дұрыс басқару үшін қара қылды қақ жаратындай әділ заңның болуы. Автор әділдіктің символдық бейнесі ретінде Күнтуды патшаны көрсетеді. Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған. Үшіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық-әлеум. рөлі уәзірдің баласы Ұғдүлміш бейнесінде жырланады. Төртіншісі, қанағат-ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш Ордгүрміш бейнесі арқылы әңгіме болады. Баласағұнның «Құтадғу Білігінде» өмір мәні пайымдалып, жалпыадамзаттық рухани байлықтар – мұрат, дін, этика, өнер және даналықтың мәні сараланған.
Жансен Кереев (1 қаңтар 1930 жыл Ырғыз - 1983 жыл, Мәскеу) — көрнекті әскери қайраткер, генерал-лейтенант. ## Білімі * Амур облысының Благовещенск жалпы әскери училищесін бітірген. * Мәскеудегі М.В. Фрунзе атындағы әскери академияны алтын медальмен бітірген. * К.Е. Воршилов атындағы КСРО Қарулы Күштері Бас штабының әскери академиясы (1973) бітірген. * Бас штаб әскери академиясы жанындағы жоғары академиялық курсты (1978) бітірген. ## Өмірбаяны * 1950 жылы әскер қатарына шақырылып, Сахалин облысы Курил аралдарында қызмет етті. * 1953—56 жж. Забайкалье әскери округінде взвод командирі * 1956 жылы Кеңес әскерлерінің Алманиядағы тобына жіберіліп, онда 1962 жылға дейін әуелі атқыштар взводының, кейін рота командирі болды. * 1965—70 жж. Ленинград әскери округінде полк штабының аға офицері, полк командирі, дивизия командирінің орынбасары. * 1973—75 жж. генерал-майор атағымен Кеңес әскерлерінің Алманиядағы тобында дивизия командирі, Магдебургтегі әскери құрама штабының бастығы болып қызмет жасады. * 1979—82 жж. Приволжье әскери округінің штаб бастығы, КСРО Қорғаныс министрлігі аппаратының жауапты қызметкері. Ол үш ірі әскери жаттығуларға — Ленинград әскери округіндегі «Двина», «Днепр», Шығыс Алманияда өткен «Қалқан» жаттығуларына қатысушы. * 1982 ж. Вьетнам халық әскерінің аға кеңесшісі болып тағайындалған. * 1983 ж. елге қайтып келе жатқанында науқастанып, Мәскеудегі Бурденко атындағы әскери госпитальда қайтыс болған. Денесі Алматыға әкелініп, Кеңсай зиратына жерленді. ## Марапаттары Екі орденмен, бірнеше медальмен марапатталған. ## Есте қалдыру * Жансен Кереев ескерткіші — 2000 ж. Ақтөбе қаласындағы генералдың өз атындағы көшеге орнатылды. Мыстан жасалған тұғыр биіктігі — 3,6 м. Материалы — Қордайдың қызыл гранитінен. Төменгі тұғыр биіктігі — 0,3 м, мүсін биіктігі — 1,2 м. Авторы Бақытжан Әбішев, сәулетшілері Б. Егінбаев, Н. Қожағұлов. ## Дереккөздер
Виктор Иванович Пацаев — КСРО-ның ұшқыш-ғарышкері, Кеңес Одағының Батыры. 1933 жылы 19 маусымда Ақтөбе қаласында туған. Пенза индустрия (қазіргі политехникалық) институтын бітіргеннен кейін (1955), КСРО Гидрометеорология қызметінің Орталық аэрология обсерваториясында және конструкторлық бюрода қызмет етті. 1969 жылы ғарышкерлер отрядына қабылданды. 1971 жылы 6 маусымда «Союз-11» ғарыш кораблімен сынаушы ретінде Г.Т. Добровольский және В.Н. Волковтармен бірге ғарышқа ұшты. Сол жылғы 7 маусымда «Союз-11» ғарыш кораблі «Салют» ғылыми станциясымен түйісу операциясын ойдағыдай жүзеге асырып, ғарышта 23 тәулікке жуық барлығы 25 тәулік болды. Ұшу бағдарламасы толық аяқталып, Жерге қону кезінде түсу аппаратының герметикалылығы бұзылуы салдарынан экипаждың басқа мүшелерімен бірге қаза тапты. Ленин орденімен марапатталған. Қызыл алаңда Кремль қабырғасына жерленді. Пацаев атында Ақтөбеде көше, алаң, мектеп, шаруашылық ұжымдары бар. 1972 жылдың 19 маусымында ұшқыш-косманавтқа арналған ескерткіш-бюсттің салтанатты ірге тасы қойылды. Ескерткіштің авторлары — скульптор Ю.А.Тур мен архитектор А.А.Заварзин үлкен ауқымды жұмыс атқарды.Бюсттің биіктігі 2 метр.Ескерткіш 1976 жылы ашылды. ## Дереккөздер
Қырымлы әліппесі — 31 әріптен тұратын осы заманғы латын қарпіне негізделінген әліппе. Бас және кіші әріптері: ## Тарихы 14 ғ. Қырымда қыпшақ тілінде (қазіргі қырымлы тілінің арғы тегі боп табылады) құрастырылған Codex Cumanicus латын әліппесі негізінде жазылған. Сонымен қатар грек жазуы, жебірей жазуы пайдаланылғаны аян. 1928 ж. дейін араб жазуына негізделінген әліппе пайдаланылды. Кеңес Одағындағы латындандыру науқаны өткізілген кезінде 1928—1939 жж. Жәңаліптің жергілікті нұсқасы пайдаланылды. 1938 ж. бастап орыс әліппесі пайдаланылды. 1990 жж. бастап түрік әліппесіне негізделінген қазіргі латын әліппесі пайдаланылады. Бұл әліппе 1997 ж. Қырым Республикасының Жоғарғы Кеңесі үкімімен бекітілген. Интернетте тек латын әліппесі пайдаланылады, ал баспасөзде әлі де кирил әліппесі кездестіріледі. ## Әріп кестесі Латын мен кирил әріптерімен жазу емлесінде бірі-біріне үйлесуі жоқ. ## â әрпі Сирконфлекс қойылған <â> міндетті емес әріп, <a> әрпінің нұсқасы деп табылады. Cөздің нағыз басында кездеспейді. Бұлар алдыңғы дауыссыз дыбысты палатализциялануын (жұмсартуын) көрсету үшін пайдаланылады: lâ — ля, kâ — кя. ## W және X әрптері W және X әрптері қырымлы әліппесінде пайдаланылмайды.
Аманкелді Үдербайұлы Иманов (3 сәуір 1873 жыл – 18 мамыр 1919 жыл) — қазақ халқының батыры. Қазақстанда 1916 жылы орын алған Ұлт-азаттық көтерілістің басшысы. Торғай уезі Қайдауыл болысының 3-ауылында кедей шаруа отбасында туған. 1918 жылдан Компартия мүшесі. 7 жасында әкесі, одан 5 жыл кейін шешесі қайтыс болып, жастайынан жетім қалады. Ауқатты адамдарға жалға тұрып жүріп, еңбекші халықтың тартқан қайғы-қасіретін, ауыр тұрмысын көреді. Оның бойында самодержавиеге, қоғамда тереңдеп кеткен әлеуметтік теңсіздік пен езгіге деген өшпенділік осы кезден-ақ қалыптаса бастады. Байқоңыр көмір кенінде темір ұстасы болған жылдары орыс жұмысшыларымен араласып, таптық сана-сезімі оянады. 1905 – 1907 жылдары орыстың 1-төңкерісінің азаттық идеясы ықпалымен шаруалардың байларға қарсы қарулы күресіне қатысады. Социал-демократтардың жергілікті жердегі большевиктер тобымен тығыз байланыс жасап, шаруалар бұқарасының ұлт-азаттық күресін басқарушы ретінде бүкіл Торғай даласына атағы жайылды. 1896-1908 жылдары патша өкіметі оны "сенімсіз" адам деп тауып, бірнеше рет түрмеге отырғызды. ## Өмірбаян Аманкелді Иманов 1873 жылы Торғай уезі Қайдауыл болысының №3 (Терісбұтақ) ауылында дүниеге келген, қазіргі – Қостанай облысының Аманкелді ауданы. Аманкелді кедей қазақ отбасында дүниеге келген, ауыл молдасынан білім алған, Тасыбай мен Ташмағамбет ишандардың медресесіне оқуға түскен. 12 жасына дейін ауыл мектебінде, кейін төрт жыл медреседе оқыды, түрік, парсы, араб тілдерін үйренді. Ол Кенесары ханның үзеңгілес серігі, Иман батырдың ұрпағы. Мерген, шабандоз, жігерлі, еркіндікті жақсы көретін батыр 1905 – 1907 жылдардағы өкіметке қарсы көтерілістерге қатысып, қудалауға ұшырап, Торғай даласының шалғайдағы ауылдарына жасырынуына тура келді. 1910 жылы Аманкелдінің руы өмір сүрген Терісбұтақ ауылында оның бастамасы бойынша мектеп салынды. ## 1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс Аманкелдінің есімі қазақ халқының тарихындағы аса бір даңқты кезең – 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліспен тығыз байланысты. Империализм қайшылықтарының шегіне жете шиеленісуінің нағыз айғағы болған бұл көтеріліс патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталып, халықтың бостандығын көздеді. Бұқара халықтың бұл қозғалысы қазақ жігіттерін майдандағы қара жұмысқа алу жөніндегі патша үкіметінің 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығынан кейін өрістей түсті. Аманкелді Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Атбасар, Перовск т.б. қалаларға өз өкілдерін жіберіп, жұмысшы-шаруаларды патша өкіметіне қарсы күреске шақырaды. Төзгісіз қанауға ұшырап, жерінен айырылған қазақ кедейлері Аманкелдінің отрядына лек-легімен келіп қосылып жатты. 1916 жылдың қазан айында тек Торғай мен Ырғыз уездерінде ғана 20 шақты отряд құрылады. Аманкелді отрядтарға қатаң тәртіп енгізді. Көтерілісшілерді қару-жарақты қолдана білуге және соғыс өнерін меңгеруге үйретті. Аманкелдінің көтерілісшілер отряды патша өкіметінің жергілікті органдарына қарсы бірнеше ұрыс жүргізіп, 1916 жылы қазанда Торғай қаласын қоршауға алды. Осы операцияда Аманкелдінің ұйымдастырушылық жөне қолбасшылық таланты айқын көрінді. Оның қол астындағы 50 мың сарбазы ерліктің, табандылықтың тамаша үлгісін көрсетті. Патша үкіметі Аманкелдінің шабуылын тойтару үшін жазалаушы корпус жіберуге мәжбүр болды. Тек жаудың негізгі күштері келіп жеткеннен кейін ғана, 27 күннен соң Аманкелді өз сарбаздарын қаладан алып кетті. 1917 жылы қаңтарда ол қаланы басып алуға қайта әрекет жасады, бірақ күш тең болмағандықтан ел ішіне кетеді. Бұл кездерде Аманкелді большевиктермен, оның ішінде Әліби Жанкелдинменмен байланысты күшейтіп, большевиктер партиясының идеясымен қарулана түсті. Уақытша үкімет кезіндегі алашордашыларға қарсы күрес жүргізді, бұқара халыққа пролетарлық төңкерісінің маңызын түсіндірді. ## Қазан төңкерісі Қазан революциясының алғашқы күндерінен-ақ Аманкелді бұрынғы көтерілісшілерден қызыл партизандар отрядын құрып, Кеңес өкіметін қорғау және нығайту күресіне белсене араласты. Торғай уезінің соғыс комиссары болып тағайындалды. 1918 жылы наурызда Аманкелді Кеңестердің облыстық сьезіне (Орынбор) қатысты. 1918 жылы шілдеде Кеңес қызметкерлерінің бір тобын басқарып, Торғай уезінде ауылдық және облыстық Кеңестердің сайлауын өткізді. Азамат соғысы жылдарында Әліби Жанкелдинмен бірге Қазақстанда тұңғыш ұлттық Қызыл Әскер бөлімдерін ұйымдастырады. Колчак әскерінің тылындағы партизандарға көмектесті. 1918 жылы қарашада Аманкелді және Әліби Жанкелдин басқарған отряд ақ гвардияшылардан Торғай қаласын азат етті. Шығыс майданда Колчак әскерінің шабуылға шығуына байланысты алашордашылар 1919 жылы 20 сәуірде де төңкеріс жасап, Аманкелдіні қолға түсірді. Қызыл партизандар қалаға кіруге бірнеше сағат қалғанда алашордашылардың қолынан қаза табады. ## Аманкелдіге құрмет Аманкелдінің туған ауданы және республиканың көптеген колхоз, совхоздары батырдың есімімен аталады. Алматы қаласында және бірсыпыра аудан, облыс орталықтарында батырдың ескерткіш мүсіні орнатылған. Жамбыл Жабаев, Аманкелдінің бұрынғы сарбазы, халық ақыны О.Шипин т.б. ақындар батырға арнап өлең, поэмалар жазды. Жазушы Ғабит Мүсірепов "Аманкелді" пьесасында халық батырының көркем бейнесін жасады. Халық суретшілері Әбілхан Қастеев ("Аманкелді" портреті, "Аманкелді шабуылы", "Торғай жорығы") пен Қанапия Телжанов ("Аманкелді", "Аманкелді қызыл атты әскері") Аманкелді образын тартымды бейнеледі. ## Дереккөздер
Әліби Тоқжанұлы Жангелдин (2 маусым 1884 — 14 тамыз 1953) — Қазақстанда Кеңес үкіметін орнату және нығайту жолындағы күрестің көрнекті басшысы, республиканың мемлекет қайраткері, кіші әлем саяхатын жасаған жиһанкез, қазақ даласындағы алғашқы туризмге жол салушы. ## Өмірбаяны Әліби Жангелдин 1884 жылы Торғай даласының Қайдауыл ауылындағы кедей шаруа отбасында дүниеге келеді. Орта жүздің қыпшақ руынан еді. Отбасында сегіз бала болыпты: үш ұл және бес қыз бала. Әліби баланың тұңғышы болғандықтан, әкесіне байдың қойын бағысуға көмектескен. Байлар малын шұрайлы Қайдауыл жеріне Әлібидің әкесіне қалдыратын. Мал бағудан бөлек әкесі жиі аңға шығатын және әрдайым ұлын бірге алып жүретін. Әлібиді бөдене, қаздарды атумен шынымен қызықтыратын. Қайдауыл өңірінде көп кездесетін ақбөкендер мен аққұйрықтарды да аулаған. Әліби жеті жасынан атқа шабатын. Ерте жасынан Әлібидің оқуға деген зор ынтасы болды, алайда жақын арада мектептердің жоқтығы бұған кедергі болды. Бір күні Торғайдың бір мұғалімі Қайдауылға келді. Жас Әліби ұстаздың оқалы бас киіміне, алтын түймелі былғары бешпентіне, жалпы ісем киінгеніне қызығып, мұғалім болу деген ойы пайда болды. Торғайлық мұғалім оның есте сақтау және тез үйрену қабілеттерінің жақсы жетілгенін байқап мектепке шақырады.Әлібидің әкесіне бұл ой мүлдем ұнаған жоқ, оқу туралы тіпті тыңдағысы келмеді. Алайда көп ұзамай Әліби үйінен қашып, керуенге ілесіп Торғайға жетеді. Торғайда мектепке түсіп оқушылармен, мұғалімдермен танысып, достық орнатады, әсіресе жер аудартылған бір еңбек мұғалімімен өте тығыз, жай ғана мұғаліммен оқушы арасындағыдан әлде қайда артық достық орнайды. Дәл осы жерде ол аты аңызға айналған батыр Амангелді Имановпен бірінші рет кездеседі. Көп ұзамай әкесі оны іздеп тауып үйіне қайтарады. * Үйінде болған кезде қазақ даласындағы орын алып жатқан әділетсіздікті көріп үйінен екінші рет қашып Қостанайға барады. Сол жерде өзінің ерекше есте сақтау қабілеті және Торғайда алған білімінің арқасында орыс-қазақ мектебіне түседі. Бұл кезде ол 12 жаста болған. Алайда, бұл жерде де әкесі тауып алып, үйіне қайтарайын деген кезде аса құрметті мектеп директорының сұрауы бойынша Әлібиді сол жерде қалдыруға келіседі. Бір ғана жыл ішінде бүкіл материалды меңгеріп, барлық емтихандарды үздік тапсырып, мектепті бітіреді. * Одан кейін мектептің бағытымен Орынбордағы рухани консисторияға түседі. Бұл жерде де емтихандарда бағдарламадан әлде қайда ертерек тапсырып, Қазан қаласындағы мұғалімдер семинариясына кетеді. Кейін оны Мәскеу қаласындағы академияның тарих факультетіне аударады, бірақ та 1905 жылы революцияға қатысқаны үшін 2-ші курста оқудан қуылды. * Дәл осы кезде Әлібиде бір дүниені, басқа халықтардын тұрмысын тануға деген құштарлық пайда болады. Сөйтіп 1910 — 1912 жылдары «Николай Степнов» деген атпен Еуропа, Таяу Шығыс, Африка, Азия елдеріне жаяу саяхат жасады. Жангелдин естелігінен: "Жер дүниені айналу саяхаты төрт жылдан артық уақытқа созылды. Мен теңіз және темір жолдармен жүргенді есептемегенде, фотоаппаратымды арқалап, жаяу он екі мың шақырым жүріп өттім. Күндіз жүріп өткен жерлерімді суретке түсіріп, түнде оларды химикаттармен айқындап, шығарып отырдым. Дәрістер оқып, баяндамалар жасап, суреттер сатып, тамағымды асырадым. Мен жаяу Польшаны, Австро-Венгрияны, Сербияны, Болгарияны, Турцияны, Сирияны, Палестинаны, Африканы, Египетті, Абиссинияны басып өттім.Кері оралған жолымда айналып отырып, Араб түбегі, Мессопатамия, Персия, Үндістан, Цейлон аралы, Малая архипелагы, Үндіқытай түбегі, Сиам корольдігі, Аннам, Қытайдың оңтүстік бөлігі, Формозу аралы арқылы жүріп өттім. 1912 жылы Жапонияға жеттім." * 1911 жылы Женевада В.И. Ленинмен кездесті. * 1913 жылы Қазақстанға оралып, революциялық жұмыс жүргізді. Өкіметтің қуғындауынан Қырымға кетті, кейін Петроградқа ауысты. * 1916 жылы Торғайға келіп, А. Имановпен бірге ұлт-азаттық көтерілісті басқарды. * 1917 жылы Уақытша үкіметке қарсы күрес ұйымдастырды, бұқара халық арасында большевиктер идеясын насихаттады. * 1917 жылы қарашада РКФСР Халық комиссарлары Кеңесі Жанкелдинді Торғай облысының төтенше соғыс комиссары етіп тағайындады. 1-ші Торғай облысы Кеңестердің съезінің төрағасы. * 1918 жылы мамырда Дала өлкесінің төтенше комиссары болды. Ол халық арасында шебер ұйымдастырушы, жалынды насихатшы, әскери басшы және саяси қайраткер ретінде танылды. * 1918 жылы В.И. Лениннің тапсырмасымен Астархан арқылы Ақтөбе майданына қаржы, қару-жарақ жеткізген отрядты басқарды. Қызыл Әскердің бөлімдерін ұйымдастыруға, Кеңес өкіметін нығайтуға іскерлік пен басшылық етті. * 1919 жылы шілде — 1920 жылы қазан — Қырғыз-Қазақ өлкесін басқару жөніндегі соғыс революциялық комитет төрағасының орынбасары. * 1920 жылы қазан айынан ҚАССР ОАК Төралқа төрағасының орынбасары және ҚАССР Қамсыздандыру хал-комы. * 1938 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының мүшесі, 1951 жылы оның төрағасының орынбасары болды. * 1920 жылы РК(б)П Қырғыз (Қазақ) облыстық комитетінің және ҚАССРО мүшесі, 1938 жылы Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің депутаты. РК(б)П 13-съезінің делегаты (1924). ## Марапаттары * Ленин ордені * Қызыл Ту ордені ## Есте қалдыру * Торғай облысының бір ауданы; * бірнеше ұжымшар (біреуі Ақтөбе облысында) Жанкелдин есімімен аталған; * Ақтөбе қаласында оған ескерткіш орнатылған, бір көшенің аты берілген. Ескерткіштің авторлары скульптор Исаев А.А. және архитектор Белоцерковский Н.И. * Әліби Жангелдин көшесі (Астана); * Әліби Жангелдин көшесі (Алматы); ## Дереккөздер
Алаш партиясы — Ресей империясы мен Социалисттік Ресейдің қазақ партиясы болған. Партия Бірінші дүниежүзілік соғыстағы Ресейдің дағдарысын қолданып, 1917-ші жылдың сәуір айында қазақ съезінде партия қабылданып, сол жылдың шілдесінде партия құрылды. Партияның ең маңызды тұлғалары қазақ зиялылары болып, олар Ресей құрамында ұлттық мүддені көздейтін демократиялық құрылымды негізге алатын автономия құру мәселесін алға тартты. Ресей партияның жұмысына тыйым салып, ол 1920-шы жылы таралды. Алаш партиясы тұңғыш жалпықазақ съезін шақыру туралы шешім 1917-ші жылғы сәуір айында өткен Торғай облыстық қазақ съезінде қабылданып, съезд оны даярлауды Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсынұлы бастаған бір топ қазақ зиялыларынан құрылған айрықша бюроға тапсырды. XX-шы ғасырдың бас кезіндегі ұлт-азаттық қозғалыс тарихының өзекті мәселелерінің бірі – Алаш партиясының құрылуы, оның тарихи негіздері, саяси әлеуметтік сипаты және тарихта алатын орны. Қазақ зиялылары саяси партия құру әрекетін бірінші орыс революциясы жылдарында-ақ қолға алған болатын. Тарих бойында Партияның тек бір төрағасы – Әлихан Бөкейханов. XX-шы ғасырдың басындағы елдегі аласапыран қиын кезеңде халықтың қамын ойлаған саяси күш – Алаш қозғалысы болатын. Осы қозғалыстың басында – саяси мәдениеті әлемдік деңгейге көтерілген, оқыған, сауатты, кәсіби даярлығы заманына сай адамгершілік-имандылық қасиеттері ата-бабамыздың сан ғасырлық қастерлі құндылықтарымен сусындаған Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Мұхаметжан Тынышбайұлы, Жақып Ақбай, Бақытжан Қаратай сияқты дүлдүлдер тұрса, солардың ізін басқан болашақтың нарқасқа ұлдары – Жаһанша Досмұхамед, Мағжан Жұмабай, Сәкен Сейфуллин, Мұстафа Шоқай, Тұрар Рысқұл, Смағұл Сәдуақас, Жүсіпбек Аймауыт, Мұхтар Әуез тағы басқалар одан әрі дамытты. ## Атауы "Алаш" сөзі – түркі тілдерде қандастар, бауырластарды білдіреді. Кейбір деректер бойынша, Алаш – қазақ сөзінің синонимі болып саналады. Яғни қазақ сөзі мен Алаш сөзі, екеуі де еркін, азат адам дегенді білдіреді. Қадырғали Жалайыр өз еңбегіндерде, қазақтарды белгілеу үшін Алаш сөзін қолданған. Алаш үкіметі болашақта барлық Орталық Азиядағы түркі халықтарды біріктіріп, тәуелсіз ел құрғысы келді. Сондықтан, Алаш партиясы өз атауын қазақ демей, түркі халықтар үшін жаңа ұлт пайда қылдырып бірлікке жеткенін қалаған. Алайда, партия бұл идеяны ешқашан іске асыра ала алмай, басқа халықтардың зиялыларымен ортақ тіл таба алмады. Бірінші жалпықазақ съезіне қатысқан Мұстафа Шоқай өзінің естеліктерінде бұл жиынға өзбек және татар елдері өкілдерінің де қатынасып, өздерінің ыстық ықыласын білдіргендігін айтып: «Сөйтіп құрылтай ұлы түркі халықтарының бас қосқан үшеуінің мызғымас бірлігін көрсететін сахнаға айналды» - дейді. Бірінші жалпықазақ съезін ұйымдастыру бюросы «Қазақ» газетінің 24-маусым күнгі санында съездің тәртібіне қойылатын мәселелерге байланысты ел талқысына өз тұжырымдарын ұсынды. Тезистер түрінде баяндалған бұл мәселелердің бәрі дерлік кейін бірінші жалпықазақ съезінің күн тәртібіне енді. ## Тарихы ### Ақпан төңкерісі 1917 жылы Ақпан төңкерісінің жеңісі күллі қазақ деген ұлт зиялыларының басын бір жерге қосуға мүмкіндік әкелді. 1917 жылдың сәуір-мамыр айларында көптеген облыс-уезд орталықтарында аймақтық қазақ съездері өткізіліп, қазақ комитеттері құрыла бастады. Олардың жекелеген өкілдері Уақытша үкіметтің жергілікті органдары болған облыстық және уездік атқару комитеттерінің құрамына енгізілді. 1917 жылы Қазақ сиездері Орынбор (Торғай облыстық), Орал (Орал облыстық), Семей (Семей облыстық), Омбы (Ақмола облыстық) т.б. қалаларында болды. Қазақ съездерін өткізуге ұлт зиялылары белсене кірісті. Орал облыстық қазақтардың 1-ші съезі 1917 жылы 19-22 сәуір аралығында Орал қаласында өтті. Съезді уақытша қазақ комитетінің төрағасы Ғұбайдолла Әлібеков ашып, құттықтау сөз сөйледі. Осы съезде бірінші кезекте Мемлекетті басқару туралы, Уақытша үкімет туралы және жүріп жатқан импералистік соғысқа көзқарас туралы мәселелер қаралды. Съез төрт күнге созылды, съездің соңғы төртінші күні облыстағы оқу-ағарту, мәдениет және т.б. мәселелер қаралды. Съез делегаттары Орал облысында қазақтар арасында бастауыш, орта, жоғары білім беру жүйесі қанағаттанғысыз деп тауып, төмендегі шешімдерді қабылдады: * мұғалімдер съезін шақыру қажет; * Орал қаласында уақытша орта оқу орнын ашу қажет, ерлер гимназиясының бағдарламасы негізінде қазақ балаларына арнайы оқу орнын ұйымдастырып, оны қазақтар қаражатына салынған бұрынғы кәсіптік мектептің үйіне орналастыру жөн деп табылсын; * қазақ тілінде газет, брошюралар шығару қажет деп табылсын; Съезде бұдан басқа да мәселелер қаралды, басқа қаралған мәселелерді қосқанда саны 23-ке жеткен. Орал сиезінің қарарында облыс орталығында орта мектеп ашу және кәсіби мамандардың қатысуымен халық ағарту ісін реформалау мәселелерін талқылау үшін мұғалімдер құрылтайын шақыру қажеттілігі көрсетілді. Осы съезде Жаһанша Досмүхамедов: «Біздің мақсатымыз – ел билеуді халықтың өз қолына беру, қазақ халқы автономияға ие болып, алдағы уақытта тағдырын өз қолына алады. Қалың қазақты аяусыз қанаған патша орнынан түсті. Ендігі жерде қазақты елдің тұрмысын, тілін білетін, мінез-құлқын, әдет-ғұрпын білетіндер ғана басқарады. Осыған байланысты қалай болғанда да біз Ресейден автономия алуға тиістіміз», деп өз ойын білдіреді. Жаһаншаның жалынды сөзінде мемлекеттің саяси құрылысы мен оның мемлекеттік тілі, оның қолдану аясы ашық түрде айқын айтылғанын біздер ұғынуымыз керек. Кешегі өткен 1986 жылғы желтоқсан оқиғасының құрбандары болған жастар да Жаһаншаның ой-пікірін қайталағанын біз еске түсірмей кете алмаймыз. XX ғасырдың басындағы алаш ардақтылары халықты ұлтаралық бірлікке шақырды, олар ұлтшылдықты арқау еткен жоқ, керісінше ұлтын сүйген ұлтжанды азаматтар екенін танытты. ### І Жалпықазақ съезі 1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші Жалпықазақ съезінде «Алаш» атты партия құрылып, бұл съезде 14 мәселе қаралды. Осылардың ішінде ерекше атайтынымыз: * Мемлекет билеу түріҚазақ облыстарында автономия;Жер мәселесі;Оқу мәселесі және т.б. * Мемлекет билеу түрі * Қазақ облыстарында автономия; * Жер мәселесі; * Оқу мәселесі және т.б. Мемлекетті билеу түрі Ресейде демократиялық, федеративтік парламенттік республика болу керек деп көрсетілген Н. Мартынинконың «Алашорда» атты құжаттар жинағында. Ал 1917 жылы 24 маусымдағы «Қазақ» газетінде автономиялықтың негізі туралы әртүрлі пікір-ұсыныстар айтылған. Қазақ мемлекетінің әлде Федеративтік Россияның бір автономиялық бөлігі болғаны жөн бе? Қазақтар өз бетімен тәуелсіз ел бола ала ма, әлде тәуелсіздікке басқа халықтармен одақтасқан жағдайда жете ме деген сұрақтар талқыланды. Бірақ бұл сиезде нақты пікірге келе алмады. Ал жер мәселесі Құрылтай съезіне қалдырылды. Күн тәртібінде айрықша мәнге ие болған дін, оқу-ағарту, әйел мәселелері және сот жүйесі болды. Бұрынғы ескі сот жүйесі («Народный сот») таратылып, олардың орнына «Қазақ тұрмысына лайық айрықша сот құрылуға» тиіс болды. Келесі мәселе оқу-ағарту саласы: «міндетті бастауыш оқу енгізу», «бастапқы екі жылда оқу баланың ана тілінде» жүргізілу керектігі айтылып, тіл мәселесін айрықша назарға алған және білім берудің тегін болуы талап етілген. Білім алудың орта, арнайы, жоғарғы сатылары да айтылған. Сьездің нәтижесінде автономияның астанасы ретінде Жаңа-Семей (қазіргі Семей қаласы) қаласы таңдалды, кейін қаланың аты Алаш деп ауыстырылды. ### Алаш партиясының пайда болуы 1917 жылдың 21 қараша күні «Қазақ» газетінде Алаш партиясы бағдарламасының жобасы және съез материалдары жарияланды. «Алаш» партиясының өмірге келуі үлкен саяси мәселе еді. Сол кездегі қазақ зияларының ғылыми жұмыстарымен де, оқу-ағарту ісімен де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар шығару әрекетімен де, көркем әдебиетімен де айналысқанын көруге болады. «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасындағы тоғызыншы тарауда «Ғылым-білім үйрету» жөнінде - оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық, ақысыз болуы;- жұртқа жалпы оқу жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оқылады;- қазақ өз тілінде орта мектеп, университет ашуға;- оқу жолы өз алдына автономия түрінде болуы;- үкімет оқу ісіне кіріспеуі;- мұғалімдер-профессорлар өзара сайлаумен қойылуы;- ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады.- газет шығаруға, кітап бастыруға еркіншілік - деп көрсетілген. 1917 жылғы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында Екінші жалпықазақ съезі өтеді. Съездегі қаралған аса маңызды мәселелер: қазақ-қырғыз автономиясы; милиция құру; ұлт кеңесі; оқу мәселесі т.б.. Бұл сиезде автономияны жариялау мерзімі туралы қызу тартыстар бірнеше күнге созылды. Осы съезде Алаштың аяулы азаматы Міржақып Дулатұлы баяндама жасады: қазақ даласында медресе мен мектептердің аздығын, қазақ тілінде оқулықтардың жетіспейтінін, сондықтан міндетті түрде ұлттық мектептерді құру керектігін тілге тиек етті. Осы мәселе бойынша құрамы 5 адамнан тұратын бастауыш және орта мектептерге арналған қазақ тілінде оқулық жазатын комиссия құрылды. Комиссия орталық ұлттық кеңеспен бірге болу керек. Комиссияға оқулықтан басқа да жұмыстар жүктелді. Атап айтсақ: ұлттық мектептерге арналған бағдарламалар; мұғалімдерге арналған нұсқаулар; бала тәрбиесі жөніндегі кітаптар; барлық қырғыз-қазақ мектептерінде халықтық білім беру іс-шараларының Ережелерін жасау; қазақ тілінде жазу үлгілерін енгізу; қазақ тіліне пайдалы кітаптарды, брошюраларды аудару т.с.с. Комиссия 1918 жылдың басынан жұмысқа кірісу керек. Өздері құрастырған кітаптарын, бағдарламаларын баспаға жариялап отыру қажет. Комиссия құптамаған окулықтар басылымға шығарылмайды. Комиссия жұмысына қаражатты облыстық земстволар ұлттық қордан бөлуге тиіс делінген. Міне, өздеріңіз көріп отырғандай, жаңадан құрылып жатқан «Алашорда» үкіметі алғашқы сағатынан бастап ұрпақ тәрбиесіне, ұрпақ болашағына зор көңіл бөлген. Жас ұрпақтың туған тіліне деген сауаттылығын арттыру үшін, ана тіліндегі оқулықтарды жасауға кіріскен. Бала тәрбиесіне, оқуына осындай қиын заманда жаңаша бетбұрыс, бұл болашаққа деген сенім еді. Білімді жастар, еліне салауатты да сауатты қызмет етеріне деген үміт болатын-ды. Орынбордан қайтып оралған бойында Жаһанша, Халел Досмұхамедовтер қазақтың батыс аймағын басқаратын үкімет құруға кірісті. «Ойыл уәлаяты» уақытша үкіметі – XX ғасырдың басында Жайық өңірінде орнаған мемлекеттік-автономиялық құрылым. Ол 1918 жылдың мамыр айының соңында Жымпитыда өткен ІҮ Орал облыстық қазақ сиезінің қарарымен құрылды. «Ойыл уэлаяты» уақытша үкіметінің атқарған істері: жерге жекеменшікті жойып, оны халықтың меншігі деп жариялады; халық сайлаған уәлаяттық, уездік соттар іске кірісті; ақша-финанс жүйесі жасалынды; халыққа өз саясатын жеткізу, түсіндіру үшін газет шығарылды (оның редакторы болып Ахмет Мәметов жұмыс атқарды. Ол М.Мәметованың әкесі, көрнекті Алашорда қайраткерлерінің бірі); жерді пайдалану, салық, дін, сот, білім, әскер істері жөнінде қаулы-қарарлар қабылдады. Осыған қоса, іс-қағаздарын ана тілінде жүргізу туралы мәселе айқын жолға қойылды. Білім беру ана тілінде болуы керек делінген. Басылымдардың қазақ тілінде болуына ерекше назар аударған. 1918 жылы 1 сәуірде Халел және Жаһанша Досмұхамедовтер Мәскеуге барып, Орталық Кеңес өкіметінің басшысы В. И. Ленинмен және Ұлт істері жөніндегі халық комиссары И. В. Сталинмен кездеседі. «Алашорда» атты ұлттық автономиялық үкімет құрылғанын, «Алашорда» үкіметінің төрағасы Әлихан Бөкейханов екенін мәлімдейді. Бірақ «Алашорда» мемлекетінің қойған талап-тілектерін Орталық Кеңес өкіметі толықтай мойындамайды. Дегенмен де РКФСР-дің ұлт істері жөніндегі комиссариатының құрамында қазақ бөлімі құрылады. «Тіл адамның даңқын асырады. Адам ол арқылы бақыт табады» деп Жүсіп Баласағұнның «Құдатғу білік» еңбегінде жазғандай тіл саясатын көтерген XX ғасырдың басындағы Алаш қайраткерлерінің қазақ қоғамындағы басты ағымдарының бірі – автономиялық басқару жүйесіндегі мемлекеттік құрылыс болса, екіншісі – Мемлекеттік тіл саясаты еді. Ана тіліне деген үлкен жауапкершілік еді. Алаштың арыстарының бірі – Ахмет Байтұрсынов «Дүниеде ешбір тіл өз-өзінен шықпайды. Тіл деген нәрсе қалың елдің күндегі тұрмыс қазанында қайнап, пісіп дүниеге келеді,» - десе, Күнбатыс Алашордасының идеологы саналған Ғ.Қараш: «Тіл болмаса, ұлт та болмайды, яғни ұлт бүтіндей өлген, жоғалған ұлт болады. Ең әуелі ана тілі қажет. Егер ана тілін білмесең, онда сен ол ұлттың баласы емессің. Ана тілін білмей тұрып, ұлт білімін ала алмайсың. Ұлт білімі болмаса, онда әдебиеттің болмайтындығы өзі-ақ белгілі. Әдебиеті жоқ ұлттың өнері де өршімейді», - деген. Батыс Алашорда үкіметі жетекшілерінің бірі Халел Досмұхамедұлы тіл туралы: «Біздің тәжірибемізде қазақ тілі – бай тіл. Тек сөздерін ғылым жолына салып реттесе, ешбір жұрттың тілінен кем болмайды», - деген пікірді айтқан. ### Қазақ АКСР-і Қазақ АКСР-і орнағаннан соң 1924 жылы Орынборда маусымның 12-сінде Қазақ (қырғыз) білімпаздарының тұңғыш сиезі шақырылды. Осы съезде 12-13 жыл бойы қолданылып, орнығып қалған қазақ тілінің дыбыстық табиғатына лайықталып өзгертілген, ресми түрде қабылданған альфавиттің мәні жөнінде, дыбыс әдісімен оқыту ісі жөніндегі мәселелер талқыланды [16]. Ал 1927 жылы Қызылордада жазу (графика) мәселесіне арналған конференцияда А.Байтұрсынов сиезде айтқан пікірін қуаттай келе: «Түрік жұртының 90%-і баяғыдан бері араб әрпін пайдаланып келеді. Әрқайсысының араб әрпімен жазылған хат мәдениеті бар (хат мәдениеті –сауаттылық, оның жүзіндегі өнер-білім, ілім, емле, үйрету әдісі, баспа істері, баспа мамандары, жазба мамандары, жазылған, басылған барша сөздер т.т.). Хат мәдениеті бар халыққа бір әрпін тастап, екінші әріпті ала кою оңай нәрсе емес», – деп өз ойын білдірген. А.Байтұрсынов – қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына көп күш жұмсаған адам. Осы талапты жүзеге асыру үшін А.Байтұрсынов қазақша сауат ашатын тұңғыш әліппе құралын жазды. Ол «Оқу құралы» деген атпен тұңғыш рет 1912 жылы Орынборда шығарылса, 1925 жылы Орынборда 7 рет қайта басылады. Ал 1926 жылы «Әліппенің» жаңа түрін жазып ұсынады, бұл суреттермен берілген оқулық. 1926 жылы Қызылорда Ташкент баспалары бірігіп шығарған. Қазақ тілін талдаптануда А.Байтұрсыновтың еңбегін және бір тұрғыдан ерекше бағалау керек. А. Байтұрсынов тіл мен әдебиет қана емес, этнография, тарих мәселелерімен де шұғылданғанын айту керек. Ахмет Байтұрсынов XX ғасырдың 20 жылдарында Қазақстанның оқу-ағарту комиссары, Алаш қозғалысының мүшесі, ғылым, әдебиет, өнер салаларында шығармашылық жұмыспен шұғылданды. А.Байтұрсынұлы «Ғылыми және практикалық білімнің жиынтығын бойына сіңірген халық қана айбарлы да бай болады» деп санады. Ғасыр басында Алаш ардақтылары Қазақ АКСР-ның Қазақ-Қырғыз Білім Комиссиясында жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде, халқын мәдениетке сүйреуде жан аямастан қызмет етті. Білім Комиссиясы жұмысына Мағжан Жұмабайұлы, Мұхамеджан Тынышбайұлы, Сұлтанбек Қожанұлы, Жаһанша Досмұхамедұлы, Нәзір Төреқұлұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Иса Тоқтыбайұлы, Санжар Асфендиарұлы, Халел Досмұхамедұлы тағы басқалар қатысты. Алаш ордасы партиясы қазақ халқына * * * * * * * XX ғасыр басында Алаш қайраткерлері көтерген тіл мәселелесі бүгінгі XXI ғасырдың да ең өзек жарды мәселесі болып отыр. М.Әлімбаев: - десе, ана тілімізді бәріміз де сүюге, қастерлеуге тиіспіз. ## Алаш Орда үкіметі Алаш партиясы мүшелері Алаш Орда үкіметінің құрамында барынша көпшілігі болған. Тарихты халық жасағанымен, қоғамның тарихи даму заңдылықтарын реттеп отыратын заңдар мен құқықтық құжаттарды, саяси-құқықтық доктриналарды нақты тұлғалар жүзеге асыратыны белгілі, осы салада мемлекеттік тілдің де атқарар қызметі зор. Қазақ жері екі ғасырдан астам Ресей самодержавасының қол астында болған жылдарда, қазақ халқының өз тағдырын өзі билеу құқығынан айырғаны, көк түрік дәуірінен бастау алған бірегей саяси тарихы бар халық, түгелдей империялық заңдардың бұғауына түскені, біздерге тарихтан белгілі. Қазақ қоғамының осы қасіретін халықтың озық ойлы, көзі ашық өкілдері аңғара бастады. Олар халықты саяси күрес додасына бастап шықты. Бұған себеп болған 1917 жылғы Ресейдегі қос төңкеріс еді. Патша үкіметінің тақтан құлауы саяси күресті одан әрі қыздыра түсті. Қазақ зиялылары саяси қызметтің қатерлі жолына жалтақтамай, жанқиярлықпен күрескен көрнекті тұлғалар шықты. Олар: Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жақып Ақбаев, Әлімхан Ермеков, Халел Досмұхамедов, Жаһанша Досмұхамедов және т.б. болатын. Олар патша самодержавасының қазақ халқының саяси-сезімінің қалыптасып, оның саяси күреске ұласуына, барынша кедергі келтіріп отырғанын бірден түсінген еді. * * ## Дереккөздер ## Сыртқы сілтемелер * Алашорда әскерінің ұраны: «Жасасын, Отанның адал ұлдары!»Н.Назарбаев Қазақстан халықтарына арнаған жолдауы. Алматы, 2005.М.Шахановтың өлеңдері // Қазақ тарихы. 2005. №5Құл-Мұхамед. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. Алматы: Атамұра, 1998.Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004.Ж.Ақбаев. Жанша. Орал, 1994.Н.Мартыненко. Алашорда сборник документов. Алматы, 1992.Н.Мартыненко. Алашорда сборник документов. Алматы, 1992.«Қазақ» газеті//21 караша, 1917.Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004.Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004.Н.Нұрпейіс. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995.Қазақстан тарихы // әдістемелік журнал, 2006, №3Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.Қазақ тарихы // журналы, 1997, №5.К.Нұрпейіс, М.Құлкенов, А.Мектепов, Б.Хабижанов. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы: Санат, 1996.Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990.Қазақстан Республикасының ҰҚК - нің мұраты. №06610-ісК.Нұрпейіс, М.Құлкенов, А.Мектепов, Б.Хабижанов. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы: Санат, 1996. * Н.Назарбаев Қазақстан халықтарына арнаған жолдауы. Алматы, 2005. * М.Шахановтың өлеңдері // Қазақ тарихы. 2005. №5 * Құл-Мұхамед. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. Алматы: Атамұра, 1998. * Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004. * Ж.Ақбаев. Жанша. Орал, 1994. * Н.Мартыненко. Алашорда сборник документов. Алматы, 1992. * Н.Мартыненко. Алашорда сборник документов. Алматы, 1992. * «Қазақ» газеті//21 караша, 1917. * Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004. * Д.Сүлейменова. Алашорданың Батыс бөлімінің тарихы. Тарих ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация. Алматы, 2004. * Н.Нұрпейіс. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995. * Қазақстан тарихы // әдістемелік журнал, 2006, №3 * Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990. * Қазақ тарихы // журналы, 1997, №5. * К.Нұрпейіс, М.Құлкенов, А.Мектепов, Б.Хабижанов. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы: Санат, 1996. * Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990. * Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990. * Р.Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов. Алматы, 1990. * Қазақстан Республикасының ҰҚК - нің мұраты. №06610-іс * К.Нұрпейіс, М.Құлкенов, А.Мектепов, Б.Хабижанов. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы. Алматы: Санат, 1996. ## Фильмдер * 1990 — «Мағжан» Мағжан Жұмабаев режиссері: Қ.Умаров * Жанр: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақтелефильм” 1993 — «Міржақыптың оралуы» Міржақып Дулатұлы режиссері: Қ.Умаров * Жанр: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақтелефильм” 1994 — «Алаш туралы сөз» режиссері: Қ.Умаров * Жанр: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақтелефильм” 2009 — «Алашорда» режиссері: Қ.Умаров * Жанр: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақфильм” Шәкен Айманов атындағы ## Тағы қараңыз * Алаш партиясының бағдарламасы
Тілеуұлы Мөңке би — белгілі би, Әбілқайыр хан кеңесшілерінің бірі, жырау. Тілеу Айтұлы (1630, қазіргі Ақтөбе облысы – 1684, Сайрам қаласы) – би әрі батыр қолбасшы. Ноғай ұлысының билеушісі Мұсаның ұрпағы, Мөңке бидің әкесі. Әлімұлы тайпасы Шекті руынан шыққан. Шамамен 1675 жылы дүниеге келген. Ата тегі шежіре бойынша өз әкесі Тілеу әрі қарай Айт, Бөлек, Қалу, Сирақ, Мұса хан, Уақас би, Нұраддин болып жалғаса береді. Әбілқайыр хан дүние салған соң Нұралы ханның билігін тану туралы Елизавета Петровнаға жазылған хатқа Орта жүздің беделді адамдары Жәнібек тархан мен керей Наурыз би бастаған топпен, сондай-ақ Кіші жүздің 30 би, батырларымен бірге қол қойған. Мөңке би өз заманында «ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен сұңғыла би», келер күнді айнытпай болжайтын сәуегей және дала даналығының көрінісі іспетті ой-тұжырымын тағылымды поэтикалық жырға айналдырған жырау ретінде танылды. Мөңке бидің философиялық толғаулары, риторикалық сұрақ-жауап, болжау, билік, кесім, шешім түріндегі мұралары өзіндік ерекшелігімен көзге түседі. Көшпелі тірліктің тіні бұзылмаған қоғамда заман аңысын аңдап, оның келешек кескін-кейпін дәл болжай білу Мөңке би шығармашылығының басты белгісі.Оның “Түрлі-түрлі халық болады‚ Күндіз-түні жарық болады… Дүниенің жүзіне‚ Өре мен темірден жол тартылады… Адам ақысыз жұмыс істемейді‚ Дүниені түрлеп кестелейді” деген толғау жолдарынан келер күнді болжаған сәуегейлік көрінеді. Сондай-ақ, “Құрамалы-қорғанды үйің болады‚ Айнымалы‚ төкпелі биің болады. Халыққа бір тиын пайдасы жоқ Ай сайын басқан жиын болады. Домалақ-домалақ түймедей дәрің болады‚ Жастарға билігі жүрмейтін кәрің болады, Алашұбар тілің болады‚ Дүдәмалдау дінің болады. Әйелің базаршы болады‚ Еркегің қазаншы болады” деп келетін жолдардан болашақтың бет алысын‚ бағыт-бағдарын тап басып танығандығы аңғарылады. Мөңке бидің Сырым батырға қойған астыртын сұрақтары мен оған Сырымның қайтарған жауаптары, сондай-ақ оның шеркеш Түрке би, тана Нүрке билермен кеңесе отырып айтты дейтін «Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек» дейтін толғаулары белгілі. Оның көркем бейнесі Ж. Аймауытовтың «Ақбілек» романы мен «Ел қорғаны» пьесасында, Ә. Кекілбаевтың «Үркер» романында көрініс тапты. Мөңке бидің өмірі мен шығармашылық мұрасы туралы әр жылдары А. Жұбанов, Т. Кәкішев, С. Негимов, Б. Адамбаев, Қ. Сыдиықұлы, М. Тілеужанов,С. Байменше, Б. Омаров, Ж. Асанов, К. Төлеубайұлы, тағы басқалар ғалымдар ғылыми-зерттеу еңбектерін жазды. «Шекті Мөңке би жеті жасында билік айтып, кісі құны дауды бітірген екен». (А.Байтұрсынов). Мөңке би, тарихымызда есімі құрметпен аталатын, үлкен философ, терең ойшыл, ұлы ақын. Қара қылды қақ жарған, мың жылдығын болжаған дала кемеңгері Мөңке бидің ұрпақтары Ақтөбе облысы көптеген аудандарында тұрады. Республикаға танымал мүсінші Құрақбай Егізбаевтың граниттен ойып жасаған Мөңке бидің мүсіні Ақтөбе қаласының 101 атқыштар дивизиясы атындағы көшеде орнатылды. Мүсін ақшыл түсті мәрмәр тастан жасалынған. Тұғырдың биіктігі — 2,7 м, ескерткіштің биіктігі − 1,5 м. Суретші С.Әлімбетов. ## Дереккөздер