Datasets:

danielpleus

/

wiki-nds

like 0

2148

https://nds.wikipedia.org/wiki/Salomonen

Salomonen

De Salomonen (engelsch: Solomon Islands) sünd en Inselstaat in' Süüdwesten vun den Pazifik, östlich vun Neeguinea. De wurrd to'n gröttsten Deel un Rebeeden vun de süüdlich Salomon-Inseln (de man fröher ok tietwies „Salomonen“ nömmt hett) as ok den Rennell-Inseln, den Ontong-Java-Inseln un de wieder ööstlich liggen Santa-Cruz-Inseln bildt. De nöördlich Eilannen vun de Salomon-Inseln hörrn to den Staat Papua-Neeguinea. De Hööftstadt is Honiara. De Staat hett 538.000 Inwahner (Stand: November 2010) up en Rebeet vun 28.896 km². De Salomonen sünd Liddmaat vun den Commonwealth of Nations. To de ümliggend Inseln tellen Nauru, Kiribati, Tuvalu, Fidschi un Vanuatu. De Staat is an' 7. Juli 1978 unafhängig vun Grootbritannien wurrn. Land Inselgrupp Pazifik Salomonen

2149

https://nds.wikipedia.org/wiki/Mikronesien

Mikronesien

Mikronesien betekent Mikronesien, Bult Inseln in’n Pazifik, Mikronesien, Staat in düt Rebeet.

2157

https://nds.wikipedia.org/wiki/Freekark

Freekark

En Freekark is en Kark, de vun den Staat unafhängig is. Dat heet, dat de twee groten Karken, de de Lüüd tomehrst blots kennt, also de röömsch-kathoolsche Kark un de evangeelsch-lutherische Kark keen Freekarken sünd. Dat geiht bi den Freekarken aber nich blots üm de Unafhängigkeit vun den Staat. Definitschoon Dat gifft dree Aarten vun Freekarken: Freekarken "ut Prinzip". Dat sünd Freekarken, de wullt, dat Staat un Kark trennt sünd, un dat de Liddmaten freewillig dorbi sünd. Dat kann ok ween, dat se nich mit allens wat de twee groten Karken so lehrt, övereinstimmt. Bispelen sünd de Baptisten un de Mennoniten. Karken, de bi de ole Lehr bleven wull, as sik de grote "Modderkark" ännert hett. Een Bispill för disse Aart vun Freekarken is de Sülvständige evangeelsch-lutherische Kark. As Preußen vun de evangeelsch-lutherische Kark un vun de evangeelsch-reformeerten Kark verlangt hett, dat de in Preußen tosammengahn, geev dat een poor Lutheraner, de dat nich mitspelen wullt, un de hebbt sik dann sülvständig maakt. Freekarken, de ut en "Erneuerungsbewegung" rutkemen. (t.B. Pietismus, Gemeinschaftsbewegung, Heilsarmee, Stadtmission) Dat weern Lüüd, de för sik den Gloven nieg entdeckt harrn, un för jümehr ole Kark weer dat suspekt, un de wullt disse Lüüd dann nich mehr dorbi hebben. Weil dat dann nich mehr anners gung, hebbt se dann ehr egen Kark opmaakt. Man kunn villicht seggen, dat ok de evangeelsch-lutherische Kark op disse Aart op de Welt kummen is, man de tellt liekers nich to den Freekarken to, weil se in Düütschland as Lannskark organiseert is, un dat is fast so wat as een Staatskark. Freekarken in annern Lännern Dat gifft Länner, wo dat keen Staatskark gifft, t.B. de USA. Dor sünd dann ok alle Karken (sogor de Katholiken) as Freekark organiseert. Un so is de Ünnerscheed twischen Freekark un nich-Freekark ok ’n beten en düütsch Phänomeen. Kiek ook List vun de Freekarken in Düütschland Christendom

2158

https://nds.wikipedia.org/wiki/Reformatschoon

Reformatschoon

De protestantsche Reformatschoon weer en Bewegung in den 16. Johrhunnert, de toerst de kathoolsche Kark reformeren wull. Man dat hett nich funkschoneert un toletzt hett dat to niegen Karken föhrt. De wichtigsten weern de evangeelsch-luthersche Kark de evangeelsch-reformeerte Kark de Dööpers (Mennoniten un Hutterer) Bi de Reformatschoon hett 'n Barg vun Reformatoren mitmaakt, to'n Bispeel Martin Luther is in Düütschland de bekannteste, man he weer nich de eerste un ok nich de letzte Reformator. He hett de lutherische Kark anfangen. Man he wull, dat dat nich na em nöömt warrt, man "evangeelsch" heten schull. Ulrich Zwingli het de Reformatschoon in de Swiez inföhrt. Sien Ideen hett he sülben ut de Bibel rutfunnen, man dat weer liek den Ideen vun Luther, de sien Ideen ok ut de Bibel harr. Johannes Calvin weer een Franzoos. He harr ok mit de Reformatschoon in de Schweiz to doon un is denn laterhen so wat as de Baas vun de Reformeerte Karken in Europa worrn. John Knox hett de Reformatschoon na Schottland bracht. Christendom

2160

https://nds.wikipedia.org/wiki/Jazz

Jazz

Jazz is een Wies Musik to spelen, de in de Süden vun de USA so um 1900 dörch dat Tosomendräpen vun Rhythmik un Harmonik ut Afrika un Europa entstunnen is. De Blues, de Sprituals, de Gospels vun de afrikanschen Sklaven, awer ok de ünnerscheedlichsten Wiesen vun Musik, Leders un de Militärblasmusik ut Europa warn sien Woddels. Dat Besündere an de Jazz is de Improvisation. Toeerst kümmt de Speler mit sien Eegenheiten, wo sien Toon klingen deit un de Phrasierung. Dat is in de europäischen Kunstmusik grad annersrüm: de Komposition steiht an de eersten Stell, de Speler is dor man blots een Utföhrender. Besünders is ok, wo de Tied un de Rhythmus föhlt un verstohn warrt. Dat warrt Swing oder ok Groove nöömt und kümmt vun de afrikanschen Spelers un ehrn Musik. De Harmonik vun de Jazz is liek de europäischen, de dörch de afrikanschen Blue Notes erwiedert wor. Etymologie Wo dat Word „Jazz“ herkümmt, weit keeneen to seggen. Geschicht Entstehung In de tweten Halft vun de 19. Johrhunnert gääv dat in’n Süden vun de USA veel Stratenmusik. De Brass Bands wärn deelt in „witte“, mit Musikers ut Europa, un „swatte“, mit Musikers, de de Nohkommen vun de Sklaven ut Afrika wärn. In düssen „swatten“ Marschkapelln wurd de afrikansche un europäpische Wies, Musik to maken, tosamenbrocht: de Jazz was born. Da warrt ok „archaischer Jazz“ to seggt. Epochen Üm 1900: New Orleans Jazz Üm 1910: Dixieland Jazz 26. Februar 1917:da nohm de "Original Dixieland Jassband", en „witte“ Dixielandkapell, de erste Jazzplatte up. Siet 1920: Chicago Jazz 1930: Swing 1940: Bebop 1945: Hard Bop 1950: Cool Jazz 1960: Free Jazz 1970: Jazz-Rock (ward ok Fusion nannt) Siet de laten 1980ers: Smooth Jazz Siet 1990: Avantgarde Jazz, Ethno Jazz un Jazz Metal? Wo sik dat in USA entwickeln deit Harlem Chicago Kansas City New Orleans New York Los Angeles/Hollywood De Instrumenten Trompet Flögelhorn Basuun Klarinett Saxophon (Sopran-, Alt-, Tenor- un Baritonsaxophon) Tuba, Sousaphone Banjo Piano Slagtüüch Kontrabass Gitarr Vibraphon Hammond-Örgel Spelers Trompet Buddy Bolden, Louis Armstrong, (1920er-60er), Bix Beiderbecke, Dizzy Gillespie (1930er - 1990er), Miles Davis (1940er-90er), Chet Baker, Wynton Marsalis, Dave Douglas (1990er-2000er), Baritonsaxophon: Barney Bigard, Gerry Mulligan Tenorsaxophon: Coleman Hawkins, Lester Young, John Coltrane, Sonny Rollins, Wayne Shorter, Stan Getz Altsaxophon: Johnny Hodges, Charlie Parker, Cannonball Adderley, Ornette Coleman, Art Pepper, John Zorn (1980er - 2000er) Sopransaxophon: Sidney Bechet, Steve Lacy Basuun: J. J. Johnson, Albert Mangelsdorff Klarinett: Benny Goodman, Artie Shaw, Theo Jörgensmann, Jimmy Giuffre, Perry Robinson, John Carter, Don Byron Gitarr: Charlie Christian, Wes Montgomery, George Benson, John McLaughlin, Mike Stern, Al Di Meola, John Scofield, Pat Metheny, Bill Frisell Pianisten: Bud Powell, Art Tatum, Oscar Peterson, Lennie Tristano, Horace Silver, Bill Evans, Thelonious Monk, Herbie Hancock, Don Pullen, Dave Brubeck, Keith Jarrett, Harry Connick, Fats Waller Bass: Jimmy Blanton, Charles Mingus, Ron Carter, Scott LaFaro, Jaco Pastorius, John Patitucci, Marcus Miller (1990er, 2000er), Stanley Clarke (1970er, 1980er) Slagtüüch: Kenny Clarke, Art Blakey, Jack DeJohnette, Chico Hamilton, Max Roach, Billy Higgins, Tony Williams, Philly Joe Jones Vibraphon: Cal Tjader Bandleader: Duke Ellington, Benny Goodman, Woody Herman, Chick Webb, Gil Evans Musikstil USA Jazz

2163

https://nds.wikipedia.org/wiki/R%C3%B6%C3%B6msch-kathoolsche%20Kark

Röömsch-kathoolsche Kark

De röömsch-kathoolsche Kark (tomehrst blots kathoolsche Kark, man wenn een ganz akraat ween wull, dann gifft dat ok annere kathoolsche Karken, t.B. de Oolkatholiken), is de gröttste christliche Kark op de Eer. Dat gifft üm und bi 1 Milliarde Katholiken. Struktuur De Baas vun de Katholiken is de Paapst. He is de böverste Autorität, wenn dat um de kathoolsche Lehr geiht. Katholiken glöövt, dat dat ahn den Paapst nich geiht. Dat heet dor Petrusamt un dat heet, dat de Paapst de Nafolger vun den Apostel Petrus is. De Struktuur vun de kathoolsche Kark is hierarchisch. (Annere Karken sünd tomehrst demokraatsch verfaat.) In Düütschland harr de kathoolsche Kark in 2003 26,16 Millionen Liddmaten, dat weern 300.000 weniger as in dat Vörjohr, un dat sünd 31,7 Perzent vun den Düütschen. Meist 4 Millionen gaht Sünndags na de Kark. De kathoolsche Kark verleert elk Johr 100.000 Liddmaten. Weblenken Websteed vun den Vatikaan kath.de - Informatschoon över de kathoolsche Kark De Katechismus vun de kathoolsche Kark Nettsiet vun de düütschen Bischopskonferenz Websteed vun de kathoolsche Kark in Düütschland Röömsch-kathoolsche Kark

2166

https://nds.wikipedia.org/wiki/Blues

Blues

Blues is een Wies vun Musik, de sungen un mit Instrumentens speelt ward, de ut de westafrikansche Musik, de Arbeedsleeder vun de afrikanschen Slaven in de Söden vun de USA entstunnen is. Blues harr de gröttsten Influss up de amerikansche un westlike Popmusik vun de 20. Johrhunnert, as dor wärn Ragtime, Jazz, Big Bands, Rhythm and Blues, Rock and Roll un Country, grad so as up de Popmusik un as sogar up de niege klasssche Musik. De fröhsten Wiesen vun de Blues entstünnen in un üm de Mississippi-Delta in de söden vun de USA, so üm 1900 rüm. Se hebbt de Blues sungen un mit Gitarr, Piano un Mundharmonika, de ok siether „bluesharp” nannt ward, speelt. All de Blues sünt upbuut mit veertaktigen Delen, de twölvtaktsche is de wichtigste. Dat gifft awer ok mannig veel 16-, 24- or 32-taktsche Blues. De Tonika-, de Subdominant- un de Dominant-Akkord sünd de harmonsche Grundlaag. Melodsch ward in de Blues de Dur-Ledder mit de afrikanschen lütten Terz un de lütten Septim, de Blue Notes, förmengt. Musikstil Blues

2384

https://nds.wikipedia.org/wiki/Augustin%20Wibbelt

Augustin Wibbelt

Augustin Wibbelt (* 19. September 1862 in Vüerremm; † 14. September 1947 ok dor) weer en westfäälschen Dichter. Boren weer he up den Wibbelthoff in Vüerremm. Dormals weer dat en Buurndörp in’n Oosten vun Aulen, hüdigendags höört dat to de Stadt Aulen hento. He weer dat 7. vun 10 Kinner vun de Familie Wibbelt. As he 12 Johr oolt weer, stüür em sien Vadder na de Latienschool in dat Nahberdörp Enniger. 1878 treed he in dat Gymnasium Carolinum in Ossenbrügge in. Vunwegen sien allerbest Abiturarbeit möss he keen mündlich Abitur maken un he dröff ok de Reed bi de Fierstunn holen. In dat Blatt stunn later to lesen: Wibbelt scholl sien Utspraak verbetern, vunwegen en noch allto düütlich hören kann, dat he ut dat Mönsterland kümmt. Augustin Wibbelt wörr 1888 kathoolschen Preester. Vun 1888 bet 1890 weer he Kaplan in Meurs in’t rhiensche Ruhrrebeet. Vun 1890 bet 1896 weer he Vikar in Mönster un denn Preester an’n Nedderrhien. Augustin Wibbelt is de bekanntste Schriever op Westfäälsch Platt. Wat he schreven hett Dat meist bekannte Gedicht vun Augustin Wibbelt is düt: Dat Pöggsken Pöggsken sitt in’n Sunnenschien, O, wat is dat Pöggsken fien Met de gröne Bücks! Pöggsken denkt an nicks. Kümp de witte Gausemann, Hät so raude Stiewweln an, Mäck en graut Gesnater, Hu, wat fix Springt dat Pöggsken met de Bücks, Met de schöne gröne Bücks, Met de Bücks in’t Water! Weblenken Augustin Wibbelt-Selschap (hoochdüütsch) Augustin Wibbelt, Drüke Möhne (Gedichtvuördrag op YouTube) Augustin Wibbelt, De Snieggel (Gedichtvuördrag op YouTube) Plattdüütsch Mann Schriever Boren 1862 Storven 1947 Börger von Düütschland

2387

https://nds.wikipedia.org/wiki/Louis%20Armstrong

Louis Armstrong

Louis Daniel „Satchmo“ Amstrong (* 4. August 1901 in New Orleans; † 6. Juli 1971 in New York, Queens) weer en US-amerikaansch Jazzmusiker (Trumpeet, Kornett) un Singer. Jöögd in New Orleans Louis Armstrong sülvst geev immer den 4. Juli, also de Unafhängigkeitsdag vun de USA, as sien Geboortsdatum an. Besünners de Lüüd vun de swaart Bevölkerung in de USA maken dat, wenn dat eegen Geboortsdatum nich bekannt, oder dat nich den sellschoplichen Vörstellungen entspreken dee. He maak sück ok immer een Johr öller as he weer, domit he al as Jugendlicher in de Vergnögensveertel vun New Orleans kunn. Eerst ut en Dööpschien, de man 1983 opdeckt hett, gung dat richtig Geboortsdatum, de 4. August 1901, hervör. Armstrong wurr in armste Verhältnisse ringeboren un wuss blots tietwielig bi sien Moder up. As he söben Johr oold weer, muss he al Zeitungen verkopen. Anfang 1913 hett he al mit en Revolver vun sien Unkel in’n Silvesternacht rümballert, worup man hüm wegen Unruhestiftung in dat Colored Waif’s Home for Boys, en Anstalt för obdaakloos swaart Jugendliche inwiest hett. Dat weer en streng organiseert Anstalt, aber Armstrong hett dor de Grundlaag för dat Kornettspeel lehrt. Bit 1918 hett he sück mit lütt Jobs un eerste Uptreden as Musiker in’t Rootluchtmilieu vun New Orleans dörslaan. Anfänge as Musiker 1918 bit 1919 speel Armstrong regelmatig in de Band vun Fate Marable up en Mississippi-Damper, de de Passagiere up de lang Fohrten stroomupwärts ünnerhollen dee. 1918 sall hüm dorbi de 15-johrige Bix Beiderbecke in Davenport hörrt hemm. 1918 hett Armstrong den Trompeter King Oliver in de Band ersett, de de tosommen mit den Basuunisten Kid Ory leiten dee. As Oliver nah Chicago truck, is hüm Armstrong 1922 nahfolgt un wurr 2. Trompeter in King Oliver’s Creole Jazz Band, de dormals in dat Lincoln Gardens Café in de South Side vun Chicago speel. To disse Tiet gifft dat all eerste bemarkenswerte Tondokumente. Sünners bi sien Live-Uptreden sall dat Duo Oliver/Armstrong mit sien tweestimmig Break-Improvisatschonen nah tallriek Berichten vun Tüügen ut de Tiet Musikgeschichte schreven hemm. 1924 hett Armstrong Lilian „Lil“ Hardin, de ut Memphis stammen Pianistin vun de Band heiraadt. Kört dornah is he up hör Anraaden henn in de Band vun Fletcher Henderson wesselt, wo he gau to'n Starsolisten wurr un nich mehr in den Schadden vun sien Lehrmeester Oliver stahn muss. De Hot Five un Hot Seven Armstrong hett de Henderson-Band 1925 verlaaten Af dit Johr entstunnen tallriek Upnahmen, de Lil un he hööftsächlich mit lütt Formatschonen maaken deen, de sück Hot Five un Hot Seven nömmen deen. Völ vun disse Upnahmen hebbt bit hüüd den Charakter vun afsolut Mielensteenen in de Jazzhistorie. In disse Johren entstunnen legendäre un richtungswiesend Upnahmen as West End Blues (vun Jazzkritikern to de Jazzplaat vun dat Johrhunnert wählt), Potato Head Blues, Wild Man Blues, Fireworks un Heebie Jeebies. Up disse Upnahmen stell Armstrong ok sien eenzigoordig Talent as Singer, besünners bi den Scat-Gesang, ünner Bewies. Bemarkenswert is ok Armstrong sien Tosommenarbeit mit den Pianisten Earl Hines in de laat 1920er Johren. 1927 hett he sien Instrument vun dat Kornett to de Trompeet wesselt. De Weltstar All 1926 gelung hüm mit Kid Ory sien Muskrat Ramble (#8) sien eerst Hit in de Billboard-Charts, den bit 1966 noch 78 wiedere folgen deen. In' Februar 1932 gelung hüm de eerste Nummer-1-Hit mit en Version vun All of Me. In de 1930er Johren, as sück de nee Jazz-Stil vun den Swing entwickeln dee, is Louis Armstrong den neen Stil entprekend, vörwegen in Big Bands (ünner annern dat Orchester vun Luis Russell) uptreden un wurr gau binnerhalv un buterhalv vun de USA bekannt. Af 1932 hebbt hüm tallriek Tourneen nah Europa, later in de ganze Welt führt. 1947 hett Armstrong sien Big Band uplööst un he kehr weer to sien Oorsprüngen, den New Orleans Jazz un de lütt Formatschonen torüch (Louis Armstrong and his All Stars feat. Velma Middleton). In den 1950er un 1960er Johren weer dat insbesünnere dat Talent vun Armstrong as Singer un Entertainer, dat hüm to en Weltstar maaken dee. En wiedere Stiegern vun sien Popularität kreeg he dör de Hollywoodfilme, bi de he mitwarken dee, as to'n Bispeel The Glenn Miller Story, High Society un Hello, Dolly!. Nich toletzt wegen sien weltwiet Berühmtheit wurr Louis Armstrong in de Hoochtiet vun den Kollen Krieg in de 50er Johren vun de US-Regeeren as musikalisch Mobilmaker in den Ost-West-Konflikt schickt. Af 1956 reis he tosommen mit Künstlern as Benny Goodman in den Ostblock as ok de sowohl vun den USA as ok vun de UdSSR ümwurben Staaten in Afrika un Asien. So keemen 1956 in dat hüüdig Ghana 100.000 Minschen in en Stadion, um hüm to beleeven. Tosommen mit wiederen Stars vun den Jazz as Dizzy Gillespie un Duke Ellington hett Armstrong sien Popularität up sien Tourneen ok bruukt, um för de Afro-Amerikaner Minschen- un Börgerrechte intofordern. So hett sück Armstrong 1957 wiegert, wegen de Rassentrennung in den USA, in’ Updrag vun dat US-State-Department in de UdSSR to reisen. Sien bannig Energie un sien völ Upträen hebbt aber all fröh up sien Gesundheit togreepen. Wegen mehreren ernsthaft Krisen hebbt de Dokters Ärzte Armstrong raaden, nich mehr Trompeet to spelen, um sien Gesundheit to schonen. He völ sück aber sien Ehrgeiz un dat Publikum tegenöver verplicht wieder to maaken, aber he hett sück denn mehr up Gesang verleggt. 1969 hett he den Song We have all the Time in the World vun John Barry un Hal David to den James-Bond-Film Im Geheimdienst Ihrer Majestät mit George Lazenby as 007 sungen. In disse Tiet kunn he aber, vun Utnahmen afsehn (ünner annern de Gesangsduette mit Ella Fitzgerald, to’n Bispeel up Ella and Louis), wegen sien körperlich Swaakheit nich mehr an de bahnbreekend Leistungen vun de 1920er un 1930er Johre as Jazztrompeter un Jazzsinger anknütten. Louis Armstrong is an’ 6. Juli 1971 in New York an en Hartanfall storven. Sien Graff befind sück up den Flushing Cemetery in Queens, New York City. Ökelnaam Armstrongs Ökelnaam „Satchmo“ is en Afkörten vun satchel mouth (sovöl as: „Taschenmund“), en Anspeelung up de Grött vun sien Mund. As Kind hett man hüm ok woll gate mouth nömmt. Ehrungen 1952 wurr he as Eerst in de Down Beat Jazz Hall of Fame wählt. 1978 wurr Armstrong in de Big Band and Jazz Hall of Fame un in de International Academy of Jazz Hall of Fame upnommen un ok in de American Jazz Hall of Fame hett Armstrong Upnahm funnen. Diskographisch Henwiesen The Complete Hot Five & Hot Seven Recordings (Columbia/Legacy; 1925-1929) (4-CD set) Satchmo at Symphony Hall (GRP; 1947) Louis Armstrong Plays W.C. Handy Columbia; (1954) Ella and Louis (Verve; 1956, mit Ella Fitzgerald) What a Wonderful World (Bluebird; 1970) Louis Armstrong and his All-Stars: Satchmo Live in Berlin Friedrichstadtpalast: The legendary Berlin Concert. Dat kumplett Konzert van' 22. März 1965 mit: Billy Kyle, Tyree Glenn, Eddie Shu, Arvell Shaw un Danny Barcelona, jazzpoint records 2000. Twee CDs mit utführlich Reisebeschrieven vun Karlheinz Drechsel, den Tournee-Begleiter dör de domolige DDR. The Early Years (1925 - 1931, mit Hot Seven un Hot Five) Literatur Louis Armstrong: Mein Leben in New Orleans („Satchmo - My Life in New Orleans“). Diogenes-Verlag, Zürich 1985, ISBN 3-257-20359-4. James Lincoln Collier: Louis Armstrong. Von New Orleans bis zur Carnegie Hall („Louis Armstrong“). Econ, München 2000, ISBN 3-612-26716-7 (speziell darin: Hans-Jochen Mundt, Louis-Armstrong-Diskographie, S. 418-455) [för den Sammler un Leevhaber düchtig to empfehlen, wiel dor ok en umfaatend, alphabetisch Titelverteken bi is]. Gary Giddins: Satchmo. Louis Armstrong, sein Leben und seine Zeit („Satchmo“). Belser Verlag, Stuttgart 1991, ISBN 3-7630-9047-9. Abbi Hübner: Louis Armstrong. Sein Leben, seine Musik, seine Schallplatten. OREOS-Verlag, Waakirchen 1994, ISBN 3-923657-35-8. Max Jones, John Chilton: Die Louis Armstrong Story („Louis. The Louis Armstrong Story 1900-1971“). Herder, Freiburg/B. 1973, ISBN 3-451-16584-8. Hugues Panassié: Louis Armstrong. Da Capo Press, New York 1979, ISBN 0-306-79611-2 (Nahdruck vun de Utgaav New York 1971). Arrigo Polillo: Jazz. Die neue Enzyklopädie. Schott, Mainz 2007, ISBN 978-3-254-08368-5. Ilse Storb: Louis Armstrong. Mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1989, ISBN 3-499-50443-X. Studs Terkel: Giganten des Jazz („Giants of Jazz“). Zweitausendeins, Frankfurt/M. 2005, ISBN 3-86150-723-4. Stephan Schulz: What a Wonderful World - Als Louis Armstrong durch den Osten tourte. Verlag Neues Leben, Berlin 2010, ISBN 978-3-355-01772-5. Enkeld Nahwiesen Weblenken Diskografie (engelsch) Satchmo.net, Websteed vun Louis Armstrong House & Archives (engelsch) Mann Börger von de USA Jazzmusiker Singer Boren 1901 Storven 1971

2388

https://nds.wikipedia.org/wiki/Chet%20Baker

Chet Baker

Chet Baker (born as Chesney Henry Baker Jr.; * 23. Dezember 1929 in Yale, Oklohoma, USA; † 13. Mai 1988 in Amsterdam) weer en Jazzspeler, Trompeter, Singer un Komponist. In’t Öller vun teihn Johr kreeg Baker en Togbasuun vun sien Vader, de en Bewunnerer vun Jack Teagarden weer. Ober Baker weer mehr vun Harry James faszineert un tuusch de Basuun gegen en Trompet. He weer toeerst in’t Schoolorchester, later speel he denn ok op apentliche Danzavenden. 1946 mell he sik to dat Militär un keem mit de 298. Army Band no Berlin. 1948 beenn he sien Tied bi de Armee un studeer Harmonie, an’n Avend speel he in Clubs. No en tweigahn Leev keem Baker 1950 weer to de Armee. Dat folgen Johr weer he no Arizona straafversett un weer later ut „psychiatrischen Grünnen“ in dat Zivilleven entlaten. Weer in Los Angeles speel he af 1952 mit velen groten Jazzspelern: Stan Getz, Charlie Parker un in’t Quartett vun Gerry Mulligan. In’t Fröhjohr 1953 maak he denn mit Russ Freeman en Quartett. In velen Opnahmen vun disse Grupp is Baker as Singer to hören. In’n Harvst 1955 hett he vele Optreed in Europa mit sien egen Quartett oder Quintett hett. Anfang 1956 weer in de USA fung he an Drogen to nehmen. Dit Problem schall he sien Leevdag nich mehr loswarrn. De nächsten Johren is he jümmer op de Bühn oder in de psychiatrische Klinik. Musikalisch weer dit sien produktivste Tied. Een Dutz Platten hett he in disse Tied bi „World Pacific“ opnahmen. 1959 weer Baker in Harlem fastnahmen un wegen Drogenbesitt to en Haft in dat Riker Island Gefängnis veroordeelt. Bill Grauer vun de Plattenfirma Riverside tahlt de Kautschoon un Baker güng vun 1959 bet 1964 op Tournee no Europa, bet he in Düütschland weer wegen Drogenbesitt fastnahmen un utwiest ward. An’n 13. Mai 1988 stört he ünner nich opklorten Ümstänn ut dat Finster vun en Hotel in Amsterdam un is foorts dood. Footnoten Komponist Börger von de USA Mann Jazzmusiker Boren 1929 Storven 1988

2389

https://nds.wikipedia.org/wiki/John%20Coltrane

John Coltrane

John William Coltrane (* 23. September 1926 in Hamlet, Noord-Carolina, USA; † 17. Juli 1967 in Huntington, New York, USA) weer en Jazzmusiker (Tenorsaxophon, Sopransaxophon, Piano, Komponist). 1955 is he in dat eerste Miles-Davis-Quintett intreden, aber nah een Johr ok all weer rutflagen, wiel he Drogenprobleme harr. Coltrane is 1967 an Leverkrebs storven. He weer vereheiraadt un harr dree Kinner. Ehrungen 1963 wurr he in de Down Beat Jazz Hall of Fame wählt. Nah hüm is de Asteroid Coltrane nömmt wurrn. Weblenken John Coltrane – Offiziell Websteed (engelsch) John Coltrane – Biografie un Diskografie (düüütsch) Biografie, Diskografie, Höörproven un News bi JazzEcho John Coltrane – Völ över den Musiker (düütsch un engelsch) Höörbispelen Detailleerte Diskografie vun John Coltrane Harry Lachner: John Coltrane - A Love Supreme, arte, 16. Mai 2006, Reeg: «30 Jahrhundertaufnahmen des Jazz» Mann Börger von de USA Jazzmusiker Komponist Boren 1926 Storven 1967

2390

https://nds.wikipedia.org/wiki/Charlie%20Parker

Charlie Parker

Charlie ”Bird” oder “Yardbird” Parker (* 29. August 1920 as Charles Christopher in Kansas City, USA; † 12. März 1955 in New York, USA) weer en US-amerikaansch Jazzmusiker (Altsaxophon) un Komponist, de as en vun de Schöpfer un herutragend Interpreten vun de Bebop to en vun de wichtigst un inflootriekst Musiker in de Historie vun den Jazz wurr. He hett ünner annern ok mit Eugene Wright tosommen speelt. Ehrungen 1955 wurr he in de Down Beat Jazz Hall of Fame wählt. Charlie Parker wurr 1979 in de International Academy of Jazz Hall of Fame upnommen. Weblenken Weblinks Biografie, Diskografie und News bi JazzEcho Detailleerte Diskografie vun Charlie Parker Michael Telega: Biographische Notizen un kommenteert Utwahldiskografie Biografie (engelsch) Diskografie (engelsch) Mann Jazzmusiker Börger von de USA Komponist Boren 1920 Storven 1955

2391

https://nds.wikipedia.org/wiki/Herbie%20Hancock

Herbie Hancock

Herbie Hancock (Herbert Jeffrey Hancock; * 12. April 1940 in Chicago, USA) is en Jazzmusiker (Piano un Keyboard) un -komponist. Leven un Wark 1963 wurr Hancock neben George Coleman (later dör Wayne Shorter ersett), Ron Carter un Tony Williams Liddmaat vun dat berühmte tweet Quintett vun Miles Davis, in dat he bit to'n Sömmer 1968 bleev. Eerstmals weer he 1963 up dat Album Seven Steps to Heaven to hören. 1968 hett he sien egen Band opmaakt un is to den Jazzrock kamen. 1973 hett he sien LP „Headhunters“ opnahmen, een vun de mehrstverköpten LPs in de Historie vun den Jazz. Stil De Improvisatschoon vun Herbie Hancocks is präägt vun en perlenden „funky“ Spelwies un dat Verwennen vun expressiv Krüüzrhythmen. Völ vun sien Kompositionen sünd Klassiker wurrn un deent anner Jazz-Musikers as Improvisatschoonsgrundlaag. Dorto hörrn Watermelon Man, Cantaloupe Island un Maiden Voyage, de allesamt in de 1960er Johren up dat Blue-Note-Label rutkeemen. Weblenken Websteed vun Herbie Hancock (engelsch) Mann Börger von de USA Komponist Jazzmusiker Boren 1940

2392

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wes%20Montgomery

Wes Montgomery

Wes Montgomery (* 6. März 1925 as John Lesley Montgomery in Indianapolis, USA; † 15. Juni 1968 in Indianapolis) weer en Jazzspeler (Gitarr). Beröhmt wurn is he dörch sien „Oktavtechnik“ bi sien Soli. Ehrungen 1968 wurr he in de Down Beat Jazz Hall of Fame wählt. Literatur Joachim Ernst Berendt und Günther Huesmann: Das Jazzbuch Frankfurt/M., Fischer Taschenbuch Verlag, 1992 Richard Cook und Brian Morton: The Penguin Guide To jazz On CD. Sixth edition, London, Peguin, 2001 Martin Kunzler: Jazzlexikon. Reinbek, Rowohlt, 1988 Gene Lees: Original liner notes zu Movin’ Wes (Verve, 1965) Weblenken All Music Guide Wes Montgomery guitar tab Diskografien http://www.jazzdisco.org/wes/dis/c/ http://www.duke.edu/~mjs4/wes/wesdisc.htm http://www.edfila.com/wes/ Mann Börger von de USA Gitarrenspeler Jazzmusiker Boren 1925 Storven 1968

2393

https://nds.wikipedia.org/wiki/Blue%20Notes

Blue Notes

De Blue Notes sünd de in Blues un Jazz üm en Halfton daaltroknen Tons vun de Dur un Moll Tonledder. Bi de Dur-Tonledder sünd dat de Drütte - de Terz, de Föfte - de Quint un de Söbente - de Septime. Bi de Moll-Tonledder ännert sik blots de Föfte un Söbente. De Blues-Tonledder sütt darüm so ut : 1 - b3 - b5 - 5 – b7 – (8) De rünnersette Föfte, Tritonus nöömt, is in de föftiger Johrn de bedüdenste Tonschritt, Intervall, in de „Bebob“-Melodik worrn. Musik Jazz

2394

https://nds.wikipedia.org/wiki/Georg%20Droste

Georg Droste

Georg Droste (* 13. Dezember 1866 in Bremen; † 17. August 1935 ook dor) weer en plattdüütschen Verteller ut Bremen. Leben un Wark Droste sien Vadder weer Sniedermeester. He hett een povere Kinnertiet un Jöögd verleevt, man dat geev doch jummers wat to lachen. Upwussen is he an'n Oosterdiek an'e Werser. Bi'n Bookhöker hett he as een Jung arbeit, later hett he een Lehr bi een Wullfirma maakt. 1886 is he blind wurrn un hett as Höker up'e Straten arbeit. Denn is he nah Hannober gahn un hett Korfmakeree lehrt. 1893 hett he heiraat. Mit'e Tiet hett he dor wat vun maakt, dat he plattdüütsche Geschichten vertellen konn. 1908 keem sien eerst Book Achtern Diek in'n Druck. Vun dor af an hett he denn mit Hölp vun een Schrievmaschien för Blinnen fudder Vertellen schreven. Vun 1913 af an sund de Ottjen-Alldag-Böker rutkamen. De harrn ganz veel mit sien egen Geschicht un sien egen Leben to kriegen. Mit de Tiet höll he denn ok Vordrääg un nah den Eersten Weltkrieg konn he de Korfmakeree upgeven un leev vun dat Schrieven. Siene Bökers weert jümmers noch upleggt un verköfft. Vertellsels Achtern Diek 1908 Im Rodenbusch-Haus 1909 För de Fierstunnen 1910 Sunnenschien un Wulken 1912 Ottjen Alldag un sien Kaperstreiche 1913 Ottjen Alldag un sien Lehrtied 1915 Ottjen Alldag un sien Moorhex 1916 De Vorspann weert 1916 Slusohr un anner Vertellsels 1916 Doktor Langbeen un anner Geschichten von Tiere un Minschen 1917 Jann von'n Moor un anner Geschichten ut Stadt un Land 1918 Plattdütsche Kinnerkost: Een Geschichtenbok 1920 Sunnenschien un Wulken: Eenste Riemels un bunte Vertellsels 1921 Ut mien Muskantentied un annere lustige Geschichten 1925 Molli un Paddemann un annere Geschichten von Tiere un Minschen 1925 Old Bremer Toll- un Smuggelgeschichten un anner Vertellsels 1932 Ottjen Alldag un sien Kaperstreiche 1937 Vergift't 1952 Ottjen Alldag. Roman. Dree Bände in een Book 1971 Literatur Gustav Dehning: Droste, Georg Ludwig. In: Historische Gesellschaft Bremen, Staatsarchiv Bremen (Hrsg.): Bremische Biographie 1912–1962. Hauschild, Bremen 1969, S.120 (Sp.1) bis S.122 (Sp.1). Wolfgang Stammler: Georg Droste. Zu seinem 50. Geburtstag (13. Dezember). In: Mitteilungen aus dem Quickborn. 10, 1916/17, S. 2–5. Jochen Schütt: Georg Droste. 13.12.1866 - 17.8.1935. In: Dat en Spoor blifft. Göttingen 1985, S. 121–129. Droste, Georg. In: Herbert Schwarzwälder: Das Große Bremen-Lexikon. Edition Temmen, Bremen 2002, ISBN 3-86108-616-6, S. 175 Georg Droste: Achtern Diek, Autobiographische Schriften, herausgegeben und eingeleitet von Günther Flemming, Bremen, 2011, ISB´N: 978-3-86267-044-4 Weblenken Bremer Platt un dat Wark vun Georg Droste (hoochdüütsch) Bremen Mann Plattdüütsch Schriever Boren 1866 Storven 1935 Börger von Düütschland

2395

https://nds.wikipedia.org/wiki/Afslussdiek

Afslussdiek

De Afslussdiek (nedderlandsch Afsluitdijk, freesch Ofslútdyk) is een Afsparrdiek (eenkels kinnen Diek, de Water vun Land trennt) an’n Ingang vun de olde Zuiderzee twischen Den Oever (Provinz Noordholland) un Surch bi Harns (Provinz Freesland). He is 32 km lang un 90 Meter breet un wööd up 28. Mai 1932 klorstellt. Net üm 13:02 Uhr up de Dag wööd de Diek slaten un trennt seent de vunaf September 1932 offiziell Iesselmeer nöömte Binnensee, de vörmaalige Bucht Zuiderzee, vun’t Wattenmeer un is een vun de Hööftelemente vun de Zuiderzeewerke. De Damm is ca. 29 km lang. Over de Diek verlöpp de nedderlandsche Autobahn Rieksweg 7 mit ene Stopp-, Tank- un Dreihmöglichkeit bi Breezanddijk. In den Diek befindt sik de Slüüsen vun Den Oever un Kornwerderzand, wor’t bit 1940 ene militärische Basis gaff. Disse was so stärk, datt de wat de Antall betrefft wiet unnerlegene nedderländsche Armee de antreckende düütsche Wehrmacht stoppen kunnen, bis up 14. Mai 1940 de Kapitulatschoon verklort was. Up de Stede befindt sik vundaag een Kriegsdenkmaal. Provinz Freesland Provinz Noord-Holland Diek

2396

https://nds.wikipedia.org/wiki/Provinz%20Grunneng

Provinz Grunneng

Grunneng (ook: Grönnen of Grünneng, Nedderlannsch: Groningen) is ene Provinz in'n Nörden van de Nedderlannen mit üm 576.000 Inwahner en hett as Hööftstadt Grunneng. Grünnen hett in'n Wessen ene Grenz mit Freesland, in'n Süüden an Drint, in'n Ossen an Ostfreesland un in'n Nörden an't Wattenmeer. Bi Grünnen höören drei lüttje Waddeneilannen to: Röttemerplaat, Röttemeroog un Süderdünen. De Provinz Grunneng wort ok woll Stad en Ommelannen nöömt, wiels se ut de Stad Grünnen un de Ommelannen (de Provinz) bestaht. Grunneng is bekannt för olle Karken mit historische Örgels, de Martinitoren in Stad en de Börgen in Ommelannen (kiek ok: List vun vernuimde Grönneger Börgen). n Deel van Grünneg is de heerlekheid Westerwolde. Taal In Grünnen wort Grunnengs snackt, dat tosamen mit t'Oostfreesche ene Dialektgrupp in de Neddersassische taal is. 70% van de Grünneger Inwahners snackt Grünnegs. Städer in Grunneng Stad Grunneng Damm Winschoot Delfsil Gemenen in Grunneng Eemsdelta (Eemsdelta) Fehndamm (Veendam) Grunneng (Groningen) Höögland (Het Hogeland) Knaal (Stadskanaal) Midden-Grunneng (Midden-Groningen) Oldambt (Oldambt) Pekel (Pekela) Westerkarteer (Westerkwartier) Westerwolde (Westerwolde) Weblinks "Up Platt up pad in Groningen" Youtube-Reportage over de plattdüütsche Spraoke in Grunnen de offizielle siete för Touristen in de Stadt en Provinz Grunnen de offizielle siete van de Provinz Grunnen, up Niederländisch Nedderlannen

2397

https://nds.wikipedia.org/wiki/Leer

Leer

Leer is en Stadt in Oostfreesland in d’ Landkreis Leer in Neddersassen (Düütschland). Daar sitt ok de Kreisverwalten. Se word ok "De Döör van Oostfreesland" nömt. Geografie Geografisk Laage Leer is bi de Stroom Leda baut worden, man is nu al so groot, da se ok an de Eems liggen deit. De Stadt hett en Haven för Seeschippen. Bi dat lüttje Loog Leerort, dat en Stadtdeel van Leer is, komen de Stromen Eems un Leda tosammen. Neet wiet weg van Leer is de Grenz to de nedderlanske Provinz Grunneng. Nahbergemeenten Samtgemeente Hesel Samtgemeente Jümme Rhauderfehn Westoverledingen Weener Jemgum Moormerland Updeelen van de Stadt Leer (Kernstadt) Leerort Heisfelde Loga Logabirum Nüttermoor Hohegaste Nettelborg (südelk van d’ Leda, in’t Overledingerland) Bingum (westelk van d’ Eems, in’t Rheiderland) Geschicht In dat Jahr 791 hett de Fresenapostel Luidger de eerste lüttje Kark in de oost-freeske Kuntrei gründt, und dat dicht bi dat Loog Leer. To de Tieden van de oostfreeske Hoovtlingen harr de Hoovtlingsfamilie van Fokko Ukena hör Seet in Leer. Dit Familie harr in groot Inflood in disse Tied. 1508 gaff Graaf Edzard de Groot an Leer dat Recht, en Markt to hollen. Noch vandag word elke Jahr in d’ Oktober-Maand de Gallmarkt (Gallimarkt) in Leer offhollen (16. Oktober-Maand is de St.-Gallus-Dag). De eerste Volkschool kweem in’t Jahr 1525. Graaf Johann hett denn 1584 en Latienschool in Leer gründt. Van dit School was Ubbo Emmius van 1588 bit 1594 Baas. Oberst Erhard Ehrentreuter boo 1642 in Loga en Borg, waar he in wahnen kunn. Dit Borg hett he na sie Froo Eva nömt: Evenborg. 1643 word, mit dat Utsehn van de nedderlandske Fröhbarock dat "Huus Samson" baut. In sien Vörsied wurr later dat Wapen van d’ Familie Vissering insett. Vandag sitt d’r de bekennt Wienhannel Wolff in. De lutherske Kark („Lutherkark“) word in’t Jahr 1675 baut. De erste Steen wurr an d’ 2. Juni sett. In’t 18. Jahrhunnert kwam de Industrie. Verscheden Fabriken begünnen hör Wark in de Flecken Leer. 1730 word in Loga de Philippsborg baut. De reformeerte Kark "St. Liudger" word 1785 offbroken. Blot de Krypta is bit vandag över bleven. An d’ 16. September-Maand van’t sülvke Jahr word de eerste Steen för de neei reformeerte Kark sett. Inweiht wurr se twee Jahren later, an d’ 16. September-Maand 1787. Cramer von Baumgarten wurr 1812, in de Franzosen-Tied, van de französke Verwalten to de Maire (Buurmester) maakt un wurr daarmit de eerste Buurmester van Leer in’t Geheel. Vördem harren de "Schüttmesters" dat Leit van de Stadt. Leer was in 15 Rott updeelt un elke Rott wählde sien Schüttmester. In’t Jahr 1823 kreeg Leer van König Georg IV. van Hannober dat Stadtrecht tosproken. Dat eerste Bladdje, dat „Leerer Anzeigeblatt“, kwam an d’ 15. April-Maand 1848 in d’ Bookdruckeree Zopfs ruut. 1856 kreeg Leer mit en Bahnhof an d’ "Hannoverschen Westbahn" en Anbinnen an de Bahnstreek van Emden na Rheine, 1856 wurr de Gesamtstreek Emden-Hannober open maakt. Daarmit was Leer an dat düütsche Iesenbahnnett ansluten. In dat Jahr 1861 gaff Georg V., Könink van Hannober, date erste Wapen an de Stadt: En sülvern Kastell in en rode Feld, daaröver en golden Leuw, an de Dör van dat kastell van en Schild mit dat Wapen van de Könink, en witt Peer, anlehnt. De Jöden harren van 1883 bit 1885 hör Synagoge baut, man se wurr 1938 in de Riekspogromnacht offbrannt. Umdat de Stadt van en Börger 160000 Goldmark arvt harr, kunn se 1887 anfangen, en Raadhuus to planen. Dat gaff en Wettbewarv. Ut 31 Vörslaan wur de Plaan van Professor Henriki ut Aken utsöcht. Fiev Jahr hebben’s d’r denn an baut, an d’ 29. Oktober-Maand 1894 wurr dat denn inweiht. Van 1900 bit 1903 wurr de Haven van Leer so utbaut, dat de Schippers sük neet mehr um Ebb un Flood kümmern mutten. En Arm van de Leda wurr offtrennt un mit en Slüüs an de Stroom anbunnen. Ok vör Stöörmflooden kunn sük Leer nu beter schulen. Van 1925 bit 1928 hebbens in Leer weer in Bült baut. Tüskendör was de Deerenmarkt up de Halfinsel Nesse de gröttste Markt in Europa. Um an de Nesse rantokomen, wurr en Stück van de Haven dicht maakt. In’d tweet Weltorlog harr Leer Glück hat, dat neet so völ kött gahn is. In dat Jahr 1950 kreeg Leer denn en neei Wapen, da se ok bit vandag noch hett. Dat Wapen is na en Siegel ut dat Jahr 1639 utklabüstert worden. Van d’ 1. Oktober-Maand 1955 off an was Leer en so nömt sülvstannig Stadt. Gloov un Karken Leer is siet de Reformatschoon al protestannsk west. Un so sücht dato ok vandag ut: In de Stadt gift da mennig lutherske un reformeerte Karken. De „Evangelsk-reformeerte Kark – Synode van de reformeerte Karken in Bayern un Noordwest-Düütschland“ hett sogaar hör Hööftseet in Leer. Man in Leer gift dat ok en grote Utwahl van anner protestansk Karken: Gemeenten van de Baptisten, Mennoniten, Methodisten, Adventisten un Mormonen, sünd to finnen, man ok twee Röömsch-kathoolsche Karken. Entwickeln van de Inwahnertahlen (elk an d’ 31. Dezember) 1998 - 33.437 1999 - 33.600 2000 - 33.849 2001 - 34.109 2002 - 34.088 2003 - 33.979 2004 - 33.682 Politik Stadtraad Siet 1964 hett de SPD de gröttste Fraktion in d’ Stadtraat. Ergeevnissen van d’ Raadswahl 2001: SPD: 42 % / 16 Seeten CDU: 26 % / 10 Seeten AWG: 16 % / 6 Seeten Gröön: 11 % / 4 Seeten FDP: 5 % / 2 Seeten Buurmester is Wolfgang Kellner. He hett kien Partei, man he was maal in d’ SPD. Städerfründschoppen Trowbridge (GB) Elblag (PL) Kultuur un Saken to sehn Lü van wiet weg kennen Leer, umdat de Stadt so en moi historisk Ollstadt hett, besünners dat Raadhuus un de oll Waag, waar ok de Museumshaven mit de oll Schippen is. Nich wiet van de Eems weg is de Plytenbarg, waar völ Geschichten van vertellt worden. Umto van Leer gift dat de oostfreeske Wallheckenlandskupp. Boowarken Harderwykenborg Haneborg Evenborg Philippsborg Feernmeldtoorn Leer-Nüttermoor (160 Meters hoog, daar dürden normaal Lü neet in) Parks De Stadt Leer hett en Bült Gröönland un Steden, waar sük Lü verhalen könen, to'n Bispööl: Slottpark van d’ Evenborg Philippsborger Park Julianenpark Leerder Westerhammerk Regelmatig Veranstaltens Elke Jahr gift dat in d’ Haarvst de Gallmarkt, en van de gröttsen Jahrmarkten in Noordwestdüütschland. Elke twee Jahr word de Oostfreeslandschau utricht. Siet 2002 word elke Jahr dat Rockfestival "Rock am Deich" unner d’ free Hemel offhollen. Weertskupp un Infrastruktur Verkehr Van Leer ut kann man good up de Autobahn. In d' Noorden van de Stadt is dat Autobahndreieck Leer mit de A 28 un A 31. Ok en Bahnhoff hett de Stadt, daar treffen sük twee Streken: de Eemsland-Streek tüsken Mönster un Emden un de Streek ut Ollnborg. En lüttje Flughaven gift dat ok bi Leer. Unnernehmen in de Statdt Achter Hambörg is de tweedgröttste Oort för Reeders in heel Düütschland: Bold 20 Perzent van d’ düütsche Hannelsmarine komen ut Leer. Mit de Bünting-Gruppe hett een van de gröttste Hannelsunternehmens van Düütschland sien Seet in Leer. To Bünting hören to’n Bispööl de Combi-Verbrukermarkten, famila Nordwest un Markant Nordwest. De Naam Bünting word van de Lü besünners mit dat Teehannelshuus un de töhörig Oostfreesentee in Tosammenhang brocht. Medien In Leer sitt de Ostfriesen-Zeitung, de in heel Oostfreesland ruutkummt. In d'Stadt gifft dat kien anner lokaal Bladdje. Blot in de Stadtdeel Bingum, de an d’anner Sied van d’Eems in’t Rheiderland liggt, gift dat noch de Rheiderland-Zeitung. Butendem hett dat de Börgerradio „Radio Oostfreesland“ en Studio in d' Stadt. In Leer gift dat verscheden lüttje Verlaagen un ok Bladen, de hör Geld blot dör Anzeigen kregen. Publiek Inrichtens In Leer hett de „Evangelsk-reformeerte Kark – Synode van de reformeerte Karken in Bayern un Noordwest-Düütschland“ hör Hööftseet. Dat „Kommando Schnelle Einsatzkräfte Sanitätsdienst“ van de düütsche Bundswehr (KSES) is in Leer stationeert. Bilden un Utbilden In Leer gift dat söven Grundscholen van de Stadt un en Bült Scholen för de oller Schooljungse un –wichte. Daarto hören de beid groot Gymnasien Teletta-Groß-Gymnasium un Ubbo-Emmius-Gymnasium, twee van de gröttste Gymnasien in Neddersassen. Hör Abitur könen de Schooljunsge un –wichter ok up de Beroopsbildend Schoolen maken. En lang Geschicht hett de Seefahrtschool in Leer. Vandag is dat dat Institut för Seefahrt an d’ Fackberiek Weertskupp van de Fackhoogschool Ollnborg/Oostfreesland/Willemshaven. Leer is Seet van de Volkshoogschool van d’ Landkreis, de „Berufsakademie Oost-Freesland“, van de Kreismusiekschool, van dat Studienseminar Leer, van de Verwaltens- un Weertskuppsakademie un van anner Bildeninrichtens. Bekennt Lü Focko Ukena - Oostfreesk Hoovtling van de Universität Groningen Wilhelmine Siefkes, Schrieverske Bernhard Bavink Ernst Reuter, he is in Leer upwussen maakte sien Abitur up dat Ubbo-Emmius-Gymnasium Johann Ludwig Hinrichs (geb. 1818 in Jever), Grünner van de düütschen Baptisten-Gemeenten. He was van 1849 bit 1853 de eerste Pastoor van d’ Baptistengemeente Leer H.P. Baxxter (normaalerwies: Hans Peter Geerdes), Baas van de Techno-Band Scooter Karl Dall Friedel Grützmacher - düütsch Politikerske Söhns un Döchter van de Stadt Diedrich Heinrich Schmidt (*1933), plattdüütsch Schriever Weblinks Internetsied van d’ Stadt Leer (hoochdüütsch) Radio Oostfreesland - Dat Radio för de Kuntrei (hoochdüütsch) Internetsied van’t JuZ – Zentrum för junge Lü in Leer (hoochdüütsch) Internetsied van’t Teletta-Groß-Gymnasium (hoochdüütsch) Internetsied van’t Ubbo-Emmius-Gymnasium (hoochdüütsch) Internetsied van d’ BBS I (hoochdüütsch) Internetsied van d’ BBS II (hoochdüütsch) Institut för Seefaahrt in Leer an d’ Fackberiek Weertskupp (hoochdüütsch) Feerjenoort Leer, afroopen an' 6. Februar 2017 Oort Landkreis Leer

2398

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gemeen%20Snevern

Gemeen Snevern

Snevern (hoochdüütsch: Schneverdingen) is en Gemeen in de Lümborger Heid un höört to’n Landkreis Heidkreis. De Stadt hett up en Flach vun 234,58 km². Blangen den Hauptoort Snevern höört ok noch en Reeg annere Dörper mit to de Gemeen. Oortschoppen To de Gemeen Snevern höört blangen den Hauptoort Snevern sülvst ok en Reeg annere Öörd. Düsse Öörd sünd indeelt in Oortschoppen. Dat gifft teihn Oortschoppen, de en egen Oortsvörsteiher wählt. Blots de Hauptoort Snevern hett keen Oortsvörsteiher. De Oortschoopen sünd: Ehrhoorn (mit Einem un Wintemaur an de Chaussee) Grotenwe (mit Haswe, Osterwe un Schultenwe) Häbe (mit Benninghöben, Bockhäbe, Hillen Langwedel, Möhr, Pietz, Schaal, Surbossel, Tütsbarg un Wulfsbarg) Issell (mit Baal, Höpen un Reinsählen) Langloh (mit Dannhost, Fraas, Gröps, Hämsen, Reimen, Vorwark un Wieckhost) Lünzen (mit Bult, Lünzenbrookhoff un Riep) Schüllern (mit Hasselhoff, Schüllernbrookhoff, Stimbeck un Vöden) Snevern (mit Gallhoorn un Hansahlen) Wintemaur Wessloh (mit Eggersmöhl, Host un Schiel) Zoarn Historie De Gemeen Snevern hett sik in ehr hüdige Form an’n 1. März 1974 billt, as mit de Gemeenreform in Neddersassen de ölven Gemenen, de vondaag de Oortschoppen billt, to een Gemeen tohoopslaten worrn sünd. An’n 30. Oktober 1976 hett de Gemeen ünner Binnenminister Gustav Bosselmann de Stadtrechten kregen. Politik Börgermeesters Gemeendirekters Weertschop un Infrastruktur De Hauptoord Snevern gellt na dat Regionale Ruumordnungsprogramm as Grundzentrum för de Öörd in de Ümgegend. Snevern hett von dat Land Neddersassen dat Prädikat Luftkuroort kregen. Verkehr Siet’n 27. November 2006 hett Snevern ok Oortsschiller, bi de blangen den hoochdüütschen Naam Schneverdingen lütt ok dat plattdüütsche Snevern bisteiht (List vun Öörd mit tweesprakige Oortsschiller Plattdüütsch/Hoochdüütsch). Footnoten Weblenken Websteed von de Gemeen (hoochdüütsch) Oort Landkreis Heidkreis

2399

https://nds.wikipedia.org/wiki/Celle

Celle

Celle is en sülvstännige Stadt un Kreisstadt vun den Landkreis Celle. Se liggt tüschen Hannober un Hamborg un hett . De Stadt warrt as süüdlichen Ingang to de Lüünborger Heid ansehn. In de Ooltstadt gifft dat bi 480 Fackwarkhüser, de al fein up Schick bröcht wurrn sünd. Allerhand Touristen vun Düütschland, man ok vun dat Utland reist dorhen un kiekt sik de Stadt an. Dor höört ok dat Slott Celle to. Dat is in de Tiet vun de Renaissance un vun dat Barock boot wurrn. In Celle gifft dat en Överlandsgericht. In Celle is ok dat Landsgestüt. Eenmal in’t Johr find dorüm ok de Celler Hingstparaad statt. Geographie De Stadt Celle liggt an de Aller in de ehr Oorstroomdaal. Celle liggt bi 40 km noordööstlich vun Hannober, bi 60 km noordwestlich vun Brunswiek un bi 120 km süüdlich vun Hamborg. Strööm In de Gemarken vun Celle münnt de Lachte un de Fuhse in de Aller. De Lachte kümmt vun Noordoosten her, de Fuhse en beten wieder stroomaf vun Süüdoosten. De Aller münnt amenn bi Veern in de Werser. Stadtdelen De Stadt is in düsse Stadtdelen updeelt (Inwahnertall vun’n 1. Januar 2005): Olencelle (4.998), Olenhagen (922), Blaumlage (8.526), Bossel (455), Boie (832), Garßen (2.978), Groten Hehlen (2.773), Hehlendoor (7.974), Hustee (736), Lüttjen Hehlen (5.782), Lachtehusen (639), Nienhusen (8.082), Niestadt/Heese (10.887), Scheuen (1.165), Vorwark (2.842), Westercelle (7.183) un Wietzenbruch (4.805). Politik Börgermeesters 1877–1895: Otto Hattendorf 1895–1924: Wilhelm Denicke 1924–1945: Ernst Meyer 1945: Max Vogel 1945–1946: Walther Hörstmann 1946–1948: Richard Schäfer 1948–1952: Franz-Georg Guizetti 1952–1964: Wilhelm Heinichen 1964–1973: Kurt Blanke 1973–1985: Helmuth Hörstmann 1986–2001: Herbert Severin 2001–2008: Martin Biermann sied 2009: Dirk-Ulrich Mende Oort Landkreis Celle

2400

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bozen

Bozen

Bozen (italieensch Bolzano) is de Regionaalhoofdstadt vun Süüdtirol in Italien. De Stadt liggt an’n Stroom Talfer un hett bi 97.809 Inwohners (2004). Bozen is de gröttste Stadt in de Region Süüdtirol. Bozen heet ok en kunsthistorisch interessant Binnenstadt, wat bi Städer in Italien vun disse Belang nich anners to verwachten is. Weblenken Websteed vun de Stadt Bozen (hoochdüütsch) Oort Süüdtirol

2401

https://nds.wikipedia.org/wiki/Mainfranksch

Mainfranksch

In't Mainfranksch giff dat keen Ünnerscheed twüschen B un P oder D un T. Allens warr "week" utsproken. Un de Ennen verschluckt. Pils - bils Tier - dier drüben - drüm schnell - hodli un gschwind En Deel vun't Mainfranksch is dat Grabfeldsch in'n Kreis Rhön-Grabfeld in Bayern. Annere Deel is dat Hennebergsch in Döringen. Spraakvarietät Hoochdüütsch

2403

https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%BC%C3%B6rpm

Düörpm

Düörpm, düütsch: Dortmund, (westfäälsch Düörpm, nedderlannsch [ollerwelsch] Dortmond, franzöösch [ollerwelsch] Trémoigne, spaansch [ollerwelsch] un latiensch Tremonia, oltsassisch Throtmanni) is en Grootstadt in de Metropolregion Rhien-Ruhr in Noordrhien-Westfalen. Se is dat Wertschaps- un Hannelszentrum vun Westfalen un mit över 580.000 Inwahner de bevölkerungsriekste Stadt sowohl vun dissen Landsdeel as ok vun dat Ruhrrebeet. Düörpm hörrt to den Regeerensbezirk Arnsbarg un weer 2010 tosommen mit anner Städer vun dat Ruhrrebeet Kulturhööftstadt vun Europa. De vermootlich up en karolingisch Riekshoffgrünnen torüchgahn, inst wichtige Rieks- un Hansestadt längs den Westfäälsch Hellweg entwickelt sück hüüd vun en Industriemetropole to en bedüüden Deenstleistungs- un Technologiestandoort: Fröher vör allen bekannt dör Stahl, Köhlen un Beer, is Düörpm hüüd nah en langjohrig Strukturwannel en Zentrum vun de Versekerungswertschap un den Eenzelhannel. Mit etwa 50.000 Studeerenden an söss Hoochscholen, dorünner de Technische Universität Düörpm un 19 wiederen wetenschaplich Inrichtungen hörrt Düörpm to de teihn gröttst Hoochschoolstäder in Düütschland un is ok en bedüüden Wetenschaps- un Hoochtechnologie-Standoort. Neeansiedlungen un Existenzgründungen entstaht dorüm meestens in de Berieken Logistik, Informatschons- un Mikrosystemtechnik. Düörpm is mit sien Hööftbahnhoff un Flooghaben de wichtigste Verkehrsknütt in dat östlich Ruhrrebeet un Antreckenspunkt för dat för allen östlich vun de Stadt liggen ländlich präägt Umland. Överegionale Bekanntheit hett Düörpm dör den Footballvereen Borussia Düörpm mit sien Heimspeelstäe Signal Iduna Park, dat fröhere Westfalenstadion. Wiedere Antreckenspunkte un Wohrteeken sünd buterdem dat Düörpmer U, dat Düütsch Footballmuseum, de Westenhellweg as an meesten besöcht Inkoopsstraat in Düütschland, de Reinoldikark, de Westfalenhall, de Floriantoorn un de Phoenix-See. Dat Stadtbild un de Skyline wurrn ok dör de markant Hoochhüüs präägt. Geographie Laag Duörpm liggt in' Südwesten vun de Westfäälsch Bucht, den südlichen Fortsatz vun den Norddüütsch Deepebene an de Grenz to dat Düütsch Middelgebirge; südlich liggende Utlöper vun dat Suerland un dat Ardeygebirge, to dat as nördlichste Erhebung noch de Düörpmer Rügg in' Osten vun de Stadt tellt wurr. Achter dissen liggt, as Deel vun de Hellwegbörden, de Werl-Unnaer Börde, nördlich grenzen dat Lippedaal un de Lipper Hööchten in dat Mönsterland an. De Westen wurrd bestimmt dör den Ballungsruum Ruhrrebeet, de sien östlich, westfäälsch Deel Düörpm anhörrn deiht. Ok wenn Düörpm gröttste Stadt un en Zentrum vun dissen Ruum is, nimmt de Stadt geographisch doch ehrder en Randlaag in' Nordosten vun dat Ruhrrebeet in. De Stadtkarn vun Düörpm liggt up en Grenz tüschen nördlich Flack- un südöstlich Hügelland, den so nömmten westfäälschen Hellweg; entsprekend hett de Stadt Andeel an de Natuurrüüms vun de Hellwegbörden un den Westenhellweg. Wiel ok de Böverloop vun de Emscher dör Düörpm floot, is se ebenso Deel vun dat wieder nördlich liggen Natuurruum Emscherland. In' Süden, ünnerhalv vun de Hohensyborg, bild de Middelloop vun de Ruhr de Stadtgrenz, in de up Hagener Rebeet de Lenne münnd un dor den Hengsteysee bild. In den Düörpmer Stadthaben fangt buterdem de in den Norden führen Düörpm-Eems-Kanal. Water Dat Stadtrebeet vun Düörpm is relativ arm an natüürlich Waterflachen. To de grötter Water, de flooten deiht, tellt neben de Ruhr in den Düörpmer Süden an de Stadtgrenz to de Städer Hagen un Herdecke blots de Stroom Emscher, de sück vun Osten nah Westen dör dat Stadtrebeet treckt. Doröver herut gifft dat tallriek lütt Beeken as den Hörder Bach, Rüpingsbach, Schondelle, Roßbach oder Körnebach, de in de eerst nömmt Strööms münnen oder to dat Intoogsrebeet vun de Lippe hörrn. Völ vun de Beeken hemm för de Afwaterentsörgen deent, wurrn aber in' Toog vun de Emscher-Renatureeren dör de Emschergenossenschaft nah un un nah wedder in hör naturnahen Tostand versett. Dör de Renatureeren wurrd dat Umfeld vun de Beeken düchtig upwert. Buterdem befind sück de Düörpm-Eems-Kanal (DEK, Gewässerkennzahl: 70501) as en Bundswaterstraat tüschen Düörpmer Stadthaben un Papenborg/Eems. Mit de Hallerey, den Lanstroper See, den Pleckenbrinksee un de Brunosee in dat Natuurschuulrebeet Beerenbruch sünd veer Seen eng mit de Bargbaugeschichte in Düörpm verknütt. Disse Waterflachen entstunnen dör Bargsenkungen. Wiederhen wurrn mit den Hengsteysee un Phoenix-See twee wiedere Seen künstlich herstellt. Rebeet Dat Stadrebeet vun Düörpm umfaat 280,401 km². Dormit liggt Düörpm up Rang 26 ünner de flachengröttsten Städer un Gemeenden in Düütschland. Sien Flach wurrd in Noordrhien-Westfalen blots vun de Grootstäder Köln un Mönster un de Stadt Schmallenberg överboden. Nahbergemeenden Düörpm grenzt up 21 km an den Kreis Riäkelhusen mit de Städer Castrop-Rauxel in‘ Westen un Waltrop in‘ Nordwesten. Vun Norden bit Südosten is Düörpm up insgesamt 76 km vun den Kreis Unna mit de Städer Lünen in‘ Norden, Kamen in‘ Nordosten, Unna in‘ Osten, dr Gemeend Holzwickede as ok de Stadt Schwerte (beid in‘ Südosten) umklammert. Doran slutt sück de blots twee Kilometer lang Stadtgrenzt o de kreisfree Stadt Hagen direkt in‘ Süden an. In‘ Düörpmer Südwesten stött de Stadt över 17 km an den Ennepe-Ruhr-Kreis mit de Städer Herdecke un Witten. Genau in‘ Westen lggt sluutend de kreisfree Stadt Baukem, de Stadtgrenz is hier teihn Kilometer lang. Insgesamt umfaat de Düörpmer Stadtgrenze somit 126 km. Politische Geographie Düörpm is historsch en Deel vun Westfalen un liggt hüüd in dat BundslandNoordrhien-Westfalen. De Stadt is kreisfree un liggt in den Beriek vun den Regeerensbezirk Arnsbarg. Se hörrt sowohl den Landschapsverband Westfalen-Lippe as ok den Regionalverband Ruhr an. Dorneben is se noch Liddmaat in wiederen Zweckverbänden as den Verkehrsverbund Rhien-Ruhr, den Ruhrverband, de Emschergenossenschap oder den Lippeverband. Düörpm is en Böverzentrum in Noordrhien-Westfalen un Deel vun de europääsch Metropolregion Rhien-Ruhr. Siet den 1. Januar 1975 gleedert sück de Stadt Düörpm in twalf Stadtbezirke. Dat sünd de dree Binnenstadtbezirke West, Nord un Ost as ok de de umgeven Ring ut den in Klocksinn (anfangend in‘ Norden) negen wiederen Bezirken Eving, Scharnhorst, Brackel, Aplerbeck, Hörde, Hombruch, Lütgendüörpm, Huckarde un Mengede. Elker vun disse Stadtbezirke wählt bi de Kommunalwahlen en Bezirksvertreeden un disse ut hör Reegen en Bezirksbörgermeester. In de Butenbezirken finnen sück buterdem Bezirksverwaltensstäen. Ünnerhalv vun de Stadtbezirke wurrd de Stadt wieder in 62 statistisch Bezirke un de wedderum in all tosommen 170 statistische Ünnerbezirke ünnerdeelt. Buterhalv vun de Binnenstadtbezirke sünd de faken gliek mit de in de Stadt Düörpm ingemeeenten ehmals sülvständig Oortschapen. Neben disse offiziell Indeelen gifft dat ok noch de wieder ünner upführten urbanen Veertel. Klima Düörpm liggt as ganz Düütschland in en gemäßigten Klimazoon. De Stadt wurrd den nordwestdüütschen Klimaberiek toordnete un befind sück up de Grenz tüschen de Klimabezirke Mönster- un Suerland un dormit in den Övergangsberiek tüschen atlantisch-maritimen un Kontinentalklima. Charakteristisch sünd milde Winter un relativ köhl Sömmer. De mittlere Johrestemperatur bedrocht 9–10 °C, de Nedderslagsmengt in‘ langjohrigen Dörsnitt 750 mm. Meestens kummt de Wind ut Südwest. De Nedderslääg sünd gliekmatig över dat Johr verdeelt, in‘ Winter domineert Duersamregen, in‘ Sömmer körtere, aber ergiebigere Regenschuern. Dementsprekend wurrd dat Maximum in‘ Juli mit 80–90 mm reckt, dat Minimum liggt bi 40–50 mm im Februar. Ok de Temperaturswankungen fallen mit ünner 20 °C ehrder minn ut, koltst Maand is de Januar mit −6 bit 11 °C, an‘ wamsten wurrd dat in‘ August mit 10–35 °C. In Düörpm wiesen sück klimatische Markmalen vun dicht besiedelt Rüüms; so billen sück bispeelswies för en Stadtklima typisch Wärmeinseln ut.. Demografie An‘ 31. Dezember 2013 hemm in Düörpm 575.944 Minschen leevt. Dormit liggt Düörpm binnerhalv vun de Europääsch Union noch vör Essen up Rang 41 ünner de gröttst Städer, binnerhalv vun Düütschland up Rang 8 un in Noordrhien-Westfalen as gröttste Stadt vun dat Ruhrrebeet up Rang 3 achter Köln un Düsseldörp. Düörpm hörrt to de europääsch Metropolregion Rhien-Ruhr, de mit good 10 Millionen Inwahner nah de Agglomeratschonen Moskau, London, Paris un Istanbul de fievtgröttste Agglomeratschoon vun Europa dorstellt. Binnerhalv vun disse Metropolregion is Düörpm Deel vun dat Ballungsrebeet Ruhr un geiht insbesünnere in‘ Westen flootend in de anner Städer vun dat Ruhrrebeet över. Lleen in den Beriek vun den Regionalverband Ruhr, den Zweckverband vun dat Ruhrrebeet, leven wedderum etwa 4,95 Millionen Minschen. Tellt man all de Nahbergemeenden, mit de Düörpm en direkt gemeensam Grenz verbinnen deiht, dorto, umfaat dat Rebeet etwa 1,65 Millionen Inwahner un würr för sück sülvst en Metropolregion billen. Ut de Inwahnertall ergifftt sück en Bevölkerungsdicht vun 2.085 Inwahner je km². Dormit liggt Düörpm düütschlandwiet up Rang 37 vun de Gemeenden mit de gröttst Bevölkerungsdicht. De Inwahnerdicht binnerhalv vun dat Stadtrebeet is aber bannig ünnerscheedlich: to’n eenen is blots etwa en Sösstel vun dat Stadtrebeet besiedelt, womit sück för dissen Beriek en Bevölkerungsdicht vun 124 Inwahner je ha ergifft, to’n annern leven buterhalv vun den Binnenstadtberiek düütlich weniger Minschen pro Quadratkilometer as in de Binnenstadt un de Dicht nimmt vun Noord nah Süüd as ok vun West nah Oost af. De Werte hemm dorbi 2006 vun etwa 2.900 Inwahner je km² in den statistischen Ünnerbezirk Syburg (Stadtbezirk Hörde) bit to etwa 43.200 Inwahner je km² in‘ statistischen Ünnerbezirk Nordmarkt-Südost (Stadtbezirk Binnenstadt-Nord) reckt. Bevölkerungsstruktur Vun de 581.308 Inwahner vun Düörpm sünd 51,03 % Fruen un 48,97 % Mannlüüd. All in dat Middelöller weer Düörpm Inwannerungsstadt, mit Anfang vun de Industriealiseeren steeg de Totoog aber enorm an. Ünner disse Inwannerer weer ok völ Polen un dormit eerstmals en groot Grupp vun nich düütsch-snacken Personen mit anner Religion, de sück aber letztlich assimileeren deen. Wiedere Anwarfen vun Gastarbeiter funnen vör allen in de 1960er Johren statt, um den Arbeitskräftebedarf in de Montanindustrie to decken. De Utlännerandeel vun de Stadt bedrocht luut de offiziell Tallen vun den Landsbedriev Information und Technik Nordrhein-Westfalen to’n 31. Dezember 2009 15,7 %. Dat is för westdüütsch Städer en dörsnittlich Wert. Ünner de Fruen liggt de Andeel bi 14,6 % un ünner de Mannlüüd bi 16,86 %. In afsoluten Tallen sünd dat 92.778 Minschen ut 140 verscheeden Staaten, de in Düörpm leven. Nah en Ünnersöken vun de Stadt, allerdings mit Daten van‘ 31. Dezember 2007, stammen vun de 27,2 % ut de Europääsch Union, 35,0 % harrn de törksch, 7,4 % de poolsch un 4,8 % de greeksch Staatsangehörigkeit. Een Johr tovör harrn 61.945 wiedere Inwahner woll de düütsch Staatsangehörigkeit, hemm aber en Migratschoonsachtergrund, dat heet, so oder hör Öllern harrn nich vun Gebort an de düütsch Staatsbörgerschap.. Ähnlich as bi de Bevölkerungsdicht wiesen sück binnerhalv vun dat Stadrebeet düütliche Ünnerscheede. To’n 31. Dezember 2005 hemm in den Stadtbezirk Binnenstadt-Noord etwa en Drüddel vun all Utlänner in Düörpm leevt. Ok in völ buteren Stadtdeelen in den Düörpmer Norden as etwa Eving (Utlännerandeel vu 22 %), Derne (Utlännerandeel vun 16 %) un Scharnhorst-Oost (Utlännerandeel vun 15 %) wahnen verhältnismäßig völ Utlänner. En extrem Siedelnsswoorpunkt buterhalv vun den Düörpmer Norden is de Siedlung Clarenberg in Hörde (Utlännerandeel vun 30,2 %). Upfallen deiht, dat wedderum in völ östlichen un südlichen Düörpmer Stadtdeelen as Grevel, Asseln, Bittermark un Höchsten de Utlännerandeel temelk leeg is. In Düörpm gifft dat groot Ünnerscheede tüschen de verscheeden Natschonen, so is bispeelswies de Andeel vun EU-Börger an de Utlänner an‘ Stadtrand düütlich höhger. En besünner Grupp ünner de Utlänner in Düörpm stellen de an de Hoochschoolen inschreven utlännsch Studenten dor: se sünd meest blots för en lütten Tietruum in de Stadt un stammen to’n grooten Deel ut Asien un Afrika. Insgesamt weer an de Technische Universität, Fackhoochschool, International School of Management un Fachooschool för Oekonomie & Management to dat Wintersemester 2012/2013 43.189 Studenten inschreven.. 45,1 % vun de Inwahner sünd verheiraadt, 39,3 % ledig, 8,1 % verwitwet un 7,4 % schett. Inkommens- un Leistungsstruktur Enn‘ Dezember 2006 hemm 94.700 Düörpmer Leistungen nah dat Tweet Sozialgesettbook (Arbeitslosengeld II, Sozialgeld) kreegen, dat sünd 16,2 % vun de Gesamtbevölkerung. Besünners faken sünd Kinner bedrapen, 30,2 % vun de Kinner ut Düörpm leven in Familien ahn oder ahn utrecken Erwerbsinkommen. Ok bi de Antall vun de Leistungsempfänger giift dat weer groot Schwankungen tüschen de Stadtbezirken. In völ nördlich Bezirken as etwa Eving, Lindenhorst un Nette is de Andeel an Leistungsempfängern un Arbeitslosen relativ hooch. In de nördliche Binnenstadt un in de Grootsiedlung Scharnhorst-Ost liggt disse Andeel sogor över 20 %. Dennoch gifft dat in‘ Norden ok eenig Stadtdeelen mit leeg Arbeitslosigkeit un hooch Inkommensdörsnitt as etwa Husen, Kurl, Grevel, Holthausen un Brechten. In‘ Düörpmer Süden hengegen herrscht blots in Hörde hooch Arbeitslosigkeit un in Düörpmer Osten blots in Wickede.. De Öllersdörsnitt vun de Düörpmer Bevölkerung bedrocht etwa 43 Johr. De Jöögdquotient, also dat Verhältnis vun de ünner 20-johrigen to de erwerbsfähigen Bevölkerung bedrocht 34,5, de Oldenquotient, dat heet de Andeel vun de Personen mit 60 oder mehr Levensjohren betrucken up de erwerbsfähige Bevölkerung 47,0 un dat Afhängigkeitsverhältnis vun erwerbsfähiger to nich erwerbsfähiger Bevölkerung somit etwa 5:4. Dat sünd Werte, as se ok för ganz Düütschland antodrapen sünd. Inwahnerstatistik Nahdem de Inwahnertall vun Düörpm eenig Johren lang torüchgahn dee, stiggt se intüschen weer an. 2013 steeg de Inwahnertall um zirka 4600 Inwahner an. Up 1.000 Inwahner kommen 8,2 Neeborene, de Starvensrate bedrocht 11 Personen pro 1000 Inwahner un wurr dör en Wanderungsöverschuss vun insgesamt 841 Personen (2006) deelwies utgleeken.. De dörsnittliche Kinnertall steeg vun 1,25 in dat Johr 1978 up 1,46 in dat Johr 1997. Sietdem is se weer up 1,33 in dat Johr 2009 rünnergahn. Historie Stadtgeschichte Eerste Sporen vun Besiedlung up dat hüdige Düörpmer Stadtrebeet recken bit in de Jungsteentiet torüch. Düörpm wurr 882 dat eerste Mal as nömmt. De Düörpmer Marktrechte wurrn eerstmals 990 nömmt. In dat 11. Johrhunnert wurr de Legende nah Reinoldus de Schuulpatron vun de Stadt. 1152 funn in Düörpm en Hoffdag ünner König Friedrich Barbarossa, den lateren Kaiser statt. In Folge dessen sünd vermehrt Handwarker un Hannelslüüd um de Königspfalz siedelt un hemm to de allmählich Stadtwurrn vun Düörpm bidragen. All in dat Johr 1200 wurr de hüdige Utdehnen vun de Stadtmidden vun 82h reckt un mit Stadtmüern befestigt. 1232 (oder 1231) keem dat aber to en grooten Stadtbrand. Vermootlich dör Brandstiften utlöst, hett dat de Stadt meest kumplett in Schutt un Asch leggt. Dat Füer hett woll vör allen in den dicht besiedelten Stadtkarn nördlich vun den Hellweg wüüt un nich blots de holten Hüüs vun de Krämer un Handwarker afbrennt, sonnern ok de steenern Reinoldikark. Dör den Brand gung ok dat Archiv vun de Stadt verloren un dormit ok sämtliche Oorkunnen ut de Tiet vör den Stadtbrand. De bi dissen Brand verloren gahn Privilegien vun Düörpm wurrn 1236 vun Friedrich II. nee maakt un de Stadt eerstmals as Rieksstadt (nipp un nau: „civitas nostra Tremoniensis imperalis“) betekent. 1293 wurr de Stadt dat Braurecht verleeht un en bispeelloos Entwicklung vun de Beerindustrie binnerhalv vun de Stadt fung an. Nah den groooten Stadtbrand wurr ok de Infloot vun de Düörpmer Börgerschap starker. De reck dorbi wiet över dat Stadtrebeet herut un weer dorbi so stark, dat um 1252 de baltische Stadt Memel ünner Mithülp vun Düörpmer Kooplüüd grünnd wurr un man ok dran docht harr de Stadt „Nee-Düörpm“ to nömmen. Disse Börgerschap bzw. Patriziat, de sück sülvstbewusst rempublicam Tremoniensem gubernantes (etwa: regeeren Herren vun den Staat Düörpm) nömmen dee, bestunn ut inflootriek Familien as den Kleppings, Sudermanns, von Wickedes, Swartes, Muddepennings, vom Berges, Lembergs, Berswordts, Wales un Brakes. Letztere harrn allesamt exzellente Hannelsbetrecken in ganz Europa un in‘ Speziellen nah England. De Vörmachtstellung vun de Düörpmer Kooplüüd führ sogor dorto, dat de König vun England, Eduard III. in dat Johr 1339 de engelsch Königskroon an en vun Düörpmer Kooplüüd führt Konsortium as Pand geven dee. 1389 hett Düörpm de Groot Düörpmer Fehde gegen den Grafen von der Mark un den Arzbischop vun Köln as ok deren Verbündete överstahn, allerdings wurr langsam de wertschapliche Neddergang vun de Stadt inleit. De Dartigjohrig Krieg hett den Neddergang vörandreven un führ dorto, dat de Stadt to’n Ackerbörgerstädtken heraf sunk un later sogor sien rieksstädtisch Freeheit verlor. De Inwahnertall vun Düörpm sunk dordör bit to dat Johr 1793 up 4500 Inwahner. De ehmalge Free Rieksstadt keem dornah as Exklave to dat Fürstendom Oranien-Nassau. 1806 wurr Düörpm as Deel vun dat Groothartogdom Berg Sitt vun de Präfektur vun dat Ruhrdépartements. Nah den preußischen Sieg över Napoleon full Düörpm 1815 sluutend an de preußisch Provinz Westfalen. Hier wurr Düörpm 1817 Sitt vun en Landkreis binnerhalv vun den Regeerungsbezirk Arnsbarg, ut de Düörpm 1875 as Immediatstadt (Stadtkreis) utscheeden dee. Eerst mit de upkommen Industrialiseeren to'n Anfang vun dat 19. Johrhunnert kunn de Neddergang uphollen wurrn. Nah de Oorkatasterupnahm ut dat Johr 1826 hemm binnerhalv vun de Wallanlagen circa 4000 Minschen in 940 Wahnhüüs un 453 Stallungen un Schküern leevt. Dat Stadtbild wurr präägt vun eng nich plaastert Straaten un Gassen un völ Fackwarkhüüs. Eenzig de veer groot middelöölerich Stadtkarken un eenig wenige steenern Profanbauten ween noch Tüüg vun dat groot kulturelle Arv vun de Vergangenheit. Af Midden vun dat 19. Johrhunnert fung mit de Köhlenförderung un Stahlverarbeitung de nee Upstieg vun Düörpm un de Wannel to en Industriestadt an. Sietdem de Cöln-Mindener Iesenbahn in dat Johr 1847 ehrn Deenst upnehm, wurr Düörpm to en wichtigen Verkehrsknütt in dat Ruhrrebeet. En wiederen wichtigen Bidrag to de wertschaplich Entwicklung hett 1899 de Eröffnung vun den Düörpm-Eems-Kanal un dormit vun den Haben leist. All 1905 fung mit dat Ingleedern vun Körne en Well vun Ingemeendungen an, de mit dat Gesett över de kommunale Neeordnung vun dat Ruhrrebeet van 1928 ehrn Hööchtpunkt mit dat Ingemeenden vun de Hörde (de all 1340 Stadtrechte kreeg) recken dee. Dat Rebeet vun Düörpm liggt siet de Ingemeendungen van 1928 un 1929 to grötteren Deelen up dat Rebeet vun de ehmalge Grafschap Mark as up dat vun de ehmalge Free Rieksstadt Düörpm. Bit to den Utbröök vun den Tweeten Weltkrieg hett sück dat Stadtbild vun en Ackerbörgerstädtchen to en grootstädtisch Utsehn wannelt. Binnerhalv vun wenig Johren wurr dat Stadtzentrum dör den Neebau vun Hüüs, as den Koophuusneebau vun Althoff 1904, dat Krügerhuus 1912 oder dat gesamt Bahnhoffsumfeld dör den Bau vun en nee Hööftbahnhoff, Postamt un den Löwenhoff as Hannelszentrum oder städerbaulich Maatnahmen as den Dörbröök Hansastraat radikal verännert. Wiels den Tweeten Weltkrieg wurr de Stadt mitsamt hör historsch Karken dör insgesamt 105 Luftangreep un mehr as 22.242 Tünnen Bomben in dat Zentrum to 98 Perzent in Schutt un Asch leggt. De hooch Perzenttall liggt deelwies in de acht Grootangreep begrünnd, in de de Stadt Düörpm as alleenig Teel in den Middelpunkt vun en Angreep rücken dee. De Grootangreep van' 12. März 1945 mit 1.108 Floogtüüch, beladen mit över 5000 Minen-Sprengbomben, gellt dorbi as gröttste konventschonell Bombenangeep, de weltweit je gegen en Stadt flagen wurr. Nah dissen letzten folgenswoor Angreep keem dat komplette sellschopliche un wertschapliche Leeven to Liggen. Nah Berichten ut de Tiet hett man sogor överleggt, de Binnenstadt nicht weer uptobauen. De tatsächliche Wedderupbau wurr aber dör den in' Grund liggen vörhannen Infrastrukturleitungen un den doröver liggen Straaten bestimmt, de in den Nahkriegsalldag as Transport- un Verbinnensweeg toeerst rüümt wurrn. Somit wurr de Umgang vun de Binnenstäder as Wedderaupbau- un Modifikatschonsmögelkeit sehn, anstäe vun en kumpletten Neeplanung. Dat apenliche Bewusstween in de Nahkriegstiet weer aber vun den Wunsch präägt, de städtebauliche Situatschoon as Produkt vun de Industrialiseeren up de Grundreeten vun der middelöllerich Stadt nich to wedderhalen. Teel vun de Plaans in de Wedderupbaujohren weer somit en nee, apen un tokunftsfähig Düörpm, dat sück bewusst vun dat wat ween weer un dat old historsch Arv afsetten sull. Woll geev dat düchtigen Wedderstand ut de Düörpmer Bevölkerung aber völ stadtbildprägen Hüüs as dat Raathuus oder de Synagoog wurrn aber Liekers afreeten bzw. nich wedder nee upbaut. De Wedderupbau gung somit insgesamt sehn gau vöran, so dat 1950 de 500.000ste Inwahner boren wurr. De weltwiet Nahfraag nah Stahl un Iesen führ dorto, dat Düörpm all 1951 to de gröttst Industriestadt vun Noordrhien-Westfalen wurr. Bi en Arbeitslosenquote van 2,3 % herrsch 1952 Vullbeschäftigung un de hervörragen wertschaplichen Bedingungen trucken vermehrt Towannerer, insbesünnere Flüchtlinge ut de Oostrebeeden, an. 1956 tell Düörpm all 624.000 Inwahner. 1965 reck de Stadt mit 658.075 Inwahner en historschen Hööchtstand. Oortsnaam Düörpm wurr eerstmals in dat Werdener Urbar nömmt, dat tüschen 880 un 884 entstunn. De latiensch Inrag luut: „In Throtmanni liber homo Arnold ⅷ den nob solvit“ (Översetten: In Throtmanni betallt uns de free Mann Arnold 8 Pennig).. Dornah gifft dat en groot Antall vun verscheeden, aber up den glieker Luutstamm torüchgahn Naams. Hör jewielige Gebruuk in de Borns is woll willkürlich un tofällig. Een Johr nah sien Upenholt in Düörpm stell de König Friedrich Barbarossa 1152 den Kölner Arzbischop Arnold II. von Wied en Oorkunn ut, de de latiensch Beteeken „in burgo Tremonia“, (Översetten: in de Stadt Tremonia) enthollt. De Beteeken leit sück vun af. Man vermoot, datbi Gebruuk vun disse Beteeken de goot Klang un de vermeentliche Sinngehalt en Rull speelt hemm. De Naam würr sück denn ut de Wöör tres oder tria (plattdüütsch: dree) un moenia (plattdüütsch: Müer) tosommen setten wat sovöl as Dreemüernstadt bedüüd. Eerst mit dat Upkommen vun düütsch Borns in dat 14. Johrhunnert wurr de old Form spraaklich wieder entwickelt un weer upgreepen. In dat westfäälsch Platt wurr se denn to verkört. wurrd hüüd selten bruukt, dat latiensch 'Tremonia is af un to noch antodrapen. Bi de Woortbedüüden vun dat düütsch Dortmund wurrd in' Allgemeenen vun en Determinativkompositum utgahn. Dat Bestimmungswoort is vermootlich germaansch *þrut-, *þrūt- mit de Bedüüden Kehle / Gurgel / Schlund / Hals. De Bedüüden vun dat Grundwoort is unklar. Nah en Theorie ist es das altsächsische Gewässerwort manni, menni}}, minni. Nah en anner Theorie is dat germannsch *-munt mit de Bedüüden Barg / Hügel / Anhööcht / Hümpel. In de eerst Theorie weer de Bedüüden Kehlbach / Gurgelbach / Siedlung an't gurgeln Water, in de tweet Theorie as *Throdmend- Barg mit en Karv / Berg mit en Insnitt / Hügel mit en Karv / Hügel mit en Insnitt. Bi beid Düüden hannelt sück dat um en geografisch Besünnerheit, de hüüd överbaut un nich mehr to erkennen is oder – in de tweet Theorie – en Henwies up en Borg nördlich vun de Stadtmüern mit den Stroom Kuckelke as Insnitt gifft. De Existenz vun en sückser Borg is umstreeden. Vun laatmiddelöllerich Chronisten is en volksetymologische Düüden bekannt, nah de dat twee Dörper geven hett alde un dat nee Dörp, de beid bi de Boorg Munda leegen. Um disse Borg geev dat en Utnannersetten tüschen Sassen un Römern – oder ok Franken – geven. Den Slachtroop trucide harrn de Burgmannen as truz oder trot interpreteert un de Angrieper höhnisch Trotmanni (Trutzmänner) nömmt. De Beteeknung weer denn up den Oort övergahn. Ingemeendungen In de Stadt Düörpm wurrn folgen Gemeenden ingleedert: 1. April 1905: Gemeend Körne 10. Juni 1914: Gemeenden Deusen, Dorstfeld, Eving, Huckarde, Kemminghausen, Lindenhorst, Rahm un Wischlingen 1. April 1918: Gemeenden Brackel un Wambel 1. April 1928: Stadt Hörde un vun den uplösten Landkreis Düörpm de Gemeenden Asseln, Bodelschwingh, Bövinghausen bi Lütgendüörpm, Brechten, Brüninghausen, Derne, Ellinghausen, Grevel, Holthausen bi Brechten, Husen, Kirchderne, Kirchlinde, Kley, Kurl, Lanstrop, Lütgendüörpm, Marten, Mengede, Nette, Oespel, Westerfilde, Westrich un Wickede 1. August 1929: Deelen vun de Gemeend Somborn (Landkreis Baukem) un vun den uplösten Landkreis Hörde de Gemeenden Aplerbeck, Barop, Berghofen, Kirchhörde, Schüren, Syburg un Wellinghofen as ok Deelen vun de Gemeend Sölde In' Rahmen vun de kommunale Neegleedern in Noordhien-Westfalen wurrn an' 1. Januar 1975 dör dat Ruhrrebeet-Gesett de Gemeenden Holzen un Lichtendorf nah Düörpm ingemeend. Eenig Flurstücke vun disse Gemeenden gungen ab an de Stadt Schwerte. Düörpm kreeg wiederhen eenige Flurstücke ut de Stadt Westhofen, de nah Schwerte ingemeend wurr un dör dat Suerland/Patterbuorn-Gesett eenige Flustücke ut de Gemeend Garenfeld, de nah Hagen ingemeend wurr. Bevölkerungsentwicklung 1895 hett de Stadt Düörpm de Grenze vun 100.000 Inwahner överschreeden, wat hör to en Grootstadt maaken dee. Nah de Ingemeenden vun de Stadt Hörde un de Landkreise Düörpm un Hörde hemm 1929 etwa 536.000 Personen in de Stadt leevt. De Tweete Weltkrieg hett dat zerstörte Düörpm düchtig entvölkert. In' April 1945 tell man blots noch 340.000 Minschen. Dornah hemm sück aber ok völ vun de in dat ländliche Umland evakueert Minschen un Flüchtlinge in Düörpm weer ansiedelt. De Inwahnertallen sünd gau ansteegen. 1965 wurr mit 657.804 Börger en Hööchtstand reck. Stadtplaner hemm all vun en Millionenmetropole dröömt, aber as in de anner Städer vun dat Ruhrrebeet sunk de Bevölkerungstall. So leeg de amtliche Inwahnertall an' 31. Dezember 2014 bi 589.283. Disse Trend hett sück aber mittlerwiel weer umdreiht. So sütt de Landsbedriev Information und Technik Nordrhein-Westfalen (IT.NRW) för Düörpm bit to dat Johr 2040 en Anstiegen vun de Bevölkerungstallen um 5,1 % up 604.100 Personen vörut. Religionen Statistik Vun de Düörpmer Inwahner hemm 2014 29,9 % de evangeelsch un 27,4 % de kathoolsch Kark anhörrt. De restlichen 42,7 % vun de Bevölkerung sünd konfessionslos oder hörrn en anner Konfession oder Religion an. 2014 minneseer sück de Tall vun de evangeelsch Christen um 3.500, de vun de kathoolsch um rund 1.000. Christendom Düörpm hörrt siet sien Grünnen to dat Arzbisdom Köln un weer Seet vun en Archidiakonat. Af 1523 hett de Reformatichoon nah un nah Foot faat. Doch wurr eerst af af 1562 dat Abendmahl in beiderlei Gestalt utdeelt. De Stadt weer dornah överwegend protestantisch. As Free Rieksstadt kunn Düörpm ok de religiöös Angelegenheiten sülvst regeln un so kreeg de Stadt 1570 en nee Karkenregiment. Vörherrschend weer dat lutherische Bekenntnis. Dat reformeerte Bekenntnis weer bit 1786 överhoopt nich tolaaten. 1625 hett de Raat de Superintendentur Düörpm inricht. Dorut entstunn nah den Övergang an Preußen de latere Karkenkreis Düörpm binnerhalv vun de Evangeelsch Kark in Preußen bzw. de sien westfäälsch Provinzialkark. 1960 wurr de Karkenkreis Düörpm in veer Karkenkreise updeelt. Bit Enn' 2013 hemm de Karkenkreise Düörpm-Midden-Nordost (12 Karkengemeenden), 2002 fusioneert ut de Karkenkreisen Düörpm-Midden un Düörpm-Nordost, Düörpm-Süd (8 Karkengemeenden) un Düörpm-West (5 Karkengemeenden) mit hör togehörig Karkengemeenden tosommen mit den Nahberkarkenkreis Lünen (4 Karkengemeenden) de „Vereinigten Kirchenkreise Dortmund – Verband der evangelischen Kirchengemeinden und Kirchenkreise in Dortmund und Lünen“ bild. An' 1. Januar 2014 hemm sück de veer Karkenkreis to den Evangeelschen Karkenkreis Düörpm vereenigt. Mit sien 28 Karkengemeenden, 24 in Düörpm, 3 in Lünen un een in Selm is he Deel vun de Evangeelsch Kark vun Westfalen. Ok nah de Inführen vun de Reformatschoon geev dat noch wenige Katholiken in Düörpm, de wiederhen to dat Arzbisdom Köln hörrn deen. De Katholiken bleeven tonächst blots de Kosterkarken för goddesdeenstlichen Gebruuk. 1616 kreeg aber dat Dominikanerkloster weer Pfarrrechte. Nah 1803 wurrn de kathoolsch Klosterkarken entweder säkulariseert oder sogor afbraken. De Kark vun den uphaben Dominikanerkloster bleev as Propsteikark erhollen. 1821 wurrn de Katholiken dat Bisdom bzw. Arzbisdom Patterbuorn toordnet. Dör en stark Towannern in dat 19. Johrhunnert un dat fröh 20.Jahrhundert, insbesünnere ut de dormalig Provinz Posen, nehm ok de Tall vun de Katholiken stark to. 1832 wurr Düörpm Sitt vun en kathoolsch Dekanat. Neben de landskarklich-evangeelschen un kathoolschen Gemeenden in Düörpm gifft dat verscheeden Freekarken, dorünner mehrere evangeelsch-freekarklich Gemeenden (Baptisten) (Christuskark Düörpm-Midden, Feldherrnstraat, Brüggengemeend DüörpmHörde, Wedderupstahnsgemeend Düörpm-Eving, Evangeelsch-Freekarklich Gemeend Düörpm-Asseln, Evangeelsch-Freekarklich Gemeend Düörpm-Midden, Saarbrücker Straat (Brüderbewegung) un Evangeelsch-Freekarklich Gemeend Düörpm-Huckarde), de Free evangeelsch Gemeend Düörpm-Körne un de Evangeelsch-methodistisch Kark Düörpm-Midden. Ok de Oltkathoolsch Kark is in Düörpm vertreeden. In Düörpm sünd de greeksch-orthodoxe Kark, de Serbisch-Orthodoxe Kark un de Mazedonisch-Orthodoxe Kark vertreeden.1961 wurr ünner den Archimandriten Ánthimos Drakonákis de Besluss faat, en greeksch-orthodoxe Gemeend in Düörpm to grünnen (Kark vun de Hilligen Apostel to Düörpm, greeksch I.N. Αγίων Αποστόλων Ντόρτμουντ - I.N. Agíon Apostólon Dortmund). Dat hannelt sück vermootlich um de eerste Grünnen vun en greeksch-orthodoxe Gemeend, de in' Tosommenhang mit dat Anwarfen vun Gastarbeiter steiht. Bit dorhen geev dat blots dor Gemeenden, wo Greeken siet över 200 Johr as Kooplüüd sesshaft weern. De dormalige greeksch-orthodoxe Metropolit vun Düütschland, Polífektos (Finfinís), hett den nee grünnd greeksch-orthodoxen Gemeenden in Düütschland hör jewielig Amtsbezirk towiest. Den frisch weehten Presbyter Tilémachos (Margarítis) hett he Enn' 1965 de Karkengemeend Düörpm un dormit de seelsörgerliche Verantwortung för de orthodoxen Christen vun dat östlich Ruhrrebeet överdragen. Tilemachos harr dit Amt bit to'n Oktober 2006 inne. Hüm folg de Archimandrit Dr. Filótheos nah. Düörpm is Sitt vun dat Sekretariats vun de Orthodoxe Bischopskonferenz in Düütschland. Dorneben gifft dat wiedere Religionsgemeenschapen, de hör wuddels in dat Christendom hemm, de Zeugen Jehovas un de Kirche Jesu Christi der Heiligen der Letzten Tage („Mormonen“). De Mormonen bedrieven in Düörpm en genealogische Forschungsstäe. Siet dat Johr 1896 is dör de Grünnen vun de Gemeend Düörpm-Nord (is 2008 mit de Gemeend Düörpm-Eving tosommenslooten wurrn) de Neeapostoolsch Kark ok in Düörpm vertreeden. Ebenfalls befind sück siet rund 60 Johren (2015) de Verwaltung vun de Neeapostoolsch Kark Noordrhien-Westfalen in Düörpm. Dor sünd 34 Mitarbeiter in de Berieken Karkenleitung, Verwaltensleitung, Bau, Finanzen un Service beschäftigt. Dör den demographischen Wannel in de Sellschop un de anstiegen Tall vun nich aktiv Karkenliddmaaten wurrn in de letzt Johren eenige Standöört upgeeven un Gemeenden tosommenleggt. 2012 geev dat noch 24 Gemeenden in dat Stadtrebeet, aktuell (Stand 2015) sünd dat noch 17 Gemeenden. 3DO – das Kurzwort für die drei Dortmunder Bezirke nak-nrw.de, 7. November 2015 Islam Bedüüdenst nichchristliche Religionsgemeenschap in Düörpm is de Islam. Völ Moscheen un Gebetshüüs (vör allen in de stark törksch besiedelt nördlichen Binnenstadt) maaken dat düütlich. To Tiet gifft dat in Düörpm etwa 30 Moscheevereens, de siet September 2007 vun einem gemeensamen Raat vun de Muslime in Düörpm vertreeden wurrn. De islamischen Strukturen in Düörpm hemm sück in Vereens vun meest törkschstämmig Arbeitsmigranten grünnd. De 1966 grünnd Verein Türkischer Arbeitnehmer in Dortmund und Umgebung hett 1973 de eerst islamische Gebetsstäe in en ehmalge evangeelsch Gemeendhuus in de Dürörpmer Nordstadt inricht. Midden vun de 1970er Johren geev dat tallriek Grünnen vun Vereens mit gemeensam religiöös Identität. Ünnerstütt wurrn disse Gemeenden faken dör dat Amt för Religiöös Angelegenheiten (törksch: Diyanet İşleri Başkanlığı, kört: DİB), dat siet Anfang vun de 1970er Johren in de Törkie utbildt islamische Theologen in de düütsch Moscheevereens sennen dee. In' November 1976 wurr de eerst islamische Theologe as Lehrer un Vörbeder in Düörpm begrööt. Tüschen 1979 un 1983 bestunn de Islamische Gemeend Düörpm as sülvstännig Daakverband vun de ismalischen Gemeenden in Düörpm. De hett sück 1983 uplööst, wiel de Grünnen vun en so nömmt Diyanet-Stiftung vun Sieden vun de Religionsattaché vun de törksch Botschap andocht weer. Ut disse Stiftung is denn aber doch nicht wurrn un de Düörpmer Gemeenden hemm sück sluutend de Törksch-Islamische Union vun de Anstalt för Religion (törksch: Diyanet İşleri Türk İslam Birliği, kört: D.I.T.I.B.) anslooten. To de D.I.T.I.B. hörrn hüüd teihn Gemeenden in Düörpm. Neben den an den natschonalen Gegebenheiten in de Törkie orienteerten Moscheevereens gifft dat in Düörpm wiedere islamische Gemeenden, to' Bispeel de Islamische Gemeenschap Millî Görüş un Alevitische Gemeend mit anner spirituell Utrichten. As sück dat in de 1990er Johren afteeken dee, dat de Arbeitsmigranten düersam in Düörpm blieven würrn, harr dat ok Utwirken up de Moscheevereens. De bit dorhen loos organiseerten Vereens hemm sück nah dat düütsch Vereensrecht organiseert un hemm Gemeennützigkeit anstreevt. De tovör faken in Achterhüüs ünnerbrocht Gebetsstäen trucken in de Vörderhüüs. De Islam wurr sichtborer. De Trend to den Bau vun repräsentativ Moscheen, as he in ganz Düütschland to beobachten is, hollt ok in Düörpm an. In' Harvst 2007 hemm de Vertreeder vun de meesten Moscheegemeenden ünner Bedeeligen vun all wichtigen Islamische Organisatschonen in Düütschland en „Rat der muslimischen Gemeinden in Dortmund“ bildt. Jodendom Dat fröheste Dokument, dat up de Existenz vun Jöden in de fröhere Hanse- un Rieksstadt Düörpm henwiest, is en Privileg vun Heinrich IV. van 1074; en tweet oorkundlich Nömmen vun Jöden stammt ut dat Johr 1096. De meesten Wohnstäen vun de Düörpmer Jöden, hör Bethuus un de Mikwe leegen an' westlichen Rand vun den Stadtkarn. In' Tosommenhang mit den Pestpogromen 1460/1465 wurrn de Jöden ut Düörpm verdreeven un hemm sück eerst in dat 16. Johrhunnert weer in ümliggen Oortschapen u. a. in Dorstfeld, Hörde, Schwerte, Unna ansiedelt. Eerst to Anfang vun dat 19. Johrhunnert hett de Stadt Düörpm weer jöödsche Ansiedlungen in hör Müer tolaaten. Siet Midden vun dat 19. Johrhunnert ist de Antall vun de in Düörpm ansässig Jöden infolge vun de industriell Entwicklung vun dat Ruhrrebeet stännig ansteegen. So entstunn 1895 as zentraal, repräsentative Betstäe de Old Synagoog. Mit 1300 Plätzen, dorvan 750 för Mannlüüd reserveerte Sittplätze in dat Eerdgeschoss un 450 Plätze för Fruen up den Emporen vun den Kuppelbau, weer de Synagoog to hör Tiet en vun de gröttste jöödsch Betshüüs in Düütschland. As en vun de wenig jöödsch Gemeenden in Düütschland, wurr de Gemeend noch vör de Novemberpogrome 1938 de Besitt enteegnet un de Synagoog wurr afreeten. Neben de groot Synagoog in de Binnenstadt geev dat ok noch in Düörpm-Hörde un Düörpm-Dorstfeld jöödsch Gemeenden mit eegen Synagoog, de ebenfalls afreeten wurrn. De ansluuten dwungen Utwannern in' Natschonalsozialismus un de Holocaust hemm de jöödsch Bevölkerung vun Düörpm düchtig minneseert. In de 1990er Johren is de Jöödsch Gemeend dör dat Totrecken vun Jöden ut de ehmalge Sowjetunion weer goot anwussen. Hüüt umfaat de orthodoxe Kultusgemeend 4200 Liddmaaten. Se bedrifft neben en Synagoog ok en Kinnergorden. Ok de jöödsch Deel vun den Düörpmer Hööftkarkhoff wurrd hüüd weer aktiv bruukt. Düörpm is Sitt vun den Landsverband vun de Jöödsch Gemeenden vun Westfalen-Lippe. Wiedere Religionsgemeenschapen In Düörpm gifft dat twee Thai-Buddhistische Gemeendezentren: dat Wat Metta Parami in den Hüttenbruchweg un dat Wat Dhammabharami up de Engelbertstraat. Neben disse bei Gemeenden, de an den Theravada-Twieg vun de Buddhismus orienteert sünd, gifft dat ok en Zentrum, dat en Form vun den Vajrayana vertreeden deit. Disse hörrt den Buddhistischen Dachverband Diamantweg e. V. an. För de hinduistisch Gemeend vun de in Düörpm leven Tamilen is de Sri-Kamadchi-Ampal-Tempel in Hamm vun groot Bedüüden. Buterdem gifft dat noch en Bahai-Gemeend. Interreligiöös Dialog Die Oorsprünge vun den christlich-islamischen Dialog in Düörpm finnen sück in den 1969 anschaven Arbeitskreis för Religion un Weltanschauung vun de Utlandssellschop Noordrhien-Westfalen. In de 1990er Johren funnen eerste direkte Kuntakte tüschen christlichen un islamischen Gemeenden in' Arbeitskreis Kark un Moschee statt. Disse Arbeitskreise gifft dat hüüd aber nich mehr. Siet 1993 befaat sück dat gemeensam vun Christen un Muslimen up den Weg brocht Düörpmer Islamseminar mit de interreligiöös Tosommenarbeit tüschen Muslimen un Christen. Dräger vun dat Islamseminar sünd de Abu-Bakr-Moschee Düörpm, de Moschee Bachstraße vun den VIKZ, de (evangeelsch) Karkenkreis Düörpm-Lünen, dat Kathoolsch Forum Düörpm un de Düörpmer DITIB-Gemeenden. Mit dat Tosommenleven vun Jöden un Christen in Düörpm befaat sück de Gesellschaft für christlich-jüdische Zusammenarbeit Dortmund e. V. Politik Överblick Düörpm is en kreisfree Stadt in' Regeerensbezirk Arnsbarg in Noordrhien-Westfalen un hannelt in free Sülvstverwalten dör hör Organe. Nah dat Gesett över de Kommunalwahlen in dat Land Noordrhien-Westfalen, de Gemeendeordnung för dat Land Noordrhien-Westfalen un de Hööftsatzung vun de Stadt Düörpm sünd dat de Raat vun de Stadt Düörpm un de Böverbörgermeester. All fiev Johr wählen de Düörpmer Börger den 82-köppigen ehrenamtlichen Raat vun de Stadt Düörpm (2012: tosätzlich 4 Överhang- und Utglieksmandate) un den hööftamtlichen Böverbörgermeester. De Raat wählt twee ehrenamtliche Börgermeester as Stellvertreeder vun den Böverbörgermeester. In de twalf Stadtbezirken wurrd buterdem jewiels en 19-köppige ehrenamtliche Bezirksvertretung wählt, de ut hör Midden en Bezirksbörgermeester (bit 2008: Bezirksvorsteher) un een oder mehrere Stellvertreeder wählt. De Böverbörgermeester is för de Geschäfte vun de loopen Verwalten tostännig, he leit de Raatssitzungen un repräsenteert de Stadt. De Böverbörgermeester is verplicht de Beslüsse vun den Raat uttoführen. De Raat wählt buterdem en Stadtdirekter un bit to negen wiedere Stadträte as Stellvertreeder vun den Böverbörgermeester in de Verwaltung vun de Stadt. In de negen Butenstadtbezirken befinnen sück Bezirksverwaltensstäen. Neben den Organen vun de kommunale Sülvstverwalten wurrn in Düörpm veer Landdagsafordnete un twee Bundsdagsafordnete per Direktmandat wählt, bi de Europawahl wurrn de Kandidaten ahn Utnahm över Listen wählt. In de Parteienlandschap vun Düörpm sünd all groot düütsch Parteien vertreeden. As rein kommunale Grupp trett de Bürgerliste für Dortmund, de in' Raat en Fraktschonsgemeenschap mit de FDP bildt, up. En domineeren Stellung nimmt de SPD in: se stellt siet 1946 ahn Ünnerbreeken den Böverbörgermeester, bit 1999 ok de afsolute Mehrheit in' Raat, sämtliche direkt wählt Afordnete up Landes- un Bundesebene un recken bit hüüd Wahlergevnisse um de 50 %. Herbert Wehner hett in dissen Tosommenhang vun Düörpm as de „Herzkammer der Sozialdemokratie“ snackt. Politische Geschichte De Sülvstverwalten vun de Stadt Düörpm hett en lang Traditschoon. Siet etwa 1240 is en Raat beleggt un vun den König anerkannt. 1288 wurrn eerstmals Börgermeester nömmt un 1504 gungen ok de verbleeven Rechte an de de Stadt umgeven Grafschap Düörpm von de Grafen an de Stadt över. An de Tipp vun de Stadt Düörpm stunn in Tieden vun de Free Rieksstadt de 18-köppige, later twalfköppige, patrizische Raat, de in de Loop vun de Tiet verscheeden tosommensett weer. De Amtstiet düer tonächst een Johr, worbi de Liddmaaten jedes Johr wesseln deen, so dat dat en „ollen Raat“ un en „neen Raat“ bzw. „sitten Raat“ geev. Siet Enn' vun dat 15. Johrhunnert wurrdn de Raatsherren up Levenstiet wählt. Vun de söss Böversten Ratsherren hemm twee den Titel „Börgermeester“ führt. De söbente Sitt weer den Freegrafen vörbehollen. Nah 1803 övernehm en fürstlich-oranischer Stadtmagistrat de Amtsgeschäfte un in franzöösch Tiet geev dat en Maire, den en Munizipalraat to Siet stunn. As Düörpm 1815 preußisch wurr, geev dat en Börgermeester un en Gemeenderaat. Mit Inführen vun de Städerordnung 1835 hemm de Magistrat un dat Stadtverordnetenkolleg ünner Vörsitt vun den Börgermeester de Verwalten leit. Af 1860 droog dat Stadtböverhoopt den Titel Böverbörgermeester. Wiels de Tiet vun den Natschonalsozialismus wurr de Böverbörgermeester vun de NSDAP insett. Nah den Tweeten Weltkrieg hett de Militärregeeren vun de Britisch Besettenszoon en neen Böverbörgermeester insett un 1946 führ se de Kommunalverfaaten nah britisch Vörbild in. Dornah geev dat en vun dat Volk wählt Raat vun de Stadt (anfangs noch nah dat britisch Mehrheitswahlrecht wählt), de sien Liddmaaten man as Stadtverordnete betekent hett. De Raat hett anfangs ut sien Midden den Böverbörgermeester as Vörsitter un Repräsentanten vun de Stadt wählt, de ehrenamtlich tätig weer. Wiederhen hett de Raat af 1946 ebenfalls en hööftamtlichen Böverstadtdirekter as Baas vun de Stadtverwen wählt. 1999 wurr de Düppeltipp in de Stadtverwalten upgeven. Sietdem gifft dat blots noch en hööftamtlichen Böverbörgermeester. Raat un Böverbörgermeester De letzte Kommunalwahl funn in Düörpm an' 25. Mai 2014 statt. Die SPD reck 38,2 % vun de Stimmen (36 Sitten), die CDU 27,2 % (26 Sitten), de Grönen 15,4 % (15 Sitten, Die Linke 6,8 % (6 Sitten), de AfD 3,4 % (3 Sitten), de FDP 2,4 % (2 Sitten), de Piraten 2,3 % (2 Sitten), Die Rechte 1,0 % (1 Sitt), de Bürgerliste für Dortmund 1,0 % (1 Sitt), die NPD 0,9 % (1 Sitt) un de Freie Bürger-Initiative 0,7 % (1 Sitt). Nich in Stadtraat vertreeden sünd dat BIG mit 0,3 %, Die PARTEI mit 0,1 %, de DKP mit 0,1 %, de Demokratische Unabhängige Wählervereinigung mit 0,1 % as ok en Eenzelbewerber mit 0,0 %. Bi de Wahl to'n Böverbörgermeester an' 25. Mai 2014 kreeg de siet 2009 amteeren Böverbörgermeester Ullrich Sierau (SPD) nich de afsolute Mehrheit. Dorum muss he sück an' 15. Juni 2014 en Steekwahl tegen Annette Littmann, Kandidatin vun CDU un Bürgerliste, stellen. In' eersten Wahlgang kreeg Sierau 43,7 %, Littmann 32,0 %. Daniela Schneckenburger (Grönen) kreeg 11,2 %, Hans-Christian Tödt (Die Linke) 5,8 %. 5 wiedere Kandidaten kreegen tosommen 7,5 %. In de Steekwahl hett sück Ullrich Sierau (SPD) mit 51,6 % der Stimmen tegen Annette Littmann (CDU), de 48,4 % der Stimmen kreeg, dörsett. Ünnebraken vun en konfliktgeladen Koalitschoon mit de Grönen (2004–2009) regeert de SPD siet den Verlust vun de afsolute Mehrheit in dat Johr 1999 mit wesseln Mehrheiten. De Huushollensplääns wurrn in de Regel gemeensam vun SPD un CDU beslooten, fallwies ok vun SPD un Grönen. De nächste reguläre Kommunalwahl is in dat Johr 2020. Aktuell ergifft sück folgen vörlöpig Sittverdeelen nah Fraktschonen (Stand Juli 2014): Parteien un Wählergruppen In Düörpm sind folgen Parteien un Wählergruppen vertreeden: de SPD (Ünnerbezirksvorsittende Nadja Lüders, Fraktschoonsvörsitter Norbert Schilff), de CDU (Kreisvörsitter Steffen Kanitz, Frakttschoonsvörsitter Ulrich Monegel), de GRÖNEN (Kreisverbandsspreker Hilke Schwingeler un Remo Licandro, Fraktschoonsspreker Ingrid Reuter un Ulrich Langhorst), DIE LINKE. (Kreisspreker Christian Seyda un Christiane Tenbensel, Fraktschoonsvörsitter DIE LINKE & PIRATEN Utz Kowalewski), de PIRATEN (Kreisvorstandsvörsitter Dirk Pullem un Nadja Reigl, stv. Fraktschoonsvörsitter DIE LINKE & PIRATEN Christian Gebel), de AfD (Kreisvörstandsspreker Peter Bohnhof, Fraktschoonsvörsitter Heiner Garbe), de FDP (Kreisvörsitter Michael Kauch, Fraktschoonsvörsitter FDP/BL Lars Rettstadt), de Bürgerliste für Dortmund (Eerster Vörsitter un stv. Fraktschoonsvörsitter FDP/BL Thomas Reinbold), DIE RECHTE (Kreisvörstansvörsitter nich bekannt), de NPD (Kreisvörsitter Matthias Wächter), de FBI (Vörsitter Detlef Münch), dat BIG (Kreisvörsitter nich bekannt), Die PARTEI (Kreisverbandsvörsitter Olaf Schlösser), de DKP (Kreisvörsitterin Doris Borowski), de DUW (Vörsitter Ingo Meyer), dat Bündnis 21/RRP (Kreisvörstandsvörsitt to tiet vakant) un Pro NRW (Kreisvörsitter Max Branghofer). Bundsdagsafordnete Dat Düörpmer Stadtgebiet bildt twee Bundsdagswahlkreise. De Bundsdagswahlkreis 142 (ehem. 143) Düörpm I umfaat de westlichen Stadtbezirke. Hier full 2013 mit 45,4 Perzent vun de afgeven Eerststimmen dat Direktmandat an den SPD-Afordneten Marco Bülow, de ok all 2009, 2005 un 2002 dissen Wahlkreis errungen harr. Över de Landeslist trucken 2013 Markus Kurth, GRÖNEn, as ok Ulla Jelpke, DIE LINKE, in den 18. Düütschen Bundsdag in. An' 1. Januar 2015 rück Thorsten Hoffmann, CDU, över de Landeslist in den Bundsdag nah. De östlichen Stadtbezirke billen den Bundsdagswahlkreis 143 (ehem. 144) Düörpm II. Hier full dat Direktmandat 2013 mit 46,7 Perzent up Sabine Poschmann, SPD. Över de Landeslist wurr Steffen Kanitz, CDU, wählt. Landdagsafordnete Mit Stand van' 14. November 2012 is de Stadt Düörpm mit folgen Afordnete in den Lannddag vun Noordrhien-Westfalen vertreeden (16. Wahlperiood): Armin Jahl, SPD, Wahlkreis Düörpm I Gerda Kieninger, SPD, Wahlkreis Düörpm II Mario Krüger, GRÖNE, Landeslist Nadja Lüders, SPD, Wahlkreis Düörpm III Claudia Middendorf, CDU, Landeslist Hanns-Jörg Rohwedder, PIRATEN, Landeslist Birgit Rydlewski, PIRATEN, Landeslist Daniela Schneckenburger, GRÖNE, Landeslist Guntram Schneider, SPD, Wahlkreis Düörpm IV Torsten Sommer, PIRATEN, Landeslist Verschuldung De Gesamtsumme vun de Verschuldung vun de Stadt Düörpm belöppt sück to dat Johresenn 2012 up 3,541 Milliarden Euro. Jeder Inwahner is dormit mit 6197 Euro verschuld. Wappen un Farven Beschrieven: Dat Wappen wiest up golden Grund den nah rechts kieken, eenköppigen, staufischen, rieksstädischen swaarten Adler. He is root bewehrt un hett en Tung. Dat Segel wiest dat sülvige Symbol mit de Inschrift „Stadt Dortmund“. Nahdem Düörpm sück in dat 14´3. Johrhunnert to en Free Rieks- un Hansestadt entwickelt harr, führ dat den Rieksadler in Wappen un Segel as imperiales Symbol vun de kaiserlich Stadt. Dat öldste bekannt Segel vun de Stadt Düörpm van 1241 wies en Toorn achter Stadtmüern, de Dorstellen vun den Rieksadler keem wenig later as Symbol vun de Stadt in Wappendorstellungen. As Segelbild findt sück de Adler tonächst in' Sekretsegel, dat lütt Segel vun den Raat. In' Ünnerscheed to den Rieksadler in dat kaiserlich Wappen vun dat Middelöller un de Fröh Neetiet weer de Düörpmer Adler oorsprünglich up sülvern Grund. All 1514 kann man in dat Schichtbook vun Hermann Bote de hüdige Koloreeren finnen. Aber dat offizielle Wappen hett den Adler lang in Sülver wiest. Eerst 1946 wurrn de historschen, Weimarer Rieksfarven mit golden Schild endgültig övernommen. 1871 wurrn twee Löwen as Wappenholler un en Kroon up den Schild toföögt. De wurrn aber 1888 bzw. 1908 weer wegnommen. „Die Flagge der Stadt enthält die Farben Rot und Weiß in Längsstreifen.“ Neben Wappen un Farven geev dat siet 1994 en Logo, dat de stiliseerten Bookstaven DO in en rechtsapen Halfkreis ut negen dunkelblauen fiefzackig Steerns wies. De Steerns wurrn nah ünnern hen lüttger. De senkrechte Streek in dat D is nah baben verlängert un nochmals kört krüüzt. De sall den Floriantoorn dorstellen, wiels twee bagen Streeken över dat O up de groot Westfalenhall anspelen. De beid Bookstaven sünd in Petrol hollen. De Dorstellen mit Steerns gull as Europalogo, deelwies funn man dat Logo ok ahn Steerns. In't Fröhjohr 2005 wurr dat städtisch Corporate Design aber weer up de traditschonellen Farven un Symbole ümstellt. Buterdem stellt de Stadt Düörpm för Börger oder Ünnernehmen, de hör Verbunnenheit mit Düörpm wiesen willen, noch en Stadtsilhouette mit mehreren markanten Bowarken in de Farv vun dat ehmalge Logo to Verfügung. Städerpartnerschapen Düörpm pleegt to Tiet offiziell acht internatschonale Städerpartnerschapen as ok een binnerdüütsche Städerfrüendschap. De öldste Städerpartnerschap vun Düörpm besteiht to Amiens in Frankriek. Eerste Träen to en sückser Partnerschap hemm sück all 1952 ut privaten Kuntakten vun en Börgermeester un Överlegungen vun dat Utlandsinstitut entwickelt. Af 1957 keem dat to starker Kuntakten tüschen de Städer, un an' 2. April 1960 wurr dat dör den Raat vun de Stadt Düörpm so bestätigt. Noch wieder torüch reckt de Partnerschap to Leeds in Grootbritannien. All Enn' 1949 wurr vun de britisch Control Commission for Germany de Vörslag maakt, Betrecken tüschen den West Riding of Yorkshire un den Regeerensbezirk Arnsbarg uptonehmen, wiel sück beid Rebeeden strukturell temelk gliek sünd. De eegentliche Städerpartnerschap geiht up en Reis vun mehreren Börgermeester ut dat Ruhrrebeet in disse Region in dat Johr 1957 torüch, bi de en partnerschaplich Betrecken tüschen Leeds un Düörpm in Betracht trucken wurr. In de Folge wurrn de Kuntakte immer mehr un deeper, un an' 2. Juni 1969 hett de Stadt Düörpm sluutend dat Partnerschapsafkommen dör toseggt. Beid Partnerschapen stunnen noch in' Schadden vun den Tweeten Weltkrieg un weern präägt vun den Willen, dat sück so en Katastroph nich wedderhalen sull. Se sullen den Gedanken vun de Völkerverständigung un europääsch Früendschap ok in de Bevölkerung fast maaken. De Gedank vun de Völkerverständigung speegel sück ok in de Partnerschap zu Buffalo in' US-Bundsstaat New York wedder, allerdings gungen hier de Bemühungen wesentlich starker vun de Partnerstadt ut, de sück dorneben vun de ok en Starkerwurrn vun de Kultur vun de dor wahnen düütschstämmigen Bevölkerung verwacht hett. Eerste Bemöhen vun Sieden vun Buffalo funnen all 1950 statt, to en umfangriekeren Uttuusch keem dat aber eerst Midden vun de 1970er Johren. De offizielle Besluss wurr sluutend an' 4. Juli 1977 faat. Nipp un nau een Johr later hatt de Raat den Besluss faat, ok en Städerpartnerschap mit Rostow an‘n Don in de dormalige UdSSR (hüüd Russland) uptonehmen. Se hemm sück ut de Utlandskulturdaag vun de Stadt van 1973 mit de Sowjetunion entwickelt. Wegen de groot geographisch Entfernung un de Togehörigkeit to ünnerscheedlich Blöcken, stell disse Städerpartnerschap vun Anfang an en Besünnerheit dor. To intensiven Kuntakten keem dat dorum ok eerst nah dat Enn' vun den Kold Krieg. De Städerpartnerschap to Netanja in Israel, an' 12. Juni 1980 vun den Raat vun de Stadt Düörpm beslooten, geiht up en Inladen ut dat Johr 1972 an ehmalge Düörpmer Börger, de as Jöden ut Düütschland flüchten mussen, de Stadt to besöken, torüch. Dornah wurr vun Sieden vun Düörpm de Wunsch an den israeelschen Städerverband richt, en Partnerschap mit en israeelsch Stadt uptonehmen. En lütt Sett later hett de Börgermeester vun Netanja Interesse an so en Partnerschap ankünnigt. Dorut sünd söss Düörpmer Schoolpartnerschapen hervörgahn. Ebenfalls up de Düörpmer Utlandskulturdaag geiht de Partnerschap mit Novi Sad in dat dormalig Jugoslawien (hüüd Serbien) torüch. In' Ansluss an de Veranstaltung 1978 hett de Börgermeester vun Novi Sad mitdeelt, dat vun dat jugoslaawsch Konsulat en Städerpartnerschap mit Düörpm andocht wurrd. An' 26. März 1981 hett de Raat sluutend en Partnerschapsafkommen ünnerschreeven. De jüngste Düörpmer Städerpartnerschap mit Xi’an in de Volksrepubliek China geiht up geschäftliche Kuntakte vun de ThyssenKrupp Uhde GmbH un en Partnerschap vun de Technisch Universität Düörpm mit de Jiaotong-Universität Xi’an torüch. In' Februar 1986 leegen Düörpm de Anfragen vun mehreren Städer nah en Partnerschap vör, un man hett sück sluutend wegen de bestahn Kuntakte un de good Verkehrsanbinnen för Xi’an entscheed. Doruphen wurrn de Kuntakte starker un an' 1. April 1989 hett de Volkskongress vun de Stadt Xi’an de Partnerschapserklärung beslooten. Wegen dat Tian’anmen-Massaker hett de Stadt Düörpm de Partnerschap nich offiziell bestätigt, so dat disse formal eerst siet den 27. Juni 1991 besteiht. An' 2. Juni 2014 wurr de Städerpartnerschap tüschen Trabzon un Düörpm besegelt. De dormalige Utländerbiraat, hüüd Integratschonsraat, harr sück all 2008 för de Projektpartnerschap utspraaken un sück in' Nahgang – ünner Bedeeligen vun tallriek Akteure binnerhalv un buterhalv vun Politik un Verwalten – intensiv för de Begründung vun en offiziell Städerpartnerschap insett . Neben disse bilateralen Betrecken is Düörpm Liddmaat in den Vereenigungen Eurocities, Rat der Gemeinden und Regionen Europas un United Cities and Local Governments. Historsche Betrecken to anner Städer leeven in de Nee Hanse fort. Siet den 14. Januar 2008 is de Stadt Liddmaat vun den Konvent vun de Börgermeester. Nah den Tweeten Weltkrieg hett sück de Patenschapsarbeitskreis Waldenborger Bargland/Düörpm bild, de bit 2008 all twee Johr dat Waldenborger Heimatdraapen för den Kreis un de Stadt Waldenborg in de Westfalenhall veranstalt hett. Jöögdpolitik Düörpm is bekannt as Hoochborg vun de Schöler un Jöögdpolitik. De Bezirksschölervertreeden Düörpm hörrt to de bundswiet starksten Schölerorganisatschonen. Siet 2005 winnen de Schölervertreeden in de Stadtapenlichkeit an Bedüüden un sitten mit in' Kinner- un Jöögdring as ok in' Kinner- un Jöögdutschuss vun den Raat. Den „Ring Politische Jugend Dortmund“, de de Gelder för Düörpmer Jöögdorganisatschonen verdeelt, hörrn de Jusos, de Junge Union, de Grüne Jugend, de Jungen Liberalen un de Linksjugend an. As bekanntst, vun de Jöögd organiseert Projekt gellt Rock in den Ruinen, mit över 15.000 Besökers, dat jedes Johr vun de Juso AG Hörde un de SPD-Stadtbezirk Hörde organiseert wurrd. Kultur un Sehenswürdigkeiten Stadtbild Dör insgesamt 105 Luftangreep un mehr as 22.242 Tünnen Bomben wurr dat historsch Stadtzentrum to 95 % in Schutt un Asch leggt. Insbesünnere dör den Luftangreep van' 12. März 1945, de de swoorste konventschonelle Luftangreep weer, de in' gesamten Verloop vun den Tweeten Weltkrieg gegen en Stadt in Europa dörführt wurrn weer, sünd in de ehmalge Oltstadt binnerhalv vun den Wallring blots noch wenig Hüüs un Straatentüüg in hör oorsprünglich Form erhollen bleeven. Dat wurr vun de britisch Militärregeeren un den Düörpmer Baudezernenten Friedrich Delfs sogor överleggt, de Trümmer as Mahnmal gegen den Krieg vör Oort liggen to laaten un Düörpm an en anner Stäe nee uptobauen. De tatsächliche Wedderupbau wurr aber dör de in' Grund vörhannen Infrastrukturleitungen un de doröver liggen Straaten bestimmt. Utnahm billen dorbi de Noord-Süüd Ass längs de Kleppingstraat un de Ost-West Ass längs de Kampstraat in de Binnenstadt, de in' Tietgeist vun de uplockert un autogerecht Stadtentwicklung dör de Oltstadt slahn wurrn sünd. Bi en Grootdeel vun den Wedderpbau wurrn aber de Verloop vun de Straaten un de historsch Straatennaams bibehollen, dat Bebauen wurr aber in den Stil vun de 1950er Johren vörnommen. Dat apenliche Bewusstween in de Nahkriegstiet weer vun den Wunsch präägt, de städtebauliche Situatschoon as Produkt vun de Industrialiseeren up de Grundreeten vun de middelöllerich Stadt nich nochmal to maaken. Somit sünd wiet Deelen vun de Binnenstadt vun Nahkriegsarchitektur präägt; dortüschen befinnen sück eenzelt Hüüs, de erhollen bleeven sünd. Wenn ok dör de Kriegszerstörung un de Nahkriegs-Stadtplanung dat kien slooten historsch Stadtbild mehr gifft, so gifft dat in de Stadt doch tallriek Hüüs ut völ Epochen, insbesünnere hierbi herutragen Bispelen vun de Nahkriegsmoderne. In den letzt Johren wurr dat Stadtbild dör groot städerbaulich Umbaumaatnahmen as den Umbau vun de Kampstraat as Boulevard oder den Bau vun de Thier-Galerie as Inkoopszentrum präägt. Architektur Architektonisch sehn is Düörpm en Stadt vull vun Wedderspröök: De Wohrnehmen wurrd stark vun den Stil vun de Nahkriegs- un Postmoderne präägt un maakt en Indruck vun en jung Stadt. Tatsächlich besteiht wegen de över 1125-johrigen Stadtgeschichte aber en Völtall vun Bauwarken ut verscheeden Architekturepochen. Besünners sehnswerte Bauten wurrn tomeest in eegen Artikeln beschreeven. Dat Landsböverbargamt Düörpm – oorsprünglich Böverbargamt Düörpm – in dat Kaiserstraatenveertel entstunn 1910 nah en Entwurf vun den Regeerensbaumeester Behrendt un den Düörpmer Bauraat Claren. Dat repräsentative, dreegeschossig Bauwark nebst Siedenflögel un mit Schifer deckt Klocktoorn wurr wiels den Tweeten Weltkrieg stark beschädigt, aber nah den Krieg wietgahnd in' Oorsprungstostand weer upbaut. In dat Huus hett de Afdeelen Bergbau und Energie in NRW vun de Bezirksregeeren Arnsbarg hör Büros. Dat Verwaltensgebäude Union is de ehmalge Hööftsitt vun de Union, AG für Bergbau, Eisen- und Stahl-Industrie an de Rhienschen Straaten in dat Unionveertel. De neoklassizistische Backsteenbau ut dat Johr 1921, wurr vun de Architekten Dietrich un Karl Schulze plaant un wiest t Ähnlichkeiten mit dat Mannesmann-Verwaltensgebäude in Düsseldörf vun Peter Behrens ut dat Johr 1911/12 up. Dat Union-Gebäude umslutt in dat Binnere dree Luchthööf. Nah buten hen to de Rhiensche Straat präsenteert sück dat Bauwark as monumentaler Block. An de Kopüsiet vun dat Gebäude befinnen sück teihn Säulen in' Stil vun de Neorenaissance. Böverhalv vun disse Säulenreeg steiht wiethen sichtbor de Inschrift „Es lobt den Mann die Arbeit und die Tat.“Dat Düörpmer U, en denkmalschuult Industriehoochhuus ut dat Johr 1926, gellt as markant Wahrteeken vun de Stadt. Up dat Daak vun dat oorsprünglich as Broeree bruukt Bauwark prangt siet 1968 dat negen Meter hooch belücht golden Düörpmer U as Ünnernehmensteeken vun de Union-Broeree. Nahdem de Broeree in de Randberiek umtrucken weer, wurrn siet 2003 all umliggen Gebäude afreeten. Dat Gebäude wurr nah sien Umbau in' Toog vun de Ruhr.2010 af Mai 2010 so nah un nah weer apen maakt un wurrd hüüd as Kultur- un Kreativzentrum bruukt. Up twee vun de all tosommen acht Etagen befinnen sück de Utstellensrüüms vun dat nah hier umtrucken Museum Ostwall. Dat Old Haben wurr 1899 in' Stil vun de Neurenaissance nah Plääns vun Stadtbauraat Friedrich Kullrich upricht. De tweegeschossig Bau mit en zentraal Fronttoorn hett en sösseckigen Grundreet un wurr an' 11. August 1899 dör Kaiser Wilhelm II. inweeht. Bit 1962 harr dor de Dortmunder Hafen AG hör Büros in. Hüüd is dor de Waterschuulpolizei un de Utstellung Hafen und Schifffahrt mit Exponaten to de Habengeschichte ünnerbrocht. Dat Seminargebäude vun de Industrie- un Hannelskamer to Düörpm wurr 1928–1930 vun de Düörpmer Architekten Peter Grund & Karl Pinno entworfen un 1965 nah Plääns vun den Düörpmer Architekten Werner Lehmann wieder maakt. De flachdeckt mit Sandsteen verkleed Baukörper ut de 1930er Johren erstreckt sück dorbi över 100 Meter längs de Märkischen Straat un bild tosommen mit dat Kammergebäude ut de 1960er Johren en grooten Vörplatz. Letzteres ist mit schliept Tafeln ut Leca-Beton verkleed un gellt in sien architektonisch Utprägung as Musterbispeel vun sien Bauwies. Dat Huus Schulte-Witten is en 1880 baut Herrenhuus nich wiet vun dat Düörpmer Stadtzentrum in' Stadtdeel Dorstfeld. Archäologische Funde beleggen en Vörgängerbau an glieker Stäe, de sück up den Dartigjjohrigen Krieg dateeren lett. Achter dat Huus gifft dat en wietlüftig Parkgelände as ok dat dat ehmalge Wertschaps- un Renteigebäude an. Dat Huus Schulte-Witten hörrt hüüd de Stadt Düörpm un wurrd as Stadtdeelbibliothek un för so nömmt Ambiente-Trauungen bruukt. De Watertoorn vun den Düörpmer Süüdbahnhoff is en 43 Meter hooch olt Waterhoochfatt an dat ehmalge Bahnbedrievswark Düörpm-Süüd. De wurr tüschen 1923 un 1927 as Stahlbeton-Skelett-Bau vun de Düütsche Rieksbahn upricht. Nu wurrd dat as Büroflach vun verscheeden Architekten un Warfagenturen. De Speelbank Hohensyburg wurr 1985 nah Plääns vun den Architekten Harald Deilmann un tweejohrig Bautiet up de Hohensyburg fardigstellt. Dat umsatzstarkste Casino vun Düütschland liggt böverhalv vun den Hengsteysees un bütt en wieden Blick över dat Ruhrdaal bi Hagen. In den Stadtwald Bittermark erinnert dat Mahnmal Bittermark an de Endphaseverbreeken in' Rombergpark un in de Bittermark dör de Geheime Staatspolizei. Bauwarken binnerhalv vun den Wallring Längs den Düörpmer Ostwall laaten sück noch de Strukturen un Utdehnen vun de middelöllerich Düörpmer Stadtbefestigung erkennen. As eenzig Wall wiest de Ostwall jetzt noch de old Middelpromenade mit Kastanienallee, de in den Tietruum van 1810 bit 1874 dör dat Schliepen vun de Stadtmüer entstahn is. Bekannte Bauwarken an den Ostwall sünd dat Schüchtermann-Denkmal, dat old Museum an' Ostwall, de Adlertoorn un en Deelstück vun de historsch över 800 Johr old Stadtmüer. Da Old Stadthuus wurr 1899 nah en Entwurf vun den Stadtbaurat Friedrich Kullrich in' Stil vun de Neorenaissance upricht. As völ Hüüs vun Düörpm wurr dat in' Tweeten Weltkrieg stark beschädigt. Tüschen twee Fenster vun de Westsiet befind sück de Spröök „So fast as düörpm“. An de Frontsiet sind de Wappen vun acht Hansestäder to sehn, ünner annern vun Bremen, Lübeck, Hamborg, Mönster un Köln. Den Balkon över dat Portal umrahmen twee wievlich allegorsche Figuren, deren linke de Blööttiet vun Düörpm in dat Middelöller symboliseert. In en Hand hollt de Figur dat middelöllerich Raathuus, in de anner de Hansekogge. De rechte Figur is en Symbol för dat nee heranbraken Industrietietöller, denn de Figur stütt sück mit den Arm up en Damphammer ab, in de Hann hollt se en Meetgerät un en Plaan. Angrenzend an dat Old Stadthuus stahn mit sien Ergänzungsbau van 1929 an de Eck Olpe/Kleppingstraat, dat nee Stadthuus an' Südwall van 1952 as ok de [[Berswordt-Halle] van 2002 wiedere Hüüs, de tosommen den städischen Verwaltens Verwaltungskomplex tegenöver dat Düörpmer Rathuus billen. Neben dat nee Stadthuus an' Südwall befinnen sück mit de ehmalge Hööftverwalten vun de Vereinigte Elektrizitätswerke Westfalen hüüd Hööftsitt vun de DEW 21 un den Gebäudekomplex vun de Versekerung för Handwark, Hannel Gewarf, dat hüüd as Jöögdamt vun de Stadt Düörpm bruukt wurrd, wiedere herutragen Grootbauten vun de 1950er Johren an dat Düörpmer Needoor. De Krügerpassage in de Düörpmer Binnenstadt is de öldste Passage up Düörpmer Stadtrebeet, se wurr 1912 in' Stil vun de Neorenaissance vun Paul Lutter un Hugo Steinbach baut. In' Tweten Weltkrieg wurr de ok körtbombt un wurr eerst 1953 weer upbaut. Dat Vehoff-Huus an' Ostenhellweg hörrt to de öldsten steenern Profanbauten in dat Düörpmer Stadtzentrum. Dat wurr 1607 baut, is aber 1905 afbrennt un dornah in sien Grundtüüg as Kopie vun dat historsch Huus weer upricht. Dorbi hett man dat dormals in sien Hööcht an de Nahberhüüs anpasst. Nahdem dat Huus in' Tweeten Weltkrieg ok körtbombt wurr, hett man dat nochmals upbaut, ditmal aber weer in de Hööcht, as dat Originalhuus van 1607. Dat grenzt direkt an de Düörpmer Marienkark un befind sück an' Krüüzungsberiek tüschen Westenhellweg un Ostenhellweg. Wegen de Kriegszerstörung un de Nahkriegs-Stadtplanung befinnen sück binnerhalv vun den Düörpmer Wallring en Völtall vun herutragen Bispelen vun de Nahkriegsmoderne. Naamhaft Architekten as Harald Deilmann, Will Schwarz un Fido Spröde hemm sück dorbi in dat Stadtzentrum verwirklicht, herutragen Bauten sünd ünner annern dat Fritz-Henßler-Huus, dat Museum an' Ostwall un dat Gesundheitshuus Düörpm. De Hüüs vun de Architekten rücken hierbi in de letzt Tiet vermehrt in den Fokus vun dat Interesse un wurrn upwännig saneert, as dat Bispeel vun de ehmaligen WestLB Düörpm wiest. Letztere wurr wegen sien tiettypischen, vun de Pop-Art anreegt Architektur as jüngst Baudenkmal 2011 in de Denkmallist vun de Stadt Düörpm indragen un fackgerecht saneert. Dorneben gifft dat noch en groot Antall vun lüttgeren Bauwarken binnerhalv vun den Wallring, de ünner Denkmalschuul stellt wurrn un all deep in dat Bewusstween vun de Düörpmer Bevölkerung verankert sünd. De RWE Tower, baut nah de Plääns vun dat Architekturbüro Gerber, is nah de Petrikark un de Reinoldikark dat darthööchste Bauwark vun de Düörpmer Binnenstadt un wurr an' 24. August 2005 inweeht. Dat 100 m hooch, in' Grundreet linsenförmige Gebäude mit en Fassade ut anthrazitfarven chineeschen Granit wurrd vun de RWE AG bruukt. De is tosommen mit de Binnenstadtkarken, dat angrenzen IWO-Hoochhuus un dat Sporkassen-Hoochhuus en vun de hööchst Gebäude binnerhalv vun den Wallring De Stadt- un Landsbibliothek Düörpm wurr 1999 südlich vun den Düörpmer Hööftbahnhoff apen maakt. De vun Architekt Mario Botta gestalt Bibliotheksbau besteiht ut en rechteckigen Baukörper ut rosafarven Sandsteen un en vörlagert Glasrotunde. Dat Konzerthuus Düörpm in dat Brückstraatenveertel an de Krüüzung vun de Brückstraat mit de Ludwigstraat wurr in' September 2002 apen maakt. Dat Konzerthuus (ok Philharmonie för Westfalen genannt) reeht sück in de vörhannen Fassadenreeg in, steekt aber to glieker Tiet dör de Eckpositschoon un de Schräge hervör. De optische Verbinnen mit de anner Fassaden wurrd dör en gläserne Passage tüschen Konzerthuus un Nahbargebäude reckt. In de Abend,- un Nachtstünnenn kann komplette Fassade dör LED-Elemente bespeelt wurr. Dör de eng un dicht Bebauung binnerhalv vun dat Brückstraatenveertel muss up en Vörplatz verzicht wurrn, aber dat Ingangsfoyer, de ganz ut Glas gestalt Eerdgeschosszoon, bind dat Huus ganz natüürlich in den Stadtruum in. De Thier-Galerie mit hör 33.000 Quadratmetern is en vun de neesten Grooprojekte binnrhalv vun den Wallring. Neben en modern grootflachigen Neebau, wurr buterdem de ehmalge Verwaltensbau vun de Thier-Broeree ut de 1950er Johren reaktiveert un dat ehmalge Clemensche Koophuus van 1902 as Repräsentatschonsbau vun den Klassizismus an' Westenhellweg detailgetrüe un mit en nee Butenterrasse rekonstrueert. Bauwarken buterhalv vun den Wallring Neben den RWE Tower, dat IWO-Hoochhuus un dat Sporkassen-Hoochhuus besitt Düörpm noch wieder Hoochhüüs, denn in de letzt Johren hett sück in de Stadt ein beachtlich Cluster an Hoochhüüs vun middlere Gebäudehööcht entwickelt. Tosommen mit de middelöllerich Karken St. Reinoldi un St. Petri billen de Bürotoorns de Düörpmer Skyline. De Entwicklung wurrd to Tiet vun de Stadt in dat nee Stadtentwicklungskonzept Dortmund 2030 wieder vöran dreeven. Dorbi söllt eenzelt Öört binnerhav vun de Binnenstadt as Stadtdoren akzentueert un kenntlich maakt wurrn u so en stark utpräägt Silhouette – de „City-Kroon“ – utbillen. Wiedere Hoochhüüs sünd dat in' April 1994 apen maakt Harenberg City-Center mit 19 böverirdisch un 2 ünnerirdisch Geschossen bi en Hööcht vun 70 en vun de hööchsten Hüüs vun de Stadt as ok dat Ellipson mit en Hööcht vun 60 Metern un 17 Etagen un dat nee Volkswohl Bund Hoochhuus mit 63 Metern an' Hohen Wall. Doröver herut gifft dat an' Rhienlanddamm un Westfalendamm wiedere Hoochhüüs as den Floriantoorn mit 208 Meter, dat Telekom-Hoochhuus mit 88 Meter un de Westfalentower mit 86 Meter. Bedüüden Sakralbauten Up Düörpmer Stadrebeet gifft dat 63 röömsch-kathoolsch Karken, 43 evangeelsch Karken as ok wiedere Karkbauten ut verscheeden architektonischen Epochen. Doröver herut staht nah Düörpm nah Köln un Regensborg ünner de düütsch Städer de dartmeesten romanischen Karken. Mit den Bau vun de Reinoldikark hett man 1250 anfungen. De evangeelsch Kark is nah den hilligen Reinoldus, den Schuulpatron vun de Stadt, nömmt wurrn. De oorsprünglich 112 m hooch Toorn vun de Reinoldikark gull nah sien Vullendung 1454 as „Wunder von Westfalen“. Nah Eerdbevenschäden is de Toorn 1661 tosommenfullen, wurr aber ok glieks weer upbaut. De Toorn vun de Reinoldikark mit en hüüdig Hööcht vun 104 m kann bit to de eerste Plattform dör den Glockentoorn besteegen wurrn. Gegenöver vun de Reinoldikark liggt de Marienkark. De wohrschienlich öldste Gewölbebau vun Westfalen entstunn in d tweet Hälft vun dat 12. Johrhunnert as laatromanische Pielerbasilika. Enn' vun dat 14. Johrhunnert wurr en gotischer Chor ergänzt un ok anner Baudeelen gotisch nee maakt, etwa de Fensterfront an de Südsiet. De Kark harr oorsprünglich twee Toorns. Dat Binnere vun de Kark smücken en Marienaltar vun den Düöprmer Meester Conrad von Soest ut dat Johr 1420 un de öllere Altar vun den vun den Naam her unbekannten Berswordtmeester, de de Krüüzigung dorstellt. Ok de Petrikark wurr an' Hellweg upricht. De dreejochige Bau wurr in dat fröh 14. Johrhunnert anfungen un as gotisch Hallenkark afslooten. In dat Binnere vun St. Petri befind sück dat Golden Wunder vun Westfalen, en prächtig Flögelaltar van 1521, de aktuell upwännig restaureert wurrd. De Propsteikark St. Johannes weer de Klosterkark vun dat 1330 grünnd ehmalge Dominikanerkloster St. Johann un is de eenzige kathoolsch Kark in de Düörpmer Binnenstadt. To de erhollen Sehenswürdigkeiten vun dat Kloster tellt en Altarretabel vun den Weseler Maler Derick Baegert ut dat 15. Johrhunnert. Wiedere Karkenbauten in de Binnenstadt sünd: Krüüzkark Leevfruenkark Franziskanerkark (dor ruhen de Gebeens vun den Mönk Jordan Mai) Nicolaikark Pauluskark Dreefaltigkeitskark Ok in de Stadtdeelen gifft dat tallriek historsch bedüüden Sakralbauten, ünner annern mehrere lütt romanische un gotische Karken, aber ok Bispeelen för den modernen Karkenbau. Besünners sehenswerte Bauten wurrn in de Artikel vun de jewielig Stadtdeelen beschreeven. De öldste Kark up Düörpmer Stadtrebeet is St. Peter zu Syburg. De oorsprüngliche Kark wurr 776 up de Hohensyburg dör Karl den Grooten upricht un 779 dör Paapst Leo III. weeht. Up de Ruinen vun dit Bauwark entstunn in dat 11. Johrhunnert de bit hüüd erhollen Wehrkark. De (Old Karl Wellinghofen]] stammt ut dat 12. Johrhunnert. Se stunn ünner dat Patronat vun de Familie von Romberg. In de Kirche befinnen sück en romanisch Dööpsteen un völ Schätze vun middelöllerich Karkenkunst. In Kirchhörde find sück de Lüttreinoldi nömmt, ebenfalls ut dat 12. Johrhunnert stammende, evangeelsch Patrokluskark(Karkhörde). Ut dat 13. Johrhunnert stammen de St.-Margareta-Kark in Eichlinghofen, de Margaretenkapelle in Barop, de St.-Josef-Kark in Kirchlinde un de St.-Remigius-Kark in Mengede. Wiedere Karken sünd: Kommende Brackel Lutherkark Paulus-Kark St. Bonifatius St. Maria Magdalena St. Michael in Lanstrop Borgen un Slötterr De meesten weeten nich, dat de Grootstadt Düörpm Standoort vun tallriek Borgen, Slötter un Herrenseeten is. Aber nah hör westfäälsche Traditschoon find sück up Düörpmer Stadtrebeet en Völtall vun ehmalgs Eddelseeten: Böverhalv vun dat Tosommenflooten vun Ruhr un Lenne in den Hengsteysee up de Rügg vun dat Ardeygebirge liggt de historsch bedüütsam Hohensyborg. Vun de sassisch Sigiborg, 775 eerstmals in en Oorkunn nömmt wurr, sünd bit hüüd Ruinen erhollen. Up den Syberg steiht wiederhen de up dat Johr 1100 dateert historsch Wehrkark St. Peter zu Syburg, de 1857 upricht Vincketoorn un en 1893 bit 1902 baut Kaiser-Wilhelm-Denkmal. Vun de in dat 12. Johrhunnert an de baut Hörder Borg is blots noch de Hööfttorn erhollen. De Borg deen lang Tiet as Gerichtssitt. De Hörder Borg gellt as en Wiege vun de Ruhrindustrie. De Iserlauner Fabrikant Hermann Diedrich Piepenstock hett dor 1852 en Puddel- un Walzwark baur, de latere Hermannshütte. Nah den Neddergang vun de Montanindustrie befinnd sück nu ünnerhalv vun de Hörder Borg de Phoenix-See. Dat in dat 13. Johrhunnert baut Waterslott Huus Dellwig vereenigt verscheeden architektonische Stile un liggt reizvull in de hügeligen Moränenlandschap in Dellwiger Bachdaal, umgeven vun dat Natuurschuulrebeet Dellwiger Wald. Nich wiet dorvan weg liggt dat Westfäälsch Industriemuseum Zeche Zollern II/IV. In den Düörpmer Stadtdeel Aplerbeck liggt dat 1290 eerstmals oorkundlich nömmt Waterslott Huus Rodenberg. Dat vun den Ridder Diederich von dem Rodenberge baut Waterslott hörrt hüüd de Stadt Düörpm, wurr 1996 grundleggend saneert un deent als Seminargebäude vun de Volkshoochschool. Dat Waterslott Huus Bodelschwingh wurr in dat 13. Johrhunnert vun de Familie von Bodelschwingh upricht un steiht hüüd in Familienbesitt. Dat vun de Familie von Romberg in dat 13. Johrhunnert baut Slott Brünninghuusen wurr in den Tweeten Weltkrieg wietgahnd zerstört. An dat ehmalge Waterslott erinnern hüüd dat as städisch Kunstgalerie bruukt Doorhuus un de ehmalge Slottpark. De Riddersitt Huus Wenge wurr in dat 13. Johrhunnert vun Goswin un Johann von der Wenge anleggt un präsenteert sück hüüd as eenzig in den Düörpmer Ruum erhollen Eddelshuus vun dat 16. Johrhunnert mit gotisch Formen. Vun de ehmalgen Wall- un Befestigungsanlaag vun de free Rieksstadt Düörpm tüügen de Adlertoorn un, as vörlagert Warte, de Steenern Toorn. Wiedere bedüüden Bauwarken sünd: Riddergaat Huus Sölde Goot Niederhofen Slott Westhusen Huus Wischlingen Huus Schulte-Witten Huus Steinhausen Industriedenkmäler De tonehmen Verfall un de drohen Afreet vun en Völtall vun Tüügnissen vun de torüchliggen wertschaplichen Blööttiet mit sien deepgriepen Utwirkungen, de de Industrialiseeren up dat Tosommenleven vun de Minschen harr, wurrn vun de Düörpmer Bevölkerung as existentiell Angreep up de eegen Identität begreepen. As en vun de eerst Öörd in dat Ruhrrebeet entstunn hier de Kamp för dat Erhollen vun dat historsch Arv vun de Industrialiseeren un hör sellschoplich Anerkennung. De Utgangspunkt vun de gesamten Bewegung weer hierbi de Maschinenhall vun de Zeche Zollern, de dank de Initiative vun Hans P. Koellmann 1969 nich as plaant afbraken, sonnern as eerst Industriebauwark in Düütschland ünner Denkmalschuul stellt wurr. 1981 hett de Landschapsverband Westfalen-Lippe de Zeche in da dezentrale Westfälische Industriemuseum mit upnommen. Nah un nah wurrn de ümliggen Hüüs restureert un för de Apenlichkeit togänglich maakt. Neben den indrucksvull Bauwarken sünd ok de Butenanlagen Deel vun dat Museum. De Kohleverladestatschoon, de ehmalge Zechenbahnhoff un en Fördergerüst, dat man begahn kann, hörrn to de besünner Attraktschonen. De 1928 upricht Kokeree Hansa befind sück siet 1995 in' Besitz vun de Stiftung Industriedenkmalpleeg un Geschichtskultur. Siet 1998 sünd de meest Anlagendeelen ünner Denkmalschuul stellt un dat Denkmal Kokeree Hansa is Deel vun de Route der Industriekultur. De Anlaag kann in' Toog vun Führungen dör ehmalge Mitarbeiter un anlernt, fackkunnig Begleiter erfohren wurrn. De Old Kolonie Eving is en denkmalschuult Arbeitersiedlung in den Stadtdeel Eving. De Siedlung wurr tüschen 1898 un 1899 vun de Zeche Vereinigte Stein und Hardenberg för in disse Tiet verstärkt anwurben utwärtig upricht un bestunn oorsprünglich ut 76 Hüüs mit 270 Wahnen. Up dat stillleggt, deelwies denkmalschuult un to'n gröttsten Deel afreeten Hoochofenwark Phoenix-West südlich vun den Westfalenpark erinnern twee in Deelen erhollen Hoochofens, en Gasometer, de saneerte aber nich in Gebruuk stahn Gebläsehall, dat hüüd as Veranstaltungshall bruukt ehmalge Reservedeellager un eenige wiedere Fragmente an de Industriegeschichte vun den Stadtdeel Hörde. Dat Besökerbarkweg Graf Wittekind an' Syburger Bargbauweg erlöövt en Inblick in de Anfänge vun den Bargbau in dat südliche Ruhrrebeet. Wiedere industriehistorsch bedüüdsam Bauten sünd: Zeche Westhausen in Bodelschwingh Zeche Adolf von Hansemann Zeche Minister Stein Zeche Gneisenau in Derne Wassertoorn vun den Düörpmer Süüdbahnhoff Landsböverbargamt Düörpm Verwaltensgebäude Union Plätze As in jeder anner Grootstadt ok gifft dat in Düörpm völ apenlich Plätze. Dorbi is de Entstahnshistorie vun de verscheeden Plätze so ünnerscheedlich as ok deren Gestaltung. Neben de Kienzelle vun de Stadt as de Old Markt, sünd anner wiels de Industriealiseeren entstahn oder sünd Produkt vun de aktueller Stadtgestaltung. Die meesten liggen in' Footgängerberiek vun de historschen Stadtkarn. De Old Markt bild dat historsch Zentrum vun de Stadt. Um den Markt hemm sück in dat Middelöller de historschen Zunft- un Gildenhäuser vun de Düörpmer Hanse-Kooplüüd gruppert. Bis hüüd find sück hier dat Stammhuus vun de Privatbroeree Dortmunder Kronen as ok de Adler Aftheek. Bit 1955 stunn dor ok noch de Ruine vun dat in' Tweeten Weltkrieg zerstört Old Raathuus, dat as dat öldste steenern Raathuus vun Düütschland gull, un de Ruine vun de 1914 baut Städisch Sporkasse, de nah dat Ümtrecken in de Hansestraat bit 1943 as Bökeree bruukt wurr. Vun beid, ehemals prachtvull Gebäuden, stunnen nah Kriegsenn' 1945 blots noch de Butermüern. Hüüd befinnen sück an Old Markt hööftsächlich Gastronomiebedrief, de in de Sömmermannden meest den ganzen Platz mit Stöhl besett. De Old Markt wurrd wiederhen faken för Stadtfeste bruukt. En Besünnerheit ist dorbi de 1901 baut Bläserpütt, de an de Markttraditschoon vun Düörpm erinnert. All in dat 12. Johrhunnert wurr nämlich disse Stäe in de Stadt as Hannelspunkt för Kooplüüd, Handwarker un Börger bruukt. De Bläserpütt wurr dorbi as Drankfatt för de Peer vun de Markthändler anleggt. Sie Naam kreeg de Pütt dör sien markante Figur up sien Middelsäule, de vun den Berliner Prof. Gerhard Janensch schaffen wurr. Se sall dorbi en fohren Musikanten ut dat Middelöller dorstellen. 1964 wurr de Pütt in de hüdige Form an de Ostsiet vun den Old Markt anleggt, mit modern Püttbecken, aber de old Bläserfigur. In' Südwesten an den Old Markt ansluutend liggt de Hansaplatz, de bit to dat Enn' vun dat 19. Johrhunnert noch Wickedeplatz heeten dee. Bevör disse Anfang vun dat letzt Johrhunnert tosommen mit den Bau vun de Hansestraat entstunn, verleepen dör disse Gegend twee Straatentüüg mit en dicht, lüttdeeligen un dörplich Bebauung. Anfang vun dat 20. Johrhunnert wurr mit den Straatendörbröök disse Bebauung afbraken un dat entstunnen repräsentativ Neebauten as dat Althoffgebäude, - hüüd Karstadt –, de Wannelhall as Probstei Arkarden, de Commerzbank un dat Gebäude vun de ehmalge Dresdener Bank. Hüüd find up dissen Platz jeden Mittweek, Freedag un Saterdag de Weekenmarkt statt. As groot Attraktschoon steiht wiels den Wiehnachtsmarkt in den Tietruum vun November bit Dezember up den Hanseplatz en groot Wiehnachtsboum, de ut völ eenzelt Dannenbööm tosommensett is un as gröttst Wiehnachtsboom vun de Welt betekent wurrd. De Freedensplatz is de zentraal Veranstaltungsplatz vun de Stadt. An' Freedensplatz befinnen sück all wichtig städisch Inrichtungen as dat Raathuus, dat ut root Sandsteen baut Old Stadthuus, de Berswordt-Hall, dat Nee Stadthuus as ok de städisch Düörpm-Agentur. In de Midden vun den Platz raag de Freendenssäule in den Himmel. Rund um de Reinoldikark liggen de Willy-Brandt-Platz, de Reinoldikarkplatz un de Platz vun Leeds mit völ Butengastronomie. Letzterer is dorbi en vun all tosommen fiev Plätzen in de Düörpmer Binnenstadt, de nah en Partnerstadt nömmt sünd. Wiedere Plätze sünd dorbi de Platz vun Buffalo, Platz vun Amiens, Platz Rostow an'n Don un Platz vun Netanya. Buterhalv vun de City finnen sück vör allen in de Nordstadt städerbaulich interessante Plätze, so de Borsigplatz, de Wiege vun den Ballspeelvereen Borussia Düötpm, de Nordmarkt, de Fredenboumplatz un de Steenplatz. Urbane Veertel De Düörpmer Binnenstadt wurr in' Tweeten Weltkrieg wietgahnd zerstört. In de Stadtveerteln in de Nahberschap hemm sück tallriek Oldbauten un en lokale Stadtdeelkultur erhollen. Dat Krüüzveertel in' Südwesten vun de Binnenstadt wurr tüschen 1904 un 1908 vun den Beamten-Wahnungsvereen bebaut un gellt hüüd noch as en Wahnveertel vun de bövere Middelschicht. As Standoort vun de Fackhoochschool Düörpm un nicht wiet af vun de Universität is dat Krüüzveertel bi Studenten bannig anseggt. De Kneipenszene vun dat Veertel hett en gooden Roop. De Nordstadt wurr tüschen 1858 un 1913 as Arbeiterveertel baut un wurrd hüüd överweegend vun südeuropääsch, osteuropääsch un asiaatsch Iwannerer bewahnt. Nördlich vun den Düörpmer Hööftbahnhoff liggend is de Nordstadt dat gröttste tosommenhangend städisch Wahnveertel in Noordrhien-Westfalen. De Kaiserstraat is Deel vun den Hellweg tüschen Ostendoor un Funkenburg un traditschonell Sitt vun de Düörpmer Gerichte. Südlich vun de Kaiserstraat finnen sück völ Ünnernehmervillen ut de Grünnertiet. Dat italieensch Konsulat, de Afdeelen Bergbau und Energie in NRW vun de Bezirksregeeren Arnsbarg as ok de Synagoog sünd hier ansiedelt. Dat Brückstraatenveertel is de letzte Deel vun de Binnenstadt, de sien Straatennett ut de Vörkriegstiet erhollen bleeven is. As Kinomiel un Standoort vun tallriek Diskotheken harr de Brückstraat en nich so good Ansehn. Ok över de Stadt herut bekannt apen Drogenszene weer bit Midden vun de 1990er Johren hier aktiv. Mit dat Ansiedeln vun hoochwertig kulturell Inrichtungen (Konzerthuus, Volkshoochschool un Orchesterzentrum NRW) un en Quarteersmanagement dör de Stadt kznn hier en gegenlöpig Entwicklung inleit wurrn. Hüüd stellt sück de Brückstraat as modern, hoochfrequenteert Inkoopsstraat mit en kulturell Achtergrund dor. Parks un Gröönflachen Vun Anfang an gull Düörpm trotz umfangriek Industrie as de gröön Stadt vun dat Revier. De Stadt hett ut Imagegrünnen regelmatig den 49-Perzent-Loop veranstalt. De sull betoonen, dat noch immer de Hälft vun de Stadtflach ut Gröön- un Parkanlagen besunn. Nah den Neddergang vun de Montanindustrie is dat trotz tonehmen Zersiedlung dör Eegenheimbau kien Thema mehr. Düörpm präsenteert sück mit völ Parks un Natuurflachen as levenswert Grootstadt. 1897 entstunnen ut en patriotischen Tietgeist överall in dat Ruhrrebeet so nömmt Kaisergordens, etwa in Böverhuus. De Düörpmer Kaiserhain leeg südlich vun de Bundsstraat 1. Up dit Gelände entstunn 1959 to de Bundsgordenschau de Westfalenpark mit dat Düütsch Rosarium un den Floriantoorn. In den 75 Hektar grooten Park funnen 1969 un 1991 wiedere Bundsgordenschauen statt. Etwa twee Kilometer südlich, up dat Gelände vun den Slottpark vun dat ehmalge Slott Brünninghausen, find sück de etwa 65 Hektar groot Rombergpark. De entstunn as Botanisch un Engelsch Landschapsgorden un is besünners för sien Gehölzsammlung bekannt. As Besünnerheit finnen sück in den natuurnah belaaten Park en Heilkrüüdergorden as ok en künstlich Moor-Heid-Landschap. Dat Gelände tüschen Westfalenpark un Rombergpark, fröher Standoort vun dat Stahlwark Phoenix-West wurrd momentan renatureert. Dat Tosommenwassen vun de beid groot Düörpmer Parks wurrd domit vörbereit. Ok de Düörpmer Zoo hörrt to disse groot städisch Gröönflach. An dat südlich Enn' vun den Rombergpark liggt de fröher as „Tierpark Dortmund“ bekannt Zoo. Up en Gesamtflach vun 28 Hektar finnen sück 1.840 Deerten in 265 Aarten. Swoorpunkt vun den Zoos sünd dat Hollen un Tucht südamerikaansch Deertenaarten. De gröttst Düörpm Gröönanlaag is mit 135 Hektar de wiederhen as Karkhoff bruukt Hööftkarkhoff. Up den in' historschen Stil entstaahn Karkhoff finnen sück groot, free Rasenflachen, landschapsarchitektonisch interessante Sichtassen un old Boombestand De binnenstadtnahe Ostenkarkhoff verföögt över old Boombestand un völ historsch Grööv vun berühmt Düörpmer Börger. In de Düörpmer Nordstadt deiht de Fredenboompark up dat Gelände vun den ehmalgen Stadtwald Westerholt un de Freetietanlaag Lunapark up 63 Hektar to utdehnt Spazeergänhen un to dat Verhaalen inlaaden. Siet 2007 kann man vun den Fredenboompark ok an't Water kommen. De Park wurr mit URBAN II-Mitteln in' Nordwesten to'n Düörpm-Eems-Kanal un de dor vörhannen Ruderhüüs utwiet. Ok de Hoeschpark liggt in' Düörpmer Norden. In de 1937 vun den Rieksarbeitsdeenst glieks neben de Westfalenhütt un den Borsigplatz anleggt Gröönanlaag finne sück tallriek Sportanlagen un dat Warmwaterfreebad Stockheide. Nah den Verkoop dör den Thyssen Konzern an de Stadt wurrd de Park momentan saneert un wedder herricht. De 1811 as Westentotenhof in de westlich Binnenstadt anleggt Westpark laadt mit Beergorden un Boulebahnen to en sömmerlich Verwielen in. Dat gellt ok för den dicht bi liggen Tremoniapark up dat Gelände vun de ehmalge Zeche Tremonia, de sien groot Wiese to'n Liggen un as Footballplatz bruukt wurrd. Beid Gröönanlagen wurrn insbesünnere vun de jüngere Bevölkerung bruukt. . Ok de Revierpark Wischlingen un dat Natuurschuulrebeet Hallerey liggen in' Westen vun de Stadt. Vun de Volksgordenbeweegen Enn' vun dat 18. Johrhunnert tüügen de Volksgordens Mengede un Lütgendüörpm. In de Düörpmer Randberieken an de Grenzen to dat Suerlandd un dat Mönsterland liggen de Utdehnt Waldrebeeden Bolmke, Stadtwald Bittermark, Schwerter Wald, Niederhofer Wald, Grävingholz, Kurler Busch, Rahmer Wald un dat Wannebachdaal. Disse sünd dör Wanner un Radweeg bannig good reckbar. En wichtig Nahverhalensrebeet is ok de Oortsdeel Syburg mit Burgruinen, dat Kaiser-Wilhelm-Denkmal, dat Speelcasino, en Natuurbühn un en Lehrpadd to de Bargbauhistorie. Südlich vun de Hohensyburg fallt dat Gelände steil to'n Hengsteysee mit Bootsrevieren un Wannerweeg af. Sportstätten Nahdem de eersten Peerrennen all 1887 an de Hobertsborg an' Fredenboom stattfunnen harrn, wurr 1913 de Galopprennbahn Düörpm mit en Sand- un Rasenbahn in Wambel apen maakt. De historsch Rennbahn is Utdragensoort vun dat Düütsch St. Leger. De eerste Sportstäe vun den Ballspeelvereen Borussia Dortmund (BVB) weer de Witt Wiese an de Westfalenhütt in' Düörpmer Norden. Dit eerst Stadion vun de Borussia hett 1924 as Sportpark Borussia Platz för 18.000 Tokiekers boden. 1937 wurr dat Sportgelände vun de Natschonalsozialisten enteegnet un de Rieksarbeitsdeent fung mit de Errichten vun den Hoeschpark an. An de Witt Wiese erinnert hüüd blots noch en Gedenktafel in dat Freebad Stockheide nich wiet vun den Hoeschpark weg. De 1926 nee baut Kampbahn Rote Erde in börgerlichen Süden vun de Stadt wurr nee Speelstäe vun den BVB. Dat Stadion Rote Erde weer Deel vun den Volkspark Düörpm un foot up de städerbaulich Plääns vun den Bauraat Hans Strobel. To'n Düörpmer Volkspark hemm to de dormalig Tiet ebenfalls de Westfalenhall, de Rosenterrassen un dat siet 2007 ünner Denkmalschuul stahn Volksbad Düörpm glieks südlich vun de old Rieksstraat 1 hörrt. Sien groot Tieden beleev dat Stadion Rote Erde mit den Erfolgen vun de Borussia Midden vun de 1960er Johren. Mit holten Behelpstribünen wurr de Tokiekerkapazität up 42.000 Minschen anhaben. Nahdem dee Vereen in dat Westfalenstadion ümtrucken is, deen de Rote Erde bit in de 1990er Johren as Trainingsstäe för de Profimannschap vun den BVB. Hüüd deent dat Stadion, mit en Kapazität vun 25.000 Tokiekers, as Lichtathletikstadion un dor wurrn natschonale un internatschonale Wettkämpe utdragen. Buterdem deent se as Speelstäe för de in de Football-Regionalliga West spelen tweet Mannschap vun Borussia Dortmund. To de Football-Weltmeesterschap 1974 wurr dat Westfalenstadion mit en Kapazität vun 54.000 Tokiekers nee erricht. En rein Footballstadion in den Stil vun de 1970er Johren ut Beton, un doch wurr dat vun de Bevölkerung un den Fans enthusiastisch annommen. Trotz utblieven Erfolge vun de Borussia un en Tiet in de Tweet Bundsliga wurrn Besökerrekorde fiert. Mit de Erfolge vun Borussia Dortmunds Midden vun de 1990er Johren wurr de „Fußballtempel“ nah un nah utbaut. Dat Westfalenstadion is hüüd mit en Tokiekerkapazität vun 81.359 (bi internatschonalen Spelen 65.851) Tokieker dat gröttste Footballstadion in Düütschland. De Westfalenhall wurr as holten Rundhall dör Bauraat Strobel in de 1920er Johren baut. Mit en Kapazität vun 15.000 Tokiekers weer se tietwielig dat gröttste Hallenbauwark vun Europa. Legendär is de Weltmeesterschapskamp vun Max Schmeling in dat Johr 1927. In' Tweeten Weltkrieg wurr de Hall as Kriegsfangenenlager missbruukt, bi de Bombardeeren vun de Hall dör de Allieerten keemen tallriek Fangene to Dood. All kört nah den Krieg wurr de Hall nee upbaut. 1952 wurr de nee Hall, as freedragen Daahkonstruktschoon mit en Kapazität vun 20.000 Tokiekers, dör Bundspräsident Theodor Heuss hör Bestimmung övergeven. Hüüd is de Hall Deel vun dat Messezentrum Westfalenhallen mit insgesamt negen Veranstaltungshallen. Dat Ruderleistungszentrum befind sück an' Düörpm-Eems-Kanal, nich wiet vun den Fredenboom park. Hier traineert ünner annern de Düütschland-Achter. Theater Dat 1904 grünnd Theater Düörpm bütt Oper, Ballett, Schauspeel un en Kinner- un Jöögdtheater. Up dat Gelände vun de ehmalg Synagoog wurrn nah den Tweeten Weltkrieg de Speelstätten Opernhuus, Schauspeelhuus un de Studiobühne nee maakt un gullen as wichtig Symbol vun den Wedderupbau vun de kriegszerstört Stadt. Dat Ensemble Fletch Bizzel wurr 1979 grünnd. Siet 1985 hett dat Theater Fletch Bizzel en eegen Bühne an' Alfons-Spielhoff-Platz. Neben eegen Inszenierungen vun dat Ensemble wurrn in dat Theater regelmatig Kinnertheater- und Puppentheaterproduktschonen wiest. To dat Theater hörrn en Galerie un en Kulturwarkstatt, de as Wiederbillensstäe in de Berieken Theater, Danz un Gesang deent. De bekanntst Produktschoon vun dat Theater is de jedes Johr in de Zeche Zollern stattfinnen Veranstaltungsreeg Geierabend. In en ehmalg Straatenbahndepot an de Immermannstraat in de Düörpmer Nordstadt hett dat Theater im Depot sien Speelstätte funnen. De sück as Zentrum vun de free Theaterkunst verstahn Bühne bütt siet Januar 2001 to'n grooten Deel Eegenproduktschonen, aber ok anner free Theatergruppen ahn eegen Speelstätte finnen hier en Tohuus. En Theaterwarkstatt mit Kursen un Workshops för Amateure un Laienschauspeler rund dat Programm af. Dat private Theater Olpketal is de Heimatbühne vun dat Düörpmer Original Bruno Knust, nömmt Günna. De ut Funk un Feernsehn bekannt Günna befaat sück in sien mit völ Lokalkolorit würzt Produktschonen immer weer den Themen Ruhrrebeet, den Bewahner vun disse Region as ok den Football. He is ebenfalls Schriever vun regelmatig Kolumnen in de Ruhr Nachrichten. Över de landschaplich muiste Speelstäe verfügt de Natuurbühne Hohensyburg midden in den Syburger Wald to Foot vun de Hohensyborg. Siet 1952 wurrn hier in de Sömmermaanden ünnerscheedlich Inszenierungen för groot un lütt Theaterfrüenden vun Laienschauspelern upführt. Siet 2003 wurrd in de Wintermaanden de Speelsaison in dat Studio vun de Natuurbühne fortsett. De „Schule für Tanzkunst“ bild dat Danztheater Cordula Nolte. In en historsch Turnhall an de Rheinischen Straat finnen siet 1998 regelmatig Danztheaterinszenierungen up en privat Studiobühne statt. De Afsolventen vun de Theaterschool Là Bouche billen dat free Roto-Theater. Theaterschool un Roto-Theater hemm en eegen Bühne in' Düörpmer Norden. Dat mit blots 45 Plätzen lüttste Düörpmer Theater is dat Nostalgisch Puppentheater in' Westfalenpark. Wiedere Düörpmer Speelstätten sünd: Harenberg City-Center Fritz-Henßler-Huus Märchenbühne Aula an' Ostwall Musik Dat 2002 apen maakt, nee baut Konzerthuus Düörpm gell as Lüchttoornprojekt vun de Düörpmer Musikkultur. Doröver herut tellt dat siet 2014 to'n europääsch Spitzenverband vun de European Concert Hall Organisation (ECHO). Dat in en modern Stahl-Glas-Architektur baut Konzerthuus hett 1500 Plätze un gellt as Klangkörper mit en herutragen Akustik. De Düörpmer Oratorienchor wurr 1899 as „Lehrer-Gesangverein Dortmund“ grünnd un geev sien eerst musikalischen Vördrag to de Eröffnung vun den Düörpmer Haben in Anwesenheit vun Kaiser Wilhelm. Siet 1905 besteiht en Tosommenarbeit mit dat Philharmonisch Orchester Düörpm. Wiels de natschonalsozialistischen Diktatur sünd völ Liddmaaten vun den Chor wegen hör jöödsch Afstammen utslooten wurrn un de Kriegswirren stunn för dat vörlöpig Enn' vun den Chor. Eerst 1957 funn de Lehrerchor weer tosommen un wurr, wiels dat nich noch Lehrers geev, de singen wullen, 1986 to'n Düörpmer Oratorienchor. Dat Repertoire vun den Chor umfaat klassisch Musik vun Bach bit Vivaldi. Glieks nah den Tweeten Weltkrieg wurr 1946 in dat körtbombt Düörpm vun Emil Rabe de Düröpmer Kamerchor grünnd. Up tallriek Utlandsreisen hett de Chor völ internatschonale Utteknungen kreeg, so to'n Bispeel 1954 den „Grooten Pries vun de Republiek Irland“. De Düörpmer Kamerchor wurr all veermal mit den Titel Meesterchor vun den Sängerbund Noordrhien-Westfalen uttekent. De Chorakademie an dat Konzerthuus Düörpm is europawiet en vun de gröttsten Singschoolen vun hör Aart. Se betrüet 1300 Singer, die in mehr as 30 verscheeden Chorensembles singen. In Düörpm besteiht se ut 17 Kinnerchören un acht Chören in' Leistungsberiek. Wiedere Standöörd gifft dat in Essen un Gelsenkiärken mit jewiels sechs Kinnerchören. De Internatschonale Schubert-Wettbewarf för Pianisten wurrd siet 1987 veranstaltet. Dat 1968 vun de Stadt Düörpm apen maakt Freetietzentrum West (FZW) gellt as Veranstalter vun innovativ Jöögd- un Popkultur. De vun den Vereen för Unafhängige Kultur (VUK) dragen Club bütt jedes Johr över 250 Veranstaltungen för verscheeden jöögdlich Subkulturen un musikalisch Szenen. In dat FZW spelen in de Location Hall, Club un Beergorden neben regional Grötten regelmatig internatschonale Topacts ut verscheeden Musikrichten. Ok as Party-Location hett dat FZW en gooden Roop. Legendär is de Ü-30-Party. As en vun de eerst Clubs in Düütschland hett dat FZW fröh den Bedarf vun middelöller Minschen an good Musik un Danz sehn un hett den Club30 grünnd. Dat Electronic Music Festival Juicy Beats hett in de Clubkultur vun dat FZW sien Oorsprung. Siet 1969 gifft dat den Jazzclub domicil. Oorsprünglich in de Kellerrüüms vun en Kinnertagesstätte to Huus, funn disse 2005 en Heimat in dat fröhere Studio-Kino in dat Westfalenhuus an de Hansastraat. De as Vereen organiseert Jazzclub hett in sien Historie nich to tellen Konzertveranstaltungen mit regionalen un internatschonalen Interpreten veranstalt. De Websteed vun den Clubs verfügt över en umfangriek Veranstaltensarchiv. De WDR un de Düütschlandfunk teeken in den Club regelmatig Konzertmitsnitte up. Dat anseggt New Yorker Jazzmagazin Down Beat tellt dat domicil to de 100 best Jazzclubs up de Welt. Dat JugendJazzOrchester Nordrhein-Westfalen wurr 1975 mit dat Teel vun de Nahwussförderung as eerst Jöögdjazzorchester vun Düütschland inführt. Vun de mittlerwiel mehr as 500 Künstler, de in dat JugendJazzOrchester hör eerst Meriten sammelt hemm, hett good en Drüddel den Weg vun en professionellen Musiker inslahn. Up en intüschen mehr as 50-johrig Geschichte kunn de Jazzband Siggi Gerhard-Swingtett torüchkieken. In den 1948 grünnd Hot Club Düörpm funnen Siggi Gerhard un Hilbert Homberg tonanner un hemm de bit 2013 bestahn Formatschoon grünnd, de mit hör inngängigen Swing groot Popularität un Upträen in' WDR un bi dat Düütsch Jazzfestival harr. Mit dat Utbillen vun Musiker befaat sück de Musikschool Düörpm. All 1901 as Konservatorium grünnd kiekt de Musikschool up en lang Historie torüch. Hüüd betrüet de Musikschool mit 150 Lehrkräften jedes Johr mehr as 4000 Musiker vun jeder Öller. De Barbershop-Chor Ladies First hörrt to de spoodriekst Chören vun dit Genre in Düütschland. Ok in den Beriek vun de U-Musik gifft dat eenig nennenswert Interpreten: Anfang vun de 1980er Johren kreeg de in de Huusbesetterszene to Huus ween Folkrock-Band Cochise överregional Bedüüden. Up de Freedensdemo gegen den NATO-Düppelbesluss an' 10. Juni 1982 in Bonn speel de Band vör 350.000 Minschen. Ok Die Conditors harrn in de 1980er eenige Erfolge. Hüüd wurr de völfältige unafhängige Musikszene dör Bands un Interpreten as Cosmo Klein, Sasha, Too Strong, Orange but Green oder Axxis düütschlandwiet wohrnommen. An' 19. Juli 2008 funn mit 1,6 Millionen Besöker de gröttste Loveparade insgesamt up den Rhienlanddamm un den Parkplatz vun de Westfalenhallen statt. Chöre Düörpm hett en Völtall vun Chören, de deelwies in' Verband vun de Düütsch Konzertchöre oder in' Chorverband Noordrheien-Westfalen Liddmaat sünd. Collegium Vocale Düörpm Chorakademie Düörpm mit Jöögdchören Jöögdkamerchor Knabenchor Mädchenchor Opernkinnerchor tallriek Kinnerchören Chorgemeenschaft Syburg, grünnd 1864 Düörpmer Bachchor, grünnd 1892 Düörpmer Kamerchor, grünnd 1946 Düörpmer Männergesangsvereen, grünnd 1904 Düörpmer Oratorienchor, grünnd 1899 Düörpmer Musikvereen Philharmonisch Chor, grünnd 1845 Düörpmerer Schubertchor, grünnd 1900 Florian Singers Kamerchor vun de Universität Düörpm Ladies First MGV Eintracht Dortmund, grünnd 1846 Polizeichor Düörpm, grünnd 1909 Museen Dat 1947 grünnd Museum Ostwall in dat Düörpmer U för modern un tietgenössisch Kunst sammelt Gemälde, Skulpturen, Objekte, Fotos vun dat 20. Johrhunnert. Dat hett de gröttste Sammlung vun Warken vun den Maler Alexej von Jawlensky in Düütschland as ok de Sammlung Die Brücke ut dat Umfeld vun den Blauen Reiter. Todem wurrn Anfang vun de 1990er Johren över 1000 Arbeiten vun Marcel Duchamp bit Joseph Beuys, vun Günther Uecker bit Jean Tinguely ut de Sammlung vun Siegfried Cremer köfft, de en wiederen Swoorpunkt vun dat Museums billen (Informelle Kunst, ZERO un Fluxus). Dat Museum för Kunst un Kulturgeschichte find sück hüüd in en 1924 vun Hugo Steinbach as Städisch Sporkass upricht Art-déco-Bau. De Sammlung vun dat Museum gifft anhand vun Gemälden, Skulpturen, Möbeln un Kunsthandwark en Inblick in de Kulturgeschichte vun de Stadt. De Sammlung umfaat Exponate vun de Oor- un Fröhgeschichte bit hen to Exponaten vun dat 20. Johrhunnert: De Förderkrink Vermessungstechnisches Museum e. V. ünnerhollt en duersam Utstellung to de Geschichte vun dat Vermeetenswesen un wiest seltene geodätische Instrumente. De Rüüms vun dat Museum wurrn regelmatig to de Präsentatschoon vun överregional bedüüden Kunst- un Kulturutstellungen bruukt. In dat Museum Adlertoorn kann man en Utstellung to de middelöllerich Stadtgeschichte ankieken. To sehn sünd Utgravensfunde un en Modell vun de middelöllerich Stadt. Dorstellungen ut de Tiet, historsch Wappen un Gebruuksgegenstände wiesen dat Utsehnsbild vun Düörpm in den Verloop vun de vergahn Johrhunnerte. Dat Museum för Natuurkunn wurr 1912 grünnd un versöcht de Eerdgeschichte, Mineralien un de heimisch Deerten- un Plantenwelt dat Publikum nah to bringen. De Geologie bild en Swoorpunkt vun dat Museum. Hööchtpunkt vun dat Museum sünd en Mineralien-Kabinett mit en Bargkristall-Grupp, en Besöker-Schaubargwark un en 90.000 Liter groot Aquarium, in dat en Fischwelt wiest wurrd, de in den Möhnesee leevt. 2012 hett dit Aquarium en etwa 72.000 Liter faaten Aquarium, ut dat Johr 1980 ersett, dat mit tropischen Söötwaterfischen ut Middel- un Südamerika besett weer. In' Middelpunkt vun dat Düütsch Kaakbookmuseum steiht de Kaakbookschrieverin Henriette Davidis, de van 1856 bit 1876 in Düörpm leevt hett. Dat Museum will anhand vun de utstellt Exponate Sellschopsleven un Köökentechnik, Sozialünnerscheeden un Dischkultur vun dat 19. Johrhunnert beleevbar maaken. 1910 as Inrichtung to de Lehrerfortbildung un as Lehrmiddel-Schausammlung grünnd, kiekt dat Westfälisch Schoolmuseum up en traditschonsriek Geschichte torüch. Dat Museum hett en vun den bedüüdenst schoolhistorsch Sammlungen in Düütschland un besteckt dör en umfangriek museumspädagogisch Programm. Dat LWL-Industriemuseum hett sien Zentraal up de Zeche Zollern II/IV, en Ankerpunkt vun de Europääsch Route vun de Industriekultur (ERIH). De 1903 fardigstellt Musterzeche vun de Gelsenkiärkener Bargwarks-AG wurr in' Jugendstil baut un drocht Tüüg vun norddüütsch Backstein-Gotik. Dat Jugendstilportal hett de Hall 1969 vör dat drohend Afrieten rett un hett de so to'n Pionierbau vun de Industriedenkmalpleeg in Düütschland maakt. Hüüd is in de Zeche Zollern dat Museum der Sozial- und Kulturgeschichte des Ruhrbergbaus. De 1992 stillleggt Kokeree Hansa bütt as begehbare Grootskulptur faszineeren Inblicke in de Geschichte vun de Swoorindustrie vun dat vergahn Johrhunnert. Up den Belevnispadd Natuur un Technik könnt Besöker de ünner Denkmalschuul stahn Produktschoonsberieken vun de Kokeree afloopen. Herutragend is en erhollen Maschinenhall mit fiev Gaskompressoren vun de Demag. Hansa is Sitt vun de Stiftung Industriedenkmalpleeg un Geschichtskultur. Dat 2005 weer upmaakt Hoesch-Museum find sück in dat ehmalge Portierhuus I vun de Westfalenhütte. Dat dör Tosommenarbeit vun ehmalg „Hoeschianer“, dat Museum för Kunst un Kulturgeschichte un de Stiftung Westfälisches Wertschapsarchiv entstahn Museum wiest de Bedüüden vun dat Ünnernehmen Hoesch AG för de Stadt un präsenteert de Industriegeschichte vun de Stahlindustrie van 1871 bit to'n Neddergang Enn' vun dat 20. Johrhunnert. De DASA – Arbeitswelt Utstellung is en 1993 grünnd technisch Museum in de Düörpmer Stadtdeel Dorstfeld dicht bi de Technische Universität Düörpm. De Utstellung wiest up etwa 13.000 m² Utstellensflach modern un vergahn Technik-Welten. De Technik wurrd dorbi nich as Sülvstzweck dorstellt, sonnern immer dat Verhältnis to'n dormit arbeiten Minschen herstellt. De Steenwaak in Düörpm is en Mahn- un Gedenkstäe an de Gruveligkeiten vun de Tiet vun de Natschonalsozialismus un beherbargt de ständig Utstellung „Widerstand und Verfolgung in Dortmund 1933–1945“ vun dat Düörpmer Stadtarchiv. In' April 2006 wurr dat Broeree-Museum Düörpm weer apenmaakt. Ünnerbrocht in dat historsch Maschinenhuus vun de ehmalge Hansa-Broeree mit angrenzen Produktschoonshall ut de 1960er Johren gifft dat Museum en Överblick över de Brohistorie vun de Stadt. De Utstellung Hafen und Schifffahrt in dat Old Habenamt informeert anhand vun Schipps- un Habenmodellen över dat Schippfohrtswesen un de modern Habenwertschap. Siet den 19. Dezember 2008, den 99. Bortsdag vun Borussia Dortmund, befind sück in den Nordosteck vun den Signal Iduna Park dat Borusseum, en Museum rund um de Historie vun den Vereen. Dat Düütsch Footballmuseum is dat offizielle natschonale Footballmuseum vun den Düütschen Football-Bund (DFB) un wurr an' 23. Oktober 2015 apen maakt. Dat Gebäude glieks neben den Hööftbahnhoff wurr vun 'HPP Hentrich-Petschnigg + Partner' ut Düsseldörp konzipeert un gleedert sück in de Düörpmer Kunst- un Kulturmiel in. Inhaltlich is dat en Erinnerungs- un Erfohrungsoort vun de düütsch Footballhistorie. Dorbi steiht de Informatschoon över footballhistorsch Ereignisse un de Entwicklung vun den Sport in all sien Facetten ebenso in' Midderlpunkt as soziale un sellschoplich Themen rund um den Footballsport. In de Kellerrüüms vun de Adler-Aftheek, de öldste Aftheek in Noordrhien-Westfalen, gifft dat en lütt privat Aftheeken-Museum. Up knapp 100 m² Utstellensflachen find sück en historsch Aftheek mit Offizin (Handverkoopsruum), Materialkamer, Labor, Vorratsrüüms as ok en Krüüderkamer. Dat Magnetmuseum is en privat Museum vun dat Ünnernehmen Tridelta. De Utstellung gifft en Överblick över historsch un aktuell Anwennen vun Düersammagneten in de Elektrotechnik. In dat Museum wurrd de Insatz vun Düersammagneten in Tellern, Luutspreeker, Telefonen, Schaltern, Relais, Klocken, Meetgeräten, Lüttmotoren un Generatoren belücht. Dat Nahverkehrsmuseum befind sück in den Stadtdeel Nette un wiest Exponate ut den estand vun de Düörpmer Stadtwerke AG un hör Vörgängersellschopen. Da Industrielack Museum liggt in' Düörpmer Haben un informeert över Industrielack mit all sien Facetten. Wiedere Museen vun de Stadt sünd: Automobilmuseum Hartware Medienkunstverein in dat Düörpmer U Lütt Bargbaumuseum an de Zeche Adolf von Hansemann Lütt Bargbaumuseum Romberg-Stollen Heimatmuseum Lütgendüörpm in dat Slott Dellwig Heimatmuseum Hörde in de Hörder Borg Giraffen-Museum Sport Düörpm is för den Sport as Heimat vun bekannt Sportvereens, as Utdragensoort vun wichtig Wettbewarfen, as Standoort vun groot Sportstätten as ok as Seet vun natschonalen Sportverbände vun Bedüüden. Mehr as 140.000 Menschen sünd in 564 Sportvereens organiseert un geven dormit den Breedensport as ok den Leistungssport in de Region wichtige Impulse. Sportverbände Düörpm is Sitt vun den Düütsch Handballbund, de mit aktuell etwa 803.000 Liddmaaten in etwa 4.500 Vereens mit etwa 24.000 Mannschapen as weltwiet gröttst Handball-Daakverband gellt. De Hööftsitt befind sück in dat Willi-Daume-Huus an de Strobelallee. Döröver herut is Süörpm ok Seet vun de Handball-Bundesliga GmbH, mit hör Standoort an' Phoenixsee. De Karnupgaven vun de Handball-Bundesliga GmbH (HBL GmbH) besteiht dorbi in de Organisatschoon un de Zentraalvermarktung vun de düütsch Profi-Handballbundsligen. In Düörpm is buterdem de Olympiastüttpunkt Westfalen as dartgröttst Stüttpunkt vun Düütschland to Huus. An de Standöörd Düörpm, Baukem, Warnduorp un Winterbarg wurrn mehr as 550 Sportler in över 20 Sportaarten betrüet. Dat Bundsleistungszentrum Rudern is siet völ Johren Trainingsheimat vun den Düütschland-Achter un bütt den Ruderern ideale Trainings- un Umfeldbedingungen. In de vergangen Johren steeg de zentraal Bedüüden vun den Stüttpunkt immer wieder. Wegen en düütlich steegen Antall an Kader-Athleten wurr mit Hülp vun de Stadt Düörpm, den Ministerien vun Bund un Land dat Zentrum to en modern Trainingsstätte för dat Leistungsrudern utbaut. . Ok de Dütsch Ringer-Bund hett sien Geschäftsstäe in Düörpm. Dorneben gifft dat Leistungszentren fär de Sportaarten Scheeten, Ieskunstloop un Iesdanz. Vereens un Sportstätten Dat sportlich Uthangsschild vun Düörpm is de traditschonsriek Football-Bundsligist Borussia Düörpm, Düütsch Footballmeester 1956, 1957, 1963, 1995, 1996, 2002, 2011 un 2012, DFB-Pokal-Sieger 1965, 1989 un 2012, Europapokalsieger vun de Pokalsieger 1966 as ok Champions-League- un Weltpokalsieger 1997, de in den Signal Iduna Park (ehmals Westfalenstadion) südlich vun de Binnenstadt speelt. De Vereen hett etwa 130.000 Liddmaaten un en Tokiekersnitt vun 79.141 Tokiekers. De 2. Mannschap is 2012 in de 3. Liga upsteegen. De Handballfruen vun den BVB spelen to de Saison 2008/09 weer in de Bundsliga. De eerste Mannschap vun de Dischtennisafdeelen hörrt de tweet Bundsliga an. De utpräägt Football- un Sportbegeisterung vun de Minschen in Düörpm is internatschonal bekannt. Dat Westfalenstadion weer Speelstätte vun de Football-Weltmeesterschapen 1974 un 2006. Dat bütt Platz för 80.720 Tokiekers un is dormit dat gröttste rein Footballstadion in Düütschland un dat veertgröttste Stadion in Europa. In direkt Nachbarschap befind sück dat Stadion Rote Erde un dat Leichtathletikzentrum Helmut-Körnig-Halle. De ebenfalls in de Nahberschap liggen Westfalenhallen sünd bekannt as Schauplatz vun tallriek Europa- un Weltmeesterschapen in verscheeden Sportaarten, as to'n Bispeel de Handballweltmeesterschap 2007. Siet 1925 wurrd in de Westfalenhall dat traditschonelle Steherrennen immer an' 2. Wiehnachtsfierdag afhollen, den an den glieker Oort 1926 dat jährliche Sössdaagrennen bit 2008 folgen dee. Dat internatschonale Riet- un Springturnier in de Düörpmer Westfalenhall tellt to de wichtigsten Veranstaltungen vun den Rietsport in Düütschland. De Helmut-Körnig-Halle un dat Stadion Rote Erde stellen de Hööftstüttpunkte vun de Düörpmer Leichtathletikgemeend dor. Tallriek Vereensmannschapen hemm sück in de LG Olympia Dortmund tosommenfunnen; tallriek Sportler vun de LGO hemm up natschonaler un internatschonaler Ebene groot Erfolge reckt. Ok Basketball find en grooten Tospröök. De in Düörpm ansässig Vereen SVD 49 Dortmund speelt to Tiet in de Basketball-Regionalliga un hett bi Heimspelen in de Brügmannhall regelmatig en utverköfft Hall. Besünners siet dat Bundsliga-Johr 1992/93 kriggt de Vereen en breet Interesse vun de Apenlichkeit. En anner Traditschoosnvereen in Düörpm is de Ieshockeymannschap vun den EHC Dortmund. De Oorsprünge vun den Vereen gahn up dat Johr 1937 torüch, as de EV Westfalen Dortmund grünnd wurr. In de Folgetiet geev dat dree wiedere Nahfolgevereens, de allesamt den Speelbedriev ut finanziell Gründen instellen mussen. De Der EHC Düörpm besteiht siet 1996. De Heimspeelstätte vun de Elche'' is dat Iessportzentrum Westfalenhallen. De 1. Snooker Club Dortmund speel van 2011 bit 2015 in de 1. Snooker-Bundsliga. In dat Düörpmer Schauspeelhuus wurr dat Sparkassen Chess-Meeting Dortmund utdragen. Hervörgahn ut de siet 1973 jedes Johr stattfinnen internatschonalen Düörpmer Schachdaag gellt dat as wichtigst un starkst Schachturnier in Düütschland un is ok internatschonal bedüüdend. De Schachclub Hansa Dortmund e. V. speel 2011/2012 in de Schachbundsliga. De siet 1913 bestahn Galopprennbahn Düörpm in den Stadtdeel Wambel hett en 2000-m-Grasbahn un en 1600-m-Allwettersandbahn. Up de mit Flootluchtanlaag un överdaakt Tribünen utstatt Rennbahn wurrn jedes Johr dat Deutsche St. Leger un de Große Preis der Dortmunder Wirtschaft ausgetragen. In Düörpm gifft dat dree Golfplätze: Den siet 1956 in de Rieksmark vun den Dortmunder Golf Club e. V. bedreeven 18-Lock-Platz, de vun de ehmalge britisch Rhienarmee to Besettenstieden anleggt 18-Lock-Anlaag Royal Saint Barbara’s in Brackel as ok en 9-Lock-Golfplatz in dat Binnenfeld vun de Düörpmer Galopprennbahn. Südlich vun den Westfalenparks gifft dat mit de Düörpmer Niere en Trainingsstrecke för Radsportler. Dorto kommen insgesamt noch anner Sportanlagen as teihn Swemmbäder, en Mountainbike-Arena, tallriek Sportplätze usw. En groot Traditschoon hett ok dat Ringen in Düörpm. Tüschen 1927 un 1957 wurr de ASV Heros Dortmund teihnmal un de Sportklub Hörde 04 dreemal düütsch Mannschapsmeester. Siet 2002 kummt dat in Düörpm jedes Johr to en Drapen vun de Weltelite in' greeksch-röömschen Ringkamp. Mit Ünnerstütten vun dat land Noordrhien-Westfalen un de Stadt Düörpm wurrd de „Grand Prix der Bundesrepublik Deutschland“ in de Düörpmer Helmut-Körnig-Halle utricht. Aber ok Randsportaarten as American Football, Poker un Baseball finnen in Düörpm Beachtung. So weern 1980 de Dortmund Giants en vun de eerst düütsch American Footballvereens. Im dat Johr 2008 speelt de Baseballmannschap vun de Dortmund Wanderers in de hööchst düütsch Speelklass, de 1. Bundsliga. In dat Düörpmer Casino Hohensyburg wurr de European Poker Tour van 2007 bit 2009 veranstalt. Bekannt Lüüd ut disse Stadt Lothar Emmerich, düütsch Footballnatschonalspeler (1941-2003) Corinna Halke-Teichmann, düütsch Ieskunstlöperin un Journalistin (*1957) August Lenz, düütsch Footballnatschonalspeler (1910-1988) Dagmar Lurz, düütsch Ieskunstlöperin (*1959) Gertrud Meyen, düütsch Schauspelerin un Synchroonsnackerin (1919-2012) Hans Tilkowski, düütsch Footballnatschonalspeler (1935-2020) Gisela Trowe, düütsch Schauspelerin und Synchroonsnackerin (1922-2010) Literatur Horst Appuhn: Dortmund. Hrsg.: Hermann Busen. Deutscher Kunstverlag, München 1970 (Westfälische Kunst). Gustav Luntowski, Thomas Schilp, Norbert Reimann, Günther Högl: Geschichte der Stadt Dortmund. Hrsg.: Stadtarchiv Dortmund. Harenberg, Dortmund 1994, ISBN 3-611-00397-2 (Dortmunder Leistungen, Band 2). Dieter Nellen / Christa Reicher / Ludger Wilde (Hg.): PHOENIX – Eine neue Stadtlandschaft in Dortmund. JOVIS Verlag, Berlin 2016, ISBN 978-3-86859-400-3 Weblenken Literatur över Düörpm in' DNB-Katalog Historsch Datensammlung to Düörpm (GenWiki) Privat Siet mit historsch un aktuell Upnahmen vun Düörpm Enkeld Nahwiesen Oort Düörpm Hanse

2406

https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCsseld%C3%B6rp

Düsseldörp

Düsseldörp (Hoochdüütsch: Düsseldorf) is en Stadt mit över 610.000 Inwahners in Düütschland. Se is de Hööftstadt vun Noordrhien-Westfalen un tweedgröttste Stadt nah Köln in Noordrhien-Westfalen. De Stadt liggt an den Rhien, twischen Duisborg un Köln. Fröher weer de Stadt de Hööftstadt vun't Bergische Land. Sprake In dat hüdige Düsseldörp liggt ok de Oort Benrath. Twischen Benrath un Düsseldörp-Oldstadt liggt de Benrather Linie, dat is de ole Grenz twischen Platt und Hoochdüütsch. Nich bannig vele Lüüd in Düsseldörp snackt Platt, man de Lüüd, de Platt snackt, snackt dat Platt vun'n Rhien. Historie De eerste schriftlich Nömmen van Dusseldorp stammt ut dat Johr 1135. Ünner Kaiser Frerich Barbarossa is de Oort Kaiserswerth in’t Noorden van Düsseldörp to een good fasten Butenposten ümwannelt wurrn. Van dor ut hebbt Soldaten denn die Rhien beobacht. Kaiserswerth is 1929 Stadtdeel van Düsseldörp wurrn. An'n 14. August 1288 hett Düsseldörp dör Graaf Adolf V. vun Berg de Stadtrechten kregen. Bekannt Lüüd ut de Stadt Paul Effert (*1931) Breefmarkenkünstler un Medailleur Bernd Flessenkemper (*1950) Politiker un Landdagsafordneter Astrid M. Fünderich (*1963) Schauspelerin Rolf Gehring (*1955) Tennisspeler Marco Girnth (*1970) Schauspeler Dieter Kalenbach (*1937) Comictekner Marianne Lutz (*1939) Synchroonsnackerin Josef Rasselnberg (1912-2005) Footballnatschonalspeler Weblenken Websteed vun de Stadt (hoochdüütsch) Oort Noordrhien-Westfalen Hööftstadt (düütsche Bundslänner) Stadt

2407

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gelsenki%C3%A4rken

Gelsenkiärken

Gelsenkiärken () is ene Stadt in Westfalen. Gelsenkiärken hett 259.000 Inwohners. In Gelsenkiärken speelt de FC Schalke 04, de ok de Knappen nömmt warrt (Begriep ut'm Bargbu). Siet een poor Jaohrn giff et de nie buute Veltins-Arena, de dat ole Parkstadion afwösselt hett. Dao werd over nich blot Football speelt, sünners ok Konzertopföhrungen, Skilanglop un so wieder maken dat Programm interessant. Gelsenkiärken is de gröttste Stadt in Westfalen, de nich in de Hanse weer. Gelsenkiärken hett ene Grenz mit Baukem (Wattsche), Essen un annere Steder. In Gelsenkiärken weer mal Bargbu, man siet 2000 gifft dat in Gelsenkiärken keen Bargbu mehr (Strukturwannel). De Lüüd in Gelsenkiärken künnt nich bannig veel Plattdüütsch, män se snackt hier een Ümgangsspraok, de Elemente dorvun övernommen hett (wat, dat, et, Pulle för Buddel etc.). De Delen vun de Stadt sünd: Altstadt Bismarck Bulmke-Hüllen Beckhausen Buer Horst Hassel Scholven Erle Resse Resser Mark Neustadt (Gelsenkiärken) Heßler (Gelsenkiärken) Rotthausen Schalke Feldmark Schalke-Nord Ückendorf Bekannt Lüüd ut disse Stadt Harald zur Hausen (*1936), düütsch Mediziner un Nobelpriesdräger Heinz Hornig (*1937), düütsch Footballnatschonalspeler Hans Klodt (1914-1996), düütsch Footballnatschonalspeler Manuel Neuer (*1986), düütsch Footballnatschonalspeler Mesut Özil (*1988), düütsch Footballnatschonalspeler Weblinks Stadt Gelsenkirchen – (Offizielle Webpräsenz) GELSENKIRCHEN – (Onlineutgaav van de Stadtzeitung) ISG – Institut für Stadtgeschichte Oort Stadt Noordrhien-Westfalen Gelsenkiärken

2408

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gymnasium%20zum%20Grauen%20Kloster

Gymnasium zum Grauen Kloster

Dat Gymnasium zum Grauen Kloster weer een vun de Scholen vun Otto von Bismarck. Grünnd wurrn is dat Gymnasium an'n 13. Juli 1574. Dat Gymnasium weer en humanistisch Gymnasium. In de Tied vun de Düütsche Demokraatsche Republiek harr se den Naam Erweiterte Oberschule Kloster. Gymnasium Berlin Preußen

2409

https://nds.wikipedia.org/wiki/Holsteener%20Platt

Holsteener Platt

Dat Holsteener Platt is en Subdialekt vun't Nordneddersassische, to wat ok dat Platt, as dat in Ohmborg, Eutin un Niestat un ümherüm snakt wart, Willem Wisser hett dat tausåmendrågen, un dat Reinfelder Platt höört. Dat Reinfelder Platt, wat no dat Hamborger Platt schlacht, warrt in Stormarn, Lübeck, Loonborg bet no Hamborg snackt. Ok Thomas Mann hett Reinfelder Platt in sien Book Die Buddenbrooks bruukt. Spraakvarietät Sleswig-Holsteen Hamborg Lübeck Plattdüütsch

2415

https://nds.wikipedia.org/wiki/27.%20April

27. April

De 27. April is de 117. Dag vun den Gregoriaanschen Klenner (de 118. in en Schaltjohr). Wat an dissen Dag passeert is Politik un Sellschap 1622 - Slacht bi Mingolsheim: de vereenigten Heren vun Mansfeld un Georg Friedrich vun Baden-Durlach winnt in den dörtigjohrigen Krieg gegen de Kaiserlichen ünner Tilly. 1788 - Maryland pedd as 7. Bunnsstaat de USA bi. 1940 - Afsluss vun't Afwracken vun LZ127 Graf Zeppelin un LZ130 Graf Zeppelin II - Enn vun de Luftschipp-Tied. 1941 - De düütsche Wehrmacht nimmt Athen in. 1945 - Befreen vun'n Konzentratschoonslagerkomplex Kaufering/Landsberg dör de US-Armee 1945 - Unafhängigkeitsverkloren vun Österriek. 1952 - Ünnerteken vun'n Fredensverdrag twüschen Japan un China. 1960 - Togo warrt unafhängig. 1961 - Sierra Leone warrt vun Grootbritannien unafhängig, man bleevt in't Commonwealth of Nations. 1969 - De franzöösche Staatspräsident Charles de Gaulle pett no eene Nederlaag bi een Referendum över de Regionalisierung vun't Verwalten trüch. 1972 - Dat Misstroonsvotum tegen Willy Brandt in'n düütschen Bundsdag klappt nich. 1978 - Afghanistan. Militärputsch tegen Mohammad Daud, de dorbi dood blifft. Taraki warrt de ne'e Präsident un Amin de twete Mann in'n Staat. 1992 - Bundsbutenminister Hans-Dietrich Genscher (FDP) seggt, dat he trüchtreden wüll. 1992 - De „Föderative Republiek Jugoslawien“ (FRJ) kümmt dör dat Tosamensloten vun Serbien un Montenegro to Stann. 1993 - Eerste demokraatsche un geheeme Wahl in Jemen. 1994 - In Süüdafrika garanteert de ne'e Övergangsverfaat de Staatsbörgers vun alle Rassen de glieken Rechten un dat Wahlrecht. 1997 - Bi de Parlamentswahlen in Jemen winnt de Allgemeene Volkskongress (AVK) vun Präsident Ali Abdallah al-Saleh. 1997 - In Kanada warrt dat Parlament dör Premierminister Jean Chrétien oplööst, Neewahlen warrn för den 1. Juni ankünnigt. 1999 - Georgien warrt as 41. Liddmaat vun'n Europarat opnahmen. 2003 - Drütte demokratsche Wahlen in Jemen. 2003 - In Paraguay warrt Nicanor Duarte Frutos to'n Staatspräsidenten wählt, to de glieke Tied verleert de Regerenspartei bi de Parlamentswahlen de afslute Mehrheit. 2014: De fröheren Paapsten Johannes XXIII. un Johannes Paul II. wurrn dör Paapst Franziskus in Rom hillig spraken. Weertschop 1865 - Grünnen vun BASF in Düütschland. Kunst, Kultur un Bowark 1937 - In San Franzisko warrt de Golden-Gate-Brügg för'n Verkehr freegeven. 1985 - De DDR-Dramatiker Heiner Müller kriggt den Georg-Büchner-Pries vun de Düütsche Akademie för Spraak un Dichten. 2003 - De plattdüütsche Wikipedia warrt anfungen. Wetenschoppen un Technik 1949 - Harald E. Thompson warrt mit sien Heevschruver Sikorsky S-52 208,5 km/h snell, wat Rekord is. Katastrophen 1865 - De Dampschipp Sultana, explodeert mit 2.300 Passageren an Boord op den Mississippi. 1.700 Minschen bleven dood. 1952 - De Snelle Minensöker Hobson sinkt bi en Manöver in'n Atlantik no en Kollischoon mit den Fleegerdreeger Wasp (bede ut de USA) 176 Doode un mannig Lüüd verletzt. 1993 - Afghanistan. Bi Tashqurgan stört en Antonow An-32 vun de afghaansche Luftwapen mit 76 Minschen af. Nüms bleev an't Leven. 1993 - Libreville, Gabun. En ut Lusaka, Sambia kamen de Havilland Canada DHC-5 Buffalo vun de sambischen Luftwapen stört no en Twüschenstop in Libreville, Gabun in'e See, as de linke Motor utfallt. An Boord bleven de sambische Football-Natschonalmannschap dood, de op den Weg to'n WM-Qualifikatschoonsspeel in Dakar, Senegal weren. Sport 1908 - De IV. Olympischen Sommerspelen vun de Nutied warrn in London afholen. Boren 1623: Johann Adam Reinken, düütsch Organist un Komponist 1748: Adamantios Korais, greeksch Schriever 1759: Mary Wollstonecraft, britische Froonrechtlersche un Schrieversche († 1797) 1764: Johann Friedrich Freiherr Cotta von Cottendorf, düütsch Verleger 1791: Samuel Morse, US-amerikaansch Utfinner 1820: Herbert Spencer, engelsch Philosoph 1822: Ulysses Simpson Grant, US-amerikaansch General, Politiker un de 18. Präsident († 1885) 1840: Edward Whymper, engelsch Bargstieger († 1911) 1844: Albert von Keller, swiezerschen Maler 1848: Otto I. 1884: Arthur Wieferich, düütsch Mathematiker 1893: Norman Bel Geddes, US-amerikaansch Bühnenbildner un Ünnernehmer 1896: Wallace H. Carothers, US-amerikaansch Chemiker 1897: Wilhelm Busch, düütsch Preester, Evangelist un Schriever 1900: Martin Beheim-Schwarzbach, düütsch Schriever 1904: Cecil Day-Lewis, engelsch-irisch Schriever 1917: Denzil Best, US-amerikaansch Jazzmusiker und -komponist († 1965) 1921: Hans-Joachim Kulenkampff, düütsch Moderator un Schauspeler († 1998) 1921: Erwin Ringel, österrieksch Psycholoog un Neuroloog. 1922: Fritz Moravec, öösterrieksch Bargstieger un Schriever († 1997) 1927: Connie Kay, US-amerikaansch Jazzmusiker († 1994) 1931: Robert Donner, US-amerikaansch Schauspeler († 2006) 1932: Anouk Aimée, franzöösche Schauspelersche 1932: Roelof Frederick Botha, süüdafrikaansch Jurist un Politiker 1932: Maxine Brown, US-amerikaansche Singersche 1935: Ursula Hinrichs, plattdüütsch Schauspelerin 1936: Theo Angelopoulos, greeksch Regisseur 1937: Zhang Jie, kinessche Schrieversche 1939: João Bernardo Vieira, Präsident vun Guinea-Bissau († 2009) 1942: Brigitte Xander, öösterrieksch Radio- un Feernsehmoderatersche († 2008) 1944: Cuba Gooding Sr., US-amerikaansch Bandleider († 2017) 1944: Heikki Westerinen, finnisch Schachspeler 1946: Gerd Wiltfang, düütsch Springrieder († 1997) 1947: Peter Ham, britisch Musiker 1947: Ann Peebles, US-amerikaansche Singersche un Leedschrieversche 1948: Hans van Helden, nedderlannsch-franzöösch Iesflinklöper 1950: Ace Frehley, US-amerikaansch Musiker 1951: Viviane Reding, luxemborgsche Politikersche, EU-Kommissar för Bildung un Kultur 1951: Olivia Hussey, argentiensch-britische Schauspelersche 1954: Stefan Fredrich, düütsch Synchroonsnacker 1959: Andrew Zachary Fire, US-amerikaansch Bioloog un Nobelpriesdräger 1962: Edvard Moser, norweegsch Neurowetenschapler un Nobelpriesdräger 1972: Mehmet Kurtuluş, törksch-düütsch Schauspeler 1978: Jakub Janda, tschechisch Skispringer Storven 1304 - Petrus Armengol, spaansch Mercedarier 1386 - Leonore Teles de Menezes, portugiesche Aadligsche 1521 - Ferdinand Magellan, portugiesch Seefohrer 1606 - Leo XI., Paapst 1656 - Gerrit van Honthorst, nedderlannsch Moler 1656 - Jan van Goyen, nedderlannsch Moler 1694 - Johann Georg IV., Fürst ut'n Huus Wettin (albertinsche Lien) 1702 - Jean Bart, Korsar ut Dünkarken in'n Deenst vun'n franzööschen König Ludwig de XIV. 1794 - James Bruce, schottisch Opdecker 1794 - William Jones, engelsch Orientalist un Jurist 1847 - Henry Wellesley, 1. Baron Cowley of Wesley, engelsch Staatsmann un Diplomat 1866 - Anton Felix Depauly, böhmisch-öösterrieksch Porträtmaler (* 1798) 1882 - Ralph Waldo Emerson, US-amerikaansch Schriever un Philosoph 1886 - Eugène Isabey, franzöösch Moler un Söhn vun Jean-Baptiste Isabey 1896 - Albert Fischer, evangelsch Preester un Hymnoloog 1897 - Ludwig Wilhelm August von Baden, badensch Prinz un preußsch-badensch Politiker un General 1915 - Alexandr Skrjabin, russ'sch Pianist un Komponist 1916 - Bruno Schmitz, düütsch Architekt 1932 - Hart Harold Crane, US-amerikaansch Poet 1937 - Antonio Gramsci, italiensch Schriever, Politiker un Philosoph 1938 - Edmund Husserl, düütsch Philosoph 1943 - Fanny Starhemberg, österrieksche Politikersche 1947 - Heinrich Altherr, Swiezer Moler 1950 - Karl Straube, düütsch Organist 1959 - William Fielding Ogburn, US-amerikaansch Sozioloog 1960 - Anton Pannekoek, nedderlannsch Astronom un marxistisch Theoretiker 1964 - Georg Britting, düütsch Schriever 1965 - Paul Beckers, düütsch Komiker 1972 - Kwame Nkrumah, ghanaisch Politiker (* 1909) 1975 - Mike Brant, franzöösch Musiker 1978 - Mohammed Daoud, afghaansch Politiker 1979 - Willibald Schmaus, düütsch un österrieksch Footballspeler (* 1912) 1980 - Wilhelm Kammann, düütsch Politiker un Landdagsafordneter vun Neddersassen (* 1922) 1984 - Z. Z. Hill, US-amerikaansch Singer 1987 - Attila Hörbiger, österrieksch Schauspeler 1987 - Walther Kauer, Swiezer Schriever 1989 - Konosuke Matsushita, japaansch Industrieller 1991 - Fritz Corterier, Liddmaat vun'n Düütschen Bundsdag 1992 - Olivier Messiaen, franzöösch Komponist 1995 - Willem Frederik Hermans, nedderlannsch Schriever 1998 - Carlos Castaneda, US-amerikaansch Anthropoloog un Schriever 1998 - Pauline Réage, franzöösche Schrieversche 1999 - Mark Weiser, amerikaansch Wetenschapler in't Rebeet vun de Informatik 2003 - Dorothee Sölle, düütsche evangelsche Theoloogsche 2003 - Klaus Mertens, düütsch Schauspeler 2004 - Ulrich Stranz, düütsch Komponist 2009: Miroslav Filip, tschechisch Schachspeler (* 1928) Fier- un Gedenkdaag Gedenkdaag vun de Kark: Hilligen Petrus Canisius, Karkenpersepter (kathoolsch Gedenkdag in't düütsche Spraakrebeet, annerswo de 21. Dezember) Seligen Petrus Armengol (kathoolsch) Natschonalfierdaag: Natschonalopstandsdag in Slowenien Dag vun de Verfaat (1994) in Süüdafrika Unafhängigkeitsdag in Togo Kiek ok 26. April - 28. April 27. März - 27. Mai April 27

2416

https://nds.wikipedia.org/wiki/Eems

Eems

De Eems (ok Iämse oder Ähmse) is en Stroom in’n Noordwesten vun de Bundsrepubliek Düütschland. De Eems geiht in de Noordsee bi de Stadt Emden in Ostfreesland un kummt vun’n Süüden her. De Eems flütt dicht bi de hollandsch Grenz na Düütschland. Dörper un Städer an de Ems: Rittbiärg Wienbrügge Warnduorp Telligte Graiwen Detten Rene Soltbergen Eemsbüren Lingen Meppen Haren Lathen Askendorp Tunxdrup Papenbörg Weener Leer Emden Delfziel Dör de Eems mooten ok de groot Schippen, de up de Meyer-Werft in Papenbörg boot wurd, no de Nordsee fohren. Dat dat beter geiht, hett man dor dat Emssperrwark inboot. Footnoten Weblinks Stroom Neddersassen

2417

https://nds.wikipedia.org/wiki/Willemshaven

Willemshaven

De Stadt Willemshaven () is en Stadt in Neddersassen. Se liggt in den ollnborgschen Deel vun Freesland an den Jadebusen. Se woor 1937 mit ene annere Stadt, Rüstringen vereenigd. Un so harr se över 100.000 Inwahners, man vandagen nich mehr. Willemshaven is ene Stadt mit enen siet de 19. Johrhunnert groten Haven för de Kooplüüd un de Marine. Geschichte 1853 woor twüschen den Staat Ollnborg un den Staat Preußen de Jadeverdrag afslaten. De Preußen wulln an de Noordsee geern enen Kriegshaven boen un koffen darum von Ollnborg 334 Hektar Land, dat an de noordwestliche Eck von’n Jadebusen leeg. Dat Rebeet höör histoorsch to Oost-Freesland. 1869 geev König Willem von Preußen de Stadt den Naam Willemshaven. De plattdüütsche Schrievwies woor afsichtlich an de von Bremerhaven un Cuxhaven anpasst. Dat verkoffte Land höör to de Karkspelen Heppens un Ne’enn. 1873 koffen de Preußen noch 127 Hektar darto. Dör den Bo von den Kriegshaven wussen de Arbeidersiedlungen, de an den Stadtrand up de ollnborgsche Siet legen, stark an. So keem dat 1879 to de Gründung von dat Karkspeel Bant, un tosamen mit Heppens un Ne’enn entstund darut de ollnborgsche Stadt Rüstringen. Jahrteihnte leven twee Städer, de ene unner ollnborgsche un de annere unner preußsche Hoheit bi’nanner un mit’nanner. Eerst 1937 woorn de beiden Jadestäder unner den Naam Willemshaven verenigt un de preußsche Deel wedder an den Freestaat Ollnborg afgeven. Willemshaven is mit dat Schicksal von de düütsche Kriegsmarine eng verbunnen. Na den Tosamenbrook 1945 stund de Stadt vör de swaarste Upgaav in ehre Geschichte. Grote Wahnrebetten un Havenanlagen weern in 100 Bombenangrepen toschannen maakt un de Werftbedrieve demonteert woorn. För vele Arbeider weer kiene Arbeit dar. Willemshaven weer de Stadt mit de mehrsten Arbeitslosen in ganz Neddersassen. Dat änner sik langsaam, as Düütschland de Bundeswehr upstellen de un Willemshaven wedder Marinestandoort woor. De Kriegsmarinwerft kunn wedder upboot weern, un ok de zivile Industrie nehm enen groden Upswung. En Glücksfall för Willemshaven weer dat depe Fahrwater vör den Voslapper Groden an de Butenjade dat dör Flood- und Ebbwater, dat in de Jadebusen geiht jümmers freespölt ward und deep blieft. Dar kunnen ok de modernen Ööltankers anlopen, un so woor Willemshaven de gröttste düütsche Öölhaven as dat licht is de Haven deep to hol'n. Wo eenst den Kaiser siene Slachtscheep ankern, sünd nu Brüggen för de Tankscheep wiet in’t Water rinboot woorn. Tanks un Raffinerien staht achter den Diek, un Öölleitungen föhrt von hier direkt in de rheinischen Industrierebetten. Oort Willemshaven Oort mit Seehaven

2418

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gymnasium%20Steglitz

Gymnasium Steglitz

Dat Gymnasium Steglitz is en humanistisch Gymnasium in Berlin. Dat Gymnasium is in de Stadtbezirk Steglitz-Zehlendorf. Steglitz is en rieken Deel vun Westberlin. Dat Gymnasium Steglitz weer de School, vun de Schöler un de Lehrer Ludwig Gurlitt de Wandervogel in't Leven ropen hemm. De bekannte düütsche Rapper Prinz Pi is hier na School gahn. En anner humanistisch Gymnasium in Berlin weer dat Gymnasium zum Grauen Kloster. Weblinks Gymnasium Steglitz Ehmaligenvereen vun dat Gymnasium Steglitz Gymnasium Berlin

2423

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B6ttingen

Chöttingen

Chöttingen (Göttingen) is ene Stadt in Nedersassen. Se is de Kreisstadt vun den Landkreis Chöttingen un dor wahnt üm un bi 129.000 Inwahners op en Rebeet vun 117,29 km². De Stadt is de veertgröttste düütsche Stadt, de keen Stadtkreis is, un hett aktein Bezirken. To de Gemeen höört de Öörd Eljehusen un Esebek, Chaismer, Chraune, Ellershusen un Hetjeshusen un Knutboiern, Helpershusen, Holtensen, Klasberch, Roaringen, Wene un Deppelshusen. In Chöttingen ward Ostfälschet Platt snackt. Dor gifft dat de Georg-August-Universität (Georgia Augusta) mit Studiengang Niederdeutsch. De hett ehren Lehrstohl för Nedderdüütsch 2005 nich wedder nee besett. As Utgliek hett dat Bundsland Neddersassen 2007 den Lehrstohl in Ollnborg nee inricht. Chöttingen hett ene vun de theologischen Fakultäten mit de gröttste Tall vun Studenten in Düütschland. Chöttingen weer in de Hanse. De Rote Hilfe un de Sellschop för bedrauhte Völker hebbt in Chöttingen jemehrn Sitt. Partnerstäder Cheltenham, Vereenigt Königriek vun Grootbritannien un Noordirland, siet 1951 Toruń (Thorn), Polen, siet 1978 Pau, Frankriek, siet 1982 Wittenberg, Sassen-Anholt, siet 1988 La Paz Centro, Nicaragua, siet 1989 „Solidaritätsafspraak” Literatur Gustav Schmidt (Rutgever): Urkundenbuch der Stadt Göttingen bis zum Jahre 1400. Hannober 1863. Deutsches Städtebuch. Handbuch städtischer Geschichte. Bd 3. Nordwestdeutschland. 1. Teilband. Niedersachsen/Bremen. Im Auftrage der Arbeitsgemeinschaft der historischen Kommissionen und mit Unterstützung des Deutschen Städtetages, des Deutschen Städtebundes und des Deutschen Gemeindetages, rutgeven vun Erich Keyser, Stuttgart 1952 Ludwig Börne: Die Göttinger Unruhen (1818). Sämtliche Schriften, Bd 1, Düsseldorp 1964. Albrecht Saathoff: Geschichte der Universitätsstadt Göttingen. Chöttingen 1937. Dietrich Denecke, Helga-Maria Kühn (Rutg.): Göttingen. Geschichte einer Universitätsstadt. 3 Bn., Göttingen 1987–2002, ISBN 3-525-36196-3. Gustav Meier: Filmstadt Göttingen. Bilder für eine neue Welt? Zur Geschichte der Göttinger Spielfilmproduktion 1945 bis 1961. Filmaufbau GmbH. Geschichte 1946–1960. Reichold, Hannober 1996. ISBN 3-930459-14-0. Gudrun Schwibbe, Michael Schwibbe: Zeit-Reise – 1050 Jahre Leben in Göttingen. Göttinger Tageblatt, 2003, ISBN 3-924781-48-6. Bettina Borgemeister: Die Stadt und ihr Wald. Eine Untersuchung zur Waldgeschichte der Städte Göttingen und Hannover vom 13. bis zum 18. Jahrhundert. Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Niedersachsen und Bremen. Bd. 228. Hahn, Hannober 2005, ISBN 3-7752-6028-5. Jürgen Höltken, Günther Meinhardt: Göttingen im 19. und 20. Jahrhundert, Chöttingen 1976 Betty Arndt, Andreas Ströbl: „Gutingi“ – vom Dorf zur Stadt. Rutg. vun de Stadt Chöttingen. Vandenhoeck & Ruprecht, Chöttingen 2005, ISBN 3-525-85424-2. Sibylle Obenaus: Göttingen. In: Herbert Obenaus: Historisches Handbuch der jüdischen Gemeinden in Niedersachsen und Bremen. Rutg. tohopen mit David Bankier un Daniel Fraenkel. 2 Bn. Chöttingen 2005, S. 626-663, ISBN 3-89244-753-5. Nils Oschinski: Inhalt und Umsetzung früher nationalsozialistischer Presseanweisungen: Drei Göttinger Zeitungen im Vergleich (1933–1935). Grin, München 2007, ISBN 3-638-74303-9. Elmar Mittler (Rutg.): Eine Welt allein ist nicht genug – Großbritannien, Hannover und Göttingen 1714–1835. Katalog, Chöttingen 2005, ISBN 3-930457-75-X. Maren Büttner, Sabine Horn: Alltagsleben nach 1945. Die Nachkriegszeit am Beispiel der Stadt Göttingen. Göttinger Universitätsverlag, Chöttingen 2010, ISBN 978-3-940344-81-6. Hermann Wellenreuther (Rutg.): Göttingen 1690–1755 – Studien zur Sozialgeschichte einer Stadt. Chöttingen 1988, ISBN 3-525-35839-3. Wieland Sachse: Göttingen im 18. und 19. Jahrhundert – Zur Bevölkerungs- und Sozialstruktur einer deutschen Universitätsstadt. Chöttingen 1987, ISBN 3-525-85415-3. Martin Heinzelmann: Göttingen im Luftkrieg. Die Werkstatt, Chöttingen 2003, ISBN 3-89533-424-3. August Tecklenburg: Göttingen. Die Geschichte einer deutschen Stadt. Turm-Verlag, Chöttingen 1930. Wiebke Fesefeldt: Der Wiederbeginn des kommunalen Lebens in Göttingen. Die Stadt in den Jahren 1945 bis 1948. Chöttingen 1962. August Deppe, Richard Jäger, Heinrich Troe: Das tausendjährige Göttingen: Ursprung und Entwicklung im Spiegel seiner Straßen und Bauten. Reise, Ghöttingen 1953. Kornelia Duwe, Carola Gottschalk, Marianne Koerner im Auftrag der Geschichtswerkstatt Göttingen e. V. (Rutg.): Göttingen ohne Gänseliesel. Texte und Bilder zur Stadtgeschichte. 2. Uplage. Wartberg Verlag, Gudensberg-Gleichen 1989, ISBN 3-925277-26-9. Stine Marg/Franz Walter (Rutg.): Göttinger Köpfe und ihr Wirken in die Welt, Chöttingen 2012, ISBN 978-3-525-30036-7. Weblenks Oort Gemeen Landkreis Göttingen Hanse

2424

https://nds.wikipedia.org/wiki/Duisborg

Duisborg

Duisborg is ene Stadt in Noordrhien-Westfalen an de Ruhr un de Rhien. Dor leevt bi 488.000 Inwahners. Duisborg is de Stadt vun de DFB-Bundesliga-Vereene MSV Duisburg un FCR Duisburg. Duisborg is in de Hanse. Duisborg hett den gröttsten Stroomhoben in Europa. Duisborg weer vun 1994 bit 2002 de Stadt vun de Gerhard-Mercator-Universität-Gesamthochschule, de nu mit de Universität Essen vereenigd is. Duisborg is de gröttste düütsche Stadt, de keen eegen Dagblatt hett, man de Rheinische Post, de Westdeutsche Allgemeine Zeitung un de NRZ hebbt hie ene Utgave. In Duisborg warrt Nedderrhiensch Platt snackt. Duisborg weer na de Reformation kalvinistisch. Ene Stadt bi Duisborg is Mölm, ene annere is Meurs. Duisborg is de gröttste düütsche Stadt, de en Bargwerk harr, dat Bargwerk Walsum in de niege Deel vun Duisborg Walsum. In Duisborg weer an’n Anfang vun’n 20. Johrhunnert dat Duisburger Sonntagsblatt vun de evangeelsche Kark, man dat gifft dat nu nich mehr. De Delen vun de Stadt sünd: Vierlinden Overbruch Alt-Walsum Aldenrade Wehofen Fahrn Röttgersbach Marxloh Obermarxloh Neumühl Alt-Hamborn Ruhrort Alt-Homberg Hochheide Baerl Bruckhausen Beeck Beeckerwerth Laar Untermeiderich, Mittelmeiderich, Obermeiderich Rheinhausen-Mitte Hochemmerich Bergheim Friemersheim Rumeln-Kaldenhausen Altstadt Neuenkamp Kaßlerfeld Duissern Neudorf-Nord, Neudorf-Süd Dellviertel Hochfeld Wanheimerort Bissingheim Wedau Buchholz Wanheim-Angerhausen Großenbaum Rahm Huckingen Hüttenheim Ungelsheim Mündelheim Söhns un Döchter vun de Stadt Michael Bella (* 1945), düütsch Footballnatschonalspeler Ronald Worm (* 1953), düütsch Footballnatschonalspeler Weblinks Website vun de Stadt Duisborg Oort Stadt Duisborg

2427

https://nds.wikipedia.org/wiki/Lehnwoort

Lehnwoort

Een Lehnwoort is een Woort, dat ut een annere Spraak entlehnt is. De Ünnerscheed to'n Frömdwoort is, dat dat Lehnwoort nich lieks as een frömden Woort künnig ward. Lehnwöör sünd tomest vör teemlich langer Tied ut een anner Spraak övernommen un sünd mit de Tied assimileert worn. Een Bispeel is dat Woort Klenner in't Plattdüütsche, dat kummt vun dat latinsche Woort Calendae oder Finster, wat vun latinsch fenestra kummt. Een vun de öllsten Lehnwöör ut dat Latinsche is de Kaiser, wat vun de Naam Caesar kummt, wat de eerste Kaiser vun't Römsche Riek ween is. Spraakwetenschop

2428

https://nds.wikipedia.org/wiki/Caesar

Caesar

Caesar betekent Caesar, en Titel in dat Röömsche Riek, Gaius Iulius Caesar, röömschen Diktator, Schriever un Feldherr.

2431

https://nds.wikipedia.org/wiki/FCR%20Duisburg

FCR Duisburg

De FCR Duisburg is en DFB-Fruen-Bundsligavereen ut Duisborg. De FCR Duisburg weer 2000 as FC Rumeln-Kaldenhausen düütsche Meester. De FCR Duisburg warr 1998 Pokalsieger. En annere Vereen in Duisborg is ene vun de Vereene ut de 2. Bundsliga vun de Mannen, de MSV Duisburg. Bekannte Spelerinnen: Martina Voss Jutta Nardenbach Silke Rottenberg Kerstin Stegemann Inka Grings Weblenken Websteed vun’n Vereen (hoochdüütsch) Duisburg, FCR Duisburg, FCR

2433

https://nds.wikipedia.org/wiki/Stavanger

Stavanger

Stavanger is de veertgröttste Stadt in Norwegen un hett 112.405 Inwohners (2004). Dat liggt an de Nord-Jæren in de Fylke Rogaland. Stavanger kreeg sien Stadtrecht wegens de Beginn vun de Bu vun de Dom üm 1120. Veele internatschonale Ölfirmen sünd in Stavanger to Huus, ok dat gröttste norweegsche, Statoil. Hier is ok en Ölmuseum. De Ole Stadtmidde („Gamle Stavanger“) is vun witte Holthüüs ut dat 18. un 19. Johrhunnert bestemmt. Midde vun de Stadt is de Doom (Stavanger domkirke). Bi de Stadt sünd Skirebeden un en Luchthaven. In Stavanger is ok en Jazz-Festival. Siet 2005 is Stavanger ok Universitätsstadt un Seet vun de Universität Stavanger. Oort Norwegen

2434

https://nds.wikipedia.org/wiki/N%C3%BCrnbarg

Nürnbarg

Nürnbarg is de tweetgröttste Stadt in Bayern. Se hett 515.543 Inwahners (Stand: 31. Dez. 2020I) up en Rebeet vun 186,44 km² un liggt an de Pegnitz. Nürnbarg is de gröttste Stadt in Franken un Noordbayern. Nürnbarg grenzt an de Städer Erlangen un Fürth. Dor gifft dat dat Easycredit-Stadion, wat dat Stadion vun de 1. FC Nürnberg is. De 1. FC Nürnbarg weer negen mol düütsche Footballmeester un is nu wedder in de Bundesliga. Dat Easycredit-Stadion hett vörmols Frankenstadion heten un liggt in dat ehemaalsche Rieksparteidagsgelände vun't Drütte Riek. Nürnbarg is ok de gröttste düütsche Stadt ahn en botanisch Gaarn. In de Stadt leeft veele Lüe vun Herkumst ut Rumänien un Grekenland. Dor is ok en Huus vun de Heimat vun de Söbenbörger Düütschen. In Nürnbarg liggt ok en lütten Deel vun de Universität Erlangen-Nürnbarg. Annere grote Städer in de Neeg sünd t. B. Heilbronn, Offenbach. Nürnbarg is en Stadt, de tomeist en Börgermeester vun de SPD harr. 1935 keemen ut Nürnbarg de Nürnbarger Gesetten gegen de Jöden. Söhns un Döchter vun de Stadt Georg Daniel Heumann (1691-1759), düütsch Teekner un Koppersteker Ludwig Leinberger (1903-1943), düütsch Footballnatschonalspeler Max Morlock (1925-1994), düütsch Footballnatschonalspeler Ludwig Wieder (1900-1977), düütsch Footballnatschonalspeler Weblinks Oort Stadt Bayern

2441

https://nds.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0%20N%E1%BB%99i

Hà Nội

Hanoi is de Hööftstadt vun Vietnam, een Land, dat so veele Inwohners hett, wie Düütschland. De Stadt hett 3.730.000 Inwohners. Hanoi is dor de tweedgrootste Stadt in Vietnam mit. Op Vietnamsch schrifft sik de Stadt Hà Nội. Se weer vun 1940 bit 1945 vun Japan besett', man 1945 is se Hööftstadt vun Vietnam wurrn. Later is se ok de erste Hööftstadt vun dat vereenigte, kommunistische Vietnam wurrn. Oort Vietnam Hööftstadt Stadt

2442

https://nds.wikipedia.org/wiki/Okzitanien

Okzitanien

Okzitanien is dat Rebeet, woneem de okzitaansche Spraak snackt warrt. Dat is dat süüdliche Halve vun Frankriek, de okzitaanschen Dalen in de italienschen Alpen, dat Aran-Daal in Spanien. De Naam lett sik vun dat Woort Oc af, wat för Ja steiht: vgl. de Langue d'oc. Dat noordfranzöösche Woort för Ja is Oui (fröher Oil): vgl. de Langue d'oïl in'n Noorden vun Frankriek. Frankriek Spanien Italien Geografie

2443

https://nds.wikipedia.org/wiki/Noordneddersassisch

Noordneddersassisch

Noordneddersassisch is de plattdüütsche Dialekt, de in Ostfreesland, Ollnborg un annere Delen vun Neddersassen un in Hamborg, Sleswig-Holsteen, Däänmark un Bremen snackt ward. Vandage is dat klor de gröttste noorddütsch Dialekt un ok de wichtigste plattdüütsche Dialekt. De Subdialekten sün: Dithmarsch Ollnborger Platt Bremer Platt Sleswigsch Holsteensch Hamborger Platt Platt in de Ilvmarschen Nordhannoversch Heidjer Platt Oostfreesch Platt Emslänner Platt Weblenken Noordneddersassisch Wöörbook bi Plattmakers (plattdüütsch) Plattdüütsch Neddersassen Sleswig-Holsteen Hamborg Bremen Spraakvarietät

2445

https://nds.wikipedia.org/wiki/Weltkrieg

Weltkrieg

Een Weltkrieg is een Krieg, in den de heele Welt oder groote Delen vun de Welt involveert sün. Twee Kriegen, de Eerste Weltkrieg un de Tweete Weltkrieg, werrn hüüt as Weltkrieg betekend. Krieg

2446

https://nds.wikipedia.org/wiki/Muus

Muus

En Muus (Huusmuus, f., pl. Müüs) is en Gnaagdeert, dat sik in sien Levenswies an de Minschen anpasst hett (Kulturfolger). De Muus freet Koorn un annere Vörrät un warrt vundeswegen as Untüüch ankeken. Ünneroorden Nördliche Huusmuus (Mus musculus musculus) Westliche Huusmuus (Mus musculus domesticus) Steppen-Huusmuus (Mus musculus spicilegus) Asiaatsche Huusmuus (Mus musculus bactrianus) Mandschurische Huusmuus (Mus musculus manchu) Wagner-Huusmuus (Mus musculus wagneri) Iberische Huusmuus (Mus musculus spretus) Söögdeerten Untüüch

2448

https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C3%B6venden-Dags-Adventisten

Sövenden-Dags-Adventisten

De Sövenden-Dags-Adventisten sünd een protestantsche Freekark. De hebbt üm un bi 14 Millionen Liddmaten, dorvun sünd ca. 36.000 in Düütschland. De Sövenden-Dags-Adventisten sünd een baptistische Kark, dat heet, dat se keen Babys dööpt, weil de noch nich sülben glöven köönt. Un so sünd bi de Tall vun Liddmaten de Kinner ok noch nich dorbi. Tosamen mit den Kinner gaht vundag üm un bi 20 Mio. Lüüd to de Adventisten. Un dat heet, dat op de Welt up een Adventisten man bloots 3 Lutheraner kaamt. Twischen de Adventisten un de annern Baptisten is de wichtigste Ünnerscheed, dat de Adventisten den Gottesdeenst nich an den Sünndag, man an den Sünnabend hebbt, weil dat in den 10 Geboten heet, dat de Sabbatdag hillig is, un vun den Sünndag steiht dor nix. De Mehrtall vun den annern Karken fiert jümehr Gottesdeenst an den Sünndag, weil dat de Dag is, an den Jesus Christus vun de Doden opstahn is. Man de Adventisten seggt dorto, dat in de Bibel nix insteiht, dat wat an den Dag vun den Gottesdeenst ännert. Christendom

2453

https://nds.wikipedia.org/wiki/Meurs

Meurs

Meurs is ene Stadt twüschen Duisborg un Kamp-Lintfort in Noordrhien-Westfalen in’n Westen vun’t Ruhrrebeet in den Regierungsbezirk Düsseldörp. Se höört to’n Kreis Wesel un hett bi 105.000 Inwahners. De leevt up een Fläch vun 67,68 km². Dat bedutt, dat dor 1.588 Inwahners up een km² wahnt. Meurs gellt vundagen as en Middelzentrum. Stadtrechten hett de Stadt an’n 20. Juli 1300 kregen. 1597 nehm Moritz vun Oranien de Stadt för de Nedderlannen in. 1702 keem de Stadt vunwegen een Arfschup an Preußen, man eerst in dat Johr 1712 sünd de Nedderlänners denn ut de Stadt verdreben wurrn. Meurs weer in de Hanse. To’e Tid vun Joachim Neander weer Meurs de Hööftstadt vun de kalvinistisch Graafschap Meurs. Meurs is de westelkste vun de fröger kalvinistische Steden in Düütschland. Stadtdelen vun Meurs sünd Meurs-Midde, Asberg, Scherpenberg, Hülsdonk, Hochstraß, Schwafheim, Vinn, Kapellen-Mitte, Achterathsfeld, Achterathsheide, Bettenkamp, Holderberg, Vennikel, Rheinkamp-Mitte, Repelen, Baerler Busch, Genend, Bornheim, Eick, Utfort, Kohlenhuck un Meerbeck. Oort Stadt Noordrhien-Westfalen

2455

https://nds.wikipedia.org/wiki/Okzitaansche%20Spraak

Okzitaansche Spraak

Okzitaansch (L’occitan) is ene romaansche Spraak, de in de sauer Drüddel vun Frankriek (d. h. in 6 Regionen oder 32 Departements vun den franzööschen Staat) sauer vun de Leira, in de Alpendalen (okzitansche Dalen) vun Italien (op dat Papier ok in en Oort in Guardia Piemontese) un in’t Val d’Aran in Spanien snackt warrt. De Naam kummt vun „oc“, dat Woort för jo vun dat Middelöller, no in de moderne Spraak aktiv, in’n Kontrast to’n Wort för jo „oïl“ vun de snackt Spraak vun de Franzosen ut den Noorden, vun de „Langue d'Oïl“, dat Wort „oïl“ is de ole Variante vun’t „oui“ vun’t Franzöösch. Dat Spraakrebeet vun’t Okzitaansche heet Okzitanien. Dat Okzitaansche weer de Spraak vun de meeste Troubadouren un de meeste Albigenser (Katharer). Dat Okzitaansch is ene Spraak mit sterke Ähnlichkeit to’n Katalaansch, sünners in de Version vun Languedoc. Frédéric Mistral ut de Provence weer de okzitaansche Schriever, de 1904 den Literatur-Nobelpries kreeg. Okzitaansch

2456

https://nds.wikipedia.org/wiki/Breslau

Breslau

Breslau (poolsch ) gellt as de Hööftstadt vun’t histoorsche Rebeet Slesien un is de veert gröttste Stadt vun Polen. Se liggt an de Oder un ok de Bystrzyca, Oława, Ślęza un Widawa. Lang weer de Stadt düütsch, man siet 1945 höört se to Polen. 1163 ward dat poolsche Hartogdoom Breslau grünnt. Hie is de Universität Breslau (siet 1945 Uniwersytet Wrocławski) siet 1811. In’t Medeloller weer Breslau in de Hanse un is nu in de Niege Hanse, as ene vun de gröttste Städer. Siet 1930 is in Breslau en Arzbistum, män in de Tid vun Klaus Groth weern de meeste Lü luthersch. Breslau weer ten Johr 1945 de Hoofdstadt vun de Provinz Niederschlesien, vandage vun de Provinz Niederschlesien. Breslau is de Grünnungsoort vun’t konservative Jodendoom, de belangriekste Konfessioon vun’t Jodendoom. In de Ballungsregion sün kene annern groten Städer, wat et ok in de Ballungsregion Warschau gifft. De Bezirke vun de Stadt sün: Stare Miasto (Olle Stadt) Śródmieście (Binnenstadt) Psie Pole (die Vörsteden in de Nörden un i de Ossen) Krzyki (de södelke Binnenstadt un de Vörsteden in de Söden) Fabryczna Universität Breslau De Uniwersytet Wrocławski (Universität Breslau) is ene vun de gröttste poolsche Hoochscholen. Siet Jahrhunnerten gifft dat hie Hochschoolen.1702 ward Leopoldina gründ't. Siet 1811 gifft dat de Universität Breslau, wat do ene Verenigung vun de Universität Frankfort anne Oder vun de Tid un de Breslauer Universität weer. De eerste Vörlesung in de poolsche Tied vun de Universität mek Ludwik Hirszfeld, vun de de Betekenungen A, B, 0 un AB sün. Hans-Georg Gadamer un Ferdinand Lassalle hebben hie studeert. Söhns un Döchter vun de Stadt Adolf Anderssen (1818-1879), düütsch Schachmeester Dietrich Bonhoeffer (1906-1945), düütsch Theoloog un Wedderstandskämper Ilona Grandke (* 1943), düütsch Schauspelerin, Singerin und Synchroonsnackerin Helmut Kasimier (1926-2013), düütsch Landspolitiker Randolf Kronberg (1942-2007), düütsch Schauspeler un Synchroonsnacker Josef Piontek (* 1940), düütsch Footballspeler un -trainer Karl Schiller (1911-1994), düütsch Bundsminister Siegbert Tarrasch (1862-1934), düütsch Schachmeester Ingeborg Wellmann (1924-2015), düütsch Schauspelerin un Synchroonsnackerin Erwin von Witzleben (1881-1944) düütsch Offizier un Wedderstandskämper Christian Wolff (1679-1754), düütsch Universalgelehrter Polen Oort Hanse

2457

https://nds.wikipedia.org/wiki/Baukem

Baukem

Baukem (hoochdüütsch: Bochum) is de tweedgröttste Stadt in Westfalen un hett 380.000 Inwohners. Se hett en Universität, de in Westfalen na Mönster un Hagen de gröttste is. Baukem weer in de ole Hanse, man is nu nich in de Niege Hanse. Stadrechten hett Baukem al 1321 kregen. Baukem is siet dat 19. Jh. een vun de wichtigsten Städen vun de poolsche Kultur in Düütschland. En Deel vun Baukem is siet 1975 ok Wattsche. Söhns un Döchter vun de Stadt Wolfgang Clement (Politiker) Hans Matthöfer (Politiker) Peter Scholl-Latour (Schriever) Otto Schily (Politiker) Brigitte Zypries (Politikerin) Norbert Lammert (Politiker) Herbert Grönemeyer (Schauspeler un Sänger) Weblenken Oort Baukem Hanse

2458

https://nds.wikipedia.org/wiki/R%C3%BCstringen

Rüstringen

De Goh Rüstringen weer en oll freesch Goh, de daar was, waar vandag de oostelke Deel van dat oostfreesche Halfeiland, de Jaadbusen un Butjadingen is. Darto höör dat Rebett twüschen Werser, Maade un Wapel. De Siet, de na dat Meer to leeg, heet "ut Riustri", un de anner Siet na dat Binnenland to "up Riustri". Varel weer de Dingstäe. In't 11. Johrhunnert leep dör Rüstringen de Freesche Heerstraat, de bit na Jever gung. Dat Land bestund ut veer Landveerdels (Quadranten) mit de Hööft- un Sendkarken Blexen, Langwarden, Aldessen un Varel: De Naam von den Goh Rüstringen woor al 787 tosamen mit Östringen un Wangerland in de Chronik von dat Klooster Moisiac in de List vun de freeschen Gohe uptellt, in de Willehad Missioon drieven schull. De Gohe hören to de freeschen Seelannen, de sik in't 12. Johrhunnert to enen Landfredensbund tosamensloten. De Vertreder vun disse Seelannen dropen sik an'n Upstalsboom bi Auerk un raatslogen dar över Recht un Gesett. De Rechtsetten von den Goh Rüstringen sünd upschreven in dat Asegabook. Karl de Grote föhr för de freeschen Rebetten de Graafschupsverfaten in. De eersten Grafen sünd aver nich bekannt. De Graafschup Rüstringen bestund ut de Gohe Rüstringen, Östringen, Wangerland un Auerk. In't 11. bit 12. Jh. regeern de Billunger as Gaugrafen. Se prägen in Jever Münten. Jever as de Hööftoort von Östringen weer domaals en Haven- un Hannelsoort un harr Kontakte bit na Russland. Jeversche Münten woorn in skandinavische Staaten un ok in Russland funnen. De Fresen strüven sik gegen de Graafschupsverfaten un togen um 1100 ene Konsularverfaten vör. Jedet Jahr woorn 16 Richters wählt, de för Recht un Ordnung to sorgen harrn. Liekers geev dat veel Striet twüschen enkelte Stämm. Dartig Jahren hendör stunnen Östringer, Rüstringer, Wangerlänner un Harlingerlänner gegenanner, bit se Freden sloten. Um 1350 stund in den Kring von de 16 Richters en up, de sik as Hööftling rutstellen de un ene dynastische Herrschup uprichten kunn. De Tiet von de Hööftlingsherrschup weer aver ok tämlich rusig. Sogar twüschen enkelte Dörpen geev dat Striet, un de Dörpshööftlinge nehmen sik dat Recht, mit ehre Unnerdanen in den Krieg to trecken.Von den Hööftling Edo Wiemken den Ölleren is veel in de Geschichtsböker schreven woorn. Sien Nafolger weer sien Enkelsöhn Sibet. He woor up siene Sibetsborg von Hamborgers överfullen un keem darbi to Doot. Sien Swager Hajo Harlda verleed den Hööftlingssitt up de Borg na Jever. Edo Wiemken de Jüngere un den siene Dochter Maria vun Jever sünd as de Herren vun Jever in de Geschichte ingahn. De ole Goh Rüstringen woor in de Stormfloten von 1100 bit 1400 ut'nannerreten. Bloots dat Veerdendeel Bant bleev över. Dat Updelen fung mit de Julianenfloot 1164 an. De Diek, de sik von Heppens dör den hüdigen Jadebusen in de Gegend von Tossens hentruck, weer dörbraken woorn. De neegsten Stormfloten in dat 13. un 14. Johrhunnert scheden dat Land in twee Delen up. Dat Veerdeel Aldessen gung ganz unner. De Freesche Balje leeg nu twüschen Boith Jatha (buten de Jaad = Butjadingen) un Bova Jatha ( baven de Jaad = westlich von de Jaad). De westliche Deel von Rüstringen gung in dat Jeverland up un kwam tolesd ok nett as de oostelke Deel an Ollnborg. Von 1854 bis 1937 höör en Deel von't Jeverland (Heppens un Bant) to Preußen. In dat preußsche Jaderebett woor de Krieghaven Willemshaven boot. To glieker Tiet entstund an de Grenz von Willemshaven up ollnborgsche Grünnen de Stadt Rüstringen. So lävde de Naam Rüstringen för korte Tiet wedder up. 1937 woorn de beiden Städer verenigt, un dat preußsche Rebett woor wedder ollnborgsch. Ganz unnergahn is de Naam Rüstringen aver nich, denn de Verband von de evangeelske Karkengemeenden änner sienen Naam nich, un dat Wapen von de Stadt Willemshaven bekeem na den lesten Krieg as Wapenfiguur den Rüstringer Fresen. Oort Neddersassen

2460

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ukrainistik

Ukrainistik

Ukrainistik is de Wetenschop vun de ukrainische Philologie un Kultur. De Studiengang is in Düütschland blots an de Universität Griepswohld un an de Ukrainische Friee Universität München. Dat gifft dese Studiengang ok in Kanada an de Universität vun Manitoba in Winnipeg, ene Stadt mit veele Mennoniten. Ukraine Philologie

2461

https://nds.wikipedia.org/wiki/Meideborg

Meideborg

Meideborg, ok woll Madeborg, (hoochdüütsch Magdeburg) is de Hööftstadt vun dat düütsche Bundsland Sassen-Anholt. In de Stadt leevt um un bi 238.000 Inwahners. Dor is se de tweet grottste Stadt in dat Bundsland, na Halle mit. In Meideborg sitt en evangeelschen un ok en kathoolschen Bischop. In de Stadt gifft dat twee Hoochscholen: Dat sund de Otto-vun Guericke-Universität Meideborg un de Hoochschool Meideborg-Stendal. De Stadt is bekannt vunwegen ehr histoorsch Arvdeel: Kaiser Otto de Grote, de eerste Kaiser vun dat Hillge Röömsche Riek vun 962 af an, hett dor sien Palz in harrt. In dat Johr 2005 hett Meideborg sien 1200. Boortsdag fiert. Vun dat Johr 2010 af an driggt Meideborg ok den Binaam Ottostadt. Naam un Wapen Blasonerung: „In Sülver en rode Borg mit swatte Fogen. Se hett Tinnen un twee Toorns mit Spitzdack. Dat gollen Door steiht open un dat swatte Fallgadder is hooch trocken. Twuschen de Toorns steiht liekup en Jumfer (Meid) in gröne Kledaasch, hollt de rechte Hand hooch un wiest dor en grönen Kranz mit.“ Dat Wapen vun de Stadt Meideborg is en so nömmt „sprekend Wapen“. De Jumfer (Meid) un de Borg wiest up de Stadt ehrn Naam hen. De Borgerschop vun Meideborg hett düsse beiden Teken al vun dat 13. Johrhunnert af an in ehr Seegel harrt. Mit de Johre un Johrhunnerte hett sik avers de Oort, wie dat dorstellt wurrn is, verännert. Düt Wapen drückt nu ut, wie de Lüde sik den Naam Meideborg verklaart hefft un noch verklaart. Man dat is Volksethymologie. In Wohrheit hett de Naam vun de Stadt nix mit en Meid (Hoochdüütsch „Magd“) to doon. Forschers striet sik dor woll um, wie de Stadtnaam denn nu würklich tostanne kamen is. In't 10. Johrhunnert heet de Oort ad Magadoburg, oder Magathaburg. Dat Grundwoort „Borg“ is allerwegens bekannt. Achter Magado oder Magatha steckt woll en germaansch Adjektiv magaþ, wat „groot“ heten schall. Geografie Laag De Stadt liggt an de Middelelv un an den ööstlichen Rand vun de Meideborger Börde, um un bi 50 m over NN. Se liggt up Land, dat al in ole Tieden unner’n Ploog kamen is un is dat Zentrum vun de Region Meideborg. De Stadt reckt sik sunnerlich up dat Över vun den Stroom langs. Meideborg is een vun de man blot wenigen Städer in dat Noorddüütsche Siedland, de up en Felsen boot wurrn is. De Meideborger Domfelsen is en Utlöper vun de Flechtinger Barge. To’n Deel liggt de Grund vun de Stadt avers ok up en langen Werder twuschen de „Stroom-Elv“ un de „Ole Elv“ un ok up dat siede Öwer an de ööstliche Kant vun de Elv. De neegsten Städer, de wat grotter sund, sund Wulfsborg, um un bi 64 km in’n Noordwesten, der Partnerstadt Bruunswiek, bi 75 km na Westen to, Halle (Saale), bi 75 km na Süden to un Potsdam, wat bi 105 km na Osten to liggen deit. Berlin is um un bi 130 km wiet weg un liggt ööstlich vun Meideborg. Klima Gemeenden umto Düsse Gemeenden liggt, in’n Klockenwiesersinn, um Meideborg to: In den Landkreis Jerichower Land: Biederitz In’n Soltlandkreis: Schönebeck un Bördeland In’n Landkreis Börde: Sülzedal, Wanzleben-Börde, Hohe Börde, Barleben un Wolmirstedt. Wie de Stadt in Stadtdeele updeelt is Meideborg is indeelt in 40 Stadtdeele. In en Reeg vun Stadtdeele gifft dat noch Unnerdeele, de dor mit de Tied tokamen sund. Dor hannelt sik dat meist um Neebo-Wieken bi. Geschichte Uur- un Fröhgeschichte De ollsten Fuustbiele, de funnen wurrn sund, sund ut de fröhe Saale-Iestied vör um un bi 150.000 Johren. Henwiese, datt Minschen duerhaftig in de Kuntreien vun Meideborg wahnt hefft, gifft dat vun de late Wiessel-Iestied af an (um un bi 15.000 Johre v. Chr.). In de Tied vun de Lienenbandkeramik in de Jungsteentied is de Gegend um 5.400 v. Chr. dör Stämme ut de Donauland-Kultur besiedelt wurrn. Vunwegen den fruchtboren Lößbodden, un wiel Holt un Water nich wiet af weern, leet sik dat dor goot leven. Vor dat Hoochwater hett dat westliche Över vun’e Elv Schutz geven. Middeloller Meideborg warrt to’n eersten Mol nömmt in dat Diedenhofer Kapitular vun Karl den Groten. Unner Otto den Groten is Meideborg den König un Kaiser siene Palz ween. 919 hett Hinrich I. de Vogler Meideborg gegen de Ungarn un Slawen befestigt. To desülvige Tied is de Fort dör den Elvstroom avers ok brukkt wurrn, um Hannel to bedrieven mit de Slawen, de in’n Osten leven döen. 929 hett Hinrich I. dat so henkregen, datt sien Söhn Otto (de Grote) den engelschen König Edward den Ölleren siene Dochter Editha (ok Edgitha, Eadgyth oder Edith) freen konn. Bi de Hochtied hett Editha Meideborg as Morgengaav kregen. 937 is in de Stadt en Rieksdrepen afholen wurrn. Dor sund twee Arzbischöppe, acht Bischöppe un allerhand hoge Herren vun weltlichen Stand bi ween. To desülvige Tied is to Ehren vun St. Mauritius dat Mauritiuskloster stift’ wurrn. 946 is Königin Editha dootbleven un is in de Klosterkarken inkuhlt wurrn. De Klosterkarken is denn later to’n Meideborger Dom wurrn. Achterna hett Otto Ahlheid vun Burgund freet, de starken Onfloot harrt hett up de Architektur in Meideborg. 962 sund Otto un siene tweete Fro in Rom to Kaiser un Kaiserin vun dat Hillge Röömsche Riek kröönt wurrn. Up de Synood vun Ravenna is de Meideborg 968 to’n Arzbisdom böört wurrn. De eerste Arzbischop Adalbert vun Meideborg is later, as de Slawen ehrn Apostel hillig spraken wurrn. To dat Arzbisdom Meideborg höörn as Suffragane dat Bisdom Brannenborg, dat Bisdom Havenberg, dat Bisdom Meißen (bit 1399), dat Bisdom Merseborg, dat Bisdom Posen (bit um un bi 1000 rum), dat Bisdom Zeitz un dat Bisdom Lebus (eerst vun 1420 af an) to. 973 is Kaiser Otto de Grote sturven. He is blangen siene eerste Fro Editha begraven wurrn. 995 hett Kaiser Otto III. mit en Patent Slesien an dat Bisdom Meißen anslaten un dor dar Arzbisdom Meideborg mit unnerstellt. 1035 is Meideborg to’e Messestadt verklaart wurrn. En Patent hett de Stadt dat Recht geven, Utstellungen for den Hannel un Konventschonen af to holen. Ut allerhand Länner sund Lüde i Meideborg ween un hefft dor ehrn Hannel bedreven. So hett sik eene Meideborger Sülvermunte ut dat 11. Johrhunnert bi den „Müntenfund vun Sandur“ up de Faröers mit funnen. In dat Johr 1126 is Norbert vun Santen Arzbischop vun meideborg wurrn. he is later ok hillig spraken wurrn. Dat „Meideborger Recht“, wat in de Stadt utspunnen wurrn weer, si dormols as modern un praktisch ankeken wurrn un in veele Gemarken vun Middel- un Oosteuropa to’n Vörbild nahmen un overnahmen wurrn. Arzbischop Wichmann hett 1188 for de Stadt Meideborg dat so nömmte „Privileg“ na Meideborger Recht rutgahn laten. In dat 12. Johrhunnert hett sik de Stadt vun ehrn Stadtherrn, den Arzbischop, lööst, as dat in annere Städer ok so weer. Man ganz loskamen is se nie nich un vulle Freeheit hett de Stadt nich kriegen konnt. 1294 hefft de Borgerslüde vun Meideborg den Arzbischop de Ämter vun den Schulten un den Borggreven afköfft un fudderhen mit egene Lüde besett’. Dor is in de Stadt denn en Aart vun egene Verwaltung vun de Kommune mit tostanne kamen. Gegen dat Enne vun dat 13. Johrhunnert is de Meideborg Liddmaat vun de Hanse wurrn (vun 1295 af an is dat na to wiesen) un se is, blangen Bruunswiek, to’n Hööftoort vun den Sassischen Städerbund wurrn. Um 1430 hett dat Krieg un Striet mit den Arzbischop geven. Dat Konzil vun Basel versoch, dor en Enn an to maken. 1500 is dat Arzstift den Riekskrink vun Neddersassen todeelt wurrn. 1503 hett de Arzbischop siene Residenz na Halle verleggt. Mit de Reformatschoon, de 1524 inföhrt wurrn is, is de Spleet twuschen Stadt Meideborg un Arzbischop noch wat breeder wurrn. De 17. Juli 1524 warrt as de Dag ankeken, wo de Reformatschoon in de Stadt ehre Karken inföhrt wurrn is. Vördem harr Martin Luther in Juni en poor Mol in Meideborg predigt. Blot man de Dom is kathoolsch bleven. Man as de Arzbischop Albrecht vun Brannenborg 1545 dootbleven is, is de Dom for 20 Johre toslaten wurrn. Vunwegen, datt Meideborg 1548 nich mitmaken woll un dat Augsborger Interim nich gellen laten hett, is Hartog Georg vun Meckelnborg gegen de Stadt tagen. Dor hett Kaiser Karl V. achter stahn. De Meideborger Truppen sund bi Hillersleven swaar slahn wurrn un de Hartog hett achterher de Stadt belagert vun’n 22. September 1550 bit to’n 5. November 1551. Toenn gahn is de Striet mit en Fredensverdrag. Meideborg hett achterna den Ehrennaam „Usen Herrgott siene Kanzlei“ kregen. Meideborg weer al in de Hansetied ene vun de wenigen Städer in’t Hillige Röömsche Riek vun Düütsche Natschoon, de mehr as 20.000 Inwahners harr. Fröhe Nutiet In den Dartigjöhrigen Krieg is Meideborg dör den Kaiser siene Truppen unner den Feldherrn Tilly an’n 20. Mai 1631 (na den Juliaanschen Klenner an’n 10. Mai) erovert wurrn. Tilly harr de Stadt for de Kathoolsche Liga innahmen. Achterna is de Stadt heel un deel afbrennt wurrn („Meideborger Hochtied“). Düsse Saak is dortieds unner den Naam „Meideborgiseern“ allerwegens in’e Welt bekannt wurrn. Blot en poor Dusend Inwahners sund an’t Leven bleben, as de Fiende inrücken döen un de Brand de Bowarke upfreten hett. Wiethen is de Stadt in’n Dutt maakt wurrn un meist numms konn dor mehr wahnen blieven. 20.000 Lüde, annere Borns seggt 30.000, sund doot bleven. Dor is dat dat grottste Massaker in de Geschicht vun den Dartigjöhrigen Krieg mit. 205 Floogschriften un 41 illustreerte Floogblöer vertellen dortieds vun dat, wat in Meideborg un umto passeert weer. 1635 sund de Stadt un dat Arzstift in den Prager Freden in de Hand vun Prinz August vun Sassen kamen. He weer al 1628 to’n Administrater wählt wurrn. In den Westfäälschen Freden 1648 is dat Arzstift Meideborg Brannenborg tospraken wurrn, man so, datt Brannenborg dat eerst kriegen scholl, wenn de Administrater ut Kursassen doot weer. In düsse Johre (1646 bit 1681 is Otto vun Guericke Borgermeester vun Meideborg ween. He weer bito ok as Physiker togange, hett de Luftpump utfunnen un hett de beröhmten Vakuum-Versöke mit de Meideborger Halfkogeln utföhrt. As August 1680 sturven weer, is dat Arzstift as en weltlich Förstendom nu in Branneborg sien Besitt kamen. Dor weer de Stadt denn mit bi. De Stadt hett in’n dormoligen Holtkreis legen, man as so nömmte Immediatstadt stunn se direkt unner dat Hartogdom siene Regeerung un is 1714 dor ok de Hööftstadt vun wurrn. Al na 1666 hett de Kurförst vun Brannenborg 15.000 Suldaten in de Stadt unnerbrocht un hett sik dor um scheert, datt de Befestigungen, de in Dartigjöhrigen Krieg to Dutt gahn weern, wedder up Schick brocht wurrn sund. In dat 18. Johrhunnert is de Festung wieter utboot wurrn. Unner Frederik II. is se 200 Hektar groot ween, de ganze Rest vun de Stadt hett dorgegen man blot 120 ha bruukt. Fökener warrt in düsse Tied Meideborg Preußen siene starkste Festung nömmt. 19. Johrhunnert 1807 is de Stadt for’n Stremel Tied Deel wurrn vun dat Königriek Westfalen. Dor hett denn dat Departement vun de Elv sien Seet in harrt. Nadem Napoleon den groden Krieg verlaren harr, is Meideborg 1814 wedder an Preußen kamen un is denn 1816 de Hööftstadt vun de Provinz Sassen wurrn. Bovenhen hefft de Regeerungsbezirk Meideborg un de Landkreis Meideborg dor seten. 1824 is de Böörs vun Meideborg grünnt wurrn un 1828 is de Stadtkreis Meideborg tostanne kamen. Vun 1866 af an hett in de Stadt dat Hööftquartier vun dat IV. Armee-Korps legen. Dat weer en Grootverband vun den Noorddüütschen Bund un, vun 1871 af an, vun dat Düütsche Kaiserriek. As de Eerste Weltkrieg losgung, stunn de Stadt unner de VI. Armee-Inspektschoon. Een vun de Kummando-Generalen is de latere Riekspräsident Paul vun Hindenborg ween. 1887 is de Landkreis Meideborg uplööst wurrn. Dat Umland vun de Stadt hett denn to de Kreise Jerichow I (later Burg), Calbe, Wanzleben un Wolmirstedt tohöört. Natschonalsozialismus un 2. Weltkrieg 1939 is in Meideborg- en „Utwiek- oder Upfang-Lager“ for Joden vun de Gestapo inricht’ wurrn. Dor sund de Lüde henkamen, de in dat Novemberpogrom in Haft nahmen wurrn sund. Later sund dor ok Dwangarbeiders ut annere Länner, politische Gefangene, so nömmte „Mischlinge“ un annere Gruppen inspeert wurrn un vun dor denn utlehnt an Rüstungsbedrieve in Meideborg. In den Tweeten Weltkrieg is de Indutrieproduktschoon blot man in Gang bleven, vunwegen, datt Dwangarbeiders ut’n Utland insett’ wurrn sund. De Bruunköhlen-Benzin-AG (Brabag) hett in düsse Johren mehr Motorbrandstoff an de Wehrmacht levert, as anners een. Se hett 1944 sess KZ-Butenlagers inricht. Een weer dat „KZ Magda“ in Meideborg-Rothensee. De annern fiev weern annerwegens unnerbrocht in Sassen un Sassen-Anholt. Dor hefft twuschen Juni 1944 un februar 1945 2.172 jöödsche Gefangene arbeiden mösst un um un bi 65 % vun jem is dor bi sturven. Sunnerlich for Sinti un Roma is dat KZ Meideborg-Holtweg boot wurrn. Dat is aver 1943 dichtmaakt wurrn, vunwegen datt Anwahners dor gegenan gahn sund. De Häftlinge sund denn na Auschwitz brocht wurrn. Vun 1943 bit 1945 is en Butenlager vun dat KZ Buchenwald bi de Polte-Warke in de Liebknechtstraten in Meideborg ween. Mehr as 3.000 Lüde hefft hier inseten, sunnerlich Jöden ut de Lagers KZ Riga-Kaiserwald, Auschwitz, Strutthoff un Ravensbrück, dor noch fungene Russen un Polen to. Se mössen hier swaar Arbeit doon un leven in en Barackenlager in Prester. De eerste Luftangreep up de Stadt weer an’n 22. August 1940. Vun 1943 af an hefft de Allieerten jummers wedder Meideborg anstüert un angrepen. Toeerst gung dat gegen de Industriebedrieve, de for de Rüstung togange weern, as dat Krupp-Hermann Gruson-Wark in Buckau, wo Kedenfohrtüge (Stormgeschütze) herstellt wurrn sund, oder gegen dat Hydrierwark vun de Brabag in Rothensee, wo Syntheetsch Benzin maakt wurrn is. Dör den Luftangreep up Meideborg an’n 16. Januar 1945 is de Ooldstadt to 90 % in Dutt maakt wurrn. Ok 15 Karken sund dor toschann gahn. Ok de Wieken ut de Grünnertied sund, just so, as in Berlin, Chemnitz un Dresden meist ganz in’e Merse gahn. De „Noordfront“ vun de Stadt un de Breede Weg, wat een vun de schöönsten Barockstraten in Düütschland ween is, sund meist heel un deel togrunne gahn. Bi düssen Bombenangreep sund tominnsten 2.000 Minschen umkamen un 190.000 weern utbombt. Na de Tahl vund e Doden is dat de fofft grottste Angreep up eene düütsche Stadt in’n Tweeten Weltkrieg ween. An’n 11. April 1945 sund US-Truppen an de Stadtgrenz in Stellung gahn. De Wehrmacht hett nich Bott geven un de Stadt nich an de Amerikaners over geven wollt un so gung dat an’n 12. April los un de Stadt is noch mol en poor Dage bombardeert wurrn. Denn sund de Amerikaners dör de starken düütschen Lienen dörbraken un hefft an’n 19. April den westlichen Deel vun de Stadt besett. So, as dat afmaakt weer, sund se denn nich wieter up Berlin vorrückt. An’n 5. Mai sund denn sowjetsche Kräfte ankamen un hefft de Stadt ehrn ööstlichen Deel besett’. An’n 1. Juni 1945 sund britsche Truppen an de Stäe vun de lesten Kräfte vun de 117. US-Infanterie-Divischoon träen. Se hefft Meideborg-West denn an’n 1. Juli an de Rode Armee overgeven. DDR-Tied Na den Krieg is eerst mol ut de Binnenstadt un ut de bedrapenen Wieken de ganze Schutt wegrüümt wurrn. Dat fehl avers an Geld un so sund vun de Hüser, de wat afkregen harrn, blot man de weertvullsten wedder herstellt wurrn, dormank de Meideborger Dom, dat Kloster vun Use Leve Fro un dat Raathuus. Twuschen 1951 bit 1966 sund acht Karken sprengt oder afreten wurrn. Se weern woll utbrennt, man dat weer doch mööglich ween, jem wedder up to boen. So is ok in’n April 1956 de Ulrichskarken midden in de vörmolige Ooldstadt sprengt wurrn. Walter Ulbricht süms hett dor Order to geven. Hüdigendags staht nich mehr veel Hüser ut’n Barock an’n Breden Weg, un ok de Bowarke ut Grünnertied un Jugendstil präägt dat Bild vun de Stadt nich so duchtig, as tahlrieke Hüser ut de „Natschonale Traditschoon“ in de Tied na’n Krieg, de as Vorbild de Sowjet-Architektur ut de Stalintied harrt hefft (Sozialistisch Klassizismus). In de Binnenstadt un in de Neebo-Wieken sund ok en ganzen Barg vun Platenbowarken henstellt wurrn. Man de sund to’n groten Deel afreten wurrn un midderwielen staht an ehre Stäe moderne Bowarke ut de 1990er Johre un later. In de DDR is Meideborg en Zentrum vun den Swaarmaschinenbo (t.B. SKET) bleven, 1952 is de Stadt Bezirkstadt vun den Bezirk Meideborg wurrn, de 1990 wedder uplööst wurrn is. Binnen den Bezirk weer Meideborg as Stadtkreis kreisfree Stadt. 1990 bit hüdigendags In’n Juni 1990 hett de Volkskamer vun de DDR beslaten, dat Land nee up to delen un dor wedder (Bunds-) Länner bi in to föhren. Dat Land Sassen-Anholt is dor sunnerlich ut de vörmoligen Bezirke Halle un Meideborg un ut den [[[Kreis Jessen]] tostanne kamen. Mit wat annere Grenzen harr dat düt Land al vun 1947 bit 1952 geven. Dormols weer Halle Hööftstadt wurrn. Dor weer in Krieg nich so veel in’n Dutt gahn. Nu is in’n eersten Landdag dor over afstimmt wurrn, wecke Stadt Hööftstadt weern scholl un Meideborg is dor mit knappe Mehrheit bi wählt wurrn. 1994 hett sik in Meideborg wedder en Bischop vun de Röömsch-kathoolsche Kark dallaten. Dat Bisdom Meideborg höört as Suffragan-Bisdom to dat Arzbisdom Patterbuorn. Vun 1990 bit 2005 hett de Stadt bi 60.000 Inwahners verlaren un is vun knapp 290.000 up nu 230.000 Inwahners tosamen schrumpt. Dor hett de Stadt bannig wat mit to doon, vunwegen datt dat nu veel mehr Wahnungen gifft, as bruukt weert. Dat Stadtbild hett sik in de lesten Johre duchtig wat ännert. De Platz bi de Universität is nee maakt wurrn, dor is ok en Tunnel henkamen, dat Football-Stadion is nee boot wurrn, de Breede Weg un de Otto-vun-Guericke-Straten sund up Schick brocht wurrn, just so, as dat Schauspeelhuus Meideborg, un de Westsiet vun den Domplatz mit de Gröne Zitadellen dorbi is nee boot wurrn, just so, as de Steernbruggen. Dor sund noch allerhand annere Projekte un sunnerlich Inkoop-Passagen tokamen, so, datt sik dat Bild vun de Stadt bannig ännert hett. Ole Hüser ut de Grünnertied, de in de DDR gor nich mehr pleegt un bewohrt wurrn sund, sund smuck wedder herstellt wurrn. Dat gifft keen Stadt in Düütschland, wo up jedeen Inwahner so veel Platz to’n Inkopen (in m²) is. In dat Johr 1999 is in Herrenkroog up en Deel vun dat 100 Hektar grote Flach, wat vordem vun Militär bruukt wurrn weer, de 25. Bundsgoornschau (BUGA) afholen wurrn. In de Kasernen in de Naberschop ut Kaiser Willem II. siene Tied sund nu Afdeelungen vun de Hoochschool Meideborg-Stendal unner kamen. Düsse Campus bi eene Umfraag unner Studenten in ganz Düütschland in dat Johr 2009 to’n tweet schönsten Campus vund e Bundsrepubliek wählt wurrn. In anner vormolige Kasernen dor umto sund nu verscheden Ministeriums vun dat Land tohuse. Vorweg sund se avers eerst mol anstännig un denkmolgerecht up Schick brocht wurrn. 2002 un 2007 hett de Stadt bi den Bunds-Wettstriet Use Stadt bleiht up de Goldmedaille kregen un 2003-2005 de Sülvermedaille. In de Johre 2001-2003 hefft Archäologen an’n Domplatz Reste vun en Kark ut dat 10. Johrhunnert utbuddelt. 1200-jöhrig Stadtjubiläum Over dat ganze Johr 2005 hen is in de Stadt allerhand los ween. Unner dat Motto „Meideborg 12hunnert“ is de Stadt ehr Jubiläum fiert wurrn. Bi de zentrale Fierstunne in’n Meideborger Dom an’n 7. Mai 2005 is to’n eersten Mol de Kaiser-Otto-Pries vun de Stadt Meideborg utgeven wurrn. Kregen hett em de Ooldbundspräsident Richard von Weizsäcker. Spraak De mehrsten Lüüd snackt keen Ostfälschet Platt mehr. Sport De SC Meideborg is en bedüdend Handball-Vereen. Bekannte Lüde ut Meideborg Antje Harvey, Biathletin Burkhard Hirsch, Politiker Haide Klüglein, Swemmsportlerin Erich Ollenhauer, Politiker Dirk Stahmann (* 1953), Footballspeler Georg Philipp Telemann, Komponist Henning von Tresckow, Offizier un Wedderstandskämper Belege Oort Meideborg Hanse Hööftstadt (düütsche Bundslänner) Stadt

2462

https://nds.wikipedia.org/wiki/S%C5%82ubice

Słubice

Słubice () is ene polsche Stadt an’e Oder. De Stadt an sik hett üm un bi 18.000, de hele Gemeen ruchweg 25.000 Inwahners. Se is siet 1945 nich mehr in de düütsche Region Brannenborg. Op de annere Siete vun de Oder liggt de düütsche Universitätsstadt Frankfort. Słubice is in de Niege Hanse. In Słubice läwen nicht bannig veele Düütsche. In de Rebeet om Słubice warr in’n Middeloller Platt snackt. Borns Weblenken Oort Woiwodschop Lebus

2464

https://nds.wikipedia.org/wiki/Krakau

Krakau

Krakau (poolsch Kraków) is de ole Hööftstadt vun Polen. Vundaag is se de Hööftstadt vun den Woiwodschop Lüttpolen. Se is mit 756.430 Inwahners (Januar 2005) de drüttgröttste Stadt in Polen un is een vun de gröttsten Zentren vun de Kultur vun Europa. In Krakau gifft dat veel Boowarken ut de Gotik, de Renaissance un dat Barock. De Partnerstäder sünd Bordeaux, Bratislawa, Cuzco, Edinburgh, Fez, Florenz, Frankfort, Göteborg, Innsbruck, Leipzig, Lwiw, Milano, Orleans, Pecs, Rochester, Sevilla, Solura, Vilnius un Zagreb. De Stadt weer in de Hanse un is nu ok in de Niege Hanse. De beröhmteste Minsch, de lange Tiet in Krakau leev, is Karol Wojtyła, later de Paapst Johannes Paul II., de hier Arzbischop weer. To Krakau höört vundaag ok de ehemaalsche Industriestadt Nowa Huta. In Krakau gifft dat de grote Universität vun de Jagiellonen. Söhns un Döchter vun de Stadt Adam Greenberg (* 1939), US-amerkaansch Kameramann Jadwiga Jędrzejowska (1912-1980), poolsch Tennisspelerin Weblenken www.e-krakow.pl Woiwodschop Lüttpolen Oort Hanse

2470

https://nds.wikipedia.org/wiki/Brunsbarg

Brunsbarg

Brunsbarg (poolsch Braniewo) is ene poolsche Stadt mit 17.040 (30. Juni 2019) Inwahners in’t Ermland, wat en Deel vun Oostpreußen is. Brunsbarg weer in de Hanse un is nu in de Niege Hanse. Brunsbarg hett en Deel vun de niege Allensteiner Universität vun Südastpreißen. Weblinks Woiwodschop Ermland-Masuren Oort Stadt Hanse

2471

https://nds.wikipedia.org/wiki/Visby

Visby

Visby is de Hööftstadt vun de Insel Gotland in Sweden. Visby warr om dat Johr 900 Stadt. 1314 is de Stadt vull un ganz afbrennt, later henn aber weer upboot wurrn. Visby weer de Moderstadt vun Riga, dat nu in Lettland is. Visby harr en vun de grootste Hanse-Kontoren. Gotland harr ene eegene Regierung. Visby is nu in de Niege Hanse. De Stadt hett 22.236 Inwahner up en Flach vun 12,08 km² (Stand: Dezember 2005). Oort Sweden Hanse

2472

https://nds.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6slin

Köslin

Köslin (poolsch: Koszalin, kaschubsch: Kòszalëno) is en poolsche Stadt mit 107.900 Inwahners in Pommern. 1214 geev de pommersche König Boleslaw II. dat "Dorf Köslin, bi Gora Chełmski, in´t Kolberger Land ten Kloster Belbuck bi Treptow". 1248 weer de westliche Deel vun Pommern mit Köslin Deel vun´t pommersch Fürstbistum. 1266 geev de Bischop Herman von Gleichen Köslin dat Stadtrecht na lübisch Recht. Köslin weer in de Hanse. Vun 1818 bet 1945 weer Köslin de Stadt een vun de dree Regierungsbezirken vun de preußsche Provinz Pommern. (De annern twee wern Stettin un Stralsund. Na den tweeten Weltorloog hebbt de Russen de Düütschen ut Köslin rutsmeten un de Stadt to Polen geven. Vun 1950 bet 1998 weer de Stadt de Hööftstadt vun en egen Bezirk, den Bezirk Köslin. Köslin is siet 1998 Deel vun den Bezirk Westpommern mit de Hööftstadt Stettin. Köslin is in de Niege Hanse. In Minn in Düütschland is siet 1950 de Diakonissenanstalt Salem-Köslin. Hoochscholen Politechnikum Köslin Oostseehoochschool för Geisteswetenschoppen Uniwersytet Gdański (Universität Danzig), Deel Köslin Hannelshoochschool Warschau, Deel Köslin Theologisch Seminar Uniwersytet Adama Mickiewicza W.T. (Adam-Mickiewicz-Universität), Deel Köslin Pädagogisch Seminar Oort Polen Preußen

2473

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gollnow

Gollnow

Gollnow (poolsch Goleniów) is ene poolsche Stadt in Pommern bi Stettin. Gollnow liggt an de Ihna. Gollnow warr 1268 Stadt mit dat Recht vun Meideborg un 1314 mit lübsch Recht. Gollnow weer in de Hanse ene belangrieke Solthannelsstadt un is nu in de Niege Hanse. In’t Medeloller weer de Stadt op de Strat vun Kolberg no Stettin. Bi Gollnow is de Flooghaven Stettin-Gollnow. In de Hansetied weer Gollnow in de Striederien mit de Likedelers involveert. In de düütsche Tied weer de Stadt in’n Kreis Naugard in de pruißisk Provinz Pommern. Al 1595 worr hie ene School för Marjellches gründt. Hie warr in de düütsche Tied en bannig wichtig Veehmarkt. In de Tweet Weltkrieg worr de Stadt 60 % kaputt mokt. Vandage läwt hie mier Lü denn in de düütsche Tied. Gollnow is vandage in de Bezirk Westpommern. Vandage gifft dat veele Archivalien ut Gollnow in’t Stettiner Staatsarchiv. Literatur P. H. Bastian: Chronik der Hansestadt Gollnow. Bad Kreuznach 1985 Woiwodschop Pommern Oort

2474

https://nds.wikipedia.org/wiki/Stargard

Stargard

Stargard (vundaag Stargard Szczeciński) is ene poolsche Stadt in Pommern. Se is ene vu de öllsten Städer in Westpommern. Se weer in't Medeloller in de Hanse un is nu in de Niege Hanse. Stargard is siet 1935 ene Stadt. In de düütsche Tied weer Stargard in den Kreis Saatzig un is vundaag in den Kreis Stargard. In den Dörtigjohrigen Krieg weer Stargard sünners belangriek. Vun 1975 bet 1999 weer de Stadt in den Bezirk Stettin. Se hett 71.017 Inwahners (Stand 30. Juni 2005) un liggt in den Bezirk Westpommern. De Stadt is 36 km vun Stettin, 35 km vun de Flaaghaven Gollnow un 180 km vun Berlin. De Flach is 4810 ha. Dat gifft ok ene Gemeente Stargard-Land. Hans-Joachim von Merkatz vun de Düütsche Partei un CDU, de no den Krieg düütsch Justizminister weer, keem ut Stargard. Hier sünd de Doren Pyrzycka, Wałowa un Młyńska. Dat Stargarder Raathuus is ut dat 15. Johrhunnert un't 16. Johrhunnert un in den Renaissance-Stil but. De Marienkark is ene vun de höögsten Backsteenkarken in Europa. De Rodseetoorn (Baszta Morze Czerwone) is Deel vun de ole Stadtbefestigen. In Stargard gifft dat ok en Tesco-Markt. De Basketball-Mannschap Spojnia Stargard Szczecinski speelt in de natschonaale Liga vun de Mannslüüd. Weblenks Polen Oort

2475

https://nds.wikipedia.org/wiki/Belgard

Belgard

Belgard (poolsch Białogard) is ene lütte poolsche Stadt in’n Bezirk Westpommern. Se kreeg 1299 de Lübschen Stadtrechten vun Hartog Bugslaff IV. Vör de Stadtgrünnung geev dat södelk vun de Steed vun de Stadt en Wendenborgwall mit en lütten Darp, wat de poolsche Hartog 1102 un 1107/1108 nehm. De Borg weer Residenz vun’n Hartog Wratislaw IV. De düütsche Stadt weer ene plonte Stadt, wo de Markt veer Atjen harr. Siet 1386 weer se in de Hanse un is nu ok in de Niege Hanse. In de Dörtigjohrig Orlog sunk de Bevölkerung vun 3000 to circa 1000 Minschen. Belgard harr inst en Hoben an de Persante. Dor Belgard gung in’t Medeloller ene Soltstrat vun Kolberg no’t Polen vun de Tied. Dat geev vun 1879 de Oostbohn vun Neustettin un vun 1859 geev dat hie de Hinterpommersche Eisenbahn. Siet 1945 is de Stadt in Polen, lang in de Bezirk Köslin. Siet 1999 is se wedder Kreisstadt. Belgard liggt gaud för de Wertschap un so is de Stadt ok ene Stadt, wo de Bohnhoff belangrieker is denn dat bi de Tohl vun de Inwahners to verwachten is. Joachim Utech (1889-1960), en Granitbillhuwer harr hie sien Ateljer. Utech kreeg 1957 en Deel vun siene Warken trügg. Ut Belgard weer ok de Architekt vun enige Aunsiedlungen in düütsche Steden noh de Tweet Weltorlog, Hans Bernhard Reichow. Vandage läwt in Belgard veel mier Lü denn in de düütsche Tied. Dat Hauge Dor steiht noch. Bekannt Lüüd ut disse Stadt Peter Christian von Kleist-Retzow (1910-1966), düütsch Jurist Woiwodschop Westpommern Oort Stadt

2476

https://nds.wikipedia.org/wiki/Stolp

Stolp

Stolp (poolsch Słupsk, kaschubsch Stôłpsk) is ene poolsche Stadt in de Bezirk Pommern. Hier is de pommersche Keunigsborg. Stolp harr 100.000 Inwohners. De düütsche Partnerstadt vun Stolp is Flensborg. Stolp weer in de Hanse un is nu in de Niege Hanse. In Stolp is de Pommersche Pädagogische Haugschole. Dat Motto vun de Stadt is Bursztynowe serce Europy, wat heet: Hart vun Europa ut Barnsteen. Stolp weer in’t Medeloller an de Handelsweg vun Danzig noh Stargard. Weblenken Polen Oort

2477

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gro%C3%9F%20Strehlitz

Groß Strehlitz

Groß Strehlitz (vandage Strzelce Opolskie) is ene Stadt twüschen Gleiwitz un Oppeln in de poolsche Bezirk Oppeln, de 21.000 Inwohners hett. De Stadt worr vör 1290 vun Boleslaus vun Oppeln gründ'tun leeg an de Hoge Straat, ene Hannelsstrat Nürnbarg-Breslau-Krakau. Groß Strehlitz weer ene plonte Stadt mit en Markt in de Mitt. De Oort worr in’t 16. Johrhunnert luthersch, män dat worr in’t 17. Johrhunnert anners. Groß Strehlitz weer lang bet 1945 düütsch, in de Provinz Böverslesien, un weer in’t Medeloller in’t böhmsch Riek. De Stadt weer vun 1818 bet 1945 de Kreisoort vun’n Kreis Groß Strehlitz in Preußen. De Stadt is siet 1945 in Polen in de Bezirk Oppeln. De Stadt is nu in de Niege Hanse. Erich Mende, de FDP-Vorsitter weer, weer vun hier. 1951 worr in Wiesbaden dat Groß Strehlitzer, Rosenberger und Loben-Guttentager Kreisblatt gründ’t. Vör de eerste Weltorlog worr hier de katholsche St. Laurentiuskark but. Dat Vorbild weer ene Barockkark, de vör de Kark vun uns Tied op de sülve Steede weer. Polen Oort Preußen

2478

https://nds.wikipedia.org/wiki/Thorn

Thorn

Thorn (poolsch Toruń) is ene poolsche Stadt mit över 200.000 Inwohners an de Wießel in de Bezirk Kujawien-Pommern. De Oort Thorn worr 1231 vun de Düütsch Orden gründt. De Naam keem vun de Stadt in’t hillige Land Tibnin, wat vandage in de Libanon is. De eerste Inwahners weern ut Westfalen. Thorn weer in de Tweet Weltkrieg vun de dietsche Nazirejierung besett. Hier is siet 1945 de Nikolaus-Kopernikus-Universität Thorn. De Universität hett dat hööchste Teleskop vun’t östelke Medeleuropa. De Pole Nikolaus Kopernikus un Theodor Körner weern vun hier. Thorn is in de Niege Hanse un weer ins ene belangrieke Hansestadt. Dat Stadtzentrum, wat in’t Weltkulturarv vun de UNESCO is, hett vele Buwarken vun de Backsteengotik. Polen Oort Hanse

2479

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kulm

Kulm

Kulm (poolsch Chełmno) is ene Stadt in de poolsche Provinz Kujawien-Pommern, de 21.000 hett. Kulm weer bet 1945 dietsch un weer in Westpreußen. Kulm is in de Niege Hanse un is de Stadt, ut de Kurt Schumacher un Hermann Löns weern. Hie spraken de Lü de Haugpruißiske Variante vun't Ostmitteldeutsche. Kulm weer ok ene Ordensborg vun de düütsch Orden. Üm Kulm un Kulmsee weer bet 1945 ene böverdüütsche Dialektinsel, wat dat geev wiels twüschen 1782 un 1785 Württemberger un Lüüd ut Baden-Durlach kamen weern. Al vör 1945 worr hie Poolsch snackt. De hie leven Düütsche weern, anners denn de Polen, Protestanten. Literatur Ehrhardt, Rolf. Die schwäbische Kolonie in Westpreußen. (= DDG 6). Marburg 1919 Woiwodschop Kujawien-Pommern Oort Preußen

2480

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wilmesausch

Wilmesausch

Wilmesausch (Wilmesausch Wymysiöeryś) is de Dialekt vun de lütte Stadt Wilmesau (op Wilmesausch Wymysau, Wymysoj), op de Jrens vun Kleinpolen un Slesien in Polen. De Dialekt höört to dat Hoochdüütsche un to dat Slesische, is in sien Egenschoppen aver temlich afpartig. Dat besünnere an dissen Dialekt is vör allen, dat de Sprekers vun dat Wilmesausche en ganz egen Identität entwickelt hebbt un sik nich as Düütsche tellt. So hebbt 1921 vun 1774 Lüüd blot 23 seggt, dat se sik vun de Natschonalität as Düütsche föhlen deen. De Lüüd in Wilmesau hebbt seggt, dat se jemehr Spraak un Kultur op Siedlers ut Flandern, Freesland oder ut England trüchföhrt. To’n Bispeel hebbt veel Lüüd in Wilmesau den Naam Fox hatt, de ut Schottland kamen schall. Wilmesau is en lütt düütsch Spraakeiland in de Gegend vun Bielsko-Biała. Dat is nich ganz rut, wo de Lüüd vun weg kemen, de dat Dörp toeerst besiedelt hebbt. Se sünd op jeden Fall mit de Düütsche Oostsiedlung na Slesien kamen. Dör de Laag as Spraakeiland un ok dorvun, dat de Lüüd in Wilmesau blot ünnerenanner heiraden deen, hett sik mit de Tiet en ganz egen Identität rutbillt. De Lüüd in Wilmesau hebbt sik nich as Düütsche föhlt un ok nich recht as Polen. Se weren Wilmesauers un snacken jemehr egen Spraak. Düütsch düch jem to swoor to verstahn, dat weer nich desülve Spraak. Utdruck vun disse egene Identität weer denn ok, dat to Anfang vun dat 20. Johrhunnert de Schriever Florian Biesik anfungen hett in sien heimatlichen Dialekt to schrieven un geern den Anfang to en egene wilmesausche Literatur setten wull. In sien Schrievwies hett he sik an dat Poolsche anlehnt. 1880 hebbt vun 1662 Lüüd in Wilmesau 1525 (92 %) Wilmesausch snackt. Disse Tall is dör dat 20. Johrhunnert dör jümmer lütter worrn. 1900 weren dat 1152 vun 1719 Inwahners (72 %). De poolsche Spraak hett mit de Tiet jümmer mehr Bedüden kregen. As 1939 Wilmesau vun de Düütschen besett worrn is, dor weren de Lüüd in Wilmesau temlich gliekgüllig. Se harrn sik nich freit, dat geev aver ok keen groot Gegenwehr. De wilmesausche Dialekt un de Kultur kunnen se ahn Problemen wiederleven, denn de Düütschen hebbt jem as Düütsch ansehn. Arger geev dat denn aver na’n Krieg. As de Polen wedder de Macht harrn, hebbt se all Düütsche verdreven. Ok de Dialekt in Wilmesau gell de Polen as Düütsch, dat gell nix, dat de Wilmesauer sik sülvst nich as Düütsche ansehn hebbt. Welk Lüüd kemen achter Trallen, welk sogor in’t Arbeitslager na Sibirien. Dat geev soveel Arger, dat de Lüüd in Wilmesau toletzt beslaten hebbt, bi de Behörden en Andrag to stellen, se schullen jemehr Spraak un Kultur verbeden. In’n März 1946 is disse Verordnung denn rutkamen. Blot so kunnen se dat Schicksal afwennen, verdreven to warrn as all de annern Düütschen. Toglieks kunnen de Lüüd de Spraak kuum noch an de jüngern wiedergeven. De Polen hebbt jümmer dorna keken, wat sik de Wilmesauers nich to düütsch beert. Dat Verbaad is denn mit de Tiet wedder ophoven worrn, aver för de Spraak weer dat to laat. Dor weren kuum noch Lüüd na, de de Spraak würklich kunnen. Hüüt sünd meist blot noch ole Lüüd nableven, de noch wat vun de Spraak afkennt. Dat schöölt so bi 70 Lüüd wesen. Vadderunser Ynzer Foter, dü byst ym hymuł, Daj noma zuł zajn gywajt; Daj Kyngrajch zuł dö kuma; Daj wyła zuł zajn ym hymuł an uf der aot; dos ynzer gywynłichys brut gao yns haojt; an fercaj yns ynzer siułda, wi wir aoj fercajn y ynzyn siułdigia; ny łat yns cyn zynda; zunder kaonst yns reta fum nistgüta. [Do Dajs ej z Kyngrajch an dy maocht, ans łaowa uf inda.] Amen Literatur Ludwik Młynek: Narzecze wilamowickie., Tarnau, 1907: J.Pisz Józef Latosiński: Monografia miasteczka Wilamowic. Krakau, 1909 Hermann Mojmir: Wörterbuch der deutschen Mundart von Wilamowice" (Słownik niemieckiej gwary Wilamowic). Krakau, 1930-1936: Polska Akademia Umiejętności. Adam Kleczkowski: Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji. Fonetyka i fleksja. Krakau 1920: Polska Akademia Umiejętności. Adam Kleczkowski: Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji. Składnia. Posen 1921: Uniwersytet Poznański. Maria Katarzyna Lasatowicz: Die deutsche Mundart von Wilamowice zwischen 1920 und 1987. Oppeln 1992: Wyższa Szkoła Pedagogiczna. Tomasz Wicherkiewicz: The Making of a Language: The Case of the Idiom of Wilamowice. Mouton de Gruyter, 2003, ISBN 3-11-017099-X () Footnoten Spraakvarietät Hoochdüütsch

2481

https://nds.wikipedia.org/wiki/Elwing

Elwing

Elwing (poolsch: Elbląg, hoochdüütsch Elbing) is en Stadt in de poolsche Bezirk Ermland-Masuren mit 130.000 Inwahners. Elwing weer in de Hansetied en vun de Middelpunkten vun de Hanse. In Elwing hebbt se fröher Nedderpreußsch spraken. De Stadt leeg in de preuß’sche Provinzen Oostpreußen un Westpreußen. Beröhmte Lü ut Elwing sün Max Reimann, de na den Krieg Vörsitter vun de KPD weer, Ortwin Runde un de Bremer Bernd Neumann, de Kulturstaatsminister vun de düütsche Bundsregeern. Elwing hett siet 1992 en Bischop in de Karkenprovinz Ermland. Elwing is Deel vun de Niegen Hanse. In’n Kreis Elwing is ok de Gemeente Elwing-Land mit 6.600 Inwahners. Woiwodschop Ermland-Masuren Oort Hanse

2482

https://nds.wikipedia.org/wiki/Frauenburg

Frauenburg

Frauenburg (poolsch Frombork) is ene lütte poolsche Stadt bi’t Frische Haff in de Bezirk Ermland-Masuren. Se is an de Rebeet vun en ol Prussendorp buut wurrn. De Bischop vun´t Ermland trock 1242 vun Brunsbarg na Frauenburg. 1310 kreeg Frauenburg dat lübisch Stadtrecht vun de Bischop Eberhard vun Neisse. Twüschen 1329 un 1388 is ene groote Kathedrale buut wurrn. Frauenburg weer ene vun wenigen Städer in’t Ermland, in de Nederprüüßisk snackt wurrn is. In Frauenburg is de Histo’rsche Vereen vun´t Ermland, de nu in Mönster sitt, gründ´t wurrn. Frauenburg höört to de Niege Hanse mit to. Woiwodschop Ermland-Masuren Oort

2484

https://nds.wikipedia.org/wiki/Witten

Witten

Witten is ene Stadt an de Ruhr in Westfaolen. Se is de gröttste in de Iämpe-Ruhr-Kreis. Witten hadde vör de Krieg vun de grote Steder in’t Ruhrrebeet de höchste Andeel vun de SPD. Witten is dat End vun de längste Stratenbahnverbindung in de Welt, de vun Witten-Heven noh Krefeld chäht. Witten is twüschen Baukem un Hagen. Witten is ene Stadt vun de Arbäiders, män in de riekste Landkreis vun’t Ruhrrebeet. Witten hett en Frielichtmuseum för Bargbu in’t Muttendahl bi Witten-Bommern. Witten hadde in siene hele Historie keen CDU-Börgermeester. In Witten gifft dat de Universität Witten-Herdecke, de ene vun de beste düütske Universitäten sien sall. Bekannt Lüüd vun de Stadt Jochen Nickel (* 1959) Schauspeler Weblenken Oort Iämpe-Ruhr-Kreis Hanse

2485

https://nds.wikipedia.org/wiki/FSV%20Frankfurt

FSV Frankfurt

De FSV Frankfurt is een vun de gröttste Footballvereenen in Hessen. Dat gifft de FSV siet 1899. Speeloort ist da Frankfurter Volksbank Stadion an' Bornheimer Hang. Vör den Tweeten Weltkrieg nehm de FSV an mehrere Endrunnen um de Düütsch Meesterschap dee un schaff een Meesterschaps- (1925) un en Pokalfinale (1938). Der Vereensfarven sünd Swaart un Blau. Dat geev een Fruenafdelen, de ok in de Bundsliga weer. De Fruen weern 1995 un 1998 düütsch Meester. De Fruen weern ok 1985, 1990, 1992, 1995 un 1996 Pokalsieger. De Afdeelen ist aber 2006 uplööst wurrn. Intüüschen spelen de Frankforter Fruen bi Eintracht Frankfurt. Literatur Hardy Grüne: Legendäre Fußballvereine. Hessen. Zwischen FC Alsbach, Eintracht Frankfurt und Tuspo Ziegenhain. AGON Sportverlag, Kassel 2005, ISBN 3-89784-244-0, S. 242–248. Harald Schock, Christian Hinkel: Ein Jahrhundert FSV Frankfurt 1899 e. V. Die Geschichte eines traditionsreichen Frankfurter Sportvereins. FSV Frankfurt 1899 e. V. (Hrsg.), Frankfurt am Main 1999, ISBN 3-89784-189-4. Weblinks Website des Vereins Sportvereen Footballvereen Hessen Frankfort an’n Main

2487

https://nds.wikipedia.org/wiki/Draulsen

Draulsen

Draulsen, ook Draulzen (düütsch: Drolshagen) is ene Stadt in den westfäälschen Kreis Olpe in’t Suerland. Se hett 11.779 Inwahners (Stand: 31. Dezember 2018) up en Flach van 67,11 km² Inwahners. 58 Dörper sünd Deel in de Stadtgemeen. De Stadt is in de Niege Hanse. 1214 is de Stadt eerstmals in en Oorkunn nömmt wurrn. 1838 hett en Füer de Stadt meest kumplett verneelt. 1969 wurr de Stadt in de hüdige Form grünnd. Weblinks Internetpräsenz van de Stadt Oort Stadt Kreis Olpe Hanse

2488

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bi%C3%A4rgkoamen

Biärgkoamen

Biärgkoamen is en Stadt in’t Ruhrrebeet in Westfalen. Se höört to’n Kreis Unna in'n Regeernsbezirk Arensperg. Hüdigendags (31. Dezember 2007) leevt dor 51.661 Inwahners up 44,8 km² Lüüd ut disse Stadt Eugen Drewermann, kathoolsche Theoloog un Schriever Weblenken Oort Stadt Noordrhien-Westfalen

2489

https://nds.wikipedia.org/wiki/Lauenburg

Lauenburg

Lauenburg (poolsch Lębork) is ene Stadt in de poolsche Bezirk Pommern. Se hett 37.000 Inwohners. Lauenburg is siet 1341 ene Stadt. Siet 1945 hört Lauenburg to Polen. Lauenburg is in de Niege Hanse. Paul Nipkow un Jürgen Echternach, de mol Vorsitter vun de Hambörger CDU weer, weern ut Lauenburg. Oort Woiwodschop Pommern

2492

https://nds.wikipedia.org/wiki/M%C3%B6lm

Mölm

Mölm (düütsch: Mülheim an der Ruhr) is ene groote Stadt an de Ruhr. In't Rebeet vun Mölm leven in de Tied vun Karl den Groten Franken un Sassen. Se weer in de Hansetied keene Stadt, män weer in de Hanse un de nordelkste Stadt in't Bergisch Land. Mölm is de riekste Stadt in't Ruhrrebeet. August Thyssen gründ't hie de Firma Thyssen. Hie weer de Stinnes-Konzern, de dat nu nich mehr gifft. Vandage sitt hier Aldi-Süüd un Tengelmann. De Delen vun de Stadt sünd: Altstadt I Altstadt II Styrum Dümpten Heißen Menden-Holthusen Saarn Broich Speldorf Oort Stadt Noordrhien-Westfalen

2503

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ollnborger%20Platt

Ollnborger Platt

Dat Ollnborger Platt is de plattdütsk Dialekt, de in dat Ollnborger Land snackt word. In dat ole Ollnborger Land gifft dat dree unnerscheedliche plattdüütsche Mundaarten: eerstens de noordollnborgsche in de Kreisen Ollnborg, Demmost, Ammerland, Wersermasch un den südlichen Deel von de Landkreis Freesland (Varel un Freesche Wehde), twetens de südollnborgsche in de Kreisen Vechte un Cloppenborg un drüttens de jeversche in dat ole Amt Jever. Noordollnborger Platt Dat Noordollnborgsche ward snackt in dat Rebett von de ole Graafschup Ollnborg. Hier hett sik de Luutstand von de Hansespraak an´n troosten bewahrt. Dit Plattdüütsch is darum ok as dat reinste Noordneddersassisch antospreken. Ganz seker hett de Spraak ok hier noch mennig Tungenslääg (t.B.: "wi sünd" oder "wi sund", "Keuh" oder "Keih" usw.) un de Woortschatt hangt von de verschedenen Egenaarten von Land un Lü af, aver dat is kien Grund dit Plattdüütsch noch wieter to unnerdelen. Südollnborger Platt Dat Südollnborgsche is wohrhaftig een beten anners. Dat Ollnborger Mönsterland weer dör enen breden Heidegördel von de ole Graafschup Ollnborg afslaten un höörde uterdem bit 1803 to dat Bisdom Mönster. Darum is dat nich verwunnerlich, dat sien Plattdüütsch na dat Westfaalsche slechten deit. De Vokale weert faken braken. För dat lange e, o un ö staht in vele Wöör de Duppellude ei(äi), au un eu (äu) in. Överlangs kann man ok noch Reste von de Vörsülv ge- in dat Partizip Perfekt hören: ik bin satt 'eworen, heff gaut 'eseten.(Ik bün satt woorn, heff goot seten). Uterdem fallt up, dat dat End-e sik hier länger bewahrt hett as in Noordollnborg. (Hette- Hitt, Kappe - Kapp, Mole - Moll, Prume - Pluum, ungeve- ungääf) Statt "Use Jungs loopt in 'e Wisch" heet dat hier "Use Jungens lopet in'e Wiske". Un denn gifft dat in Sudollnborg noch 'ne lange List mit Wöör, de in Noordollnborg fählt oder anners utspraken weert, t.B.: Durk (Alkoven), Enket (Tinte), Go'ensdag (Mittwoch), iesk (hässlich), quatern (schwatzen), verwennt um (verkehrt herum). Jeverlanner Platt Dat Jeversche slecht na dat Oostfreesche. Dat Jeverland weer dör dat Swarte Brack lange Tiet von Ollnborg afsnäden, höörde fröher to Freesland un full eerst 1818 an Ollnborg. In dat jeversche Platt sünd noch vele egendömliche Snäccke un Utdrücke antodrapen, t.B.: "Loog" (geschlossenes Dorf), "Maid" (Magd oder Mädchen), "Bigg" (Ferkel), "minen"(ersteigern), "Spell" (spezielle Stricknadel), "kollt" (kalt) usw. Statts "wi sünd" seggt man "wi bünt, statts "ik bün" -"ik sün" Ene Ballaad up Ollnborger Platt Kohmess un Peermess Graaf Johann harr bloot Plattdüütsch leert, verstund kien Woort Latien. Up Hoochdüütsch lee he ok kien Weert, De Spraak much he nich lien. Doch Anton Günther, sienen Söhn, as de teihn Jahr oolt weer, denn sä he: "Junge, leer man schöön! Bloot Platt, dat geiht nich mehr." Eensdaags, do gungen se spazeern, un Johann de dat need, wo wiet de Jung weer mit dat Leern, He prööf em lang un breed. "Mien Jung, hest du goot leert dien Book? Wo heet Graaf up Latiensch?" De Prinz sä: "comes". Dat weer klook, Graaf Johann knurr veniensch: "Wat seggst du? Kohmess? Jasses, nä! Dat kann doch nich angahn. Mit Peermess weer ik up de Stä, wenn't wään muss, inverstahn." Saterfreesch oder Seeltersk In'n Noordwesten van de Kreis Cloppenborg liggt dicht an de Grenz von Ostfreesland dat Saterland. Daar word en freesch Dialekt snackt, de Saterfreesche Spraak. De Saterfreesen nömen dat sülvst "Seeltersk". Ok wenn mennig plattdüütsche Woorden in dat Seeltersk to finnen sünd, hört de Saterfreesche Spraak nich to dat Plattdüütsch daarto. Literatur Gerold Meiners: Plattdüütsch in sess Weken, een Leer-un Lääsbook för Anfänger un Kunnige. Isensee-Verlag, Ollnborg Gerold Meiners: Weltliteratur in Platt. Isensee-Verlag, Ollnborg Spraakvarietät Plattdüütsch Neddersassen

2506

https://nds.wikipedia.org/wiki/Schlawe

Schlawe

Sławno (Schlawe) is ene lütte Stadt in de poolsche Bezirk Westpommern. Se is ene Stadt vun de Niege Hanse. Sławno is in'n Kreis Sławno. De annere Stadt in'n Kreis is Darłowo. Sławno hett en Kösliner Dor un en Stolper Dor. De Johanniterorden harr inst hie en Ordenshus. Vun 1933 bet 1945 geev dat hie en botansch Chaaten. Franz Mehring, Hermann Kühn, Hans Bredau, Wilhelm Groß un Günter Machemehl weern vun hie. Inst geev dat hie vun Pollnow de Schlawer Bahn. 1878 worr hie de Verbindung Zollbrück-Schlawe-Rügenwalde vun de Pruißiske Oostbohn but. Circa 1200 worr hie de düütsche Kolonie but. Vun 1654 weer de Stadt op de Postweg Berlin-Keunigsbarg. De Hartog Swantopolk vun Pommerellen mek de Borg Schlawe de belangriekste feste Steede in sien Rebeet. Schlawe worr 1317 noh Lübisch Recht Stadt. Oort Polen

2507

https://nds.wikipedia.org/wiki/R%C3%BCgenwoold

Rügenwoold

Rügenwoold (poolsch Darłowo, hoochdüütsch Rügenwalde) is ene lütte Stadt mit üm un bi 16.000 Inwahners in de Kreis Sławno, Bezirk Westpommern in Polen. Historie De Stadt weer fröher düütsch. Se weer in de Hanse un is nu in de Niege Hanse. 1382 is in Rügenwoold König Erik III. vun Norwegen boren, de ok König Erik VII. vun Däänmark un ok König vun Sweden weer. In de Tiet vun Napoleon weer hier en belangrieke Smuggelhoben. Johannes Bugenhagen meek hier 1534 sien pömmersch Karkordnung. 1945 is de Stadt an Polen kamen un meist all de düütschen Inwahners müssen rut ut de Stadt. Oort Woiwodschop Westpommern

2509

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kamen

Kamen

Kamen is en Stadt in’t westfälsche Ruhrrebeet in Noordrhien-Westfalen. Se liggt in’n Kreis Unna un is wegen dat Autobahnkrüüz Kamen bekannt. Ut Kamen kummt Dietrich Schulze-Marmeling, de vele Böker över Football schreven hett. Kamen is in de Niege Hanse. Anton Praetorius is 1586 Schoolmeester in Kamen worrn. Oort Noordrhien-Westfalen Hanse

2510

https://nds.wikipedia.org/wiki/Br%C3%A4ckfelle

Bräckfelle

Bräckfelle () is ene lütte Stadt in'n rieken süden Deel vun't Ruhrrebeet. Se is in't Märkisch Suerland. Bräckfelle is Liddmaat vun de Niege Hanse. De Stadt weer an't End vun de Kleinbahn Haspe-Voerde-Breckerfeld. Breckerfeld is de südelkste Stadt vun't gröttste Ballungsrebeet in Düütschland. De Stadt hett 9369 Inwahner up en Flach von 59 km². Oort Iämpe-Ruhr-Kreis Noordrhien-Westfalen Hanse

2511

https://nds.wikipedia.org/wiki/SV%20Bergisch%20Gladbach%2009

SV Bergisch Gladbach 09

De SV 09 Bergisch Gladbach is en Sportvereen ut Bergisch Gladbach, de 1909 gründ't warr. De Vereen hett Football un Badminton as Afdeelungen. Dat Frunteam warr 1977, 1979, 1980, 1981, 1982, 1983, 1984,1988 un 1989 düütsche Meester in Football un is so bi de Frun Rekordmeester un hett de Rekord mang de rhiensche Teams. De Frunafdeelung is nich mehr in den Vereen. De Mannen weern blots 1953 Amateurmeester. Dat Team weer een Jahr in de Overliga, män is nu in de Verbandsliga Middelrhien. Ut disse Vereen keemen ok männig Natschonalspelerinen, so as Doris Kresimon. Sportvereen Noordrhien-Westfalen Footballvereen

2512

https://nds.wikipedia.org/wiki/TuS%20W%C3%B6rrstadt

TuS Wörrstadt

De Turn- un Sportverein Wörrstadt e.V. is en Vereen, de 1847 grünnt worrn is un in den för allen Football speelt warrt. Aver dat gifft ok de Sparten Lichtathletik, Handball, Dischtennis un Badminton. Historie In’t Johr 1969 warr de Afdeelung för Fruenfootball grünnt. As eerste düütsche Fruenteam kunn de Vereen 1973 ene inoffizielle Footballmeesterschap winnen. In’t Endspeel weer en Sieg gegen de FC Bayern München. En Jahr later warr denn ok offiziell de düütsch Meesterschap daun un de TuS Wörrstadt kunn hem noh de Sieg in’t Endspeel gegen Gelsenkiärken- Erle de eerste Mannschap vun de Fruenfootball Düütsche Meester nennen. Sportvereen Rhienland-Palz Footballvereen

2513

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gymnasium%20am%20Ostring

Gymnasium am Ostring

Dat Gymnasium am Ostring is en humanistisch Gymnasium in de Baukemer Stadtdeel Gleisdreieck. De School hebbt se al in’t 19. Jahrhunnert buut. Op de gegenöver legende Deel vun de Schoolkomplex findt een en Lehrerschseminar. De hööchste Talhl vun Schölers weer veel över 1000. Vandage hett de School 800 Schölers. De Vereen vun de Fründe un Förderer vun’t Gymnasium am Ostring gifft dat siet över 40 Johr. De Lichtblick, üm’t Johr 1980 vun Schölers gründt, is de öllste Schölerzeitung in Düütschland. Beröhmte Schölers un Schoolmeesters Franz Darpe (* 1842, † 1911) weer vun 1883 bet 1896 as Gymnasialprofessor an’t Gymnasium. He is een vun de wichtigste Historienschrievwers vun de Stadt Baukem. Manfred Eigen (* 1927), en inste Schöler vun’t Gymnasium, kreeg 1967 de Nobelpries för Chemie. Herbert Grönemeyer, weer bet 1976 en Schöler vun’t Gymnasium un is vandage ener vun de beröhmteste düütsche Musikers. Frank Goosen, Schöler vun 1976 bet 1986, is Autor vun de Böker Liegen lernen, Pokorny lacht, Mein Ich und sein Leben un kreeg de Ruhrgebiet-Literaturpries 2003. Gymnasium Noordrhien-Westfalen

2514

https://nds.wikipedia.org/wiki/L%C3%BCnen

Lünen

Lünen is ene Stadt in’t nördelke Ruhrrebeet. Se is in Noordrhien-Westfalen. Se is de grötste Stadt in’n Kreis Unna un liggt an de Lippe. Lünen harr ene hauge Arbeitslosigheed, män de Delen vun de Stadt Bikenkhusen, Nordlünen, Lippolthausen un Nierrohn sün rieker. Lünen weer in de Hanse un is nu in de Niege Hanse. Vör de Nazitied kreeg de KPD hie mier denn en Veedel vun de Stimmen. Oort Noordrhien-Westfalen Hanse

2516

https://nds.wikipedia.org/wiki/Eerste%20Weltkrieg

Eerste Weltkrieg

De Eerste Weltkrieg weer en Krieg, de vun 1914 bet 1918 in Europa, den Nohen Osten, Afrika un Oostasien föhrt worrn is un in den bi 17 Millionen Minschen doodbleven sünd. Dat weer de eerste Krieg, in den massiv Maschinen, as Panzer, Fleger un Luftscheep to'n Insatz kamen sünd un in den Giftgas insett weer. De Fronten bewegen sik ober kuum; in'n Stellungskrieg reven sik de Truppen gegensietig op. Sünnerlich op de Slachtfeller vör Verdun un in Flannern bleven op beide Sieten Millionen vun Soldaten dood, ahn dat sik an de militärische Laag wat ännern dei. Ok dorüm is de Eerste Weltkrieg en Krieg, de an Grugen allens achter sik laten hett, wat dormals bekannt weer. De Krieg keem in Gang dör den Anslag vun Sarajevo op Franz Ferdinand an'n 28. Juni 1914. He weer de Thronfolger vun Öösterriek-Ungarn. Utöövt wurr de Anslag dör den Serben Gavrilo Princip. Dat weer Grund noog för Öösterriek, en Ultimatum to stellen, wat de Souveränität vun Serbien angriepen dö. As de Serben dat Ultimatum nich vull inhollen wullen, verkloor Österriek-Ungarn an'n 28. Juli Serbien den Krieg. Russland verkloor dorop Österriek-Ungarn den Krieg un Düütschland muss vun wegen de Blankovullmacht, de dat Land gegen Österriek-Ungarn över afgeven harr, ok in den Krieg instiegen. Düütschland fung nu an, in Belgien intomarscheern, üm Frankriek antogriepen. De Düütschen weern bang, dat Frankriek op de Siet von Russland an den Krieg deelnehm, so datt dat to'n Tweefrontenkrieg kamen kunn. No den Angreep op Belgien verkloor ober ok Grootbritannien Düütschland den Krieg, vun wegen dat de Neutralität vun Belgien angrepen worrn weer. Dat Enn vun'n eersten Weltkrieg weer an'n 11. November 1918. Wie de Laag to'n Anfang vun den Krieg utsehn hett Middel- un Oosteuropa As dat 20. Johrhunnert dör de Döör kieken dö, geev dat in Middel- un Oosteuropa lang nich so veel Staten as vundagen. In'n Groten un Ganzen hefft dat Düütsche Riek, Öösterriek-Ungarn un Russland de Länner unner sik updeelt. In'n Süüdosten lä dortieds dat Osmaansche Riek, dat ok Grootmachtpolitik bedrieven dö. Lüttjere Staten hett dat blot man up de Balkanhalfinsel geven. De Völker, de dor tohuse weern, harrn dat up ehre Unafhängigkeit afsehn harrt un weern all in de Johrteinte vördem jummerlos unruhig ween. Bovento stotten up den Balkan de europääschen Mächte, de sik fudder utbreden wollen, an de Grenz vun dat Osmaansche Riek. Bi dat Düütsche Riek, Russland un Öösterriek-Ungarn hannel sik dat um Monarkien. Dor harrn de Borgerslüde in ehre Parlamente mehr oder minner nich veel to seggen. Dor geev dat Volksgruppen, de na Unafhängigkeit streven döen, man de dree Kaiserrieke hefft dor nix up geven. In dat 19. Johrhunnert weern unner annern upsternaatsche Ungarn un Polen dalstuukt wurrn, de in Upstänn for de Freeheit vun ehre Natschoon strieden döen. Sunnerlich in den Veelvölkerstaat Oosterriek-Ungarn „bruddel“ dat bannig mank de Volksgruppen. Un denn stunn de Monarkie vun dat Huus Habsborg ok noch butt gegen de Politik vun Russland, dat siene Upgave dor in sehn hett, for de Slaawschen Völker unner de „Herrschop vun Wien“ den Mund up to maken. Russland stunn achter den Panslawismus un träe up as Schutzmacht for dat lüttje unafhängige Königriek Serbien. Al 1908 harr nich veel fehlt, un in de Krise um de Annexion vun Bosnien weer dat al twuschen Öösterriek-Ungarn up de eene Siet un Russland mit Serbien up de annere Siet to'n Krieg kamen. Westeuropa De Staten vun Westeuropa harrn grote Deele vun de Welt unner sik updeelt as Kolonien. Grootbritannien sien Weltriek reck over all Kontinente hen. As See- un Kolonialmacht stunn dat ganz wiet vörn. Denn folg Frankriek. Dat Düütsche Riek harr eerst laat mitmaakt bi de Grootmächte ehr Wettlopen um de Kolonien. Eerst um de Wenn vun dat Johrhunnert hett Alfred vun Tirpitz de Flottengesette dörkregen un sik dor an maakt, en Hoochseeflotte up to boen, de mit de annern mitholen konn. Dat gifft Historikers, de meent, dor hett dat an legen, dat in dat leste Johrteint vör’n Krieg de Politik mank de Mächte wat rubberig wurrn is. An un for sik harr Grootbritannien dat dor up afsehn, datt de Mächte up den Kontinent liek stark weern: Man weer dor vun utgahn, datt dat an'n Besten lopen dö for dat British Empire, wenn up den Kontinent nich een Machtgrupp de annere unner kriegen konn. Man denn änner sik de Laag in Oostasien na den Boxerupstand vun 1900/1901 un dat Empire pedd sik in Binnerasien mit Russland up'e Fööt. Dorto keem in'n Tweeten Burenkrieg 1899-1902 düütlich de Gefohr up, dat up den Kontinent en Bund gegen Grootbritannien tostanne kamen konn. Vundeswegen sünd de Briten vun'n Anfang vun dat Johrhunnert lütt bi lütt ruträen ut de Politik vun de splendid isolation, de se bit dorhen bedreven harrn. Europa updeelt in Machtblöcke In Europa weern mit de Tied twee Blöcke up kamen. Up de een Siet stunnen dor de Middelmächte. Dor höör dat Düütsche Riek mit Öösterriek-Ungarn to. Vun 1882 af an weern se tohopenknutt in den defensiven Dreebund mit dat Königriek Italien. Düütschland weer ok vunwegen allerhand Militärsaken mit dat Osmaansche Riek verbunnen. Up de annere Siet stunn de Tweeverband twuschen Russland un Frankriek, de 1894 afslaten wurrn weer, nadem Düütschland sien Rückversicherungsvertrag mit Russland utlopen laten harr. De Krieg twuschen Russland un Japan 1904/1905 hett dat mit sik brocht, un de Allianzen mank de Grootmächte hefft sik fudder verschaven: 1904 hett sik Grootbritannien in de Entente cordiale mit Frankriek over allerhand Fragen over de Kolonien utgleken un 1907 is dat Overeenkamen mit Russland in den Verdrag vun Sankt Petersborg verafreedt wurrn. So weer praktisch en Triple Entente tostanne kamen. In dat Düütsche Riek is dat to'n Deel so ankeken wurrn, dat mit Afsicht en Krink um Düütschland slaten wurrn weer. All dree Staten vun de Entente harrn sik mit dat Riek in'e Plünnen harrt. De Seemacht Grootbritannien weer vergrellt vunwegen den Upbo vun de düütsche Kriegsflotte. In Frankriek geev dat allerhand Lüde, de torüchbetahlen wollen, dat ehr Land in'n Düütsch-Franzööschen Krieg vun 1870/1871 slahn wurrn weer. Mit Russland stunn dat nich mehr to Best, siet Bismarck bi den Berliner Kongress dor gegen an gahn weer, dat Russland na den Krieg twuschen Russland un de Osmanen up'n Balkan 1877/1878 allerhand osmaansche Gemarken un Länner overnehmen konn. Russland harr düssen Krieg wunnen. Unner annern in de Krise um de Annexion vun Bosnien vun 1908 un in de beiden Marokkokrisen vun 1905/06 un 1911 weer dat düütlich to sehn, dat de Machtblöcke butt up'nanner stöten döen. So is de Gefohr jummers grotter wurrn, dat dat mol en Krieg geven würr. De Politikers, de dortieds an'e Macht weern, hefft dat so sehn un ok allerhand Lüde, de sik mit de Tied un ehre Aflöpe befaten döen. De Mächte hefft in düsse Tied ehre Rüstung bannig in'e Hööchte dreven un se versochen, de lüttjen Staten in Süüdoosteuropa, de bi de beiden Balkankriege vun 1912 bit 1913 mitmaakt haarn, up ehre Siet to trecken. Dor hett dat Düütsche Riek twee „kole Kriege“ mit föhrt, „een Weltstriet mit England […] un en europääschen Striet mit Frankriek un Russland, wer dat Seggen hebben scholl up den Kontinent.“ Wie dat an’n Anfang mit dat Militär stunn De Entente stunn an’n Anfang vun den Krieg vörweg. Se hett mehr Suldaten harrt (ok ut ehre Kolonien), konn up grottere Reserven vun Rohstoffe torüch griepen un de Reserven an Kriegsmaterial weern ok grotter. All Sorten Wapen geev dat bi de Allieerten ut’n Westen, sunnerlich sware Artillerie. Man mit de Organisatschoon stunn dat nich to’n Besten un vundeswegen kreeg de Entente an’n Anfang vun den Krieg de Feende nich unner. In de Johre vör 1914 weern de Militärbudgets vun Düütschland, Frankriek, Russland un Grootbritannien nich wiet ut’neen. Dat Düütsche Riek weer na dat Johr 1900 an Frankriek vorbi kamen. Dat hett an dat Flottenwettrüsten mit Grootbritannien legen. 1913 hett Düütschland 3,9 % vun sien Nettonatschonalinkamen for de Rüstung utgeven. In Frankriek weern dat 4,8 %, in Russland un Italien 5,1 %, in Grootbritannien 3,2 % un in Öösterriek-Ungarn 2 %. Matthias Erzberger hett noch 1914 de Utgaven for de Rüstung bi acht Grootmächte in de Johre 1904 bit 1914 vergleken. In dat Johr 1913, so hett he dat rutgahn laten, hefft de Utgaven, ümrekent in Goldmark so utsehn: De Tabell wiest, dat de Middelmächte, sunnerlich Öösterriek-Ungarn, in de Johre vör den Krieg nich so veel Geld for ehre Armeen utgeven harrn, as de Entente. Vundeswegen weern se an un for sik gor nich instellt up den Krieg. Man de Graad an Organsisatschoon in de Düütsche Armee weer höger as bi de Truppen vun den Fiend, un to’n Deel weern ok de Wapen un de Kriegsmoral beter. Dat geev de nödige Logistik for den Transport vun de Truppen un vun allens, wat na de Front brocht weern möss. Ok en Nett vun Iesenbahnen stunn for düsse Upgaven praat. Wat de böversten Militärlüde up beide Sieten toeerst gor nich verstahn döen, weer, dat dör dat Utfinnen vun dat Maschinengewehr um 1861 rüm, de Krieg up’n Kopp stellt wurrn weer. Maschinengewehre geev dat midderwielen in all Armeen. Se brochen en Vordeel for de Siet, de ehr Terrain verdeffenderen möss. In grote Slachten un Kriege an to griepen, weer bannig veel swaarer wurrn. As se insett wurrn sünd, nütz dat de Angriepers nich veel, wenn se mehr Lüde in’n Kamp smieten konnen. An to griepen un den Fiend in’n Dutt haun, weer meist unmööglich. So harr sik de Laag gegen de Kriege in öllere Tieden over vun Grund up ännert, un en ganz annere Strategie weer nödig. Man dat duer lang, bit de Militärstrategen dat begriepen döen. Dat hett dor mit to bidragen, dat dat up de Slachtfeller vun den Eersten Weltkrieg so unbannig grote Verluste geven hett. In de sülvige Richtung gung dat mit de Artillerie. Midderwielen geev dat Snellfüerkanonen un de Artillerie speel en gröttere Rull bi’t Verdeffenderen vun de Front, as vördem. Ok nee weern de Wierdraht, elektrische Schiensmieters, de dat ganze Slachtfeld in’e Nacht hell maken döen un dat Telefon, wo dat Gefecht mit stüert weern konn. All düsse Saken, de in en Krieg noch nich lang en Rull speelt harrn, weern, just as de Gravenkrieg, in den Krieg twuschen Japan un Russland 1904/1905 utprobeert wurrn. Man de Generalstääve in Europa harrn sik dor nich sunnerlich um scheert. Alltohopen weer keen vun de beiden Machtblöcke instellt up en langen Krieg. So geev dat gor keen Winterkledaasch for de Suldaten. De Hauptmackers gungen dor vun ut, dat de Krieg man kort weern scholl un en Sieg noch 1914 tostanne kamen scholl. Gegen de Armeen in Frankriek un Düütschland over weer de brittsche Armee bit dorhen noch keen Massenarmee. Ok en Wehrplicht geev dat nich. De ganze Armee bestunn ut blot man negen „reguläre“ Divisionen. De brittschen Regimenter sünd um un um in de Heimat oder in de Kolonien insett wurrn. De grottste Deel vun de Strietkräfte weer bit to’n Krieg de Royal Navy. Wo de Grootmächte dat in düssen Krieg up afsehn harrn Dat Düütsche Riek As de Krieg los gung, menen de meisten Düütschen noch, dat gung dor bloß um, sik to verdeffenderen gegen allerhand Feende. Man as dat an’n Anfang in’n Westen goot lopen dö, kemen slank „fantastische“ Projekte up’n Disch, wat allens to dat Düütsche Riek toslahn weern scholl. Vör den Krieg harr de düütsche Butenpolitik dat dor up afsehn, de Kolonien in Oversee un Vörderasien ut to breden. Dor gung dat sunnerlich um weertschoppliche Interessen bi. Man nu stunn de Saak so, dat de Macht in Europa sülms grotter weern scholl. Vunwegen de „Middellage“ in Europa meen Düütschland, de Nabern drauhen vun all Sieten. Dor scholl nu dat Grotter weern dör dat Daalsluken vun Länner in Oost un West gegen hölpen. To’n Deel weern dat unbannig grote Gemarken, de to dat Riek tokamen schollen. So scholl dat in Ewigkeit dor bi blieven, dat Düütschland de Vörmacht up den Kontinent weer. Riekskanzler Bethmann Hollweg harr an’n 9. September 1914 in sien „Septemberprogramm“ bekannt maakt, wo Düütschland up tostüern scholl. Dat Düütsche Riek scholl tokümstig in de Weltpolitik en Rull spelen. Afsehn weer dat up düsse Punkte: Dat Arzbecken vun Briey scholl an Düütschland kamen un Frankriek scholl weertschopplich afhängig weern vun dat Riek. Dat Militär, de Politik un de Weertschop vun Belgien schollen in düütsche Hand kamen dör dat Overnehmen vun Lüttich un Antwerpen un dor noch de Küst vun Flannern to. Luxemborg warrt düütschen Bundsstaat. Middeleuropa scholl weertschopplich tosamenhören un Düütschland scholl dor de Baas bi ween. In Afrika scholl dat mehr Kolonien geven (→ Düütsch-Middelafrika). De Nedderlannen schollen neger an dat Düütsche Riek ranhoolt weern. De düütsche Kriegspolitik harr dat in’n Westen sunnerlich up Belgien afsehn. Vun dat Septemberprogramm af an rück dor numms, de in de Politik wat to seggen harrt hett, vun af, Belgien scholl as en Vasallenstaat vun Düütschland regeert weern. Dor schollen avers eerst noch grote Gemarken vun direkt vun dat Riek overnahmen weern. In’n Osten gung dat dor sunnerlich um, Polen mehr oder minner direkt to regeern. Ok dor scholl en Striepen an de Grenz up jeden Fall to Düütschland tokamen. Wie groot düsse Striepen weer, dat hung vun de verscheden Ansichten af. In Tosamenhang mit Düütschland siene „Randstatenpolitik“ stunn: Russland scholl torüchschaven weern vun de düütschen Grenzen un en Zoon vun „Pufferstaten“ scholl inricht weern vun Finnland bit na de Ukraine hen. Düütschland sülms scholl sik in’n Osten sunnerlich in dat Baltikum utbreden. Allerhand Gemarken in Kurland un Litauen schollen to Düütschland kamen. Dat meenden Lüde ut all Lagers, de ehre Weltsicht anners dörchut verschelen dö. De Propaganda, de düsse Ansichten in dat Hart vun de Düütschen onplanten scholl, hett nich all Inwahners vun dat Riek to faten kregen, man sunnerlich so’n Lüde, de in de Industrie togange weern un so’n, de to de Intellektuellen rekent weert. In den Krieg siene tweete Hälfte harrn de Sozialdemokraten de Parool vun en „Freden ohne Annexionen“ upstellt un sunnerlich Suldaten stunnen dor achter. De Freden vun Brest-Litowsk an’n 3. März 1918 mit Sowjetrussland hett vörsehn, dat Polen, Litauen, Eestland un Kurland ut Russland utscheden döen. Ok de Ukraine un Finnland schollen unafhängig weern. Russland siene ne’en „Randstaten“ vun Finnland bit na Georgien hen sund tolest nich vun dat Düütsche Riek daalslaken wurrn, man se weern afhängig vun dat Riek, sunnerlich, wat Weertschop un Militär angung. Öösterriek-Ungarn Öösterriek-Ungarn harr sik vornahmen, sik up den Balkan dör to setten. Dor gung dat, so meen de K.u.K.-Monarkie, um dat Overleven: Sunnerlich Russland woll dat Land an’t Lief. Öösterriek-Ungarn woll nich blot Serbien daalsluken, man ok Montenegro un Rumänien oder, wenn dat nich gung, Russisch-Polen. Gegen den Nationalismus vun de dormolige Tied hett Öösterriek-Ungarn fast holen an de Idee, de Kaiser weer de Herr over veele un verschedene Völker. In de eersten Weken vun den Krieg weern de Staatslüde dor slank bi de Hand mit, wat for Länner Deel vun Öösterriek weern schollen. Man dat duer blot en poor Weken, denn gung dat just man dor um, den Krieg as en Staat to overleven. De Donaumonarkie hett dat dor up anleggt, Grootmacht to blieven dör Rinregeern in, oder overnehmen vun Serbien, Montenegro, Albanien, Rumänien, Polen un de Ukraine.<ref>Wolfdieter Bihl: Die österreichisch-ungarischen Kriegsziele 1918. In: Richard Georg Plaschka, Karlheinz Mack: Die Auflösung des Habsburgerreiches. Zusammenbruch und Neuorientierung im Donauraum.'. Wien 1970, S. 119–123, hier S. 119.</ref> Man je mehr Gemarken mit slaawsche oder rumäänsche Inwahners dat Riek in de Hand kreeg, je minner is de Vörmacht vun de Düütschen un Ungarn in den Staatsverband wurrn un dat Liekgewicht twuschen de Völker keem dör’nanner. Frankriek Frankriek woll Wraak öven un de Düütschen de Nedderlage vun 1871 torüch betahlen. De harr kullen. Elsass-Lothringen scholl wedder na Frankriek kamen. Fudderhen scholl dat en Enn hebben mit de düütsche Vörmacht up’n Kontinent, de mit den Düütsch-Franzööschen Krieg los gahn weer. Al in de eersten Dage vun’n Krieg is over dat Torüchholen vun Elsass-Lothringen snackt wurrn. Vun Anfang an bit to’n Enn harrn de Franzosen dat dor up afsehn un sünd dor ok nie nich vun afgahn. As dat na den Sieg an de Marne beslaten wurrn is, mit den Krieg fudder to maken, bit dat to Enne weer mit de „Hegemonie vun den prüß’schen Militarismus“, dor sünd denn slank ok noch annere Afsichten up’t Tapet kamen, vun dat Innehmen vun dat Saarland un de Gemarken up de lunke Siet vun den Rhien bit hen to’t Ut’neenrieten vun dat Düütsche Riek siene Eenheit oder tominnst dat Inrichten vun en föderalen Staat, de ut franzöösche Sicht macker weer, as en Staat mit starke Zentralmacht. In’n Harfst 1915 is denn düütlich wurrn, wo Frankriek in de tokamen Johre jummers wedder up tostüert is. Offiziell is dat mol mehr un mol minner kloor seggt wurrn, man ännert hett sik dor denn nich mehr veel an: Elsaas-Lothringen scholl in de Grenzen vun 1814 oder sogor vun 1790 wedder an Frankriek kamen, also tohopen mit dat Saarland. Düütschland scholl torüchschaven weern an den Rhien. Dor scholl dat Rhienland for an Frankriek kamen oder as neutralen Staat henstellt weern. Belgien un Luxemborg schollen, wat Weertschop un Militär angeiht, na Frankriek kamen. Alltohopen konzentreer Frankriek sik mit siene Kriegsafsicht up de Front mit dat Düütsche Riek. In Oversee un in’n Orient weer Grootbritannien ehrder en Gegenspeler vun Frankriek siene Afsichten, as Düütschland oder dat Osmaansche Riek. Westafrika scholl, mit de düütschen un engelschen Enklaven, franzöösch besiedelt weern. De Regeerung Aristide Briand hett in’n November 1916 en Programm rutgahn laten, wo se in düssen Krieg up los wollen. Dor wurr seggt, Frankriek scholl „tominnst“ de Grenzen vun 1790 wedder kriegen, also dat Saarland dor mit bi. Vunwegen, dat aftosehn weer, wat for’n Barg Probleme dat geev, wenn Frankriek dat Rhienland overnehmen woll, düch dat passlicher, dor twee neutrale Pufferstaten in to richten, de unner Frankriek sien Schutz stunnen. Anners, as de Generalstaff dat plaant harr, scholl Belgien doch unafhängig blieven. Dat geev Lüde ut de Regeerung, de menen, dat gung to wiet. Annere wollen sik up keen Fall de Annexion vun dat Rhienland begeven. Ministerpräsident Briand hett avers dor achter stahn un so is dat Programm in’n Januar 1917 to’n offiziellen Programm vun de franzöösche Regeerung wurrn. Russland Russland harr den Krieg gegen Japan verloren. Nu gung dat wedder um Europa, sunnerlich um den Balkan. Russland hett sik dor as de natüürliche Schutzmacht vun de lüttjeren Staten ankeken. So konn dat nich utblieven, dat dat Striet geev mit Öösterriek-Ungarn. Man ok dat Osmaansche Riek is vun Russland to siene Feende torekent wurrn, denn Russland meen, se harrn vun dat Byzantiensche Riek de greeksch-orthodoxe Kultur arvt un stunnen vundeswegen as Nafolgers vun Byzanz in’n Striet gegen de Törken. Nadem dat Osmaansche Riek in den Krieg intreden weer, hett de russ’sche Siet hööpt, amenn weer dat woll mööglich, Konstantinopel in to nehmen un de Seegatten twuschen de Ägäis un de Swarte See glieks mit. Man ok up Galizien un Oostpreußen harr Russland dat afsehn. As toeerst de Toversicht groot weer, den Krieg to winnen, dor hett de Butenminister Sasonow al an’n 14. September 1914 en Programm mit 13 Punkte upstellt, wat in allerhand Hensichten as Gegenpart to Bethmann-Hollweg sien Septemberprogramm an to kieken is. Sunnerlich Düütschland scholl Land afgeven. Sasonow meen, dat scholl passeern up de Grundlaag vun dat Prinzip vun de Natschonalitäten. Russland scholl dat Memelland kriegen un den ööstlichen Deel vun Galizien. De Osten vun de Provinz Posen, (Böver-) Slesien un Westgalizien schollen to Russ’sch-Polen mit tokamen. Denn sünd ok noch de Fixpunkte nömmt wurrn, de ok in de Programme vun de annern Allieerten faken instunnen: Elsaß-Lothringen, „unner Umstänn“ dat Rhienland un de Palz schollen an Frankriek kamen, Belgien scholl wat afkriegen vun de Gemarken bi Aken, Sleswig-Holsteen scholl torüchgeven weern an Däänmark un dat Königriek Hannober scholl wedder up’e Been stellt weern. Ut Öösterriek scholl en „Dreedubbelte Monarkie“ weern, mit de Königriek Böhmen, Ungarn un Öösterriek (Alpenlänner). Serbien scholl Bosnien-Herzegowina, Dalmatien un den Norden vun Albanien kriegen, Süüdalbanien scholl to Grekenland tokamen. Bulgarien scholl wedder en Deel vun Makedonien afkriegen, wat bitherto to Serbien höört harr. De düütschen Kolonien schollen an Grootbritannien., Frankriek un Japan kamen. Grootbritannien Grootbritannien sien Butenminister Edward Grey gung dor eerst mol gegenan, dat Jan un alle Mann dor over snacken döen, wo de Natschoon dat mit düssen Krieg egentlich up afsehn harr. To’n Anfang vun den Krieg meen Grootbritannien, de Unafhängigkeit vun de lüttjeren Staten in Europa, de dör den Angreep vun de Middelmächte tweislahn wurrn weern, möss wedder hestellt weern. Dor gung dat sunnerlich um Belgien bi, den siene Invaschoon de offizielle Grund for Grootbritannien sien Intreden in den Krieg ween weer. Man dat duer nich lang, denn keem dor noch to, dat dat dor um gahn scholl, „Preußen sien Militarismus“ twei to slahn. Blot so konn dat Gliekgewicht in Europa bewohrt weern, wat dör’nanner kamen weer, vunwegen dat de Düütschen in Belgien un an de Kanalküst sitten döen. In dat Düütsche Riek scholl dat Königriek Hannober wedder herstellt weern. So weer ok Preußen siene Vetomacht in’n Bundsrat braken wurrn. Up Land up den Kontinent hett Grootbritannien dat direktemang nie nich afsehn harrt, ok buten Europa harr dat Empire, so meen Premierminister Asquith, nu al so veel Land, as we are able to hold. Man gegen Frankriek, Russland un de annern Mackers over möss sik Grootbritannien doch en beten up de Achterbeen stellen un vundeswegen scholl düütschen un osmaanschen Besitt in Afrika un Vörderasien to dat Empire tokamen. Dat Innehmen vun Länner hett for de Briten alltied keen grote Rull speelt. Man gegen dat Enne vun dat Johr 1916 wollen de Lüde in Grootbritannien weten, wo ehre Suldaten for strieden un starven mössen. So is dat denn nödig wurrn, doch akeraat an to geven, wo dat up togahn scholl. An’n 20. März 1917 hett Lloyd George seggt, tolest gung dat in Wohrheit dor um, de reaktionären Militärregeerungen af to setten un „populäre“ Regeerungen an’e Macht to bringen as Grundlaag for den Freden mank de Völker. As den Zar sien Riek Bott geven harr, konn de Propaganda den Krieg wunnerbor henstellen as en Krüüztog gegen Tyrannei un Despotismus. Gegen Enn vun dat Johr is dat Kabinett overeenkamen un hett eerst mol seggt, wo dat Land dat in düssen Krieg up afsehn harr. Dat hett sik achter Frankriek sien Streven na Elsass-Lothringen stellt un ok achter dat, wo de Italieners up to wollen. Belgien, Serbien un Rumänien schollen wedder herstellt weern. Later is dor noch tokamen, dat Polen un de Völker ut de Donaumonarkie unafhängig weern schollen. Dor is dor denn ok vun snackt wurrn, dat de düütschen Kolonien unafhängig weern schollen un dat de Deele vun dat Osmaansche Riek in Arabien, de vun de Briten al innahmen wurrn weern, unner „British rule“ blieven schollen. Dat Sykes-Picot-Afkamen hett al an’n 16. Mai 1916 regelt, wie de Nahen Osten mank Frankriek un Grottbritannien updeelt weern konn. Grootbritannien hett dor dat süüdliche Mesopotamien bi kregen. Wieldes scholl Palästina unner internatschonale Kuntrull kamen. Up gor keen Fall schollen de düütschen Kolonien torüch geven weern. As Russland wegbraken weer ut de Koalitschoon weer de brittsche Idee vun dat Gliekgewicht vun de Mächte noch swaarer um to setten. In’n Osten scholl nu en Cordon sanitaire vun Staten up’e Been stellt weern, de all vun Frankriek un Grootbritannien afhängig weern. Dor scholl en nee Gegengewicht gegen Düütschland mit tostanne kamen. Vunwegen dat düsse Staten nie nich de Macht vun dat ole russ’sche Kaiserriek harrn, hefft de Briten dor denn vun afsehn, Öösterriek an Düütschland an to sluten, as dat toeerst vörsehn wurrn weer. In’n Westen seeg dat anners ut. Frankriek sien Wunsch, dat Rhienland in to nehmen, bedüüd for de Briten, dat Frankriek nu to mächtig weern konn. Vundeswegen versochen se, dor up in to warken, den Freden for Düütschland nich to hart to maken. Up de annere Siet gung Britannien dor avers nich vun af, dat de Düütschen den grottsten Deel vun ehre Flotte utlevern mössen, wat denn ok passeert is. Up de Weertschopskunferenz vun de Allieerten in Paris vun’n 14.-17. Juni 1917 is dor over verhannelt wurrn, wie dat na den Krieg wieter gahn scholl. Nich tolest de Briten hefft dor achter steken, dat de Düütschen na’n Krieg in’n Welthannel keen grote Rull mehr spelen schollen. Grootbritannien harr dat butendem sunnerlich dor up afsehn, dat dat Osmaansche Riek tweislahn weern scholl un dat de Länner in Arabien updeelt weern mössen. Italien Italien hett dat dor sunnerlich up afsehn harrt, de Gegenden in dat Habsborger-Riek in’e Hand to kriegen, wo Italieners in leven döen. Nadem Russland tostimmt harr, dat Italien ok Gemarken rund um de Adriaatsche See to innehmen dröff, wo nich Italieners, man Slawen in wohnen, keem an’n 26. April 1915 de Geheemverdrag vun London tostanne. Dornah duer dat nich lange un Italien hett Öösterriek-Ungarn angrepen. Italien woll de Adria as mare nostro („use See“) inrichten. Vunwegen, dat de Triple Entente dor bannig up ut weer, en tosätzliche Front gegen de Middelmächte up to boen, dormit de Krieg fixer toenne gung, sünd meist all Wünsche vun Italien in den Verdrag vun London upnahmen wurrn. Vundeswegen kann een ut düssen Verdrag akraat utfinnen, wo Italien in düssen Krieg up to woll. De nee Bündnispartner scholl na düssen Verdrag kriegen: dat Trentino Düütsch-Süüdtirol de Stadt un de Gemarken vun Triest, de Graafschop Görz un Gradisca ganz Istrien de Eilannen vun Istrien un en poor lüttje Eilannen dor mit bi, man nich Rijeka (Fiume) grote Deele vun dat öösterrieksche Königriek Dalmatien bit na de Bucht vun Kotor hen. Dor siedeln Kroaten in. Den Haben vun Vlora in Albanien mit allerhand Achterland. Düsse Haben speel for de Strategie en bannige Rull. Wenn de Törkei unner Umstänn updeelt weern scholl, denn so scholl Italien en Region an Lüttasien siene Süüdküsten afkriegen. Wo dat genau um gung, dor scholl denn later noch over snackt weern. Dat de Verdrag vun London in de Pariser Vörstadtverdräge nich heel un deel umsett wurrn is, sunnerlich, wat Dalmatien angeiht, dat liggt dor an, dat Serbien, wat ja mit de Entente tohopen stunn, dor nich mitmaakt hett. Vereenigte Staten vun Amerika Nadem den Vereenigten Staten an’n 6. April 1917 in den Krieg intreden weern, konn sik Präsident Woodrow Wilson toeerst gor nich vorstellen, wie en gerechten Freden utsehn scholl. For em weer dat avers kloor, dat de Schaden betahlt weern möss, de Belgien bedrapen harr, un dat Frankriek vun de Düütschen rüümt weern möss. To Fragen, wie dat Territorium vun de Länner in Tokumst utsehn scholl, woll sik Wilson rein gor nich ütern, noch weniger as annere Politikers. Wilson harr dat dor sunnerlich up afsehn, dat de Militarismus in Düütschland bi Siet maakt weern un dat dat Land en Demokratie weern scholl. Wilson siene Strategie verscheel sik toeerst nich sunnerlich vun de Politik vun Grootbritannien an’n Anfang vun den Krieg. He woll de Bundsgenoten just so veel Stütt un Stöhn geven, as dat man nödig weer. As de Krieg toenne gung, hett he vor harrt, en egen Fredensplaan dör to setten. Dor woll he sik nich groot mit de Staten vun de Entente over afsnacken. Mit de ehre Finanzen stunn dat dormols up’t Leste. An’n 8. Januar 1918 hefft de Amerikaners ehr 14-Punkte-Programm rutgahn laten. Dor menen se in, Belgien siene Unafhängigkeit möss heel un deel wedder herstellt weern. Bovenhen scholl Elsaß-Lothringen torüchkamen an Frankriek. Italien siene Grenzen schollen langs de Grenzen vun de Natschonalitäten langs lopen un Öösterriek-Ungarn scholl wieterhen bestahn. Siene Völkers schollen sik avers in Tokumst „free utwickeln“. Ok de Törkei scholl sülvstännig blieben, man annere Völker schollen dor nich mit inslaten weern. De Seegatten schollen dör internatschonale Garantien free hollen weern. Ok Polen scholl unafhängig weern un scholl freen Togang to de See kriegen. To Polen schollen all Kuntreien tohören, wo ohn Twiefel Polen in siedeln döen. In dat leste Johr vun’n Krieg is Wilson gegen de Middelmächte over harter wurrn, sunnerlich na den „Diktat-Freden“ vun Brest-Litowsk. In’n Oktober 1918 hefft de Amerikaners to Wilson siene 14 Punkte noch wat toföögt. Bi de Punkte Belgien un Elsaß-Lothringen is dat bleven. Italien scholl ut Grünnen vun de Strategie Süüdtirol to kriegen un as Schutzmacht over Albanien insett weern. De 14 Punkte un wat dor later to keem, gungen avers nich blot gegen de Middelmächte, man ok gegen de Allieerten ehren Imperialismus. Wat over Öösterriek-Ungarn bestimmt wurrn weer, dor konn dat nich bi blieven. Vundeswegen hett de Regeerung verklaart, se woll sik dor for insetten, dat all Slawenvölker, de unner düütsche un öösterrieksch-ungaarsche Herrschop stunnen, free kamen schollen. An’n 18. Oktober hett Wilson den Habsborgerstaat kloor maakt, dat all Völker ehre Tokumst sülms bestimmen mössen. Düütschöösterriek scholl dat „vun Rechts wegen verlööft ween, sik an Düütschland an to sluten“. De nee poolsche Staat scholl keen Gemarken in’n Osten tokriegen, wo Litauers un Ukrainers in leven döen, un de düütschen Inwahners vun Posen un Böverslesien mössen schuult weern. Tolest hefft de Amerikaners ok dörgahn laten, dat de Nahe Osten updeelt weern scholl twuschen Grootbritannien un Frankriek. Bi de Fredenkunferenz maakden de USA, ganz anners as Grootbritannien, nich veel Theater, as dat um Frankriek siene Ambitschonen gung. De Julikrise: Wie dat mit den Krieg losgung Vunwegen, dat de Staten in Europa allerhand Bünnen unnernanner afslaten harrn, weer aftosehn, dat de neegste Krieg grote Deele vun den Kontinent bedrepen möss. Midderwielen weern 43 Johre vergahn, sietdem dat leste Mol en militäärschen Striet twuschen twee Grootmächte in Europa statt funnen harr, un vundeswegen harrn de Lüde vergeten, wie gruulich en Krieg weer. So keem dat, dat de Anslag vun Sarajevo en ganze Keed vun Aktschonen utlööst hett, so, dat blot man een Maand later Europa in’n Krieg stunn. Bi düssen Anslag hett Gavrilo Princip, en Serben ut Bosnien an’n 28. Juni 1914 den öösterriekschen Thronfolger Franz Ferdinand un siene Fro Sophie an’e Siet maakt. Alltied hefft Historikers un Politikers sik dor over in’e Plünnen harrt, of de Geheemdeenst vun Serbien dor siene Fingers bi in’t Speel harrt hett. Hüdigendags mutt een dor avers vun utgahn, dat he tominnst Bescheed wüss vun de Saak. Na den Anslag gung dat twuschen de europääschen Mächte los mit allerhand Aktschonen vun de Geheemdeenste un de Diplomatie. Dor fung de grote Krise mit an. In düsse Julikrise sund unbannig veel Fehlers maakt wurrn. De Politikers hefft se Saak verkehrt in taxeert, de Diplomaten hefft de Angelegenheit verkehrt anfaat un dat is veel schimpt un drauht wurrn. Sunnerlich bi den düütschen Kaiser wuss numms, wie dat nu na siene Meenung wieter gahn scholl. In Wien hett toeerst man blot de Baas vun’n Generalstaff Conrad von Hötzendorff seggt, nu gung dat dor um, upstäe mobil to maken gegen Serbien. Grote Deele vun de Press hefft sik dor bi achter em stellt. Man ok Hötzendorff meen, en Krieg hung dor vun af, „of Düütschland us den Ruggen free hollt gegen Russland, oder nich“. So hett he dat seggt, as he sik an’n 1. Juli mit Butenminister Leopold Berchtold besnacken dö. Dat düütsche Utwärtige Amt woll toeerst um en Krieg twuschen Öösterriek un Serbien umto stüern, vunwegen dat dat ganz richtig meen, dor würr tolest en „Weltkrieg“ bi rutsuern. Vundeswegen weer dat utwärtige Amt noch bit to’n 4. Juli de Meenung, Öösterriek scholl nix vun Serbien verlangen, wat dat Ansehn vun Serbien in’n Schiet pedden konn. Ganz anners hett de düütsche Generalstaff ok in düsse Tied al meent, nu scholl dat losgahn mit’n Krieg, vunwegen dat Russland mit siene Rüstung „noch nich so wiet weer.“ So weer dat in’n Kriegsraat vun’n 8. Dezember 1912 al besnackt wurrn. An’n 30. Juni hett de düütsche Ambassadöör Heinrich von Tschirschky ut Wien mellt: „Hier höör ik, ok bi eernsthaftige Lüde, faken den Wunsch, nu möss mol gründlich afrekent weern mit de Serben […] Ik gah dor denn jummers bi un wohrschau nahdrücklich un eernsthaftig, dat se dor blot nich to fix bi gaht. As Kaiser Willem II. de Bericht an’n 3. oder 4. Juli vorleggt wurrn is, meen he dor to: „Wer hett em dor Verlööf to geven? Dat is bannig dumm […] Tschirschky schall dat dumm Tüüch laten! Mit de Serben mutt uprüümt weern, un dat bold. De Bericht un dor den Kaiser siene Meenung to hett dat Utwärtige Amt an’n 4. Juli torüch kregen. Slank hett sik dor denn de Wind dreiht. Just so hett Tschirschky sik fix up den annern Standpunkt stellt. So vertellt de öösterrieksch-ungaarsche Butenminister Leopold Berchtold den ungaarschen Ministerpräsidenten István Tisza: „Justament geiht Tschirschky vun mi weg. He hett mi kunnig maakt, he harr en Telegramm ut Berlin kregen, wo sien kaiserlichen Herr em den Updrag in geven hett, hier mit all Nahdruck to verklaren, datt man in Berlin up en Aktschoon vun de Monarkie geven Serbien tööft. Dat würr in Düütschland nich verstahn, wenn wi de Gelegenheit, de nu dor is, vorbi gahn leten, ohn en Slag ut to föhren.“ Ehr dat Enne Juli allens up’n Krieg tolopen dö, harr Wien sik al an’n 6. Juli dör de Mischoon Hoyos en Blankovullmacht vun dat Düütsche Riek hoolt. De Anföhrers in Öösterriek harrn dat toeerst man afsehn up en lokalen Krieg um de Fraag, wer nu up den Balkan dat Seggen hebben scholl. De Blankovullmacht hett vorsehn, dat Düütschland ingriepen scholl, wenn Russland sik inmengeln dö. Offiziell deen de Vullmacht blot for den Fall, dat Öösterriek verdeffendert weern möss. In Würklichkeit hett de Rieksregeerung anners wat vor harrt. So vertellt dat Kurt Riezler in siene Dageböker an’n 7. un 8. Juli 1914. He harr, meen he, mit Riekskanzler Bethmann-Hollweg besnackt:Russland siene Militärmacht wasst slank. Wenn Polen strateegsch utboot warrt, is de Laag nich to hollen. Öösterriek jummers klöteriger un stieber […], kann up jeden Fall nich an use Sieten for de düütsche Saak in den Krieg trecken. De Entente weet dat, vundeswegen sünd wi heel un deel lahm leggt […] De Kanzler snackt vun sware Beslüsse. Franz Ferdinand an’e Siet maakt. Franz Josef stüert na’n Kaiser un fraagt vunwegen causa foederis. Us ool Dilemma bi jede öösterrieksche Aktschoon up’n Balkan. Snackt wi to, denn seggt se, wi harrn jem rinstott; snackt wi af, denn so heet dat, wi harrn jem in’n Steek laten. Denn so gaht se na de Westmächte ran, de ehre Arms staht open. Un wi verleert den lesten Bundsgenaten, de enigermaten wat docht […] En Aktschoon gegen Serbien kann den Weltkrieg bedüden. De Kanzler meent, en Krieg, egol, wie he utgeiht, bröch dat Unnerste na boven […] Kummt de Krieg ut’n Osten, so dat wi also for Öösterriek-Ungarn un nich Öösterriek-Ungarn for us in’t Feld treckt, so gifft dat Utsicht, dat wi gewinnt. Kummt de Krieg nich, will de Zar nich oder Frankriek hett sik verjaagt un will Freden, so könnt wi amenne mit düsse Aktschoon doch noch de Entente ut’neen kriegen. Los gung de Julikrise mit dat Ultimatum, dat de k.u.k. Butenminister Graaf Berchtold an’n 23. Juli 1914 an Serbien stellt harr. Serbien hett dor en Frist vun 48 Stunnen in kregen un möss in düsse Tied allens umsetten, wat Öösterriek-Ungarn hebben woll. To düsse Tied weih de Wind in ganz Europa ehrder gegen de Serben, vunwegen dat de Lüde vermoden weern, Serbien stunn achter den Anslag. Dat Ultimatum verlang vun Serbien, gegen all Organisatschonen an to gahn, de gegen Öösterriek-Ungarn togange weern. Man dor stunnen ok Saken in, de Serbien siene Unafhängigkeit angrepen harrn, wenn Serbien sik dor up inlaten harr. Binnen 48 Stunnen hett de Regeerung vun Serbien de meisten Punkte umsett, man stell sik dor gegen up de Achterbeen, dat de Souveränität vun’t Land ingrenzt weern scholl. So hett de Regeerung de Deelmobilmaken vun de Armee beslaten. Öösterriek-Ungarn meen, se weern „nich tofreden“ mit Serbien siene Antwoort. Nadem dat Ultimatum an’n 25. Juli aflopen weer, is de diplomaatsche Kuntakt afbraken wurrn. Ok Öösterriek-Ungarn hett denn de Deelmobilmaken anordent. As dat so wiet weer, hett Berlin sik dorachter stellt un de Blankovullmacht geven, de al Anfang Juli toseggt wurrn weer. Vun’n 20. bit 23. Juli hett Frankriek sien Staatspräsident Raymond Poincaré tohopen mit Ministerpräsident René Viviani Russland siene Hööftstadt Sankt Petersborg besocht. Dor hefft se de Gastgevers seggt, se stunnen up jeden Fall heel un deel up Russland siene Siet. Mit Frankriek an siene Siet föhl Russland sik stark noog un hett up den Kroonraat vun Krasnoje Selo an’n 25. Juli beslaten, Serbien mit Militär bi to stahn. In de Entente ehre Staten in Europa is dor jummer mehr an twiebelt wurrn, dat worraftig Öösterriek-Ungarn achter allens stunn. Dat harr dor doch gor nich de Knööv to. So hett dat unner annern de düütsche Ambassadöör Wilhelm von Schoen an’n 28. Juli ut Paris mellt As dat Düütsche Riek avers bi sien Bund mit Öösterriek blieven dö, un in Form vun de Blankovullmacht Öösterriek sien Ruggen up jeden Fall free holen woll, dor hett dat den Utslag geven for de Kriegsverklaren vun Öösterriek-Ungarn an dat Königriek Serbien an’n 28. Juli. Vun den 25. Juli af an harr de düütsche Regeerung ehre öösterriekschen Frunnen dor man ok bannig hen schaven. Al, as he in’n Kriegsraat vun’n 8. Dezember 1912 mit de Topplüde vun dat düütsche Militär tohopen keem, harr Willem II. verlangt, Öösterriek scholl gegen Serbien over „dannig upträen“, un denn möss dat up’n Krieg mit Russland to lopen. An’n 27. Juli keem dat worraftig to de Deelmobilmaken vun de russ’sche Armee. As he later torüchkieken dö, meen de Befehlhebber vun de Afdeelung, de in de russ’sche Armee tostännig weer for de Mobiliseerung, dat weer Sergei Dobrowolski, al vun den 25. Juli af an weer dat in Russland sien Generalstaff beslaten, dat nu Krieg kamen möss. Bi de Militärlüde in Russland weer dat bekannt, dat Düütschland siene Truppen ok slank up’e Been bringen würr, wenn Russland mobil maken dö. Dor harrn se dat ok akraat up afsehn. An’n 29. Juli hett Riekskanzler Bethmann-Hollweg mit den brittschen Ambassadöör Edward Goschen snackt. He vertell em, dat Düütschland Frankriek angriepen woll un dor up de Neutralität vun Belgien nix bi geven konn. Wenn Grootbritannien sik nich inmengeln dö, müch Düütschland anbeden, dat na’n Krieg Belgien un Frankriek in ehre olen Grenzen wedder herstellt weern schollen – man sunner de Kolonien. Goschen hett dat foorts na London mellt un toföögt: Düsse afsunnerlichen Vorsläge bruukt blot man den eenen Kommentar, dat se en slecht Licht smiet up den Staatsmann, de jem maakt“ As Zar Nikolaus II. an’n Morgen vun den 30. Juli sien Ja geven hett to de Generalmobilmaken vun de russ’sche Armee, dor wuss he woll toeerst noch gor nich, wat dat bedüden dö. Noch an’n sülvigen Dag gung he bi un woll de Generalmobilmaken wedder torüch nehmen, man dor hett de Generalstaff vun Russland siene Armee nich bi mitmaakt. Ok as Kaiser Willem II. Breefe schreef an sien „Vedder Nicky“ un em tosnack, he scholl dor blot vun aflaten, hett dat nix mehr nützt. Dor hett dat Düütsche Riek denn en Ultimatum rutgahn laten un verlangt, Russland scholl foorts siene Mobilmaken torüch nehmen. Nadem dat nich passeert is, maakde Düütschland an’n 1. August ok mobil un verklaarde Russland an’n sülvigen Dag den Krieg. Slank hett Frankriek denn ok mobil maakt, vunwegen dat dat en Bund mit Russland slaten harr un up den düütschen Angreep luern dö. De eersten Aktschonen in düssen Krieg sünd denn avers vun Russland utgahn, as dat noch an densülvigen Avend over de Grenz na Oostpreußen gahn dö. Denn hett dat düütsche Böverkummando den Upmarschplaan in Gang sett. Dor hannel sik dat in’n Grunne um den Schlieffen-Plaan bi, blot dat dor en beten wat an ännert wurrn weer. De wurrr as de eenzigste Schangs ankeken, in den Tweefrontenkrieg, de nu vor de Döör stunn, den Sieg to holen. Dor gung dat um Gauigkeit bi. Russland siene langsame Mobilmaken scholl utnützt weern for en fixen Slag gegen Frankriek. Dor schollen de düütschen Truppen um de starken Anlagen to’n Verdedigen in Frankriek sien Norden wiet bi umto gahn und dör dat neutrale Belgien un Luxemborg na Paris to trecken. An’n Vormiddag vun den 2. August sünd de düütschen Suldaten in de Stadt Luxemborg in marscheert. Dor hett denn de fränzöösche Staatspräsident Raymond Poincaré an’n neegsten Dag den Tostand vun Belagern over Frankriek utropen. An’n Avend vun’n 2. August hett Düütschland Belgien upfoddert, binnen twolf Stunnen scholl dat Land en Verklaren rutgeven, dat de Armee vun Belgien nich ingriepen dö, wenn de düütschen Truppen dör dat Land dör marscheert. Belgien hett dat annern Morgen aflehnt. An’n 3. August hett Düütschland Frankriek offiziell den Krieg verklaart un as Grund angeven, Frankriek harr sik in Düütsch-Lothringen fökener an de Grenz vergrepen un mit Flegers Nürnbarg, Wesel un Karlsruhe angrepen (Fleger vun Nürnbarg). An’n 3. August hett de italieensche Butenminister Antonio di San Giuliano den düütschen Ambassadöör Hans vun Flotow kunnig maakt, de italieensche Regeerung weer de Meenung, dat hannel sik hier nich um de Causa Foederis, vunwegen dat Düütschland un Öösterriek angrepen harrn. Dat seeg so ut, as wenn Öösterriek allens mit Düütschland afsnackt harr un Italien möss sik dor nu up inlaten. Man Italien woll sik in so en Fait accompli nich rintrecken laten un möss de ganze Saak eerst mol besnacken. Wenn Englänner un Franzosen in de Middellannsche See angriepen döen, denn keem Italien dor gor nich gegen an. Dor keem noch to, dat in de Binnenpolitik allerhand Wedderstand bestunn gegen en Intreden vun Italien in den Krieg an de Siet vun Öösterriek. Wat dor na Artikel 7 vun den Dreebund-Verdrag afmaakt weer vunwegen en Utgliek an Italien, wenn Öösterriek-Ungarn sik up den Balkan utbreden dö, dat lang hüdigendags nich mehr hen. Ok hett de italieensche Butenminister andutt, dat weer nich ut to sluten, dat Italien sik gegen Öösterriek stellen konn. Al an den sülvigen Namiddag hett Italien siene Neutralität verklaart. As Theobald von Bethmann Hollweg an’n 3. August 1914 en Schrieven an den düütschen Gesandten Lichnowsky stüern dö, to’n Vordrag bi den brittschen Butenminister Sir Edward Grey, wo in kloorstellt weern scholl, worüm dat allens nich anners gung, dor stunnen Düütschland, Russland un Frankriek al in’n Krieg. Dat Düütschland sik „an Belgien siene Neutralität vergrepen“ harr, stell Bethmann Hollweg so hen, dat dat vunwegen Russland siene Mobilmaken nich anners gung: „Hier vergrippt sik nich een mit Afsicht gegen dat Völkerrecht, man hier is en Minsch togange, bi den dat um sien Leven geiht“. In düt Schrieven gung dat dor um, de Briten dor to to bringen, dat se bi den Krieg nich mitmaken döen. Dat weer vun Anfang an nich eenfach. Grootbritannien stunn in de Entente ehren Bund in’e Plicht un möss luut Verdrag Frankriek siene Sekerheit garanteern. Butendem weern düütsche Patrouillen düssen Morgen al over de belgische Grenz gahn. Dat weer al na London mellt wurrn. Dor harr dat Düütsche Riek sik mit an Verdräge vergrepen, de de Grootmächte in Europa molins beslaten harrn un de sik um Belgien siene Neutralität dreihden (Kunferenz vun London 1830/31, nee beslaten up de Kunferenz vun London 1838/39). Grey meen an’n Namiddag vun’n 3. August in’t Unnerhuus, dat pass mit den Staat vun Grootbritannien siene Intressen nich tohopen, dat Düütschland sik an Belgien siene Neutralität vergrepen harr un dat nu de Gefohr bestunn, Frankriek konn umsmeten weern. Dat Parlament hett sik an düsse Gedanken anslaten. An’n neegsten Dag, dat weer de 4. August, hett de brittsche Ambassadöör in Berlin Edward Goschen Bethmann Hollweg en Ultimatum uthännigt. Dat verlang vun Düütschland, dat bit Middernacht toseggt weern scholl, dat Belgien siene Neutralität nich angrepen wurr. England kennde den düütschen Plaan, in’n Krieg dör Belgien dör na Frankriek to marscheern. Bethmann Hollweg hett begrepen, dat düt Ultimatum en Kriegsverklaren bedüden dö. He verklaar den brittschen Gesandten, siene Politik weer tohopensackt as en Kortenhuus, un he konn sik nich inkriegen un fröög, worüm England en Krieg mit Düütschland anfangen konn „wegen en Papeersnibbel“, ofschoonst Düütschland doch den Freden woll. An’n 4. August harr de düütsche Gesandte in Brüssel de Regeerung vun Belgien Klock 6 s’morgens kunnig maakt, nadem siene Vorsläge aflehnt wurrn weern, möss dat Düütsche Riek to’e „Afwehr vun de franzöösche Gefohr“ nödigenfalls mit Gewalt siene Anstalten drepen. Bloß en poor Stunnen later marscheern düütsche Truppen gegen dat Völkerrecht in dat neutrale Belgien in. Den Krieg harrn se dor nich bi verklaart. Grootbritannien hett an densülvigen Dag den Befehl to de Mobilmaken vun siene Armee rutgahn laten un hett Düütschland dat Ultimatum bit Middernacht sett. Dor hett de Butenminister Grey sien beröhmten Spröök seggt: „The lamps are going out all over Europe; we shall not see them lit again in our lifetime.“ („In ganz Europa gaht just de Lichter ut; so lang, as wi leevt, weert wi nich mehr sehn, dat se wedder angaht.“) Nadem dat Ultimatum aflopen weer, hett Grootbritannien dat Kaiserriek den Krieg verklaart. An densülvigen Dag is Herbert Kitchener to’n Kriegsminister vun Grootbritannien beropen wurrn. He is een vun de Eersten ween, de seggt hett, de Krieg scholl en poor Johre duern. Al an’n 5. August hett he Befehl geven, de brittsche Armee scholl grotter weern. Vunwegen Grootbritannien sien Regeern up See weer dat mööglich, up’n Stutz 100.000 Mann na Frankriek to stüern. Dör Armeebefehl 324 vun’n 21. August 1914 sünd ut Freewilligen toeerst mol sess nee Divischonen upstellt wurrn. Alltohopen sünd bit 1915 mehr as 40 Divischonen as Kitchener siene Armee oder as Nee Armee for den Insatz in Frankriek upstellt wurrn. An’n 8. August hett Grootbritannien ok Öösterriek-Ungarn den Krieg verklaart. Wie de Krieg aflopen is Dat Johr 1914 De Krieg in’n Westen As dat Düütsche Heer sik an de Westgrenzen noch sammeln dö, hett dat düütsche X. Armee-Korps al unverwacht de Zitadell vun de Festung Lüttich in Belgien overfallen. So weer dat al in den Schlieffen-Plaan vörsehn ween. De latere Eerste Generalquarteermeester Erich Ludendorff hett bi düssen Overfall mitmaakt. De Stadt is slank in de Hannen vun de Angriepers fullen (5.-7. August), man de Festungsring Lüttich mit siene 12 Festungen konn toeerst nich innahmen weern. Dor möss eerst mol swaarste Artillerie ranwuppt weern (de Dicke Bertha vun Krupp un de wat mobilere Slanke Emma vun Škoda). So is dat mööglich wurrn, de Festungen in to nehmen. De Hööchte in den Striet um Lüttich weer dat Bescheten un de Fall vun Fort Loncin (heel un deel to dutt maakt, as an’n 15. August de Munitschoonskamer vull drapen wurrn is). An’n 6. August folg Willem II. sien Uproop „An dat düütsche Volk!“ Nadem de düütschen Suldaten menen, se weern vun Freeheitskämpfers un Zivilisten unner Wapen angrepen wurrn, is mit Zivilpersonen in Belgien un Frankriek in de tokamen Weken faken gruulich umsprungen wurrn. Dat gung los an’n 5. August, dat Zivilisten in Belgien in Massen dootschaten wurrn sünd. Twuschen August un Oktober 1914 sünd um un bi 6500 Zivilisten umbrocht wurrn. In de Stadt Leuven is vun de Düütschen Füer leggt wurrn. Exekutschonen vun Massen vun Freeheitskämpfers sünd vun de düütschen Truppen an Öörd utöövt wurrn, as Dinant, Tamines, Andenne un Aarschot. Wieldes de düütschen Truppen na den Schlieffen-Plaan sik in en Bogen over Belgien utbreden döen, hett de franzöösche Siet Plaan XVII vor bereit’. Anners, as de Düütschen, de Frankriek siene Truppen umfaten wollen, hett Frankriek dor up sett, in dat Zentrum, in Lothringen, dör to breken. Ehr düsse Strategie mit den egentlichen Grootangreep in Gang kamen is, geev dat eerst mol en Angreep vorweg up Mülhusen in’t Elsass. De franzöösche Befehlhebber Joffre woll dor de düütschen Truppen mit in’n Süden fastbinnen. He dach ok, de Franzosen weern ganz hen un weg, wenn he dat Elsass innehmen dö, wat 1871 an Düütschland fullen weer. So keem dat ok, as he de tweetgrottste Stadt un den wichtigsten Industrieoort in de Region an’n 7. August innehmen konn. En Deel vun de Inwahners hett de Franzosen mit Juchei upnahmen, man al an’n 9. August kemen de düütschen Truppen wedder. Nadem de Stadt noch mol erovert wurrn weer, bleev se mit meist dat ganze Elsass vun’n 24. August af an den ganzen Krieg lang in düütsche Hand. Blot dat Dollerdaal un en poor Hööchten in de Vogesen bleven bi Frankriek. De General Louis Bonneau, de den franzööschen Angreep kummandeert harr, is vun Joffre rutsmeten wurrn. Joffre hett toeerst nich vorharrt, sik vun sien Upmarsch na Plaan XVII afbringen to laten, bloß wiel de Düütschen in Belgien inmarscheert weern. He hett 1,7 Mio. Suldaten tohopenfaat in fief Armeen un woll dor mit angriepen. Man denn konn he doch nich ganz buten vor laten, wat de düütschen Truppen unnernehmen döen. Vundeswegen hett he de 5. Armee unner Charles Lanrezac wieter na Noordwesten to leggt. Na Norden to bi Maubeuge hefft sik dor denn de Briten anslaten, de ehre Expeditschoonstruppen unner General John French just eerst in Frankriek an kamen weern. De Franzosen hefft denn an’n 14. August angrepen: De 1. Armee unner General Auguste Dubail un de 2. Armee unner General Noël de Castelnau sund over de Grenz gahn un unner annern up Saarborg (Lothringen) torückt. Up de annere Siet stunnen de 6. un de 7. Armee – beide unner den Befehl vun Kroonprinz Rupprecht vun Bayern. Se hefft sik in de Kämpfe toeerst torüch trocken, man stunnen denn doch praat, wedder an to griepen. An’n 16. August weer de Festung Lüttich innahmen wurrn. Achterna gung dat an’n 18. August los mit de Grootoffensive vun den rechten düütschen Flögel. Dor schollen de Allieerten ehre Armeen mit umfaat’ weern. Slank gung dat na Brüssel un Namur to. De grote Deel vun de Armee vun Belgien hett sik denn in de Festung vun Antwerpen torüch trocken. Vundeswegen mössen de Düütschen twee Maande lang de Stadt belagern. An’n 20. August gung dat denn los mit de Franzosen ehre Offensive, de vorstötten dö na Düütsch-Lothringen un na de Gemarken an Saar un Ruhr. To desülvige Tied fungen dor de Düütschen an mit ehren Gegenangreep. Na de Slachten bi Saarborg, bi Longwy, in de Ardennen, an de Maas, twuschen Sambre un Maas un bi Mons sund beide Sieten in de so nömmten Grenzslachten so up’nanner losgahn, dat se dor unbannig veel Lüde bi verlaren hefft. Sunnerlich veel Dode hett dat bi de Franzosen geven: Twuschen den 20. un den 23. August sund 40.000 Lüde fullen, alleen an’n 22. August weern dat 27.000. Düsse unbannig groten Verluste sund sunnerlich dör Maschinengewehre tostanne kamen. De franzöösche 1., 2., 3. un 4. Armee sünd vun de düütsche 4., 5. 6. un 7. Armee liekweg swaar slahn wurrn, just so as de 5. Armee un dat brittsche Expeditschoonskorps up’n lunken Flögel. Man de franzööschen Truppen hefft dat denn doch schafft, sik enigermaten in Schick torüch to trecken. Dor sünd se up de eene Siet achter de Meurthe un de Festungen um Nancy to bi torüchgahn, up de annere Siet achter de Maas. Dor hefft se de Festung Verdun bi beholen, un dat hett de Düütschen nich slumpt, jem um to faten oder grote Deele vun de Truppe heel un deel tonicht to maken. Kroonprinz Rupprecht hett dor nich up’n Schlieffen-Plaan bi keken, as he den Vordeel utnützen woll un bi den Baas vun’n Generalstaff, Moltke, fraagt hett, of he nu sülms vorrücken un in de Offensive gahn dröff. Moltke hett em Verlööf geven. De düütsche Offensive twuschen 25. August un 7. September is avers nich dörbraken. De franzööschen un brittschen Armeen up den lunken Flögel hefft sik nu allgemeen dör Noordfrankriek hen torüch tagen. Hen un wenn hett dat dor enkelte Slachten bi geven, as de Slacht vun Le Cateau (26. August) un de Slacht bi St. Quintin (29. August). De rechte düütsche Flögel, de achter jem ran weer, keem dor jummers dichter bi an Paris ran. De franzöösche Regeerung hett an’n 2. September de Hööftstadt verlaten un is na Bordeaux hen umtrocken. General Joseph Gallieni is ut’n Ruhstand torüch haalt wurrn un scholl Paris verdeffenderen. Unnerdes hett dat franzöösche Böverkummando Truppen vun den rechten Flögel un Reserven tohopentrocken un stell bi Paris en nee (6.) Armee unner Joseph Maunoury up. Se scholl den düütschen Upmarsch vun’e Sieten her angahn. Noch en Armee (9. Armee) unner Ferdinand Foch is in dat Zentrum inschaven wurrn. Joffre hett vor harrt, sik an den Marne-Stroom up to stellen un vun dor ut an de gesamte Front en Offensive to starten un dor den düütschen Vormarsch mit up to holen. De düütsche Swenkflögel – de 1., 2., 3., 4. un foffte düütsche Armee – keem jummers noch slank vöran un harr al na Süüdwest un Süüd dreiht. Man de 1. Armee is vun’n Plaan afkamen un süüdlich afweken, nadem se an’n 20. August Brüssel innahmen harr. Dat keem, vunwegen dat Befehlhebber Alexander vun Kluck achter de franzööschen un brittschen Truppen achteran jagen dö. De Front is jummers länger wurrn un je länger un dünner se an’n rechten Flögel wurr, konn de düütsche Offensive den Feend nich mehr overraschen un sünd de düütschen Truppen de Feende an Tahl ok nich mehr over ween. De düütsche Frontlien is jummers länger wurrn, de franzöösche jummers korter. Enne August weer de düütsche Front, de so lang ut’neen tagen weer, in Gefohr, dör to rieten. Vunwegen Gegenangreepe möss de rechte düütsche Flögel sien Vörmarsch noch mol wedder ännern un na Süden un Süüdosten umswenken. De Krink um Paris rum möss an’n 30. August upgeven weern. Joffre hett dor an’n 3. September vun to weten kregen. De Spitz vun dat düütsche Heer hett dormols in Luxemborg seten. Midderwielen harrn se dor de Oversicht over de Lage an de Front verloren. Sunnerlich geev dat keen Telefon-Kontakt mit’n rechten Flögel, de in Gefohr weer. Dat hett woll Funkverkehr geven, man de Technik lang dor noch nich so recht for hen. Wat de Flegers mellt hefft, is faken nich umsett wurrn. De 1. düütsche Armee mit ehre um un bi 320.000 Suldaten versoch doch noch, mit Gewaltmärsche de brittsche Expeditschoonsarmee in to sluten. Dor hett se sik avers nich um den Flankenschutz vun den gesamten düütschen Vörmarsch gegen Paris bi scheert, wat se westlich liggen laten hett. Dör dat Marscheern un de Kämpfe hett dat allerhand Verluste geven un de Versorgung hett bannig Probleme maakt. An’n 6. September gung dat los mit de franzöösche Offensive gegen de Flanke vun de düütsche Armee, de open stunn. („Slacht an de Marne“). De düütsche 1. Armee weer noch an’n 5. September vörgahn bit in’n Süden vun de Marne, ofschoonst se annern Befehl kregen harr. Se möss sik denn torüchtrecken in en Gewaltmarsch, de twee Dage duert hett. Vunwegen, dat se miteens torüchgahn dö, is dor en Gatt vun um un bi 40 km twuschen de 1. un de 2. düütsche Armee open gahn. Dor sünd denn gegen Middag vun’n 8. September starke franzöösche un brittsche Verbänn rinstott. Nu weer de düütsche Front ut’nanner reten. Mit jede Stunn is de Gefohr grotter wurrn, dat de Briten un Franzosen dörbreken un enkelte Deele vun dat düütsche Heer afsnören un tonicht maken konnen. Wenn dat ganz böös keem, konn ok dat ganze düütsche Westheer vun achtern umfaat’ un in Dutt haut weern. De düütschen Armeen weern na ehren gauen Vormarsch over 500 km utpovert. Oberstleutnant Richard Hentsch is to’n Boverkummando vun de 1. un 2. Armee henstüert wurrn un hett den Befehl geven, sik torüch to trecken. Later hefft de Lüde sik dor over in’e Plunnen harrt, of dat würklich nödig weer, sik torüch to trecken. Dor gung dat sunnerlich um de 1. Armee bi. – hüdigendags sünd de mehrsten Lüde avers de Meenung, de to’n Bispeel ok Holger Afflerbach utdrückt hett: „So, as de Saak stunn, weer dat richtig, denn Befehl to geven, sik torüch to trecken. Anners weer dat gor nich mööglich. Man wat de Psychologie angeiht, is de Befehl en afsluten Daalslag ween“ De Schlieffen-Plaan weer overkopp gahn. Dat franzöösche Heer in Lothringen un in’t Elsaas weer nich insnöört wurrn. An’n 9. September hett ok Moltke, as Baas vun’n Generalstaff, dat begrepen. He hett an düsse Dag schreven: Dat löppt slecht…De Anfang vun den Krieg hett us Haapnung maakt, man nu warrt dat in’t Gegendeel umslahn […] wie anners weer dat, as wi vor en poor Weken in’t Feld tagen sünd un mit Glanz losleggt hefft […] ik bün bange, us Volk kann dat Unglück nich bören, wo se doch noch ganz bedüdelt sünd vun’n Sieg… Mit Moltke, sünd de Nerven dörgahn un Erich von Falkenhayn is an siene Stäe sett wurrn. De 1. un de 2. düütsche Armee mössen de Slacht afbreken un sik torüch trecken. De annern Armeen, de den düütschen Angreep mitmaakt harrn, folgden denn na. Achterna hett sik de düütsche Angreepsflögel achter de Aisne torüch tagen. Dor is dat denn to de Slacht an de Aisne kamen. De dütschen Truppen hefft dat schafft, sik an de Aisne in to graven un en Front up to boen, de franzöösche Angreepe afwehren konn. Mit düsse Slacht is de Anfang vun den Stellungskrieg maakt wurrn. An’n 17. September is de franzöösche Angreep steken bleven. Dat de Düütschen sik torüch trocken hefft, is later in Frankriek „dat Wunner an de Marne“ nömmt wurrn. Toeerst woll Falkenhayn dor bi blieven, un den Krieg mit en Sieg in’n Westen to Enne bringen. In den Wettloop na de See (13. September bit 19. Oktober 1914) versochen beide Sieten, en Flögel um den Feend siene Flanken rum to kriegen. De Fronten sünd dorbi vun de Aisne bit na Nieupoort an de Noordsee hen verlängert wurrn. In Noordfrankriek hefft de Gegenspelers denn in de eersten Weken vun’n Oktober versocht, mit’n Mors wedder hooch to kamen un neen Swung in den Krieg to kriegen. Hen un wenn sünd de Düütschen dorbi voran kamen: Se hefft Lille, Gent, Brügge un Oostenn innahmen. Man dörbraken sünd se dor nich bi. De swaarsten Kämpfe geev dat dormols in’n Norden in Flannern, de Anfohr vun nee engelsche Suldaten un Material over Düünkarken un Calais scholl dor bi unnerbraken weern. An’n 16. Oktober 1914 is de Verklaren vun de Hoochschoollehres vun dat Düütsche Riek rutkamen. Se weer unnerschreven vun mehr as 3.000 düütsche Hoochschoollehrers. Dat weern meist all, de an de 53 düütschen Universitäten un Technischen Hoochscholen lehrt hefft. Se verklaren dor in, dat dat in den Eersten Weltkrieg dor um gung, „de düütsche Kultur to verdeffenderen“'. Gelehrte ut dat Utland hefft denn en poor Dage later mit ehre Antwoort an de düütschen Perfessers up antert. Bi Ieper keem de Eerste Flannernslacht mit dullvergrellte Gefechte in Gang (20. Oktober bit 18. November 1914). Düütsche Reservekorps mit luter junge Suldaten – dor weern hen un wenn ok Jungs vun 15 Johren bi – sünd in grote Iele upstellt un vun Reserveoffiziere anföhrt wurrn, de ok ganz nee weern an de Front. Bi Langemark un Iepern sünd se stracks up den Feend tolopen un to Teindusenden umkamen. Bi den ganzen Angreep is nix for de düütsche Saak bi rutkamen, man liekers is dor later de so nömmte Mythos vun Langemark ut tohopenkleit wurrn – dat weer dat eerste Mol in düssen Krieg, dat en groten Daalslag to en moraalschen Sieg verklaart wurrn is. Man de Alieerten hefft dat bi düsse Angreepe schafft, de Kanalhabens Boulogne un Calais un ok den Iesenbahnknutten Amiens vun de Düütschen free to holen. Mit de Scheetereen bi Ieper weer dat to Enne mit de Tied vun Vormärsche un Bewegen. De Front keem to’n Stillstand. En groot un vigeliensch System vun Schüttengravens is nu an de düütsche Westfront tostanne kamen (Gravenkrieg in’n Eersten Weltkrieg). Mehr as 700 km lang vun de Noordsee bit an de Swiezer Grenz röög sik de Front nich mehr. An de vöörsten Afsnitte legen de Gravens vun beide Sieten faken nich mehr as 50 m ut’neen. An’n 18. November 1914 hett Falkenhayn Riekskanzler Bethmann Hollweg verklaart, dat de Krieg verlaren weer. He meen, nu weer dat Saak vun de Diplomaten, em to Enne to bringen un over den Freden to verhanneln. Man de Riekskanzler un ok Hindenburg un Ludendorff, de just an de Oostfront de Slacht bi Tannenberg wunnen harrn, wollen dor nix vun weten. De Riekskanzler harr siene Grünn in de Binnenpolitik, he harr dat dor up afsehn, Länner, de innahmen wurrn weern, an Düütschland an to sluten un woll vun düssen Gedanken nich vun af. Hindenburg un Ludendorff meenden, de Feende wollen Düütschland heel un deel toschanne maken un dor nix vun over laten. Bovendem meenden se to düsse Tied noch, Düütschland konn den Freden dör en Sieg in düssen Krieg kriegen. Riekskanzler un Generalstaff hefft dat denn for sik beholen, wat düsse Nedderlagen an de Marne un bi Iepern bedüden döen. So wüss dat Volk nich, wie dat würklich mit den Krieg stunn un bleev dor bi un woll kämpfen un wieter maken. Man de Verscheel twuschen de Lage – un dat, wo dat de wichtigen Gruppen in Politik un Weertschop up afsehn harrn, is dor mit’e Tied jummers grotter wurrn. In’n November 1914 hett de brittsche Kriegsmarine de ganze Noordsee to’e Kriegszone verklaart. Scheepe unner de Flagg vun neutrale Staten konnen nu vun Briten angrepen weern, ohn, dat se vordem wohrschaut wurrn. As de brittsche Regeerung dat umsetten dö, hett se dor dat Völkerrecht mit angrepen, wat dortieds in Kraft stunn, unner annern de Deklaratschoon vun Paris vun 1856. De harr Grootbritannien sülms mit unnertekent. An’n 24. Dezember un in de beiden Wiehnachtsdage achterna is dat in en poor Streken an de Westfront to den so nömmten „Wiehnachtsfreden“ kamen. Dat weer en Wapenstillstand mank de Suldaten, de vun Regeerungen un Böverkummandos ganz unafhängig weer. Bi düsse „Wiehnachts-Wapenruh“ hefft wohrschienlich mehr as 100.000 Suldaten, sunnerlich düütsche un brittsche, mitmaakt. To’n Deel hefft de Suldaten dor mit’nanner snackt, sungen un speelt un sik upföhrt, as wenn se beste Frunnen weern. Krieg in’n Osten un up’n Balkan Twee russ’sche Armeen weern unverwacht fröh, al twee Weken nadem de Krieg los gung, in Oostpreußen infullen. So weer dat Düütsche Riek an de Oostfront bannig in’e Bredullje. Vunwegen den Schlieffen-Plaan weern de Düütschen in’n Osten defensiv instellt. Dor sünd se avers nich good mit torecht kamen. Na de Slacht bi Gumbinnen möss de 8. Armee, de Oostpreußen verdeffenderen scholl, Bott geven un grote Deele vun dat Land rüümen. Vundeswegen sünd dor nee Truppen henstüürt wurrn un Generalmajor Erich Ludendorff un Generaloberst Paul von Hindenburg sünd an de Stäe vun de olen Befehlhebbers insett’ wurrn. In de Slacht bi Tannenberg vun’n 26. bit to’n 31. August 1914 hefft se wunnen un de 2. russ’sche Armee (Narew-Armee) unner General Alexander Samsonow umzingelt un to’n groten Deel to Dutt maakt. So konn Oostpreußen eerst mol afsekert weern. Vun’n 6. bit to’n 15. September folg de Slacht an de Masurschen Seen. Dor is de 1. russ’sche Armee (Njemen-Armee) unner General Paul von Rennenkampf bi slahn wurrn. Achterna hefft de Russen sik ut den gröttsten Deel vun Oostpreußen wedder torüch tagen. Russ’sche Truppen harrn korte Tied, nadem de Krieg losgahn weer, ok Galizien besett, wat to Öösterriek-Ungarn tohören dö (Slacht in Galizien vun’n 24. August bit to’n 11. September). De öösterrieksch-ungaarsche Armee möss sik vunwegen de unbannige russ’sche Overmacht torüchtrecken na de Karpaten (Slacht vun Lemberg 26. August bit 1. September). Vun’n 24. September bit to’n 11. Oktober stunnen de Russen vor Przemyśl un belagern to’n eersten Mol de Stadt. De Angreep konn avers afwehrt weern. De düütsche 9. Armee, de just nee tohopenstellt wurrn weer, scholl de k.u.k.-Truppen nu unner de Arms griepen un gung in Süüdpolen in de Offensive (Slacht an de Wissel vun’n 29. September to’n 31. Oktober). Man de Düütschen sünd dor nich bi voran kamen. An’n 1. November is denn Hindenburg to’n Uppersten Befehlhebber Oost vun dat Düütsche Heer beropen wurrn. An’n 9. November versochen de Russen to’n tweeten Mol, Przemyśl in to nehmen un hefft dor de Öösterriekers ok an’n 22. März 1915 bi unner kregen. An’n 11. November 1914 grepen de Düütschen in de Gemarken um Lodz rüm an. Dat weer mööglich, vunwegen dat se ehre Truppen bannig gau verschaven harrn. Dor mössen de Russen sik denn ok an düsse Front torüch trecken (Slacht um Lodz bit to’n 5. Dezember). Vunwegen dat dat nu allerwegens Krieg weer, hefft de meisten Lüde den Striet twuschen Öösterriek-Ungarn un Serbien so’n beten ut’e Ogen verlaren. Dorbi weer dat dor doch mit los gahn. Ut de dree Offensiven vun de k.u.k-Armee unner Oskar Patiorek twuschen August un Dezember 1914 is alltohopen nix wurrn. Se weern verkehrt plaant un de Serben hefft sik as dull up’e Achterbeen stellt, sunnerlich in de Slacht vun Cer un in de Slacht an de Kolubara. Ofschoonst in’n Dezember Belgrad for korte Tied innahmen weern konn, is de k.u.k-Armee ok up düssen Kriegsschauplatz bannig up’e Neese fullen. Sunnerlich bi de eersten k.u.k-Offensiven hefft sik de Angriepers swaar vergrepen an de Zivil-Inwahners in Serbien. Ok in Bosnien un Slawonien, wat to Öösterriek-Ungarn tohören dö, sünd allerhand Lüde dootschaten wurrn, vunwegen dat se mit de Serben tohopen arbeit’ harrn oder vunwegen dat se dor unner Verdacht stunnen. Een poor Dusend Zivilisten sünd an’e Siet maakt wurrn, Dörper sünd utplünnert un afbrennt wurrn. De Spitz vun de öösterrieksche Armee hett dat to’n Deel togeven un sülms seggt, dor hannel sik dat um „Requisitschonen (bi), de nich organiseert (weern)“ un um „Repressalien, de keen Sinn harrn“. Serbien siene Armee harr sik gegen en Feend mit unbannig veel grottere Ressourcen utpovert un konn in’n Dezember nich mehr. Bovendem weern in dat Land Süken utbraken. Vun’n 5. bit 17. Dezember hefft Truppen ut Öösterriek-Ungarn dat schafft un de Russen ehren Vormarsch na Krakau to upholen. Achterna fung dat ok in’n Osten an mit den Stellungskrieg. Vun Dezember 1914 bit April 1915 gung dat tokehr in de Slacht in de Karpaten. Dor hefft de Middelmächte Russland keen Bott geven. Dat Osmaansche Riek fangt ok an mit den Krieg Al vör den Krieg verstunnen sik dat Düütsche un dat Osmaansche Riek ganz good. Dat keem vun de Düütsche Militärmisschoon in dat Osmaansche Riek un vun de Bagdadbahn her, de de Düütschen mit boot harrn. An’n 1. August sünd twee Slachtscheepe nich rutgeven wurrn, de dat Riek in Grootbritannien bestellt un to’n Deel ok al betahlt harr. Dor harrn se de Osmanen mit vor’n Kopp slahn, man de Regeerung versoch eerst mol, dat Riek in en „Neutralität unner Wapen“ ut den Krieg rut to holen. Man de Jungtörken, de dormols regeern döen, wüssen, dat man bi een Grootmacht Stütt un Stöhn söken möss, wenn een nich unnergahn woll. Enver Pascha hett sik dor achter klemmt, dat tolest en Bund mit dat Düütsche Kaiserriek un mit Öösterriek-Ungarn tostanne kamen dö. In’t Kabinett geev dat dor ok annere Meenungen to. An’n 27. September sünd de Dardanellen offiziell for de internatschonale Scheepfohrt speert wurrn. De beiden Scheepe SMS Goeben un SMS Breslau unner Konteradmiral Wilhelm Souchon weern de Briten ehre Middelannsche Seeflott utbüxt un in Konstantinopel inlopen. Se hören to de düütsche Middellannsche Seedivischoon to un sund an de osmaansche Flott over geven wurrn, bleven dor avers unner dat Kummando vun Souchon bi. Mit düütsche Seelüde an Bord hefft se an’n 29. Oktober de Russen ehre Küstenstäder an de Swarte See beschaten. Dor hefft den Anfang November Frankriek, Grootbritannien un Russland dat Osmaansche Riek den Krieg verklaart. Nu stunn dat up de Middelmächte ehre Siete. Nadem Sultan Mehmed V. en Edikt hett rutgahn laten, hett dat Osmaansche Riek sien Scheichülislam Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi vor de Fatih-Moschee in Konstantinopel den Dschihad utropen gegen de Staaten, de in’n Krieg mit dat Riek stunnen. Man bloß enkelte afghaansche Truppendeele, de bi de Briten deenen döen, hefft up düsse Uproop höört (Müüteree in Singapur vun’n 15. Februar 1915). In Afghanistan hett de Uproop twaars antibrittsche Geföhle anbött, man dor is eerst na den Weltkrieg de Drüdde Anglo-Afghaansche Krieg vun wurrn. Na de Kriegsverklaren duur dat nich lang un brittsch-indische Truppen gungen an’n 6. November bi Fao in’n Golf vun Persien an Land. Se schollen de brittschen Eerdööl-Konzesschonen vun de Anglo-Persian Oil Company verdeffenderen un hefft dor de Mesopotamienfront mit upmaakt. Nadem se en poor Mol mit wat swacke osmaansche Truppen tohopen drapen weern, slump al an’n 23. November de Innahme vun Basra. Ok an de Kaukasusfront sünd Russland siene Truppen Anfang November in de Offensive gahn (Bergmann-Offensive). In’n Winter versoch de Osmaansche 3. Armee en Gegenangreep, man se is in de Slacht vun Sarıkamış swaar slahn wurrn. Up Sieten vun de Russen stunnen ok armeensche Freewilligenbataillone. Dat hett de Spitz vun de Jungtörken bannig in Brass brocht gegen de Armeniers, ofschoonst de Mehrheit vun düt Volk sik to dat Osmaansche Riek holen dö. Truppen ut Russland hefft ok ut den Noordosten vun Persien angrepen. Dor weern se al länger inmarscheert. An de Palästinafront hett dat eerst mol keen gröttere Kämpfe geven. Krieg in de Kolonien Al an'n 5. August 1914 harr dat Londoner Committee of Imperial Defence beslaten, den Krieg ut to breden up all düütsche Kolonien. Se schollen angrepen weern dör brittsche, franzöösche, indische, süüdafrikaansche, austraalsche, neeseelannsche oder japaansche Truppen. So hefft se dormols de Verdräge vun de Berliner Afrikakonferenz vun 1884/85 („Kongokonferenz“) eensiedig utleggt. De Kolonie Togo, de vun all Sieden umzingelt weer, is foorts innahmen wurrn. Ok Kamerun weer for de Düütsche swaar to holen: Bit to'n Enne vun dat Johr 1914 hefft sik de düütschen Truppen na dat Achterland torüchtrocken. Dor is den en Lüttkrieg losgahn, de sik noch bit 1916 hen tagen un de Truppen möör maakt hett. Düütsch-Süüdwestafrika is vun Süüdafrika ut angrepen wurrn, man konn sik 1914 noch holen (Slacht bi Sandfontein an'n 24. un 25. September 1914). Een Deel vun de Buren ut Süüdafrika hefft to düsse Tied en Upstand gegen de Engelschen maakt un hefft dor de Allieerten ehren Vormarsch mit upholen. Düsse Upstand is eerst in'n Februar 1915 heel un deel dalslahn wurrn. In'n Juli 1915 hette de düütsche Schutztruppe Bott geven mösst. Mit ehre Kapitulatschoon weer de Krieg in Süüdwestafrika toenne. Düütsch-Oostafrika hett sik unner Paul von Lettow-Vorbeck up de Achterbeen stellt un siene Truppen hefft de Kolonie beetsch verdeffendeert. In de Slacht bi Tanga vun'n 2. bit to'n 4. November 1914 mössen de brittschen Truppen sik toeerst mol torüch trecken. De Schutztruppe for Düütsch-Oostafrika konn sik vunwegen ehre Strategie bit to't Enn vun'n Krieg holen. Se hett sik bietieds jummers wedder torüch tagen un en Guerilla-Taktik verfolgt. In de Düütschen Kolonien in de Süüdsee weern keen Schutztruppen unner brocht. Vundeswegen sünd se meist ganz ohne Kampf an Japan, Australien un Neeseeland rut geven wurrn. In Düütsch-Neeguinea hett dat in'n September 1914 en Scheeteree um en Funkstatschoon bi Herbertshööchte up Neepommern geven. De düütsche Kolonie Kiautschou in China is bi de Belagerung vun Tsingtau verdeffendeert wurrn as dull, bit al Material un Munitschoon utgahn weer (Kapitulatschoon an'n 7. November 1914). Dat Johr 1915 Unbegrenzten U-Boot-Krieg An’n 4. Februar hett dat Düütsche Riek den U-Boot-Krieg gegen Hannelsscheepe to’n 18. Februar offiziell kunnig maakt. Gegen den Protest vun neutrale Staten gegenan sünd de Waters um Grootbritannien un Irland umto to’n Kriegsrebeet verklaart wurrn. Dorbi harrn de Düütschen gor nich noog U-Boote, wo se en Blockade gegen Grootbritannien oorntlich mit tostanne bringen konnen. An’n 7. Mai hett dat düütsche U-Boot SM U 20 dat brittsche Passageerschipp RMS Lusitania versenkt. Dat hett bannig internatschonale Proteste geven. Ofschoonst de düütsche Botschaft in Washington mit Annoncen in de Daagblöer wohrschaut harr, de Lüde schollen nich mit de Lusitania fohren, weern mehr as 200 US-Amerikaners an Bord, as dat Schipp an’n 1. Mai 1915 den Haben vun New York verlaten hett. Dat Schipp hett ok Munitschoon un annere Saken, de in’e Luft flegen konnen, an Bord harrt. As dat denn an’n 7. Mai drapen wurrn weer un unner gung, sünd dor 1198 Passageere un Mannschoppen bi umkamen, dormank meist 100 Kinner un 127 US-Amerikaners.. In Amerika regen sik de Lüde bannig up, un de amerikaansche un de düütsche Regeerung hefft Breefe hen un her schreven. De Riekskanzler harr de Upperste Spitz vun dat Heer achter sik, as he den Kaiser vörslahn dö, düütsche U-Boote schollen keen neutrale Scheepe un generell keen groten Fohrgastdampers mehr versenken. De Kaiser hett an’n 1. un an’n 6. Juni tostimmt. Grootadmiral Tirpitz un Admiral Gustav Bachmann hefft vundeswegen slankweg Andrag up ehren Afscheed stellt, man de Kaiser hett dat butt aflehnt. Nadem SM U 24 an’n 19. August 1915 den Damper Arabic versenkt harr un dor wedder Amerikaners bi unnergahn weern, hett Botschafter Johann Heinrich von Bernstorff de amerikaansche Regeerung verklaart, dat dat nu keen unbegrenzten U-Boot-Krieg mehr geev. De düütsche Presse is Enne August informeert wurrn. De Chefredakteurs – sunnerlich Ernst Graf zu Reventlow, man ok Georg Bernhard – hefft vun’n Generalstaff Order kregen, de Dageblöer schollen foorts uphören un nich wieter schrieven, Düütschland scholl mit den unbegrenzten U-Boot-Krieg un den U-Boot-Krieg gegen de USA (wegen de ehre Breefe) fudder maken. Düütschland will den Krieg an de Oostfront winnen Vun’n 2. bit to’n 27. Februar weer de Winterslacht in Masuren togange. Dat düütsche Heer hett dor Hülpe bi kregen vun de 10. Armee, de just indrapen weer un hett gegen de Russen wunnen. De Russen ehre Truppen hefft sik achterna endgüllig ut Oostpreußen torüch trocken. In’n November 1914 harrn Paul von Hindenburg un Erich von Ludendorff as Baas vun sien Staff dat Upperkummando over all düütsche Truppen an de Oostfront kregen. Vun dor af an weern se dor achter her un wollen versöken, den Krieg in’n Osten 1915 to winnen. Gefährlich weer dor de strateegsche Laag for Öösterriek-Ungarn, wenn Italien mitmaken dö bi’n Krieg, wat to verwachten weer. De Russen harrn in de Winterslacht in de Karpaten keen Bott geven. Wenn nu Italien mitmaken dö, weer dat mööglich, dat de Donaumonarkie in en grote Tang twuschen den Isonzo un de Karpaten angrepen weern konn un in’e Knee gung. De russ’schen Verbänn schollen nu dwungen weern, sik ut de Barge torüch to trecken, wenn ehre Feende in Westgalizien bit to’n San-Stroom dörbreken döen. Anners weern se sülms in Gefohr un konnen inslaten weern. In’t Vörjohr 1915 sünd vundeswegen Deele vun dat düütsche Westheer (de 11. Armee unner August von Mackensen) an de Oostfront leegt wurrn. Vun’n 1. bit to’n 10. Mai hett dat ööstlich vun Krakau de Slacht von Gorlice-Tarnów geven. Dor sünd de düütschen un öösterrieksch-ungaarschen Truppen (4. Armee) unverwohrens deep in de Russen ehre Stellungen bi inbraken. Al in’e Midden vun’n Maimaand weern se an den San-Stroom rankamen. Düsse Slacht hett de Wenn an de Oostfront brocht. Man een droff sik dor nix vörmaken: Öösterriek-Ungarn harr vun’n Anfang vun den Krieg bit to’n März 1915 bi 2 Millionen Mann verlaren, un keem nu nich mehr torecht ohn dannige Hölp ut Düütschland. In’n Juni gungen de Middelmächte bi un fungen an de Oostfront mit de Bug-Offensive an. Dat weer na de Slacht vun Gorlice-Tarnów. An’n 4. Juni wurr Przemysl innahmen un an’n 22. Juni kregen se Lemberg wedder in’e Hand. Dor seeg dat so ut, as wenn de Frontbogen in Russisch-Polen afsnöört weern konn. De Truppen schollen sik afsnacken un denn vun Norden un Süden angriepen un de Russen ehre Verbänn dor bi in sluten. So seeg dat düütsche Upperkummando dat vör siene Ogen un stell vundeswegen de Angreepe an all annere Fronten torüch. Ludendorff hett dat jedenfalls so plaant harrt, man Falkenhayn un Mackensen meenen, dor gung he to wiet mit. Se meenen, de Düütschen schollen dor wat suutjer bi vörgahn, ok vunwegen dat, wat se in de Marneslacht beleevt harrn. Bi de Bug-Offensive (29. Juni bit 30. September) un bi de Narew-Offensive sünd denn ok keen groten Truppendeele bi inslaten wurrn, man de Russen mössen sik doch bannig torüch trecken: Polen, Litauen un grote Deele vun Kurland sünd rüümt wurrn, un de Front is afkört wurrn vun 1.600 km up 1.000 km. Bit to’n September hefft de Middelmächte dat schafft, un so grote Städer innahmen, as Warschau (4. August), Brest-Litowsk un Vilnius. De Besetters hefft in Russisch-Polen twee Generalgouvernements upmaakt. Dor seten de Öösterriekers in Lublin bi, un de Düütschen in Warschau. Ok nadem de Russen sik torüch tagen harrn (September 1915) weern se avers de Middelmächte vun de Tahl her over. Vundeswegen klapp dat nich, as dat plaant wurrn weer, un de Düütschen konnen nich veel Truppen torüch leggen an de Westfront. De Westfront 1915 An de Westfront versöchen de Allieerten eerst mol, den düütschen Frontbogen twuschen Lille in’n Norden un Verdun in’n Süden vun’e Sieten in to drücken un af to snören. Dor wollen se ok de Iesenbahnlienen bi unnerbreken, de wichtig weern, um de Truppen to versorgen. Dor folgen se de klassische Strategie mit. Bi düssen Versöök keem dat toeerst to de Winterslacht in de Champagne (bit Enne Määrtmaand), wo se sik al Enne 1914 up vör bereit’ harrn. Dor keem de Typus vun de Materialslacht bi tostanne. Dat gung los mit dagelang Artilleriefüer bit hen to'n Trommelfüer. Dor scholl de Feend mit möör mookt un sien Material mit in’n Dutt mookt weern. Achterna greep denn de Infanterie so dull an, as dat man gung. Man bi düsse Taktik keem doch nix bi rut. De Düütschen weern vunwegen dat Artillerierfüer up den Angreep instellt. In’n Gravenkrieg weer de Verdediger strukturell in’n Vordeel un konn ut de Unnerstänn, de goot utboot weern, mit Speerfüer un Maschinengewehr de Angriepers af slahn. Ok bi ehre Angreepe up den annern, lüttjeren Frontbogen vun Saint Mihiel (Osterslacht twuschen Maas un Marne) keemen de Allieerten nich togange. De Insatz vun Giftgas an’n eersten Dag vun de Tweede Flannernslacht (22. April) warrt ankeken as en „nee’t Kapitel in de Geschicht vun Kriegsföhren“ un as „de Stunne, wo moderne Wapen up’e Welt kamen sünd, wo Massen mit tonicht mookt weern konnen.“ Ok de Allieerten harrn woll in’n Gaskrieg in’n Eersten Weltkrieg al Reizstoffe insett, man as nu Chlorgas insett wurrn weer, wo de Lüde dör to Dode keemen, dor is dat internatschonal ankeken wurrn as en kloren Bröök vun de Haager Landkriegsordnung So is dat ok in de Propaganda allerwegens utnützt wurrn. De Gasangreep is mit Fritz Haber sien Blaasverfohren utöövt wurrn. Dat weer dor afhängig vun, wo de Wind her keem. Al in’n März hefft Pioniere in de vörsten Gravens bi Iepern Gasbuddels inboot, de nich to sehn weern. Dor scholl dat Gas ut utblasen weern. Vunwegen, dat Oostwind in Westflannern man roor is, möss de Angreep en poor mol afseggt weern. An’n 22. April weih avers en stadigen norden Wind un an dat nöördliche Enne vun den allieerten Frontbogen um Iepern rum konn dat Gas utblasen weern. Dor keem veel mehr bi rut, as de Düütschen vorweg dacht harrn: De franzöösche 87. Divischoon un de 45. Divischoon, de ut Algerien keem, sünd in Panik kamen un utbüxt. Dor is en Gatt vun 6 km Breede in de allieerte Front bi upgahn. Dormols is seggt wurrn, dat weern woll bit hen to 5.000 Mann bi düssen Gasangreep ümkamen, man hüdigendags warrt de Doden ehre Tahl mit bi 1.200 taxeert. Bovenhen schall dat noch 3.000 Verwunnte geven hebben. Dat düütsche Kummando harr dat avers nich dacht, dat de Angreep slumpen dö un harr vundeswegen woll nich noog Reservetruppen praat stellt, de nu vöran gahn konnen. Dor mol vun af, hett dat Gas ok de Angriepers upholen. In de Tweete Flannernslacht is de Frontbogen vun Iepern twoors wat lüttjer wurrn, man de brittschen Truppen un de Divischoon ut Kanada, de just an de Front indrapen weer, konnen em gegen de Düütschen holen. Ok vunwegen den Gasinsatz hefft de Verdedigers dor düütlich mehr Minschen bi verloren (bi 70.000), as de Angriepers (bi 35.000). Dat keem in den Gravenkrieg in’n Eersten Weltkrieg nich just faken vör. An’n 9. Mai versochen Briten un Franzosen in de Lorettoslacht in dat Artois dör to breken. Man, ofschoonst dor unbannig veel Suldaten bi umkamen sünd (111.000 bi de Allieerten un 75.000 bi de Düütschen) is dor nix bi rutkamen un dat Unnernehmen wurr denn in’e Midden vun Junimaand afbraken. De Düütschen hefft dat mit’e Tied jummers beter henkregen, den Verdediger sien Vordeel in’n Gravenkrieg wieter ut to boon. An un for sik weer dat Verdeffendeern gegen den Feend siene Angreepe bit dorhen konzentreert ween up en eerste Lien in Vörderhangstellung. Dor hett man de beste Oversicht un en wiet Schussfeld harrt. Man vunwegen dat de Feende de Düütschen an Material wiet over weern, is de düütsche Siet in den Eersten Weltkrieg dor to over gahn, de Verdedigung besunners up de tweete Lien in Achterhangstellung to leggen. Up de een Siet weer denn noog Tied, um Reserven dor hen to stüern, wenn de Allieerten dör de eerste Lien dörbraken weern. Un up de annere Siet konn de Allieerten ehre Artillerie, de de Düütschen ok over weer, de ehre Stellungen nich mehr akraat drepen un utschalten, vunwegen dat de achtern Hang liggen dö un nich to sehn weer. De lesten gröttern Kämpfe an de Westfront in dat Johr 1915 weern allieerte Offensiven twuschen den 22. September und en 14. Oktober in dat Artois un in de Champagne. Bi de Harfstslacht in de Champagne un bi de Slacht vun Loos is avers nich veel rutsuert, ofschoonst jummers mehr Material insett wurrn weer un unbannig veel Lüde verlaren wurrn sünd: „De Entente ehre Truppen mössen mit Verlusten vun bit to en Veerdelmilljon Mann for en lüerlüttjen Landwinnst betahlen“. Ok bi de Drüdde un Veerde Isonzoslacht sünd unbannig veel Minschen un Material verlaren gahn. Man ännert hett sik an de strateegsche Laag dor nich veel um. De Allieerten ehre Unnernehmung in Gallipoli An’n 25. April gung dat los mit de Allieerten ehre Dardanellen-Operatschoon up de Halfinsel Gallipoli. Dor harrn se sik bi vornahmen, na Konstantinopel dör to breken, vunwegen dat Russland over de Dardanellen mit allens versorgt weern scholl, wat to’n Krieg nödig weer. Vordem harrn Truppen vun de Allieerten dat Eiland Limnos besett. Dor harrn se bi buten vor laten, dat Grekenland in düssen Krieg neutral weer. Vun düt Eiland ut schollen de Angreepe gegen dat Osmaansche Riek in Gang brocht weern. Unner den Schutz vun 11 Kriegsscheepe sünd bi 500.000 Suldaten mit bi 200 Hannelsscheepe na Limnos brocht un dor afsett wurrn. Dormank weer ok dat Australian and New Zealand Army Corps (ANZAC) bi sien eersten Kriegsinsatz. Man ut de ganze Operatschoon is tolest nix wurrn, vunwegen dat de Törken sik up de Achterbeen stellden un as dull gegen de Angriepers angungen. Dor harrn de Allieerten nich up rekent. Bi de ganze Saak hett in de 5. Osmaansche Armee unner den Upperbefehl vun Otto Liman von Sanders sunnerlich Mustafa Kemal as Kummandant vun de 19. Divischoon bannig toslahn un dor so den Grundsteen to leggt, dat he later as en Volksheld ankeken wurrn is. Bit to’n 9. Januar 1916 möss de ganze Operatschoon afbraken weern un de Angriepers mössen mit Scheepe wedder wegbrocht weern ut de Gegend. Bi 110.000 Suldaten sünd bi düsse Slacht umkamen. Italien maakt mit bi’n Krieg An’n 23. Mai hett dat Königriek Italien Öösterriek-Ungarn den Krieg verklaart. Düütschland harr vordem vun Januar af an versocht, Öösterriek to besnacken, se schollen dat Trentino un annere Gemarken an Italien aftreden, dormit Italien man bloß neutral bleev. Ok, nadem Italien den Dreebund an’n 4. Mai upkünnigt harr, is noch duchtig versocht wurrn, de Italieners up de Middelmächte ehre Siet to trecken: Dor schollen se dat Trentino for kriegen un ok noch de Gemarken um den Isonzo umto, ok schollen se wiethen free Hand hebben in Albanien un noch allerhand mehr. Up de annere Siet harr Italien avers mit de Allieerten tohopen seten un in den Verdrag vun London dor noch mehr bi rutslahn. Na en Reeg vun Maanden, wo dat ut Grünnen vun de Taktik hen un her gung, harrn Premierminister Antonio Salandra un Butenminister Sidney Sonnino beslaten, nu scholl Öösterriek de Krieg verklaart weern. König Viktor Emanuel III. hett sik utdrücklich achter düssen Besluss stellt. Se stunnen dor unner Druck vun de apentliche Meenung bi, man en Mehrheit for den Krieg geev dat nich in dat Parlament un ok nich bi de Masse vun de Italieners. Bloß, dat de Lüde, de en Krieg gegen Öösterriek hebben wollen, veel mehr unnernahmen hefft, as de annern. Dor stunnen denn ok de wichtigsten Lüde achter, de ehre Meenung wat gellen dö in de unnerscheedlichen Gruppen, de in de Politik togange weern. De bekannte Schriever Gabriele D’Annunzio hett to’n Bispeel grote Upmärsche un Versammeln in Rom for den Krieg up’e Been stellt. Later is he een vun de Vadders vun den Faschismus in Europa wurrn. , De Publizist Benito Mussolini, de to de Sozialisten tohören dö, hett sik al vun Oktober 1914 af an for den Krieg utspraken. Vundeswegen ist he ut de Partito Socialista Italiano rutsmeten wurrn. Dor hett Mussolini denn sien egen Daagblatt Il Popolo d’Italia grünnt. Dat Geld hett he wohrschienlich vun Frankriek kregen. In düt Blatt hett he fudderhen foddert, Italien scholl an de Entente ehre Siet in’n Krieg trecken. Ok de Futuristen um Filippo Tommaso Marinetti rüm hefft sik achter de Frünnen vun en Krieg gegen Öösterriek stellt un allerhand Lüde mit trocken. Korte Tied, ehr dat de Krieg verklaart wurrn is, stunn dat Parlament achter den lesten Premierminister Giovanni Giolitti. He harr de Mehrheit vun de Afordenten achter sik un föhr up Neutralitätskurs. Dor is he vun D’Annunzio mit Moord un Doodslag for bedrauht wurrn. Man de Saak weer al lang annerwegens afsnackt wurrn. As dat Parlament denn an’n 20. Mai tohopen keem un afstimmen scholl over de Kredite, de for’n Krieg nödig weern, dor hefft bloß man de Sozialisten gegen de Kredite stimmt. De vörmoligen Kriegsgegner mank de Anhängers vun Gioletti un de Kathoolschen hefft tostimmt. Dor wollen se mit bewiesen, dat se anstännige Patrioten weern. De Italienfront leep vun dat Stilfser Joch an de Grenz na de Swiez over Tirol hen langs de Dolomiten, de Karnischen Alpen un den Isonzo bit na de Küst vun de Adria hen. Dor stunn Öösterriek-Ungarn in en Dreefrontenkrieg mit. Dat hett de Saak for de Middelmächte nich eenfacher maakt. To’n Anfang vun den Striet konnen de Öösterriekers Deele vun düsse Front nich richtig afsekern. Faken sünd dor bloß man öörtliche Milizen, Landwehr un Landstorm to’n Insatz kamen, dormank 30.000 Standschütten. An’n Isonzo sünd de Feende direktemang na de Kriegsverklaren up’nanner losgahn. Man de egentliche Anfang vun de Eerste Slacht an den Isonzo warrt up’n 23. Juni ansett. Ofschoonst se veel mehr Suldaten harrn und ok allerhand Rebeede innehmen konnen, hefft de Italieners nich in düsse Slacht (bit 7. Juli), un ok nich just achterher in de [[Tweete Slacht an’n Isonzo) (17. Juli bit 3. August) de Öösterriekers unnerkriegen un dörbreken konnt. Just so gung dat ok in de Eerste Offensive in de Dolomiten (5. Juli bit 4. August), wo de Alpenkrieg an un for sik mit los gung. Dat weer wat Neets in de Militärgeschicht: Vordem harr dat nie nich en Krieg geven, wo de Suldaten lange Tied in de ganz hogen Barge up’nanner losgahn sünd. Nu hefft se den Krieg bit up en Hööchde vun 3.900 M over N.N. föhrt (Ortlerstellung). Völkermoord an de Armeniers An’n 27. un 30. Mai hett de Regeerung vun dat Osmaansche Riek en Gesett over de Deportatschoon rutgahn laten. Dor gung de systemaatsche Deel vun den Völkermoord an de Armeniers un vun den Völkermoord an de Assyrers mit los. Vun de Slacht vun Sarıkamış af an harrn de Jungtörken ehre Anföhrers meent, de Armeniers bedreven Sabotage. As de Russen in’e Midden vun’n Aprilmaand neger an den Vansee ranrücken döen, sünd in düsse Gemarken fiev Anföhrers vun de Armeniers, de dor leven döen, hen richt’ wurrn. Vunwegen düsse Saak un noch annere hett dat Unruh geven in de Stadt Van. An’n 24. April gung dat los un in Konstantinopel sünd armeensche Intellektuelle in grote Tahl achter Trallen sett wurrn (vundagen is dat en natschonalen Gedenkdag in de Republiek Armenien). De Butenminister vun Russland, Sasonow, hett an’n 24. Mai en Protestschrieven rutbrocht, de weer al an’n 27. April torecht ween. Dor stunn in to lesen, de Inwahners vun mehr as 100 armeensche Dörper weern an’e Siet brocht wurrn un dor harrn Vertreders vun de törksche Regeerung achter steken. Een Dag later (25. Mai) hett de osmaansche Binnenminister Talât Pascha kunnig maakt, de Armeniers schollen ut de Kriegsrebeden deporteert weern na Syrien un na Mosul hen. De düütsche Ambassadeur Hans von Wangenheim hett Kanzler Bethmann Hollweg al in’n Juni weten laten, dat Talât Pascha de Meenung weer, „de Porten woll den Weltkrieg dor for bruken, mit ehre Feende in dat egene Land gründlich up to rümen, dat weern de inheemschen Christen. Dor wollen se sik nich vun afbringen laten dör de Interventschoon vun butenlandsche Diplomaten“. Max Erwin von Scheubner-Richter, düütschen Viezkunsel in Erzerum hett an’t Enn vun Julimaand vertellt, „wo dat tolest up afsehn weer bi dat Angahn gegen de Armeniers weer, se heel un deel verswinnen to laten in de Törkei“ Bit to’n Enne vun den Krieg sünd bi düssen Genozid, so as dat taxeert wurrn is, een Million Lüde to Dode kamen. Tohopen mit siene Vorwesers (Massakers un Pogrome 1895/96 un 1909) is he vun de Tiedgenoten al en Holocaust nömmt wurrn. Bulgarien maakt mit bi’n Krieg un de Middelmächte treckt gegen Serbien An’n 14. Oktober 1915 hett Bulgarien sik up de Middelmächte ehre Siet stellt un is in den Krieg intreden. In de Balkankriege harr Bulgarien sik nich dörsetten konnt mit siene Ansprüche, en „ethnisch Bulgarien“ tostanne to kriegen. Meist allens, wat Bulgarien in den Eersten Balkankrieg innahmen harr, möss dat Land 1913 in den Freden vun Bukarest wedder rut rücken. Bovento weer dat Land dör de Kriege man tämlich utpovert. Vundeswegen harr de Regeerung vun Wassil Radoslawow an’n 1. August 1914 verklaart, dat Land woll sik ut den Krieg striktemang ruthollen. Man de Middelmächte un ok de Allieerten hefft denn versocht, Bulgarien up ehre Siet to trecken. So konn sik dat Land utsöken, weer dat beste Bott maken dö. De Middelmächte hefft Bulgarien Makedonien, de Dobrudscha un Oostthrakien toseggt. Dat scholl up Serbien, Grekenland un Rumänien siene Kosten gahn. Vunwegen datt dat Land dor nich nee seggen woll un weil ok de Krieg in’n Harfst 1915 an sik good stunn for de Middelmächte, hett Bulgarien de denn den Toslag geven. Al an’n 6. September hett Bulgarien verklaart, se wollen mit de Middelmächte tosamen arbeiden. De harrn dat dor up afsehn, Serbien an to griepen un so en Landbrugg na dat Osmaansche Riek her to stellen. Ob Bulgarien bi den Krieg mitmaken scholl, dor hefft sik de Lüde in dat Land bannig over in’e Haare kregen, man as de Regeerung beslaten harr, dat Land scholl in’n Krieg intreden, dor hefft de Parteien vun de Oppositschoon den Kriegskurs mitmaakt. Bloß Deele vun de Sozialdemokraten wollen dor nich mit. An’n 6. Oktober gung, unner dat Kummando vun Mackensen, de Middelmächte ehre Offensive gegen Serbien los. An’n 14. Oktober hett Bulgarien an Serbien den Krieg verklaart. Dor stunn gegen de Serben en bannige Overmacht gegenover. Dat konn ok nich utgleken weern dör en Landung vun allieerte Truppen nöördlich vun Thessaloniki. Grekenland hett sien Intritt in den Krieg up Serbien siene Siet afseggt un meen, dor harr dat nich noog Hölp vun de Allieerten for. Dorbi harr Grekenland doch in en bilateralen Verdrag an’n 1. Juni 1913 de Plicht up sik nahmen, Serbien bi to stahn. . Nadem Belgrad (9. Oktober) un Niš (5. November) fullen weern, hefft sik de lesten bi 150.000 Mann (an’n Anfang vun den Krieg weern dat bi 360.000 Mann ween) vun Serbien siene Armee unner ehren Baas Radomir Putnik mit um un bi 20.000 Kriegsgefangene torüch trocken in de Barge vun Albanien un Montenegro. Noch annere Fronten 1915 De Slacht vun Sarıkamış an de Kaukasusfront gung an’n 5. Januar 1915 toenne. Dor harr dat Osmaansche Riek en duchtigen Slag bi kregen un verlaren. An de Palästinafront gungen osmaansche Truppen unner Friedrich Freiherr Kreß von Kressenstein vun Enne Januar af an gegen den Suezkanal vor. Man düsse Offensive is steken bleven. An de Front in Mesopotamien (hüdigendags höört dat Rebeet to den Irak to) konn de Briten ehr Vormarsch in de Slacht vun Ktesiphon (22. – 25. November) stoppt weern. De Osmanen stunnen faktisch unner den Befehl vun Colmar Freiherr von der Goltz. De British Indian Army ehr Expeditschoonskorps konn an’n 7. Dezember in Kut inslaten weern Wat sik in Politik un Sellschop un an de „Heimatfront“ afspeelt hett Joseph Joffre weer vun Anfang Dezember af an Uppersten Befehlhebber vun all franzöösche Truppen. He hett en Kunferenz vun de Allieerten beropen. De hett stattfunnen vun’n 6. bit 8. Dezember in Chantilly. Dor weer vun Oktober 1914 af an dat Grand Quartier Général. Dor is verafreedt wurrn, sik in dat Johr 1916 jummers good aftosnacken un an all Fronten antogriepen. In’n Oktober- un Novembermaand geev dat in Düütschland Lawei bi Levensmiddelhökers, Utgavestäen un Freebänke vunwegen, dat Levensmiddel nich mehr good to kriegen weern. To’n groten Deel weern dat Froenslüde, de dor mitmaken döen und later denn ok up’n gröttern Bulten tohopenkemen to Protestversammeln. An’n 30. November sünd in Berlin bi en Protestversammeln „Unter den Linden“ 58 Froensminschen inspeert wurrn. De Presse dröff dor nix over schrieven. Al in’n November 1914 weern de Priese for Koorn, Broot, Botter un Kortuffeln bannig in’e Hööchd kladdert, an de Markten in de Städer is in düsse Tied vun de Buern man knapp oder gor nich mehr levert wurrn. Dat geev allerhand Grünn for de Probleme bi de Versorgung. Eerst mol weern de Behörden nich sunnerlich plietsch an de Saak ran gahn: Numms harr dacht, dat de Krieg so lang duern scholl un numms harr sik dor up instellt. Denn konnen Levensmiddel un ok Salpeter nich mehr inföhrt weern. Salpeter bruukde man to’n Herstellen vun Dünger. Bovenhen sünd unbannig veel Peer un en Barg an Arbeitskraft vun de Buern weg na’n Krieg henstüert wurrn. De Bundsraat hett Enne 1914 Hööchstpriese fastleggt for Broot, Tuffeln un Zucker. In’n Januar 1915 kemen dor annere Levensmiddel to, de jedereen bruken dö. Dor versochen de Buern denn, ehre Waren up’n Swatten Markt to verkopen. Enne 1915 schreev een, de dorbi ween is: Allens warrt dürder, un dat geiht de Lüde an’t Lief. Se hefft keen Lust :mehr, nadem in de lesten Weken knapp Levensmiddel to kriegen sünd. :Sunnerlich de Froenslüde weert rein dull un schreet “Geevt us to Eten“ :un „wi wüllt use Mannslüde wedder hebben“. Vunwegen, datt up den Swatten Markt allens to kriegen weer, glöövden de Lüde nich mehr, wat de Propaganda offiziell kunnig maken dö, datt de engelsche Seeblockade tostännig weer for dat minne Eten. Vunwegen, datt de Staat mit de Frage vun de Ernährung rein gor nich toranne keem, fungen de Borgerslüde bilüttjen an un gungen suutje up Afstand vun den Staat un snacken dor quaad over un wollen dor nix mehr vun weten. Dor gung dat tominnst um dat Enne vun 1915 mit los. De SPD ehre Fraktschoon in’n Rieksdag un ok de Vörstand vun de Partei hefft an’n 27. November beslaten, se wollen in’n Rieksdag en „Interpellatschoon to’n Freden“ inbringen mit de Fraag, wonnehr un unner wat for Umstännen Riekskanzler Bethmann-Hollweg vör harr, antofangen un over den Freden to verhanneln. Bethmann-Hollweg versoch vergeevs, de Interpellatschoon aftobugen, man dat bleev dorbi: An’n 9. Dezember is se in den Rieksdag verhannelt wurrn. Philipp Scheidemann hett de Fraag denn stellt un de Riekskanzler hett dor so wiet en Antwoort up geven, datt en Freden ohn „Sekerheiten“ (Annektschonen) in Oost un West nich mööglich weer. Ok in dat neutrale Utland is dat so verstahn wurrn, datt Düütschland dat up de Vörmacht afsehn harr. Na düsse Saak hefft 20 Afordente vun de Sozialdemokraten dat in de Sitten vun den Rieksdag an’n 21. Dezember aflehnt, noch eenmol for Kredite for den Krieg to stimmen. Se verklaarden dor bi, Bethmann-Hollweg stunn achter de Lüde, de dat up Annektschonen afsehn harrn. Kriegsjohr 1916 Montenegro un Albanien weert besett An‘n 4. Januar hefft öösterrieksche Truppen dat Königriek Montenegro angrepen un al an’n 23. Januar hett König Nikola Bott geven un is in’t Exil na Frankriek gahn. Ok dat Königriek Albanien is to twee Drüddeln dör öösterrieksch-ungaarsche Suldaten innahmen wurrn. De Truppen ut Serbien, de na Montenegro un Albanien utknepen weern, hefft sik denn to’n groten Deel torüch tagen na Durrës. Dor weer in’n Dezember en Expeditschoonskorps ut Italien an Land gahn. In’n März 1916 hefft de Italieners bi 260.000 Lüde ut düssen Haben rutbrocht. Dormank weern bi 140.000 Suldaten ut Serbien. De sünd denn na de Insel Korfu henbrocht wurrn, de vordem al vun de Franzosen innahmen wurrn weer. Dor hefft se de Armee wedder up Schick brocht un in’n Juni na Thessaloniki na de Orientarmee henstüert. De Exilregeerung vun Serbien unner Nikola Pašić hett sik up Korfu duerhaftig inricht. Mank de Lüde, de ut Durrës wegbrocht wurrn weern, weern ok bi 24.000 Kriegsgefangene ut Öösterriek. De sünd na dat Eiland Asinara bi Sardinien henkamen. Dor sünd denn bi 5.000 vun jem sturben. De Italieners konnen in Albanien de Habenstadt Vlora holen un dor ehre Macht in Albanien sien Süden mit utbreden. In Montenegro is Viktor Weber Edler von Webenau vun’n 26. Februar 1916 bit to’n 10. Juli 1917 Militär-Generalgouverneur ween. In Albanien, dat an un for sik nich mitmaakt harr bi’n Krieg, is Generalkunsel August Ritter von Kral to’n Baas vun en zivilen Raat vun de Verwaltung maakt wurrn. De Öösterriekers versochen, de Albaners up ehre Sieten to trecken un hefft Scholen un Infrastruktur in dat Land utboot. Slacht um Verdun An‘n 21. Februar gung dat los mit de Slacht um Verdun. Anners, as Erich vun Falkenhayn dat later dorstellt hett un veel Schrievers dat denn overnahmen hefft weer dat toeerst nich de Afsicht, bi düssen Angreep de franzöösche Armee „utblöden“ to laten. Falkenhayn hett dat later, 1920, seggt un woll dor den Angreep achterna en Sinn mit geven, de doch man in’e Büx gahn weer un wo de Lüde em doch as en „Bloodmöhlen“ ankieken döen. De Idee, bi Verdun an to griepen, hefft toeerst Kroonprinz Willem un Konstantin Schmidt von Knobelsdorf harrt. Willem weer Upperkummandöör vun de 5. Armee un Knobelsdorff de Baas vun sien Generalstaff. Dat Upperkummando vun dat düütsche Heer harr sik vornahmen, de vörmols dannigste Festung vun Frankriek an to griepen (siet 1915 stunn de deelwiese nich mehr unner Wapen) un woll dor den Krieg an’e Westfront wedder mit in’e Gangen kriegen. Butendem geev dat rund um Verdun to en Bucht in de düütsche Front twuschen den Frontbogen vun St. Mihiel in’n Osten un Varennes in’n Westen. Dor weer de düütsche Front an ehre Flanken mit in Gefohr. Toeerst dunner acht Stunnen lang en Trummelfüer ut 1.500 düütsche Kanonen. Denn grepen acht Divischonen vun de 5. Armee up en Breede vun 13 Kilometers bi Ornes (hüdigendags verlaten) in’n Norden vun Verdun an. Anners, as de Düütschen dat vorutsehn harrn, weern de Franzosen unbannig beetsch un helen gegenan. Toeerst is rein gor keen Land innahmen wurrn. An’n 25. Februar is dat Fort Douaumont vun düütsche Truppen innahmen wurrn, man dat hett meist nix inbrocht, vunwegen datt düt Fort na Osten to legen hett. As dat Fort fullen weer, hefft de Franzosen beslaten, de Festung Verdun möss up jeden Fall holen weern. Düssen Updrag hett de General Pétain overnahmen. Over de eenzigste Straten, de vun Bar-le-Duc na Verdun lopen dö, is de so nömmte Noria upboot wurrn. Over düsse Straten is allens na de Stadt brocht wurrn, wat dor nödig weer. Man dat hett unbannig Kraft köst. De Slacht is in veer Uptöge verlopen: De eerste weer an’n 4. März toenne, as dat Scheten vun de franzöösche Artillerie vun de Hööchden in’n Westen vun de Maas den düütschen Vormarsch to’n Stollen brocht hett. In’n tweeten Uptog hett Falkenhayn up de 5. Armee ehre Drängelee höört un hett düsse Hööchden angriepen laten. De Hööchde „Le-Mort-Homme“ (de Dode Mann) is en poor mol innahmen wurrn, man konn denn nich lang holen weern. Le-Mort-Homme un de Hööchde 304 weert vunwegen de brutalen Mordslachten, de dor föhrt wurrn sünd, as Symbole ankeken for de „Höll vun Verdun“. De „Dode Mann“ hett 6 Meters an Hööchde verloren dör de Granaten, wo he mit drapen wurrn is. In den drüdden Uptog gung dat dor wedder um, Verdun sülms in to nehmen. An’n 2. Juni is Fort Vaux störmt wurrn un an’n 23. Juni gung dat los mit en Angreep vun 78.000 Mann up de Lien Vaux-Fleury, de avers steken bleven is. In den veerten Uptog bit to’n 11. Juli hefft düütsche Truppen for en lüttjen Momang schafft, dor over weg to kamen. Moord un Doodslag hett dat bi Fort Thiaumont (just in’n Süden vun Doaumont) geven. An dat Fort de Souville (bi 5 Kilometers noordööstlich vun de Stadt) sünd de Düütschen endgüllig steken bleven. Vundeswegen, un ok vunwegen, datt de Alieerten an’n 1. Juli losleggt harrn un an de Somme angriepen döen, hett Falkenhayn an’n 11. Juli Befehl geven, de Offensive in to stellen. Tirpitz mutt Bott geven un Skagerrakslacht Anfang 1916 is in Düütschland al wedder over en dullern U-Boot-Krieg gegen Grootbritannien snackt wurrn. Nadem Serbien ut'n Weg rüümt wurrn weer, meen Falkenhayn, nu weer dat Tied, an de Siet vun siene Offensive in Verdun wat leifiger gegen Grootbritannien an to gahn, ok wenn Düütschland sik dor over mit de USA vertörnen scholl. De Baas vun den Admiralstaff, Henning von Holtzendorff, hett sik achter em stellt un meen, Grootbritannien weer in een Johr unner to kriegen. De Riekskanzler weer dor gegen un verhannel so, datt eerst mol en Kompromiss slaten wurrn is un de Kaiser denn later bestimmen scholl, wie dat wietergung. So is de U-Boot-Krieg wat duller wurrn (u. a. sünd Frachtscheepe unner Wapen ohn Wohrschau versenkt wurrn), man de unbegrenzte U-Boot-Krieg is nich wedder upnahmen wurrn. Anfang März gung dat denn los mit en Kampagne vun Deele vun de Presse for en unbegrenzten U-Boot-Krieg („Lever Krieg mit Amerika, as verhungern“). Dor stunn dat Rieksmarineamt achter. De Kaiser weer dor böös vergrellt over („Dat höört sik nich! Siene Majestät seht dor en Verfahren in, dat tolest den Kaiser siene Person as böversten Baas vun de Riekspolitik un allens, wat wi in'n Krieg unnernehmen doot, vör de Ogen vun dat ganze Volk an'e Sieten schuven deit.“). Vundeswegen möss Alfred von Tirpitz an'n 15. März Bott geven un sien Posten verlaten. De dullere U-Boot-Krieg is al in'n Aprilmaand wedder torüchnahmen wurrn, na de Saak mit de Sussex. An'n 31. Mai un 1. Juni keem dat, an sik ohn Afsicht, to de Skagerrakslacht (engl.: Battle of Jutland). Wenn man de Tonnage vun de Scheepe to Grunne leggt, de dor mitmaakt hefft, weer dat de „gröttste Seeslacht vun de Weltgeschicht“. Dor sünd mehr as 8600 Seelüde bi umkamen, dormank ok de plattdüütsche Schriever Gorch Fock. Dat weer en Slumpslag, datt de düütsche Hoochseeflott dor gegen de brittsche Overmacht nich bi unnergahn un tonicht maakt wurrn is. Se konn de Briten gröttere Verluste bibringen, as annersrum. Man an de strateegsche Lage hett sik dor nix dör ännert un de Briten ehre Herrschop over de See is dor bloß dör faststellt wurrn. De Allieerten gaht bannig in de Offensive: Brussilow-Offensive un Somme-Slacht Up de Kunferenz vun Chantilly weer afsnackt wurrn, dat scholl Midden 1916 dree Grootoffensiven geven: De Angreep an de Somme, de Brussilow-Offensive un noch en Slacht an’n Isonzo. An de Somme scholl an’n 1. Juli an un for sik Frankriek dat Leit hebben, man vunwegen de Slacht vun Verdun hefft de Briten dat to’n groten Deel overnahmen. An de Front in Italien gung dat mit de sesste Slacht an’n Isonzo eerst an’n 4. August los. Dat leeg dor an, datt vunwegen den düütschen Angreep up Verdun al an’n 11. März an’n Isonzo angrepen wurrn weer (5. Slacht an’n Isonzo) un de Öösterrieker denn an’n 15. Mai mit de Süüdtiroloffensive anfungen harrn (bit 18. Juni). Just vundeswegen weer ok de Brussilow-Offensive vörtrocken wurrn un gung al an’n 4. Juni los. Mit de Brussilow-Offensive gung an’n 4. Juni de allieerte Grootangreep los, de bit dorhen wieter keem, as all Angreepe vördem. Alexei Brussilow weer vun März af an ne‘en Upperbefehlhebber vun Russland siene Süüdarmee. He harr Konsequenzen trocken ut de Nedderlagen bitherto. Anners, as dat vördem begäng ween weer, hefft de Russen nu up breede Front angrepen (eerst 30 km, achternah denn jummers mehr bit up en Breede vun 400 km Luftlien). So konn de Feend nich nich een Punkt vörutsehn, wo se dörbrecken wollen, un all sien Truppen an düsse Stäe tohopentrecken. De Infantrie is bi ehrn Angreep schuult wurrn dör deepe Unnerstänn, de bit up 50 m an den Feend siene Lienen vördreven wurrn weern. Vördem harrn de Russen normolerwiese över bit to 1.600 m free Land twuschen de Fronten lopen mösst un dor unbannig veel Lüde bi verlaren. Ofschoonst Brussilow de Öösterriekers na Suldatentahl nich veel over weer (for en Angreep weern dat normolerwiese to minne Truppen, de he harr) slump dat, un de 8. Russ’sche Armee konn in’n Osten vun Kowel de 4.k.u.k.-Armee meist heel un deel tweihaun un de Russen ehre 9. Armee hett in’n Süden twuschen den Dnjestr-Stroom un de Karpaten-Barge de 7. K.u.K.-Armee toschannen maakt un wichtige Städer innahmen, as Czernowitz un Kolomea. Öösterriek-Ungarn hett dor 624.000 Mann bi verlaren. Sunnerlich an de Grenz na Rumänien konn Brussilow wiet vorstötten (bit to 120 km) un hett dor de Rumänen mit to brocht, an de Allieerten ehre Sieten in den Krieg in to treden. Denn geev dat avers Probleme mit de Logistik un he is nich wieter kamen, tomalen ok Angreepe bi de Pribjetbröke un bi Baranawitschy steken bleven weern. Dor scholl Brussilow an un for sik mit hulpen weern, man hier grepen de Russen wedder na ole Aart an (up en to engen Afsnitt vun de Front). As de Russen versochen, den Verkehrsknooppunkt Kowel in to nehmen, is dor ok nix vun wurrn. „Liekers weer de Brussilow-Offensive – na dat Maat vun den Eersten Weltkrieg, wo um jedeen Meter Grund streden wurrn is – de gröttste Sieg vun de Allieerten an all Fronten, siet dat an de Aisne mit den Stellungskrieg losgahn weer.“ De British Expeditionary Force unner dat Kummando vun Douglas Haig hett dat Leit bi den Angreep an de Somme in’e Hand harrt, vunwegen datt de doren franzööschen Truppen nich mehr 40, man bloß noch 11 Divischonen stark weern. De annern weern aftrocken wurrn na Verdun. Toeerst hett de Artillerie acht Dage lang sunner Uphören ut 1.500 Geschütte bi 1,5 Mio. Granaten verschaten. Achternah sünd an’n 1. Juli 1916 de düütschen Stellungen angrepen wurrn. Unner dat dannige Füer ut all Geschütte sünd doch tahlrieke düütsche Unnerstänn heel bleven. Vundeswegen konnen de düütschen Suldaten gegen de brittschen Angriepers MG-Füer insetten. Al an de Somme-Slacht ehrn eersten Dag sünd 19.240 brittsche Suldaten sturven, dormank bi 8.000 in de eerste halve Stunne. Liekers hett Haig wieterhen angriepen laten. An’n 15. September sünd to’n eersten Mol in’n Krieg Panzers up engelsche Sieten insett wurrn. De Slacht duer bit to’n 25. November. In Luftlien weer de Front bi düssen Angreep bi 30 km breed un tolest harrn de Allieerten de düütsche Front 8 – 10 km indrücken konnt. For düt beten Land harrn Franzosen un Briten 624.000 Mann verlaren, de Düütschen bi 420.000 Mann. Man over de düütschen Tahlen hefft sik de Forschers in’e Plünnen. Brittsche Schrievers meent, wenn een de Lichtversehrten dor mit inreken deit, as dat bi de Allieerten passeert is (bi de Düütschen avers nich), denn so stunnen ok de düütschen Verluste bi 650.000 Mann. De Slacht an de Somme weer up jeden Fall in’n ganzen eersten Weltkrieg de enkelte Slacht mit de hööchsten Verluste. De 1. Juli as Dag, wo de Slacht anfung, is noch hüdigendags in Grootbritannien en Gedenkdag. De brittsche Historiker John Keegan hett noch 1998 seggt: „For de Briten bedutt de Somme-Slacht ehre gröttste Militärtragödie in’t 20. Johrhunnert, ja overhoop in ehre ganze Historie [...]. De Somme bedutt for Grootbritannien dat Enn vun en Epoch vun Optimismus un Levensfreid. Dor hett dat Land nie nich wedder hen torüch funnen.“ Süüdtiroloffensive un Isonzoslachten Vun Mai bit Junimaand weer de öösterrieksch-ungaarsche Armee in Süüdtirol in en Offensive anrückt gegen de Italieners ehre Stellungen. Toeerst gung dat en beten vörut, man denn möss de Angreep afbroken weern, vunwegen de Lage an de Oostfront (Brussilow-Offensive). De italieensche Armee versoch nu, vun Märzmaand bit November in en Reeg vun grode Angreepe an den Isonzo gegen de Öösterriekers gegenan to gahn ( 5.-9. Slacht an’n Isonzo). Dor is de Stadt Görz bi innahmen wurrn un ok dat Hoochland vun Doberdò, man wieter gung dat denn nich mehr. An’n 28. August 1916 hett Italien denn ok dat Düütsche Riek den Krieg verklaart. Al vun Mai bit November 1915 weer en starke düütsche Divischoon (Alpenkorps) an de Sieten vun de öösteriek-ungaarschen Truppen an de Front in Süüdtirol stellt wurrn, vunwegen datt de Düütschen menen, Süüddüütschland weer in Gefohr. Rumänien maakt mit in’n Krieg An’n 27. August 1916 is dat Königriek Rumänien an de Allieerten ehre Sieten in den Krieg intreden. Twaars weer Rumänien 1883 in den Dreebund intreden (1879 harrn Düütschland un Öösterriek-Ungarn en geheemen Defensivbund slaten un Italien harr vun 1882 af an dor mitmaakt), man to’n Anfang vun’n Krieg hett Rumänien den Verdrag eerst mol wöörtlich utleggt un is neutral bleven. In de Binnenpolitik geev dat keen Eenigkeit, de Liberalen unner Ministerpräsident Ion Brătianu wollen sik lever bi de Entente anbuken, man de Mehrderheit vun de Konservativen hett dat dor up afsehn, neutral to blieven. Dat geev bloß en poor Politikers, de up de Middelmächte ehre Sieten in den Krieg trecken wollen. Dor höör König Karl I. to. Russland harr mit Rumänien al an’n 1. Oktober 1914 afsnackt, sik achter Rumänien siene Ansprüche up Sevenborgen to stellen. Vunwegen, datt Rumänien na den Tweeden Balkankrieg in’n Freden vun Bukarest 1913 de Dubrudscha tospraken kregen harr, ofschoonst dor to’n groten Deel Törken un Bulgaren in wahnen döen, weer Bulgarien sien Intritt in den Krieg an de Sieten vun de Middelmächte noch en Fakter, de Rumänien na de Allieerten ehre Sieten schaven hett. De „grootrumäänsche Eenheit“ mit de Gemarken vun Sevenborgen, dat Banat un de Bukowina, de all to Öösterriek-Ungarn tohören döen, weer ok bloß gegen Öösterriek-Ungarn hen to kriegen, un nich mit. De Entente hett Rumänien in düsse Saak ok goot tosnackt (avers dor nich an dacht, datt dat heel un deel so kamen scholl, wie Rumänien sik dat vorstell). As dat denn so goot stumm um de Brussilow-Offensive, hett sik Rumänien mit en Verdrag an’n 17. August 1916 an de Entente anslaten. De rumäänsche Armee weer veel grötter, as de Middelmächte ehre, man mit ehre Utrüstung stunn dat nich to’n Besten. Toeerst konn se in Sevenborgen deep na Ungarn rin inbreken, man in de Slacht vun Hermannstadt (22.-29. September) is se vun de 9. düütsche Armee unner dat Kummando vun den vörmoligen Baas vun dat düütsche Upperkummando, Erich von Falkenhayn, slahn wurrn. Bit to’n 8. Oktober konn Kronstadt innahmen weern, un an’n 23. November sünd bulgaarsche, törksche un düütsche Truppen vun Süüdwesten her over den Donau-Stroom trocken. Dör Luftscheepe un Slachtfleegers sünd en poor Mol Bomben up Bukarest smeten wurrn un an’n 6. Dezember konn de Stadt innahmen weern. Rumänien sien Intritt in den Krieg hett de Middelmächte amenn Vordeele brocht, vunwegen, datt se nu de Eerdööl-Feller vun Ploiești un en grote Landweertschops-Produktschoon in’e Hand kregen harrn. So konn Düütschland eerst mol beter versorgt weern. Mit Russland siene Hölp konnen de Rumänen sik bloß in’n Noordosten vun ehr Land holen. König Ferdinand I. is mit siene Regeerung na Iași utknepen. Falkenhayn mutt Bott geven un de drüdde OHL nümmt de Saak in de Hand De Entente hett de düütschen Truppen in’n Summer 1916 dör ehren Allfrontenkrieg bannig in’e Bredullje brocht. Kaiser Willem möss sik jedeen Dag anhören, he scholl endlich den Baas vun den Generalstaff rutsmieten, dat weer Erich von Falkenhayn. As Rumänien nu an’n 27. August in’n Krieg intreden weer, weer dat so wiet: Von Falkenhayn möss Bott geven. An´n 29. August is de nee Spitz vun dat Heer unner den Naam 3. OHL (Oberste Heeresleitung, Upperste Spitz vun dat Heer) insett wurrn. Se stunn unner dat Leit vun Paul von Hindenburg un Erich Ludendorff. Stracks hett de nee OHL de Angreepe bi Verdun afbraken un sik dor mit befaat, wie de Weertschop in Düütschland noch mehr for den Krieg inspannt weern kann. An’n 31. August hett se Vörsläge bi dat Kriegsministerium in Preußen vörleggt, wat dor ümsett weern möss. Later hefft düsse Vörsläge den Naam „Hindenburg-Programm“ kregen. As de drüdde OHL beropen wurrn weer, hett dat in de Politik en Wenn brocht un de föhr direktemang hen to en Militärdiktatur: „As de Monark de beiden Feldherren Hindenburg un Ludendorf beropen dö, de vunwegen ehren groden Roop in’n Grunne nich aftosetten weern, is he sülms nich bloß noch mehr, as al bitherto in‘n Krieg na achtern rückt, man he möss de OHL ok in’e Politik maken laten [...]. Ohn dat Feldherrnduo [...] gung dat nich, un dat stunn [...] praat, wiet over de Fragen vun dat Militär in de Politik in to griepen, un kenn ok nix, den Kaiser den Foot up’n Nack to setten un ok in dat Zentrum vun siene Macht – dat weer de Utwahl vun dat Personal – to bestimmen, wo dat langsgahn möss.“ De Franzosen griept bi Verdun an un Joffre mutt Bott geven In’n Harvst gung de franzöösche Armee bi Verdun in de Offensive. An’n 24. Oktober hefft franzöösche Truppen de Forts Douaumont un Thiaumont innahmen. Se rücken wieter vör un de Düütschen mössen an’n 2. Dezember Fort Vaux rümen. Nadem se afrückt weern, hefft düütsche Pioniers dat Fort in’e Luft jaagt. Bit to’n 16. Dezember hefft de Franzosen meist all Land wedder in’e Hand harrt, dat de Düütschen in’t Vörjohr innahmen harrn. De Slacht vor Verdun hett de Düütschen 337.000 Mann köst (dormank 143.000 Dode). Bi de Franzosen geev dat Verluste vun 377.000 Mann (162.000 Dode). Up dat Slachtfeld, wat bi 30 km breed un 10 km deep weer, sünd tominnst 36 Mio. Granaten affüert wurrn. De franzöösche Upperbefehlhebber Joseph Joffre möss na de Slacht ok Bott geven. Em is vörsmeten wurrn, he harr nich sehn, datt de Düütschen bi Verdun angriepen wollen un he harr siene Tied mit de blödigen Angreepe in de Champagne un an de Somme verbummelt. An’n 3. Dezember is he afsett wurrn un General Robert Nivelle (1853-1924) treed an siene Steed. He harr de Düütschen ut de Forts bi Verdun verjaagt un he scholl an de Spitz vun de Offensive in dat neegste Vörjohr stahn, de vun de Alieerten al plaant weer. Toeerst mol is Nivelle dor an Philippe Pétain mit vorbitrocken, de doch Verdun gegen de Düütschen holen konn un de „Held vun Verdun“ nömmt wurr. Man Pétain, so dach man dormols, konn beter verdeffenderen, as angriepen. Regenten-Königriek Polen. De Middelmächte wüllt Freden maken An’n 5. November hefft de Middelmächte den Deel vun Polen, de bit 1915 to Russland tohöört harr, to’n unafhängigen Königriek Polen utropen. Man in’n Krieg weern de Polen keen grote Hölp, bloß man en lüttjen Trupp Freewillige stunnen as Poolsche Legion an de Middelmächte ehre Sieten. Bit Juli stunnen se unner dat Kummando vun Józef Piłsudski. Nu sünd se to de Poolsche Wehrmacht verklaart wurrn. Man Hunnertdusende vun poolsche Suldaten stunnen as „Unnersaten“ in de düütschen, öösterrieksch-ungaarschen, man ok in de russ’schen Truppen, ohn, dat se dor sunnerliche Natschonalverbänne bi utmaken döen. Na den Sieg over Rumänien hefft de Middelmächte an’n 12. Dezember sik an de Alieerten wennt un wollen Freden maken. De Alieerten hefft an’n 30. Dezember kloorstellt, datt se dor nich up ingahn wollen. Kriegsjohr 1917 Dat warrt duller mit den U-Boot-Krieg un de USA maakt mit bi ’n Krieg An’n 8. un 9. Januar hett de Kaiser up de lange Drängelee vun de Upperste Spitz vun dat Heer (vun Januar 1916 af an, ultimativ vun Dezember 1916 af an) höört un tostimmt, datt vun den 1. Februar af an de unbegrenzte U-Boot-Krieg wedder losgahn scholl. De Middelmächte harrn al dacht, datt de Alieerten dor nich an dachen, sik up den Fredensvörslag in to laten. Dat hett dor nu to bidragen, den Kaiser to besnacken un den U-Boot-Krieg in de Binnen- un Butenpolitik dör to setten. Man eerst, as an’n 12. Januar bekannt wurrn weer, wat de Alieerten antert harrn, as Woodrow Wilson (an’n 18. Dezember 1916) unverwacht vörslahn harr, he woll de beiden Kriegsparteien an een Disch bringen, hefft de Middelmächte sik Schuller an Schuller stellt. Wilson harr unner annern meent, de Staten schollen kloor maken, wat se sik in düssen Krieg vörnahmen harrn un wo se up ut weern. De Hööfdredakteur Theodor Wolff vun dat „Berliner Tageblatt“, de dat sunst nich so harr mit de Regeerung, noteer an’n 12. un 13. Januar: „Nu is rut, wat de Entente Wilson antert hett. Nu is bekannt, wo de Entente up ut is. De Provinzen un Gemarken schöllt vun Düütschland afsneden weern, de vördem innahmen wurrn sünd. Öösterriek-Ungarn schall na dat Prinzip vun de Natschonen heel un deel uplööst weern, de Törkei schall ut Europa wegjaagt weern etc. Hett unbannigen Indruck maakt. Groot Juhei bi de Alldüütschen u. lieke Elemente. Nu kann numms mehr seggen, de Entente woll us nich toschannen maken u. harr dat up Verhanneln afsehn. [...] Vunwegen de Entente ehre Antwoord hett de Kaiser dat Volk upropen. Allens steiht nu praat for den unbegrenzten U-Boot-Krieg.“ De Middelmächte lehnen Wilson sien Vörslag, over Freden to verhanneln, af. An’n 3. Februar hefft de USA den diplomaatschen Kuntakt to Düütschland afbraken, vunwegen datt de unbegrenzte U-Boot-Krieg nu wedder losgahn weer. An’n 6. April 1917 hefft de USA dat Düütsche Riek den Krieg verklaart. Veer Dage vordem harr Präsident Wilson den US-Kongress upropen, he scholl mitmaken bi den Krüüztog vun de Demokratien, de dat „up den Freden afsehn“ harrn, gegen de Autokratien up de Eer, de ehr „Militär gegen annere insetten“ döen. Beide Hüser vun den Kongress hefft mit unbannige Mehrheit tostimmt. Belege Eerste Weltkrieg

2517

https://nds.wikipedia.org/wiki/W%C3%A4en

Wäen

Wäen (düütsch: Werne) is en Stadt in't Mönsterland an'n Rand vun't Ruhrrebeet. Se höört to dat Bunnsland Noordrhien-Westfalen un is up halben Wech vun Mönster na Düörpm. Siet 1975 is de Stadt in'n Kreis Unna, tuvör hett se no Lüdinghausen höört. Vandage hett de Stadt 31.900 Inwahners. Waen Waen Hanse

2518

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kokenhusen

Kokenhusen

Kokenhusen (vandage Koknese) is ene lütte Stadt mit 2818 Inwahners (Stand 2015) an de Fluss Düna in Livland in Lettland, de in de Hanse weer. Nu is de Stadt ok in de Niege Hanse. Op de anner Siet vun de Fluss is Staburags, wat en belangriek Oort för de lettsch Patriotismus is. 1209 worr hie en düütsche Borg but. In't like Johrhunnert worr Kokenhusen en Oort in't Rebeet vun de Bischop vun Riga in de Staat vun de Düütsche Orden. Footnoten Oort Lettland

2519

https://nds.wikipedia.org/wiki/Maand%20%28Eer%29

Maand (Eer)

De Maand (astronoomsch Symbol: ) is en Trabant, de de Eer jümmers umlöpt. Ok bekannt as Moond oder Mond (ok so in hochdüütsch). Wenn du ’n beten spöken wullt, denn must du "luna" seggen (dat is latiensch, man meent dat sülve). De Eer, hett bloot dissen eenen, dör wat de Maand ok keen egen Naam kregen hett. De Maand is so üm un bi 384.000 km wech vun de Eer. So alle veer Weken is he eenmol üm us rum (nipp un nau seggt, duert dat 27,32166 Daag). Un nu jüst in disse Tiet, as wenn dat so wullt weer, dreiht he sik ok üm sik sülvst. Deswegen künn wi ok jümmers bloot düsse eene Sied vun’n Maand sehn. De Moon is ’n beten wat lütter as de Eer, eenmol dwars dör is he wall bloot 3.476 km (de Eer is haast veer mol so groot). Ok is he nich so swoor, de wegt bloot 1.469.600.000.000.000.000.000 Zentner (dat sünd 73.480.000.000.000.000.000.000 kg). Dat tohoop meent, dat du op'n Maand bannig wiet jumpen kannst: De Swoorkraft (oder Gravitatschoonskraft) dor baven is woll blots een Sösstel vun dat, wat wi hier op de Eer hebbt. Wi sünd ok al fakener dor „baven“ henflogen. Dat eerste mol, dat dor een Minsch siene Fööt opsett hett, wöör an’n 21.07.1969. Dat wöör de US-Amerikaner Neil Armstrong. Dormit hebbt de Amerikaners de Weddloop to’n Maand wunnen, un de Russen hebbt afgünstig keken. Nu sünd wi aver nich de enkelten in us Sünnsystem. Wi hebbt ok noch Naverplaneten, de ok Maanden hebbt. Wat nütt us de Maand? Nu, wenn wi nachts na Huus hen kaamt, denn ist dat fakener hell, wiel de Moon schient (man he schient heelmoaal nich, he smitt bloot dat Licht vun de Sünn trüch). Ok is he nödig, dormit wi Ebb un Floot hebbt. Dat heet dann de Tieden. He treckt dat Water hen un her. Maandphasen De Maand dreiht sik üm de Eer un vun de Eer ut ännert sik dorbi de Ansicht vun den Maand. Dat sünd de Maandphasen: Neemaand - de Maand steiht twüschen de Sünn un de Eer un is nich to sehn. tonehmen Maand - de Maand löppt op de een Siet üm de Eer rüm un is avends to sehn, man nich heel. Vullmaand - de Eer steiht twüschen de Sünn un den Maand un de hele Maand is nachts to sehn afnehmen Maand - de Maand löpt op de anner Siet füdder torüch un is morgens to sehn, man nich heel. Maand

2521

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bargen%20%28Noorwegen%29

Bargen (Noorwegen)

Bargen is de tweetgröttste Havenstadt un de gröttste Fischmarkt in Norwegen. Se liggt an den Byfjord un is Endpunkt vun de 492 km lange Bergenbahn, de vun Oslo bit 1300 m hooch över de Bargen geiht. Bargen is ene Stadt, de mit de Hanse to doon harr. De „Tyske Bryggen“ (Düütsche Kai), ene Havenanlaag ut de Hansetiet is in’t Weltkulturarv vun de UNESCO upnahmen wurrn. Bargen hett 240 000 Inwahners, darvun sind mehr as 20.000 Studenten, de an de Universität studeert. De norweegsche Komponist Edvard Grieg (1843-1907) leev un arbeid in Bargen. Up den Floyen, enen Barg dicht bi Bargen, kann een mit ene Tahnradbahn henupföhren un hett denn enen wunnerbaren Blick över de Stadt un den Fjord. Norwegen Oort Hanse

2522

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kaunas

Kaunas

Kaunas (Russ’sch: Kowno) is de tweedgröttste Stadt in Litauen. Dor leven ruch weg 360.000 Inwahners. In de Hansetiet weer Kaunas bi den Düütschen Orden. Twischen de Weltkriege weer Kaunas de Hööftstadt vun Litauen, wiels Wilno poolsch weer. To de Tiet vun de düütsche Okkupatschoon weer ene grote Tall vun Beamte un annere Lüüd vun’t Naziregime in Kaunas. Hier weer en Konzentratschoonslager, in dat ca.üm un bi 100.000 Joden un Roma starven. Vandage is Kaunas veel minder riek denn Vilnius. Oort Litauen Hanse

2523

https://nds.wikipedia.org/wiki/Wesel

Wesel

Wesel is ene düütsche Stadt an’n Rhien. De Börgermeester is Ulrike Westkamp vun de SPD. De Delen vun de Stadt sünd Wesel, Bislich, Büderich un Obrighoven. Wesel weer in de Hansetiet in de Hanse un is nu in de Niege Hanse. Wesel is in de ÖPNV vun Belang. Wesel is de Kreisstadt von’n Landkreis Wesel in’t Ruhrrebeet. Annere Öört in'n Kreis sünd Sonsbeck un Meurs. Wesel hett enen Deel vun de Naturpark Hohe Mark in sien Rebeet. Weblenks Oort Stadt Kreis Wesel Hanse

2526

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hoochalemannsch

Hoochalemannsch

Hoochalemannsch (Hochalemannisch) is en Dialekt vun de hoochdüütsche Spraak, de in den gröttsten Deel vun de Swiez, Italien, Düütschland, Frankriek un Öösterriek snackt warrt. Hoochalemannsch hett vele Delen, to'n Bispeel de Walsermundarten in de Swiez un in Italien, in Piemont. De twee gröttsten Delen sünd dat Züritüütsch un dat Bärndütsch. Spraakvarietät Hoochdüütsch

2527

https://nds.wikipedia.org/wiki/Haltern

Haltern

Haltern (hoochdüütsk: Haltern am See) is eene Stad an de Lipp in't süüdlicke Mönsterland, höert aower to't Landraodsamt Riäkelhusen un daomet politisk to't Ruhrrebeet un to't Bundsland Nordrien-Westfaolen. Haltern grenst in'n Norden an den Naturpark Hohe Mark un in'n Süden an de Haard. Daorüm is Haltern eene belaiwte Früemdenvökäersstad för Lüü uut dat Ruhrrebeet, un is buterdem in de Niege Hanse, wat bi Städe in't Ruhrrebeet faken vüörkuëmt. De Inwuëner sünt tomiärst van Ruhrländer Herkomst un keene Paolbörger. Geografie Stadrebeet De Oltstad wiest eene middelollerlicke Struktur up, obschoonst dat kiene Bauwiärke uut düsse Tied mäer giw, buter deelwies dat olle Raodhuus und de Gänsemarkt. Haltern is an un för sik eene typisk mönsterländske Stad. Dat Stadrebeet is in acht Oortsdeele unnerdeelt (Inwuënertaalen in Klammern): Haltern (19.870) Siten (5.667) Ranstrop (3.751) Hullern (2.400) Bossem (2.041) Flaosem (1.866) Luosem (1.685) Holtwick (854) Naobergemainden Haltern grenst an: Dülmen, Lünkhusen, Olfen, Datteln, Oer-Erkenschwick, Marl, Dössen un Reken. Rüümlicke Laoge De Lipp un de Stever, de in Haltern in de Lipp münnt, flait düör Haltern. De Halterner Stöwwater un wider östlik dat Hullerner Stöwwater, de van Stever un Mühlenbach spiest wäert, sint met üören Siägelhawen un dat Strandbad een belaiwtes Tüer van Lüü, de Vöhaal söökt. Buterdem lig Haltern tüsken de Bröke van de Haard, de Hohe Mark un de Borkenbiärge, un ook bi de Natuurschüörtrebeede Westruper Heide, Holtwicker Heide un Sebbelheide. De högste Stiär is de Färnkikertaorn op den Waldbeerenberg met 149,9 m üöwer NN, de laigste Stiär is dat Lippdaal in Bossem met 33,8 m üöwer NN. Geschichte In dat 1. Jaorhunnert tröcken de Römers van Westen ümmer daiper in dat Rebeed van dat hüüdige Westfaolen rin un bauden Kamislaoger naige bi de hüüdigen Stiäden Holsterhausen, Haltern, Oberaden, Becking un Anreppen. De Vösöök Germanien äs eene röömske Provinz to etableern göng met de Varusslacht in dat Jaor 9 n. Chr., un een paor annere Vösööke bes in dat Jaor 16 n. Chr., misse. In Haltern gaw dat märe, deels guët afsiëkerte, Laoger un Kastails, un een Hawen an de Lipp. Viële Saaken, de ut düsse Tied funnen wäst, sünt in dat Westfäölske Römermuseum in Haltern to bekieken. An den 3. Februar van dat Jaohr 1289 bekaim Haltern de laigen Stadrächte van sien Landshäer un Füörstbischup van Mönster, Everhard von Diest, un daomet ook dat Rächt eene Stadmuer to bauen, van wecke vandage nao de Siëbendüwelstaorn stait. De Völaup van düsse ollen Anlaogen kann hüüdigendags nao an den Völaup van de kleenen Kringstraoten üm den Stadkiärn harüm sain wäern. (Straoten buten van den daomaoligen Woll: Alisowall, Schüttenwall etc.) Haltern was van dat 14. Jaorhunnert bes 1611, äs viële Stiäden in Westfaolen, Deel van de Hanse. Dat Metwiärken van halterner Büörgers in den Hannelsbund rekt all nao wider trügg. Vandage is Haltern Deel van de Naige Hanse un van den Westfäölsken Hansebund. Siet een Haugwater tüsken de Jaore 1569/1570 völait de Lipp üör Bedde un nam üören hüdigen Völaup, 900m süüdlik van den Stadtkiärn in. To de Tied van den napoleonsken Besatt, in dat fröe 19. Jaorhunnert, gaw dat in Flaosem eene Zentralrendantur, wat so wat is äs vandage een Landraotsamt. Dat hüdige Stadrebeet gait op de kommunale Rebeedsreform in Noordrien-Westfaolen van 1975 trüg. Van den 1. Dezember 2001 an hät Haltern den Naomen Haltern am See. Düssen Tosat daint alleen de Reklaome för de Stadt. Politik Gemainderaod Sitvödeelung van de Parteien in'n Stadraod: CDU: 22 Sitte SPD: 11 Sitte Gröne: 6 Sitte FDP: 1 Sit WGH: 8 Sitte Woppen Dat Woppen van de Stad Haltern is een wittes Halter op een blaoes Schild. De iärste Gebruuk van düt Woppen gait op een Siegel uut dat Jaor 1586 trüg. Vüörbeld för dat Woppen was een Relief uut dat Jaor 1577, dat een Halter op een Schild wiest, un an dat olle Raodhuus anbragt was. Op de Siegel van öllere Urkunnen sünt buterdem nao Schilddriäger to sain, daorunner ook de Patroon van de Halterner Pfarrkiärke, Paopst Sixtus I.. Düsse Schilddriäger sünt aower nich op dat hüdige Woppen to sain. Partnerstiäden Partnerstiäden van Haltern sint: Distrikt Rochford van't Vöeenigte Küenigriek (van 1984 an) Roost-Warendin in Frankriek (van 1993 an) Sankt Veit an der Glan in Austriek (van 1973 an) Unterbreizbach in Thüringen Et giw buterdem nao Fröndschuppen met düsse Stiäden: Biały Bór (in de Woiwodschaft Westpommern in Polen) Klietz (Sachsen-Anhalt) Uecker-Randow (Mecklenburg-Vorpommern) St. Annaberg (Biädefaortsort in Oberschlesien in Polen) Kultuur un wat et so to sain giw Museen LWL-Römermusum Drückeriemuseum in de Stadbökerie Bökerien De Stadbökerie, de van de Stad finanzeert wäert, holt üm de 60.000 Böker un annere Medien praot un is för alle Mann uopen. Et wäern üöwer 95.000 DVDs, CDs, Romane, Saakbööker un Kinnerbööker in’t Jaor uutleent. Siet August 2008 häw de Bökerie ook Netsiet, wu e-books un annere elektroonske Medien harunnerladen wäern küent. Bauwiärke Romaanske Kiärken An den Wesel-Datteln-Kanaol ligt drai romaanske Kiärken (deelwies gotisk uutbaut): In Flaosem de Maria-Magdalena-Kiärk uut dat 14. Jaohrhunnert, in Bossem de Hillig-Krüüs-Kiärk uut dat 12. Jaorhunnert un de Kapell Sankt Katharina uut de karolingisken Tiet (8. Jaorhunnert), de daomit eens van de öllsten Gebaie in Noordrien-Westfaolen un de öllste Massivbau in’t Vest Riäkelhusen is. St.-Sixtus-Kiärk St.-Laurentius-Kiärk St.-Marien-Kiärk St.-Antonius-Kiärk Olles Raodhuus Siëbendüwelstaorn Olles Pastoraot Haimathuus Ranstrop Sluot Siten un Olle Müel Siten Weblenken Siet van de Stad Haltern (hoogdüütsk) Oort Noordrhien-Westfalen Mönsterland Hanse

2528

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hamm

Hamm

Hamm is ene kreisfre’e Stadt in’t Ruhrrebeet in Noordrhien-Westfalen. Ten Deel liegt de Stadt ook in’t Mönsterland (Bockum-Hövel un Heessen). Hamm is met Soltgitter ene van de twee landwirtschaplikste graote Steden in Düütschland. Hamm hett de Bezirke Rhynern, Mitt, Herringen, Bockum-Hövel, Heessen, Uentrop un Pelkum. Hamm is ene van de wichtigste Steden in’n düütschen Isenbahnverkehr. Hamm was inst ene Haochschaulstadt met rechtigen Professers, de Vörliäsungen üöwer Theologie, Jurisprudenz un Philosophie afhellten. Nu gifft dat de Hamm Business School, de SRH Hochschule für Logistik und Wirtschaft un de Hochschule Hamm-Lippstadt. Hamm was in de Hanse un is nu in de Niege Hanse. Hamm hett en CDU-Overbörgermeester un ok syin de Resultate van diär CDU hie beter as in’t zentrale Ruhrrebeet. Dat is to’t Bispeel wiels de rieke Deel van de Inwühners to en groaten Deel in’t Duorp Rhynern, wat inst ene katholske Gemeente mit kalvinistisch Kiärke was, liäwet. Hamm hett en Overlandesgericht. Bis up de mönsterlänner Orte Bockum, Hövel un Heesen nohmen de Hammsken im säßtaihnten Johrhunnert dat reformeierte Bekenntnis an. Gerd Bucerius un Hanns Joachim Friedrichs wören van hie. Laurenz Meyer liäwet hie. De Hammsken hett auk en plattdüitske Geschichte van diär Stadt Hamm, de pläseierlik in Märker Platt van Eduard Raabe in twee Deilen vertallt worn is (Otto Lenz Verlag, Leipzig 1903). Websteden Siete van diär Stadt Hamm Oort Stadt Hamm Hanse

2529

https://nds.wikipedia.org/wiki/Unna

Unna

Unna is en Stadt in’t Ruhrrebeet. Unna is an de Hellweg. Hie is dat grötste italiensche Festival nördelk vun de Alpen. Unna weer ene vun de veele luthersche Städer in Westfalen de Hanse un is nu in de Niege Hanse. Unna is de Kreisstadt von’n Kreis Unna, in’n Kreis is de gröttste Stadt Lünen. De Delen vun de Stadt sünd Afferde, Billmerich, Hemmerde un Siddinghausen, Kessebüren, Königsborn, Lünern un Stockum, Massen, Mühlhausen un Uelzen as ok Unna-Mitte. In Unna weer bit 2009 de Opnahmesteed Unna-Massen, in de veele düütsche Utsiedlers weern. De Fernsehkabarettist Bernd Stelter is ut Unna. Oort Kreis Unna Hanse

2530

https://nds.wikipedia.org/wiki/H%C3%A4iecke

Häiecke

Häiecke () is ene lütte Stadt an de Ruhr. Se is südelk vun de Hellweg bi Düörpm un werd ok Stadt tüschen de Ruhrseen nannt. Eenmaol de Wiärk is de Wiärkenmarkt, de ok männich Lü ut de Ümgiegend antreckt. Dat ligg ok an de goot bewohrten Fachwarkhüser, de en gans besünners Ambiente utmaken. De Stiftskerk, de en beten höger steiht, is vandaag luthersch, wöör over fröher Deel van en Damenstift. En bedüdend Firma is de Dörken AG, de Farven un Lacke produzeert. Dat Gemeenschopskrankenhuus Häiecke is Deel vun de privaten Universität Witten-Häiecke, de ok wiet över dat Ruhrrebeet bekannt is. Häiecke is in’n Iämpe-Ruhr-Kreis, de riekste Landkreis in’t westfäölske Ruhrrebeet. De Stadt hett ruch weg 25.500 Inwahners up en Flach van 22,4 km². Weblenken Oort Iämpe-Ruhr-Kreis

2533

https://nds.wikipedia.org/wiki/Kalmar

Kalmar

Kalmar is ene Stadt in Sweden. Se hett 34.602 Inwahners. Se is en Fischhoben an de Oostsee un weer eenst in de Kalmarer Union. Se is nu in de Niege Hanse. Kalmar hett ene Universität. Dat Woort Kalmar stammt wohrschienlich ut dat Oldsweedsch un betekend en Steengrund. Bi leeg Water kann man de Steenbanken hüdtodag noch düütlich erkennen, wenn man vun de Ölandbrügg Richtung Stadtzentrum kieckt. Wohrschienlich wurr dat Woort Kalmar toeerst vun Seefohrer för de swoor to dörfahren Passage bruukt. Weblinks Oort Stadt Sweden

2534

https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%B6ssen

Dössen

Dössen is ene Stadt in Westfalen. Dössen is ten Deel in't Ruhrrebeet un ten Deel in't Mönsterland. Se weer mol in de Hanse. De grötste Stadt, de ene Grens mit Dössen hett is Gelsenkiärken. Dössen is CDU-fründliker as annere Städer in't Ruhrrebeet, man as Stadt in't nördelke Ruhrrebeet sieht Dössen de CDU blots bi Kommunalwahlen as de starkste Partei. De Delen vun de Stadt sün: Altendorf-Ulfkotte (2200 Inwahners) Altstadt (4200 Inwahners) Deuten (1800 Inwahners) Feldmark (8300 Inwahners) Hardt (8200 Inwahners) Hervest (13.700 Inwahners) Holsterhusen (13.700 Inwahners) Lembeck (5300 Inwahners) Oestrich (2000 Inwahners) Rao (5800 Inwahners) Wulfen Oort Noordrhien-Westfalen Hanse

2535

https://nds.wikipedia.org/wiki/Marl

Marl

Marl is ene Stadt in't nördelke Ruhrrebeet. Se is in't westfälsche Vest Riäkelhusen un hört nu ten Kreis Riäkelhusen. Marl is de Stadt vun de Chemiepark Hüls un de Stadt vun de Adolf-Grimme-Preis. En Deel vun de Stadt an de Grens to Gelsenkiärken is Polsum, wat för Marl is, wat Buer för Gelsenkiärken is: ene Vörstadt, de veel rieker is as de Stadt. Annere Delen vun de Stadt sün Hamm, Midde, Hüls un annere. Jürgen Möllemann starv hie 2003. Oort Noordrhien-Westfalen

2536

https://nds.wikipedia.org/wiki/Oer-Erkenschwick

Oer-Erkenschwick

Oer-Erkenschwick is en lütten Ort in'n Kreis Riäkelhusen in't Ruhrrebeet, de siet 1953 ene Stadt is. Oer-Erkenschwick weer lang ene Bargbustadt un so is de Stadt de Stadt in Noordrhien-Westfalen mit de höchste Dicht vun SPD-Lü. Oer-Erkenschwick hett män nu en CDU-Börgermeester. Oer-Erkenschwick hett de Stimberg-Post un is ok de Stadt, ut de de Football- un Arbeiterautor Hans-Dieter Baroth is. Oort Noordrhien-Westfalen

2537

https://nds.wikipedia.org/wiki/Overhus

Overhus

Owerhuusen oder Overhus (hogedütsch Oberhausen genäumt) es en Stadt em westlichen Ruhrgebiet. Doe leewen ca. 210.000 Enwönner op 77 km². Owerhuusen lett anne Emsche on annen Rhein-Herne-Kanal. Geschichte Dät hüttige Rebeet van Owerhuusen hören büs taum Enne vam 18. Johrhonnert tau onnerschiedlichen Herschaffen. Dä St.Antony-Hütte lett vandage em Stadtgebiet van Owerhuusen. Sö wät Wiege der Ruhrindustrie (1758) genäumt. Sproke Et gaff fröher völle Dialekte en Owerhuusen - et Borbecksch, et Königshardter Platt on et Osterfelder Platt, ... . Vandage gätt et awer nech mä völl Lüe, dä düsse Dialekte kallen. Politik Baaslüüd von de Stadt Börgermeesters 1862–1889: Friedrich August Schwartz 1889–1894: Friedrich Haumann 1894–1901: Otto Wippermann Böverbörgermeesters 1901–1906: Otto Wippermann 1906–1930: Berthold Otto Havenstein 1930–1937: Wilhelm Heuser 1938–1940: Wilhelm Eberhard Gelberg, NSDAP 1940–1942: Bernhard Legge, NSDAP 1942–1945: Ernst Bollmann, NSDAP 1945: Wilhelm Thyssen (kommissarsch) 1945: Karl Haendly (kommissarsch) 1945–1946: Georg Kaessler (kommissarsch) 1946: Karl Feih, Zentrum 1946–1948: Luise Albertz, SPD 1948–1952: Otto Aschmann, CDU 1952–1956: Otto Pannenbecker, Zentrum 1956–1979: Luise Albertz, SPD 1979–1997: Friedhelm van den Mond, SPD 1997–2004: Burkhard Drescher, SPD 2004–2015: Klaus Wehling, SPD 2015–: Daniel Schranz, CDU Böverstadtdirekters 1946–1953: Georg Kaessler 1953–1960: Anton Schmitz 1960–1972: Werner Peterssen 1972–1979: Raimund Schwarz 1979–1991: Dietrich Uecker 1991–1997: Burkhard Drescher, SPD Düt on dat Owerhuusen hätt eene Grenze met Möllem. Dä beiden Städte deelt sick ok dä glieke Telefonvöwahl (0208). Dörch Owerhuusen väloppt dä Autobahn A3, ennersiets no Holland, annersiets en Richtung Süddütschland. Owerhuusen hätt af dä 90-Johre wie´e ne Strotenbahn, dä sö af 1968 eegentlich nech mä häwwen wollen. Söhns un Döchter vun de Stadt Ditmar Jakobs (* 1953), Footballnatschonalspeler Willy Jürissen (1912-1999), Footballnatschonalspeler Erich Juskowiak (1926-1983), Footballnatschonalspeler Websteed www.oberhausen.de (opp Hogedütsch) Oort Overhus Artikel op Borbecksch Platt

2538

https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%B6%C3%B6p

Dööp

De Dööp is in de christlichen Karken de Ingangsritus. De Karken hebbt Ünnerscheede in de Aart un in de Tiet, man alle Karken kennt de Dööp. Herkamen vun dat Woort Dat greeksche Woort för döpen in dat Niege Testament heet baptizein. In de eerste germaansche Bibel, in de gootsche Bibel vun Wulfila in den 4. Jahrhunnert, warrt baptizein met daupjan översett, wat (so as ok dat greeksche Woort) ünnerdükern meent. Met de Tiet hett sik dann de Bedüden verännert to to'n Christen maken un de ursprüngliche Bedüden is mit de Tiet vergeten warrn. Bi dat hoochdüütsche taufen denkt de Lüüd vundaag nich mehr an't Ünnerdükern. Op Ingelsch heet dat to baptize oder to christen, sweedsch un isländsch hebbt kristna (vun to 'n Christen maken). Dat gootsche Woort daupjan is ok verwandt mit dat Woort deep. De Dööp in de Bibel Johannes de Döper De eerste, vun den de Bibel vertellt, dat he dööpt harr, weer Johannes, un so hett he ok den Ökelnaam „Johannes de Döper“ kregen. He hett dat in den Jordan maakt. Vörheer mussen de Lüüd em jümehr Sünden vertellen un he wull, dat de Lüüd so to Gott ümkehren. (to'n Bispeel: Matthäus 3,6) De Dööp vun Jesus Alle veer Evangelien vertellt, dat sik ok Jesus vun Johannes den Döper döpen leet. Na sien Dööp is dann de Hillige Geist „as en Duuv“ ut den Himmel op em daal kamen, un darna hett Jesus dann anfungen dörch dat Land to trecken un to predigen. In dat Johannesevangelium warrt ok vertellt, dat Jesus sülben anner Lüüd nich dööpt hett, man dat siene Jüngers dat för em daan hebbt. (Johannes 4,2) De Dööp in de fröhe Kark An 't Enn vun dat Matthäusevangelium (Matthäus 28,18-20) steiht, dat Jesus sien Jüngers opdragen hett, annere Lüüd to sien Jüngers to maken un ehr to döpen. Un in de Apostelgeschichte (Apg 2,38) vertellt Petrus de Lüüd, dat se sik döpen laten schullt. Paulus verklaart in sien Breev an de Römers (Römer 6,3ff), dat een in de Dööp sotoseggen beeerdigt warrt un dat dann (so as Jesus von den Doden upstahn is), en niege Minsch ut dat Water rutkummt. Tietpunkt vun de Dööp De christlichen Karken sünd sik nich enig, wannehr en Minsch döfft warrn schall. Dat gifft Karken so as de kathoolsche Kark un de luthersche Kark, de praktizeert de Kinnerdööp. Dat heet, dat en lütt Kind döfft warrt, wenn dat Kind sien Öllern Christen sünd. Annere Karken, t.B. en Grootdeel vun de Freekarken seggt, dat dat so nich geiht. Disse Karken praktizeert de Glovensdööp, dat heet dat een Minsch eerst sülben anfangen mutt to gloven un denn kann he oder se dööpt warrn, un wenn een dat so süht, geiht dat mit en lütt Kind nich. Kiek ok Johann Gerhard Oncken Christendom