transcription
stringlengths
1
97
segmentation
stringlengths
1
103
pos_glosses
stringlengths
1
96
glosses
stringlengths
1
141
translation
stringlengths
2
129
ab'iix ,
ab'iix
S
milpa
Milpa.
kinaq' i kapee ,
kinaq' i kapee
S CONJ S
fríjol CONJ cafe
Frijol y café.
xaq li qatiko'n jli Chipaaj .
xaq li qa-tik-o'n jli chipaaj
PART DEM E1P-S-AP ADV S
PART DEM E1P-sembrar-AP allá chipaj
Solo eso es nuestra siemba alla en Chipaj.
Ya xk'isi' ajiij ,
ya x-k'is-i' ájiij
VOC COM-VT-ENF S
ya COM-terminar-ENF caña
Ya se terminó la caña.
ta' chiki' ajiij ,
ta' chik-i' ájiij
NEG PART-ENF S
NEG PART-ENF caña
Ya no hay caña.
ta' chiki',
ta' chik-i'
NEG PART-ENF
NEG PART-ENF
Ya no hay.
ta' chiki',
ta' chik-i'
NEG PART-ENF
NEG PART-ENF
Ya no hay.
ta' chiki'
ta' chik-i'
NEG PART-ENF
NEG PART-ENF
Ya no hay.
ta' chiki' makin ,
ta' chik-i' makin
NEG PART-ENF S
NEG PART-ENF máquina
Ya no hay máquina.
re tij ke'j .
r-e ti-j ke'j
E3-SREL INC-E3S VT
E3-SREL INC-E3S moler
Para molerlo.
Ta' chiki' naad lajori ,
ta' chik-i' naad lajori
NEG PART-ENF ADV ADV
NEG PART-ENF nada ahora
Ya no hay nada ahora.
ta' chiki' nii juun ,
ta' chik-i' nii jun
NEG PART-ENF ADV NUM
NEG PART-ENF ni uno
Ya no hay ni uno.
tos lajori ta' chiki' tiqil jwiich ajiij .
tos lajori ta' chik-i' ti-q-il j-wiich ájij
ADV ADV NEG PART-ENF INC-E3S-VT E3S-SREL S
entonces ahora NEG PART-ENF INC-E3S-ver E3S-SREL caña
Entonces ahora ya no vemos caña.
Sol loq'om taq kaab' chaq tqab'an lajori .
sol loq'-om taq kaab' chaq t-qa-b'an lajori
PART VT-AP PL S PART INC-E1P-VT ADV
PART comprar-AP PL panela PART INC-E1P-hacer ahora
Solo comprado hacemos el dulce ahora. (panela)
¿Ee mm nen b'iij ri mm ,
e mm nen b'iij ri mm
CONJ PART INT S DEM PART
CONJ PART INT nombre DEM PART
¿E como se llama.
don Leandro i mm ,
don leandro i mm
CLAS NOM CONJ PART
don leandro CONJ PART
Don Leandro mm.
ójr taq tziij
ójr taq tziij
ADV PL S
antiguamente PL palabra
En aquellos tiempos.
ajwichni' tab'iix loq'laj mundo ri chi chiko ,
ajwich-ni' t-ab'iix loq'laj mundo ri chi chiko
ADV-ENF INC-S ADJ S DEM PREP TOP
todavía-ENF INC-milpa santo mundo DEM PREP chico
Si todavía se da la milpa, en la santa tierra alla en chi Chico.
b'anik li ójr ajwiichni' lajori ?
b'an-ik li ójr ajwich-ni' lajori
VT-SV DEM ADV ADV-ENF ADV
hacer-SV DEM antiguamente todavía-ENF ahora
¿Asi como antes, así sera ahora?
Ajwiichi'n ,
ajwiich-i'n
ADV-ENF
todavía-ENF
Todavía.
lajori galaan taq ab'iix tran jali chichiik ,
lajori galaan taq ab'iix t-r-an jali chi-chiik
ADV ADJ PL S INC-E3-VT ADV PREP-TOP
ahora galán PL milpa INC-E3-hacer allá PREP-chico
Ahora buenas milpas se da alla en chi Chico.
rex kla',
rex kla'
ADJ ADV
verde allí
Verde alla, (tierra húmeda alla)
rex uleew wi' xe' loom ,
rex uleew wi' xe' loom
ADJ S EXS SREL S
verde tierra EXS SREL cerro
Tierra húmeda hay bajo el cerro.
kla' li galaan taq ab'iix tran .
kla' li galaan taq ab'iix t-r-an
ADV DEM ADJ PL S INC-E3-VT
allí DEM galán PL milpa INC-E3-hacer
Alli buenas milpas se hace. (Se da buena milpa)
Oj teqatik la' jno enero
oj te-qa-tik la' jno enero
PRON INC-E1P-VT PREP PART S
nosotros INC-E1P-sembrar PREP PART enero
Nosotros lo sembramos en los meses de enero.
i tijkuya' sá'j .
i ti-j-kuy-a' sá'j
CONJ INC-E3S-VI-ENF S
CONJ INC-E3S-aguantar-ENF verano
Y aguanta el verano.
Tq'aax juntiir sá'j chi riij ,
t-q'ax juntiir sá'j chi r-iij
INC-VI ADV ADV PREP E3S-SREL
INC-pasar todo verano PREP E3S-SREL
pasa todo el verano detras. (aguanta todo el verano)
est tijkuya' tijch jab',
est ti-j-kuy-a' ti-qej-ch jab'
ADV INC-E3S-VI-ENF INC-VT-DIR S
asta INC-E3S-aguantar-ENF INC-bajar-DIR lluvia
Aguanta asta que baje la lluvia.
i ri' li nab'e taq ab'iix ,
i ri' li nab'e taq ab'iix
CONJ DEM DEM NUM PL S
CONJ DEM DEM primero PL milpa
Y esa son las primeras milpas.
kla' li t'elch nab'e taq k'ux ,
kla' li t'-el-ch nab'e taq k'ux
ADV DEM INC-VI-DIR NUM PL S
allí DEM INC-salir-DIR primero PL elote
De alli es donde salen los primeros elotes.
kla' qe li tqat'o' qiib',
kla' qe li t-qa-t'o' q-iib'
ADV PART DEM INC-E1P-VT E1P-SREL
allí PART DEM INC-E1P-ayudar E1P-SREL
Solo de alli nos ayudamos.
ajruk' re' teqatik chik re q'alaj chik .
aj-ruk' re' te-qa-tik chik r-e q'alaj chik
PART-PART DEM INC-E1P-VT PART E3-SREL S PART
PART-PART DEM INC-E1P-sembrar PART E3-SREL invierno PART
Entonces sembramos el de invierno.
Peer ya jari ikim chik ,
peer ya ja-ri ikim chik
ADV VOC PART-DEM ADV PART
pero ya PART-DEM abajo PART
Pero ya la de aqui abajo.
est tiqilb'eej na jab'.
est ti-q-il-b'ee-j na jab'
ADJ INC-E1P-VT-???-SC PART S
este INC-E1P-ver-???-SC tiempo lluvia
Asta esperar la lluvia.
I jali ajsik tijkuya' sá'j loq'laj ab'iix ,
i jali ajsik ti-j-kuy-a' sáj loq'laj ab'iix
CONJ DEM ADV INC-E3S-VI-ENF S ADJ S
CONJ DEM arriba INC-E3S-aguantar-ENF verano santo milpa
Y alla ariba aguanta el verano la santa milpa.
i kla' li seb'laj siq'il riliik ,
i kla' li seb'laj siq'il r-il-iik
CONJ ADV DEM ITS ADJ E3-VT-SC
CONJ allí DEM ITS bonito E3-ver-SC
Y es donde se ve muy bonito.
loq'laj ab'iix ,
loq'laj ab'iix
ADJ S
santo milpa
La santa milpa.
kla' sii ajrexi' uleew lajori .
kla' sii aj-rex-i' uleew lajori
ADV ADV PART-ADJ-ENF S ADV
allí si PART-verde-ENF tierra ahora
Alli todavía es tierra húmeda.
¿Ajwóni' ajtilmiit tiyu' taq chi tikonánik ?
aj-wón-i' aj-tilmiit ti-yu' taq chi tikoná-án-ik
PART-INT-ENF GNT-S INC-VI PL PREP VT-ITR-SC
PART-INT-ENF GNT-pueblo INC-llegar PL PREP sembrar-ITR-SC
¿Si todavía hay gente del pueblo que vienen a sebrar?
Ajwina taq ra jujun ajtilmiit
aj-wi-na taq ra jujun aj-tilmiit
GNT-EXS-PART PL DIM ADV GNT-S
GNT-EXS-PART PL DIM algunos GNT-pueblo
Todavía hay algunos del pueblo.
tpe taq chi jtikiik ,
t-pe taq chi j-tik-iik
INC-VI PL PREP E3S-VT-SC
INC-venir PL PREP E3S-sembrar-SC
Vienen a sembrar.
peer tra jujun chik chaq ,
peer tra jujun chik chaq
ADV DIM ADV PART PART
pero DIM algunos PART PART
Pero ya solo algunos.
ya xkani' jk'ayejteqa' jnimaal ruleewaq juntiir ,
ya x-kan-i' j-k'ay-ej-teq-a' j-nim-aal r-uleew-aq juntiir
VOC COM-VI-ENF E3S-S-SC-PL-ENF E3S-ADJ-SAB E3-S-PL ADV
ya COM-quedar-ENF E3S-venta-SC-PL-ENF E3S-grande-SAB E3-tierra-PL todo
Ya dejaron vendido la mayor parte de su terreno todos.
lajori taq e jujun chaq aj ajtilmiit tpe taq
lajori taq e jujun chaq aj aj-tilmiit t-pe taq
ADV PL CONJ ADV PART GNT GNT-S INC-VI PL
ahora PL CONJ algunos PART GNT GNT-pueblo INC-venir PL
Ahora ya solo algunos del pueblo vienen.
chi jtikiik jali chi chiik .
chi j-tik-iik jali chi chiik
PREP E3S-VT-SC ADV PREP TOP
PREP E3S-sembrar-SC allá PREP chico
A sembrar alla en chi Chico.
Ri' li kom ya mas xnajtiin ,
ri' li kom ya mas x-naj-tiin
DEM DEM PART VOC ADV COM-ADV-PART
DEM DEM como ya más COM-lejos-PART
Eso es por que ya se alejo mucho.
naj rechaq b'ijne' raj tiko'naq ,
naj rechaq b'i-j-ne' ra-j tiko'n-aq
ADV PRON DIR-E3S-ENF DIM-SC S-PL
lejos ellos/ellas DIR-E3S-ENF DIM-SC siembra-PL
Lejos para ellos para hacer su siembra.
xkani' jk'ayéjteqa'n ,
x-kan-i' j-k'aye-j-teq-a'n
COM-VI-ENF E3S-VT-E3S-PL-ENF
COM-quedar-ENF E3S-vender-E3S-PL-ENF
Ya lo dejarón vendido.
peer galan taq uleew .
peer galan taq uleew
ADV ADJ PL S
pero galán PL tierra
Pero buenas tierras.
Rex taq uleew kla' li .
rex taq uleew kla' li
ADJ PL S ADV DEM
verde PL tierra allí DEM
Tierras húmedas hay alli.
Kla' tqesaj qakinaaq' re sa'j ,
kla' t-q-esa-j qa-kinaaq' r-e sa'j
ADV INC-E1P-VI-SC E1P-S E3-SREL S
allí INC-E1P-salir-SC E1P-frijol E3-SREL verano
De alli sacamos nuestro frijol de verano.
tiqatik re sá'j
ti-qa-tik r-e sá'j
INC-E1P-VT E3-SREL S
INC-E1P-sembrar E3-SREL verano
Lo que sebramos en verano.
tijya' re qasemiya re q'alaaj .
ti-j-ya' r-e qa-semiya r-e q'alaaj
INC-E3S-VT E3-SREL E1P-S E3-SREL S
INC-E3S-dar E3-SREL E1P-semilla E3-SREL invierno
Nos da para nuestra semilla de invierno.
Kla' li ,
kla' li
ADV DEM
allí DEM
Alli es.
kla' qe li kub'uul qach'ool ,
kla' qe li kub'-uul qa-ch'ool
ADV PART DEM POS-SAB E1P-S
allí PART DEM sentar-SAB E1P-estómago
Alli es donde esta sentado nuestro estómago, (alli es donde tenemos esperanza)
i kla' qe li oj wínw ,
i kla' qe li oj wín-w
CONJ ADV PART DEM PRON VI-PART
CONJ allí PART DEM nosotros comer-PART
Y solo alli es donde comemos.
qetami' ke qaw quk'a' rechi' ronojeel q'iij .
q-etam-i' ke qa-w q-uk'a' r-ech-i' r-onojeel q'iij
E1P-VI-ENF PART E1P-S E1P-S E3-SREL-ENF E3-ADV S
E1P-conocimiento-ENF que E1P-tortilla E1P-bevida E3-SREL-ENF E3-todo día
Sabemos que nuestra comida y bevida es de todos los días.
Ri' li ta' tatran palt chqe ,
ri' li ta' ta-t-r-an palt ch-qe
DEM DEM NEG INC-INC-E3-VT ADV TAM-PART
DEM DEM NEG INC-INC-E3-hacer falta TAM-PART
Eso es loque no nos hace falta a nosotros.
tos rik'u li ,
tos ri-k'u li
ADV DEM-PART DEM
entonces DEM-PART DEM
Entonces eso es.
kla' tqat'ow qiib' re qaw quk'a'
kla' t-qa-t'o-w q-iib' r-e qa-w qu-k'a'
ADV INC-E1P-VT-AP E1P-SREL E3-SREL E1P-S E1P-S
allí INC-E1P-ayudar-AP E1P-SREL E3-SREL E1P-tortilla E1P-bevida
De alli nos ayudamos de nuestra comida y bevida.
re nojeel q'iij .
r-e nojeel q'iij
E3-SREL ADV S
E3-SREL todo día
De todos los días.
mm iin kita' qas tanye' kwenta re
mm iin kita qas t-an-ye' kweent r-e
PART PRON PART ITS INC-E1S-VT S E3-SREL
PART yo PART ITS INC-E1S-dar cuenta E3-SREL
Mm yo casi no me doy cuenta de eso.
lamaas k'u tpew ja' re qakumunidad ,
lamaas k'u t-pe-w ja' r-e qa-kumunidad
ADV PART INC-VI-DIR S E3-SREL E1P-S
donde PART INC-venir-DIR agua E3-SREL E1P-comunidad
¿De donde viene el agua de nuestra comunidad.?
po ke twil in wi' galaan ja'
por ke t-w-il iin wi' galaan ja'
ADV ADV INC-E1S-VT PRON EXS ADJ S
por que INC-E1S-ver yo EXS galán agua
Porque yo veo que hay buen agua.
la' maq chorro ,
la' maq chorro
PREP ART S
PREP ART chorro
En los chorros.
lamaas k'u b'i ame' taqw li .
lamaas k'u b'i am-e' taq-w li
ADV PART DIR VT-ENF PL-PART DEM
donde PART DIR traer-ENF PL-PART DEM
En donde van a traerlo entonces.
Qaja' ri'
qa-ja' r
E1P-S DEM
E1P-agua DEM
Nuestra agua.
t'iqame' li ojo de agua ,
t'i-q-am-e' li ojo de agua
INC-E1P-VT-ENF DEM S PART S
INC-E1P-traer-ENF DEM ojo de agua
Lo vamos a traer en el ojo de agua.
peer jpaarti' chikaman ,
peer j-paart-i' chikaman
ADV E3S-S-ENF TOP
pero E3S-parte-ENF chicamán
Pero es por parte de Chicamán.
naji' petz el loq'laj ja'.
naj-i' pet el loq'laj ja'
ADV-ENF VI AP ADJ S
lejos-ENF venir AP santo agua
Viene de lejos la santa agua.
I kita' qas titaaw qik'il ,
i kita' qas ti-taaw q-ik'il
CONJ PART ITS INC-VI E1P-SREL
CONJ PART ITS INC-llegar E1P-SREL
Y no muy llega con nosotros.
chi tye',
chi t-ye'
PREP INC-VT
PREP INC-dar
Solo por tiempos.
peer wi',
peer wi'
ADV EXS
pero EXS
Pero si hay.
lajor ta' chiki' k'ex tiqatij re qaja',
lajori ta' chik-i' k'ex ti-qa-tij r-e qa-ja'
ADV NEG PART-ENF ADJ INC-E1P-VT E3-SREL E1P-S
ahora NEG PART-ENF dolor INC-E1P-comer E3-SREL E1P-agua
Ahora ya no sufrimos de nuestra agua.
ya xi' jun wunaq uxiib' jyu'iik
ya xi' jun wunaq uxib' j-yu'-iik
VOC VI NUM S NUM E3S-VI-SC
ya ir uno hombre tres E3S-llegar-SC
Ya hace unos veintitres que vino.
jtawiik qaja' chiqchooch .
j-taw-iik qa-ja' chi-q-ichooch
E3S-VT-SC E1P-S PREP-E1P-S
E3S-llegar-SC E1P-agua PREP-E1P-casa
Que a llegado nuestra agua a nuestras casas.
Sino ójr taq tziij ,
si'-no' ójr taq tziij
ADV-ADV ADV PL S
si-no antiguamente PL palabra
Sino en aquellos tiempos.
seb'laj k'ex teqatij re qaja',
seb'laj k'ex te-qa-tij r-e qa-ja'
ITS ADJ INC-E1P-VI E3-SREL E1P-S
ITS dolor INC-E1P-comer E3-SREL E1P-agua
sufríamos mucho por nuestra agua.
wi' qaja' peer est li swaan ikim ,
wi' qa-ja' peer est li swaan ikim
EXS E1P-S ADV ADV DEM S ADV
EXS E1P-agua pero asta DEM barranco abajo
hay agua pero asta en el barranco abajo.
i seb'laj k'ex tiqatij chi jk'amiik ,
i seb'laj k'ex ti-qa-tij chi j-k'am-iik
CONJ ITS ADJ INC-E1P-VI PREP E3S-VT-SC
CONJ ITS dolor INC-E1P-comer PREP E3S-recibir-SC
Y sufríamos mucho para traerlo.
inkesey kosolkoj le chaak
inkesey kos-ol-k-oj le chaak
ADV VI-AP-SC-PRON PREP S
aúnque@sea cansar-AP-SC-nosotros PREP trabajo
Aunque estemos cansados del traajo.
b'i qame' na qaja' le swaan .
b'i qa-me' na qa-ja' le swaan
DIR E1P-VT PART E1P-S PREP S
DIR E1P-traer PART E1P-agua PREP barranco
Teníamos que ir a traer nuestra agua en el barranco.
Pel lajori kom xtawi' qaja',
pel-li lajori kom x-taw-i' qa-ja'
ADV-PREP ADV PART COM-INC-ENF E1P-S
pero-PREP ahora como COM-INC-ENF E1P-agua
Pero como ahora llegó nuestra agua.
seb'laj oj ki'kot
seb'laj oj ki'kot
ITS PRON VI
ITS nosotros alegrar
Nos sentimos contentos.
ya wi' chaq qaja' chiqchooch .
ya wi' chaq qa-ja' chi-q-ichooch
VOC EXS PART E1P-S PREP-E1P-S
ya EXS PART E1P-agua PREP-E1P-casa
Ya tenemos nuestra agua en nuestras casas.
Peer naji' petzelw ,
peer naj-i'n petz-el-w
ADV ADV-ENF VI-???-PART
pero lejos-ENF venir-???-PART
Pero a venido de lejos.
i seb'laj loq'ani' li
i seb'laj loq'-an-i' li
CONJ ITS VT-AP-ENF DEM
CONJ ITS comprar-AP-ENF DEM
Y pero eso esta bien comprado.
loq'laj ja' jwi'l jwi'l juntiir qawinaaq chipaaj .
loq'laj ja' j-wi'l j-wi'l juntiir qa-winaaq chipaaj
ADJ S E3S-SREL E3S-SREL ADV E1P-S S
santo agua E3S-SREL E3S-SREL todo E1P-gente chipaj
La santa agua es por toda nuestra gente de Chipaj.
re amm i si we tcheqej ja' kla ,
r-e amm i si we t-cheqej ja' kla'
E3-SREL PART CONJ ADV COND INC-ADJ S ADV
E3-SREL PART CONJ si COND INC-seco agua allí
Y si se llega secar el agua de alla.
re lamaas re part re chikamaan
re lamaas r-e part r-e chikamaan
PART ADV E3-SREL S E3-SREL TOP
PART donde E3-SREL part E3-SREL chicamán
En la parte de Chicamán.
lamaas ti ame' taq ja' chik ?
lamaas ti am-e' taq ja' chik
ADV INC S-ENF PL S PART
donde INC araña-ENF PL agua PART
¿En donde van a ir a traer agua?
Si wi' wi' bes teb'e loq'laj ja',
si wi' wi' bes te-b'e loq'laj ja'
ADV EXS EXS ADV INC-VI ADJ S
si EXS EXS veces INC-ir santo agua
Si hay veces que se va la santa agua.
ooj b'i qak'amech' li swaan ikim ,
ooj b'i qa-k'am-e-ch' li swaan ikim
PRON DIR E1P-VT-ENF-DIR PREP S ADV
nosotros DIR E1P-recibir-ENF-DIR PREP barranco abajo
Nosotros lo vamos ir a traer en el barranco abajo.
ajruk're' tekuxtaj b'i jq'iij loq'laj swaan qawiil ,
aj-ruk'-re' te-kuxta-j b'i j-q'iij loq'laj swaan qa-wiil
PART-PART-ENF INC-VT-SC DIR E3S-S ADJ S E1P-SREL
PART-PART-ENF INC-recordar-SC DIR E3S-día santo barranco E1P-SREL
Entonses nos acordamos del santo barranco.
kwand si xan k'ex loq'laj ja',
kwand si x-an k'ex loq'laj ja'
ADV ADV COM-VT ADJ ADJ S
cuando si COM-hacer dolor santo agua
Cuando se descompone la santa agua.
tos ojb'e le pa le pajaa
tos oj-b'e li pa le pajaa
ADV A1P-VI DEM PREP PREP TOP
entonces A1P-ir DEM PREP PREP paja
Entonces nos vamos a la paja (paja es el nombre del lugar de nacimiento de agua en el barranco)
ojche' re ,
oj-che' r-e
A1P-VI E3-SREL
A1P-decir E3-SREL
Le decimos.
le swaan kla' b'i qak'amech' qa qaja'.
le swaan kla' b'i qa-k'am-e-ch' qa qa-ja'
PREP S ADV DIR E1P-VT-ENF-DIR E1P E1P-S
PREP barranco allí DIR E1P-recibir-ENF-DIR E1P E1P-agua
En el barranco vamos a traer nuestra agua.
Kla' li
kla' li
ADV DEM
allí DEM
Alli es.
k'aslik ja'i'n .
k'aslik ja'-i'n
ADJ S-ENF
vivo agua-ENF
Viva agua es. ( es agua viva)