transcription
stringlengths
1
97
segmentation
stringlengths
1
103
pos_glosses
stringlengths
1
96
glosses
stringlengths
1
141
translation
stringlengths
2
129
Ta' tik'iis xaq naj jb'elájk che qe ,
ta' ti-k'is xaq naj j-b'ela-j-ik chi qe
NEG INC-VT PART ADV E3S-VT-E3S-SC PREP SREL
NEG INC-terminar PART lejos E3S-acarrear-E3S-SC PREP SREL
No se acaba solo que lejos nos queda a nosotros.
kond lajori k'omo re ajaw wi' ja' chiqchooch .
kond lajori k'omo r-e ajaw wi' ja' chi-q-ichooch
ADV ADV ADV E3-SREL S EXS S PREP-E1P-S
cuando ahora gracias E3-SREL dueño EXS agua PREP-E1P-casa
Como ahora gracias a dios, tenemos agua en nuestras casas.
wi jun jtakiil tziij ,
wi jun j-takiil tziij
EXS NUM E3S-S S
EXS uno E3S-noticia palabra
hay una noticia.
titaaw la jqatilmiit ,
ti-taaw la j-qa-tilmiit
INC-VI PREP E3S-E1P-S
INC-llegar PREP E3S-E1P-pueblo
Llega en nuestro pueblo.
wi jun wunaq xta' jura ja'
wi' jun wunaq x-ta' ju-ra ja'
EXS NUM S COM-VT NUM-DIM S
EXS uno hombre COM-encontrar uno-DIM agua
Hay un hombre que encontró un agua (nacimiento)
rajsiik b'i chi chiik ,
r-ajsiik b'i chi chiik
E3-ADV DIR PREP TOP
E3-arriba DIR PREP chico
Arriba de chi Chico.
¿tz'et k'u li
tz'et k'u li
ADV PART DEM
cierto PART DEM
¿Es cierto eso.
o tiq jb'ij taq ?
o tiq j-b'ij taq
CONJ PART E3S-VT PL
o PART E3S-decir PL
O solo es una mentira.
Wi' jura ja' rajsiik chi chiik
wi' ju-ra ja' r-ajsiik chi chiik
EXS NUM-DIM S E3-ADV PREP TOP
EXS uno-DIM agua E3-arriba PREP chico
Hay un nacimiento arriba de chi Chico.
per ta' e nim
per ta' e nim
ADV NEG PART ADJ
pero NEG PART grande
Pero no es grande.
ra kiitz qe .
ra kiitz qe
DIM ADV PART
DIM poco PART
Solo es un poquito.
Ri k'u li xijk'amech' taq qech'elxiik aj le laguniit ,
ri k'u li x-i-j-k'am-e-ch' taq q-ech'elxiik aj le laguniit
DEM PART DEM COM-DIR-E3S-VT-ENF-DIR PL E1P-S GNT DEM TOP
DEM PART DEM COM-DIR-E3S-recibir-ENF-DIR PL E1P-familiar GNT DEM lagunita
Eso fue loque fueron a traer los hermanos de la Lagunita.
lajori xtaawi' ra ja' li chirchoochaq ,
lajori x-taaw-i' ra ja' li chi-r-chooch-aq
ADV COM-VI-ENF DIM S DEM PREP-E3S-S-PL
ahora COM-llegar-ENF DIM agua DEM PREP-E3S-casa-PL
Ahora ya llegó esa aguita en sus casas.
peer re qe kita' k'ii ,
peer r-e qe kita' k'ii
ADV E3-SREL PART NEG ADV
pero E3-SREL PART NEG mucho
Pero solo es para poco.
ta' ta' k'ii jaa tran ,
ta' ta' k'ii jaa t-r-an
NEG NEG ADV S INC-E3-VT
NEG NEG mucho casa INC-E3-hacer
Es para muy pocas casas.
ta' ra niim ,
ta' ra nim
NEG DIM ADJ
NEG DIM grande
No es grandecito.
ta' ejchóq'b' ra ja'.
ta' e-j-chóq'b' ra ja'
NEG PART-E3S-ADJ DIM S
NEG PART-E3S-fuerza DIM agua
No tiene fuerza el aguita. (nacimiento)
Ri' k'u li xoj xojkani' siin ja',
ri' k'u li x-oj x-oj-kan-i' siin ja'
DEM PART DEM COM-PRON COM-A1P-VI-ENF PREP S
DEM PART DEM COM-nosotros COM-A1P-quedar-ENF PREP agua
Y eso es, nos quedamos sin agua.
kita' oj ta' kita' la' t'iqame' qaja'.
kita' oj ta' kita' la' t'i-q-am-e' qa-ja'
NEG PRON NEG PART PREP INC-E1P-VT-ENF E1P-S
NEG nosotros NEG PART PREP INC-E1P-traer-ENF E1P-agua
No hay donde, no hay de donde vamos a traer nuestra agua.
Ta' la' t'elwuch' loq'laj ja' qik'il ooj .
ta' la' t'-el-wu-ch' loq'laj ja' q-ik'il ooj
NEG PREP INC-VI-MOV-DIR ADJ S E1P-SREL PRON
NEG PREP INC-salir-MOV-DIR santo agua E1P-SREL nosotros
No hay de donde sale la santa agua con nosotros.
Xaq b'aka' li ri tipe jali chikaman ,
xaq b'aka' li ri ti-pe jali chikaman
PART PART DEM DEM INC-VI ADV TOP
PART PART DEM DEM INC-venir allá chicamán
Entonces solamente el que viene de Chicamán.
xaq li xtaaw qik'il ,
xaq li x-taaw q-ik'il
PART DEM COM-VT E1P-SREL
PART DEM COM-llegar E1P-SREL
Solo eso que llegó con nosotros.
pero ta' qas e ta' ta' nojeel q'iij .
peer ta' qas e ta' ta' nojeel q'iij
ADV NEG ITS PART NEG NEG ADV S
pero NEG ITS PART NEG NEG todo día
Pero no es de todos los días.
Jun q'iij wi'
jun q'iij wi'
NUM S EXS
uno día EXS
Un día hay.
i jun q'iij kita'n ,
i jun q'iij kita'n
CONJ NUM S NEG
CONJ uno día NEG
Y un día no hay.
kla' qe li ,
kla' qe li
ADV PART DEM
allí PART DEM
Solamente alli.
per si oj t'owa'n .
per si oj t'ow-a'n
ADV ADV PRON VT-ENF
pero si nosotros ayudar-ENF
Pero si nos ayuda.
Oj kola'n ,
oj kol-a'n
PRON VT-ENF
nosotros defender-ENF
Nos defiende.
kla' qe li
kla' qe li
ADV PART DEM
allí PART DEM
Solamente alli.
kub'uul qach'ool chi riij loq'laj qaja'.
kub'-uul qa-ch'ool chi r-iij loq'laj qa-ja'
POS-SAB E1P-S PREP E3S-SREL ADJ E1P-S
sentar-SAB E1P-estómago PREP E3S-SREL santo E1P-agua
Esta sentado nuestro corazón por la santa agua. (es la única esperanza nuestra.) 1/12/05
antonses chib'aanik tanb'ij iin .
antonses chi-b'an-ik t-an-b'ij iin
ADV INC-VT-SC INC-E1S-VI PRON
entonces INC-hacer-SC INC-E1S-decir yo
Entonces así como digo yo.
qachuuch .
qa-chuuch
E1P-S
E1P-mamá
Nuestras mamás.
qachuuch .
qa-chuuch
E1P-S
E1P-mamá
Nuestra madre.
Tinb'ij iin qaqaaj ,
t-in-b'ij iin qa-qaaj
INC-E1S-VI PRON E1P-S
INC-E1S-decir yo E1P-papá
Digo yo que nuestros padres.
qachuuch ,
qa-chuuch
E1P-S
E1P-mamá
Nuestra madre.
tinb'ij iin li qamaam ójor taq tziij .
t-in-b'ij iin li qa-maam ójor taq tziij
INC-E1S-VI PRON DEM E1P-S ADV PL S
INC-E1S-decir yo DEM E1P-abuelo antiguamente PL palabra
digo yo nuestros abuelos y antiguamente.
Tijb'ij taq qamaam qet',
ti-j-b'ij taq qa-maam q-et'
INC-E3S-VI PL E1P-S E1P-S
INC-E3S-decir PL E1P-abuelo E1P-abuela
Dicen nuestros abuelos y abuelas.
ójor ,
ójor
ADV
antiguamente
Antiguamente.
ójor taq tziij li .
ójor taq tziij li
ADV PL S DEM
antiguamente PL palabra DEM
Antiguamente es.
Ójor ,
ójor
ADV
antiguamente
Antiguamente.
cha' kongan chee',
cha' kon-gaan chee'
VI PREP-S S
dice con-gana árbol
Con gana árboles. (havían muchos árboles)
kongan sii'.
kon-gaan sii'
PREP-S S
con-gana leña
Con gana leña. (había mucha leña)
Ri' li tijb'ij taq ,
ri' li ti-j-b'ij taq
AFI DEM INC-E3S-VI PL
AFI DEM INC-E3S-decir PL
Eso es lo que decían.
kongan sii',
kon-gaan sii'
PREP-S S
con-gana leña
Con gana leña.(habían mucha leña cerca)
kongana chee' naqaaj .
kon-gaan chee' naqaaj
PREP-S S ADV
con-gana árbol cerca
Con ganas árboles o palos serca.(había mucha vegetación cerca)
Nimaq taq chee',
nimaq taq chee'
ADJ PL S
grande PL árbol
Grandes árboles.
entons ri' li tijb'ij taq .
entoons ri' li ti-j-b'ij taq
ADV AFI DEM INC-E3S-VI PL
entonces AFI DEM INC-E3S-decir PL
Entonces eso es lo que dicen.
Toos kwand wi' chee',
entoons kwand wi' chee'
ADV ADV EXS S
entonces cuando EXS árbol
Entonces cuando hay árboles.
cha'.
cha'
VI
dice
Dice.
Tpeti jaab',
t-pet-i' jaab'
INC-VI-ENF S
INC-venir-ENF lluvia
Viene la lluvia.
cha',
cha'
VI
dice
Dicen.
kwando wi' ta't .
kwaand wi' ta'-t
ADV EXS NEG-???
cuándo EXS NEG-???
cuando hay .
Pores tijb'ij taq li ójor taq tziij .
pores ti-j-b'ij taq li ójor taq tziij
ADV INC-E3S-VI PL DEM ADV PL S
por@eso INC-E3S-decir PL DEM antiguamente PL palabra
Por eso dicían antiguamente.
Kwand ooj ,
kwand ooj
ADV PRON
cuando nosotros
Cuando nosotros.
xojk'iyk ojb'enaa li sii'.
x-oj-k'iy-ik oj-b'en-aa li sii'
COM-A1P-VI-SC A1P-VI-PART PREP S
COM-A1P-crecer-SC A1P-ir-PART PREP leña
Cuando crecimos tenemos que ir a traer leña.
Atb'i'tqa' li sii'.
at-b'i'-tqa' li sii'
A2S-DIR-PL PREP S
A2S-DIR-PL PREP leña
Se van a traer leña.
Jataq li sii',
jat-aq li sii'
VI-PL PREP S
ir-PL PREP leña
Bayase a traer leña.
per makataq maq ra chee'.
peer m-a-kat-aq maq ra chee'
ADV IMP-E2S-VT-PL ART DIM S
pero IMP-E2S-cortar-PL ART DIM árbol
Pero no vayan cortar los árbolito.
Porke maq ra chee' nimi' jq'iij .
porke maq ra chee' nim-i' j-q'iij
ADV ART DIM S ADJ-ENF E3S-S
porque ART DIM árbol grande-ENF E3S-día
Porque los arbolitos son de mucha importancia.
I nosol ma'an taq re maq tra chee'.
i no-sol ma-'an taq re maq tra chee'
CONJ ADV-ADV IMP-VT PL PART ART DIM S
CONJ no-solo IMP-hacer PL PART ART DIM árbol
Y no solo que no hagan daño a los arbolitos.
Makach' taq jwich taq ra chee'.
ma-kach' taq j-wiich taq ra chee'
IMP-VT PL E3S-S PL DIM S
IMP-cortar PL E3S-cara PL DIM árbol
No machetéen a los arbolitos.
Ri' li atyuter taq lajasok ,
ri' li at-yut-er taq laj-a-sook
AFI DEM A2S-???-ITR PL PREP-E2S-S
AFI DEM A2S-talixte-ITR PL PREP-E2S-nido
Si no se vuelven paralíticos en sus camas.
ta' t'el awanm atkamk ,
ta' t'-el aw-anim at-kam-k
NEG INC-VI E2S-S A2S-VI-SC
NEG INC-salir E2S-alma A2S-morir-SC
No te mueres luego.
cha' taq .
cha' taq
VI PL
dice PL
Decían antes.
Toons ri' li ,
entoons ri' li
ADV AFI DEM
entonces AFI DEM
Entoces eso es.
toos ri' limaq taq chee'.
entoons ri' nim-aq taq chee'
ADV AFI ADJ-PL PL S
entonces AFI grande-PL PL árbol
Entonces solo los grandes arboles.
Toos maa b'ensaj k'ex re chee'.
entoons maa b'an-sáj k'ex re chee'
ADV IMP VT-PAS ADJ PART S
entonces IMP hacer-PAS daño PART árbol
Entonces que no le hagan daño a los arboles.
Porke chee' re nimi' jq'iij ,
porke chee' re nim-i' j-q'iij
ADV S PRON ADJ-ENF E3S-S
porque árbol él/ella grande-ENF E3S-día
Porque el árbol tiene una gran importancia.
nimi' jpetiik ,
nim-i' j-pe-iik
ADJ-ENF E3S-VI-SC
grande-ENF E3S-venir-SC
Es grande su venida.(es de mucha importancia)
cha' taq .
cha' taq
VI PL
dice PL
Dicen.
Chee' marechtqe ,
chee' ma-r-ech-t-qe
S IMP-E3S-SREL-PL-PART
árbol IMP-E3S-SREL-PL-PART
Los árboles no solo para.
marechtqe kib',
ma-r-ech-t-qe kib'
IMP-E3S-SREL-PL-PART NUM
IMP-E3S-SREL-PL-PART dos
No solo es para dos.
uxub' q'iij jwich .
uxub' q'iij j-wiich
NUM S E3S-S
tres día E3S-cara
Tres dias nada más.
Noke nimi' jq'iij ,
noke nim-i' j-q'iij
ADV ADJ-ENF E3S-S
noque grande-ENF E3S-día
Es de mucha imporatancia.
cha' taq .
cha' taq
VI PL
dice PL
Dicen.
Ri rere tijya's ,
ri re-re t-j-ye'-si'
AFI E3S-PART INC-E3S-VT-S
AFI E3S-PART INC-E3S-dar-leña
Él es quien nos da la leña.
tijya' teew ,
ti-j-ya' teew
INC-E3S-VT S
INC-E3S-dar aire
Nos da aire.
cha' taq .
cha' taq
VI PL
dice PL
Dicen.
Tijya' teew , teew rech taqajik' qúxb'.
ti-j-ya' teew teew r-ech ta-qa-jik q-úxb'
INC-E3S-VT S S E3S-SREL INC-E1P-VT E1P-S
INC-E3S-dar aire aire E3S-SREL INC-E1P-jalar E1P-aliento
Da aire , aire para que jalemos nuestro aliento.
Lamaas ta' tpew teew .
lamaas ta' t-pe-w teew
ADV NEG INC-VI-PART S
dónde NEG INC-venir-PART aire
Donde no viene el aire.
Noke mism jwi'li' chee',
noke miim j-wi'l-i' chee'
ADV ADV E3S-SREL-ENF S
noque lo@mismo E3S-SREL-ENF árbol
Es por lo@mismo, por los árboles.
tons ri' li tijb'ij taq qamaam qet' ooj ójor taq tziij .
entoons ri' li ti-j-b'ij taq qa-maam q-et' ooj ójor taq tziij
ADV AFI DEM INC-E3S-VI PL E1P-S E1P-S PRON ADV PL S
entonces AFI DEM INC-E3S-decir PL E1P-abuelo E1P-abuela nosotros antiguamente PL palabra
Entonces eso es loque decían nuestros abuelos antiguamente.
Tose pwes mxaqtb'ka' ójor taq tziij .
entoons pwees m-xaq-t-b'-ka' ójor taq tziij
ADV ADV IMP-PART-INC-DIR-PART ADV PL S
entonces pues IMP-PART-INC-DIR-PART antiguamente PL palabra
Entonces pues no solo antiguamente.
Tambyeen tkojsaj li tzko'ri wi' laqaxo'l .
tambyeen t-koj-saj li tz-ko'-ri wi' laj-qa-xo'l
ADV INC-VT-PAS DEM ???-PART-AFI EXS PREP-E1P-SREL
también INC-meter-PAS DEM ???-PART-AFI EXS PREP-E1P-SREL
También se usa entre nosotros existe.
Li' wetji'noon chi qe ,
li wet-ji'non chi qe
DEM COND-AFI PREP PART
DEM COND-AFI PREP PART
Si fuera nosotros.
per kom ma jita' chki' non re qíjil qatz'áqt .
per kom ma jita' chki' jilon re q-ijiil qa-tz'aqt
ADV PART IMP NEG PART AFI PART E1P-S E1P-S
pero como IMP NEG PART AFI PART E1P-semejante E1P-semejante
Pero como ya no es asi para nuestros semejantes.
Masi' k'is sach taq che'.
mas-i' k'is sach taq che'
ADV-ENF PART VT PL PART
más-ENF PART perder PL PART
Se acabaron los àrboles.
Ta' chki' tijye' taq jq'iij .
ta' chki' ti-j-ye' taq j-q'iij
NEG PART INC-E3S-VT PL E3S-S
NEG PART INC-E3S-dar PL E3S-día
Ya no le dan importancia.
I chee' tichkoni'n komoo tijb'ij taq pwes .
i chee' ti-chkon-i'n koom ti-j-b'ij taq pwees
CONJ S INC-VI-ENF PART INC-E3S-VI PL ADV
CONJ árbol INC-servir-ENF como INC-E3S-decir PL pues
Y los árboles sirve como dicen pues.
Ay Diyoos miyo tijb'ij taq li tanta'in ,
ay Dyoos miyo ti-j-b'ij taq li t-an-ta-'in
VOC S S INC-E3S-VI PL PREP INC-E1S-VI-PRON
¡hay ! Dios mío INC-E3S-decir PL PREP INC-E1S-oír-yo
Hay Dios mio loque dicen oygo yo.
porke iin pok k'ex lajwanim .
porke iin pok k'ex laj-w-anim
ADV PRON ADV ADJ PREP-E1S-S
porque yo poco dolor en-E1S-alma
Porque a mi me duele en el corazón.
Tijb'ij taq re staq chee' komo ,
ti-j-b'ij taq r-e staq chee' koom
INC-E3S-VI PL E3S-SREL PL S ADV
INC-E3S-decir PL E3S-SREL PL árbol como
Le dicen a los pobres árboles como.
tijyoq' taq , taq ra jfoot qaqaaj Diyoos .
ti-j-yoq' taq taq ra j-foot qa-qaaj Dyoos
INC-E3S-VT PL PL DIM E3S-S E1P-S S
INC-E3S-maltrar PL PL DIM E3S-foto E1P-papá Dios
Matratan la foto de nuestro padre Dios. (imagen)
Neen chki' tab'an taq jq'iij man chee'.
neen chki' t-a-b'an taq j-q'iij man chee'
INT PART INC-E2S-VT PL E3S-S ART S
INT PART INC-E2S-hacer PL E3S-día ART palo
Porque selebran el dia del palo.
Chee' ka' li jun k'eer regla ka' li ,
chee' ka' li jun k'eer regla ka' li
S PART DEM NUM S S PART DEM
palo PART DEM uno pedazo regla PART DEM
Eso es madera, un pedazo de regla es nada más.
Porke marita' jcholájl tiyolow taq .
porke ma-ri-ta' j-chola-j-l ti-yol-ow taq
ADV IMP-E3S-NEG E3S-ADV-SC-??? INC-VI-AP PL
porque IMP-E3S-NEG E3S-manera-SC-??? INC-platicar-AP PL
Porque no es corecto lo que dicen.
nimi' jpetik tqayoq' jun chee',
nim-i' j-pet-ik t-qa-yoq' jun chee'
ADJ-ENF E3S-VI-SC INC-E1P-VT NUM S
grande-ENF E3S-venir-SC INC-E1P-maltratar uno palo
Es algo sagrado, y nosotros maltratamos a los árboles.
nik'i pech jun tziij ,
nik'-i' pech jun tziij
ADJ-ENF S NUM S
igual-ENF compañero uno palabra
Es igual a una palabra.
kondo kita' jcholájl ojyolowk .
kondo kita' j-cholá-j-l oj-yol-ow-ik
ADV PART E3S-ADV-SC-??? E1P-VI-AP-SC
cuando PART E3S-manera-SC-??? E1P-platicar-AP-SC
Cuando no hay como platicar.
Tosee qab'iji'n pure aay ta' pixb'likat ooj ,
antonses qa-b'ij-i'n puro aay ta' pixb'-lik-at ooj
ADV E1P-VT-ENF ADV VOC NEG S-???-PRON PRON
entonces E1P-decir-ENF puro ¡hay ! NEG consejo-???-el/ella nosotros
Entonces decimos que uno no esta educado.